KANCELARIA PREZESA RADY MINISTRW

Modzi
2011

redaKcJa nauKoWa i reKoMendacJe dla polityK puBlicznych:

Micha Boni
autorKa:

Krystyna Szafraniec
KoordynacJa proJeKtu:

Piotr Arak
raport poWSta W WyniKu prac zeSpou SeMinaryJnego, Ktry SpotyKa Si na przeStrzeni lat 2010-2011. W Jego pracach W rnych fazach proJeKtu Brali udzia:

Piotr Arak, Anna Atas, Przemysaw Biliski, Micha Boni, Tomasz Bratek, Piotr Burda, Micha Czyewski, Pawe Dbek, Roman Dolata, Krzysztof Dresler, Jan Dworak, Barbara Fatyga, Zbigniew Fijaek, Bogusawa Grabowska, Tomasz Harasimowicz, Piotr Jaboski, Aleksandra Karliska, Krzysztof Kosea, Beata aciak, Artur ega, Andrzej Matejuk, Anna Olszwka, ukasz Osiski, Jolanta Rogala-Obkowska, Aleksandra Rusielewicz-Wachowicz, Zbigniew Rykowski, Mirosaw Sielatycki, Janusz Sierosawski, Marcin Siczuch, Krystyna Szafraniec, Tomasz Szlendak, Teresa Szopiska, Aldona Wiktorska-wicka, Klaudia Wojciechowska, Gabryjela Zieliska
WSppraca:

Pawe Kaczmarczyk, Micha Miskiewicz, Kamil Rakocy, Aleksandra Rusielewicz-Wachowicz, Alek Tarkowski, Jakub Wojnarowski Dokument powsta przy wspudziale Departamentu Analiz Strategicznych KPRM
proJeKt graficzny i SKad:

Elbieta Skrzypek Brand New Idea

ISBN 978-83-933627-0-7
WydaWca:

Kancelaria Prezesa Rady Ministrw, Warszawa 2011

Wydrukowano na ekologicznym papierze Arctic certyfikowanym przez Forest Stewardship Council

Micha Boni

Pod koniec 2009 roku, ju po dyskusji nad raportem POLSKA 2030, zrodzi si pomys rozpoczcia debaty nad sytuacj modej generacji. Towarzyszya temu intuicja, e z modym pokoleniem Polakw dzieje si co szczeglnego, dowiadcza ono na sobie wielu przemian cywilizacyjnych. Zrozumienie tego zjawiska i towarzyszcych mu procesw mogo okaza si poyteczne z wielu powodw. Byo jasne, e drugi powojenny wy demograficzny ma do odegrania swoj rol i j odgrywa, samodzielnie budujc warunki dla lepszego startu yciowego i zawodowego, by odpowiedzie na zmieniajce si, nowe potrzeby yciowe, konsumpcyjne, kulturowe. I byo te jasne, jak trudno jest generacji rzdzcej, uformowanej w czasach misji Solidarnoci, zdefiniowa rol historycznych nastpcw i stworzy przesanki dla midzygeneracyjnej solidarnoci. Spotykalimy si na nietypowym seminarium. W Kancelarii Premiera odbyway si dyskusje ekspertw i pasjonatw, analitykw i animatorw dziaa obywatelskich. Ciekawio nas wszystko, co pozwalao zamienia intuicyjny obraz modej generacji na rzeteln wiedz. Rozmawialimy wic o rynku pracy oraz problemach edukacyjnych, ale take o sposobach spdzania czasu wolnego, nowych wzorcach seksualnoci i porzdku sentymentalnym. Interesoway nas zachowania praktyczne oraz orientacja na wartoci. Przedmiotem debat staway si zarwno kwestie, ktre pozwalaj na czenie cech i wspln, pokoleniow charakterystyk modych, jak i sprawy, ktre wyranie dziel rne odamy szeroko pojmowanego pokolenia ze wzgldu na status rodzicw, geografi zamieszkania, pe, a nawet wiek, czyli to, czy jest si w grupie modszej, czy starszej danej generacji. Od pocztku chcielimy, by w efekcie naszych spotka i dyskusji powsta raport. Sama dyskusja jednak nad struktur tego raportu, zakresem tematycznym rnych obszarw, wtkami problemowymi oraz porwnaniem sytuacji modych w Polsce oraz w innych krajach zaja nie tylko czas, lecz take wymusia w sensie pozytywnym jeszcze gbsz prac analityczn, badawcz. Zaczynalimy od intuicji, ale skoczy si musiao na wiedzy. I to wiedzy o charakterze wielowymiarowym, dotyczcej zarwno cech socjologicznych modego pokolenia, jak i sytuacji edukacyjnej, zdrowotnej, nastawienia zwizanego z budowaniem wasnej pozycji na rynku pracy czy wobec rodziny. Wykorzystujc rne rda, staralimy si dotrze do jak najpeniejszego obrazu modych, a zarazem charakteryzujc problemy generacyjne uciec od prostych komentarzy wiatopogldowych, politycznych. To wane, jeli chce si uzyska obraz prawdziwy, w sensie pokazania skali olbrzymich przeobrae, wieloci zachodzcych procesw, zmiennoci, ktr z jednej strony dyktuje przeobraajcy si wiat i Polska, z drugiej natomiast rozwijajce si, rosnce aspiracje. Zadalimy sobie jednak w ktrym momencie pytanie: Co z raportem, jak rol mgby odegra w debacie publicznej nad przyszoci kraju? Przecie od 2009 roku, od raportu POLSKA 2030, w rzdzie dokonaa si wielka przemiana, jeli chodzi o prace programowe i perspektyw strategicznego mylenia. Uporzdkowano dokumenty i relacje midzy nimi. Wanie teraz, latem 2011 roku, kocz si prace nad strategi dugookresow POLSKA 2030. TRZECIA FALA NOWOCZESNOCI, dokumentem
7

> Micha Boni

redniookresowym z horyzontem do 2020 roku, oraz 9 zintegrowanymi strategiami skoncentrowanymi na rnych obszarach, kluczowych dla polskiego rozwoju. Przedstawiany raport MODZI 2011 jest czci wspln tego nowego spojrzenia strategicznego. Pokazuje bowiem, jak wane s relacje midzypokoleniowe w rozwoju i budowaniu polskich, nowych przewag konkurencyjnych, gdzie energia i aspiracje modych tworzy mog swoiste turbodoadowanie. Ale pokazuje take, e polityk publiczn tworzy si w oparciu o wiedz, a to oznacza, i zdecydowalimy si nada raportowi specjalne znaczenie, obarczy go misj. Dlatego w efekcie obok charakterystyki pokolenia mamy te praktyczne rekomendacje dla polityki. Mona wic powiedzie, i pracujc nad raportem, przeszlimy drog: od intuicji przez wiedz do propozycji rozwiza praktycznych w polityce na rzecz modego pokolenia, kadego modego pokolenia. Z tego wynika kluczowe przesanie: potrzebna jest nam debata, by dokonywa waciwych wyborw oraz wskazywa rozwojowe priorytety. I jeszcze jedno by stworzy dobry klimat dla przekazywania z pokolenia na pokolenie nie tylko tego, co jest dziedzictwem, lecz take i tego, co moe by dorobkiem otwartego i sprawnego rzdzenia.

7 sierpnia 2011

Spis treci
Modzi 2011

Wprowadzenie 1. Czas na modych. O koniecznoci wymiany pokoleniowej w Polsce 2. Jacy s modzi? Sprawy w yciu wane, aspiracje, oczekiwania 3. Demografia 4. Edukacja i nowe wyzwania 5. Praca i wchodzenie na rynek pracy 6. Obszary wsplnotowoci i intymnoci: maestwo, rodzina, wybory alternatywne 7. Konsumpcja, czas wolny, nowe media obszary manifestacji statusu i kreacji wasnego JA 8. Mode pokolenie i nowy ustrj pogldy, postawy i obecno w publicznej sferze ycia 9. Zdrowie i zachowania ryzykowne modziey 10. Modzi i spjno spoeczna Rekomendacje dla polityk publicznych Bibliografia

11 19 35 65 87 133 181 221 263 301 339 389 405

Wprowadzenie
KryStyna Szafraniec

Przedstawiamy raport bdcy prb diagnozy wspczenie yjcego modego pokolenia Polakw. Pierwszym i gwnym powodem, dla ktrego idea takiego raportu si pojawia, s polskie wyzwania. Zasadniczy okres przemian systemowych transformacj systemow, nasz kraj ma ju za sob, jednak reformy zbliajce nas do dzisiejszych wymiarw nowoczesnoci i dobrego (dobrze urzdzonego) spoeczestwa to dopiero wyzwanie. Nie tylko dlatego, e zbudowalimy zaledwie fundamenty nowego adu spoecznego (on sam za jest dalece niedoskonay), lecz rwnie dlatego, e wiat dookoa nas nieustannie si zmienia i narzuca nowe standardy, nowe moliwoci i nowe wyzwania. Ambitne reformy wymagaj rzetelnych diagnoz, miaych wizji oraz znaczcych zasobw ludzkich (intelektualnych, motywacyjnych), spoecznych i materialnych. Niniejszy raport powsta jako wyraz przekonania, e wrd zasobw, na ktrych mona opiera strategi budowy nowoczesnego spoeczestwa i pastwa, znajduje si na pewno mode pokolenie. Formuujemy tez o duym potencjale innowacyjnym tkwicym w modziey, wanym zwaszcza wtedy jak podkrela Karl Mannheim, nestor mylenia o pokoleniach jako czynniku spoecznej zmiany gdy przed spoeczestwem stoj wyzwania przeprowadzenia gbokich, gruntownych reform1. Przygotowujc raport o modych, liczylimy na dodatkowe korzyci wynikajce ze specyfiki bada i studiw nad modzie. Modzie jest bardzo dobrym punktem odniesienia do obserwacji tego, co dzieje si z caym spoeczestwem. Jest soczewk, w ktrej skupiaj si najrniejsze problemy i napicia systemu. Jest barometrem zmian i spoecznych nastrojw. Sytuacja modych, ich sposb postrzegania wiata, ich aspiracje i denia yciowe s miar zmian, ktre ju si dokonay, i dystansu, jaki jeszcze jest do pokonania. Diagnozy modziey w naturalny sposb zmuszaj do mylenia o przyszoci, wprowadzaj w ten rodzaj praktyki intelektualnej, bez ktrej trudno sobie wyobrazi uprawianie wiatej i dalekowzrocznej polityki s naturalnym punktem odniesienia dla prognoz. Nie mona mwi o modych bez mwienia o przyszoci i nie mona mwi o przyszoci bez mwienia o modych. ywimy przekonanie, e zrozumienie specyfiki modego pokolenia moe by nie tylko innym spojrzeniem na zmiany, jakie si dokonay w Polsce po 1989 roku, lecz w jeszcze wikszym stopniu drogowskazem dla zmian, jakie naley przeprowadzi. Diagnozy modego pokolenia nigdy nie s askawe dla systemu spoecznego i dla wadzy. To poniekd oczywiste marginesowe usytuowanie modziey w spoecznej strukturze, typowe dla modoci zderzenie rozbudzonych ambicji z ograniczeniami wasnej (nieustabilizowanej) pozycji i z ograniczeniami systemu spoecznego rzadko kiedy skutkuje pozytywnymi ocenami rzeczywistoci. W oczach politykw modzie zazwyczaj okazuje si zbyt niecierpliwa i mao wyrozumiaa, wiat postrzega w nazbyt kategorycznych czarno-biaych barwach. Nie jest wyposaona w mdro yciow nie widzi szaroci i nie widzi drugiej strony. Ma za to inn waciwo. Podczas gdy doroli widz rzeczy tak zoonymi, e a czynicymi ich bezradnymi
1 K. Mannheim, Diagnosis of our Times. Wartime Essays of a Sociologist, Chapter III: The Problem of Youth in Modern Society, Kegan Paul, Trench, Trubner & CO., LTD, London 1943.

11

WproWadzenie

(odbierajcymi inicjatyw i sens dziaania), modzi dlatego e s modzi zachowuj prostot spojrzenia i zdolno do podejmowania rzeczy z pozoru niemoliwych. Jak pisze filozof, gupota modziey bywa zaczynem rnych przemian, lecz to, co w niej najbardziej urzekajce, to rzeczywisto niezakoczenia poczucie otwartoci ycia, wiadomo, e nic nie jest jeszcze przesdzone czy wyznaczone przez los, e drogi s jeszcze otwarte i wszystko jest moliwe2. Tam gdzie modo jest deficytem, pojawia si groba stagnacji, niezdolno do ryzyka, brak ochoty do powicania si w imi niepewnych zamiarw. Zrozumienie modych i dopuszczenie do gosu ich potrzeb i ich problemw zmusza do bardziej krytycznego spojrzenia na dotychczasowe osignicia i ukazuje inne, nieuwzgldniane dotychczas punkty widzenia. To psuje komfort rzdzenia, lecz ma zbawienny, korygujcy wpyw. Raport pokazuje zarwno potrzeby, problemy, jak i wewntrzny potencja modego pokolenia. Jest prb sportretowania duej czci polskiego spoeczestwa, ktra nie zna realiw komunistycznej Polski modych ludzi, ktrzy urodzili si lub dorastali w okresie transformacji systemowej. Nie tylko jednak ta okoliczno stanowi o ich specyfice. Bardzo wany jest kontekst globalny. Po 1989 roku Polska staa si spoeczestwem otwartym, a od 2004 roku czonkiem Unii Europejskiej. W konsekwencji zmian ustrojowych stalimy si obywatelami Europy i wiata. Modzi Polacy coraz czciej w identyfikacjach podkrelajcy swoj europejsko dorastaj w realiach o wiele bardziej zoonych ni te, ktre wynikayby z zastosowania formuy transformacji systemowej. Dorastaj na pograniczu rnych spoecznych i kulturowych wiatw, a bycie midzy stwarza now jako i komplikuje rne sprawy. Przede wszystkim jednak oywia spoeczestwo, kultur, nie pozwala na dogmatyczne widzenie wiata, uczy perspektywy innego. ycie ze wiadomoci pogranicznoci otaczajcego wiata oznacza pretekst do docieka nad zmiennoci i wielowymiarowoci wasnego Ja. Na pograniczach indywidualne dowiadczenia zawsze przeplataj si z cudzymi, nie zawsze mieszczc si w utartych czy narzucanych wzorach i schematach mylenia. Takie pogranicza naley postrzega jako miejsca sprzyjajce krytycznej analizie, jako potencjalne rda eksperymentowania, kreatywnoci i pobudzania inicjatywy. wiat, do ktrego wkraczamy, to wiat bardzo ekspansywnego, dynamicznego, ale i uwikanego w wewntrzne sprzecznoci demokratycznego kapitalizmu. O wiecie tym mwi si czsto, e jakkolwiek niedoskonay, jest najlepszy z moliwych i niemajcy alternatyw. Prezentowanie go w przekazach edukacyjnych, medialnych, politycznych i marketingowych jako nieustannie rozwijajcego si i gwarantujcego lepsz przyszo, dziaa pobudzajco na mode pokolenie i prowokuje do formuowania coraz ambitniejszych yciowych planw. W midzyczasie jednak ten demokratyczny i barwny kapitalizm, do ktrego socjalizowani s modzi ludzie, przeywa gboki kryzys i wystawia modziecze aspiracje na wielk prb. Jakkolwiek rda kryzysu tkwi w mechanizmach wolnorynkowych, najczstszym adresatem roszcze staje si pastwo jedyny widoczny podmiot, ktry mona obarcza odpowiedzialnoci za nie najlepiej urzdzon rzeczywisto. Jednake ingerowanie pastwa w wolny rynek i korygowanie efektw gry wolnorynkowej, przy najlepszych nawet chciach, jest bardzo trudne i z koniecznoci ograniczone. Dylemat ten odczuwaj przywdcy wikszoci europejskich krajw. W dokumentach
2 L. Koakowski, Mini wykady o maxi sprawach, Znak, Krakw 1999, s. 63-64.

12

WproWadzenie

i raportach Komisji Europejskiej dotyczcych strategii rozwoju modzie traktowana jest jako naturalny rezerwuar innowacyjnoci i zmiany, a jednoczenie kategoria spoeczna, ktrej przyszo z uwagi na ekonomiczne uwarunkowania jest bardzo niepewna i moe stanowi zagroenie dla stabilnoci adu spoecznego. Najwiksze obawy dotycz moliwoci wygenerowania przez kryzys tzw. straconej generacji modych, dobrze wyksztaconych ludzi, ktrzy pozostaj w oderwaniu od rynku pracy, a ca energi zuywaj na rozwizywanie wasnych yciowych problemw. Aby oddali takie zagroenie, w bogatych krajach UE podejmowane s systemowe rozwizania dotyczce zatrudnienia, polityki prorodzinnej, edukacji, uatwiajce modym ludziom wczenie si w gwny nurt ycia spoecznego. Obserwacja rezultatw takich dziaa pozwala sformuowa wniosek, e s one opacalne w kategoriach ekonomicznych i politycznych dalekowzroczni przywdcy wiedz, e troska okazana modziey jest inwestycj w pomylno spoeczestw. Polska korzysta z wielu elementw (narzdzi) unijnej polityki wobec modziey. Wiele dziaa jest w sferze projektw. Cho zdajemy sobie spraw z ich pilnoci i wagi, nie wszystkie da si przygotowa od zaraz. Mamy nadziej, e przyjta przez nas perspektywa dugookresowa ukazujca cele, do ktrych Polska w swym rozwoju winna zmierza3 spowoduje, e przynajmniej niektre z tych dziaa jako rodki do celu nie znikn z pola widzenia kolejnych pokole i kolejnych ekip rzdzcych. Raport porzdkuje zastan wiedz na temat modziey. Odwoujemy si w nim nie tylko do polskich statystyk i bada. Rwnie wane s dla nas opracowania midzynarodowe, ktre pozwalaj sytuowa polsk modzie na tle trendw europejskich i wiatowych. Jakkolwiek preferowane s w nim tzw. twarde dane, pochodzce z duych reprezentatywnych bada, nie stronimy od sigania do opracowa, ktrych si jest ich pogbiony i opisowy charakter. Raport pokazuje rne punkty widzenia, niemniej nie jest pozbawiony autorskich odniesie i nie stroni od formuowania autorskich tez. Podejmowane s w nim bardzo rne zagadnienia, cho na pewno nie wszystkie, ktre warto byoby poruszy. Nasz punkt widzenia wyznacza perspektywa spoecznej zmiany, ktrej wspczesna polska modzie jest z jednej strony wytworem, z drugiej za znaczcym zasobem i aktorem. Raport skada si z jedenastu rozdziaw. Pierwszy jest prb ukazania zmiany spoecznej z perspektywy pokoleniowej. Dowodzona jest tam teza, wedle ktrej potencja innowacyjny redniego (solidarnociowego) pokolenia, ktre sprowadzio socjalizm z historycznej sceny i ustanowio w Polsce podwaliny nowego adu, jest obecnie na wyczerpaniu. Jednoczenie na scenie tej coraz wyraniej zaznacza si obecno modego pokolenia, ktrego charakterystyki stanowi obiecujce wsparcie dla dalszego etapu przemian. Dziewi kolejnych rozdziaw prezentuje rne szczegowe charakterystyki modych poczwszy od ich aspiracji i de yciowych, poprzez demografi, edukacj, rynek pracy, rodzin, konsumpcj, czas wolny, obecno w publicznej sferze ycia, a skoczywszy na zdrowiu oraz wanych liniach podziaw spoecznych. Zwieczeniem raportu jest rozdzia powicony polityce pastwa wobec modziey. Prezentujemy w nim nie tylko i nie tyle dotychczasowe inicjatywy rzdu (chocia i te warte s przywoania), co elementy rysujce si jako nowe problemy i nowe wyzwania.

Nawizujemy tu do raportu Polska 2030. Wyzwania rozwojowe i dokumentu go wdraajcego, czyli Dugookresowej Strategii Rozwoju Kraju Polska 2030. Trzecia fala nowoczesnoci.

13

WproWadzenie

Prace nad raportem jeli wczy w nie systematyczne spotkania Zespou ds. Modziey (tworzyy go osoby reprezentujce rne rodowiska badajce modzie, pracujce z modzie i na rzecz modziey) trway od jesieni 2009 roku. Poza staym skadem w pracach Zespou uczestniczyli eksperci problemowi (np. z Krajowego Biura Przeciwdziaania Narkomanii, Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, KG Policji), resortowi (MRiRW, MEN, MKiDN), rzdowi (Zesp Doradcw Strategicznych Premiera), wreszcie sama modzie (licealna, studencka, z OHP), z ktr przeprowadzilimy kilka konsultacji dotyczcych rnych praktycznych rozwiza dotyczcych spraw ludzi modych. Wszyscy oni maj swj merytoryczny udzia w powstawaniu raportu. Pracami Zespou kierowa Minister Micha Boni. By on dusz caego przedsiwzicia, pilnym uczniem, wymagajcym szefem i inspirujcym nauczycielem. Bez Jego zaangaowania i wnikliwoci byby to na pewno inny raport, zapewne pytszy, mniej dociekliwy, nie szedby tak szerokim frontem problemowym. Osob, ktrej raport wyjtkowo duo zawdzicza, jest lider projektu, Pan Piotr Arak mody czowiek, ktry potrafi spod ziemi wydoby potrzebne do analiz opracowania i materiay, opatrzy je wasnym ukierunkowujcym komentarzem, przypomnie o kadym wtku wartym poruszenia i rozliczy z wykonanego zadania. Wszyscy pracowalimy pro publico bono z poczuciem uczestnictwa w czym wyjtkowym. Chcielimy nie tylko opisa i zrozumie modych, lecz rwnie co im z wasnej pokoleniowej mdroci przekaza i zaproponowa. Czujemy niezrczno sytuacji chcc zachowa uczciwo wobec nich i wobec samych siebie, nie moglimy posun si zbyt daleko z obietnicami. Diagnozy, jakie wypracowalimy, ukazuj du zoono problemw modego pokolenia i pozbawiaj zudze co do moliwoci zastosowania prostych, administracyjnych hurraoptymistycznych rozwiza. Uwiadamiaj tym samym, e skuteczne i realne strategie pastwa na rzecz modziey nie mog by obliczone na szybki efekt. Podjlimy si mimo to prby sformuowania rekomendacji, zdajc sobie spraw, e nic nie dzieje si w trybie natychmiastowym, e wiele problemw moe by rozwizanych jedynie przy zaangaowaniu rnych stron, przy zaoeniu pomylnej spoecznej i ekonomicznej koniunktury i w duszej perspektywie czasowej. Liczymy, e raport nie tylko pobudzi wyobrani politykw i otworzy ich na problemy ludzi modych, lecz take e uzmysowi opinii publicznej, jak pomocne w zrozumieniu zoonoci procesw spoecznych i jak opacalne dla wszystkich moe by uwzgldnienie perspektywy pokoleniowej. Liczymy zwaszcza na to, e idee i tezy raportu pobudz refleksj i aktywno obywatelsk samej modziey, ktra w rnych sprawach i w rnych miejscach powinna przebija si z gosem wasnego pokolenia. Nasze analizy nie miayby wikszego sensu, gdyby przedmiotowo traktoway modzie. Stawiamy na podmiotowo i obywatelski potencja modego pokolenia. Nie chcemy zdejmowa z rzdu obowizku podjcia wielu potrzebnych inicjatyw i dziaa, ale nie chcemy wskazywaniem tylko na rzd popiera tezy, ktrej susznoci nie podzielamy podziau spoeczestwa na wadz i klientw-obywateli, odpowiedzialnych za wszystko dorosych i pokrzywdzonych przez los, oczekujcych idealnych rozwiza ludzi modych. Nie przymykamy oczu na przejawy niesprawiedliwoci pokoleniowej, ale te nie podzielamy pogldu traktujcego modych jak dzieci, ktre maj czeka na rozwizania, ktre zaproponuj doroli. Nie sdzimy zreszt, by taki sposb traktowania ich satysfakcjonowa.
14

WproWadzenie

Spodziewamy si, e to, czego modzi bd szuka w raporcie, przede wszystkim dotyczy bdzie tzw. konkretw (co rzd ma nam do zaoferowania, co nam zaatwi, jakie problemy rozwie). Nie pomniejszajc wagi tego typu oczekiwa ze strony modziey, uwaamy, e raport ma szersze i bardziej dalekosine przesanie, dotyczce cigoci i zmiany pokoleniowej jako warunkw kontynuacji podjtych spoecznych zada. Rzdzce w Polsce rednie pokolenie dokonao wielkiej sprawy demontau systemu komunistycznego i ufundowania podstaw nowego spoecznego adu. To co czyo to pokolenie (ale i dzielio), to determinacja w realizacji zada wynikajcych z pewnej spoecznej umowy chcielimy zbudowa Polsk demokratyczn, woln, o solidnych ekonomicznych podstawach, z wyranie zaznaczon europejsk tosamoci. Bdc pokoleniem politycznego przeomu, funkcjonowalimy jako wsplnota zada, podporzdkowujca rne problemy, wartoci, interesy i rne jednostkowe punkty widzenia jednemu celowi transformacji ustrojowej. Mniej bylimy wyczuleni na gosy oddolne, na krytyk kwestionujc przyjte zasady, bo ywilimy przekonanie, e to co najwaniejsze i co jest naprawd do zrobienia, to przekierowanie rozwoju spoecznego na inne tory. I to zadanie zostao wykonane. Lecz jest to dopiero pocztek drogi. Dzi wyrasta przed nami inne wyzwanie, ktremu przywieca zupenie inna idea jest ni wsplnota-jako-zadanie. Przekazujemy t ide modemu pokoleniu jako wielkie i trudne zadanie. Wielkie, bo chodzi o wybory przesdzajce o tosamoci systemu spoecznego, trudne bo wsplnota niejedno ma imi, nie jest oczywistoci z poziomu naiwnego realizmu pojciowego i wymaga gbokiej rozwagi. Co zatem, naszym zdaniem, oznacza? Na pewno nie ten rodzaj wsplnoty,

ktry okrelany jest mianem wsplnoty pseudorodzajowej, plemiennej czy wykluczajcej (exclusive ). Wsplnoty takie dziel ludzi na narodowe, ideologiczne i religijne

zbiorowoci, ktre uznaj same siebie za lepsze od innych. Zazwyczaj odwouj si do tej samej historii, tego samego systemu wartoci i tej samej tradycji. Wsplnotowe identyfikacje zawsze pocigaj za sob odniesienie do tych, ktrym brakuje takich atrybutw i owocuj solidaryzmem wewntrz grupy oraz polityk wykluczania na zewntrz. Wsplnoty plemienne poprzedzaj i determinuj wybory wiatopogldowe i etyczne jednostek. To, kim ludzie s i jacy s, nie jest wynikiem ich swobodnych kreacji i wyborw. Matryce ich tosamoci ju istniej, nie wymagaj tworzenia s oczywiste, bo s zastane lub narzucane. Wsplnoty pseudorodzajowe uznaj same siebie za modelowy obraz wsplnoty, a owo specyficzne poczucie bycia wyjtkowym jest, z jednej strony, rdem najbardziej szlachetnych i szczerych przejaww lojalnoci i heroizmu, z drugiej za, popycha grupy ludzkie do wzajemnej rywalizacji i zniszczenia. Dla zachowania wasnej wizji bycia razem s gotowe umrze, jak i zabija4. Takie gorce wsplnoty tworz bardzo silne identyfikacje, oparte na poczuciu braterstwa i angaujcym emocje wiatopogldzie, ktry wyposaa w proste narzdzia opisu wiata i pomaga przezwyciy niepokj wynikajcy z nierozumienia zachodzcych w nim przemian. Im wikszy niepokj, tym silniejszy wewntrzny przymus utosamiania si z grup, tym wiksza skonno do odrzucania innych. Otwarcie na inno prowokuje kryzys, a z tym czonkowie gorcych wsplnot nie potrafi funkcjonowa i konstruktywnie rozwizywa problemw. O wiele pewniejsze
4 E. H. Erikson, Identity, psychosocial, International Encyclopedia of the Social Sciences 1968, vol. 4., Mc Millan and Free Press, New York, s. 61-65.

15

WproWadzenie

jest podtrzymywanie nieufnoci i uprzedze, ktre powoduj, e to co nieznane, staje si znane, przez co zapewnia poczucie bezpieczestwa. Pseudorodzajowe wsplnoty, oparte na narzucaniu wasnego (grupowego) punktu widzenia (uwaanego jako jedyny suszny) i uprzedzeniach graniczcych z nienawici skierowan przeciwko innym, s nie tylko niebezpieczne. S rwnie anachroniczne. Wspczesny wiat poda w kierunku uniwersalizacji tosamoci czynienia ich coraz bardziej pojemnymi (inclusive ) i antycypacyjnymi (umiejcymi rozpozna nowe typy wraliwoci spoecznej i nowe prby spoecznych interakcji). Spoeczestwa, by zachowa witalno, musz dysponowa energi i identyfikacjami wyaniajcymi si z wasnych procesw rozwojowych i grup, ktre je uosabiaj. Gdy zasoby takie s rozpoznane i pozytywnie potwierdzane (absorbowane przez system), spoeczestwa si regeneruj. Gdzie system nie potrafi odczyta wasnych procesw rozwojowych i zwizanych z nimi zasobw, tam kryzys staje si nieuchronny. Logika polskich przemian jest taka, e wizja plemiennej wsplnoty z jej antropologicznym pesymizmem5, dnociami do narzucania lojalnoci i wykluczania odmiennoci w ogle do tych przemian nie przystaje. Nie przystaje zwaszcza z perspektywy modego pokolenia, ktre zanadto ceni sobie wolno wyboru i prawo do swobodnego samookrelenia, by zrezygnowa z osobistej autonomii na rzecz moralizatorsko brzmicych (cho nieczuych na rzeczywiste dylematy moralne) zobowiza wsplnotowych. To, czego zatem potrzebujemy, to nowa koncepcja wsplnotowoci, ktra zrywajc ze wsplnotowoci i solidarnoci pojmowan na sposb plemienny, mogaby zaspokoi nasz gd braterstwa i solidarnoci6. Ten rodzaj wsplnoty jest z pewnoci mniej gorcy bardziej przemawia do ludzkiego rozumu ni emocji, bardziej te sprzyja wolnoci i autonomii. Solidarno spoeczna nie jest tu kwesti rozwizania instytucjonalnego i nie jest spoecznym solidaryzmem jest trudnym spoecznym i politycznym wyzwaniem. Ksztatuje si w mozolnym i bolesnym procesie tworzenia wizi od podstaw, z uwzgldnianiem rnych celw, rnych wartoci i przezwycianiem istniejcych podziaw. Taka wsplnota nie wyklucza nikogo i nikogo nie czyni zbdnym. Nie jest skierowana przeciwko innym wsplnotom i dla swego istnienia nie potrzebuje wroga. Jest wsplnot inkluzyjn przyzwalajc na swobodny wybr przynalenoci wedle zasady wiadomego potwierdzania wsplnych wartoci. W takiej wsplnocie edukacja i demokratyczne procedury s sposobem rozstrzygania trudnych problemw. Wychowanie do pluralizmu, odmiennoci, rnorodnoci i tolerancji sprawia, e to, co jawi si jako chaos, zaczyna by odbierane jako immanentna cecha spoecznego wiata, ktry zamieszkuj rni ludzie i rne kultury. Rola pastwa, ktrego prerogatywy s ograniczone, jest jednak nie do przecenienia winno ono by na tyle silne, by stan na stray demokratycznej konstytucji i przemoc odpowiada na groby uycia przemocy. Na tyle rwnie nowoczesne, by by sprzymierzecem aspiracji ludzi i spoecznego rozwoju. Ideowe rda takiej koncepcji tkwi w etosie (ponowoczesnego) liberalizmu, ktry zrodzi si w okrelonych historycznych realiach i ma swj pocztek we
5 Zy z natury czowiek moe sta si lepszy, gdy wyrzeknie si swej wolnoci (ktra prowadzi go na manowce) i podporzdkuje si zewntrznej wadzy. Pogld ten jasno wyoy w swojej filozofii T. Hobbes (1588-1679), patron nowoytnych konserwatystw. A. Szahaj, Jednostka czy wsplnota. Spr liberaw z komunitarystami a sprawa polska, Aletheia, Warszawa 2000, s. 168.

16

WproWadzenie

wsplnocie cenicej moliwo dokonywania autonomicznych wyborw wartoci i wiatopogldw. Taki liberalizm przyznaje si do hodowania pewnej okrelonej idei dobra i nie udaje, e jest doskonale neutralny ze wzgldu na wszystkie inne idee dobra. Nie absolutyzuje wartoci indywidualizmu, dostrzegajc warto, a nawet konieczno istnienia wizi wsplnotowych oraz postaw altruistycznych, charakteryzujcych si poczuciem solidarnoci i odpowiedzialnoci za los innych. Nie jest to zatem liberalizm gloryfikujcy egoizm i sobkostwo, lecz liberalizm wraliwy na ludzk krzywd. Dy do jej wyeliminowania i stara si uzupeni logik wolnego rynku daleko idcymi zabezpieczeniami socjalnymi. Jest to liberalizm walczcy z twardym ekonomizmem i tyrani pienidza, przeciwny wadzy technokratw, opowiadajcy si za odnowieniem poczucia obywatelskoci oraz faktycznym realizowaniem idei demokracji sojuszem wszystkich si w ramach spoeczestwa obywatelskiego. Ponowoczesny liberalizm lansuje wzory osobowe wykraczajce poza wsko rozumian sfer konsumpcji. Kierujc si zasadami autokorekty, nie uwaa swej kadorazowej formy za ostateczn, lecz pozostaje otwarty na krytyk i zmiany. Dopuszcza interwencjonizm pastwa, ale te bacznie kae obserwowa jego instytucje, by nie dopuci do nadmiernego rozwoju etatyzmu7. Nieprawd jest zatem, e etos liberalizmu jest treciowo ubogi, pozbawiony racjonalnych podstaw i motywacyjnie saby, czy te, e etosem spoeczestwa liberalnego jest brak etosu. Idei jest duo, s pikne i maj odpowiedni temperatur. To, e nie budz one zbiorowych namitnoci, ideologicznych konfliktw i nie ka ponosi najwyszych ofiar, jest ich najwiksz zalet, nie wad. Byoby wspaniale, gdyby wyzwoliy obywatelskie zaangaowanie modego pokolenia.

Ibidem, s. 327-328.

17

1.

1. Czas na modych

O koniecznoci wymiany pokoleniowej w Polsce

1.1. Pokolenie wielkiej zmiany 1.2. Nowe pokolenie i relacje pokoleniowe w okresie wielkiej zmiany 1.3. Nowe generacje i nowe wyzwania Podsumowanie

1. Czas na modych
rozdzia pierWSzy

O koniecznoci wymiany pokoleniowej w Polsce

O zmianie spoecznej decyduj rne czynniki. Decyduj o niej rwnie pokolenia. Jak wana jest ich rola, pokazuj nie tylko socjologiczne teorie i hipotezy1, lecz rwnie spostrzeenia obserwatorw i analitykw ycia spoecznego publicystw, literatw, zwykych ludzi, ktrzy niejednokrotnie konstatuj, e wiat trwa w zastygej formie, poniewa nie nastpuje wymiana pokole. Charakterystyczne dla takich momentw jest spoeczne oczekiwanie zmiany i nadzieje zwizane z przejciem przywdztwa przez modsze pokolenie. Rwnie wtedy, gdy przed spoeczestwem pojawiaj si zadania szczeglnej historycznej wagi, zwracamy si w kierunku modych, zakadajc, e dysponuj potencjaem innowacyjnoci, dziki ktremu sprostaj nowym wyzwaniom. Maj wicej energii, s bardziej otwarci, krytyczni wobec wiata, formuuj bardziej dalekosine yciowe cele. Jednak o potencjale pokolenia nie tyle decyduj cechy modoci, co postawy i predyspozycje nabyte w modym wieku, pod wpywem jakich szczeglnych warunkw historycznych. Skoro tak, nie kade pokolenie wyrasta na historycznie znaczce i nie kade moe by motorem przemian. Pokoleniem takim w polskich realiach na pewno byo pokolenie Solidarnoci. Czas wielkiej transformacji systemowej, poczwszy od wydarze Polskiego Lata, a skoczywszy na dekadzie lat dziewidziesitych, bazowa na potencjale politycznym i intelektualnym ludzi wychowanych w czasach PRL-u. To oni, dzi osoby w wieku 50+, byli aktorami wielkiej zmiany i to oni, gdy byli w wieku 30+, budowali w Polsce demokracj i podstawy gospodarki wolnorynkowej. Dzi wiele problemw ycia spoecznego oraz nowa fala wyzwa zdaj si sugerowa, e zasoby pokolenia Solidarnoci nieuchronnie si wyczerpuj. Wida to wyranie w konfrontacji z modzie dorastajc w nowej Polsce, ktrej denia wykraczaj poza rzeczywisto zastan, a moliwoci przewyszaj obecny potencja redniego pokolenia. Jest to dobry moment, by przyjrze si obu pokoleniom i zbilansowa zasoby kadego z nich. Jest to jednoczenie moment krytyczny, w ktrym decyduj si, by moe, losy dalszych przemian ustrojowych w Polsce i cywilizacyjny sukces kraju na kilka najbliszych dekad. Jaki jest pokoleniowy bilans dwudziestu lat przemian ustrojowych w Polsce? Czy patrzc dzi na siwiejce pokolenie pidziesiciolatkw mona uwierzy, e to ono bdc dzieckiem Solidarnoci i PRL-u budowao w Polsce nowy ustrj? Jak sobie radzili ze zmianami o bezprecedensowym charakterze i skali? Czy ich dzieci dzi okrelane mianem pokolenia historycznej nadziei i szansy przejy po rodzicach zdolnoci adaptacyjne i gotowo do kontynuowania zmian? Raport nasz traktuje o modziey i stawia pytanie o potencja innowacyjny modego pokolenia. S jednak dwa powody, dla ktrych charakterystyki dotyczce modych powinny by poprzedzone charakterystykami pokolenia poprzedniego. Byo ono aktorem wielkiej zmiany i jego dokonania (wczesne
1 W tym najbardziej znana i uznana koncepcja Karla Mannheima, zob. K. Mannheim, The problem of Generations [w:] Essays on the Sociology of Knowledge, Oxford University Press, New York 1938; [polskie tumaczenie:] K. Mannheim, Problem pokole, Colloquia Communia 1992-1993, nr 1-12, s. 57-68.

21

czaS na Modych

aspiracje i denia do lepszego ycia i lepiej urzdzonego spoeczestwa) dowodz historycznej roli pokole. Makro i mikrowiat, ktry tworzyli, tumaczy rodowd dzisiejszej modziey.

1.1. Pokolenie wielkiej zmiany

Po 1989 roku pokolenie Solidarnoci nie byo traktowane jako nadzieja polskich przemian. Obcienie dziedzictwem PRL-u i ambiwalencje polityczne, ujawniajce si w pierwszym okresie transformacji systemowej sprawiay, e czynnikw dynamizujcych zmiany szukano w ludziach modych. Po nich spodziewano si przyspieszenia przemian i skierowania transformacji na bardziej zdecydowane tory. Jednak badania wczesnej modziey nie pokazyway jakiej radykalnej pokoleniowej zmiany i nie ujawniay szczeglnego dynamizmu modych. Mniej wicej do poowy lat dziewidziesitych charakterystyki nowego modego pokolenia w niewielkim stopniu odbiegay od charakterystyk modziey z koca lat osiemdziesitych. Realizowane wwczas badania niezmiennie podkrelay sta orientacj modziey na sprawdzone wartoci i wzory yciowe: stabilizacj, szczcie rodzinne, przyja, satysfakcjonujc prac, introwertyczne skierowane na siebie Ja2. Druga poowa lat dziewidziesitych przyniosa zmian, a badania rejestroway ju inne, nowe elementy charakterystyk modziey. Pojawiy si niespotykane dotd na tak skal wysokie aspiracje edukacyjne i statusowe, upodobanie do przyjemnego, wygodnego ycia, pragmatyzm yciowy, silna orientacja na sukces, ambiwalencje dotyczce posiadania dzieci i rodziny. Co ciekawe, reprezentanci pokolenia Solidarnoci wykazywali w tym samym czasie tylko nieznaczne rnice w stosunku do modziey. Byli rwnie jak modzi ambitni, aktywnie nastawieni do przyszoci, ufni we wasne moliwoci, popierali demokracj i rozwizania rynkowe3. W ich orientacjach yciowych elementy wiadczce o zwizkach z PRL-em naleay do rzadkich i sabo obecnych. Nie sprawi tego nowy ustrj. Pokolenie to wykazywao sabe identyfikacje z realnym socjalizmem jeszcze w czasach PRL-u, a przyczynia si do tego socjalizacja pokolenia, ktrej znaczce momenty przypaday na okres politycznej odwily systemu. Najpierw by to liberalizm epoki gierkowskiej, a nastpnie wydarzenia rewolucji Solidarnociowej 4. Obydwa czynniki znaczco cho w nieporwnywalnym stopniu poszerzyy sfer wolnoci i wygeneroway pul aspiracji daleko wykraczajcych poza ramy systemowe. Rok 1989 zasta wic Polakw w duej mierze gotowych do ycia w nowym systemie. Pierwsze lata transformacji jedynie uwolniy i utrwaliy to, co zostao wczeniej uksztatowane. Przede wszystkim bya to potrzeba sukcesu, bardzo wyranie zarysowana ju w czasach PRL-u, lecz skutecznie blokowana przez dawny system. W realiach postkomunistycznej Polski odezwaa si ona ze zdwojon si. rednie pokolenie skupio si na odrabianiu zalegoci w przebiegu kariery zawodowej, w podnoszeniu swojego statusu materialnego, w uzupenianiu wyksztacenia, na celebrowaniu
2 3 4 H. wida-Ziemba, Wartoci egzystencjalne modziey lat dziewidziesitych, ISNS UW Warszawa 1995. K. Szafraniec, Zmiana spoeczna przez brak konfliktu pokole, Przegld Socjologiczny 2001, nr 1. Drogi yciowe i losy rocznika 57 ledzone s od 1972 roku przez toruskich socjologw. Zbiorowo w punkcie wyjcia bada liczya blisko 6 tys. osb. W 1998 roku do bada (obejmujcych ju tylko niecae 1200 osb) wczono ich biologiczne dzieci.

22

czaS na Modych

nowego stylu ycia. Polacy, namawiani do konsumpcji w cigu dwch dekad przemian ustrojowych, osignli poziom ycia nieporwnywalny do okresu z pocztku przemian i pokochali styl ycia bazujcy na mie. Bez obawy popenienia duego bdu mona powiedzie, e akceptacja nowego ustroju bya nie tyle konsekwencj biografii politycznej pokolenia, co repertuaru wczeniej uksztatowanych wartoci i de, dla realizacji ktrych nowy ustrj stanowi naturalny kontekst. W ich centrum byo udane ycie rodzinne i przyszo dzieci, satysfakcjonujca praca oraz materialny dobrobyt. Te wartoci okazay si wystarczajce, by wyzwoli zasoby energii angaujce w spoeczne i ustrojowe zmiany. Dziki zapasom innowacyjnoci trzydziesto-, a nastpnie czterdziestolatkw i dziki ich zdolnociom adaptacyjnym mogy, dokonywa si zasadnicze przeksztacenia systemowe, w tym zmiany spoecznej struktury. Ponad dziesiciokrotnie (z 1,3% do 11,8%) wzrosa wrd nich grupa przedsibiorcw. Nastpoway inne przeszeregowania midzysektorowe i statusowe, ktre objy blisko poow reprezentantw pokolenia. Bezrobocie w kocu lat dziewidziesitych nie byo wrd czterdziestolatkw due, a ci, ktrzy pracowali, byli stosunkowo spokojni o swoj przyszo. By to zarwno efekt nie najgorszej jeszcze wwczas koniunktury, jak i efekt pokolenia odrabiajcego zalegoci statusowe i zdeterminowanego utrzymaniem osignitej pozycji spoeczno-zawodowej. Rwnie spoeczne i mentalne charakterystyki redniolatkw dowodziy ich cakiem niezego przygotowania do funkcjonowania w nowej rzeczywistoci ustrojowej. Pod koniec pierwszej dekady przemian, wikszo z nich miaa pozytywny stosunek do zmian systemowych (rys. 1.1). Cho nie nosi on znamion entuzjazmu, mona go nazwa znaczco odpowiedzialnym za powodzenie reform w pierwszym okresie transformacji systemowej.
Rys. 1.1. Nastawienie do systemu spoecznego w 1988 i 1998 roku5 rocznik 57
Pozytywne 1988 1998 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Ambiwalentne Negatywne Obojtne

rdo: Badania wrd reprezentantw rocznika 1957: badanie w 1988 r. N = 4861, badanie w 1998 r. N = 1197

Okres ten reprezentujcy now spoeczn, polityczn i gospodarcz rzeczywisto mia prawo generowa problemy adaptacyjne dla tych, dla ktrych nie by to wiat zastany. I generowa, niemniej wczesne rednie pokolenie radzio sobie z nimi stosunkowo dobrze, chocia tacy, ktrzy czuli si w nowych realiach jak przysowiowa ryba w wodzie, byli w mniejszoci (25%). Ludzie ktrzy, mimo trudnoci, z determinacj zamierzali realizowa wasne aspiracje i plany stanowili wikszo (ponad 60%). Poczucie przegranej miao niecae 15%. Optymizm i wiar we wasne
5 Zmienna ta jest wypadkow odpowiedzi na wiele pyta (zamknitych i otwartych) sondujcych stosunek do wadzy, instytucji, zasad systemowych i regu ycia spoecznego, zadawanych w badaniach z 1988 roku (kiedy respondenci byli trzydziestolatkami) i w badaniu z 1998 roku (kiedy byli o dziesi lat starsi). W porwnaniach uwzgldniono dane odnoszce si do osb poddanych dwukrotnemu badaniu.

23

czaS na Modych

moliwoci deklarowao 70% redniolatkw, pesymizm zaledwie 14%. Ponad 80% miao poczucie udanego i wartociowego ycia. Prawie wszyscy (85%) formuowali dalekosine plany, zwizane z podnoszeniem poziomu ycia rodziny (28%), inwestowaniem w przyszo, zwaszcza w wyksztacenie dzieci (26%) czy we wasn karier zawodow (23%). Czasami do planw tych doczay si niespenione yciowe pasje, przede wszystkim podre. Orientacja konsumpcyjna, wyrana jeszcze w okresie PRL-u, w kocu lat dziewidziesitych zyskaa rang niekwestionowanej wartoci, stajc si podstawowym motywem aktywnoci yciowej redniego pokolenia pokolenia, ktre przypomnijmy wyznaczao kierunek transformacji i nadawao ton zachodzcym zmianom.

1.2. Nowe pokolenie i relacje pokoleniowe w okresie wielkiej zmiany

Pod koniec lat dziewidziesitych zaczli dawa o sobie zna przedstawiciele nowej generacji ludzie modzi, uksztatowani przez nowy ustrj. Publicyci rywalizujcy o coraz to barwniejsze opisy modziey, z oywieniem szukali w niej cech pozwalajcych przyklei jej etykiet pokolenia przeomu i nadziei. Badania socjologiczne wykazyway jednak zdumiewajce podobiestwo orientacji yciowych i postaw dorosych i modziey6. To co wyranie odrniao modych, to poczucie naturalnego oswojenia z transformacyjn rzeczywistoci, wiksza ekspansywno yciowa, silniejszy pragmatyzm i bardziej konsumpcyjne nastawienie do ycia. To, co czyo obydwa pokolenia, to powszechna niemal akceptacja wartoci sukcesu i podobne przekonania co do najbardziej optymalnych warunkw, w ktrych moe si ona urzeczywistnia i w jednym i w drugim pokoleniu dominowali zwolennicy gospodarki rynkowej i gwarantujcej wolno demokracji. Rnice dotyczyy stopnia zgody, ktry dyktoway odmiennoci statusu, przede wszystkim za rnice w poziomie wyksztacenia. Jakkolwiek niemal wszyscy chcieli osign sukces (w sensie statusowym, materialnym, w zakresie konsumpcji), to obiektywnie rzecz biorc najwiksze szanse na urzeczywistnienie swoich aspiracji i de miay osoby z wysokim statusem lub pochodzce z rodzin o wysokim statusie. Tam wanie dochodzio do ewidentnego wzmacniania si rnych, znaczcych w osiganiu sukcesu, czynnikw zarwno obiektywnych, jak i subiektywnych, wrd ktrych najbardziej znaczce byy warunki materialne oraz zgromadzony w rodzinie kapita intelektualny i kulturowy. Bez koniecznoci przytaczania wielu szczegowych danych mona powiedzie, e im wyszy status spoeczny, tym bardziej pozytywny stosunek do zmian systemowych, tym lepsze samopoczucie w systemie, wiksza wiara we wasne moliwoci, lepsza sytuacja materialna i lepsze warunki ycia, wiksza dojrzao polityczna, mielsze plany wobec wasnych dzieci i wiksze z myl o nich inwestycje. W wyniku procesw dywersyfikacyjnych, dziaajcych w pierwszej dekadzie transformacji systemu, doszo do uksztatowania si trzech zasadniczych segmentw spoecznych, spord ktrych kady reprezentowa odmienny typ rodowiska socjalizacyjnego i w ktrych panoway odmienne warunki dla rozwoju i funkcjonowania modziey (rys. 1.2).
6 Co byo widoczne nie tyle w obrbie jednostek rodzinnych, ile statystycznych agregatw.

24

czaS na Modych

Rys. 1.2. Dynamika relacji pokoleniowych w warunkach spoecznej zmiany

Zmiana spoeczna

C C

O czasu

rdo: Opracowanie na podstawie bada wasnych.

W pierwszym (A) znalazy si rodziny tworzone przez osoby o wysokich statusach i wysokich aspiracjach yciowych (rodziny inteligenckie, wyszych rang pracownikw umysowych), nie tylko akceptujce kierunek zmian dokonujcych si w kraju, lecz rwnie dysponujce osobistym kapitaem (intelektualnym, mentalnym, materialnym), umoliwiajcym realizacj wasnych wysokich aspiracji yciowych i zamierze. Pole rodkowe (B) wypeniali ci, ktrzy mieli nieco niszy redni status (urzdnicy, pracownicy techniczno-biurowi, wiadczcy wykwalifikowane usugi, bogatsi rolnicy). Zmiany systemowe akceptowali w nieco mniejszym stopniu, a ich identyfikacje polityczne miay wyranie hybrydalny charakter. Aspiracje yciowe byy niewiele nisze, lecz w odrnieniu od grup reprezentujcych pierwsze pole nie dysponowali oni takim kapitaem, ktry pozwoliby osiga stawiane sobie yciowe cele bez wikszych napi. Pole trzecie (C) gromadzio osoby o najniszym statusie (rolnicy, robotnicy, rencici, osoby bezrobotne). Ich aspiracje byy zdecydowanie najnisze, zwizane gwnie z oczekiwaniem bezpieczestwa socjalnego lecz rwnie nadziejami na popraw standardu ycia. Jako jedyni nie akceptowali zachodzcych w Polsce przemian, zdradzajc wyran tsknot za minionym, socjalistycznym porzdkiem spoecznym lub swoicie polskim upodobaniem demokracji (jako adu gwarantujcego dobrobyt i bezpieczestwo socjalne). Nie dysponowali te adnym kapitaem, ktry mgby przeksztaci ich aspiracje w skuteczne dziaanie.
25

czaS na Modych

Kade z tych pl tworzyo odmienne spoeczno-kulturowe wiaty, rzutujce na odmienne warunki i moliwoci rozwojowe modego pokolenia. Modzie funkcjonujca w pierwszym polu (A) zdradzaa bardzo wysokie i niekonwencjonalne aspiracje yciowe. Planowaa i realizowaa dugie strategie edukacyjne, uwzgldniajce ukoczenie studiw wyszych. Ich antycypacyjnie (innowacyjnie) nastawieni rodzice, z wysokim statusem spoecznym, wspierali swe dzieci caym kapitaem, jakim dysponowali (intelektualnym, spoecznym, materialnym, mentalnym), uywajc do tego rwnie antycypacyjnych procedur. Fundowali w ten sposb swym dzieciom niezwyky skok do przodu w stosunku do rwienikw i w stosunku do siebie (na rysunku linia AA). W polu rodkowym (B) modzieowe aspiracje byy rwnie wysokie (lub niewiele nisze), ale bardziej konwencjonalne. Modzie stamtd planowaa zazwyczaj dusze strategie edukacyjne, obejmujce studia wysze, faktycznie jednak realizowaa krtsze lub prostsze warianty wyksztacenia (szkoa rednia, pomaturalna, studia I stopnia, uczelnia z atwiejszym dostpem). Otwarci na zmiany rodzice (pracownicy umysowi ze statusem redniego wyksztacenia) zaszczepiali swym dzieciom yciowe ambicje, lecz nie dysponowali kapitaem, ktry dokonaby skutecznego przeoenia ich oczekiwa i ambicji na powodzenie yciowe dzieci. Ich inwestycje, gwnie o wychowawczym charakterze, podtrzymyway w dzieciach optymizm i wiar we wasne moliwoci, nie gwarantoway jednak skutecznej adaptacji do nowej rzeczywistoci i osabiay szanse powodzenia w wiecie sukcesu. Oznaczao to moliwo awansu (w stosunku do rodzicw, ale i niektrych rwienikw), cho znaczco mniejsz ni w grupie pierwszej. Modzie z trzeciego pola (C) miaa najnisze aspiracje, nie na tyle jednak niskie, by nie ujawniay one chci awansu i ukrytych moliwoci tej grupy. Nie planuje si tu generalnie dugich strategii edukacyjnych (w czym mog mie swj udzia procesy autoselekcji i autostygmatyzacji), niemniej marzenia o dobrobycie s wyrane. Rodzice (pracownicy o niskich kwalifikacjach lub bezrobotni), z trudem odnajdywali si w nowych realiach, stajc si ich ofiar. Fundowali wic dzieciom gwnie resentymenty i roszczeniowe nastawienie wobec ycia. Nie dysponowali te adnym kapitaem (materialnym, mentalnym), ktry pomgby w awansie ich dzieciom. Bierni i pesymistycznie nastawieni do ycia skutecznie przenosili te cechy na wasne dzieci. Procesy te, podkrelajce jedynie gwne trendy, zapowiaday z jednej strony rosncy dystans midzy pokoleniami, z drugiej za pogbiajce si zrnicowania w pokoleniu modziey. Rnice szans i moliwoci potgowa kontekst gbokiej systemowej zmiany, ktra dostarczaa nowych impulsw i generowaa nowe wyzwania. Rne grupy spoeczne i rne pokolenia wykazyway si rn gotowoci do ich podjcia. Wygrani byli ci, ktrzy mogli je podj, a podj mogli je ci, ktrzy mieli atuty, czyli rodzinne kapitay. Ci, ktrzy takimi kapitaami nie dysponowali, przegrywali. Pierwsi pomnaali swoje zasoby rozwojowe, ci drudzy w wikszoci nimi nie dysponowali. W konsekwencji grupy modziey z obszaru A-A staway si lokomotyw zmian i znakomicie sobie radziy z nowymi wyzwaniami coraz mielej formuujc nowe potrzeby, aspiracje, denia yciowe, grupy z obszaru drugiego (B-B) dziaay jako ukad wspomagajcy, za ci z obszaru trzeciego (C-C), ktrzy nie mogli czu si beneficjentami zmian, zaczli peni rol ukadu hamulcowego. Na pocztku lat dziewidziesitych wydawao si, e procesy transformacji systemowej otworzyy nowe szerokie moliwoci awansu spoecznego. W kocu lat
26

czaS na Modych

dziewidziesitych wiele wskazywao na to, e te same procesy wytworzyy nowe podziay spoeczne, z siln tendencj do ich petryfikacji poprzez mechanizmy reprodukcji pokoleniowej. Pojawia si tu zasadnicze pytanie o rol systemu edukacji, jako czynnika dywersyfikujcego losy yciowe modego pokolenia. Czy determinizm socjalizacji pierwotnej nie by pozorny, z uwagi na nierozstrzygnity los modziey. Faza stabilizacji yciowej bya dopiero przed nimi i nie mona byo jeszcze wyrokowa o roli szkoy. Dzi wiemy, e system edukacji jakkolwiek umoliwi modym Polakom bezprecedensowy dostp do wyksztacenia i doprowadzi do bardzo duego nasycenia absolwentami szk rednich i wyszych, nie przeama znaczco determinizmu rodowiskowego. Modzie o korzystniejszych warunkach startowych wygrywaa w dostpie do lepszych szk i lepszych pozycji spoecznych. Modzie o mniej korzystnych charakterystykach spoecznych miaa mniejsze szanse na dobr edukacj. Niemniej zestawienie najprostszych statystyk czy to liczby studentw czy wskanikw skolaryzacji jest bardzo wymowne: w pierwszym roku transformacji (1990/91) studiowao 330,8 tys. modziey, a wskanik solaryzacji brutto wynosi 12,9%, w roku 2000/2001 liczba studentw wynosia 1584,8 tys., za wskanik skolaryzacji 40,7% (netto 30,6%). Dzi studiuje 1930 tys. modziey, a wskanik skolaryzacji osign poziom 53,7% (netto 41,2%). Liczby te pokazuj, e mimo dziaajcych procesw selekcji, autoselekcji i segmentacji struktura wyksztacenia w pokoleniu modziey jest nieporwnywalna ze struktur wyksztacenia w pokoleniu rodzicw. W porwnaniu z osobami w wieku 55-64 lata udzia osb z wyszym wyksztaceniem wrd modych wzrs a o 35 punktw procentowych7. Oznacza to nie tylko masowy awans edukacyjny modego pokolenia. Przede wszystkim jest to nowej jakoci kapita intelektualny, jakim niezalenie od sabych stron odebranej edukacji dysponuj modzi. Dystansuje to moliwoci adaptacyjne przedstawicieli obu generacji do nowych wyzwa, jakie pojawiy si po roku 2000, zwaszcza w zwizku z nasilajcymi si procesami globalizacyjnymi i nasz obecnoci w UE. Luka pokoleniowa zaczyna si powiksza rwnie na skutek rnic w cyklu ycia. Starsze solidarnociowe pokolenie z wiekiem staje si coraz bardziej pasywne i zmczone8 i coraz czciej przyjmuje strategi schronu. Jego reprezentanci czciej myl o dobrej emeryturze i zasuonym wypoczynku, anieli o wycigu, rywalizacji i podejmowaniu kolejnych wyzwa. Modzi przeciwnie: dopiero wchodz w samodzielne ycie, maj przed sob rozlege plany, a ich strategie yciowe czciej przypominaj pole walki, wiadomie lub niewiadomie angaujce w spoeczne zmiany. Czynnikiem o zasadniczym znaczeniu rnicujcym jest odmienno dowiadcze pokoleniowych. Tosamo i horyzont dziaania redniolatkw okrela przeszo, po czci naznaczona dowiadczeniem PRL-u, po czci dowiadczeniem Solidarnoci i stanu wojennego. Jakkolwiek te pierwsze dziaay dugo i systematycznie (cho wybirczo), te drugie byy wydarzeniami przeomowymi, na miar przeycia pokoleniowego, czego niezwykle wanego, co miao charakter zbiorowej inicjacji moralnej, czego nie mona wymaza z pamici i przez pryzmat czego odbierane s pniejsze spoeczne zdarzenia. Jak zauwaa Jan Garewicz, przeycie pokoleniowe czy ludzi nawet wtedy, gdy podczas samego zdarzenia znajdowali si po
7 8

Spoeczestwo w drodze do wiedzy. Raport o stanie edukacji, IBE, Warszawa 2010, s. 11. P. Sztompka, Trauma wielkiej zmiany: spoeczne koszty transformacji, ISP PAN, Warszawa 2000.

27

czaS na Modych

rnych stronach barykady, buduje midzy nimi swoiste braterstwo broni, nie wykluczajc trwaej wrogoci9. Jednoczenie przeycie pokoleniowe zawiera w sobie grob skostnienia. Jej zewntrznym wyrazem jest mentalno kombatancka uniemoliwiajca patrzenie na wasne dowiadczenie z dystansu i uniemoliwiajca rozumienie nastpnych pokole10. Najostrzej mentalno tego rodzaju ujawnia si wrd elit politycznych, dla ktrych etos walki i odniesienia do przeszoci stanowi cigle wyrany element funkcjonowania. Konsekwencj wyej wymienionych procesw i zjawisk byo pojawienie si po latach przepaci komunikacyjnej najpierw midzy wadz a spoeczestwem, a nastpnie w obrbie elit wadzy. Mode pokolenie, ktre ma wiele problemw tu i teraz i wasn przyszo jako wyzwanie, naturalnie ciy ku tym politycznym reprezentacjom, ktre nie s owadnite efektem kombatanctwa i nie zdradzaj skostnienia w sposobie rozumienia wiata czy zdolnociach porozumienia.

1.3. Nowe generacje i nowe wyzwania

Modzi dorastajcy po 1989 roku, zwaszcza urodzeni po tej dacie, to inna modzie. I jedni i drudzy stanowi now dzi dopiero w peni uzewntrzniajc si pokoleniow jako. Zadecydoway o tym wyjtkowe historyczne okolicznoci, zwizane z socjalizacj pokoleniow, przypadajc na okres transformacji systemowej i otwierania si Polski na wpywy Zachodu. Jeszcze wiksze znaczenie mia fakt nakadania si zmian na siebie oraz ich bardzo gwatowny charakter, czsto noszcy znamiona eksplozji demograficznej, owiatowej, kulturowej, cywilizacyjnej. Wszystkie one wytworzyy sytuacj wyjtkow, w niczym nie przypominajc wiata, w ktrym dorastao starsze pokolenie. Rzeczywisto transformacyjna, mniej lub bardziej traumatycznie dowiadczana przez reprezentantw starszego pokolenia, dla modych bya ich naturalnym wiatem, w ktrym poruszali si dalece pewniej i swobodniej ni ich rodzice. Jako naturalne odbierali nowe wartoci i normy, wrd ktrych wolno, pragmatyzm i sukces byy najbardziej wyraziste. Dostarczay one nowych kodw motywacyjnych i nowych wzorcw zachowa, osabiajcych si oddziaywania tradycyjnych przekazw, co sytuowao mylenie modych w zupenie innym wiecie11. Wraz z transformacj systemow Polska otworzya si na zjawiska i trendy zachodzce we wspczesnym wiecie. Procesy i zjawiska, jakie nim zawadny zamykaj si w dwch sowach-kluczach: globalizacja i ponowoczesno. Ponowoczesno, nazywana te pn (Giddens12), drug/inn (Beck13) czy pynn (Bauman14) nowoczesnoci, jest umown nazw przyjt dla okrelenia rozwinitego
9 10 11 12 13 14 J. Garewicz, Pokolenie jako kategoria socjofilozoficzna, Studia Socjologiczne 1938, nr 3, s. 78. Ibidem, s. 79. Ilustracj tom redagowany przez M. Piaseckiego, Modzi koca wieku, W.A.B, Warszawa 1999. A. Giddens, Nowoczesno i tosamo. Ja i spoeczestwo w epoce pnej nowoczesnoci, PWN, Warszawa 2002. U. Beck, Spoeczestwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesnoci, Scholar, Warszawa 2002. Z. Bauman, Pynna nowoczesno, Wydawnictwo Literackie, Krakw 2004.

28

czaS na Modych

spoeczestwa drugiej poowy XX wieku, ktremu nadaje si rne nazwy: spoeczestwa informacyjnego, sieciowego, technokratycznego, spoeczestwa ryzyka. Dzi nie spekuluje si, czy to spoeczestwo nadejdzie, lecz rozwaa si w jakim kierunku ewoluuje. To bowiem, e istnieje i okrela ramy naszego ycia indywidualnego i zbiorowego, stao si ju faktem. Jest to spoeczestwo najbardziej w historii nasycone technik i od niej zalene. Jest to rwnie spoeczestwo o niebywaym stopniu komplikacji ycia, o bezprecedensowym tempie zmian, pene wewntrznych sprzecznoci. Socjologowie akcentuj w nim takie cechy jak pynno, refleksyjno, ryzyko, chcc podkreli, e wiat, w ktrym yjemy, przesta by ustrukturowany, przewidywalny, stay. Nie ma w nim bo by nie moe adnych pewnych rozwiza, adnych staych punktw odniesienia, gotowych wzorw, oczywistych prawd i autorytetw. ycie w ponowoczesnoci stao si jak rozpdzony moloch chodzi nie tylko o to, e zmiany bezustannie zachodz, lecz, e wykraczaj poza wszelkie oczekiwania czowieka i wymykaj si spod kontroli. Jako taka ponowoczesno okrela specyfik pnego kapitalizmu i kultury odrywajcej si od gotowych wzorcw i praktyk, ktre sprawiaj, e ycie spoeczne podlega coraz wikszej indywidualizacji i detradycjonalizacji15. Kruszenie si tradycyjnych instytucji i autorytetw, pynno i nieprzejrzysto otoczenia sprawiaj, e wiat staje si mao przewidywalny staje si wiatem do zrobienia, z podstawowym w nim zadaniem tworzenia innych, adekwatnych do nowych sytuacji i wyzwa, strategii i wzorw ycia. W zadaniu tym tradycyjne rozwizania i tradycyjne autorytety niekoniecznie si sprawdzaj. Jednoczenie nieuchronno tych procesw sprawia, e nie istnieje moliwo nieuczestniczenia w przemianach, ktre niesie nowoczesno16. Okolicznoci te wydaj si niewinne tylko z pozoru. Stawiaj one w trudnej sytuacji zarwno instytucje, ktre musz odnale si wobec nowych wyzwa, jak i ludzi. Funkcjonowanie w takim otoczeniu wymaga opanowania wielu specyficznych umiejtnoci, spord ktrych wymg otwartoci i refleksyjnoci oraz aktywnego dziaania w yciu codziennym (gdzie Ja staje si centrum planistycznym wasnej biografii) nale do podstawowych. W wiecie, ktry mknie do przodu i nie ma sternikw, a przyszo jest niepewna, najbardziej logiczna wydaje si strategia zrb-to-sam. Bo inni nie wiedz jak, nie maj czym lub nie potrafi. Jakkolwiek daje ona moliwo samodzielnego decydowania o wasnym yciu, obarcza te duym poczuciem odpowiedzialnoci za wasny los. Jako konsekwencja tych procesw pojawia si efekt psycho-fali psychicznego odreagowywania na napicia i niedomagania otaczajcego wiata, wobec ktrych jednostka pozostaje sama. W bardziej metaforycznym ujciu efekt psycho-fali wyraa dramat etycznego osamotnienia modego czowieka, kiedy bezporednie i niedojrzae dowiadczanie spoecznych napi i kryzysw zamienia si w dyspozycje psychiczne: w poczucie osobistego niespenienia, w lki, depresje, neurozy. Tendencja jest wiatowa, lecz polskich odniesie nie brakuje. Modzi nie tylko maj problemy z wchodzeniem w doroso, lecz i ich dojrzewanie psychiczne jest coraz trudniejsze. I chocia zanadto si nie uskaraj, wielu z nich nie radzi sobie z nadmiernymi wymaganiami spoeczestwa, z kulturow presj na osiganie sukcesu,
15 16 A. Giddens, Ramy pnej nowoczesnoci [w:] Wspczesne teorie socjologiczne, A. Jasiska-Kania i in. (red.), Scholar, Warszawa 2006. A. Giddens, op. cit.

29

czaS na Modych

z nieczytelnoci spoecznych norm, brakiem zainteresowania ze strony dorosych, osabieniem wizi rodzinnych czy balastem problemw wasnych rodzicw. Nowoczesny kapitalizm wnis do transformujcej si Polski ideologi i kultur konsumpcjonizmu, ktre lansuj moraln powinno ycia dostatniego i przyjemnego17. Ekspansji konsumpcjonizmu w naszym kraju nie towarzyszy jednak rwnie ekspansywny rozwj kapitau bylimy spoeczestwem biednym, z wieloma odziedziczonymi po dawnym systemie niedoborami i problemami, z silnymi tendencjami do reprodukcji nierwnowagi w sferze makroekonomicznej. Polskie spoeczestwo, wchodzce z opnieniem w faz postindustrialnego kapitalizmu, w przyspieszonym tempie dostosowao si do nowego stylu ycia. Dla modego pokolenia by to proces naturalnego wrastania w wiat konsumpcji, ktry by dla niego wiatem zastanym, obowizujcym i normalnym nie majcym alternatywy. Badania ujawniaj, e polsk modzie kulturowa oferta konsumpcjonizmu (ycia barwnego, dostatniego i przyjemnego) skutecznie uwioda ju w latach dziewidziesitych. Cho jej wyobraenia o udanym yciu s dalece bardziej konwencjonalne ni zachodniej modziey, denie do tego, by ycie byo barwne i ciekawe, stanowi jeden z mocniejszych rysw portretu pokolenia. Inna znaczca okoliczno okrelajca warunki, w jakich dorastay (i dorastaj) nowe generacje modziey, wie si z procesami demograficznymi. Cay okres transformacji systemowej upyn pod znakiem eksplozji demograficznej, ktra najpierw postawia na nogi system edukacji, a nastpnie rynek pracy. Dla kraju, ktry z trudem dopina wiele nabrzmiaych problemw, presja demograficzna stwarzaa nowe problemy. Bo cho wye demograficzne byy od czasw powojennych staym elementem polskiego pejzau spoecznego, inaczej radzi sobie z nimi realny socjalizm, a innymi moliwociami dysponuje gospodarka rynkowa. Najwiksze wyzwanie dotyczyo pytania o to jak zagospodarowa liczne roczniki dorastajcej modziey? Nieprzyjazny dla modych rynek pracy i prawdopodobiestwo graniczce z pewnoci, e liczy si bdzie wysoko wykwalifikowana sia robocza spowodoway, e najbardziej racjonaln strategi w odczuciu modziey byo jak najdusze pozostawanie w systemie edukacji i opnianie wchodzenia na rynek pracy. Decyzje te miay istotne konsekwencje dla innych fenomenw: oferty ksztacenia na uczelniach wyszych, nieprzygotowanych do przyjcia tak licznych rocznikw modziey, zaburzonego cyklu ycia oraz procesw spoecznego i obywatelskiego dojrzewania modziey. W prawno-instytucjonalnym prowizorium, przy braku niezbdnych nakadw, uczelnie staway si czsto przechowalniami i poczekalniami dla modziey, a problemy z wejciem na rynek pracy opniay moment osignicia stabilizacji yciowej (opuszczenia domu rodzinnego i zaoenia wasnej rodziny). O odmiennoci modych generacji decydoway nie tylko procesy i zmiany zachodzce na poziomie makrostruktury. Nie do przecenienia byy te, ktre zachodziy w obrbie rodziny. W sposobie jej funkcjonowania odbijay si skutki gbokich przetasowa stratyfikacyjnych, jakie dokonyway si na du skal w pokoleniu rodzicw. Odrabianie zalegoci zwizanych z karier zawodow i edukacj, starania o odpowiedni standard ycia (lub walka o przetrwanie) miay daleko idce konsekwencje dla mikrostruktury i atmosfery ycia rodzinnego, w tym dla treci i stylu wychowania w rodzinie. Dzieci obserwoway aktywno rodzicw skoncentrowan
17 D. Bell, Kulturowe sprzecznoci kapitalizmu, PWN, Warszawa 1988.

30

czaS na Modych

na pomnaaniu dbr, karierze zawodowej, zarabianiu pienidzy. Dla rodzicw posiadanie rzeczy stao si symbolem nowego statusu i, poza osobist satysfakcj, byo miar zdolnoci funkcjonowania w nowym wiecie miar wasnej wartoci. Chodzio te o to, by dawa przykad dzieciom, a koncentracja na materialnych wartociach nie moga uj uwadze modziey. Z ca pewnoci jej socjalizacja do wiata konsumpcji miaa swe pierwotne rdo w rodzinie. Jakkolwiek orientacja na mie miaa w pokoleniu rodzicw inne ni wspczenie dla modych uzasadnienie (miaa potwierdza status i wynagradza lata wyrzecze i niedoborw), dla dzieci tworzya najbliszy wiat zastany, wobec ktrego wpyw kultury masowej by ju tylko wtrny. Podobnie jest z rodowodem innej sztandarowej wartoci wspczesnej modziey. Idea wolnoci, swobody i wolnego wyboru bya wanym elementem filozofii wychowania, wyznawanej przez rednie pokolenie jeszcze w czasach, gdy byli bardzo modymi rodzicami18. W rodzinach, zwaszcza inteligenckich, miao miejsce wysokie wartociowanie autokreacji i indywidualizmu. Atmosfer wychowawcz wikszoci rodzin wypenia pajdocentryzm dzieci byy dobrem najwikszym i dzieci wiedziay, e s dobrem najwikszym. Ich potrzeby byy priorytetowe i one same przypisyway sobie prawo do ich zaspokajania w pierwszej kolejnoci. Gdy dzi mwimy, e modzi s zbyt wymagajcy i zbyt niecierpliwi, nie mona pomin i tych okolicznoci zwizanych z rodzinn socjalizacj. To tam modzi od najwczeniejszych lat byli utwierdzani w przekonaniu, e ich potrzeby s najwaniejsze. Kontekst konsumpcjonizmu stawia w sytuacji szczeglnie kopotliwej rodziny biedniejsze, ktre nie mogy zaspokoi potrzeb dzieci w stopniu porwnywalnym z rwienikami. Rodzio to okrelone wychowawcze problemy, budzio resentymenty, stwarzao grunt dla zachowa amicych spoeczne normy. Modzie nie majca normalnego dostpu do rzeczy, stanowicych emblematy statusu, prbowaa je zdobywa przemoc lub nielegaln drog. Koncentracja na pracy i aktywno zarobkowa rodzicw stay si zasadnicz przyczyn, dla ktrej powicali oni yciu rodzinnemu mniej czasu, oddajc cz pola we wadanie samej modziey. Obdarzeni zaufaniem i namawiani do samodzielnego poszukiwania inspiracji, modzi du cz czasu spdzali we wasnym gronie. Intensywny rozwj elektronicznych mediw i coraz atwiejszy dostp do sprztu komputerowego sprawiy, e ju w latach dziewidziesitych wiat ycia modziey zaczy wypenia (znaczco bardziej ni kiedykolwiek przedtem) indywidualnie dobierane treci i kompetencje z obszaru mao oswojonego przez dorosych wirtualnego wiata. Globalny nastolatek, w odniesieniu do tamtych czasw, to zdecydowanie za duo powiedziane, lecz socjalizacja pod wasnym nadzorem19 najzupeniej trafnie oddaje nowe konteksty dojrzewania modziey. Globalizacja przekazu kulturowego i eksplozja informatyczna w kolejnej dekadzie sprawiaj, e luka midzy rzeczywistoci, w jakiej swobodnie porusza si modzie (sie) a rzeczywistoci, w ktrej dominuje starsze pokolenie (real) staje si coraz wiksza. Real jest nieprzyjazny, niezrozumiay i nieautentyczny. Sie przeciwnie cho wirtualna, jest namacalna, autentyczna i swojska. Jest encyklopedi, miejscem schadzek i scen. Jest przestrzeni kreatywnoci modych i jest jej wasn agor. W sieci modzi
18 19 K. Szafraniec i in., Modzi doroli paradoksy socjalizacji i rozwoju, IRWiR PAN, Warszawa 1990. F.H. Tenbruck, Jugend und Gesellschaft. Sociologische Perspectiven, Freiburg i.B., Rombach 1962.

31

czaS na Modych

poruszaj si pewniej, w niej rwnie buduj kanay komunikacji nieporwnywalne do istniejcych w realu. Pozwalaj one w dowolnym momencie dotrze do najbardziej odlegych zakamarkw wiata i najbardziej odlegych kultur. Zbliaj wzajemnie i niweluj rnice. Tempo zmian w tym obszarze powoduje, e we wspczesnej Polsce znaczca cz wielkomiejskiej modziey w syndrom globalnego nastolatka ju si wpisuje. Mona go spotka wszdzie w Warszawie, Poznaniu, Tokio czy Londynie, a rozpozna po tym, e sucha podobnej muzyki, podobnie si ubiera, odbiera podobne stacje telewizyjne, korzysta z tych samych programw komputerowych. Pokolenie wychowane w sieci zdradza cechy daleko idcego pragmatyzmu, wysokiej tolerancji i atwoci we wzajemnym komunikowaniu, chocia wykazuje sceptycyzm wobec idei wikszego zaangaowania i gbszego uczestnictwa nie ma zamiaru dokonywa rebelii czy zmienia wiata w imi jakkolwiek rozumianych alternatyw20. Wszystkie te okolicznoci stworzyy zupenie wyjtkowe warunki dla rozwoju modych generacji i jak naley si spodziewa zadecydoway o wyjtkowoci ich wewntrznych zasobw. Generacja inicjujca proces transformacji systemowej, z duym sukcesem podejmujca wyzwania nowego ustroju, dzi coraz mniej rozumie odmienno nowych czasw i problemy modych. Zarwno wielko narastajcej luki, jak i skala problemw do rozwizania, prowadz do do oczywistego wniosku, e nadszed czas na modych. Konieczne jest powane potraktowanie problemw modziey. Niezbdna jest rwnie wymiana pokoleniowa i oddanie pola modym. Procesy te ju si rozpoczy, nadal jednak nie obejmuj wielu sfer rzeczywistoci i nie przebijaj si do spoecznej wiadomoci Polakw. W kolejnych rozdziaach raportu bdziemy si przyglda rnym atrybutom i rnym problemom ludzi modych, szukajc cech, ktre mog decydowa o ich wyjtkowoci, pozwalajcej dostrzega w nich naturalnych sprzymierzecw przyspieszenia cywilizacyjnego kraju. Bdziemy te tropi sytuacje, ktre sprawiaj, e zasoby modoci nie s wykorzystywane, co staje si rdem nowych problemw i napi.

Podsumowanie
Czas wielkiej transformacji (dekada lat 90. XX w.) z powodzeniem mg bazowa na zasobach spoecznych i potencjale innowacyjnym pokolenia Solidarnoci. Zasadnicze rda tych zasobw tkwiy w aspiracjach yciowych, rozbudzonych w okresach odwily politycznej systemu komunistycznego, a nastpnie drastycznie blokowanych. Ch odrobienia zalegoci w edukacji, poziomie ycia i karierze zawodowej oraz polityczne aspiracje do wolnoci dostarczyy silnej motywacji do angaowania si w proces przemian po 1989 roku. Pokolenie Solidarnoci, biorc na siebie ciar zasadniczych przemian ustrojowych, wykazao si znacznymi zdolnociami adaptacyjnymi i potencjaem innowacyjnym, wystarczajcym do ustanowienia nowego porzdku spoecznego i nowego ustroju. Kluczowe okazao si sprzgnicie okresu najwikszej aktywnoci yciowej pokolenia (oraz jego aspiracji i de) z moliwociami, jakie stwarzay procesy radykalnej przebudowy pastwa i gospodarki.
20 Z. Melosik, Kultura popularna jako czynnik socjalizacji [w:] Z. Kwieciski, B. liwerski (red.), Pedagogika, PWN, Warszawa 2003, t. 2.

32

czaS na Modych

Pod koniec drugiej dekady przemian zasoby pokolenia Solidarnoci staj si coraz sabsze i niewystarczajce w kontekcie nowych problemw i wyzwa. Wynika to zarwno ze zmian w cyklu ycia (i powolnego wygaszania aktywnoci yciowej), jak i z dekapitalizacji posiadanych zasobw. Luka staje si szczeglnie widoczna w konfrontacji z modym pokoleniem, ktre po okresie inwestowania w edukacj zaczo napiera na rynek pracy i ujawnia swoje zasoby. Globalizacja przekazu kulturowego i eksplozja informatyczna w kolejnej dekadzie sprawiaj, e luka midzy rzeczywistoci, w jakiej swobodnie porusza si modzie (Sie) a rzeczywistoci, w ktrej dominuje starsze pokolenie (real) staje si jeszcze wiksza. Formuujemy tu tez o historycznej wyjtkowoci modych, bezcennej naszym zdaniem w dalszych projektach modernizacji kraju. Wynika ona z jednej strony z wyjtkowoci warunkw, w jakich dorastali (okres transformacji systemowej i otwarcia si Polski na wiat), z drugiej za ze szczeglnego charakteru rodzinnej socjalizacji. Kontekst demokracji, wolnego rynku, globalizacji, atmosfera wielkich nadziei zwizanych z wizj innej Polski, wreszcie wyjtkowi w swym historycznym dowiadczeniu i otwarci na zmiany rodzice spowodoway, e nowe mode pokolenie, w najbardziej chonnym rozwojowo okresie swojego ycia, doznawao wyjtkowej stymulacji. Decydowaa o tym nie tylko skala i rodzaj zmian, lecz rwnie ich tempo i sia. W wielu przypadkach miay one charakter porwnywalny do eksplozji wyjtkowego spitrzenia zjawisk o rnym stopniu i charakterze. Najpierw eksplodowa sam system, zaraz potem bardzo gwatownie otworzylimy si na wiat i na inne kultury, dowiadczylimy demograficznej eksplozji i eksplozji szkolnictwa, otworzylimy si na rewolucj informatyczn, stalimy si czonkami Unii Europejskiej, a na koniec, zupenie niespodziewanie, zaczlimy dowiadcza globalnego kryzysu gospodarczego o niespotykanych wczeniej rozmiarach i charakterze. Tempo i skala zmian, prowadzce do wykorzeniania tradycyjnych instytucji i autorytetw, w poczeniu z niedoborami pastwa na dorobku sprawiy, e strategia zrb-to-sam staa si najbardziej czytelnym sygnaem wysyanym do modziey. Wycofywanie si pastwa z rnych form wsparcia, wycofywanie si instytucji edukacyjnych z roli przewodnika po wiecie i wycofywanie si rodzicw i nauczycieli z roli mentorw powikszyy sfer wolnoci, jaka pozostawaa do dyspozycji modych, ale te zrzuciy ciar odpowiedzialnoci za dokonywane wybory na barki modziey. Syndrom porzuconej generacji, zdanej na wasne rozstrzygnicia i wasne wybory, z jednej strony ksztatuje samodzielno i indywidualizm modziey, z drugiej jednak grozi decyzjami nie do koca przemylanymi i rozczarowaniami, frustracjami, prawdopodobnymi zwaszcza tam, gdzie gotowo do podjcia nowych wyzwa jest niewielka, a aspiracje due. Ekspansywne oddziaywanie ideologii konsumpcjonizmu, wspierane akceptacj wartoci sukcesu w pokoleniu rodzicw, spowodowao, e ju w pierwszej dekadzie przemian ustrojowych urokowi barwnego, dostatniego i pozbawionego wikszych trosk ycia ulega zdecydowana wikszo modziey. Niepewna przyszo i perspektywa korzystania z moliwoci, jakie oferuje spoeczestwo konsumpcyjne, staa si zasadniczym motywem wysokich aspiracji edukacyjnych modziey. Zostay one zagospodarowane przez pospiesznie zmieniajcy si system owiaty, a nastpnie przez wysze uczelnie, przy znaczcym finansowym wsparciu rodziny i jej kapitaw. Zrazu silny determinizm rodzinny rnicujcy szanse yciowe modziey
33

czaS na Modych

zacz pod wpywem poszerzajcej si oferty edukacyjnej i mobilizacji finansowej rodzin sabn. Wskaniki skolaryzacji osigane w modym pokoleniu s ponad czterokrotnie wysze od tych, jakimi mog si wykaza rodzice. Wyksztacenie zdobyte i zdobywane przez modych niezalenie od wartoci posiadanego dyplomu stanowi potny kapita intelektualny (wyposaa w kompetencje pozwalajce lepiej rozumie wiat i twrczo wcza si w jego zmiany), emocjonalny (motywuje do dziaania, podnosi poczucie wasnej wartoci, omiela do bardziej odwanych decyzji i planw yciowych) oraz spoeczny (pozytywnie wpywa na jako wizi spoecznych, pobudza naturalne zainteresowanie ksztatem spoeczestwa i uruchamia obywatelskie zaangaowanie). Rodzaj stymulacji, jakiej podlegali modzi, pozwala sdzi, e maj oni wiele innych (osobowociowych) atutw mogcych stanowi wany potencja zmiany. Bez wtpienia nale do nich aspiracje do lepszego ycia i sprawnie funkcjonujcego spoeczestwa, wiara we wasne moliwoci i styl dziaania, w ktrym licz na siebie nie ogldajc si na innych. Jacy s naprawd, bdziemy prbowali odpowiedzie w kolejnych rozdziaach raportu, gdzie modziecze aspiracje i denia bdziemy konfrontowa z realiami ycia i problemami, na jakie napotykaj wchodzc w doroso.

34

2.

2. Jacy s modzi?

Sprawy w yciu wane, aspiracje, oczekiwania

2.1. Sprawy wane i preferencje yciowe 2.2. Autocharakterystyki i orientacje yciowe 2.3. Aspiracje edukacyjne, statusowei plany na najblisz przyszo 2.4. Wyobraenia i nastawienia wobec pracy 2.5. Sfera prywatnoci i intymnoci wyobraenia, oczekiwania, zmiany 2.6. Sfera publiczna nastawienia i oczekiwania Podsumowanie

2. Jacy s modzi?
rozdzia drugi

Sprawy w yciu wane, aspiracje, oczekiwania

Przedmiotem opisu w raporcie s ludzie modzi. Z dotychczasowych analiz nie wyania si jednak jednoznaczna definicja modoci. Wrcz przeciwnie, mona odnie wraenie, e modo niejedno ma imi, a ludzie dziel si na modych, mniej modych i bardzo modych. W raportach dotyczcych modziey wydziela si zazwyczaj te kategorie poprzez okrelenie przedziaw wiekowych. Dawniej pokryway si one z fazami ycia czy rolami spoecznymi, np. dla modziey zarezerwowany by czas edukacji. Dzi, co oczywista, to kryterium przestao by wystarczajce i decyzje podejmowane na uytek tego typu publikacji wynikaj czsto z kategoryzacji, jakie stosuj orodki i instytucje gromadzce statystyczne dane. W konsekwencji w polu charakterystyk opatrywanych hasem modzie/modzi znajduj si osoby w wieku 15-24, a nastpnie 25-34 lata. Nasz punkt widzenia jest inny, bo jest zwizany z rocznikami modziey o okrelonej socjalizacyjnej przeszoci i okrelonym historycznie kontekstem dojrzewania. Interesuj nas modzi Polacy pocztkw XXI wieku reprezentanci pierwszej generacji, ktrej dorastanie intelektualne przypado wycznie na nowy ustrj, co stanowi w pewnym sensie ich wsplne przeycie pokoleniowe i odrnia od starszych. S tu zarwno ludzie bardzo modzi, ktrzy urodzili si w nowej Polsce (i dzi nie maj wicej ni 22 lata), jak i po prostu modzi ci, ktrzy w nowej Polsce tylko dorastali (dzi mogcy mie nawet 30-35 lat). Wynika z tego, e w krgu naszych zainteresowa pozostaj nie tylko osoby, ktre rni rodzaj dowiadczanej rzeczywistoci (innej w pierwszej dekadzie przemian i innej po roku 2000), lecz rwnie rodzaj dowiadcze yciowych wynikajcy z odmiennych faz ycia oraz profil psychologiczny. Kategoria pozostajca w krgu naszych zainteresowa to, z jednej strony, osoby dorastajce i niesamodzielne yciowo (rezerwujemy dla nich okrelenie modzie), z drugiej za modzi doroli, ktrzy znajduj si w fazie penej stabilizacji yciowej (chocia nie musz i bardzo czsto nie s ustabilizowani). Podzia ten jest podziaem bardzo umownym. Kryteria oddzielajce modych dorosych od modziey nie s jasne, a co gorsza jasne by nie mog. Zachodzce w spoeczestwach wspczesnych zjawiska pluralizacji i hybrydyzacji kategorii wiekowych sprawiaj, e bardzo trudno jest okreli moment, w ktrym przestajemy by modzie a stajemy si tzw. dorosymi (podobnie jak trudno okreli moment, kiedy z modych dorosych stajemy si dorosymi po prostu). W spoeczestwach wspczesnych dawne, przypisane fazom ycia charakterystyki spoeczne, psychologiczne i kulturowe, przestaj by adekwatne. Najpierw modo i doroso oderway si od kategorii wiekowych, potem od rl spoecznych i waciwych im stylw ycia, a na koniec od charakterystyk psychologicznych i rozwojowych. Tradycyjnie modo odnoszona bya do osb, ktre nie osigny jeszcze samodzielnoci yciowej. Kiedy, zwieczenie tej fazy ycia, wizao si z tak konkretnymi wydarzeniami i sytuacjami yciowymi jak podjcie pracy, zawarcie maestwa, zaoenie rodziny czy samodzielnego gospodarstwa domowego. Doroso bya rozpoznawalna po osigniciu penej stabilizacji yciowej, co zazwyczaj byo moliwe mniej wicej w wieku 20 lat. Przejcie z fazy modoci (oznaczajcej status
37

Jacy S Modzi?

osoby zalenej, nie traktowanej powanie i nie mogcej decydowa o sobie) do dorosoci (oznaczajcej status penoprawnego czonka spoeczestwa, mogcego samodzielnie decydowa o wasnym yciu) ma bardzo due subiektywne znaczenie dla ludzi modych daje poczucie niezalenoci i autonomii. Pozwala by sob i realizowa wasn koncepcj ycia, bez ogldania si na opinie tych, od ktrych si byo zalenym. Wspczenie to przejcie nie jest ani oczywiste, ani proste. Dzi modzi ludzie pozostaj w rolach uczniw/ studentw do 25 roku ycia, eni si (wychodz za m) w granicach trzydziestki (lub nie pobieraj si wcale), a posiadanie dziecka, podobnie jak posiadanie samodzielnego mieszkania czy domu ma miejsce jeszcze pniej i coraz rzadziej. W duej mierze dlatego, e klucz do dorosoci (czyli autonomii) praca sta si dobrem deficytowym i niepewnym. Jak nietrudno zauway, w przypadku konkretnego pokolenia przejcie z jednej fazy ycia do drugiej jest mocno sprzgnite z moliwociami (kondycj) systemu spoecznego, w ktrym dorasta modzie. Gdy moliwoci te s niewielkie lub ograniczone (w zakresie poday miejsc pracy, mieszka, satysfakcjonujcych dochodw), pojawia si zagroenie opnionego wchodzenia w doroso zjawiska, ktre le znosz i doroli, i modzie. Konflikt, majcy znamiona prywatnego konfliktu pokole, nabiera w takiej sytuacji cech konfliktu strukturalno-pokoleniowego, gdzie stronami nie s doroli i modzie, lecz modzi (z ich niespenionymi aspiracjami) i system spoeczny. W przeszoci konflikty takie daway pocztek burzliwym wydarzeniom politycznym, ktre radykalnie zmieniay oblicze spoeczestwa i kultury1. By moe dzisiaj taka perspektywa nie wchodzi w rachub (jak pisze Zygmunt Bauman, spoeczestwo wspczesne ze swoj ideologi konsumpcjonizmu okazao si znakomit maszyn tumaczc, ktra przekada diagnozy spoecznych problemw na jzyk prywatnych trosk, rozdrabniajcych moliwy protest zbiorowy2), niemniej wykluczy jej nie mona. Skutkiem spoeczno-kulturowych uwika modoci jest wyduajcy si na doroso kryzys adolescencyjny, ktry od wieku, w ktrym osiga swoje apogeum (25+), nosi nazw kryzysu wierwiecza. Dowiadczaj go gwnie studenci ostatnich lat studiw i absolwenci, ktrzy mimo dorosego wieku cigle stoj przed bolesnymi pytaniami o swoj przyszo. To co maj, to dwadziecia pi lat, dyplom w kieszeni i dojmujc niepewno dotyczc dalszej yciowej drogi. Impas decyzyjny, strach przed przyszoci i poczucie izolacji s dominujcymi uczuciami przeywanymi przez dwudziestoparolatkw w obliczu konfrontacji z prawdziwym wiatem. Jako doroli zdradzaj nieumiejtno odpowiedzenia sobie na pytanie: czego chc?, jak ma wyglda moje przysze ycie?, jakim chc by czowiekiem, co chc osign?. Dowiadczaj poczucia rozczarowania dorosoci, ktra nieodwoalnie zmusza do podjcia wicych decyzji yciowych. Poczucie, e nie mona popeni bdu, wywouje strach przed porak (ktra moe okaza si porak totaln) i niech do podejmowania wanych decyzji yciowych. Dom rodzinny, w ktrym modzi dowiadczajcy takich problemw chtnie zostaj duej, staje si gwarantem bezpieczestwa i form azylu zdejmujc cz odpowiedzialnoci za wasne ycie. Cige porwnywanie si z rwnolatkami, ktrzy ju podjli
1 2 Przykadem kontestacje modzieowe w latach 60. XX w. na Zachodzie czy rewolucja Solidarnociowa w Polsce. Z. Bauman, Wieloznaczno nowoczesna. Nowoczesno wieloznaczna, PWN, Warszawa 1995, s. 317-318.

38

Jacy S Modzi?

zobowizania przypisane dorosoci, zaoyli rodzin i rozpoczli karier zawodow, czyni ich pooenie jeszcze trudniejszym3. Niepewno przyszoci i wraenie niegocinnej teraniejszoci skaniaj do budowania strategii yciowych o moratoryjnym (odraczajcym i ucieczkowym) charakterze w stron rozwiza prowizorycznych, tymczasowych lub w stron samotnoci. Bdziemy mieli okazj przekona si o tym niejednokrotnie w raporcie o modych dorosych i modziey.

2.1. Sprawy wane i preferencje yciowe

Z wielu diagnoz wynika, e dzisiejsza modzie to nie jest pokolenie, ktre chce zasadniczo zmienia wiat, raczej chce si do niego zaadaptowa. Wpywa na to kilka okolicznoci. Min wiek wielkich ideologii. Dzi nawet ideologie s bezideowe i nie maj wikszego politycznego znaczenia. Nie przebijaj si zwaszcza do wyobrani i wraliwoci politycznej modych. Zastpiy je bardziej przyziemne i bardziej zindywidualizowane przekazy. Spord nich najbardziej urzekajcy, konsumpcjonizm, poprzez utosamianie wolnoci z wolnoci konsumpcji, przenosi punkt cikoci z tego, co wsplne i publiczne, na to co jednostkowe i prywatne. Modzi myl dzi przede wszystkim tymi kategoriami. Czy zatem mog by rozwaani jako wany zasb spoeczny, ktrego energia mogaby by wykorzystana w procesie dalszej modernizacji kraju? Zdecydowanie tak. Dzisiaj innowacyjny sens modoci zawiera si nie tyle w potencjale buntu, co w kompetencjach, charakterze aspiracji i de yciowych modych ludzi.
Rys.2.1. Co jest w yciu wane? Odpowiedzi 19-letniej modziey w 1976 i 2008 roku4
1976 Udane ycie rodzinne Przyja Bycie uytecznym Presti i szacunek Dobre wyksztacenie Interesujca praca Due pienidze Barwne ycie Spokojne ycie 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 2007

rdo: Badania warszawsko-kieleckie S. Nowaka (lata 70. XX w.), badania wasne: Porzucona generacja cieki edukacyjne i wchodzenie w doroso (N = 1096). 3 4 A. Robbins Wilner, Quartelife Crisis. The Unique Challenges of Life in Your Twenties, Jeremy P. Tarcher/ Penguin 2001, s. 4. Uwzgldniono odpowiedzi bardzo wane i wane.

39

Jacy S Modzi?

S dobrze wyksztaceni, ambitni, odpowiedzialni, ich aspiracje i ch osigni dobrze wpisuj si w logik spoecznych przemian. S cigle liczni i jako reprezentanci wyu demograficznego skuteczniej mog wywiera presj na zmiany. Jednoczenie, z tych samych powodw, s pokoleniem, ktre za modo, przypadajc na czasy wyjtkowych, acz trudnych przemian, paci wysok cen: ograniczonych szans na doronicie, trudn do osignicia niezaleno finansow, ryzykown przyszo, dylematy zwizane z zakadaniem wasnej rodziny. Czy rzeczywicie jest to zasadniczo inne pokolenie? Czy wiat wartoci nowej modziey jest inny ni ich rwnolatkw z przeszoci? (rys. 2.1) Najprostsze porwnywalne dane ukazuj niezmiennie wysok w hierarchii wanoci pozycj rodziny udane ycie rodzinne jest podkrelane jako sprawa bardzo wana zarwno przez dawne, jak i przez nowe mode pokolenie (przez nowe nawet bardziej). W tym sowie kluczu zawiera si szczcie osobiste i mio, najwyej dzi cenione przez najmodsze kohorty modziey. Drugie podobiestwo dotyczy relatywnie niskiego wartociowania spokojnego ycia. W innych kwestiach charakterystyki dawnej i nowej modziey wyranie si rozchodz. Dzisiejsza modzie dalece bardziej ceni sobie nie tylko dobre wyksztacenie, interesujc prac, due pienidze czy barwne ycie a wic wartoci najczciej jej przypisywane, lecz rwnie przyja, poczucie bycia potrzebnym i uytecznym, presti i szacunek u ludzi (cechy rzadziej kojarzone ze wspczesn modzie). W sposobie ujmowania spraw wanych przebija si potrzeba wolnoci (wyboru, autokreacji) i autoafirmacja. Porwnania z dawn modzie ukazuj, e dzisiejsi modzi s generacj bardziej barwn i bardziej wyrazist, odbierajc wiat i wasne ycie bardziej intensywnie z dalece mniejszym pierwiastkiem obojtnoci. Wicej spraw jest dla nich wanych, wicej modych podkrela ich wag w swoim yciu i niemal wszystkie s bardzo wysoko oceniane (rys. 2.2).
Rys. 2.2. Co jest w yciu wane? Odcienie ocen wspczeni 19-latkowie (2007)
Bardzo wane Wane Udane ycie rodzinne Przyja Bycie uytecznym Presti i szacunek Dobre wyksztacenie Interesujca praca Dobrze patna praca Due pienidze Barwne ycie Spokojne ycie Brak naogw Odpowiednie towarzystwo 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% rednio wane Mao wane Niewane

rdo: Badania wasne: Porzucona generacja cieki edukacyjne i wchodzenie w doroso.

40

Jacy S Modzi?

Filarami s, z jednej strony, wartoci afiliacyjne (udane ycie rodzinne, szczcie osobiste i przyjanie), z drugiej za praca zawodowa jako rdo osobistych satysfakcji, wysokich dochodw i gwarancja odpowiedniego poziomu ycia. Wyksztacenie cenione jest przede wszystkim ze wzgldu na spodziewane w przyszoci profity modzi wiedz, e bez dobrego wyksztacenia nie zdobd dobrej pracy i wysokich dochodw. Te za czyni ycie nie tylko bezpiecznym, lecz rwnie przyjemnym, barwnym i znajdujcym spoeczne uznanie. Wyksztacenie stanowi klucz do trzech bardzo wanych obszarw ycia i trzech rodzajw potrzeb: bezpieczestwa, poziomu i jakoci ycia oraz prestiu. Nic dziwnego, e w obrbie strategii edukacyjnych koncentruje si dzi podstawowy wysiek, najwiksze inwestycje i emocjonalne zaangaowanie modziey. Warto zwrci uwag, jak wyrniajca si jest dbao o brak naogw czy unikanie nieodpowiedniego towarzystwa, co moe wiadczy o dystansowaniu si wobec zachowa i rodowisk ryzykownych, mogcych sprowadzi na z drog lub (jak w przypadku naogw) o torowaniu sobie drogi przez nowe style ycia w rodowisku modziey, w centrum ktrych jest dbao o ciao, kondycj i zdrowie. Pomidzy kohortami kilkunastoletniej modziey nie ma wikszych rnic preferencji, ale modzi doroli w niektrych kwestiach wyranie si od nich rni (rys. 2.3). Moe to by zarwno efekt odmiennej fazy ycia, jak rwnie odmiennych socjalizacyjnych wpyww. Nastolatki s w wikszym stopniu dziemi nowego ustroju i nowej fali wpyww, modzi doroli reprezentuj raczej midzy-pokolenie. Nie wartociuj tak wysoko wyksztacenia, barwnego stylu ycia, bardziej za to ceni potrzeb bycia uytecznym, spokojne i mniej wymagajce ycie oraz brak naogw. Swymi wyborami dowodz, e s bardziej konwencjonalni i/lub bardziej racjonalni. W kilku jednak kwestiach potwierdzaj swoj przynaleno do tego samego porzdku aksjonormatywnego z rodzin i szczciem osobistym, prac i odpowiednim standardem ycia jako filarami.
Rys. 2.3. Co jest w yciu wane? Preferencje rnych generacji modych (2007)
16-latkowie Udane ycie rodzinne Przyja Bycie uytecznym Presti i szacunek Dobre wyksztacenie Interesujca praca Dobrze patna praca Due pienidze Barwne ycie Spokojne ycie Brak naogw Odpowiednie towarzystwo 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 19-latkowie 30-latkowie

rdo: Badania wasne: Porzucona generacja cieki edukacyjne i wchodzenie w doroso.

41

Jacy S Modzi?

Preferencje te rodz oczywiste dylematy powica si gwnie pracy zawodowej czy powica si gwnie rodzinie (rys. 2.4); stara si uzyska jak najwysze wyksztacenie, zdobywa wiedz czy stara si zarabia jak najwicej pienidzy (rys. 2.5); y skromnie i oszczdnie czy dy do przyjemnoci yciowych? (rys. 2.6).
Rys. 2.4. Co lepiej: powica si gwnie pracy czy rodzinie? (2008)
19-latkowie 50% 40% 30% 20% 10% 0% Powica si pracy zawodowej Powica si gwnie rodzinie Trudno wybra 30-latkowie

rdo: Badanie wasne: Porzucona generacja cieki edukacyjne i wchodzenie w doroso.

Dylemat pierwszy jest, jak wida, bardzo trudny do rozstrzygnicia zwaszcza w przypadku tych, dla ktrych jest on realny i osobicie dowiadczany (30-latkowie), niemniej zarwno modsza, jak i starsza generacja modziey zdecydowanie czciej rozstrzyga go na korzy rodziny.
Rys. 2.5. Co lepiej: inwestowa w wyksztacenie czy jak najwicej zarabia? (2008)
19-latkowie 50% 40% 30% 20% 10% 0% Uzyska jak najlepsze wyksztacenie Jak najwicej zarabia Trudno wybra 30-latkowie

rdo: Badanie wasne: Porzucona generacja cieki edukacyjne i wchodzenie w doroso.

Mniej wtpliwoci budzi drugi dylemat inwestowa w jak najlepsze wyksztacenie czy jak najwicej zarabia? Analizy sytuacji na rynku pracy dowodz, e jedno (wyksztacenie) jest warunkiem drugiego (pienidzy), najwyraniej jednak u czci, zwaszcza modszej modziey, nie wystpuje tak oczywisty zwizek midzy tymi dwiema sprawami, a mniejsza liczba wtpicych wrd dziewitnastolatkw moe dowodzi wikszej polaryzacji pogldw w tej mierze.
42

Jacy S Modzi?

Rys. 2.6. Co lepiej: y skromnie i oszczdnie czy dy do przyjemnoci yciowych?

19-latkowie 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% y skromnie i oszczdnie Dy do przyjemnoci yciowych Trudno wybra 30-latkowie

rdo: Badanie wasne: Porzucona generacja cieki edukacyjne i wchodzenie w doroso.

Dylemat trzeci budzi najmniej wtpliwoci, zwaszcza wrd modszej modziey zaledwie 10% dziewitnastolatkw ma trudnoci z podjciem decyzji jak zasad naleaoby si w yciu kierowa, co wybra: ycie skromne i oszczdne czy te barwne i pene przyjemnoci. Ponad 60% wybiera opcj drug. Jednoczenie w innej konfiguracji przyjemnoci wyranie przegrywaj z osiganiem wanych celw yciowych w wyborach modziey. To e w yciu waniejsze s przyjemnoci ni koncentracja na wanych celach yciowych wskazao 43% Polakw w wieku 18-29 lat, znacznie jednak wicej modych (57%) stwierdzio, e waniejsze jest osiganie wanych celw yciowych5. Jakkolwiek preferencje dla hedonizmu s i tak wyraniejsze wrd modych ni rednia dla ogu Polakw (36,7%), to nie s one na tyle wane, by przesania osiganie wanych yciowych celw. Nie cz si przede wszystkim ze szczeglnym wartociowaniem rzeczy. Du wag do dbr materialnych przywizuje 40% modych w wieku 18-29 lat, sdzc zazwyczaj, e s one miar yciowego sukcesu (33%)6.

2.2. Autocharakterystyki i orientacje yciowe

W autocharakterystykach modzi najczciej odnosz si do najrozmaitszych cnt moralnych i mikkich cech charakteru mwi o sobie, e s uczciwi, szanujcy innych, dbajcy o wizi rodzinne, przyzwoici, wraliwi na to, co dzieje si w wiecie i na sprawy innych ludzi (rys. 2.7). Podkrelaj swoj skromno, oszczdno, zwyczajno, w nieco mniejszym stopniu (powyej 60%) ambicje i wytrwao w deniu do celu, zaradno i przebojowo. Nastolatkowie w swym wasnym mniemaniu s przede wszystkim uczciwi, uczuciowi wraliwi na wiat i ludzi, nieco rzadziej dbajcy o wizi rodzinne, szanujcy innych ludzi, znacznie rzadziej ni modzi doroli przestrzegaj norm moralnych (rnica 28 pp.). Znacznie rzadziej te maj poczucie zwyczajnoci wasnego Ja, nie wyrniania si wrd innych ludzi. Jeszcze rzadziej przypisuj sobie religijno czy mylenie o kraju. Ambicj, wytrwao w deniu do celu, przebojowo i zaradno,
5 6

Diagnoza Spoeczna 2009.

Ibidem.

43

Jacy S Modzi?

ale te skromno i oszczdno odnosi do siebie ponad poowa modziey, walory intelektualne (dobre wyksztacenie, inteligencj, krytycyzm) przypisuje sobie daleko mniej ni poowa. Modsi i starsi w podobnym stopniu s zdeterminowani, gdy idzie o realizacj yciowych ambicji i planw, rni ich nieco rozoenie cech ascetycznych i tych bardziej barwnych, sentymentalnych i tych pragmatycznych. Niezalenie od tych rnic w obu generacjach chodne i twarde, bardziej pragmatyczne cechy charakteru czciej odnosz do siebie modzi zwizani z wyszymi statusami czciej dostrzegaj u siebie, jako wyrniajce, walory umysu, aktywne postawy wobec ycia, sabsze identyfikacje z ideologicznymi wsplnotami. Modzie przypisana do niszych statusw czciej odbiera wiat przez emocje, czciej przypisuje sobie cech zwyczajnoci i mimikry, czciej te dokonuje autocharakterystyk ze wskazaniem na cnoty (przyzwoitoci, bycia rodzinnym, religijnym, patriot).
Rys. 2.7. Autocharakterystyki modych dorosych i modziey (2007)
16/19-latkowie Szanujcy innych Uczciwy Uczuciowy, wraliwy Rodzinny Przyzwoity Ambitny, wytrway Przebojowy, zaradny Skromny Oszczdny Zwyczajny Krytyczny Zdystansowany Inteligentny Religijny Mylcy o kraju 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 30-latkowie

rdo: Badania wasne: Porzucona generacja cieki edukacyjne i wchodzenie w doroso.

Postawy bierne i niewielkie wymagania wobec ycia nie s domen modych. Minimalici, ktrzy nie maj wysokich aspiracji, mierz na spokojne i bezpieczne ycie, stanowi margines (5% modych dorosych oraz 11,5% modszej modziey). Marzyciele o wysokich aspiracjach do dostatku, barwnego i wygodnego ycia, ale ze sabymi przesankami do sukcesu stanowi 20% modych. Razem z minimalistami tworz mao aktywn i raczej sabo odnajdujc si w rynkowej rzeczywistoci mniejszo. Pozostali reprezentuj typy ambitne i aktywne. Rni ich poziom
44

Jacy S Modzi?

i rodzaj oczekiwa yciowych. Zorientowani na wzory mieszczaskie i przecitne statusy (konwencjonalnie ambitni) stanowi gwny strumie starszych rocznikw modziey (43,2%). Modszych czciej urzekaj niekonwencjonalne wzory ycia: barwne, niecodzienne, z du wag przywizywan do nieprzecitnych karier i wyrafinowanej konsumpcji (30,4%). Poczenie wysokich de konsumpcyjnych i statusowych z dbaoci o wartoci niematerialne cechuje co smego dziewitnastolatka i co pitego trzydziestolatka (ambitni inaczej 8,3% oraz 12,5%).
Rys. 2.8. Orientacje yciowe modych (2008)
Minimalici 30-latkowie 19-latkowie 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Marzyciele Konwencjonalnie ambitni Nieprzecitnie ambitni Ambitni inaczej

rdo: Badania wasne.

Trendy te sugeruj, e modsze roczniki modziey s bardziej wyrazistym produktem spoeczestwa konsumpcyjnego ich oczekiwania konsumpcyjne s powszechniejsze i silniejsze (do dbr materialnych du wag przywizuje 40% modych i 29% dorosych Polakw7). Preferencje, jakie zdradzaj, nie zawsze jednak stanowi zapowied aktywnych strategii yciowych prowadzcych ich do zdobywania podanych dbr. Due znaczenie korygujce ma koniunktura gospodarcza i oglna kondycja spoeczestwa. Modzie wyczuwa te zmiany i odnosi je do swoich preferencji i oczekiwa. Dzi pod wpywem trudniejszych realiw i niepewnej przyszoci czciej wypiera denia do byskotliwej kariery, barwnego ycia czy prestiu na rzecz opcji wyciszonej, nakierowanej na spokojne i bezpieczne ycie, ktrej filarami s stabilna praca i dobre, ciepe relacje z najbliszymi przyjacimi i rodzin8. Korekty yciowych aspiracji czynione pod wpywem koniunktury nie musz jednak oznacza rezygnacji z wczeniej uksztatowanych (pokoleniowych) aspiracji i de. Przykadem pokolenie Solidarnoci, opisywane w poprzednim rozdziale.

2.3. Aspiracje edukacyjne, statusowe i plany na najblisz przyszo

Wyksztacenie bardzo wysoko cenione przez modzie w dwch ostatnich dekadach zaczyna nieco traci na znaczeniu. Mimo e przysparza szans na lepszy los i skutecznie przeciwdziaa degradacji, nie gwarantuje dzi sukcesu. Cz modziey zaczyna dostrzega nieopacalno zbyt ambitnych edukacyjnych planw. Iluzoryczno dyplomu, oferta ksztacenia nie odpowiadajca potrzebom rynku pracy, zjawisko bezrobocia wrd absolwentw szk wyszych, trud i koszty ksztacenia wszystko to wpywa na zmiany preferencji edukacyjnych i zmienia postawy wobec wyksztacenia.

7 8

Ibidem.

Modzie 2010, CBOS, Warszawa 2011, s. 9.

45

Jacy S Modzi?

Wyranie zauwaalne jest schodzenie poziomu aspiracji edukacyjnych (rys. 2.9). Coraz wicej osb zamierza zakoczy swoj edukacj na poziomie zasadniczej szkoy zawodowej bd redniej o profilu zawodowym. Szczeglnym zainteresowaniem ciesz si technika. Coraz mniej modziey planuje studia wysze. W cigu szeciu lat zainteresowanie ukoczeniem studiw II stopnia spado o 8,2 pp. wrd modziey rozpoczynajcej szkoy ponadgimnazjalne9. Wzrasta zainteresowanie ksztaceniem zawodowym, krtszym, nie wymagajcym zbyt duych inwestycji. Poziom aspiracji edukacyjnych modziey obniy si we wszystkich typach rodowisk, najbardziej jednak wrd dobrze uczcej si modziey wiejskiej pochodzcej z rodzin o rednim i wyszym statusie oraz wrd modziey wielkomiejskiej z rodzin o niskim statusie.
Rys. 2.9. Zmiany aspiracji edukacyjnych w latach 2003-2009
2009 Magisterium Licencjat rednie Zasadnicze zawodowe 0% 2,6 0,8 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 12,6 17,1 24,7 22,8 2003 55,7 63,9

rdo: J. Domalewski, Spoeczne, rodowiskowe i edukacyjne uwarunkowania drg szkolnych modziey, IRWiR PAN, Warszawa, 2010.

Rys 2.10. Aspiracje edukacyjne modziey a status rodziny pochodzenia

Zasadnicze zawodowe 1,7% 6,8% 42,1% 43,7% rednie pomaturalne Licencjat 14,6% 18,4% Magisterium 31,4% 22,3% Magisterium plus 10,2% 8,9%

2003 Niski 2009

2003 redni 2009

0,4% 1,6%

19,0% 24,7%

13,6% 20,1%

47,2% 34,8%

19,8% 18,7%

2003 Wysoki 2009

3,1% 5,8% 0,4% 5,8% 10,6%

57% 45,2%

34,1% 37,9%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

rdo: Badania w toruskich szkoach ponadgimnazjalnych, opracowanie J. Domalewski.

Dane pochodz z bada przeprowadzonych w 2003 roku, a nastpnie w roku 2009 we wszystkich szkoach regionu toruskiego. I w jednym, i w drugim przypadku objy one pen populacj uczcej si modziey (w 2003 roku N = 4069, w 2009 roku N = 3019). Jeszcze wikszy spadek odnotowano w badaniu 19-letniej modziey, zob. Modzie 2010, CBOS, Warszawa 2011, s. 14.

46

Jacy S Modzi?

Proces ten ma wyrane przeoenie na oczekiwania dotyczce pozycji spoecznych i zawodowych. Modzi jeszcze na pocztku dekady aspirujcy w wikszoci do wysokiego statusu yciowego urealniaj swoje denia i racjonalizuj mniej ambitne plany. Z wycigu do wysokich pozycji rezygnuj przede wszystkim pochodzcy z rodzin o rednim i niszym statusie zwyciaj dorane kalkulacje wynikajce z oceny sytuacji na rynku pracy i kosztw ksztacenia, ktre powoduj mniej atrakcyjne wybory edukacyjne modych (tabela 2.1).
Tabela 2.1. Planowana pozycja spoeczna a status rodzicw (%)
Planowany status Wysoki status rodzicw 2003 wysoki redni niski ogem 80 18 2 100 2010 80 17 3 100 redni status rodzicw 2003 44 50 6 100 2010 39 54 7 100 Niski status rodzicw 2003 31 48 21 100 2010 25 49 26 100

rdo: Modzie 2010, CBOS, Warszawa 2011, s. 12.

Niemniej wikszo modziey koczcej szkoy ponadgimnazjalne planuje dalsz nauk. Uczniowie LO w wikszoci (82%) wybieraj si na studia, te same plany ma 45% uczniw technikw i licew zawodowych. Cz z nich (19%) zamierza uczy si w szkoach pomaturalnych. Rwnie poowa uczniw z ZSZ zamierza kontynuowa nauk zazwyczaj w poczeniu z prac. Nie planujcy dalszego ksztacenia w wikszoci planuj podj prac. Zaoenie wasnej firmy nie jest popularnym pomysem wrd modziey, ktra nie zamierza dalej kontynuowa nauki: 7-8% modziey szk zawodowych i 2% licealistw ma takie plany. Jeszcze rzadziej dotycz one pracy w gospodarstwie rolnym czy prowadzenia domu i wychowywania dzieci (po okoo 2% wrd absolwentw szk zawodowych). Wrd wczeniej koczcych edukacj wyjazd za granic (po szkole) planuje mniej wicej co sidmy absolwent szkoy o profilu zawodowym (po 14%) oraz czterech na stu uczniw LO10. Generalnie zmniejsza si poczucie koniecznoci wyjazdu za granic jako najlepszego rozwizania dla modziey w latach 2004-2007 moliwo taka bya rozpatrywana przez 2/3 dziewitnastolatkw. W najbliszym czasie (2 lat) zamierza wyjecha do pracy 14,2% modych w wieku 18-29 lat, dwu i p krotnie czciej ni planuj to starsi Polacy. Dzi poczucie koniecznoci wyjazdu (w poszukiwaniu pracy) utrzymuje si w grupach modziey majcej nie najlepsze przygotowanie do pracy na rynku krajowym, a jednoczenie wystarczajce do znalezienia bardziej opacalnego finansowo zatrudnienia za granic (gwnie absolwenci szk zawodowych i modzie po studiach bez specjalnych kwalifikacji, godzca si na oferowane warunki pracy). Wyjazdy edukacyjne rozwaa 3,2% modych 11 . Maleje zainteresowanie zagranic jako miejscem zamieszkania (rys. 2.12), chocia jej urok, jako obiecujcej lepsze perspektywy yciowe, nie znika. Modzi Polacy do czsto myl, e bogate kraje UE mog by dla nich szans, jakiej nie daje kraj rodzinny. W 2008 roku mylao tak 26% dziewitnastolatkw, znacznie
10 11

Modzie..., s. 15. Diagnoza...

47

Jacy S Modzi?

rzadziej reprezentanci starszych rocznikw, majcy za sob dowiadczenia emigracji zarobkowej (rys. 2.11).
Rys. 2.11. Co lepsze: osign co w yciu za granic czy osign sukces w kraju?
19-latkowie 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Osign co za granic Osign co w kraju Trudno wybra 30-latkowie

rdo: Badania wasne 2008 rok

Rys 2.12. Plany modziey dotyczce miejsca zamieszkania dynamika zmian

Wie Mae lub rednie miasto 33,1% 39,2% Due miasto 29,6% 28,7% Zagranica 12,5% 19,8% 24,8% 12,3%

2003 Wie Obecne miejsce zamieszkania 2009 8,1% 9,1%

Mae lub rednie miasto

2003 2009

30,0% 34,3%

26,4% 39,9%

35,5% 16,7%

2003 Due miasto 2009

6,3% 8,6%

13,6% 15,3%

42,9% 55,5%

37,2% 20,6%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

rdo: Badania w toruskich szkoach ponadgimnazjalnych, opracowanie J. Domalewski.

Jakiekolwiek wskaniki brane byyby pod uwag, wyjazd za granic nie jest ju w takim stopniu atrakcyjn perspektyw dla modziey. Plany zwizane z zagranic nie znikaj i faluj w zalenoci od koniunktury, gwnie na polskim rynku pracy. Oglne postrzeganie wasnych perspektyw yciowych przedstawia si optymistycznie. Dwie trzecie modych ludzi uwaa, e ma szans na ycie lepsze, ni mieli ich rodzice i wyraa zadowolenie z perspektyw na przyszo. Podobne zadowolenie wyraa 56% starszych Polakw12. Ponad trzy czwarte (78,3%) modych dorosych uwaa, e ma silny wpyw na wasne ycie. W podobny sposb myli o sobie mniej ni 70% starszych.

12

Modzie 2010, CBOS, Warszawa 2011 oraz Diagnoza Spoeczna 2009.

48

Jacy S Modzi?

2.4. Wyobraenia i nastawienia wobec pracy

wiadomo wagi pracy towarzyszy modym od momentu, kiedy podejmuj decyzje dotyczce wasnej edukacji. Dzi wybr szkoy dokonywany jest przede wszystkim ze wzgldu na przysze zatrudnienie i chocia jego moment znaczco si przesuwa, modzie bardzo wczenie zdobywa orientacj odnonie do wymaga rynku pracy i formuuje wasne przekonania. Nie zawsze s one trafne, niemniej ukazuj stan wiadomoci wyznaczajcy pole moliwych oraz niezbyt chtnie akceptowanych przyszych wyborw.
Tabela 2.2. Przekonania dotyczce pracy (2008)
Ktry z dwch sposobw postpowania uwaasz za lepszy w dzisiejszych czasach? 1. jak najwczeniej podj prac, czy 2. Najpierw zdoby wysokie kwalifikacje zawodowe 3. Trudno wybra 1. By pracownikiem najemnym, czy 2. By przedsibiorc 3. Trudno wybra 1. By szeregowym pracownikiem, czy 2. Sprawowa funkcje kierownicze 3. Trudno wybra 1. Trzyma si wyuczonego zawodu, czy 2. Prbowa rnych zaj i zawodw 3. Trudno wybra 1. Zmienia miejsca pracy, czy 2. Trzyma si jednego pracodawcy 3. Trudno wybra 1. Mieszka w jednym miejscu, czy 2. Zmienia w zalenoci od potrzeby 3. Trudno wybra 19-latkowie 28,3 62,1 9,6 24,9 62,3 12,8 23,4 68,2 8,4 36,1 51,0 12,9 37,6 43,9 18,6 53,1 34,2 12,8 30-latkowie 27,6 56,9 15,5 30,9 53,5 15,6 22,1 60,1 17,5 29,9 55,3 14,8 38,8 35,4 25,7 44,5 38,8 16,6

A.

B.

C.

D.

E.

F.

rdo: Badania wasne.

Mimo spadku aspiracji edukacyjnych wrd modziey utrzymuje si wysokie przekonanie o wikszej opacalnoci inwestowania w wyksztacenie ni wczesnego podejmowania pracy. Wrd modszych rocznikw nie tylko ten pogld jest czciej reprezentowany (62,1%), lecz rwnie skala wtpliwoci jest dalece mniejsza (9,6%). Bardziej eksponowane pozycje zawodowe (funkcje kierownicze, rola przedsibiorcy) odbierane s jako zdecydowanie bardziej atrakcyjne ni szeregowych pracownikw czy pracownikw najemnych, jednak dotychczas pogldy te nie znajdoway potwierdzenia w preferencjach dotyczcych przyszej pracy. Przedsibiorczo od lat wybiera tylko nieznaczny odsetek modziey. Przyczyny s zoone (obiektywne i subiektywne bdziemy o tym pisa w dalszych czciach raportu), niemniej w ostatnich dwch latach odnotowano interesujce zmiany nastawie. Jak odnotowuje CBOS, zmniejszy si w ostatnim czasie (z 10% do 6%) odsetek modziey wykluczajcej moliwo zaoenia wasnej firmy i zdecydowanie zwikszy si (z 18% do 44%) odsetek niezdecydowanych. Poowa dziewitnastoletniej modziey liczy si z moliwoci prowadzenia wasnej firmy w bliej nieokrelonej przyszoci13.

13

Modzie..., s. 22.

49

Jacy S Modzi?

Znacznie bardziej wyraziste jest nastawienie do przedsibiorczoci w rodowiskach o dobrym merytorycznym przygotowaniu do prowadzenia niezalenego biznesu. Z bada przeprowadzonych wrd studentw, doktorantw i pracownikw naukowych uczelni wyszych (454 respondentw z uczelni reprezentujcych rne regiony, typy, miejsca w rankingu itd., 2009 rok) ch takiego wykorzystania w przyszoci swojej profesjonalnej wiedzy (zaoenie wasnej firmy) zadeklarowao blisko 50% badanych (8% w cigu najbliszego roku, 40% w przyszoci). Gwnym powodem, dla ktrego badane osoby preferoway posiadanie wasnej firmy jest moliwo samodzielnego dziaania rednio 63% uzasadnie (79% studenci, 51% kadra naukowa)14. Dla 81% badanych posiadanie firmy wizaoby si z zadowoleniem i satysfakcj, ktre s odbierane jako wany rodzaj gratyfikacji, podobnie jak moliwo rozwijania wasnych umiejtnoci czy zarobienia wikszej iloci pienidzy. Zainteresowani zaoeniem wasnego biznesu s wiadomi problemw, jakie wi si z prowadzeniem wasnej firmy. Jest to stres, ktrego chcieliby unikn (51%), problemy, ktrych nie byliby w stanie sami przezwyciy (30%) czy brak pomysu na firm. Najwiksze obawy dotycz zej sytuacji ekonomicznej Polski jedynie 19% potencjalnie zainteresowanych jest przekonanych o tym, e potrafioby ten problem przezwyciy. Opinie te uwiadamiaj wane powody, dla ktrych ch zaoenia wasnej firmy nie bdzie si tak atwo przekada na decyzje w warunkach niepewnej koniunktury i braku wsparcia z zewntrz. Cech wspczesnych rynkw pracy jest wymg mobilnoci gotowo pracownikw do zmiany wykonywanego zajcia, zmiany pracodawcy a nawet miejsca zamieszkania. Modzi Polacy z rnym stopniem aprobaty odnosz si do tych rozwiza. Najmniej oporu budzi konieczno przekwalifikowywania si i sprawdzania w rnych zajciach zwaszcza wrd starszych, ktrzy ju maj dowiadczenie pracy (55%). Mniej oczywiste wydaje si zmienianie pracodawcy (plus minus 40%), najmniej zmienianie miejsca zamieszkania (akceptacja poniej 40%). Modsi zdradzaj sabsz gotowo mobilnoci zawodowej, co moe wynika z braku dowiadcze na rynku pracy, ale te duego przywizania do (wartoci) rodziny czy pesymistycznych przewidywa dotyczcych moliwoci utrzymania samodzielnego mieszkania. Dominuje przekonanie (rys. 2.13), e najwaniejsze w pracy s odpowiednie dochody tak sdzi 78% modych w wieku 18-29 lat. Dla co drugiej osoby bardzo wany jest brak stresw i napi (50%). Niewiele mniejsze znaczenie ma stabilno zatrudnienia (44%) i moliwo osobistego rozwoju (40%). Co czwartej modej osobie zaley na pracy zgodnej z posiadanymi umiejtnociami, pozwalajcej na du samodzielno i dogodn czasowo. Modzi nie przywizuj wikszej wagi do tego czy wykonywane przez nich zajcie bdzie si cieszyo powaaniem wrd ludzi i czy bdzie gwarantowao dugi urlop dzi bardziej liczy si sposb jego spdzania i miejsce. W porwnaniu z reprezentantami starszych pokole modzi s bardziej wymagajcy, elastyczni, otwarci i czciej stawiaj na dynamiczne kariery. Nie ulega wtpliwoci, e praca jest bardzo wana dla modych i angauje wiksz cz ich energii yciowej. Jednoczenie bardzo wysoka ranga ycia rodzinnego, towarzyskiego i czasu wolnego sprawia, e zmienia si sposb traktowania
14 G. Banderski i in., Przedsibiorczo akademicka, Raport z badania, PARP, Warszawa 2009, s. 10-12.

50

Jacy S Modzi?

pracy wrd modych. Coraz czciej wysyaj oni sygnay, ktre ujawniaj, e wedug nich czas powicany pracy nie moe przekrela moliwoci rozwijania wasnych zainteresowa, odbiera prawa do odpoczynku czy przebywania z rodzin. Jakkolwiek wane s pienidze (i kariera, ktra je zapewnia), to wielko zarobkw nie jest jedyn miar wartoci pracy oprcz nich licz si jeszcze moliwoci rozwoju, satysfakcje osobiste i dobre relacje z innymi ludmi, a czasy ryzyka i niepewnoci podnosz warto bezpieczestwa, stabilnoci i midzyludzkich wizi. Pojawia si jako naczelna zasada work-life-balance rwnowagi midzy prac a yciem osobistym.
Rys. 2.13. Co jest najwaniejsze w pracy zawodowej? (% zaznaczonych odpowiedzi)
Wszyscy doroli Odpowiednia paca Brak napi i stresw Stabilno zatrudnienia Moliwo rozwoju osobistego Praca zgodna z umiejtnociami Dogodne godziny pracy Dua samodzielno Mozliwo szybkiego awansu Dugi urlop Zajcie powaane przez ludzi Mozliwo wykonywania pracy w domu Inne czynniki 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 18-29 lat

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Diagnoza Spoeczna 2009.

Coraz wiksza czytelno tego typu nastawie sprawia, e do wspczesnej polskiej modziey przykadane s okrelenia generacji Y ludzi majcych due wymagania w stosunku do pracy, ale nie sakralizujcych jej w imi kariery za wszelk cen. Chocia ilo czasu i energii, jakie ona pochania mogyby doprowadzi do innego wniosku, emocjonalnie zostao jej wyznaczone dalsze miejsce w szeregu. W stosunku do postaw odnotowywanych w latach 90. jest to wyrana zmiana. Wwczas zdecydowane pierwszestwo miaa warto pracy i kariery zawodowej, a wizytwk wczesnych trendw byli tzw. Yuppies (Young Urban Professionals) mode osoby po studiach, nastawione na byskotliw karier i uzyskanie dobrego statusu materialnego. Preferowali zatrudnianie si w duych prestiowych firmach, oferujcych bardzo dobre perspektywy finansowe i moliwoci szybkiego awansu. Praca bya dla nich narzdziem sposobem gromadzenia coraz wikszej liczby dbr, prestiu, znajdujcych wyraz w niekonwencjonalnym stylu ycia. Mniejsze znaczenie mia fakt, czy wykonywane czynnoci zawodowe s interesujce, s okazj do samorealizacji, osobistego rozwoju i czy nie koliduj z osobistym szczciem. Wany by sukces mierzony pozycj spoeczn i poziomem ycia. Dostrzeenie negatywnych konsekwencji takiej postawy (stres, poczucie osamotnienia, wyczerpanie fizyczne i emocjonalne), jak rwnie zmiany zachodzce na rynku pracy (wiksza elastyczno i niepewno zatrudnienia) zaczy zmienia pokoleniowe wzory angaowania si w ycie zawodowe. Coraz czciej i coraz wyraniej z preferencji
51

Jacy S Modzi?

modziey zacza si wyania zasada harmonii, sygnalizujca potrzeb wikszej kontroli nad wasn aktywnoci zawodow, wikszego luzu i bardziej zrwnowaonego zaangaowania15.

2.5. Sfera prywatnoci i intymnoci wyobraenia, oczekiwania, zmiany

Badania prowadzone wrd polskiej modziey od lat wskazuj na zasadnicze znaczenie rodziny, maestwa, osobistego szczcia. Wartoci te, przez lata traktowane jako nierozerwalne i prawie rwnoznaczne, zaczynaj si od siebie oddziela i hierarchizowa. Na czoo wysuwa si kategoria osobistego szczcia, wobec ktrej maestwo, rodzina (w tym prokreacja, posiadanie i wychowywanie dzieci) s wtrnymi, nadto nie jedynymi formami i nie jedynymi warunkami udanego ycia (udane maestwo jako warunek udanego ycia wymienia co drugi Polak w wieku 18-29 lat, dzieci wymienia co czwarty16). Mimo to zarwno maestwo, rodzina, jak i posiadanie dzieci cigle nale do bardzo mocno akcentowanych przez modych Polakw wartoci yciowych. Jeszcze w 2005 roku maestwo planowao 85% modych Polakw w wieku 19-26 lat (rys. 2.14).
Rys. 2.14. Plany maeskie modych
Trudno powiedzie Chc y bez staego zwizku 19-21 lat 22-24 lat 25-26 lat Ogem 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Chc y z jednym partnerem w zwizku nieformalnym W przyszoci chc zawrze maestwo Jestem onaty/zamna

rdo: Sonda SMG KRC Modzi 2005; N = 1000.

Deklaracje ycia w zwizku nieformalnym z jednym partnerem skadao 5-6% modziey, ycie bez staego zwizku 2-4%. Badania najnowsze (lata 2009-2010) ujawniaj wzrastajc liberalizacj postaw, wyraajc si przede wszystkim w mniej zdecydowanym opowiadaniu si za maestwem (co pity mody Polak twierdzi, e jest ono przestarza instytucj), w czstszym eksperymentowaniu z formami przejciowymi (nie zalegalizowane zwizki jako prba sprawdzenia si partnerw), w dopuszczaniu rozwodw jako formy rozwizywania konfliktw maeskich i rodzinnych.
15 Wszystkie te okrelenia pokolenia Y, Yuppies (mona by do nich dorzuci jeszcze pokolenie X, ktrego nazwa zrosa si z konkretnymi rocznikami modziey urodzonymi w latach 1961-1981 na Zachodzie) przeszy do nas z kultury zachodniej, wywoujc niemay zamt pojciowy. Charakterystyki pokolenia X wyprowadzone z realiw postrewolucyjnej Ameryki mog by odnoszone do polskich 30-40-latkw: midzypokolenia wyrosego w pierwszych latach transformacji systemowej. Jeli tak, kohorty, ktre s bohaterami naszych analiz, zamykayby si w metaforach pokolenia X i Y. Kategoria Yuppies jest z innego porzdku pojciowego nie jest charakterystyk pokolenia, lecz pewnej specyficznej grupy ludzi, ktr wyrnia afirmatywny stosunek do pracy i kariery zawodowej.

16

Diagnoza...

52

Jacy S Modzi?

Jednoczenie ujawnia si trend polegajcy na radykalizacji pogldw tradycyjnych wida to w nasilajcych si skonnociach do redukowania definicji rodziny (i wyraniejszym wykluczaniu z niej rodzin z jednym rodzicem czy zwizkw homoseksualnych), we wzrocie dezaprobaty dla ycia bez lubu czy spadku akceptacji rozwodw. Wyrazicielem takich pogldw jest najczciej modzie mniej wyedukowana, silniej zwizana z religi i Kocioem17. Nieproporcjonalnie duy jest odsetek twierdzcych, e lub kocielny jest potrzebny a nawet waniejszy od cywilnego (82%)18. Niemniej jest to o blisko 10 pp. mniej ni przed kilkoma laty19. Niekonsekwencje tego rodzaju s rnie tumaczone: powierzchownym traktowaniem norm moralnych, rytualizacj stosunku do religii, gbokimi zmianami w obyczajowoci i moralnoci modziey20.
Rys. 2.15. Planowany termin maestwa
Trudno powiedzie Nie chc y w staym zwizku 19-21 lat 22-24 lat 25-26 lat Ogem 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Chc y z partnerem bez lubu Za 6 lat lub pniej W cigu 4-5 lat W cigu 2-3 lat W cigu roku Jestem onaty/zamna

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Modzi 2005. Badanie SMG KRC, N = 1000.

Wrd modych ludzi panuje przekonanie, e zwizek maeski i zaoenie rodziny nie moe by aktem beztroski w odczuciu wikszoci21 plany tego rodzaju s powanym wyzwaniem wymagajcym minimum zabezpieczenia finansowego (warunek staej pracy) oraz odpowiedniego statusu materialnego. Te i inne okolicznoci sprawiaj, e powszechn dzi strategi modych jest odkadanie decyzji o formalizowaniu zwizkw na koniec drugiej dekady ycia i pniej (rys. 2.15) oraz praktykowanie ycia na prb (w zwizkach kohabitacyjnych). Co ciekawe, s one akceptowane przez modzie gwnie jako forma przejciowa, ubezpieczajca od maeskiego ryzyka. Jako forma zwizku staego nie spotykaj si z akceptacj modziey (nastawienie pozytywne u co dziesitego nastolatka22 i u co dwudziestej osoby w wieku 20-26 lat)23. Maestwo jawi si w wyobraeniach modziey jako instytucja mikka, bardziej dostosowujca si do indywidualnych potrzeb i oczekiwa partnerw ni spoecznych funkcji i potrzeb. Maestwo powinno suy pogbianiu intymnoci, samopoznaniu i samorozwojowi, w ktrym szczeglnego znaczenia nabiera pragnienie
Dwie dekady przemian religijnoci w Polsce. Komunikat z bada, CBOS, Warszawa 2009, s. 6-14., zob. te: Postawy wobec gejw i lesbijek, Komunikat z bada, CBOS, Warszawa 2010. 18 T. Niepia, Polska modzie stawia na rodzin, Rzeczpospolita, 30.03.2010. 19 T. Biernat, P. Sobierajski, Modzie wobec maestwa i rodziny. Raport z bada, Toru 2007, s. 30. 20 J. Mariaski, Religia w spoeczestwie ponowoczesnym. Studium socjologiczne, Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2010. 21 Modzi 2005. Raport z bada SMG KRC. 22 Ibidem, zob. te: T. Biernat, P. Sobierajski, op. cit. 23 Modzi 2005..., zob. te: rys. 2.1.
17

53

Jacy S Modzi?

staego, wiernego, nasyconego bliskoci zwizku dwojga osb. Jego podstaw ma stanowi: wzajemny szacunek i tolerancja, wierno emocjonalna, wierno seksualna, umiejtno wzajemnego przebaczania, udane ycie seksualne, wsplna ch posiadania dzieci. Modzieowa wizja maestwa to bez wtpienia wizja partnerska. Jej podstaw stanowi oczekiwania relacji opartych na dobrym kontakcie i zaufaniu, wsplnym dzieleniu si obowizkami domowymi i wychowawczo-opiekuczymi. Badania odnotowuj skonno modziey obojga pci do poszerzania roli ojca na sfery tradycyjnie zarezerwowane dla kobiet. Widoczna jest zwaszcza gotowo wczesnego angaowania si mskiej modziey w opiek nad maymi dziemi. Jednoczenie z drugiej strony w maestwo wkalkulowuje si ryzyko, a co za tym idzie pewien pragmatyzm. Jego wyrazem jest wysoka aprobata dla rozwodw wyraana w rnych badaniach przez 73 do 78% modziey24. Dzieci s elementem yciowego planu modych Polakw czciej ni perspektywa oenku czy zampjcia. Nie ma i nie planuje mie dzieci niespena 10% osb w wieku 19-26 lat (rys. 2.16) i nastawienia takie wykazuj trwao25. Wielodzietno zdecydowanie nie jest modelem najbardziej preferowanym przez modzie, cho ma wicej zwolennikw ni jedynactwo, w modszych kategoriach wiekowych nawet dwukrotnie (rys. 2.17). Z wiekiem sabnie te motywacja do posiadania dzieci w ogle, co moe by z jednej strony wyrazem skuteczniejszego wrastania we wzorce ycia oferowane przez konsumpcjonizm, z drugiej za zderzenia z demotywujcymi do prokreacji realiami rynku pracy.
Rys. 2.16. Plany dotyczce posiadania dzieci
Nie ma dzieci i nie planuje ich mie Nie ma dzieci, ale chce mie 19-21 lat 22-24 lat 25-26 lat Ogem 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Ma dzieci i nie planuje wicej Ma dzieci i chce mie nastpne

rdo: Opracowanie wasne na podstawie Modzi 2005. Badanie SMG KRC, N = 1000.

Rys. 2.17. Preferowana liczba dzieci

Trudno powiedzie 19-21 lat 22-24 lat 25-26 lat Ogem 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% W ogle Jedno Dwoje Troje lub wicej

rdo: Opracowanie wasne na podstawie Modzi 2005. Badanie SMG KRC, N = 1000. 24 25 T. Biernat, P. Sobierajski, op. cit.

Postawy prokreacyjne Polakw, CBOS, Warszawa, stycze 2010.

54

Jacy S Modzi?

Opisywane trendy s wewntrznie zrnicowane i maj na og swoje odpowiedniki statusowo-rodowiskowe: modzie wiejska jest bardziej tradycyjna, wielkomiejska i dobrze wyksztacona zdecydowanie bardziej obyczajowo wyzwolona. Dziaaj tu rwnie inne czynniki. Wrd nich najbardziej istotny dotyczy pci. Kobiety s bardziej prorodzinne ni mczyni, ale te przejawiaj bardziej liberalny stosunek do alternatywnych form ycia maesko-rodzinnego. Wany jest rwnie czynnik religijny/wiatopogldowy (wie si z nim wysze wartociowanie ycia rodzinnego i przywizanie do jego bardziej tradycyjnych form) oraz ocena zwizku rodzicw (im lepsza tym bardziej pozytywny stosunek do rodziny). Zmiany w sferze intymnoci trudne s do uchwycenia, cho jak twierdzi Anthony Giddens26, to tutaj maj one najbardziej rewolucyjny charakter. Same statystyki pokazuj tylko cz prawdy. Pozostaa, kto wie czy nie najbardziej zasadnicza, kryje si (a) w trudno dostpnych dla zewntrznego obserwatora zmianach, (b) w sensach nadawanych rnym zachowaniom i gestom. Rne badania ujawniaj postpujcy w Polsce kryzys norm zaliczanych do moralnoci katolickiej, szczeglnie wyrany w zakresie moralnoci maeskiej i rodzinnej i ycia seksualnego. Na og akceptowana jest norma nakazujca wierno maesk, w mniejszym stopniu norma stojca na stray ycia nienarodzonych dzieci. Wyranie sabsza jest akceptacja norm zwizanych z nierozerwalnoci maestwa, z uprawianiem seksu przed lubem i regulacj pocz (rys. 2.18).
Rys. 2.18. Opinie modziey o wybranych zachowaniach zakazanych w katolickiej etyce maesko-rodzinnej
Nie mam zdania Wolna mio Wspycie przed lubem Zdrada maeska Rozwd rodki antykoncepcyjne Przerywanie ciy 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Niedozwolone To zaley Dozwolone

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: J. Mariaski, Emigracja z Kocioa. Religijno modziey polskiej w warunkach zmian spoecznych, Wydawnictwo KUL, Lublin, 2008, s. 357-360.

Przecitny wskanik penej aprobaty dla szeciu weryfikowanych w badaniu norm katolickiej moralnoci maesko-rodzinnej ksztatuje si na poziomie 35,7%, dezaprobaty czciowej (to zaley) 29,1%, penej dezaprobaty 28,8%, niezdecydowania 6,4%27. W latach 1989-2005 wskanik aprobaty dla katolickich norm moralnoci maeskiej i rodzinnej zmniejszy si z 38,0% do 28,7%28.
26 27 28 A. Giddens, Przemiany intymnoci. Seksualno, mio i erotyzm we wspczesnych spoeczestwach, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007. J. Mariaski, Emigracja z Kocioa. Religijno modziey polskiej w warunkach zmian spoecznych, Wydawnictwo KUL, Lublin 2008, s. 357-360. H.S. Zarba, W kierunku jakiej religijnoci? Studia nad katolicyzmem polskiej modziey, Zakad Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2008, s. 287-321.

55

Jacy S Modzi?

Odchylenia od tradycyjnej moralnoci seksualnej s tak znaczne pisze Janusz Mariaski e mona mwi o swoistej rewolucji obyczajowej, a nawet moralnej. wiadomo moralna modych katolikw w odniesieniu do maestwa i rodziny ulega procesom pluralizacji i relatywizacji, wyranie sabnie rygoryzm w kwestiach zwizanych z seksualnoci. Modzi czuj si bardziej kreatorami nili adresatami norm moralnych29. Nie tylko odrzucaj (czy lekcewa) panujce normy obyczajowe, lecz rwnie ksztatuj nowy porzdek sentymentalny (B. Bawin-Legros)30. Porzdek taki oznacza, z jednej strony, mentalne uwalnianie si od dawnych zasad, norm i zachowa dotyczcych intymnoci i seksu, z drugiej za tsknot do wielkiej, wyidealizowanej mioci i tradycyjnych, objtych celebr form piecztowania staych relacji z partnerk/partnerem (niezwyke owiadczyny, drogi piercionek zarczynowy, zaprojektowany w kadym calu lub i przyjcie weselne). Pomidzy nimi rozpociera si pole sentymentalnych (i erotycznych) eksperymentw, oznaczajcych mniej lub bardziej udane prby pogodzenia tych ambiwalentnych odczu. I chocia modo to czas mioci romantycznej a wic jedynej i wiecznej zwizki, jakie buduje dzi modzie s dwubiene: wydaj si wieczne w momencie, gdy trwaj i jawi si jako ulotne, gdy tylko pojawi si nowa partnerka/partner. Zawiera si je z potrzeby serca, ale i pod presj kultury masowej, lansujcej powinno bycia z kim, cho niekoniecznie chodzenia z kim. To okrelenie, jak zauwaa Tomasz Szlendak, do dzisiejszej modziey nie pasuje. Chodzenie, ktre w minionych dekadach zastpio wczeniejsze narzeczestwo, rozpoczynao proces znajomoci i polegao na oswajaniu si z partnerk/partnerem oraz na stopniowym pogbianiu wizi i relacji intymnych. Dzi chodzenie zamyka ten proces chodzi si z kim, kto ju jest zaklepany, oswojony i bliski, a randki staj si form bliskiego bycia razem dobrze znajcych si partnerw31. Gdy modzi jeszcze (lub ju) nie chodz ze sob, wyhaczaj. To dziwnie brzmice okrelenie oznacza nowy rodzaj zawierania znajomoci, pozyskiwania chopaka/dziewczyny nie tylko w celu zwrcenia na siebie uwagi. Wyhaczanie dokonuje si na imprezach, gdzie modzi ludzie bawi si, pij alkohol, by w stosownym momencie znikn i uprawia seks. Wyhaczanie nie niesie ze sob zainteresowania zwizkiem i dalszym kontynuowaniem znajomoci. Jest raczej niezobowizujc przygod, do ktrej nie s odnoszone normy grzesznoci, nieprzyzwoitoci czy jakiejkolwiek moralnoci. Grono najbliszych zachowuje akceptacj wobec praktyk wyhaczania, a jednoczenie w sytuacjach pozaimprezowych nie toleruje nadmiernego epatowania seksem i erotyk przez pary zawizane przez siebie. Kultura grona, jak mona dostrzec wrd nastolatkw, narzuca tym spord nich, ktrzy tworz pary, zakaz nadmiernego koncentrowania si na sobie, bo waniejsze od tego, e oni s ze sob jest to, e wszyscy s razem. Chodzenie najmodszych to przebywanie w gronie i z gronem w lokalach, na ulicach, w kinie czy w galeriach handlowych32.

29 30 31 32

J. Mariaski, Religia w spoeczestwie ponowoczesnym. Studium socjologiczne, Oficyna Wydawnicza, Warszawa, 2010. B. Bawin-Legros, Intimacy and the New Sentimental Order, Current Sociology 2004, t. 52, nr 2, s. 241-250. T. Szlendak, Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zrnicowanie, PWN, Warszawa 2010, s. 409. Ibidem, s. 408-409.

56

Jacy S Modzi?

Nie mamy danych, ktre pozwoliyby oszacowa zasig tych nowych zjawisk w kulturze sentymentalnej polskiej modziey, chocia ich obecnoci nie da si zakwestionowa. Nie ulega wtpliwoci, e sfera intymnoci i prywatnoci w coraz mniejszym stopniu przystaje do tradycyjnych wyobrae i norm. By moe jednak racj ma Janusz Mariaski, mwic, e traktowanie polskiej modziey, jako uwiedzionej ponowoczesn obyczajowoci, jest rwnie nieuprawnione. Przemawiayby za tym nie tylko jej wyobraenia odnonie ycia maesko-rodzinnego, lecz rwnie odradzajce si konserwatywne postawy wobec aborcji, homoseksualizmu czy homoseksualnych maestw. Za prawem do ich zawierania opowiada si 24% nastolatkw jest to trzy razy mniej ni w Niemczech czy Hiszpanii, ale te mniej ni w latach wczeniejszych w Polsce. Jeszcze bardziej przeciwna jest modzie przyznawaniu zwizkom homoseksualnym prawa do adopcji (63%). Aprobata dla tych praw jest mniejsza ni dziesi lat temu, co wydaje si wiadczy o nasilajcym si rwnolegle do liberalnego konserwatywnego trendu w obyczajowoci polskiej modziey33. Przyczyny tego zjawiska s rne. Jest ono w pewnym sensie funkcj podziaw, jakie w modym pokoleniu wyznacza wyksztacenie. O wiele waniejsze s jednak gbokie podziay wiatopogldowe, by nie powiedzie polityczno-wiatopogldowe, w ktrych uczestnicz gwni aktorzy politycznej sceny, w tym Koci katolicki oraz media. Wedug danych CBOS konserwatyzm pogldw zacz w Polsce narasta od wprowadzenia bardziej restrykcyjnego prawa dotyczcego kwestii obyczajowych34. Efekty te tumaczy m.in. zasada konformizmu spoecznego skonnoci do akceptowania opinii panujcych w spoeczestwie lub tych, ktre uwaane s za najbardziej powszechne, zwaszcza wrd osb nie majcych wiedzy i wasnego zdania. Swj udzia ma te styl debaty publicznej. Im bardziej forsowny i dogmatyczny charakter nadaje si tym sprawom w debacie publicznej, tym bardziej zaostrzaj si spoeczne podziay. Polaryzacja jest zawsze funkcj kurczenia si obszaru racjonalnoci i konsensu spoecznego. Konsekwencje tych zjawisk s bardzo niepokojce, zwaszcza jeli si zway, e podziay w kwestiach wiatopogldowych nakadaj si na podziay kulturowe, statusowe i spoeczne. atwo je wtedy wykorzysta do politycznych celw.

2.6. Sfera publiczna nastawienia i oczekiwania

wiat polityki i sfera publiczna nie zajmuj duo miejsca w przestrzeni yciowej modych s to sprawy, ktre nie zanadto ich angauj. Potrzeby i interesy swoje i najbliszych s zdecydowanie najwaniejsze. Ich priorytetowy charakter jest bezdyskusyjny i nie pozostawia wtpliwoci, e mogyby by przysonite zaangaowaniem publicznym na rzecz innych ludzi. Tak myli 66% modych dorosych i 54% dziewitnastoletniej modziey. Odwrotny, prospoeczny pogld formuuje 25% dziewitnastolatkw i 14% trzydziestolatkw, co amie stereotypy mwice o bardziej indywidualistycznych i bardziej egoistycznych orientacjach modziey. S one wyrane, ale nie w peni si potwierdzaj (rys. 2.19).

33 34

T. Biernat, P. Sobierajski, op. cit.

Opinie na temat dopuszczalnoci aborcji, CBOS, Warszawa, lipiec 2010, s. 9.

57

Jacy S Modzi?

Rys. 2.19. Co lepsze: dba gwnie o siebie i najbliszych czy dziaa publicznie na

rzecz innych?
19-latkowie 70% 60% 50% 30% 20% 10% 0% Dba gwnie o siebie i najbliszych Dziaa publicznie na rzecz innych Trudno wybra 30-latkowie

rdo: Badania wasne 2009 rok (N = 846)

Rwnie poczucie powinnoci interesowania si polityk jest silniejsze wrd modziey (43% w stosunku do 35% wrd modych dorosych). Co prawda i u jednych i u drugich przewaa pogld, i od polityki naley trzyma si z daleka (45%), niemniej modsi i tutaj maj bardziej prospoeczne przekonania (rys. 2.20).
Rys. 2.20. Co lepsze: interesowa si polityk, czy by jak najdalej od niej?
19-latkowie 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Interesowa si polityk Jak najdalej od polityki Trudno wybra 30-latkowie

rdo: Badania wasne 2009 rok (N = 846)

Deklarowany przez nich stopie zainteresowania polityk jest najczciej redni (40%) lub may (30%), duy przypisuje sobie 13%. Nie interesuje si polityk 17% modych, co nie odbiega od danych dla ogu spoeczestwa i rwnie w tym przypadku nie dostarcza przesanek na rzecz tezy o wikszym wycofaniu modych.35 Modzie bardzo ceni wolno i demokracj. W pierwszej dekadzie polskich przemian jej aprobata dla rozwiza demokratycznych bya wyraniejsza ni wrd reprezentantw starszych pokole36, lecz w ostatnich latach odnotowywana jest narastajca ambiwalencja modych wobec tej formy ustroju politycznego (rys. 2.19). Odsetek podzielajcych pogld o wyszoci demokracji nad wszelkimi innymi formami
35 36 Dane odnosz si do osb w wieku 18-29 lat oraz ogu dorosych Polakw; Diagnoza Spoeczna 2009. K. Szafraniec, Mode pokolenie a nowy ustrj, IRWiR PAN, Warszawa 2010.

58

Jacy S Modzi?

rzdw zmniejszy si do 29%, jeszcze liczniejsi s ci, ktrzy nie potrafi sprecyzowa swojego stosunku do demokracji (36%). Nie zmniejsza si odsetek osb uwaajcych, e rzdy niedemokratyczne mog by niekiedy bardziej podane ni demokratyczne (21%). Podobnie stay trend dotyczy udziau modziey politycznie wyalienowanej (to ci, ktrzy identyfikuj si ze stwierdzeniem: Dla ludzi takich jak ja nie ma w gruncie rzeczy znaczenia, czy rzd jest demokratyczny czy niedemokratyczny 15% ogu).
Rys. 2.21. Stosunek modziey do demokracji dynamika pogldw
Demokracja ma przewag nad wszelkimi innymi formami rzdw Niekiedy rzdy niedemokratyczne mog by bardziej podane ni rzdy demokratyczne Dla ludzi takich jak ja nie ma w gruncie rzeczy znaczenia, czy rzd jest demokratyczny czy niedemokratyczny Trudno powiedzie 1994 1998 2003 2008 2010 0% 10% 24% 38% 31% 34% 29% 21% 17% 23% 20% 21% 15% 22% 16% 19% 14% 33% 29% 26% 32% 36%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

rdo: Modzie 2010, CBOS, s. 43.

Wysoki odsetek modziey nie majcej sprecyzowanych pogldw w kwestii demokracji i preferowanej formy sprawowania wadzy, jak rwnie najniszy od pocztku lat 90. odsetek prezentujcych postaw prodemokratyczn, nie jest dobrym sygnaem. Da si go wytumaczy z jednej strony nadziejami modziey zwizanymi z demokracj (jako systemem sprawnie podejmujcym i rozwizujcym spoeczne problemy) i jej rozczarowaniem estetyk ycia publicznego, z drugiej za obecnoci na scenie politycznej ugrupowa, ktre wykorzystujc sabo demokracji oferuj rozwizania ocierajce si o autorytaryzm37. Nie znaczy to, e negatywne oceny polskiej demokracji oznaczaj negatywny stosunek do demokracji w ogle. e tak nie jest, wiadcz chociaby zachowania modych w czasie wyborw parlamentarnych z 2009 roku. Ich nadspodziewanie liczna frekwencja przy urnach wyborczych bya najlepszym dowodem wiary w moc demokracji. Niemniej lekcewaenie siy autorytarnego przekazu politycznego adresowanego do sfrustrowanej modziey byoby duym bdem. Wyrazem przywizania modych do demokracji jest ich niechtny stosunek do zbyt silnej pozycji Kocioa w pastwie. W ich opinii Koci powinien by oddzielony od pastwa i nie zajmowa si polityk (rys. 2.22). Pogld taki wyraa 73% modziey. Jedynie 15% jest innego zdania. Opinie na ten temat s bardzo sprecyzowane i od lat nie ulegaj istotnym zmianom. Nawet ci, ktrzy okrelaj si jako gboko wierzcy i regularnie praktykujcy na og wyraaj przekonanie, e Koci powinien by oddzielony od pastwa38. Pastwo winno te by uwolnione, zdaniem modych, od zbyt licznych zobowiza socjalnych (rys. 2.23).
37 38 E. Fromm, Ucieczka od wolnoci, Czytelnik, Warszawa 1997; zob. te: T. Parsons, Szkice z teorii socjologicznej, PWN, Warszawa 1972, s. 125-175. Modzie..., s. 55.

59

Jacy S Modzi?

Rys. 2.22. Opinie modziey na temat relacji pastwo Koci

Koci powinien by oddzielony od pastwa i nie powinien zajmowa si polityk Koci powinien mie wpyw na sprawy pastwa i jego polityk Trudno powiedzie 1998 2003 2008 2010 0% 10% 20% 30% 77% 72% 72% 73% 13% 15% 16% 15% 10% 12% 12% 12%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

rdo: Modzie 2010, CBOS, s. 54.

Rys. 2.23. Czy zgadzasz si z opini, e obecnie zbyt duo ludzi liczy na pomoc pastwa?
Zdecydowanie si zgadzam Raczej si zgadzam 1998 2003 2008 2010 0% 10% 30% 32% 31% 38% Raczej si nie zgadzam Zdecydowanie si nie zgadzam 37% 36% 41% 37% Trudno powiedzie 16% 16% 16% 13% 7% 8% 10% 8% 5% 7% 5% 7%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

rdo: Modzie 2010, CBOS, s. 58.

W wikszoci s oni zdania, e z pomocy pastwa korzysta zbyt wielu obywateli (myli tak 75% dziewitnastolatkw), nadto s to, w ich odczuciu osoby, ktre na t pomoc nie zasuguj (twierdzi tak 58%). Jednoczenie pastwo (rzd) powinien dba o mniejsze rnice dochodw, bo te s w Polsce zbyt due (uwaa tak ponad 88% modych), powinien gwarantowa minimum dochodowe (86,4%) i zapewnia kademu prac (84,3%)39. W znacznie mniejszym stopniu akceptowany jest pogld o koniecznoci utrzymywania niepotrzebnych stanowisk pracy w celu zapobiegania bezrobociu (45% i jest to 6 pp. wicej w stosunku do roku 2008). Mona odnie wraenie, e wyobraenia modziey na temat dobrze urzdzonego spoeczestwa i jej oczekiwania pod adresem pastwa zawieraj wiele niekonsekwencji. Z jednej strony oczekuj oni racjonalizacji systemu nie tylko w kwestii rozwiza politycznych. Negatywny stosunek do zbyt licznej socjalnej klienteli pastwa wiadczy o przenoszeniu tego typu oczekiwa rwnie na inne sfery. Z drugiej strony oczekuj czego zupenie odwrotnego ingerowania pastwa w sfery, w ktrych niewiele ma ono do powiedzenia (gwarancje pracy, wysoko pac). Zarzut niekonsekwencji moe by jednak bezzasadny. Pastwo powinno pozbywa si zobowiza wobec tych, przez ktrych jest cynicznie wykorzystywane i nie powinno zostawia na asce i nieasce (wolnego rynku) tych, ktrzy mog niezalenie
39

Diagnoza...

60

Jacy S Modzi?

od wasnych wysikw zosta zmarginalizowani. Jeli wanie tego typu mylenie kryoby si za rnymi opiniami modziey, miaoby ono sens. Nadto wpisywaoby si w trend odnotowywany coraz wyraniej w innych krajach wzrostu oczekiwa formuowanych pod adresem pastwa zawsze, gdy ronie ryzyko niekorzystnych zjawisk, ktre generuje nowoczesny kapitalizm. Modzi, cho w swych opiniach czsto odzwierciedlaj sposb mylenia przewijajcy si w mediach, s czujnymi obserwatorami ycia spoecznego i nie mona odmwi im samodzielnoci mylenia, trafnoci spostrzee czy mimo wszystko, mimo ich deklaracji sownych obywatelskiego zaangaowania.

Podsumowanie
Gdy pytamy w czym tkwi potencja innowacyjny modych, odpowied jest prosta: s to w pierwszym rzdzie ich aspiracje i denia yciowe, oczekiwania i wyobraenia dotyczce pracy, osobistego szczcia, dobrze urzdzonego (zorganizowanego) spoeczestwa, wreszcie sama modo wraz z jej atrybutami. Interesuj nas modzi, dla ktrych okres transformacji by czasem, w ktrym ksztatowaa si ich osobowo. Jacy s? Czy rzeczywicie s wyjtkowi jak czasy, w ktrych dorastali? W porwnaniu z wasnymi rodzicami, (modzie PRL-u) dzisiejsza modzie znaczco bardziej ceni wyksztacenie, interesujc prac, due pienidze oraz barwne i ciekawe ycie. Waniejsze te s dla niej przyja, poczucie bycia potrzebnym, presti i szacunek wrd ludzi dzisiejsza modzie jest zdecydowanie bardziej prospoeczna i wsplnotowa. Jest generacj bardziej wyrazist, bardziej zachann yciowo. Modzi Polacy s wymagajcy, cho nie roszczeniowi. Filarami ich wewntrznego wiata s z jednej strony wartoci osobiste i afiliacyjne (szczcie, mio, przyja, ycie rodzinne), z drugiej za praca, traktowana jako warunek udanego (tj. dostatniego, przyjemnego, ciekawego) ycia i jako rdo osobistych satysfakcji. Pomidzy kohortami (modych dorosych i modziey) s due podobiestwa, podkrelajce przynaleno do tego samego porzdku aksjonormatywnego (z triad wartoci: rodzina/szczcie osobiste (I), poziom ycia, przyjemnoci, czas wolny (II) oraz praca (III), podporzdkowanych zasadzie work-life balance ). S te rnice, ktre podkrelaj odmienno socjalizacyjnych wpyww. Modsze roczniki s bardziej wyrazistym produktem spoeczestwa konsumpcyjnego, starsze bardziej przypominaj midzy-pokolenie. Modsi nie tylko czciej podkrelaj wag pienidzy czy dostatniego ycia, lecz rwnie reprezentuj style ycia zalecane przez konsumpcjonizm przywizuj wiksz wag do niekonwencjonalnoci, barwnoci, indywidualizmu, czciej ceni bycie wyjtkowym. S te bardziej wyrazistym produktem ponowoczesnoci z jej ambiwalencjami i sprzecznociami. S w swych wasnych opiniach bardziej wraliwi na wiat i ludzi, ale i bardziej permisywni wobec panujcych w nim norm. Sabiej czuj si zwizani z tradycyjnymi wsplnotami (religi, narodem), ale silnie odczuwaj potrzeb wsplnoty midzy sob. D do dobrobytu, ale nie wykazuj szczeglnego skrzywienia w kierunku nadmiernego posiadania rzeczy maj dla nich warto, gdy sprawiaj przyjemno i pozwalaj na bycie nie wykluczonym. Rnice midzy modymi dorosymi i modzie widoczne s rwnie w nastawieniach i oczekiwaniach wobec pracy. Modsi czciej marz o bardziej byskotliwej karierze, czciej te woleliby wykonywa prac, ktra gwarantuje wiksz
61

Jacy S Modzi?

niezaleno (stanowisko kierownicze, wasny biznes). Nieoczekiwanie zdradzaj mniejsz gotowo do mobilnoci zawodowej, chocia akceptuje takie realia wspczesnego rynku pracy niemal poowa uczcej si jeszcze modziey. Nie ma generacyjnych rnic w stosunku do oczekiwa zawodowych dla jednych i dla drugich najbardziej licz si pace, brak w pracy napi i stresw, moliwo rozwoju osobistego oraz stabilno zatrudnienia. Przedsibiorczo, atrakcyjna zwaszcza dla modszych rocznikw modziey, rzadko kiedy staje si elementem yciowego planu. Nawet najbardziej otwarci na ni, studenci i absolwenci wyszych uczelni, twierdz, e w polskich warunkach jest ona obciona zbyt duym ryzykiem, ktremu sami mog nie podoa. W ostatnich latach obserwuje si pewne zmiany wskazujce na racjonalizacje dotychczasowych preferencji i wyborw yciowych modziey. Dotyczy to zarwno marze o byskotliwej karierze i barwnym yciu (ktre s wypierane na rzecz opcji bardziej wyciszonej), aspiracji edukacyjnych (ktre ulegaj wychodzeniu), jak i planw zawodowych (w obrbie ktrych obserwowany jest niewielki wzgldny wzrost zainteresowania przedsibiorczoci). Wszystkie one wiadcz o gotowoci modych do weryfikacji dotychczasowych aspiracji i planw, jeli dyktuje to niekorzystna koniunktura. Jakkolwiek jest mao prawdopodobne, e pogorszenie sytuacji gospodarczej je uniewani, to ich upienie nie jest niemoliwe. Perspektywa taka oznaczaaby tracenie znaczcych zasobw motywacji i kompetencji z negatywnymi skutkami odczuwanymi przez modzie, przez gospodark i cay system spoeczny. Z tego punktu widzenia dziaania dynamizujce rozwj kraju wydaj si i konieczne, i ratunkowe. Impet wytracony w makroskali i przeniesiony na poziom mikro moe oznacza nieodwracalne straty energii i kapitau spoecznego, ktrego odbudowa bdzie moliwa dopiero w nastpnym pokoleniu. Jedno z podstawowych pyta formuowanych dzisiaj pod adresem modziey dotyczy przyszoci instytucji maestwa i rodziny, od ktrych uzaleniany jest w duej mierze wskanik dzietnoci i bezpieczestwo demograficzne Polski. Jakkolwiek badania odnotowuj daleko idc liberalizacj pogldw obyczajowych modziey, maestwo, rodzina i ch posiadania dzieci cigle nale do mocno akcentowanych i otwarcie deklarowanych wartoci yciowych. Gdyby zaleao to tylko od deklaracji, przyszo demograficzna Polski byaby bezpieczna. Moglibymy te by spokojni o pomylno tworzonych zwizkw i trwao zawieranych maestw. Modzi ludzie widz je jako instytucj mikk, opart na mioci, dobrym kontakcie, zaufaniu i partnerstwie, odrzucajc stereotypy w definiowaniu rl kobiecych i mskich. Rwnolegle wyania si nowy porzdek sentymentalny. Modzi w swych wyobraeniach dotyczcych ycia razem uwalniaj si od tradycyjnych wzorw i prbuj form alternatywnych nastawionych na eksperymentowanie. W tym samym czasie tskni do uczu wielkich i wzniosych, zwizkw idealnych i trwaych. Wyczekiwanie na taki zwizek i niemono znalezienia partnera/partnerki doskonaej popycha do kontaktw z gry traktowanych jako dorane, tymczasowe, niewane, w ktrych nie ma miejsca na budowanie relacji i wzajemne uczenie si partnerw. Nie ma te miejsca na kompromis, bo zwizek z zaoenia tymczasowy po prostu si rozwizuje. Brak kompromisu i brak motywacji do zmiany siebie (i dawania szansy partnerowi na zmian) staje si powanym spoecznym problemem, poniewa wsplne ycie ludzi, ktrzy nie s podatni na kompromis w ramach pary/zwizku czy maestwa, szybko si koczy. Nowy porzdek sentymentalny, widoczny w oczekiwaniach
62

Jacy S Modzi?

i zachowaniach modziey, ujawnia ten problem z ca otwartoci, sugerujc, jak wane mog by inicjatywy polegajce na uwraliwianiu modziey i treningu zdolnoci spoecznych, emocjonalnych czy to w ramach edukacji szkolnej, kultury masowej czy poprzez media. Sprawy osobiste, rodzinne s zdecydowanie najwaniejsze dla modych. wiat polityki, problemy spoeczne znajduj si daleko w ich cieniu. Deklarowany stopie zainteresowania polityk jest gwnie redni lub may. Wbrew potocznym opiniom gotowo zaangaowania si w sprawy wane dla innych jest wiksza po stronie modszych rocznikw modziey. Oni te czciej ni modzi doroli zdradzaj prospoeczne przekonania. S wymagajcy pod adresem politycznych elit. Oczekuj sprawnie dziaajcego pastwa, ktre w odczuciu zdecydowanej wikszoci modych powinno mie wiecki charakter. Nie powinno te godzi si na zobowizania wobec tych, ktrzy je cynicznie wykorzystuj (do takich, zdaniem modziey, nale zbyt liczni klienci pomocy spoecznej), cho powinno sta na stray bezpieczestwa socjalnego tych, ktrzy nie z wasnej winy mog zosta wykluczeni (le traktowani przez wolny rynek modzi pracownicy i ludzie szukajcy pracy). Rosn ambiwalentne odczucia modziey w stosunku do demokracji. Z jednej strony mona to tumaczy jej rozczarowaniem t form ustroju politycznego w Polsce, z drugiej za istniejc ofert polityczn i sytuacj na politycznej scenie, ktra uruchamia dobrze znany mechanizm ucieczki od wolnoci (w kierunku mniej lub bardziej otwartego poparcia dla rozwiza radykalnych). Od kilku lat dochodzi u nas do niebezpiecznej polaryzacji pogldw spoecznych w rnych sprawach (politycznych, wiatopogldowych, obyczajowych), a fakt ich nakadania si na siebie (rwnie w przypadku modziey) nie bierze si znikd wie si z zaostrzaniem konserwatywno-autorytarnego i populistycznego kursu w debacie publicznej, ktry odwouje si do spoecznych resentymentw i podziaw. Jego kontynuacja moe oznacza jeszcze gbsze podziay i jeszcze wiksze zmczenie demokracj, dla ktrej spoecznie popieran alternatyw zawsze moe by autorytaryzm. Skoro tak atwo utopi czy pogubi zasoby, jakimi dysponuj modzi (s wszak z reguy niedostrzegalne i traktowane jako ulotne i mao znaczce), jak budowa na nich strategie modernizacji pastwa i gospodarki? Problem, w rzeczy samej, nie jest prosty tak jak nie jest prosta praca z modzie. Niemniej warto przynajmniej dostrzec, e jej bogactwo to: jej modo i zwizana z ni ch zmiany ycia i wiata na lepsze, to jej ch angaowania si w sprawy, ktre wykraczaj poza codzienno i odwaga, na ktr nie sta ju starszych ludzi. Potencja modoci nie tkwi dzi w wielkich ideach, ktre wyznawaliby modzi ludzie. Jest on zawarty w ich aspiracjach i deniach zwizanych z codziennoci, chci korzystania z dobrodziejstw spoeczestwa konsumpcyjnego i wolnoci. Urzeczenie konsumpcjonizmem nie wydaje si przy tym podejrzan spraw. Tak ukierunkowane zaangaowanie to nie tylko motor napdzajcy aktywno yciow, czynnik pobudzajcy rozwj gospodarki i wywierajcy presj na reformowanie systemu. We wspczesnym konsumpcjonizmie chodzi nie tylko o mie i egoistyczne spenianie wasnych potrzeb. To rwnie przesanie innego, bardziej zindywidualizowanego stylu ycia, innego sposobu mylenia o sobie i o wasnym miejscu w wiecie, to rwnie budowanie przestrzeni do nowej jakoci relacji midzy ludmi. Efekty tej reorientacji wydaj si bardzo widoczne. Modzi Polacy chc y lepiej, ciekawiej, inwestuj we wasn edukacj, z nadziej myl o przyszoci, chc twrczo pracowa, chc mie dzieci, chc korzysta
63

Jacy S Modzi?

z ycia i nie oczekuj od nikogo prezentw (chocia oczekuj wsparcia tam, gdzie jest ono konieczne i gdzie sami czuj si bezsilni vide rynek pracy). Wane s dla nich przede wszystkim ich wasne potrzeby i cele, niemniej potrzeba wsplnoty z rwienikami jest silniej deklarowana ni miao to miejsce w przypadku rodzicw, gdy byli modzi. By moe dlatego, e w przeciwiestwie do tradycyjnych, duych wsplnot, ich wsplnota ma szanse funkcjonowa w niezalenej przestrzeni (Sie) na wasnych prawach. Wrd nich wolno, szczero, wraliwo i inne cnoty s fundamentalne, nadto w Sieci zdaj si by przez nich respektowane (w przeciwiestwie do realu, wobec ktrego nie czuj si zobowizani). Cho deklaruj mae zainteresowanie polityk, s dalecy od obojtnoci na to jak urzdzone jest spoeczestwo i pastwo. To przecie potny kapita, czy nie? Jak atwo go utraci, wiadcz grupy modych, ktrzy wymykaj si z tych charakterystyk, niekoniecznie z wasnej przyczyny.

64

3.

3. Demografia
3.1. Modzie w strukturze ludnoci 3.2. Zmiany w strukturze ludnoci ze wzgldu na wiek ekonomiczny 3.3. Migracje modziey 3.4. Wskaniki dzietnoci Podsumowanie

3. Demografia
rozdzia trzeci

Zjawiska demograficzne od dawna przestay by politycznie i gospodarczo obojtne. Bez ryzyka popenienia duego bdu mona powiedzie, e demografia jest dzi kluczowym elementem diagnozowania i prognozowania spoecznego. Jest rwnie warunkiem formuowania trafnych programw i decyzji politycznych. Bez demografii, zwaszcza bez demografii pokole, nie jest dzi moliwe zrozumienie wielu problemw i napi spoecznych. Bez demografii nie da si rwnie dostrzec wielu spoecznych moliwoci, jakie kryj ludzkie zasoby. Demografia zyskuje na znaczeniu zawsze, gdy ma miejsce asymetria czy nierwnowaga procesw ludnociowych gdy w spoeczestwie rodzi si wyjtkowo duo lub wyjtkowo mao ludzi i gdy dynamika przyrostw i spadkw urodze przyjmuje posta zbyt gwatownego falowania. Kada z tych sytuacji generuje oddzielne problemy. Gdy modych ludzi jest (za) duo w spoeczestwie, zazwyczaj okazuje si, e system nie jest przygotowany do zagospodarowania ich moliwoci i sprostania oczekiwaniom. Wy demograficzny najpierw stawia na nogi instytucje opiekuczo-wychowawcze, potem system edukacji, a nastpnie rynek pracy. Modzi stanowicy roczniki demograficznego wyu staj si kopotem dla systemu, gdy ten nie wykazuje wystarczajcych zdolnoci absorpcyjnych. Nadmiar modych zawsze przywouje albo ryzyko kontestacji (przejawiajcej si w rnych formach, nie zawsze konstruktywnych, ale i nie zawsze destruktywnych dla systemu), albo perspektyw migracji tysicy modych za granic. Ni demograficzny rodzi zgoa inne problemy. Zbyt dugo utrzymujce si niskie wskaniki urodze sprawiaj, e zagroona jest odtwarzalno populacji, zanika wymiana pokoleniowa na rynku pracy, a gospodarka musi posikowa si importem siy roboczej. W konsekwencji pojawia si nowa klasa problemw zwizanych z obecnoci imigrantw, pogbiajc si hybrydyzacj kulturow spoeczestwa i nierwnowag pokole. Problemw tych od wielu ju lat dowiadczaj rozwinite kraje Europy, w ktrych systematycznie wzrasta przecitna dugo ycia i systematycznie malej wskaniki urodze. Spoeczestwa, starzejc si, starzej si nie tylko w sensie biologicznym. Dominacja ludzi starych sprawia, e gospodarka wytraca dynamizm, znikaj naturalne mechanizmy presji na zmian, nieproporcjonalnie do dochodu wytworzonego rosn wydatki na cele socjalne (ubezpieczenia, emerytury, sub zdrowia, system opieki nad ludmi w podeszym wieku). Problem staje si strategiczny w wymiarze midzynarodowym, gdzie procesy demograficzne staj si rodzajem aktyww w wiatowej rywalizacji ekonomicznej i nakadaj si na map nowych podziaw cywilizacyjnych (pastwa wok Pacyfiku, tzw. uk niepewnoci rozpity midzy Ameryk acisk, Afryk Pnocn i Subsaharyjsk, Indiami i Polinezj). W tych podziaach Europa (UE) ma sabe, by nie powiedzie najsabsze, demograficzne aktywa. We wszystkich regionach (ale nie we wszystkich krajach) udzia modziey w oglnej populacji obecnie spada, co stanowi wyrany sygna, e rozwijajcy si wiat zblia si do kocowego stadium demograficznego przejcia (rys. 3.1a). Wyranie widoczny trend globalnej konwergencji wzorcw zachowa demograficznych nakazuje w perspektywie 2-3 dekad spodziewa si istotnego zblienia opisywanych
67

deMografia

tu procesw i zjawisk, chocia bd one zapewne zachodzi o wiele szybciej w krajach sabiej rozwinitych (taki bieg zdarze sugeruje obserwacja procesw demograficznych w krajach post-komunistycznych, przechodzcych transformacj systemow).
Rys. 3.1a. Udzia modziey w populacji ogem wedug regionw wiata
Kraje rozwinite gospodarczo i Unia Europejska Europa rodkowa i poudniowo-wschodnia (kraje nienalece do UE) oraz Wsplnota Niepodlegych Pastw Azja Wschodnia 23% Azja poudniowo-wschodnia i kraje Pacy ku Azja Poudniowa Ameryka aciska i Wyspy Karaibskie rodkowy Wschd Pnocna Afryka Afryka Subsaharyjska wiat

21%

19%

17%

15%

13%

11% 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

rdo: United Nations, World Population Prospects 2008 Revision Database.

Rys. 3.1b. Udzia regionw w populacji modziey

Kraje rozwinite gospodarczo i Unia Europejska Europa rodkowa i poudniowo-wschodnia (kraje nienalece do UE) oraz Wsplnota Niepodlegych Pastw Azja Wschodnia 2010 14% 3% 4% 9% 10% 5% 4% 3% 20% 9% 18% Azja poudniowo-wschodnia i kraje Pacy ku Azja Poudniowa Ameryka aciska i Wyspy Karaibskie 2015 15% 10% 4% rodkowy Wschd Pnocna Afryka Afryka Subsaharyjska

26%

9% 28%

9%

rdo: United Nations, World Population Prospects 2008 Revision Database.

Na uwag zasuguje wyrany potencja demograficzny kilku regionw wiata szczeglnie Azji Poudniowej oraz Afryki Subsaharyjskiej (rys. 3.1b). Jak dotd potencja ten jest dla nich bardziej obcieniem ni szans, a w najbliszej przyszoci (przy braku dobrej koniunktury) moe si okaza rdem powanych problemw i wymuszonych politycznych transformacji. Pokazuj to dowiadczenia Arabskiej Zimy i Wiosny 2011 roku, podczas ktrych mode generacje upominay si o prac, lepsze warunki do rozwoju i demokratyczne rozwizania w pastwie.
68

deMografia

3.1. Modzie w strukturze ludnoci

Polska zazwyczaj dowiadczaa problemw zwizanych z nadmiarem ludzi modych. Od pewnego jednak czasu fale demograficznego wyu ustpiy miejsca nagemu spadkowi urodze i zaczlimy podziela los rozwinitych krajw Unii Europejskiej. Trend wydaje si nieodwracalny, a specyfika polska (nage przejcie z wyu do niu, oglnie niszy poziom rozwoju spoeczno-gospodarczego i niszy poziom akumulacji kapitau) sprawia, e skala problemw, przed jakimi stoimy, jest u nas wiksza.
Rys. 3.2a. Mapa modoci krajw UE udzia modziey w wieku 15-29 lat
> 22 20 - <= 22 18 - <= 20 <= 18 Informacje niedostpne Za: Eurostat EuroGeographics Association, for the administrative boundaries Mapa: Eurostat GISCO, 06/2009

rdo: Youth in Europe. A Statistical Portrait, Eurostat, European Commission, Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2009.

69

deMografia

Rys. 3.2b. Udzia trzech kategorii modziey w populacji krajw UE-271

15-19 25% 20-24 25-29

20%

15%

10%

5%

0% EU-27 BE BG CZ DK DE EE IE EL ES FR IT CY LV LT LU HU MT NL AT PL PT RO SI SK FI SE UK

rdo: Eurostat Demographic data.

Rys. 3.3. Liczebno modych (15-29 lat) wedug wojewdztw

15-19 Mazowieckie lskie Wielkopolskie Maopolskie Dolnolskie dzkie Podkarpackie Pomorskie Lubelskie Kujawsko-pomorskie Zachodniopomorskie Warmisko-mazurskie witokrzyskie Podlaskie Lubuskie Opolskie 0 200 000 400 000 600 000 800 000 1 000 000 1 200 000 20-24 25-29

rdo: Obliczenia wasne na podstawie: Ludno. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30.06.2010, Warszawa 2010: GUS.

W Polsce mieszka 38 186 860 ludzi, w tym 8 661 540 to osoby w wieku 15-29 lat2. Stanowi one 22,7% ogu mieszkacw kraju, co cigle sytuuje nas powyej redniej dla krajw UE (tam redni udzia osb w wieku 15-29 lat wynosi 19,4%), a nawet stawia w rzdzie jednego z najmodszych spoeczestw europejskich (razem ze Sowacj,
1 2 Stan w dniu 1.01.2007, EU Youth Report. An EU Strategy for Youth Investing and Empowering, European Communities, Belgium 2009, s. 9. Stan w dniu 30.06.2010. Dane GUS.

70

deMografia

Irlandi i Cyprem) por. rys. 3.2a i 3.2b. Razem z 30-34 latkami modzi Polacy tworz zbiorowo prawie 12 mln ludzi (11 719 749), co stanowi blisko trzeci cz spoeczestwa (30,7%). Jednoczenie podzia kategorii wiekowej 15-29 lat na trzy podgrupy (rys. 3.2b), ujawnia relatywnie duy udzia osb w wieku 25-29 lat i wskazuje na wyczerpywanie si potencjau demograficznego Polski. Potwierdzeniem tego s analogiczne dane dla wojewdztw (rys. 3.3). Wszyscy oni reprezentanci zarwno starszych, jak i modszych kohort s w mniejszym lub wikszym stopniu dziemi nowego ustroju. Dorastali w realiach Polski po 1989 roku, z czego prawie poowa (14,08%) urodzia si ju w latach 90. bd miaa w tamtym czasie zaledwie kilka lat. We wszystkich grupach wiekowych nieznacznie przewaaj mczyni. W caym rozwaanym przedziale wieku (15-29 lat) stanowi oni 50,9%. Jakkolwiek wikszo modych Polakw (58,7%) mieszka w orodkach miejskich, na wsi ich udzia jest relatywnie wikszy. Stanowi tam 24% ogu mieszkacw (w miecie 21,8%). Najwicej modych mieszka w wojewdztwach mazowieckim i lskim (rys. 3.3), lecz s to jednoczenie wojewdztwa z relatywnie najmniejszym procentowym udziaem modych poniej 22% (rys. 3.4). Najwikszy odsetek modych przypada na wojewdztwa, w ktrych obserwuje si w ostatnim czasie procesy depopulacyjne: warmisko-mazurskie, podkarpackie (24,4%), podlaskie, lubelskie (23,8%). Rnice midzy wojewdztwami cechujcymi si mniej lub bardziej korzystn struktur wiekow mieszkacw naley wiza z ich bardziej wiejskim lub bardziej miejskim charakterem, ktry to czynnik ksztatuje odmienne wzorce zachowa demograficznych. Nie jest kwesti przypadku, e wojewdztwa majce relatywnie najmniejszy udzia modych, s jednoczenie wojewdztwami z tak duymi orodkami miejskimi jak Warszawa, d, Katowice czy Wrocaw.
Rys. 3.4. Odsetek modych w oglnej liczbie ludnoci wg wojewdztw (w %)
Warmisko-mazurskie Podkarpackie Podlaskie Lubelskie Maopolskie Wielkopolskie Lubuskie Kujawsko-pomorskie Pomorskie Zachodniopomorskie witokrzyskie Opolskie Dolnolskie lskie Mazowieckie dzkie 20% 21% 22% 23% 24% 25%

rdo: Obliczenia wasne na podstawie: Ludno. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30.06.2010, Warszawa 2010: GUS.

Dodatkowym czynnikiem rnicujcym sytuacj demograficzn wojewdztw ze wzgldu na obecno ludzi modych s tzw. migracje definitywne (zwizane z wymeldowaniami na stae). Obejmuj one zarwno wyjazdy za granic, jak i przemieszczenia w obrbie kraju. Zestawienie wskanikw wymeldowa i zameldowa (rys. 3.5)
71

deMografia

ujawnia si przycigajc wojewdztw z duymi i dynamicznie rozwijajcymi si orodkami miejskimi. Jest to wojewdztwo mazowieckie z Warszaw, maopolskie z Krakowem, dolnolskie z Wrocawiem, wielkopolskie z Poznaniem i pomorskie z Gdaskiem. Do wojewdztw o maej sile przycigajcej modych naley zaliczy: warmisko-mazurskie, podlaskie, lubelskie, podkarpackie i witokrzyskie. Relatywnie duy procentowy udzia modych w tych wojewdztwach wynika ze struktury wieku ludnoci osiadej, nie za z ruchw migracyjnych.
Rys. 3.5. Wskaniki definitywnej migracji modych wg wojewdztw
zameldowania w (+) Mazowieckie Maopolskie Wielkopolskie lskie Dolnolskie Pomorskie dzkie Kujawsko-pomorskie Zachodniopomorskie Warmisko-mazurskie Lubelskie Podkarpackie Lubuskie witokrzyskie Opolskie Podlaskie 0 2 000 4 000 6 000 8 000 wymeldowania z ()

rdo: Obliczenia wasne na podstawie: Ludno. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30.06.2010, Warszawa 2010: GUS.

Z punktu widzenia zrwnowaonego rozwoju kraju nie jest to sytuacja korzystna. Wynikaj z niej okrelone konsekwencje ekonomiczne (kontrasty w rozwoju cywilizacyjnym, poziomie ycia), spoeczne (postpujca polaryzacja struktury spoecznej, zachowawczo regionw z nadreprezentacj ludzi starych) oraz polityczne (geograficznie przypisane bieguny aktywnoci i biernoci obywatelskiej, akceptacji i braku akceptacji dla zmian). Sytuacja ta moe zosta przeamana, jeli bd uruchamiane odpowiednie instrumenty i rozwizania wynikajce z wdraania przez pastwo i przez samorzdy okrelonej polityki regionalnej, a w jej obrbie odpowiedniej polityki zatrudnienia, otwierajcej nie tylko perspektywy pracy, lecz rwnie perspektywy ciekawych karier zawodowych dla ludzi modych.
72

deMografia

3.2. Zmiany w strukturze ludnoci ze wzgldu na wiek ekonomiczny

Polska, podobnie jak UE, stoi przed dwoma powanymi wyzwaniami demograficznymi. S to, z jednej strony, procesy starzenia si spoeczestwa, z drugiej za nieuchronne zmniejszenie wielkoci populacji, co wynika zarwno z rosncej redniej dugoci ycia, jak i spadku podnoci i urodze. W konsekwencji we wszystkich niemal krajach UE udzia ludzi modych w oglnej liczbie ludnoci bdzie sukcesywnie male, podczas gdy udzia starych osb starszych rosn3. Nasz kraj, majcy przez wiele lat pewien zapas bezpieczestwa w stosunku do trendw europejskich (gwnie na skutek demograficznych wyy, ale i wyszych wskanikw umieralnoci wrd ludzi starych4), dzi wkracza w okres pogbiajcej si nierwnowagi demograficznej. I chocia najnowsza dugookresowa prognoza ludnoci jest nieco bardziej optymistyczna w stosunku do poprzedniej, opracowanej w 2003 roku5, to nie pozostawia zudze: Polska nieuchronnie poda w kierunku trendw europejskich, a kolejne lata bd przynosi coraz wicej problemw. Perspektywa demograficzna w Polsce rysuje si nawet dramatyczniej ni w wielu krajach UE. U nas spadki udziau modych i przyrostu ludzi starych bd wiksze, m.in. ze wzgldu na zderzenie efektw bezporednio po sobie nastpujcych wyu i niu demograficznego oraz siy oddziaywa kulturowych, zmieniajcych postawy wobec prokreacji i wzorce dzietnoci. Ma to swoje rdo w procesach otwierania si Polski na wpywy oglnoeuropejskie, jak i w przemianach kulturowego i ekonomicznego modelu rodziny wywoanych transformacj ustrojow. Jakkolwiek wikszy w stosunku do redniej europejskiej jest w naszym spoeczestwie procentowy udzia modych, to jednoczenie mamy od lat jeden z najniszych w Europie wskanikw urodze (1,38), z prognozowanym 1,45 na lata 2030-35 (przy wymaganym 2,1 dla naturalnej zdolnoci odtwarzania pokole). Jednoczenie inaczej ni w rozwinitych krajach UE w Polsce s liczne roczniki starzejcego si demograficznego wyu, w obrbie ktrego rednia dugo ycia sukcesywnie bdzie si wydua. Dzi wynosi ona dla mczyzn 71,4 dla kobiet 79,8 z prognozami wyduania si do wieku 77,1 dla mczyzn i 82,3 dla kobiet w 2035 roku6. Oznacza to, e liczba osb w wieku produkcyjnym bdzie ulega systematycznemu zmniejszaniu (z 24 545 tys. w 2007 roku do 20 739 tys. z roku 2035, tj. prawie o 3,8 mln), za liczba osb w wieku poprodukcyjnym bdzie systematycznie wzrasta (z 6186,3 tys. w 2008 roku do 9621,7 tys. w roku 2035, tj. prawie o 3,5 mln7).

3 4 5 6 7

Youth in Europe. A Statistical Portrait, Eurostat, European Commission, Publications Office of the European Union, Luxembourg 2009; zob. te: EU Youth Report 2009, European Communities, 2009. B. Wojtyniak i in., Dugo ycia i umieralno ludnoci Polski [w:] B. Wojtyniak, P. Goryski (red.), Sytuacja zdrowotna ludnoci Polski, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH, Warszawa 2008, s. 31-82. Tamta zakadaa ubytek ludnoci na poziomie 2,5 mln osb, ta 2,2 mln zob. Prognoza ludnoci Polski na lata 2008-2035, stan w dniu 30.06.2010, GUS Departament Bada Demograficznych.
Tyle ile aktualnie wynosi przecitna dugo ycia mczyzn i kobiet w krajach UE.

Prognoza ludnoci Polski

73

deMografia

Rys. 3.6. Zmiany w strukturze ludnoci wg ekonomicznych grup wieku

0-17 2035 2030 2025 2020 2015 2010 2005 0% 50% 100% 18-44 45-59/64 60+/65+

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych GUS: Prognoza ludnoci Polski na lata 2008-2035.

Istota problemu wie si z niekorzystnymi obcieniami populacji w wieku produkcyjnym osobami modymi (w wieku przedprodukcyjnym) i osobami starymi (w wieku poprodukcyjnym). Prognozy dla UE i dla Polski nie s optymistyczne (rys. 3.7a i 3.7b), zwaszcza jeli (w przypadku Polski) uwzgldni socjalizacyjn specyfik modych (pokolenie poddane presji ideologii konsumpcjonizmu, ktremu blisza jest etyka wolnoci, radoci i euforii nili heroizmu, wstrzemiliwoci i ascezy).
Rys. 3.7a. Proporcje udziau osb modych i starych w stosunku do pozostajcych w wieku aktywnoci zawodowej prognoza dla 27 krajw UE na lata 2008-2050
Odsetek osb starszych 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2008 2010 2020 2030 2040 2050 Odsetek osb modych

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych Eurostatu [w:] Youth in Europe, op. cit., s. 20.

Rys. 3.7b. Proporcje udziau osb modych i starszych w stosunku do pozostajcych w wieku aktywnoci zawodowej prognoza dla Polski na lata 2008-2050
Udzia modych 60% 50% 40% 30% 20% 10% 2008 2010 2020 2030 2040 2050 Udzia starszych

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych Eurostatu [w:] Youth in Europe, op. cit., s. 20.

74

deMografia

Prognozuje si, e redni wskanik obcienia demograficznego8 z 54 w 2009 roku9 zwikszy si do 73 w 2035 roku. Przeskok ten wydaje si dzi nieprawdopodobny, a jego konsekwencje trudne w przyszoci do rozwizania. Co prawda przewidywane aktualnie zmiany demograficzne mog spowodowa utrzymywanie si dodatniego przyrostu naturalnego (teraz decyduj o tym gwnie wzory dzietnoci na wsi10, w przyszoci mogaby to by bardziej przyjazna instytucjonalnie polityka prorodzinna), niemniej okres hossy urodzeniowej bdzie trwa wedug ekspertw GUS jedynie do 2013 roku. Nie zmieni to zasadniczego trendu polegajcego na lawinowo rosncym obcieniu osb wchodzcych na rynek pracy tymi, ktrzy pozostaj poza nim. W szczeglnie trudnej sytuacji mog znale si wojewdztwa, w ktrych obserwowane s procesy depopulacyjne (podlaskie, lubelskie, witokrzyskie rys. 3.8) i gdzie zastj gospodarczy ju teraz utrzymuje wskaniki aktywnoci zawodowej na bardzo niskim poziomie (rys. 3.9). Oznacza to utrwalanie si nawykw pracy na czarno lub ycia z niezarobkowych rde mimo programw aktywizujcych, a nawet mimo zmian w poday pracy. Jak najszybsze ingerencje dynamizujce rozwj tych regionw zwrc si wic z nawizk, chocia dopiero w duszej perspektywie czasowej, gdy na rynek pracy bd wkracza modsze roczniki modziey. Mona zaoy (przyjmujc jako przesank aktualne zachowania modych na rynku pracy), e wczesna inicjacja zawodowa (o ktr zabiegaj) i dowiadczenie pracy (ktre zdobywaj) bd odstrczay od przyjmowania wiadcze socjalnych w sytuacji niskiej poday pracy, a nawet koniecznoci jej aktywnego poszukiwania.
Rys. 3.8. Wskanik obcienia demograficznego dla Polski wedug wojewdztw (2009)
Podlaskie Lubelskie witokrzyskie Mazowieckie Maopolskie dzkie Podkarpackie Pomorskie Kujawsko-pomorskie Polska Wielkopolskie Warmisko-mazurskie lskie Zachodniopomorskie Opolskie Lubuskie Dolnolskie 48 50 52 54 56 58 60

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych GUS BDR, 2009 rok.

8 9 10

Pokazuje on, ile osb w wieku nieprodukcyjnym (przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym) przypada na 100 osb w wieku produkcyjnym. Dane GUS BDR, 2009. Tu jednak naley by ostronym najnowsze dane wskazuj na siln konwergencj zachowa prokreacyjnych, niemniej moe to by czysty artefakt statystyczny wynikajcy z tego, e w myl definicji stosowanych przez GUS obszary wiejskie obejmuj take sypialnie polskich metropolii.

75

deMografia

Rys. 3.9. Aktywno zawodowa osb w wieku 18-64 wedug wojewdztw (2009)
Mazowieckie dzkie Dolnolskie Opolskie Wielkopolskie Kujawsko-pomorskie witokrzyskie lskie Lubuskie Podlaskie Maopolskie Podkarpackie Zachodniopomorskie Pomorskie Lubelskie Warmisko-mazurskie 50 52 54 56 58 60 62 64 66

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych GUS BDR 2009 rok.

Krytycznego momentu naley si spodziewa ju w nadchodzcych latach, kiedy to z kadym rokiem bdzie ubywa nie tylko osb modych, lecz coraz mniej bdzie te osb aktywnych zawodowo, na ktrych bdzie spoczywa ciar wypracowania rodkw pozwalajcych na transfery socjalne do sektora ludzi nieaktywnych zawodowo, w wieku 60/65 lat i wicej. Przewiduje si, e liczba osb w wieku poprodukcyjnym w obecnej dekadzie bdzie si zwikszaa przecitnie o ponad 100 tysicy rocznie, za w nastpnej rednio o 200 tysicy rocznie11 (rys. 3.10).
Rys. 3.10. Saldo wchodzcych i wychodzcych z rynku pracy w latach 2007-2035
200 000 150 000 100 000 50 000 0 2007 -50 000 -100 000 -150 000 2010 2015 2020 2025 2030 2035

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych GUS BDR, 2009 rok.

Od 2015 roku wikszo wojewdztw bdzie dowiadczaa ujemnego salda wchodzcych i wychodzcych z rynku pracy, tzn. przewagi osb przechodzcych w stan spoczynku nad osobami w wieku aktywnoci zawodowej. Wojewdztwo lskie, dolnolskie, dzkie, witokrzyskie i opolskie ju s pod wpywem dziaania tego procesu. Tam jest najwiksze ujemne saldo, sigajce 35% (rys. 3.11).
11

Prognoza ludnoci dla Polski, s. 4.

76

deMografia

Rys. 3.11. Saldo wchodzcych i wychodzcych z rynku pracy wg wojewdztw (2009)

Warmisko-mazurskie Pomorskie Maopolskie Wielkopolskie Lubelskie Kujawsko-pomorskie Podlaskie Lubuskie Zachodniopomorskie Podkarpackie Mazowieckie lskie Dolnolskie dzkie witokrzyskie Opolskie -40% -30% -20% -10% 0%

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych GUS BDR 2009 rok.

Poza trendami, ktre wynikaj ze zmian w strukturze wieku ludnoci (i maj niebezpieczne finansowe i ekonomiczne konsekwencje) naley wzi pod uwag rwnie okolicznoci prawne, ktre te niebezpieczestwa pogbiaj. Chocia jestemy jednym z najmodszych spoeczestw europejskich, to jednoczenie znajdujemy si w trjce pastw wydajcych najwikszy procent dochodu narodowego na emerytury i renty, ktre dotycz coraz czciej modszych rocznikw. Generalnie, opisane tu tendencje i prognozy demograficzne naley uzna za raczej nieodwracalne. Polska, podobnie jak caa Europa, traci ludzi modych, w demograficzny motor, bez ktrego o wiele trudniej przyjdzie nam si zmierzy z wyzwaniami przyszoci, w tym zwaszcza konkurujcych ze sob gospodarek wiatowych czy utrzymania dotychczasowej pozycji w UE. Procesy demograficzne utrudni nam rwnie rozwizanie wielu wewntrznych problemw. Jakkolwiek jestemy cigle jeszcze relatywnie modym spoeczestwem, kryzys demograficzny, jaki nieuchronnie si zblia, bdzie dla naszej gospodarki i pastwa z uwagi na istniejce rozwizania prawne, rosnce potrzeby spoeczne i widmo wiatowego kryzysu powanym problemem, chocia w niektrych obszarach moe si okaza czynnikiem sprzyjajcym niezbdnym zmianom.

3.3. Migracje modziey

Wiele krajw UE, ktre s atrakcyjne dla przybyszw, moe ratowa si imigrantami, ktrzy nie tylko przyczyniaj si do przyrostu ludnoci w tych krajach, lecz rwnie stanowi wan cz siy roboczej. Ich obecno rodzi, co prawda, rne problemy na tle etnicznym i religijnym, niemniej bez wkadu pracy, jaki wnosz imigranci, Unia Europejska nie mogaby normalnie funkcjonowa. Po to, by utrzyma sprawn gospodark przy niekorzystnej strukturze wiekowej populacji, jest skazana na imigracje spoza wasnego terytorium na poziomie minimum dwch milionw rocznie.
77

deMografia

Znaczc cz migrujcych stanowi ludzie modzi, ktrzy przemieszczaj si nie tylko w poszukiwaniu pracy (ten motyw odnosi si gwnie do obywateli krajw biedniejszych). Coraz czstszym powodem jest nauka (studia) i ch zmiany miejsca zamieszkania (te motywy s bardziej charakterystyczne dla obywateli rozwinitych krajw UE). Modzi Europejczycy wyjedajcy za granic relatywnie czciej osiedlaj si w Belgii, Niemczech, Hiszpanii, Woszech, na Cyprze, w Austrii, Szwecji i w Wielkiej Brytanii. W Luksemburgu prawie 40% modych (15-29 lat) pochodzi z innych pastw czonkowskich (cho jest to przypadek specyficzny, take jeli chodzi o struktur ludnoci i udzia cudzoziemcw), a Wielka Brytania i Hiszpania s od duszego ju czasu gwnymi krajami przyjmujcymi modzie12. Polska od dziesicioleci ma status kraju emigracyjnego. Saldo migracji jest trwale ujemne zdecydowanie wicej naszych obywateli wyjeda, anieli my zyskujemy nowych w osobach imigrantw. Mimo e w ostatnich 2-3 latach wyranie zmniejszya si liczba wyjazdw Polakw za granic, liczba staych mieszkacw Polski przebywajcych czasowo w krajach UE w 2009 roku bya i tak znacznie wiksza ni w pocztkowym okresie naszego czonkostwa szacuje si j na 1870 tysicy (okoo 5% populacji).
Rys. 3.12. Modzie w wieku 15-29 lat w krajach UE wedug obywatelstwa, 2007
Obcokrajowcy, obywatele pastw UE 25% Obcokrajowcy, spoza UE

20%

15%

10%

5%

0% CZ DK DE ES LT HU NL AT PL RO SI SK FI SE NO CH

rdo: Youth in Europe. A Statistical Portrait, Eurostat, European Commission, Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2009, s. 23.

Przez wiele lat cech wyrniajc polsk emigracj byo to, e w przeciwiestwie do wikszoci krajw UE nasi obywatele wyjedali nie dlatego, e chcieli lub mogli, lecz dlatego, e musieli. Zarwno dawne, jak i obecne wyjazdy w zdecydowanej wikszoci (80-90%) byy (i s) zwizane z prac13. Wrd czynnikw skaniajcych do wyjazdu za granic niezmiennie znajduj si niskie pace, due koszty pracy, formalne i finansowe bariery w zakadaniu firm czy atmosfera ycia publicznego.
12 13

Youth in Europe. A Statistical Portrait... Informacja o rozmiarach i kierunkach emigracji z Polski w latach 2004-2009, GUS, s. 4.

78

deMografia

W odrnieniu jednak od dawnych najnowsze migracje wyrnia to, e ludzie modzi wyjedaj nie dlatego, e nie s w stanie znale pracy (czyli musz), lecz dlatego, e aspiruj do pracy lepszej i lepiej patnej (czyli raczej chc i mog)14.
Rys. 3.13. Liczba staych mieszkacw Polski przebywajcych czasowo poza granicami kraju, 2002-2009 (w tys.)
Ogem 2500 w tym Europa w tym UE-27

2000

1500

1000

5000

0 2002 2004 2005 2006 2007 2008 2009

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Informacja o rozmiarach i kierunkach migracji z Polski w latach 2004-2009, GUS.

Tak jak ekonomiczne podoe dzisiejszych migracji z Polski nie jest niczym wyjtkowym na tle poprzednich fal migracyjnych, tak wyjtkowy jest ich modzieowy charakter. Gwny strumie migrujcych to osoby w wieku 18-30 lat. O ile w 1997 roku odsetek migrujcych midzy 18 a 34 rokiem ycia wynosi 48%, o tyle w 2002 byo to ju 63%; w III kwartale 2006 roku udzia osb w tym przedziale wieku przekroczy 70%15. Wedug brytyjskiego Home Office wrd tych, ktrzy przyjechali z Polski po 2004 roku do Wielkiej Brytanii 83% nie przekroczyo jeszcze 34 roku ycia, a niemal poowa nie ma 24 lat. Dominuj osoby urodzone w latach 1980-1986, roczniki wyu demograficznego. Kolejne lata niewiele w tych statystykach zmieniy16. W latach 2006-2007 37% emigrantw legitymowao si wyksztaceniem rednim, a 20% wyszym. Rok pniej osoby majce wysze wyksztacenie stanowiy ju 26% emigrantw zarobkowych17. Jest to wskanik znacznie wyszy od liczonego dla
14 I. Grabowska-Lusiska i M. Oklski, Emigracja ostatnia?, Scholar, Warszawa 2009, zob. te: P. Kaczmarczyk, Poakcesyjne migracje Polakw prba bilansu , Studia Migracyjne Przegld Polonijny 2010, nr 4. P. Kaczmarczyk, J. Tyrowicz (red.), Wspczesne procesy migracyjne w Polsce a aktywno organizacji pozarzdowych w obszarach powizanych z rynkiem pracy, FISE, Warszawa 2008, s. 38. Accession Monitoring Report. May 2004 September 2008, Home Office, UK Border Agency 2008, s. 10-11. Jak wynika z danych Orodka Bada nad Migracjami UW, w latach 90. osoby z wyszym wyksztaceniem stanowiy 10-11% wyjedajcych za granic. W roku 2006-2007 (wyniki sonday i bada przeprowadzonych przez PENTOR, CBOS, AISEC, Student News) liczba studentw uwzgldniajcych moliwo emigracji, a cilej wyjazdu z kraju, aby pracowa na Zachodzie, utrzymywaa si na poziomie 60-66%, zob. Praca Polakw w krajach Unii Europejskiej, komunikat z bada, CBOS, Warszawa, listopad 2006; w badaniu przeprowadzonym na pocztku 2007 roku wrd 19-letniej modziey dwch wojewdztw (dolnolskiego i warmisko-mazurskiego) gotowo do wyjazdu zgosio 80% badanych, w tym 13,5% na stae zob. K. Szafraniec, Mode pokolenie a nowy ustrj, Warszawa 2010, s. 142 i in.

15 16 17

79

deMografia

ogu Polakw mieszkajcych w kraju (14,7%)18. Jednoczenie tylko co dziesity wyjedajcy z wyszym wyksztaceniem pracuje na poziomie swoich kwalifikacji, pozostali wykonuj prac poniej tego poziomu. Tendencja do zatrudniania imigrantw z Polski w sektorach nie wymagajcych kwalifikacji charakterystyczna jest dla wikszoci krajw przyjmujcych, w Wielkiej Brytanii tego typu prace wykonuje okoo 80% polskich imigrantw19. Z tej perspektywy patrzc s migracje zarwno drenaem mzgw (brain drain), jak i ich marnotrawieniem (waste brain). Spojrzenie na wyjazdy modych Polakw w okresie poakcesyjnym nie musi by jednak a tak pesymistyczne. Wskazuj na to zarwno nastawienia i oczekiwania modych (cele, jakie sobie stawiaj wyjedajc za granic), subiektywny bilans dowiadcze emigracyjnych (zazwyczaj in plus), jak i korzyci mierzone w bardziej obiektywny sposb. W odczuciu wikszoci migrujcych pobyt za granic to przede wszystkim wielka yciowa i edukacyjna szansa, polegajca na zdobywaniu dowiadcze zawodowych, nauce jzyka, poznawaniu realiw sprzyjajcych aktywnoci i rozwojowi biznesu, to gromadzenie nowego typu kapitau kulturowego pomocnego w rozwizywaniu niejednego yciowego problemu, dla ktrego wydawao si w Polsce nie ma sprzyjajcych okolicznoci, nie tylko z powodw obiektywnych, lecz rwnie subiektywnych (trwanie w zastygych schematach, brak pretekstu, ktry zmuszaby do przeanalizowania caoci dotychczasowego ycia itp.). Edukacja tego rodzaju jest zdobycz bezcenn pozwala nie tylko z wiksz ufnoci patrze na wasne moliwoci, lecz rwnie (w przypadku tych, ktrzy zdecyduj si wrci do kraju) mie wpyw na oywienie gospodarki, zmiany mentalnoci, stylw ycia czy uczestnictwa w spoecznej zmianie. Pokazuj to niektre badania20. Wikszo polskich migrantw to migranci wahadowi, ktrzy najczciej z powodu niepowodze na lokalnym rynku pracy ju we wasnym kraju byli zagroeni marginalizacj, a obierajc formu migracji niepenej rwnie w kraju przyjmujcym skazuj si na pozycj marginesow. Podwjne usytuowanie tu i tam oraz brak trwaego zakorzenienia tu i tam sprawia, e nigdzie nie czuj si oni jak u siebie i naprawd, nigdzie nie mog liczy na kontynuowanie zatrudnienia czy awans zawodowy21. Sytuacja tego rodzaju moe generowa narastajc spiral zawieszenia i oznacza wykluczenie z gwnego nurtu ycia spoecznego22. Jednake na t sam sytuacj mona spojrze inaczej i powiedzie, e oznacza ona nie zagroenie, lecz okoliczno sprzyjajc zarwno rozwizywaniu najbardziej dotkliwych problemw, z jakimi modzi wyjedaj z kraju (osignicie samodzielnoci yciowej, odnalezienie siebie i wasnego pomysu na ycie), jak rwnie gromadzeniu dowiadcze, ktre stanowi wany kapita yciowy. Migracje to podr w przestrze pograniczn i obcowanie z nowym rodzajem wyzwa wyzwa, ktre przez sw niecodzienno
P. Kaczmarczyk, Wspczesne procesy migracyjne stan wiedzy [w:] Przegld Polonijny, Rok XXXIII, zeszyt 2, Warszawa 2007, s. 63. 19 S. Drinkwater, J. Eade, M. Garapich, Poles Apart? EU Enlargement and the Labour Market Outcomes of Immigrants in the UK, University of Surrey Guildford 2007. 20 A. Weinar, Reemigranci jako aktorzy zmiany spoecznej [w:] K. Iglicka (red.) Migracje powrotne Polakw. Powroty sukcesu czy rozczarowania?, ISP, Warszawa 2002; J. Czapiski, op. cit., s. 124. 21 W. ukowski, Spoeczny sens ruchliwoci niepenej (biwalentnej) [w:] E. Jawiska, M. Oklski (red.), Ludzie na hutawce. Migracje midzy peryferiami Polski i Zachodu , Scholar, Warszawa 2001, s. 125-138. 22 K. Iglicka, Kontrasty migracyjne Polski. Wymiar transatlantycki, Warszawa 2008, s. 70. 18

80

deMografia

w odbiorze migranta zmuszaj do refleksji, dziaa i budowania nieobecnych wczeniej sownikw motywacyjnych23. Migracje za granic, cigle stanowice element planu yciowego polskiej modziey24 (znacznie jednak sabszy ni to miao miejsce w okresie przedakcesyjnym), staj si w globalnym i globalizujcym si wiecie coraz bardziej normalne. Nie tylko dlatego, e nie budz ju takich emocji, lecz dlatego, e pozytywnie wpisuj si w strategie yciowe modych buszujcych po rnych kulturach i rnych yciowych rolach. Ryzyko tkwi gdzie indziej. W okresie najwikszego naporu rocznikw demograficznego wyu na rynek pracy wyjazdy za granic rozadowyway napicia zwizane z wysokim bezrobociem, stanowic swego rodzaju wentyl bezpieczestwa dla systemu. Obecnie, gdy opada fala demograficznego wyu, a za nim poda ni, perspektywa zbyt licznych migracji modych nie byaby korzystna, zwaszcza e Polska nie jest krajem, ktry przyciga imigrantw z innych krajw (zob. Rys. 3.12). Potencjalnie zainteresowani osiedleniem si w Polsce (obywatele Ukrainy, Biaorusi, niektrych krajw azjatyckich) nie mog liczy na byskotliwe kariery, nadto spotykaj si z uprzedzeniami i zym traktowaniem ze strony polskich obywateli.
Rys. 3.14. Powroty Polakw do kraju w latach 2000-2008
250 tys.

200 tys.

150 tys.

100 tys.

50 tys.

0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

rdo: Informacja o badaniu zasobw imigracyjnych w Polsce w 2008 roku, GUS 2010.

Nasz kraj nie jest rwnie atrakcyjny dla tych, ktrzy chcieliby powrci z emigracji do kraju. Powroty takie objy po 1989 roku blisko 1279 tys. osb, najwicej 213 tys. w 2007 roku. Chocia wzmogy si przez kryzys gospodarczy na Zachodzie, nie przybray jak dotd masowego charakteru. Wszystko to sprawia, e nie moemy liczy na popraw bilansu demograficznego w sposb, w jaki czyni to kraje zachodnie. Przeszkody s nie tylko natury mentalnej czy ekonomicznej. Cho cudzoziemcy to nie wicej ni 1 proc. caej populacji, a migracja w Polsce nie jest przedmiotem szerokiej debaty publicznej, jak w innych krajach Unii, nie znaczy to, e nie warto zastanawia si nad rozwizaniami pozwalajcymi mie kontrol nad tak wanymi procesami demograficznymi.
23 24 K. Szafraniec, Mode pokolenie i nowy ustrj, IRWiR PAN, Warszawa 2010. W badaniach CBOS ponownie odnotowano niewielki wzrost zainteresowania wyjazdem z kraju zob. Modzie 2010..., s. 13-14.

81

deMografia

3.4. Wskaniki dzietnoci

Bilans demograficzny Polski niekorzystny, gdy wyprowadza go z dotychczasowych trendw staje si jeszcze mniej korzystny, gdy odnosi go do spodziewanych demograficznych zdarze. Wrd nich kluczowe znaczenie maj prognozy dzietnoci. Europa jest kontynentem z najniszymi wskanikami urodze, za Polska naley do tych europejskich krajw, w ktrych osigaj one najnisz warto. Decyduje o tym wiele czynnikw spoeczne, ekonomiczne, kulturowe.
Rys. 3.15. Poziom dzietnoci w krajach Europy (2008)
Wspczynnik dzietnoci w poszczeglnych krajach, 2304 < 1,54 1,55 1,69 1,70 1,84 1,85 1,99 2,00+

rdo: Lutz W. at al., European Demographic Data Sheet 2008. 2008b; www.populationeurope.org; za: Europe the continent with the lowest fertility, Human Reproduction Update, 2010, Vol. 16, No. 6 s. 592.

Podstawowe znaczenie w okrelaniu zachowa prokreacyjnych i wskanikw dzietnoci miay w Polsce procesy transformacji systemowej. Spowodoway one gwatowne przejcie od reprodukcji tradycyjnej (altruistycznej), w wyniku ktrej kobieta podporzdkowuje swoje Ja i swoj aktywno rodzinie i macierzystwu, do reprodukcji nowoczesnej (indywidualistycznej), gdzie kobieta nie chce rezygnowa z wasnego Ja i ogranicza pola wasnej aktywnoci do roli matki i opiekunki domowego ogniska. Jak podkrelaj demografowie, procesy strukturalne zwizane z reformami ekonomicznymi miay duo wiksze znaczenie dla przemian rodziny, ni to obserwowano w krajach rozwinitej gospodarki rynkowej. Rwnie du rol odgryway i odgrywaj w tych przeksztaceniach czynniki kulturowe, zwizane z coraz szerszym otwieraniem si Polski na procesy globalizacji, nowe ideologie i nowe style
82

deMografia

ycia. Oferta konsumpcjonizmu i przesanie indywidualizmu s dla modego pokolenia szczeglnie kuszce i szczeglnie konkurencyjne wobec tradycyjnych form ycia maesko-rodzinnego. Nawarstwienie si wszystkich tych czynnikw sprawia, e od poowy lat 90. wyranie odnotowywany jest poziom dzietnoci poniej gwarantujcego naturaln zastpowalno pokole (w 2009 roku wynosi on 1,398).
Rys. 3.16. Wskaniki dzietnoci kobiet w Polsce w latach 1950-2008
Obszary wiejskie 4,5 Obszary miejskie Ogem

4,0

3,5

3,0

2,5

2,0

1,5

1,0

rdo: J. Jwiak, I. Kotowska, E. Matysiak, Czy liczba dzieci w Polsce musi spada?, GUS, Warszawa, 31.03.2010.

Widoczne mniej wicej rwnie od poowy lat 90. osabienie skonnoci do tworzenia zwizkw formalnych oraz odraczanie decyzji o zawarciu maestwa zaczo skutkowa zmianami we wzorcach dzietnoci. Dzieci od tamtego czasu rodzi si mniej (co ilustruj spadki wskanikw dzietnoci), mniej kobiet rodzi dzieci (co ilustruj rosnce odsetki kobiet bezdzietnych rys. 3.17) i kada z nich rodzi mniej dzieci (wielodzietno jest schykowa). Przede wszystkim obserwowany jest spadek natenia urodze w grupie wieku o najwyszej podnoci, czyli w wieku 20-24 lata i nieco sabszy spadek podnoci kobiet w wieku 25-29 lat. Od koca lat 90. wiek maksymalnej podnoci przesun si do grupy 25-29 lat. W ostatnich latach wzrasta czstotliwo urodze wrd kobiet w wieku 25-34 lata (rys. 3.18) oraz oglna liczba urodze. Jest to jednak w ocenie demografw nie tyle symptom odwrcenia trendu, co efekt przesunicia decyzji o macierzystwie przez kobiety ze starszej grupy wiekowej, ktre wczeniej umacniay swoj pozycj na rynku pracy. redni wiek matki w chwili porodu wynosi w 2009 r. ok. 30 lat w Unii Europejskiej, a 28,6 w Polsce25.

25

Demography Report. Commission Staff Working Document, Komisja Europejska, Bruksela 2010.

83

deMografia

Charakterystycznym efektem zmian we wzorcach prokreacji jest systematycznie zwikszajca si liczba urodze pozamaeskich (z 5% w 1990 roku do 20,2% w 2009 roku, rednia dla UE to 40%) (rys. 3.19). Co prawda wartoci tych wskanikw nie s wysokie, zwaszcza w porwnaniu z innymi krajami26, lecz tempo ich wzrostu (czterokrotne) ukazuje now jako zjawiska w Polsce.
Rys. 3.17. Odsetek bezdzietnych kobiet w kohortach wieku27
DE (W) NL 21% 19% 17% 15% 13% 11% 9% 7% 5% 1930 1935 1940 1945 1950 1955 1960 1963 1964 1965 SK RO 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% 1930 1935 1940 1945 1950 1955 1960 1963 1964 1965 ES NO FR AU NZ US UK AT IT 21% 19% 17% 15% 13% 11% 9% 7% 5% 1930 1935 1940 1945 1950 1955 1960 1963 1964 1965 BG SI 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% 1930 1935 1940 1945 1950 1955 1960 1963 1964 1965 PT CZ HU MX ES IE SE IT GR PL FI DE (E) CH

rdo: Observatoire Dmographique Europen (Sardon, 2006) and Rowland (2007). Mexico: INEGI.

Urodzenia pozamaeskie w caoci odnosz si do modych kobiet (poniej 30 r..), ktre czsto pozostaj w nieformalnych zwizkach partnerskich (nastolatki stanowi 16,3%). W grupie tej dominuj kobiety z wyksztaceniem poniej redniego (46%). Z wyksztaceniem rednim jest 36%, z wyksztaceniem wyszym o poow mniej (18%)28. Sugeruje to niemal w poowie przypadkw (kobiet z wyksztaceniem poniej redniego) z sytuacj yciow i materialn. Nie bdc konkurencyjnymi na rynku pracy nie podejmuj one zazwyczaj po urodzeniu dziecka pracy, nie maj w zwizku z tym wasnych dochodw, gwnym rdem utrzymania ich i ich dziecka s konkubenci i transfery socjalne, co jednoznacznie okrela warunki rozwojowe dziecka jako niekorzystne)29.
26 27 W krajach skandynawskich stanowi one 50-60% urodze ywych OECD Family Database 2010. Dane obejmuj kobiety, ktre nie przekroczyy 45 r.. W Polsce w roku 2007 wrd kobiet w wieku 25-29 lat kobiety bez dzieci stanowiy 30,4%, wrd starszych (30-34 lata) 14,6% (dane za: OECD Family Database 2010 ). Obliczenia wasne na podstawie: Rocznik Demograficzny 2010, GUS, Warszawa. Szerzej na ten temat w rozdz. 6; zob. te: Sytuacja gospodarstw domowych w 2009 r. w wietle wynikw badania budetw gospodarstw domowych , GUS, Warszawa 2010; zob. te: K. Slany, Alternatywne formy ycia maesko-rodzinnego w ponowoczesnym wiecie, Nomos, Krakw 2002, s. 158 i n.

28 29

84

deMografia

Rys. 3.18. Zmiany rodnoci w Polsce w latach 1989-2007 (liczba urodze na 1000 kobiet)
1989 1990 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

rdo: Tymicki K., 2008, Przemiany wzorca dzietnoci w Polsce w latach 1985-2007. Analiza i opracowanie danych z rejestracji urodze, raport z bada, Instytut Statystki i Demografii, Szkoa Gwna Handlowa.

Rys. 3.19. Odsetek urodze pozamaeskich w Polsce w wybranych latach (1989-2009)

2009 2005 2004 2003 2002 1989 0% 3% 6% 9% 12% 15% 18% 21%

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych GUS.

Podsumowanie
Modo stanowi naturalny rezerwuar innowacyjnoci i czynnik sprzyjajcy zmianom. Pogbiajcy si niedobr ludzi modych i starzenie si spoeczestw sprawia, e rozwj wytraca impet i pojawia si groba stagnacji. Polska wci jeszcze naley do jednego z najmodszych krajw UE, a wy demograficzny, ktrego reprezentantem jest pierwsze pokolenie transformacji systemowej, jest nie tylko rdem okrelonych spoecznych problemw, lecz moe rwnie stanowi nasz atut (presja na zmiany, potencja innowacyjnoci, dynamizujca sia aspiracji yciowych). Rwnolegle pojawiaj si pierwsze wyrane symptomy niu demograficznego wiadczcego o tym, e w Polsce rozpocz si proces drugiego przejcia demograficznego. Odnotowywany jest nie tylko spadek przewagi ludzi modych w spoeczestwie i spadek urodze,
85

deMografia

lecz rwnie pogbiajce si ujemne saldo wchodzcych i wychodzcych z rynku pracy. Prognozy demograficzne zakadaj, e powane problemy z tego tytuu zaczn si pojawia od 2015 roku. Konsekwencje nierwnowagi procesw demograficznych, w ktre uwikani s modzi, objawiaj si w rny sposb w rnych sektorach. W latach 90. fala demograficznego wyu postawia na nogi system owiaty i szkolnictwo wysze, wymuszajc na nich rne korzystne i niekorzystne zmiany. Od kilku lat liczne (ju dorose) roczniki tego wyu napieraj na rynek pracy i marz o zaoeniu wasnych samodzielnych gospodarstw domowych. Oznacza to, e wanie tu w krgu spraw zwizanych z wchodzeniem na rynek pracy i w doroso skupia si bdzie gwny ciar problemw wymagajcych interwencji i wsparcia dla modych, ktrzy jak dotd radzili sobie bez szczeglnego absorbowania pastwa. Dzi musi ono sobie poradzi nie tylko z konsekwencjami demograficznego wyu (ktry wchodzi w faz dorosoci), lecz rwnie demograficznego niu (ktry obejmuje najmodszych obywateli). Gwatowne przejcie z wyu do niu ju teraz zaczyna by odczuwane przez uczelnie wysze (jako efekt sabncego wyu starszych rocznikw modziey). Jeszcze bardziej odczuj je szkoy rednie i podstawowe (jako skutek niskiej fali urodze w kolejnym pokoleniu). Takie nage przestawienie organizacji ksztacenia z masowego na niowe wry konieczno readaptacji caego systemu edukacji i samo w sobie stanowi wyzwanie. Jednoczenie fakt, e instytucje edukacyjne nie bd ju tak obcione mas modziey powinien by wykorzystany do wprowadzenia zmian poprawiajcych jako ksztacenia. Nowy rodzaj problemw wynika ze spadajcej w Polsce dzietnoci kobiet, ktrej rozmiary pogbiaj nierwnowag demograficzn i naruszaj bezpieczestwo socjalne kraju. Jak poprawi wskanik urodze, gdy dziaa przeciwko niemu przekaz kulturowy (wysokie wartociowanie wolnoci, indywidualizmu, czasu wolnego) i nie zachcaj warunki yciowego startu (problemy na rynku pracy, trudnoci z usamodzielnieniem si, nierwno pci)? Obserwowana od kilku lat poprawa wskanika urodze oceniana jest jako zjawisko przejciowe, ktre nie jest w stanie odwrci trendu niowego, niemniej przykady polityk prorodzinnych w innych krajach ukazuj pewne moliwoci zahamowania tego procesu. Procesy demograficzne, o ktrych znaczeniu dla dynamiki spoecznych przemian nieczsto si w Polsce wspomina, maj nie tylko swj pokoleniowy, lecz rwnie przestrzenny (geograficzny) wymiar. Najmniej korzystne charakterystyki demograficzne dotycz wojewdztw tzw. ciany wschodniej, co przede wszystkim wynika ze struktury wieku ludnoci osiadej, ale te z natury procesw migracyjnych (ujemne saldo migracji). Nie najlepsze charakterystyki demograficzne, gdy idzie o struktur wieku ma te kilka innych wojewdztw (kujawsko-pomorskie, lskie, dolnolskie, opolskie, pomorskie, zachodniopomorskie, dzkie). Wrd nich tylko nieliczne mog by spokojne o swj demograficzny bilans i brak negatywnych konsekwencji dla rozwoju lokalnego. S to wojewdztwa, ktre maj silne orodki miejskie o duej sile przycigajcej ludzi modych. Te, dziki migracjom z innych wojewdztw bd najbardziej dynamicznie rozwijajcymi si regionami. Najdotkliwiej konsekwencji zmian demograficznych zaczn dowiadcza wojewdztwa, ktre maj niekorzystne charakterystyki demograficzne ludnoci osiadej, ujemne wskaniki definitywnej migracji modych i mao obiecujce perspektywy rozwojowe. Obszarami o najwikszej kumulacji tych zjawisk ju teraz s wojewdztwa ciany wschodniej, co nie znaczy, e s to jedyne obszary problemowe.
86

4.

4. Edukacja i nowe wyzwania

4.1. 4.2. 4.3. 4.4. Zmiany w strukturze wyksztacenia Modzie w szkoach ponadgimnazjalnych Modzi na uczelniach wyszych Uczenie si przez cae ycie (Life-long learning ) 4.5. Rnicowanie si drg szkolnych i yciowych modziey 4.6. Korzyci z wyksztacenia 4.7. Kompetencje pozyskiwane w szkole i ich jako Podsumowanie

4. Edukacja i nowe wyzwania

rozdzia czWarty

Edukacja jest tym obszarem, w ktrym dziej si rzeczy bardzo istotne z punktu widzenia losw polskich przemian. Tutaj wykuwa si zasadnicza cz kapitau intelektualnego, od ktrego zaley nasza gotowo do podejmowania wyzwa, jakie niesie wspczesno. Tutaj te rozstrzygaj si losy yciowe modego pokolenia, ktre w wyksztaceniu dostrzega szans spenienia wasnych aspiracji i de yciowych. Dzi edukacja jest czynnikiem najsilniej rnicujcym poziom i jako ycia, styl funkcjonowania w spoeczestwie, polityce i kulturze. Take stan zdrowia i kondycj psychiczn ludzi. W obszarze edukacji rodz si te linie pniejszych napi i podziaw, ktrych rdem jest wyksztacenie. Po 1989 roku instytucje edukacyjne stay si obiektem naporu kilku rwnolegle dziaajcych si (procesw), wrd ktrych najistotniejsze miay charakter spoeczno-kulturowy i wynikay z nowych impulsw rozwojowych. Impulsw tych dostarczaa transformacja ustrojowa: otwarcie systemu na wpywy globalne, konieczno przestawienia gospodarki na nowe tory, nowy ukad spoecznych struktur. Wyzwania te spotkay si z zalegociami edukacyjnymi spoeczestwa w zakresie wyszego i redniego wyksztacenia oraz aspiracjami ksztaceniowymi i statusowymi nowego pokolenia. Pod naporem spoecznych oczekiwa, zaczy si zmiany w edukacji, jeszcze przed podjciem reformy systemowej. Pierwszym i najbardziej wyrazistym przejawem tych zmian byo zdecydowane odwrcenie proporcji szkolnictwa zawodowego i oglnoksztaccego, bdce wyrazem wiary Polakw w magiczn moc wyksztacenia jako windy awansu spoecznego. Od lat spadkowi znaczenia szk zawodowych towarzyszy wzrost znaczenia szk dajcych moliwoci dalszej edukacji. Skokowa zmiana nastpia w poowie lat dziewidziesitych. Modzie, ju wwczas licznie aspirujca do studiw wyszych i wysokich pozycji spoecznych, masowo zacza wybiera licea oglnoksztacce. Najpierw na skutek oddolnych inicjatyw, potem na mocy reformy zaczy znika zasadnicze szkoy zawodowe, postrzegane jako sabo przygotowujce do potrzeb nowego rynku pracy i spoecznie degradujce. Zamiast nich powstaway licea oglnoksztacce, ktre miay otworzy jak najwikszej liczbie modziey drogi na wysze uczelnie i dobre pozycje spoeczne. W wczesnych realiach byo to due wyzwanie licea oglnoksztacce przyjmoway modzie ze rodowisk nie majcych wikszych dowiadcze z inwestowaniem w wyksztacenie, cho gboko wierzcych w magiczn moc dyplomu. Z bada wynika, e wikszo tych szk od pocztku przedstawiaa oferty mirae: zudzenia dobrej szkoy i dobrej inwestycji na przyszo1. Stan ten zdemaskoway rwnie wyniki egzaminw zewntrznych, organizowanych od 2002 roku wedle tych samych regu w kadej szkole. Okazao si, e wiele licew poziomem wiedzy swoich uczniw bardziej zblia si do zawodwek nili klasycznych LO. Rnice nie dotycz tylko ocen, sigaj gbszych podstaw ycia szkoy. Sabsze licea przypominaj pod wieloma wzgldami spoeczny wiat zawodwek (bazujcy na kulturze oporu wobec szkoy, lekcewaenia sensownoci jej przekazu kulturowego) i w znacznie mniejszym stopniu wpisuj si w charakterystyki
1 J. Domalewski, P. Mikiewicz, Modzie w zreformowanym systemie szkolnym, IRWiR PAN, Warszawa 2004.

89

eduKacJa i noWe WyzWania

klasycznego (elitarnego) liceum oglnoksztaccego, gdzie pielgnowana jest kultura akceptacji mentorskiej roli szkoy2. Upowszechnienie szkolnictwa redniego niewtpliwie zbliyo Polsk do grupy nowoczesnych krajw, lecz skala tej zmiany spowodowaa, e pojawiy si nowe problemy. Odwrcenie proporcji szkolnictwa zawodowego i oglnoksztaccego spowodowao, e znaczco spad odsetek uczniw uczszczajcych do szk zawodowych, czego konsekwencj jest obecnie niedobr osb przygotowanych do wykonywania niektrych prostych zawodw3. Jednoczenie duy strumie modziey wybierajcej szkoy maturalne spowodowa, e do studiw wyszych zacza aspirowa liczniejsza grupa ludzi, nie wyczajc przecitnych absolwentw przecitnych szk rednich o nieskrystalizowanych zainteresowaniach i sabo uksztatowanych preferencjach zawodowych. Zarwno te zmiany, jak i presja szerszych okolicznoci (wrd ktrych za najistotniejsze naley uzna przeksztacenia gospodarki, zmiany na rynku pracy, coraz silniejszy wpyw procesw globalizacyjnych) diametralnie zmieniy sytuacj szk wyszych. Szkoy te musiay stawi czoa nie tylko naporowi ilociowemu (o dyplom ubiegali si przedstawiciele starego i nowego wyu demograficznego), lecz rwnie konkurencji na rynku edukacyjnym i nowym jakociowo wymaganiom (okrelay je z jednej strony oczekiwania studentw i ich naciski na coraz wiksz pragmatyzacj przekazywanej wiedzy, z drugiej za standardy ksztacenia i inne normy narzucane przez resort). Polska staa si krajem ludzi intensywnie ksztaccych si, a sektor edukacji by pierwszym, przez ktry przetoczya si fala demograficznego wyu. Od pocztku lat 90. wskaniki skolaryzacji na wierzchoku edukacyjnej drabiny wzrosy prawie czterokrotnie. Jak dua jest w naszym spoeczestwie warto wyksztacenia, wida po skadzie spoecznym studentw uczelni prywatnych mimo wysokich opat przewaa w nich modzie z biedniejszych rodzin zamieszkujcych prowincj4. Masowa konsumpcja wyszego wyksztacenia nie znajduje jednak wyrazu w karierze zawodowej. System ksztacenia straci sw funkcj nadawania statusu. W zwizku z nadmiern poda wyksztacenia dochodzi do dewaluacji, ale i rewaluacji dyplomu jego warto, w zwizku z nagym nasyceniem rynku absolwentami uczelni wyszych, spada, ale jednoczenie jego posiadanie, w zwizku z wymaganiami rynku, staje si niezbdnym warunkiem rozpoczcia kariery zawodowej5. Innymi sowy, dyplomy i kwalifikacje wystarczaj coraz mniej, jednoczenie s coraz bardziej konieczne, aby osign wyjtkow pozycj spoeczno-zawodow, ktra staje si dobrem rzadkim. Te same wiadectwa (matura, dyplom, certyfikaty ksztacenia zawodowego), ktre jeszcze w latach 80. zapewniay szanse na rynku pracy, dzi nie daj gwarancji bezpiecznej egzystencji, bo nie zapewniaj zatrudnienia. Ten efekt efekt windy
2 3 4 P. Mikiewicz, Spoeczne wiaty szk rednich, Wydawnictwo Naukowe DSWE TWP, Wrocaw 2005. Zob.: Kwalifikacje dla potrzeb pracodawcw, Raport kocowy wykonany w ramach projektu realizowanego przez PKPP Lewiatan, Warszawa, czerwiec 2010. I. Biaecki, Biedni pac za studia, bogaci dostaj si na uczelnie bezpatne, Gazeta Wyborcza 2003, nr 156; E. wierzbowska-Kowalik, Wyksztacenie rodowisk rodzinnych i miejsce zamieszkania jako wyznaczniki szans na podjcie studiw, Nauka i Szkolnictwo Wysze 2000, nr 2/16; K. Wasielewski, Spoeczne zrnicowanie uniwersytetu , Studia Socjologiczne 2006, nr 1; K. Szafraniec, Warto wyksztacenia na wsi fakty, tendencje, konsekwencje, Wie i Rolnictwo na przeomie wiekw, I. Bukraba-Rylska, A. Rosner (red.), IRWiR PAN, Warszawa 2001. R. Collins, Randall, The credential society, Academic Press, New York 1979.

90

eduKacJa i noWe WyzWania

w d, cho koncentruje si w grupach spoecznie upoledzonych, coraz czciej dotyka rwnie tych, ktrzy dotychczas nie byli tym ryzykiem objci absolwentw wyszych uczelni, w tym absolwentw kierunkw, ktre uchodziy za gwarantujce znalezienie pracy (ekonomia, prawo)6. Antycypowana, a wic jeszcze nieistniejca przyszo zawodowa, ale zakadajca ryzyko bezrobocia, powoduje radykaln zmian sytuacji w systemie ksztacenia, a take w postawach modziey wobec edukacji. Uwiadamia ona sobie, e jakkolwiek wyksztacenie nie zapewnia sukcesu na drodze zawodowej, ksztacenie, ktre daje dyplom i umoliwia minimum refleksji nad samym sob, przeksztaca si w niezbdny rodek przeciw degradacji. To wystarczajca konstatacja, by zainteresowanie studiami wyszymi nie sabo. Strategie edukacyjne staj si osi wyborw yciowych modych ludzi. Zmianie ulega podejcie do nauki i stylu studiowania. Wyksztacenie staje si wartoci instrumentaln, suc osiganiu pozycji spoeczno-zawodowej. Nastpuje wyduanie okresu nauki, studiw (ze studiami doktoranckimi na wszelki wypadek wcznie), coraz czciej ma miejsce indywidualizacja cieek ksztacenia. Popularne stao si studiowanie dwch fakultetw naraz, czenie studiw z nabywaniem wczesnych dowiadcze zawodowych. Pojawia si nowa kultura studiowania (podporzdkowanego cv) i nowy rodzaj oczekiwa (pozyskiwania umiejtnoci i wiedzy majcych walor praktyczny). Studenci staj si wymagajcy inaczej. Nie wszystkie szkoy wysze i nie wszystkie kierunki studiw s w stanie tym oczekiwaniom podoa. Wiele z nich staje si niejednokrotnie przechowalniami i poczekalniami dla modziey. Z niewielk przesad moemy powiedzie pisze niemiecki socjolog Ulrich Beck w odniesieniu do sytuacji we wasnym kraju e dotknite bezrobociem dziedziny systemu edukacji coraz bardziej przypominaj stacj widmo, bez rozkadu jazdy. Mimo to, wszystko odbywa si wedug starych wzorw. Ten, kto chce wyjecha, musi ustawi si w kolejce do okienka, w ktrym wydawane s bilety na pocigi, ktre na og i tak s przepenione albo nie odjedaj w podanym kierunku. Tak jakby nic si nie stao, urzdnicy od edukacji sprzedaj w tych okienkach przy duym biurokratycznym nakadzie pracy bilety donikd. Tworzc si za kolejk utrzymuje w szachu groba bez biletu nigdzie nie bdziecie mogli pojecha tym pocigiem. Najgorsze jednak, e maj racj...!7. Sytuacja ta wydaje si charakteryzowa realia wielu europejskich krajw i ilustruje jeden z najtrudniejszych wspczenie problemw szkolnictwa niedopasowanie sektora edukacji do potrzeb rynku pracy. Jego rozwizanie stanowi nie lada wyzwanie, podobnie jak jako ksztacenia czy stworzenie systemowych rozwiza, uniezaleniajcych rozwj talentw i karier szkolnych modziey od materialnych warunkw ycia, rodowiska czy statusu rodziny pochodzenia. Jakkolwiek reforma edukacji rozpocza si dopiero w 1999 roku, to ju w roku 1990 stworzone zostay prawne gwarancje dla sektora szk niepublicznych, ze szczegln intensywnoci rozwijajcych si w obrbie szkolnictwa wyszego. Wziy one na siebie du cz odpowiedzialnoci za zaspokojenie zalegych i biecych aspiracji edukacyjnych rocznikw demograficznego wyu. Dla zwikszenia integralnoci naszych uczelni z europejskimi przyjlimy system boloski. Polska modzie uczestniczy w programach
6 7 Procesy te znacznie wczeniej nastpiy na Zachodzie zob. U. Beck, Spoeczestwo ryzyka. W drodze Ibidem, s. 222.

do innej nowoczesnoci, Scholar, Warszawa 2002, s. 132.

91

eduKacJa i noWe WyzWania

stypendialnych promujcych mobilno nauk, szkolenia czy studiowanie w innych krajach. Corocznie polscy 15-latkowie poddaj si testom kompetencji szkolnych w midzynarodowych badaniach PISA, a ich wyniki s okazj do systematycznego obserwowania efektw pracy szkoy i podejmowania wanych decyzji metodycznych, programowych, ustrojowych. Widoczna przez pryzmat tych bada rywalizacja wspczesnych pastw i gospodarek o prymat cywilizacyjny w wiecie dziaa mobilizujco na polityki owiatowe poszczeglnych krajw, w ktrych coraz czciej licz si standardy midzynarodowe. Stopniowe upowszechnianie wychowania przedszkolnego w Polsce, wczenie szeciolatkw do obowizku szkolnego czy przywrcenie matematyki jako przedmiotu obowizkowego na maturze to tylko niektre z przykadw. Wszystkie przywoane tu inicjatywy i zmiany pokazuj, e polska edukacja, a dziki niej polska modzie, jest w zupenie innym kulturowo i intelektualnie wiecie i zupenie inny wiat przed ni si otwiera. Nasze reformy edukacyjne s pozytywnie oceniane przez organizacje i gremia midzynarodowe, zwaszcza w czci zwikszajcej dostpno modziey do lepszego i duszego ksztacenia. Znacznie gorsze oceny formuowane s pod adresem jakoci ksztacenia, rwnoci szans edukacyjnych czy wzajemnego dostosowania ksztacenia i rynku pracy8. Brak satysfakcjonujcych rozwiza pod tym wzgldem sprawia, e marnowana jest dua cz potencjau intelektualnego tkwicego w modziey. Czy sta nas na jego peniejsze uwolnienie? Nie jest to tylko kwestia pomysu na dalsze reformy, lecz rwnie ogranicze rynku pracy, mao nowoczesnej gospodarki, zachowawczoci wielu rodowisk akademickich i szkolnych, blokad mentalnych w samej modziey. Do ich pokonania potrzebna jest determinacja, czas i znaczne rodki pozwalajce przeprowadza miae zmiany. Dodatkowe problemy wynikaj z licznych powiza systemu edukacji z innymi podsystemami spoecznymi, w ktre w realiach gospodarki rynkowej nie jest atwo ingerowa. Wszystko to sprawia, e edukacja tak wany dla umoliwienia rozwoju segment systemu spoecznego nadal bdzie peni ambiwalentn rol. Z jednej strony niesie bowiem szans awansu (yciowego, cywilizacyjnego), z drugiej - nieuchronne ryzyko (awansu wzgldnego i niepewnoci bytowej). S to dylematy, przed ktrymi stoj wszystkie kraje. Mimo to edukacja cigle uznawana jest jako niezbdna inwestycja w dugotrway rozwj oraz odpowied na fundamentalne zmiany, jakie zachodz w technologii, demografii i na rynkach pracy. Krytyka spoeczestwa wiedzy, jak wywoa kryzys wiatowy, odpierana jest dzisiaj rwnie mocn argumentacj. Kryzys ujawni, e na jego negatywne skutki naraeni s przede wszystkim ludzie sabo wyksztaceni stopa bezrobocia wrd nich wyniosa 9%, podczas gdy wrd osb z wyszym wyksztaceniem poniej 4%. Nadzieje zwizane z lepsz edukacj zday wic egzamin ponad 75% ludzi z wyszym wyksztaceniem znalazo si na rynku pracy, co jest wskanikiem podobnym do tego z 2003 roku i dowodzi duej chonnoci rynkw pracy na wysoko kwalifikowan si robocz9. W sytuacji globalnej konkurencji oznacza to konieczno opracowywania przez poszczeglne kraje polityk zachcajcych do ksztacenia na jak najwyszym poziomie, a jednoczenie dbajcych o jako edukacji i o jako pracy, tak by bya ona odpowiednia do zdobywanego wyksztacenia.
8 9

The Impact of the 1999 Education Reform in Poland [w:] OECD Education Working Paper SERIES, No 49,
OECD Directorate for Education, 26 July 2010.

Education at a Glance 2010. OECD Indicators, s. 18 i in.

92

eduKacJa i noWe WyzWania

4.1. Zmiany w strukturze wyksztacenia

Polska krajem ludzi uczcych si to haso, ktrym szczycia si wadza ludowa po II wojnie wiatowej. Likwidacja analfabetyzmu, a nastpnie upowszechnienie wyksztacenia podstawowego i redniego (z minimum 10 lat nauki szkolnej: 8 + 2), wtedy bardzo znaczce, nie mog by porwnywane ze zmianami, jakie w dziedzinie wyksztacenia dokonuj si od lat 90. Dzi czas, jaki polska modzie spdza w szkole, naley do najduszych w Europie (zajmuje niemal ycia)10, a nauk podejmuje nie dlatego, e jest obowizkowa, lecz dlatego, e jest yciowo niezbdna.
Rys. 4.1. Struktura wyksztacenia dorosych w wieku 25-64 lata w Polsce i krajach OECD (2009)
Poniej redniego OECD 2009 Polska 2009 Polska 1995 0% 20% 40% 60% 80% 100% rednie Wysze

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych BAEL oraz OECD, Education at a Glance 2010.

W 1995 roku odsetek dorosych Polakw w wieku 25-64 lata, ktrzy mieli wysze wyksztacenie wynosi niecae 10%, w roku 2009 ju ponad dwukrotnie wicej 21,2%. Jest to znacznie poniej redniej dla krajw OECD (28%), ale te odsetek osb z najniszym wyksztaceniem (poniej redniego) jest u nas dwu i p krotnie niszy ni rednia OECD (rys. 4.1). Zdecydowanie lepiej wyksztacone s modsze pokolenia. rednio 35% obywateli krajw czonkowskich OECD w wieku 25-34 lata ma wysze wyksztacenie (wrd najstarszych: 20%). Krajami przodujcymi s Japonia, Korea, Kanada oraz Rosja, gdzie wskanik ten przekracza 50%. W Polsce udzia osb z wyszym wyksztaceniem w tej grupie wiekowej wynosi 32% i jest trzykrotnie wyszy ni w grupie najstarszej. Wraz z Portugali i Wochami naleymy do krajw, gdzie nastpi najbardziej dynamiczny przyrost wskanikw wyszego wyksztacenia, a zadecydowaa o tym aktywno edukacyjna najmodszych rocznikw modziey (rys. 4.2).
Rys. 4.2. Struktura wyksztacenia ludnoci Polski wedug grup wieku (%)
Wysze rednie zawodowe i policealne 25-34 lata 35-44 lata 45-54 lata 55-64 lata 0% 20% 40% 60% 80% 100% rednie oglnoksztacce Zasadnicze zawodowe Podstawowe i niepene podstawowe

rdo: Raport o stanie edukacji, Warszawa 2010, s. 7, na podstawie danych BAEL. 10

Youth in Europe 2009, Eurostat Report, s. 71.

93

eduKacJa i noWe WyzWania

Aktywno edukacyjna modych, tak znaczca, e przeksztacajca struktur wyksztacenia ogu spoeczestwa polskiego, jest szczeglnie dua po stronie kobiet. Przez wiele dekad dziewczta opisywane byy w badaniach jako statystycznie bardziej inteligentne (z lepszymi ocenami i ciekawszymi karierami szkolnymi)11, niemniej w dorosym yciu odnajdywano je zazwyczaj w rolach poniej posiadanych moliwoci. Zdecydowanie rzadziej awansoway (im wyszy szczebel kariery zawodowej, tym sabsza obecno kobiet), zdecydowanie mniej zarabiay, zdecydowanie rzadziej uczestniczyy w yciu publicznym. Godziy si na role zadowolonych niewolnikw, nie problematyzujc podwjnych obcie yciowych prac i domem12. Tak byo jeszcze w latach dziewidziesitych. Wspczenie mode kobiety o wiele mielej formuuj swoje aspiracje edukacyjne i statusowe i o wiele mielej upominaj si o swoje prawa. Proces rnicowania si cieek edukacyjnych ze wzgldu na pe zaczyna si ju w szkole redniej chopcy czciej wybieraj szkoy zawodowe (w 53,9%), ktre kieruj ich na rynek pracy, dziewczta czciej wybieraj licea oglnoksztacce (w 67%), ktre przygotowuj je do podjcia studiw13. W rezultacie wrd osb z wyszym wyksztaceniem odnotowuje si rosnc przewag kobiet. W Polsce trend ten zacz si ujawnia w kocu lat 90. i z kadym rokiem nabiera na sile, uwalniajc duy potencja spoeczny i intelektualny kobiet (rys. 4.3).
Rys. 4.3. Udzia osb z wyszym wyksztaceniem wrd ogu mczyzn i kobiet
Kobiety 20% Mczyni

15%

10%

5%

0% 1978 1988 2002 2005 2008 2009

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Rocznik Demograficzny 2010, GUS, Warszawa.

Najbardziej widoczne s zmiany w strukturze wyksztacenia mieszkacw wsi. Tutaj aktywno edukacyjna nowych rocznikw modziey spowodowaa, e zmniejszy si w oglnym bilansie odsetek osb o najniszych statusach wyksztacenia (z ponad 60% w 1988 roku do 44% w roku 2002 i 33,6% w 2008 roku), zwikszy za udzia tych, ktrzy legitymuj si wyksztaceniem rednim (z 37,3% do 59%), a zwaszcza wyszym (z 1,8% w 1988 roku do 4,2% w 2002 i 8,1% w 200814). Poniewa w tym samym czasie wyksztacenie ludnoci miejskiej te si poprawio, dystans edukacyjny
11 12 13 14 Z. Kwieciski, rodowisko a wyniki pracy szkoy, IRWiR PAN, Warszawa 1975. H. Domaski, Zadowolony niewolnik? Studium o nierwnociach midzy mczyznami i kobietami w Polsce, IFiS PAN, Warszawa 1992. Youth in Europe..., s. 79. Dane GUS.

94

eduKacJa i noWe WyzWania

midzy miastem i wsi nadal si utrzymuje (rys. 4.4), niemniej na wsi dynamika zmian jest wiksza. Obserwacja decyzji edukacyjnych kolejnych rocznikw wiejskiej modziey nakazuje spodziewa si, e dystans w stosunku do miasta bdzie nadal mala. Mimo rosncych kosztw wyksztacenia i trudnych warunkw materialnych wikszoci wiejskich rodzin, i mimo dewaluacji dyplomu studiw wyszych, zwikszajcej ryzyko dobrego zatrudnienia i mniejszych ni spodziewane korzyci z edukacji. Oznacza to ju teraz inn gotowo kompetencyjn mieszkacw wsi do podejmowania rnych rodzajw zatrudnienia. Zapowiada zmiany struktury spoecznej i poziomu ycia na wsi, a w konsekwencji zmiany jakoci rodowiska wychowawczego, ktre mog zaprocentowa mniejszym dystansem szans yciowych wiejskiej i miejskiej modziey.
Rys. 4.4. Struktura wyksztacenia dorosych z podziaem na wie i miasto (2009)
Wysze Miasto Wie 0% 20% 40% 60% 80% 100% rednie i policealne Zasadnicze i zawodowe Podstawowe

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Rocznik Demograficzny, GUS, Warszawa 2002.

Opisywane zmiany w strukturze wyksztacenia wynikaj gwnie z aktywnoci edukacyjnej kolejnych rocznikw modziey, niemniej jak pisalimy nowa jako rzeczywistoci spoecznej, nowe wyzwania rynku pracy i nowe, nie majce wczeniej miejsca, oferty ksztacenia, sprawiy, e do systemu edukacji zaczli wraca doroli ludzie, ktrzy chcieli uzupeni swoje zalegoci edukacyjne.
Rys. 4.5. Liczba studentw oraz liczba osb w wieku 19 lat w Polsce w latach 1990-2000
Studenci 1600 tys. 19-latkowie

1400 tys.

1200 tys.

1000 tys.

800 tys.

600 tys.

400 tys.

200 tys. 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

rdo: Analiza wpywu uwarunkowa demograficznych na rozwj szkolnictwa wyszego do 2020 roku, Ekspertyza Instytutu Rozwoju Kapitau Intelektualnego im. Sokratesa, s. 33; na podstawie danych GUS.

95

eduKacJa i noWe WyzWania

Obrazuje to rysunek 4.5, na ktrym mona zaobserwowa brak zalenoci midzy bardzo dynamicznym wzrostem liczby studentw i bardzo umiarkowan zmian populacji osb w wieku 19 lat. Liczba osb studiujcych rosa w lawinowym tempie z ponad 404 tys. w roku 1990 do 1 580 tys. w roku 2000, co stanowi wzrost o 291%, podczas gdy liczba 19-latkw wzrosa o okoo 19%. Wszystko to oznacza, e nie tylko modzie zmieniaa swj status wyksztacenia, a wraz z nim wasne moliwoci yciowe. Zmieniao si rwnie wyksztacenie rodzicw tej modziey a wraz z nim ich i ich dzieci moliwoci yciowe. Dystans, jaki pokonao polskie spoeczestwo w wyksztaceniu, w tym zwaszcza aktywno edukacyjna kobiet i mieszkacw wsi, znaczco okrela now jako warunkw socjalizacyjnych, w jakich dorastay (i dorastaj) kolejne kohorty modziey.

4.2. Modzie w szkoach ponadgimnazjalnych

Nie tylko wyduenie obowizku nauki szkolnej sprawia, e wskaniki skolaryzacji s coraz wysze. W krajach OECD rednio 81% modziey w wieku 15-19 lat przebywa w systemie edukacji, w krajach UE jest to 84%, w Polsce 92% (rys.4.6). Tak wysokie upowszechnienie edukacji w przypadku naszego kraju jest z jednej strony wynikiem rozwiza prawnych ustanawiajcych wiek obowizku nauki do 18 roku ycia, z drugiej za wysokiego wartociowania wyksztacenia wynikajcego z jego widocznych spoecznych i yciowych funkcji.
Rys. 4.6. Modzie w wieku 15-19 lat pozostajca w systemie edukacji 2008 rok (%)
2008 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% EU19 rednia OECD rednia PL BE SI CZ IR NL HU DE KR FI NO SE FR SK CH EE IS DK GR IT AU PT US ES CA AT RU BR LU CL NZ GB IL MX TR 2000 1995

rdo: Education at a Glance 2010. OECD Indicators, s. 298.

96

eduKacJa i noWe WyzWania

Od pocztku przemian systemowych narasta wrd polskiej modziey zainteresowanie nauk w liceach oglnoksztaccych (z 30% w poowie lat 90. do 44% w roku szkolnym 2009/2010). Rwnolegle spada zainteresowanie szkoami zawodowymi technikami, zasadniczymi szkoami zawodowymi i liceami profilowanymi (z 70% do 40%).
Rys. 4.7. Uczniowie klas pierwszych szk ponadgimnazjalnych dynamika preferencji
Zasadnicze zawodowe Licea pro lowane Technika oraz oglnoksztacce artystyczne 2009/2010 2008/2009 2007/2008 2000/2001 1995/1996 0% 20% 40% 60% 80% 100% Technika uzupeniajce Licea oglnoksztacce Uzupeniajce licea oglnoksztacce

rdo: Owiata i wychowanie w roku szkolnym 2009-2010, GUS, Warszawa 2010, s. 62.

W sumie ponad 80% modziey uczy si w szkoach dajcych formalny tytu do ubiegania si o indeks wyszej uczelni, 78% koczy je matur. Najwysz zdawalno maj licea oglnoksztacce w roku szkolnym 2009/2010 do matury przystpio tam 91% uczniw, wiadectwo maturalne otrzymao 84%. W technikach do matury przystpio 86,3% uczniw, wiadectwo otrzymao 77,6% (podobnym poziomem zdawalnoci wykazuj si licea profilowane). Dyplom potwierdzajcy kwalifikacje zawodowe otrzymao 87% absolwentw zasadniczych szk zawodowych i tylko 56% absolwentw technikw15. Sugeruje to czste traktowanie tych szk jako podobnych w swych funkcjach do LO modzie wybiera je jako bezpieczniejsz (nie przesdzajc o dalszych losach) ciek edukacyjn, a nie jako sposb na zdobycie zawodu. Jakkolwiek generalne statystyki tego nie wychwytuj (w ich wietle utrzymuje si stae due zainteresowanie liceami oglnoksztaccymi), w badaniach socjologicznych mona zaobserwowa pewien ruch podskrny ujawniajcy zmiany preferencji modziey, zwaszcza z rodzin o niskim i rednim statusie spoecznym.
Tabela 4.1. Zmiany preferencji w wyborze szkoy a status rodziny pochodzenia
Typ szkoy 2003 niski ZSZ LP,T LO Ogem 22,2 40,3 37,5 100,0 redni 6,8 30,6 62,5 100,0 wysoki 1,7 9,9 88,4 100,0 niskie 20,0 49,4 30,6 100,0 Status spoeczny rodziny 2009 redni 8,3 38,0 53,7 100,0 wysoki 2,3 11,9 85,8 100,0

rdo: J. Domalewski, Spoeczne i rodowiskowe uwarunkowania drg szkolnych modziey dynamika zmian, IRWiR PAN, Warszawa 201016. 15 16

Owiata i wychowanie w roku szkolnym 2009-2010, GUS, Warszawa 2010, s. 66, 71, 77, 81-82, 101.
Wyniki w oparciu o badania penych zbiorowoci modziey uczcej si w szkoach ponadgimnazjalnych Torunia (w 2003 roku N = 4069, w 2009 roku N = 3019).

97

eduKacJa i noWe WyzWania

Pod wpywem sytuacji na rynku pracy zaczyna ona dokonywa racjonalnych korekt swoich decyzji edukacyjnych i czciej ni kilka lat temu wybiera technika i licea profilowane (tabela 4.1). Oferta tych szk budzi wiele zastrzee zarwno ze strony pracodawcw, jak i modziey, ktra weryfikuje jako zdobywanych tam kwalifikacji duymi (cho nie tak duymi jak w przypadku absolwentw LO) trudnociami w znalezieniu pracy, przede wszystkim ze wzgldu na niedopasowanie profili ksztacenia do potrzeb rynku pracy, ale te niewystarczajc znajomo praktycznej strony zawodu, nowych technologii czy jzyka obcego17. Najczciej oferowane i wybierane profile ksztacenia dotycz zawodw inynieryjno-technicznych (ponad 200 tys. absolwentw), usug dla ludnoci (175 tys.), architektury i budownictwa (83 tys.), spoecznych (70 tys.), ekonomicznych i administracyjnych (41 tys.), rolniczych (32 tys.), ochrony rodowiska (10 tys.) oraz transportu (7 tysicy)18. Z repertuaru oferowanych moliwoci znikny tradycyjne rzemielnicze zawody, a jednoczenie nie pojawiy si nowe, ktre generuje nowy rynek pracy (np. energetyka)19. Podejmowane s prby dostosowania nauczanych zawodw do potrzeb rynku pracy, ale nie dopracowano si jeszcze w tym zakresie adnego systemu. Pod adresem tego, ktry istnieje formuowane s liczne krytyczne uwagi. Ksztacenie w proponowanych przez szkoy zawodach jest bardziej teoretyczne ni praktyczne, nadto wystpuje brak programowej korelacji midzy nimi. Klasyfikacja zawodw szkolnych nie odpowiada klasyfikacji zawodw gospodarczych. Podstawy programowe tworzone s przy niewystarczajcej konsultacji z przedstawicielami praktyki gospodarczej20. Nauczyciele maj ma znajomo wykorzystywanych aktualnie nowych technologii. Szkoy dysponuj sab baz techniczn i dydaktyczn (przestarzae podrczniki, technologia sprzed lat). Brak nowoczesnej bazy technicznej i dydaktycznej uniemoliwia szybk zmian profilu ksztacenia dostosowanie do potrzeb rynku nastpuje z opnieniem. Do gimnazjalistw nie dociera wyczerpujca informacja o ofercie edukacyjnej i sytuacji na rynku pracy. Za opinia o szkolnictwie zawodowym w spoeczestwie wykrela je z pola wyboru cieki ksztacenia. Szkoy zawodowe charakteryzuje niski poziom nauki jzykw obcych. W czci z nich (okoo 20%) w ogle nie s one proponowane21. Wszystko to sprawia, e le oceniane s zasadnicze kwalifikacje absolwentw szk zawodowych. Rwnie krytycznie oceniane s ich postawy i tzw. kompetencje mikkie. Pracodawcy uskaraj si, e praca nie jest dla modych wartoci, e nie chc si uczy i doksztaca, e prezentuj postawy roszczeniowe, nie s kreatywni, nie posiadaj umiejtnoci zbierania i przetwarzania informacji, nie s umotywowani do pracy, nie s odpowiedzialni, brak im elastycznoci22. Wynika to z kilku okolicznoci.
17 18 19 20 U. Sztanderska (red.), Edukacja dla pracy. Raport o rozwoju spoecznym, Warszawa 2007, s. 86-87, 192 i n. Dane dotycz roku szkolnego 2009/2010 Owiata i wychowanie , s. 66-69. U. Sztanderska (red.), Kwalifikacje dla potrzeb pracodawcw. Raport kocowy, Warszawa 2010. S. Taje, Absolwenci szkolnictwa zawodowego a warszawski rynek pracy. Raport z badania jakociowego metod zogniskowanego wywiadu grupowego, Warszawa, 26 maja 2010, s. 4-5. W badaniu uczestniczyli: 3 dyrektorw zespow szk zawodowych, 2 doradcw edukacyjno-zawodowych, 3 przedstawicieli PUP (2 doradcw zawodowych i 1 porednik pracy), 4 przedstawicieli lokalnych pracodawcw, przedstawiciel Biura Edukacji Urzdu Miasta Stoecznego Warszawa, przedstawiciel prywatnej agencji zatrudnienia. Owiata i wychowanie, s. 90. Ibidem, s. 8.

21 22

98

eduKacJa i noWe WyzWania

Do szk tych trafia modzie negatywnie wyselekcjonowana o relatywnie najgorszych charakterystykach spoeczno-edukacyjnych. Lansowane spoecznie wzory ycia (w dostatku) i spoeczna gloryfikacja sukcesu sprawiaj, e modzie ta pielgnuje w sobie postawy roszczeniowe. Stygmat gorszego wywouje pogard dla wasnego statusu, a jednoczenie niech do tych, ktrzy zajmuj wysze pozycje spoeczne. Mechanizm ten w poczeniu z ksztaceniem szkolnym, ktre zasadza si na podtrzymywaniu negatywnej tosamoci robola, a nie etosu fachowca sprawia, e uczniowie i absolwenci szk zawodowych zaczynaj tworzy segment wymykajcy si spoecznej inkluzji. Zmiana ich nastawie wobec samych siebie w wiecie, gdzie licz si najlepsi, wydaje si bardzo trudna, tym niemniej nie ma powodu, by rezygnowa z rnych dziaa, ktre podnosiyby presti prostych zawodw. Najprostszym i najbardziej naturalnym jest uczynienie z ksztacenia zawodowego procesu opartego na nowoczesnych rozwizaniach programowych, technologicznych, kadrowych. Oddzielnym problemem s tzw. early school-leavers. W Polsce dwie trzecie absolwentw szk zawodowych kontynuuje nauk w uzupeniajcych technikach lub liceach. Pozostali opuszczaj system szkolny z bardzo niskimi kwalifikacjami, nie podejmujc jednoczenie adnych stara o dalsz nauk czy doksztacanie. To grupa potencjalnie skazanych na spoeczne wykluczenie23. Stanowi oni 5% populacji modziey w wieku 18-24 lata, co jest jednym z najniszych wskanikw w caej UE (rys. 4.8). S to czciej mczyni (6,4%) ni kobiety (3,6%), podobnie jak w wikszoci europejskich krajw.
Rys. 4.8. Osoby wczenie opuszczajce system szkolny Polska na tle krajw UE (2007)
40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% SI PL CZ SK FI LT HU AT IE NL SE BE DK CY DE FR UK EE EL EU LU LV BG RO IT 27 ES PT MT

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Youth in Europe, Eurostat Report 2009, s. 94.

To europejskie pokazuje, jak due mog by zaniedbania edukacyjne nawet w wysoko rozwinitych krajach. Chocia mona mie zastrzeenia co do jakoci ksztacenia w wielu naszych szkoach, fakt, e system edukacji opuszcza tak may odsetek nisko wykwalifikowanych i niezainteresowanych dalszym doksztacaniem absolwentw wart jest odnotowania. Pozostali absolwenci szk rednich w wikszoci (82%) podejmuj studia wysze (rys. 4.9). Stanowi to now jako jeszcze w roku
23 Z. Kwieciski, Wykluczeni, UMK, Toru 2003.

99

eduKacJa i noWe WyzWania

2000 byo w Polsce wicej chtnych do studiowania ni miejsc na uczelniach. Od kilku lat kady maturzysta aspirujcy do studiw wyszych moe zrealizowa swj zamiar, a poda miejsc na uczelniach jest nawet wiksza od liczby zainteresowanych24.
Rys. 4.9. Odsetek absolwentw szk rednich rozpoczynajcych studia wysze25
2008 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% OECD rednia EU19 rednia AU PL PT IS SK NZ NO KR FI RU SE US NL IL DK GB HU CZ SI IT AT JP IE CL BR EE ES CH DE MX BE TR LU 2000 1995

rdo: Education at a Glance. OECD Indicators, 2010, s. 48.

Zwikszenie dostpu do uczelni wyszych znaczco zmienia nastawienie modych do studiowania, zmienia stosunki na uczelni i oferowan jako ksztacenia, zmienia te warto samego dyplomu. Wszystkie te zjawiska to novum w polskiej kulturze, w polskiej wiadomoci spoecznej i na rynku pracy. Popenilibymy jednak duy bd sugerujc tylko negatywne konsekwencje tych zjawisk.

4.3. Modzi na uczelniach wyszych

Przed 1989 rokiem wyksztacenie potwierdzane dyplomem wyszej uczelni miao w Polsce wysok warto kulturow i symbolizowao przynaleno do elitarnego krgu inteligencji (w PRL-u poza sfer produkcji materialnej pracowao 16% zatrudnionych). Postindustrialny model gospodarki wprowadzi masowe zapotrzebowanie na dobrze wyksztaconych pracownikw, a nowe wymagania rynku pracy wymusiy na szkolnictwie wyszym zmiany ilociowe (szersze otwarcie bram uczelni dla dorosych i modziey) i jakociowe (dywersyfikacj i indywidualizacj ksztacenia). Pod presj
24 25 R. Borowicz, Nierwnoci spoeczne w dostpie do wyksztacenia, Wydawnictwo Wszechnicy Mazurskiej, Olecko 2000. Wskaniki nie obejmuj przypadkw studentw mobilnych (cudzoziemcw).

100

eduKacJa i noWe WyzWania

spoecznych potrzeb sukcesywnie zwikszano limity przyj na studia dzienne, zniesiono limity na odpatne studia niestacjonarne. Zaczy masowo powstawa uczelnie niepubliczne od 1990 roku 326. Chocia wyrana jest ich orientacja komercyjna, zagospodarowuj one znaczn cz potrzeb edukacyjnych spoeczestwa.
Rys. 4.10. Zmiany liczby studentw w Polsce w latach 2000-2010
2500 tys.

2000 tys.

1500 tys.

1000 tys.

500 tys. 1999/2000 2001/2002 2002/2003 2003/2004 2006/2007 2000/2001 2004/2005 2005/2006 2007/2008 2008/2009 2009/2010 2004 1994/1995 1993/1994 1996/1997 1997/1998 1998/1999 1995/1996 1990/1991 1991/1992 1992/1993

rdo: Analiza wpywu uwarunkowa demograficznych, s. 47.

Od 1990 roku do 2010 liczba studentw w Polsce wzrosa o 370%. Gwny ciar ksztacenia wziy na siebie uczelnie publiczne (71,4% ogu studiujcych). Na studiach stacjonarnych oferuj one sta liczb okoo 820 tysicy miejsc, na niestacjonarnych 480 tysicy. W uczelniach niepublicznych, ktrych jest trzykrotnie wicej, ksztaci si 600 tysicy studentw, w wikszoci niestacjonarnych (stanowi oni 28,6% ogu studiujcych)26.
Rys. 4.11. Przyrost liczby studentw w UE-27 w latach 1998-2006
19 mln 18 mln 17 mln 16 mln 15 mln 14 mln 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2005 2006

rdo: Youth in Europe, Eurostat Report 2009, s. 83. 26

Szkoy wysze w 2009 roku, GUS, Warszawa 2010, s. 47; zob. te: Analiza wpywu uwarunkowa demograficznych, s. 48.

101

eduKacJa i noWe WyzWania

Jakkolwiek gwatowny wzrost liczby studentw po 1990 roku jest traktowany jako trend specyficznie polski, tendencje wzrostowe odnotowywane s take w znacznie bardziej nasyconych edukacyjnie europejskich krajach (rys. 4.11), co sugeruje, e boom edukacyjny mimo rnicy tempa i skali ma podobne rda w caej UE. S to nowe wyzwania spoeczestwa opartego na wiedzy i gospodarek konkurujcych o prymat na rynkach wiatowych. W kontekcie tych wyzwa nie tylko wzrastaj wymagania rynkw pracy, lecz rwnie ronie ryzyko niepewnej przyszoci zawodowej, podtrzymujce zainteresowanie modziey studiami wyszymi.
Rys. 4.12. Wskaniki skolaryzacji w odniesieniu do studiw wyszych
Brutto 60% 50% 40% 30% 2000/2001 2001/2002 2002/2003 2003/2004 2004/2005 2005/2006 2006/2007 2007/2008 2008/2009 2009/2010 Netto

rdo: Analiza wpywu uwarunkowa demograficznych, s. 51.

W Polsce, mimo obserwowanych od roku 2005/2006 maych, acz systematycznych spadkw liczby studiujcych (pocztki niu demograficznego), wskanik skolaryzacji netto (upowszechnienia wyksztacenia wyszego wrd kohort bdcych w typowym wieku dla studiowania: 19-24 lata) nie maleje, a ronie. Za jego poziom, osigajcy warto 41,2%, jest wyszy ni rednia dla UE i wyszy ni rednia dla krajw OECD. Nie zmniejsza si rwnie wskanik skolaryzacji brutto (wskazujcy dodatkowo na udzia wrd studiujcych osb w wieku nietypowym).
Rys. 4.13. Wskaniki skolaryzacji dla krajw OECD (2007 rok)
Wynik oglny 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0 EU-19 rednia OECD rednia FI SK IS PL AU NZ DK IE PT NO NL SE JP US IL CZ GB CA ES IT CH HU DE AT SI TR MX LU Odsetek osb w wieku 30 lat lub wicej Odsetek osb poniej 30 roku ycia

rdo: Education at a Glance 2010. OECD Indicators, s. 58.

102

eduKacJa i noWe WyzWania

Nie wyprzedzamy ani UE, ani krajw OECD w amaniu stereotypw dotyczcych przekona odnonie tego, co warto studiowa (rys. 4.14). Najbardziej popularnymi kierunkami studiw s w Polsce niezmiennie ekonomia i marketing, administracja, kierunki spoeczne, pedagogiczne i humanistyczne. Zmalao zainteresowanie prawem. Cigle mae jest zainteresowanie kierunkami cisymi. Odsetek studentw rozpoczynajcych nauk na matematyce, informatyce i kierunkach pokrewnych w oglnej liczbie nowo przyjtych na studia wynosi w 2009 roku 5%.
Rys. 4.14. Odsetek nowo przyjtych studentw wedug grup kierunkw studiw w Polsce i krajach OECD
Polska 50% 40% 30% 20% 10% 0 Zdrowie i opieka spoeczna Nauki biologiczne, zyczne i rolnicze Matematyka i informatyka Nauki humanistyczne, sztuka i nauki pedagogiczne Nauki spoeczne, gospodarka i prawo Inynieria, przetwrstwo i budownictwo rednia krajw OECD

rdo: Opracowanie na podstawie Education at a Glance, OECD, 2010.

Nie ulega kwestii, e potrzebne s dziaania pobudzajce zainteresowanie modziey studiami z dziedziny nauk cisych. Pewne z nich zostay podjte. Przywrcono matematyk jako przedmiot obowizkowy na maturze. Rwnolegle czynione s przygotowania do podjcia dalszych dziaa, majcych na celu wyeliminowanie niskich osigni w dziedzinie przedmiotw cisych na poziomie szkolnictwa podstawowego i redniego27. Resort szkolnictwa wyszego wprowadzi stypendia zachcajce do podejmowania studiw na kierunkach zamawianych (cisych). Podjto szerok kampani majc na celu popularyzacj studiw politechnicznych. Ich efektem jest wiksza (po raz pierwszy od wielu lat) liczba nowo przyjtych na tych kierunkach28 i ponadprzecitne zainteresowanie nimi kobiet. Ich wysoka aktywno edukacyjna jest jednym z bardziej wyrazistych znakw przemian, jakie dokonuj si w obrbie modego pokolenia. Przewaga kobiet wrd studiujcych jest tendencj oglnoeuropejsk (wyjtek stanowi Szwajcaria i Turcja, gdzie studenci pci mskiej s liczniejsi). W Polsce na 100 studiujcych mczyzn przypadao w 1998 roku 112 kobiet, w 2006 roku ju 123. W roku 2009 na ponad 1,9 mln studiujcych 1,1 mln stanowiy kobiety (58%). W okresie najwikszego nasilenia boomu edukacyjnego ich dominacja miaa charakter wyjtkowy na tle caej UE (rys. 4.15).
27 28 Zob.: najnowszy raport o stanie edukacji: M. Federowicz, M. Sitek (red.), Spoeczestwo w drodze do wiedzy, Warszawa 2010. Informacja o wynikach rekrutacji na studia na rok akademicki 2010/2011, MNiSW, Warszawa, 22 grudnia 2010.

103

eduKacJa i noWe WyzWania

Rys. 4.15. Liczba studiujcych kobiet przypadajca na 100 studiujcych mczyzn z uwzgldnieniem rnych poziomw studiowania
Studia I stopnia 300 Studia II stopnia Studia III stopnia (411,5)

250

200

150

100

50

0 EU BE BG CZ DK DE EE 27 IE EL ES FR IT CY LV LT HU MT NL AT PL PT RO SI SK FI SE UK HR MK TR IS NO CH

rdo: Youth in Europe, Eurostat Report 2009, s. 88.

Tendencja ta, wiadczca o wyranym kulturowym przebudzeniu kobiet nowego pokolenia, znajdzie swoje odzwierciedlenie w wielu innych wymiarach ich ycia zawodowego, osobistego, publicznego. Wybierajc studia nadal jednak mimo amania wielu schematw preferuj kierunki uwaane za kobiece, prowadzce do sektorw zatrudnienia rwnie sfeminizowanych: edukacja, kultura, suba zdrowia, administracja, usugi, gdzie (m.in. z tego wzgldu) podtrzymywane s mniej korzystne oferty pacowe. Tendencja jest oglnoeuropejska, lecz polskie realia s w wikszoci przypadkw bardziej przerysowane.
Rys. 4.16. Najbardziej sfeminizowane kierunki studiw Polska na tle UE-27
UE 27 Edukacja Humanistyka i sztuka Nauki spoeczne, biznes, prawo Nauki cise, matematyka, informatyka Kierunki inynieryjne, budowlane, etc. Rolnicze i weterynaryjne Zdrowie i opieka Usugi 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% Polska

rdo: opracowanie wasne na podstawie: Youth in Europe 2009, Eurostat Report, s. 89.

104

eduKacJa i noWe WyzWania

Studia w kraju s dzi coraz czciej uzupeniane studiami za granic. Zgodnie z zaleceniami Komisji Europejskiej (Modzie w drodze to jedna z siedmiu gwnych inicjatyw UE przewidzianych w strategii Europa 2020 ) do 2020 roku planuje si, e przynajmniej 20% studentw kadego kraju bdzie posiadao dowiadczenie studiowania lub ksztacenia praktycznego w innym pastwie. Jest to due wyzwanie dla Polski, gdzie liczba studentw uczestniczcych w programach mobilnoci w roku 2009/2010 nie przekraczaa 2%, chocia i tak by to rok najbardziej aktywny z dotychczasowych29.
Rys. 4.17. Studenci polscy beneficjenci programu Erasmus
14 tys. 12 tys. 10 tys. 8 tys. 6 tys. 4 tys. 2 tys. 0 2004/2005 2008/2009 2003/2004 2005/2006 2006/2007 2000/2001 2003/2003 1999/2000 2007/2008 2001/2002 1988/1989 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% BE BG CZ DK DE EE IE EL ES FR IT CY LV LT HU MT NL AT PL PT RO SI SK FI SE UK HR MK TR IS NO CH

rdo: Opracowanie wasne na podstawie statystyk FRSE.

W ramach programu Erasmus wyjechao 13 402 studentw, czyli dziewiciokrotnie wicej ni w pierwszym roku dziaania programu. cznie w tym czasie ze stypendiw europejskich skorzystao 79 786 osb. Do Polski w tym czasie przyjechao czterokrotnie mniej stypendystw 23 004 osoby, co jest i tak znikom liczb w porwnaniu z innymi krajami i wiadczy o maym zainteresowaniu studiowaniem w Polsce.
Rys. 4.18. Studenci zagraniczni w krajach UE

rdo: Youth in Europe, Eurostat Report, 2009, s. 90. 29

Szkoy wysze..., s. 44.

105

eduKacJa i noWe WyzWania

Studenci zagraniczni studiujcy w penym cyklu na polskich uczelniach s jeszcze mniej liczni. W roku akademickim 2009/10 byo to 17 000 osb (wzrost o 7,2% w stosunku do roku poprzedniego), gwnie obywatele Ukrainy, Biaorusi, Norwegii i Szwecji, czsto o polskim pochodzeniu30. Rosnce liczby beneficjentw programu Erasmus, jak i wzrastajca liczba zagranicznych studentw w Polsce nie zmieniaj faktu, e w statystykach midzynarodowych Polska jest sabo widoczna zarwno jako kraj wysyajcy, jak i przyjmujcy studentw.

4.4. Uczenie si przez cae ycie (Life-long learning )

Od lat 90. zaszy w polskiej edukacji rewolucyjne zmiany. Wyksztacenie stao si jednym z najbardziej cenionych spoecznie dbr, a instytucje edukacyjne przeyy prawdziwy napr masy ludzkiej, nowych nieznanych wczeniej wyzwa i nowych rozwiza ustrojowych. Ksztacili si doroli i modzie, gwnie z myl o zaspokojeniu wasnych aspiracji statusowych. Mona by powiedzie, e nasycenie wyksztaceniem w Polsce osigno w pewnym sensie satysfakcjonujcy spoecznie poziom. Jednoczenie zmiany cywilizacyjne zachodzce w kraju, na wiecie (postpujca konkurencyjno na rynkach pracy, procesy globalizacji, zmiany technologii, organizacji pracy, form zatrudnienia, starzejce si zasoby pracy, dezaktualizujce si kwalifikacje zawodowe) sprawiaj, e wiedza raz zdobyta i potwierdzona dyplomem wymaga uzupenienia, doskonalenia.
Rys. 4.19. Uczestnictwo w edukacji nieformalnej i w doksztacaniu w rnych kategoriach wieku kraje UE (2007)
15-24 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% EU BE BG CZ DK DE EE 27 IE EL ES FR IT CY LV LT LU HU MT NL AT PL PT RO SI SK FI SE UK HR TR NO CH 25-29 30-54

rdo: Youth in Europe, Eurostat, 2009, s. 100.

Kraje rozwinite odpowiadaj na t sytuacj strategiami upowszechniania uczenia si przez cae ycie. Ich celem jest podnoszenie elastycznoci rynkw pracy
30 Ibidem, s. 31-32.

106

eduKacJa i noWe WyzWania

i organizacji pracy z jednej strony oraz bezpieczestwa zatrudnienia i spoecznego wsparcia, z drugiej. Idea ksztacenia przez cae ycie praktykowana jest z rnym powodzeniem w rnych krajach. Najczciej korzystaj z niej obywatele krajw Europy Pnocnej: Wielkiej Brytanii, Danii, Szwecji, Finlandii. W Polsce spotyka si ona z niewielkim zainteresowaniem poniej 5% populacji uczestniczyo w 2007 roku w rnych formach edukacji nieformalnej (rys. 4.19). Najbardziej aktywne s na og osoby z wyszym wyksztaceniem (co raczej oznacza pogbianie istniejcych rnic edukacyjnych i na rynku pracy, anieli zasypywanie luki midzy segmentami spoecznymi), chocia s kraje, gdzie ta prawidowo nie ma zastosowania. Naley do nich Grecja, Cypr, Szwecja czy Irlandia (rys. 4.20). Polacy, ktrzy zdobyli dyplom mimo, e rozczarowani jego nieprzystawalnoci do wymaga rynku pracy na og nie wracaj na uczelnie, by uzupeni wasne kwalifikacje zawodowe.
Rys. 4.20. Uczestnictwo w edukacji nieformalnej i w doksztacaniu w rnych kategoriach wyksztacenia kraje UE (2007)
Podstawowe 50% rednie Wysze

40%

30%

20%

10%

0% EU BE CZ DK DE 27 IE EL ES FR IT CY LV LU HU MT NL AT PL PT RO SI SK FI SE UK HR TR NO CH

rdo: Youth in Europe, Eurostat, 2009, s. 101.

Przyczyny tego fenomenu s rnorakie i nie naley ich sprowadza do aspektw jedynie mentalnych. Jest to m.in. kwestia gotowoci uczelni do podejmowania nowych, dodatkowo obciajcych je zada i pierwszych dowiadcze zawodowych rocznikw demograficznego wyu, ktre dopiero uwiadamiaj sobie konieczno sigania do tego typu rozwiza. Wydaje si wic, obserwujc postpujc racjonalno strategii edukacyjnych modziey, e uczenie si przez cae ycie w Polsce to ju nieduga przyszo. Ju dzi modzi ludzie bardzo chtnie zwracaj si w kierunku tych uczelni, ktre oferuj krtkie cykle ksztacenia pomagajce dopenia posiadane kwalifikacje i wiedz, a obserwacja rynku edukacyjnego sugeruje, e wiksz barier jest skromna oferta wielu orodkw akademickich ni zainteresowanie modziey. Grup potencjalnie najbardziej zainteresowanych wydaj si liczni absolwenci kierunkw, ktre nie przygotoway ich do adnych konkretnych zawodw, a ktrzy po
107

eduKacJa i noWe WyzWania

pierwszych dowiadczeniach na rynku pracy maj bardziej sprecyzowany pogld, jak mogaby wyglda ich cieka zawodowa. To oni przede wszystkim bd szuka tego typu ofert dla siebie. Czynnikiem mobilizujcym do budowania takiej oferty bdzie coraz silniejsza presja niu demograficznego (rys. 4.21a-b), w efekcie ktrego bdzie malejca liczba potencjalnych studentw w systemie studiowania na stopie.
Rys. 4.21a. Prognoza liczby studentw w Polsce w latach 2011-2020 przy zaoeniu wspczynnika skolaryzacji brutto na poziomie 54% ( z roku 2009/2010)
Liczba studentw oraz prognoza 2000 tys. PROGNOZA 1800 tys. 1600 tys. 1400 tys. 1200 tys. 1000 tys. 2001 2002 2004 2006 2007 2015 2000 2005 2016 2011 2013 2014 2003 2008 2009 2010 2018 2012 2017 2019 2019 2020 2020 Liczba studentw na uczelniach publicznych w 2009 roku

rdo: Analiza wpywu uwarunkowa demograficznych, s. 58.

Rys. 4.21b. Prognoza liczby studentw w Polsce w latach 2011-2020 przy zaoeniu spadku wspczynnika skolaryzacji brutto do poziomu 48% w roku 2020
Liczba studentw oraz prognoza 2000 tys. PROGNOZA 1800 tys. 1600 tys. 1400 tys. 1200 tys. 1000 tys. 2000 2001 2002 2004 2005 2006 2007 2015 2003 2008 2009 2010 2016 2011 2014 2018 2012 2013 2017 Liczba studentw na uczelniach publicznych w 2009 roku

rdo: Analiza wpywu uwarunkowa demograficznych, s. 62.

Jeli zaoy, e widoczne dzisiaj korekty aspiracji i decyzji edukacyjnych modziey nie s zjawiskiem przejciowym, naley spodziewa si, e na liczb studentw bdzie mia wpyw nie tylko ni demograficzny lecz rwnie mniejsze zainteresowanie zasadniczym ksztaceniem akademickim. Tym bardziej podniesie to warto studenta wyowego, wracajcego na uczelni w poszukiwaniu usug edukacyjnych, wpisujcych si w formu life-long learning.

108

eduKacJa i noWe WyzWania

4.5. Rnicowanie si drg szkolnych i yciowych modziey

Zmiany, jakie zachodz w polskim systemie edukacji s z jednej strony wyrazem przeobrae spoeczno-gospodarczych i dostosowa edukacji do nowych cywilizacyjnych wyzwa, z drugiej za s ich stymulatorem. Jednym z zasadniczych celw reformy szkolnictwa byo przyspieszenie procesw zmian struktury spoecznej poprzez aktywny udzia edukacji w awansie modego pokolenia. Nieskrpowany dostp do dobrych szk i penowartociowego wyksztacenia mia zagwarantowa uwolnienie potencjau tkwicego w modziey i wesprze procesy modernizacji kraju. Temu midzy innymi miao suy gimnazjum szkoa od wyrwnywania szans edukacyjnych gorzej spoecznie usytuowanej modziey. Uczynienie jej elementem szkoy powszechnej, nie stosujcej preselekcji, a jednoczenie poddawanej zewntrznym ocenom (wanym z punktu widzenia oceny pracy szkoy i pniejszych wyborw edukacyjnych modziey), skaniao lepiej wyksztaconych rodzicw do stosowania strategii lokujcych dziecko w takiej szkole (lub w takiej klasie), ktra gwarantowaa lepsz jako nauczania. W efekcie gimnazja zwaszcza miejskie zaczy podlega coraz wikszemu spoecznemu i edukacyjnemu zrnicowaniu okrelajc szanse modziey na dalszym etapie ksztacenia31. Badania potwierdzaj silny wpyw statusu rodzicw na wyniki egzaminu gimnazjalnego i na wybr szkoy redniej przez modzie (rys. 4.22 i 4.23).
Rys. 4.22. rednie wynikw egzaminu gimnazjalnego a wyksztacenie rodzicw uczniw koczcych gimnazja32
rednia: 55,2 Wysze 2 stopnia (mgr/lekarz) lub doktorant Wysze 1 stopnia (licencjat/inynier) Pomaturalne rednie zawodowe rednie oglne Zasadnicze zawodowe Podstawowe 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% R 2 = 21%

rdo: Badanie PISA 2006, za: Spoeczestwo w drodze do wiedzy, Raport o stanie edukacji, IBE, Warszawa 2010, s. 106.

Mechanizm ten rozstrzyga zarwno o poziomie, jak i o skadzie spoecznym uczniw szk rednich przyczyniajc si do utrwalania istniejcych rnic. Uczniowie najlepsi (pochodzcy najczciej z rodzin o wysokim statusie) trafiaj do licew oglnoksztaccych, przecitni wybieraj maturalne szkoy zawodowe, najsabsi (z rodzin
31 J. Domalewski, Zrnicowanie gimnazjw wymiary, uwarunkowania i konsekwencje [w:] A. Mczkowska-Christansen, P. Mikiewicz, Idee Diagnoza Nadzieje. Szkoa polska a idee nierwnoci, Wydawnictwo Naukowe DSW, Wrocaw 2009. Uwzgldniono dane 4416 uczniw.

32

109

eduKacJa i noWe WyzWania

o najniszych statusach wyksztacenia) podejmuj nauk w tzw. zawodwkach. Powstaj szkoy o odrbnych kulturowych i spoecznych wiatach, ktre wytwarzaj odrbne standardy nauczania, ycia grupowego, aspiracji yciowych.
Rys. 4.23. rednie wynikw egzaminu gimnazjalnego wrd uczniw, ktrzy podjli nauk w szkoach rednich33
rednia: 54,3 Licea oglnoksztacce Technika/licea pro lowane Szkoy zasadnicze zawodowe 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% R 2 = 41%

rdo: Badanie PISA 2006, za: Spoeczestwo w drodze do wiedzy, Raport o stanie edukacji, IBE, Warszawa 2010, s. 106.

Typowe dla pierwszego okresu transformacji procesy ostrej polaryzacji szk przechodz w bardziej zoon faz. Oto coraz wyraniejszej homogenizacji i elitaryzacji skadu spoecznego licew oglnoksztaccych (wida to szczeglnie wyranie w przypadku licew uzyskujcych najlepsze wyniki nauczania, gdzie udzia modziey z rodzin o najwyszym statusie wzrasta do 60%) towarzyszy heterogenizacja i egalitaryzacja skadu spoecznego szk zawodowych (tabela 4.2). Jest to zapewne i efekt lepszego wyksztacenia rodzicw dzisiejszej modziey, i zmian preferencji w wyborze szkoy przez sam modzie (jej cz zwraca si w kierunku szk zawodowych), niemniej to co tutaj istotne, to nie przyczyny, lecz konsekwencje opisywanych zjawisk. Prowadz one do polaryzacji szk, a jednoczenie podnosz jako spoecznego wiata kadej z nich. Rnicuj szanse yciowe modziey, ale i czyni je lepszymi ni to miao miejsce w poprzednich dekadach.
Tabela 4.2. Zmiany skadu spoecznego uczniw szk rednich
Status wyksztacenia rodzicw LO 2003 Niski Niej redni redni Wysoki RAZEM 3,3 14,9 55,6 26,2 2009 1,7 9,2 48,4 40,7 100,0 2003 10,8 31,9 52,4 4,9 Typ szkoy T, LP 2009 6,1 24,7 59,4 9,7 100,0 2003 22,0 40,9 34,1 2,9 ZSZ 2009 10,1 34,9 47,9 7,2 100,0 2003 7,3 22,9 52,7 17,2 2009 3,9 16,6 51,9 27,5 100,0 Ogem

rdo: Badania toruskie z 2003 i 2009 roku34, opracowanie P. Mikiewicz

Dzi na jednym biegunie mamy bardzo dobre licea oglnoksztacce, przygotowujce nowe elity, wychowujce bardzo ambitn i wymagajc modzie, na drugim szkoy zawodowe, ktre gromadz nie tylko ludzi zbdnych, wywodzcych
33 34 Uwzgldniono dane 5142 uczniw. Badania przeprowadzono na penych zbiorowociach wszystkich szk ponadgimnazjalnych Torunia w 2003 roku (N = 4069) i w 2009 roku (N = 3019).

110

eduKacJa i noWe WyzWania

si ze spoecznych nizin lecz rwnie reprezentantw spoecznego rodka, ktrzy zasadniczo zmieniaj oblicze szkoy. Proces ten ma swoje pozytywne i negatywne strony. Do pozytywnych nale przeksztacenia spoecznego skadu szk zawodowych, ktre powinny wymusi zmiany ich wizerunku jako szk dobrych inaczej. Negatywn stron jest segmentacja i hermetyzacja licew oglnoksztaccych: im lepsze tym trudniej dostpne dla nie-inteligenckiej modziey. Sugeruje to, e w polskich szkoach sabo dziaaj mechanizmy wyawiania talentw wymagajce wikszych stara i wikszego nakadu pracy nauczyciela. Kariery szkolne znaczco bardziej wyznacza status rodziny pochodzenia, sama szkoa ma niewielki udzia. Jest on na pewno mniejszy ni w rozwinitych europejskich krajach, gdzie wyksztacenie rodzicw nie przesdza a w takim stopniu karier szkolnych i szans yciowych modziey. Jako przykad moe posuy Wielka Brytania (rys. 4.24b). O ile osignicia edukacyjne dzieci z rodzin o wysokim statusie s tam rwnie czste jak w przypadku polskich rodzin (podobny odsetek modziey osiga status wyszego wyksztacenia), o tyle kariery modziey z rodzin o rednim, a zwaszcza niskim statusie wyranie si rni. W Polsce odsetek modych z biednych rodzin, ktrzy skoczyli studia jest bardzo niski (9%), w Wielkiej Brytanii wynosi on 38% (jest ponad czterokrotnie wyszy).
Rys. 4.24a. Osignicia edukacyjne dzieci (osb w wieku 25-34) w kategoriach wyksztacenia rodzicw dane dla Polski
Niskie D Wysze R rednie R Niskie R 0% 20% 40% 60% 80% 100% rednie D Wysze D

rdo: Eurostat 2005, opracowanie wasne na podstawie: Youth in Europe 2009, s. 95-97.

Rys. 4.24b. Osignicia edukacyjne dzieci (osb w wieku 25-34) w kategoriach wyksztacenia rodzicw przykad Wielkiej Brytanii
Niskie D Wysze R rednie R Niskie R 0% 20% 40% 60% 80% 100% rednie D Wysze D

rdo: Eurostat 2005, opracowanie wasne na podstawie: Youth in Europe 2009, s. 95-97.

Co trzeba podkreli, zmiany w polskim systemie edukacji, zwikszajce dostp do szk maturalnych i studiw wyszych, dziaaj pobudzajco na spoeczn struktur modzie z rodzin o niskim i rednim statusie w wikszoci koczy redni szko, znacznie rzadziej studia wysze, lecz i tak osignite wskaniki skolaryzacji oznaczaj rewolucj w stosunku do czasw PRL-u. Jednoczenie rnicowanie si oferty edukacyjnej na drugim, a zwaszcza trzecim poziomie edukacji (studia wysze) sprawia, e zdobycie okrelonego statusu wyksztacenia przestaje by wskanikowe.
111

eduKacJa i noWe WyzWania

Zawioci tego procesu doskonale ilustruje przykad karier akademickich wiejskiej modziey. W renomowanych uczelniach stanowi ona 21% studiujcych, w nowych, zajmujcych dalekie miejsca rankingowe lub nieuwzgldniane w rankingach, 35%. Im wiksza konkurencja na wejciu, tym mniejszy udzia wiejskiej modziey wrd studiujcych. Regua ta dotyczy rwnie wyboru kierunku studiw. Modzi mieszkacy wsi czciej podejmuj studia na kierunkach tradycyjnych, tych, ktre prowadz do konkretnego zawodu (np. nauczycielskiego, katechety), tam gdzie jest prostsza procedura rekrutacyjna (atwiejsze egzaminy wstpne) i mniej chtnych (drugi nabr). Gdy na konserwacji zabytkw studentw wiejskiego pochodzenia jest 8,4%, a na socjologii 13,5%, to na filologii polskiej czy matematyce ju 30%, a na teologii 46%. Jednoczenie ci, ktrzy wybieraj dobre LO i dobre uczelnie s zazwyczaj lepszymi uczniami i studentami ni ich miejscy koledzy. Charakterystyczne dla wiejskiej modziey s strategie kroczce jest ona bardziej ostrona i bardziej racjonalna w swych decyzjach edukacyjnych, lecz kolejne sukcesy wyposaaj j w wikszy optymizm i determinacj i omielaj do dalszych dziaa35. Przykad wiejskiej modziey i przytoczone wczeniej dane pokazuj jak cigle silne s spoeczne wyznaczniki karier edukacyjnych w Polsce, a jednoczenie jak bardzo zmieniaj si mechanizmy alokacji w spoecznej strukturze i jak wan rol odgrywaj w nich czynniki indywidualne. Dla uzyskania efektu systemowego (podniesienia wkadu edukacji w stymulowanie jednostkowego i spoecznego rozwoju) niezbdne s wic systemowe rozwizania, pobudzajce moliwoci drzemice w modziey.

4.6. Korzyci z wyksztacenia

Inwestycje w edukacj s wieloletnie, a zwroty maj charakter odroczonej w czasie gratyfikacji. Mona o nich mwi w rnych kategoriach jednostkowych (rozwoju osobistego, wyszego statusu, bardziej podmiotowego stylu funkcjonowania w spoeczestwie i kulturze) oraz spoecznych (korzyci cywilizacyjnych, ekonomicznych, politycznych). Wyksztacenie jest medium wprowadzajcym w obszary nieznane jest pozyskiwaniem kodu jzykowego, emocjonalnego i kulturowego pozwalajcego lepiej rozumie siebie i innych, uczy dostrzega zoono wiata, sprawia, e atwiej si w nim porusza, podejmowa bardziej racjonalne decyzje. Dobre wyksztacenie uodparnia na demagogi i manipulacje, sprzyja podmiotowoci i otwieraniu si na odmienno. Spoeczestwo ludzi wyksztaconych to spoeczestwo o znaczco wikszych szansach na dobry i dobrze zorganizowany system i na cywilizacyjny rozwj. We wszystkich krajach osoby posiadajce akademickie wyksztacenie maj dalece wiksze szanse na zatrudnienie ni osoby z niszymi statusami wyksztacenia. W grupie krajw OECD rednio 85% osb z wyszym wyksztaceniem znajduje zatrudnienie. Wyksztacenie rednie obnia szanse posiadania pracy do 75%, poniej redniego do 56%. W Polsce odpowiednie wskaniki wynosz 88%, 68% i 43% i ukazuj jeszcze wiksz dyskryminacyjn moc wyksztacenia (rys. 4.25).
35 K. Wasielewski, Drogi modziey wiejskiej na uniwersytet. Przykad UMK, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toru 2011.

112

eduKacJa i noWe WyzWania

Rys. 4.25. Wskaniki zatrudnienia wrd kategorii osb o rnym poziomie wyksztacenia
Wyksztacenie wysze 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% OECD rednia IS NO CH SE DK NL SI GB PT AT BR DE EE FI SK IE CZ PL BE LU NZ FR ES AU US MX IL CA GR IT HU JP CL KR TR Pene wyksztacenie rednie i wyksztacenie policealne Poniej penego wyksztacenia redniego

rdo: OECD, Education at a Glance. Indicators, 2010, s. 102.

Wyksztacenie znaczco zmniejsza luk w zatrudnieniu mczyzn i kobiet. O ile na niszym poziomie wyksztacenia rnica szans wynosi rednio 23 pp. na korzy mczyzn, o tyle na wyszym poziomie wyksztacenia jest ju znaczco mniejsza i wynosi 10 pp. W przypadku Polski oznacza to, e zaledwie 33% kobiet i 58% mczyzn z wyksztaceniem poniej redniego ma szans znale zatrudnienie, podczas gdy kobiety i mczyni z wyszym wyksztaceniem maj te szanse i znacznie wysze, i statystycznie bardziej zblione (81% i 90%). Wyksztacenie znaczco obnia ryzyko bezrobocia. W Polsce dla osb z wyszym wyksztaceniem stopa bezrobocia wynosi niewiele ponad 4% (w krajach OECD 4,0%), dla osb z wyksztaceniem rednim poniej 9% (w krajach OECD 7%), dla tych z najniszym 14% (w OECD 10%). W odniesieniu do modych dysproporcje rosn, zwaszcza ronie ryzyko bezrobocia wrd osb z najniszymi statusami wyksztacenia. Odpowiednie wskaniki wynosz: 4,3%, 9,1%, 20,9%. 36 Wraz z poziomem wyksztacenia rosn dochody. Premia dochodowa za wysze wyksztacenie wiksza ni 50% wystpuje w wikszoci krajw OECD. Osoby z dyplomem wyszej uczelni zarabiaj rednio 153% tego co zarabiaj osoby z niskim wyksztaceniem, te za zarabiaj 78% tego co zarabiaj osoby ze rednim wyksztaceniem. W Polsce premia za dyplom rosa systematycznie od koca lat dziewidziesitych, by od 2006 roku wykazywa tendencj spadkow. Zadecydowao o tym, z jednej strony, nasycenie rynku pracy absolwentami wyszych uczelni, z drugiej za mao dynamiczny rozwj gospodarczy nie dajcy szans na wykorzystanie potencjau ludzi modych. Mimo to premia za wysze wyksztacenie i tak naley do najwyszych w Europie wynosi 167% (wysza jest tylko w Portugalii i Sowacji: 182 i 186%). We wszystkich krajach kobiety zarabiaj mniej ni mczyni, a wysze wyksztacenie luki tej nie niweluje. W Polsce dystans ten jest rwnie duy. Podczas gdy premia za wysze wyksztacenie dla mczyzn wynosi 188%, to dla kobiet jest
36 OECD, Education at a Glance. Indicators, 2010, s. 117.

113

eduKacJa i noWe WyzWania

ona wyranie nisza 161%; analogiczne dane dla krajw OECD to 158% i 154%. Rozmiary niesprawiedliwoci dochodowej widoczne s szczeglnie w przypadku modych pracownikw roczne dochody modych kobiet z wyszym wyksztaceniem (w wieku 35-44 lata) ksztatuj si rednio na poziomie 66% dochodw mczyzn (rednia dla OECD 71%). W grupie starszych pracownikw (55-64 lata) rnica ta jest mniejsza 73% (rednia dla OECD 71%)37.
Rys. 4.26. Publiczne koszty i publiczne zyski z inwestycji w rednie i wysze wyksztacenie (2006)
Publiczne zyski Publiczne koszty Wyksztacenie wysze DE BE HU AT FI NL PT PL GB IT OECD rednia AU CZ DK CA NO SE NZ ES KR TR 150 tys. 100 tys. 50 tys. 0 0 50 tys. 100 tys. 150 tys. 200 tys. 250 tys. Pene wyksztacenie rednie i wyksztacenie policealne

rdo: OECD, Education at a Glance. Indicators, 2010, s. 144. 37 Ibidem, s. 127-133.

114

eduKacJa i noWe WyzWania

Wydatki na edukacj zwracaj si nie tylko jednostkom, ale i spoeczestwom w postaci wyszych dochodw, wikszych od nich podatkw, skadek na ubezpieczenia spoeczne i w innych transferach. Z nielicznymi wyjtkami publiczne zwroty z inwestycji w edukacj zawsze s pozytywne i wynosz na poziomie wyksztacenia redniego 30 000 USD w przypadku mczyzn. W niektrych krajach (Austrii, Danii, Niemczech, Portugalii i Wielkiej Brytanii) s nawet wysze 50 000 USD. Zwroty przy ksztaceniu kobiet s minimalnie (7000 USD) nisze. Publiczny zwrot kosztw ksztacenia wyszego jest jeszcze wikszy, poniewa na tym poziomie edukacji wikszy jest udzia wkadw prywatnych. Przecitnie w krajach OECD publiczny zysk z inwestycji w ksztacenie na poziomie wyszym wynosi 86 000 USD, co stanowi trzykrotno kosztw ksztacenia. Polska plasuje si nieco powyej redniej dla krajw OECD zwrotno na poziomie 95 867 USD (ponad czterokrotny zwrot wkadw). Poziom wyksztacenia jest pozytywnie zwizany z kondycj zdrowotn ludzi im wyszy, tym wikszy odsetek osb deklarujcych dobry stan zdrowia. Tendencja jest uniwersalna, ale w wikszym stopniu jest ona specyfik krajw postkomunistycznych. W Polsce wrd osb z wyszym wyksztaceniem 80% pozytywnie wypowiada si o swoim zdrowiu. Wrd tych, ktrzy maj rednie wyksztacenie jest ich 62%, a wrd posiadajcych wyksztacenie nisze od redniego ju tylko poowa. Osoby narzekajce na stan zdrowia s mniej efektywne w pracy (maj skonno do czstego korzystania ze zwolnie, gorzej pracuj), czciej korzystaj z usug medycznych. Staj si przez to wielokrotnie wikszym obcieniem wydatkw publicznych ni osoby lepiej wyksztacone.
Rys. 4.27. Odsetek osb deklarujcych zainteresowanie polityk w rnych kategoriach wyksztacenia (2008)
Wyksztacenie wysze 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% OECD rednia NL DK US AT TR GB CH IE SI SE FR IL PL NZ BE FI HU NO IT SK KR EE PT ES GR CA CZ Pene wyksztacenie rednie Poniej penego wyksztacenia redniego

rdo: OECD, Education at a Glance. Indicators, 2010, s. 157.

Poziom wyksztacenia bezporednio i porednio okrela poziom zaangaowania obywatelskiego i zainteresowanie polityk (rys. 4.27). Dostarcza odpowiedniej wiedzy, kompetencji i dowiadczenia, ktre ksztatuj postawy i przekonania podnoszce poziom obywatelskiego uczestnictwa. Jednoczenie przyczyniajc si do podnoszenia statusu spoeczno-ekonomicznego ludzi, ksztatuje potrzeby i interesy, ktre pobudzaj ich naturalne zainteresowanie realnym wpywem na wadz.
115

eduKacJa i noWe WyzWania

Rys. 4.28. Odsetek osb deklarujcych zaufanie interpersonalne w rnych kategoriach wyksztacenia (2008)
Wyksztacenie wysze 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% OECD rednia DK NO FI NL SE CH AT IL GB IE EE BE ES CZ IT SI SK FR GR PL HU PT TK Pene wyksztacenie rednie Poniej penego wyksztacenia redniego

rdo: OECD, Education at a Glance. Indicators, 2010, s. 157.

Wrd osb z wyszym wyksztaceniem znacznie wysze jest rwnie zaufanie interpersonalne, tak istotne z punktu widzenia spjnoci i sprawnego funkcjonowania spoeczestwa. Edukacja szkolna, bdca wprowadzaniem w wiat wartoci spoecznych i kultury, uczy spoecznego zrnicowania i uczula na odmiennoci. Lecz wysze wskaniki zaufania wrd osb z wyszym wyksztaceniem s rwnie wtrnym efektem ich tendencji do skupiania si w podobnych rodowiskach pracy i zamieszkania. Polska naley do krajw o najniszych wskanikach zaufania spoecznego (rys. 4.28) nawet wrd osb z wyszym wyksztaceniem, cho wrd modych jest ono wysze w porwnaniu z reszt spoeczestwa.

4.7. Kompetencje pozyskiwane w szkole i ich jako

Spr o to, czemu suy szkoa, jakie funkcje powinna peni, czego uczy (i co robi poza ksztaceniem) jest tyle klasyczny, co nierozstrzygalny. Przyjmujemy tu stanowisko, wedug ktrego do podstawowych funkcji szkoy naley ksztacenie przekazywanie uczniom wiedzy i umiejtnoci przewidzianych w programie nauczania. Wrd nich da si wyodrbni cztery podstawowe grupy kompetencji, w jakie wyposaani s uczniowie i studenci. S to, po pierwsze, tzw. podstawowe kompetencje szkolne zwizane z elementarn wiedz z zakresu humanistyki, nauk przyrodniczych, matematyki i umiejtnoci ich praktycznego wykorzystywania. Po drugie, s to specyficzne umiejtnoci zwizane z nowoczesnymi technikami komunikacyjnymi, pozwalajcymi modym uczestniczy w yciu spoeczestwa informacyjnego (umiejtno pracy z komputerem, korzystanie z Internetu). Po trzecie, s to zdolnoci posugiwania si jzykiem obcym, umoliwiajce uczestnictwo w multikulturowym wiecie. Po czwarte, s to tzw. twarde kompetencje, niezbdne w przyszej pracy zawodowej. Powinnimy, dla zasady, wymieni jeszcze pit grup tzw. kompetencji mikkich (emocjonalnych, spoecznych), niezwykle wanych w yciu i poszukiwanych dzi na rynku pracy. Nie s one jednak objte programami ksztacenia, przede wszystkim nie ma danych, ktre pozwoliyby opisa je w kontekcie edukacji i modziey.
116

eduKacJa i noWe WyzWania

4.7.1. Podstawowe kompetencje szkolne

Wedug najnowszych bada PISA38 poziom umiejtnoci szkolnych polskich uczniw jest wyszy od redniego poziomu krajw OECD. W obecnej (2009) edycji PISA poprawiy si wyniki w czytaniu i naukach przyrodniczych, wyniki z matematyki pozostay na niezmienionym od 2006 roku dobrym poziomie, nieznacznie obniy si za to wynik z zakresu czytania i interpretacji39. Polskim uczniom w kilku zakresach udao si w cigu ostatnich 9 lat zmniejszy dystans do rwienikw z innych, lepiej rozwinitych krajw. Malej odsetki uczniw osigajcych najsabsze wyniki (poniej 2 poziomu) w czytaniu i w naukach przyrodniczych (rys. 4.29 i 4.30). W tej chwili nale one do najniszych w Europie i wynosz odpowiednio 15% w czytaniu ze zrozumieniem oraz 13,1% w naukach przyrodniczych. Nadal wyzwaniem pozostaje zmniejszenie tego odsetka w przypadku matematyki 21,2% polskich uczniw osiga sabe wyniki (rys. 4.31). Odsetki uczniw uzyskujcych oceny z drugiego poziomu i niej oznaczaj, e modzie ta moe mie nie tylko problemy z dalszym ksztaceniem si czy doksztacaniem (przekwalifikowaniem), lecz rwnie z waciwym odczytywaniem i rozumieniem otaczajcego j wiata.
Rys. 4.29. Czytanie i interpretacja odsetek uczniw z wynikiem poniej 2 (2000 i 2009)
2009 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 0 0 0 0 0 0 0 0 - + + + 0 0 OECD 26 rednia - + + 0 0 + 0 0 0 0 + 0 2000 Przedzia ufnoci 95% Wzrost w 2009 r. Spadek w 2009 r. w stosunku do 2000 r. w stosunku do 2000 r. Brak statystycznie istotnej rnicy

KR FI HK CA JP AU NZ NO PL DK LI CH IS IE SE HU LV US PT BR

DE ES FR IT GR CZ IL RU CL MX RO BG TH BR AR ID AL PE

rdo: PISA 2009 Results, OECD 2010, s. 43.

38

39

PISA The Programme for International Student Assessment. Jest to jedno z najwikszych i najbardziej wpywowych bada na wiecie koordynowane przez OECD. PISA bada umiejtnoci 15- latkw w zakresie czytania, matematyki i nauk przyrodniczych. Polska uczestniczy w badaniu od pocztku, tj. od 2000 roku. PISA 2009 Results: Learning Trends. Changes in Student Performance since 2000, Volume V, OECD 2010, s. 39-40, s. 60-61, s. 64-65.

117

eduKacJa i noWe WyzWania

Rys. 4.30. Nauki przyrodnicze odsetek uczniw z wynikiem poniej 2 (2000 i 2009)
2009 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% + - 0 0 0 0 0 0 0 0 - 0 0 0 0 0 0 0 - 0 - - 0 - - - 0 - 0 0+0 0 - 0 0 0 - - 0 - 0 0 0 0 0 - 0+ - - - - 0 0 FI HK CA JP LI PL NZ HU SI GB NO DK CZ BE ES SE FR RU GR CL RS RO TH MX ME CO QA AZ KR EE MO TW AU NL CH LV DE IE PT LT IS US HR SK IT LU TR IL BG UY JO AR TN BR ID KG 2006 Przedzia ufnoci 95% Wzrost w 2009 r. Spadek w 2009 r. w stosunku do 2006 r. w stosunku do 2006 r. Brak statystycznie istotnej rnicy

rdo: PISA 2009 Results, OECD 2010, s. 66.

Rys. 4.31. Matematyka odsetek uczniw z wynikiem poniej 2.39 (2000 i 2009)
2009 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 + 0 0 0 + 0 + 0 + 0 + + 0 0 0 + 0 0 0 0 0 2003 Przedzia ufnoci 95% Wzrost w 2009 r. Spadek w 2009 r. w stosunku do 2003 r. w stosunku do 2003 r. Brak statystycznie istotnej rnicy

FI KR HK LI MO CA JP NL CH NZ AU IS DK NO DE BE PL IE SK SE HU CZ FR LV US PT ES LU IT RU GR RS TR UY MX TH BR TN ID

rdo: PISA 2009 Results, OECD 2010, s. 62.

Z perspektywy krajw Unii Europejskiej Polska zajmuje obecnie 5. miejsce w czytaniu, 7. miejsce w naukach przyrodniczych, dalsze, bo 11. w matematyce. Kontrastuje to pozytywnie ze znacznie nisz pozycj gospodarcz Polski w UE mierzon m.in. poziomem PKB na gow mieszkaca, niszymi wydatkami na ucznia, niszymi wynagrodzeniami nauczycieli oraz niszym poziomem wyksztacenia rodzicw. Z drugiej strony, Polska nadal pozostaje daleko za krajami szczyccymi si najlepszymi wynikami uczniw Szanghajem, Singapurem, Finlandi, Kore Poudniow. Uczniowie
118

eduKacJa i noWe WyzWania

polscy dobrze radz sobie z rozwizywaniem zada, w ktrych wymagane s proste i rutynowe operacje (tekstowe, logiczne) odnoszone do tradycyjnych schematw sytuacyjnych i mylowych. Najwicej trudnoci sprawia im radzenie sobie z problemem, dla ktrego nie ma gotowego schematu postpowania, ktry wymaga mylenia samodzielnego, twrczego i abstrakcyjnego40. Mamy mniej uczniw rozwizujcych zadania perfekcyjnie, na poziomie 5 i 6, anieli tych, ktrzy rozwizuj je na najniszym poziomie, poniej drugiego. Nie jest to najgorszy bilans (rys. 4.32), ale oznacza, e polska szkoa rzadziej wypuszcza geniuszy, przyszych liderw i innowatorw przemian, anieli sabeuszy, prawdopodobnych klientw pomocy spoecznej w przyszoci.
Rys. 4.32. Odsetki najgorszych i najlepszych wynikw w 3 testach. Polska na tle wybranych krajw
Nauki przyrodnicze Matematyka Czytanie i interpretacja Odsetki wynikw na poziomie 5 i 6 (PISA) SG Odsetki wynikw poniej 2 poziomu (PISA)

SHA

PL

CZ

FI

GB

RU

JP

US

OECD rednia -30% -20% -10% 0% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: PISA 2009 Results: What Students Know and Can Do. Student Performance in Reading, Mathematics and Science, Volume I , OECD 2010.

Dzieje si tak z wielu powodw, rwnie z powodu saboci polskiej szkoy w przeamywaniu mechanizmw determinacji rodowiskowej, ktre sprawiaj, e nie s wydobywane i nie s pomnaane moliwoci tkwice w modziey. Dzi wyniki pracy szkoy s przede wszystkim funkcj jej skadu spoecznego im wicej modziey o korzystnym kapitale kulturowym, tym lepszy poziom wynikw pracy szkoy i odwrotnie. Nasza szkoa jest mao innowacyjna metodycznie, uczy tradycyjnie, nie
40 PISA 2009 Results: What Students Know and Can Do. Student Performance in Reading, Mathematics and Science, Volume I, OECD 2010, s. 70-86, 131-147, 149-151; zob. te: PISA 2009 at a Glance, OECD 2010.

119

eduKacJa i noWe WyzWania

dostrzega indywidualnych potrzeb i zainteresowa uczniw gubi talenty. Organizuje najmniej wrd krajw UE godzin dobrowolnych zaj dla modziey. Nauczyciele pracuj mao efektywnie i niechtnie wychodz poza rutyn, czego miernikiem moe by chociaby ilo pracy, jak uczniowie musz wykona sami w domu i ich poczucie przecienia nauk. Polscy nauczyciele s sabo opacani, ale te maj najmniejsze pensum wrd nauczycieli wszystkich krajw OECD41. Selekcja do zawodu ma charakter negatywny. Modzie nie lubi szkoy uwaa j w wikszoci za nudn, opresyjn, dydaktycznie mao przyjazn (tabela 4.3). Najwicej zadowolenia przynosi jej nie pozyskiwanie wiedzy, ale moliwo kontaktu z rwienikami42. Badania OECD dotyczce edukacji, w ktrych zjawiska te s systematycznie weryfikowane, potwierdzaj ich trwao w polskiej szkole43.
Tabela 4.3. Spostrzegane wsparcie spoeczne w rodowisku szkolnym (% odpowiedzi akceptujcych)
Wsparcie ze strony nauczyciela N. zachcaj do wyraania wasnych pogldw N. traktuj dobrze i sprawiedliwie Mog otrzyma od N. pomoc, gdy jej potrzebuj N. interesuj si mn jako czowiekiem Autonomia ucznia U. uczestnicz w ustalaniu regulaminu szkoy U. mog pracowa we wasnym tempie U. mog wpywa na to jak jest wykorzystywany czas na lekcji Uczniom wyjania si jak wykona zadan prac Wymagania szkoy Mam zbyt duo pracy zwizanej ze szko Praca zwizana ze szko jest trudna Praca zwizana ze szko jest mczca Satysfakcja ze szkoy

48,8

22,7

73,0

Lubi swoj szko

72,9

32,2

21,8

64,8

Lubi zajcia w szkole

34,4

51,6

24,3

74,8

Chtnie id do szkoy Wychowawca sdzi, e moje wyniki w nauce s (b) dobre

36,6

31,4

59,1

42,4

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: A. Makowska-Szkutnik, rodowisko psychospoeczne

szkoy i przystosowanie do szkoy, op. cit., 2006, s. 146-165.

Wszystko to sprawia, e edukacyjna warto dodana jest niewielka wyniki pracy szkoy cigle jeszcze w wikszym stopniu wyznacza status ekonomiczny i kapita kulturowy wyniesiony przez dziecko z domu rodzinnego, anieli praca nauczyciela z uczniem w szkole. Potwierdzaj to liczne polskie badania ukazujce trwao spoecznych uwarunkowa pracy szkoy i karier edukacyjnych modziey44. Potwierdzaj to rwnie wyniki bada PISA (rys. 4.33).
41 42 OECD, Education at a Glance. Indicators, 2010, s. 393 i 411. A. Makowska-Szkutnik, rodowisko psychospoeczne szkoy i przystosowanie do szkoy [w:] A. Oblaciska, B. Woynarowska (red.), Zdrowie subiektywne, zadowolenie z ycia i zachowania zdrowot-

ne uczniw szk ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekcie czynnikw psychospoecznych i ekonomicznych, IMiD, Warszawa 2006, s. 146-165. 43 PISA 2009 Results: What Makes a School Successful? Resources, Policies and Practices, Volume IV, OECD

2010, s. 87-102. 44 Zob. m.in.: Z. Kwieciski, rodowisko a wyniki pracy szkoy, PWN, Warszawa 1975; tego: Dynamika funkcjonowania szkoy, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toru 1995; tego: Wykluczanie, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toru 2002; J. Domalewski, P. Mikiewicz, Modzie w zreformowanym systemie szkolnym , IRWiR PAN, Warszawa 2004; R. Dolata, Procedury rekrutacji i dziele-

nia uczniw na oddziay w gimnazjach prba oceny z perspektywy nierwnoci spoecznych w edukacji [w:] Zmiany w systemie owiaty. Wyniki bada empirycznych , ISP, Warszawa 2002;

R. Borowicz, op. cit.

120

eduKacJa i noWe WyzWania

Rys. 4.33. Umiejtno czytania ze zrozumieniem w relacji do poziomu socjo-ekonomicznego rodziny (2009)
Wynik redni 600 Umiejtno czytania powyej redniej Wpyw uwarunkowa spoeczno-ekonomicznych powyej redniej PL US SG NZ 500 FR HU AU BE CH JP SE DE SI IL SK LU UY TT KZ PE 350 Umiejtno czytania poniej redniej Wpyw uwarunkowa spoeczno-ekonomicznych powyej redniej KG rednia w krajach OECD IE NL NO TW GR IT HR LT ES CL RS MX CO ME AL PA QA AZ 350 BR JO TH TN ID 400 TR 450 PT KR CA DK EE IS LI MO rednia w krajach OECD 500 FI SHA 550 HK Wynik redni 600 Umiejtno czytania powyej redniej Wpyw uwarunkowa spoeczno-ekonomicznych poniej redniej

550

GB CZ AT AE 450 BG

LV RU RO

400

AR

Umiejtno czytania poniej redniej Wpyw uwarunkowa spoeczno-ekonomicznych poniej redniej 300 Rnica w wyniku zwizana ze wzrostem wskanika statusu ekonomicznego, spoecznego i kulturalnego PISA o jedn jednostk

300

rdo: Badanie PISA 2009, za: PISA 2009 Results: Overcoming Social Background Equity in Learning Opportunities and Outcomes, Volume II, OECD 2010, s. 58.

Trudno nawet za taki stan rzeczy wini samych nauczycieli. Przeadowanie programw szkolnych, ich nieadekwatno z punktu widzenia rozumienia wspczesnego wiata to kolejny sprawczy czynnik i obszar, w ktrym czeka nas prawdziwa rewolucja. Wypada zgodzi si z opiniami ekspertw, e nawet najlepsze podrczniki nie s gwarantem dobrej edukacji, niemniej ukryty program polskich podrcznikw, a zwaszcza ich anachronizm, promowanie tradycjonalizmu kosztem nowoczesnoci nie suy budowaniu pomylnoci Polski w najbliszych dekadach. Analiza ich treci dowodzi, e s one zwrcone czciej ku tradycji ni wspczesnoci. Tradycja opowiadana jest w kontekcie historii ojczyzny lub wasnej rodziny, z niekwestionowan dominujc pozycj najstarszego pokolenia. Zarwno w wybranych fragmentach z klasyki literatury polskiej, jak i w rnych baniach i legendach bardzo czsto pojawiajcym si motywem jest wiara w magi, istnienie si nadprzyrodzonych, zych mocy, duchw. Przemiany spoeczne wspczesnego wiata s prawie niedostrzegalne. Na podstawie podrcznikw mona by sdzi, e najwaniejszym problemem wspczesnego wiata jest zbyt dynamiczny rozwj nauki i techniki, ktry prowadzi do zagady i zniewolenia czowieka. O demokracji, rwnoci, tolerancji wspomina si jedynie w odniesieniu do historii lub bardzo oglnikowo. Najwicej uwagi powica
121

eduKacJa i noWe WyzWania

si nowoczesnym rodkom masowego przekazu, niemal zawsze przy tej okazji wspominajc o zagroeniach, jakie one za sob nios nadmiernym zawaszczaniu czasu, ktry mona przeznaczy na inn aktywno, uzalenieniu od nich, wyobcowaniu itp. Podrcznikowy wiat jest wic nie tylko nienowoczesny, ale odlegy od codziennych dowiadcze wspczesnej modziey zanurzonej w medialnym wiecie45.

4.7.2. Umiejtno posugiwania si technikami komputerowymi

Kompetencj, ktra jest znakiem czasu, bez ktrej nie mona sobie wyobrazi budowania spoeczestwa wiedzy, jest umiejtno korzystania z urzdze i technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT). Komputery i Internet sprawiaj, e mona zgbia i poznawa wiat nie wychodzc z domu. W ten sam sposb mona zwikszy przestrze wasnego uczestnictwa w yciu spoecznym i kulturze. Pod wpywem Internetu zmienia si mentalno i relacje midzy ludmi. Posiadanie odpowiednich umiejtnoci posugiwania si komputerem i korzystania z Internetu traktowane s jako kluczowe kwalifikacje mogce przyczynia si do powodzenia yciowego we wspczesnym spoeczestwie. S to nie tylko umiejtnoci techniczne, lecz take interdyscyplinarne, poznawcze, dotyczce rozwizywania problemw i rozumienia podstaw nowych strategii komunikacyjnych. Brak takich umiejtnoci moe zwiksza ryzyko wykluczenia. Nabywanie kompetencji cyfrowych najczciej dokonuje si w szkole (przyznaje si do tego 81% modziey w wieku 16-24 lata), drog samodzielnego wiczenia i eksperymentowania (66%) oraz poprzez korzystanie z pomocy kolegw, przyjaci lub czonkw rodziny (58%). Najczciej wszystkie te sposoby s czone przez modzie46. Mode osoby w duej mierze nale do pokole cyfrowych tubylcw wychowanych od najmodszych lat w obecnoci technologii cyfrowych, cho take w tym pokoleniu istniej wyrane rnice w kompetencjach czy sposobie korzystania. Niemniej przynajmniej podstawowy regularny dostp jest niemal powszechny. W grupie wiekowej 16-24 lata 95% osb regularnie korzysta z komputera (w porwnaniu ze redni dla ogu populacji 58%) a 93% osb regularnie korzysta z Internetu (w porwnaniu ze redni dla ogu 55%). Brak jakichkolwiek dowiadcze z komputerem i Internetem deklaruje zaledwie 0,5% pitnastolatkw (rednia dla OECD wynosi 1%). Do codziennego lub prawie codziennego posugiwania si komputerem przyznaje si 75% modych w wieku 16-24 lata, 58% osb w wieku 25-34 lata i 27% w wieku 45-54 lata. Codzienne korzystanie z Internetu jest ponad trzykrotnie czciej cech osb modych (w wieku 16-24) anieli starszych (w wieku 45-54)47. Jednoczenie te same mode osoby maj duo gorszy dostp do technologii w ramach systemu edukacji polskie szkoy nie s dobrze wyposaone w sprzt, a nauczyciele nie potrafi technologii cyfrowych wykorzystywa w procesie nauczania. 7% szk podstawowych i 17% gimnazjw nie ma dostpu do internetu, a odpowiednio 10% i 21% nie ma pracowni komputerowej. Sprzt jest dostpny w niewielkich

45

B. aciak, Obraz wiata i dziecistwa w podrcznikach szkolnych, Raport dla Fundacji Batorego, Warszawa 2009. 46 ICT use and educational scores: preliminary results from PISA, 28-31, April 2010, OECD Headquarters Paris. 47 Eurostat: Youth in Europe, 2009, s. 140-142.

122

eduKacJa i noWe WyzWania

ilociach: jeden komputer przypada rednio na 10-11 uczniw, a na szko przypada rednio jeden rzutnik multimedialny. W szkoach wiejskich te statystyki s jeszcze mniej korzystne (tabela 4.4).

Tabela 4.4. Wyposaenie szk w sprzt komputerowy i cza internetowe (2008/2009)

Ogem SZKOY PODSTAWOWE Liczba pracowni komputerowych przypadajca na 1 szko Liczba komputerw ogem (do uytku uczniw) przypadajca na jedn szko Liczba komputerw z szerokopasmowym dostpem do Internetu przypadajca na 1 szko GIMNAZJA Liczba pracowni komputerowych przypadajca na 1 szko Liczba komputerw ogem (do uytku uczniw) przypadajca na jedn szko Liczba komputerw z szerokopasmowym dostpem do Internetu przypadajca na 1 szko 1,06 17 11 1,24 20 14 0,90 15 8 1,05 16 8 1,29 21 13 0,96 14 5 Miasto Wie

rdo: Opracowanie J. Domalewski na podstawie danych GUS 2008/2009.

Przede wszystkim jednak komputery nie s stosowane w caym procesie edukacji w wielu wypadkach s dostpne dla uczniw tylko na okrelonych zajciach w pracowni komputerowej. Brak wprawdzie danych statystycznych o kompetencjach cyfrowych nauczycieli jako grupy zawodowej, jednak wielu ekspertw podkrela nieprzygotowanie nauczycieli do edukacji cyfrowej. Szkoa jest wic miejscem wyranych rnic, a moe nawet napi pokoleniowych dotyczcych wykorzystania technologii cyfrowych. Nieobecne w formalnym procesie nauczania technologie s przez uczniw wykorzystywane w domu: prace domowe s odrabiane z pomoc serwisu Skype, a materiay edukacyjne (nawet zeszyty) s skanowane i rozsyane przez Sie48. Najpopularniejszym serwisem edukacyjnym jest Wikipedia (9 375 000 uytkownikw w styczniu 201149) tworzona przez wolontariuszy encyklopedia, ktra powszechnie jest wykorzystywana jako rdo informacji przez uczniw oraz studentw. W badaniach Mariusza Jdrzejko 54% studentw uczelni publicznych i 72% niepublicznych deklaruje korzystanie z Wikipedii jako gwnego rda informacji przy pisaniu prac licencjackich oraz magisterskich50.

48 M. Filiciak, (red.). Modzi i media, SWPS, Warszawa 2010. 49 Internet Standard: Megapanel, stycze 2011 serwisy tematyczne, URL. 50 http://www.internetstandard.pl/news/368513_2/Megapanel.styczen.2011.serwisy.tematyczne.html http://www.rp.pl/artykul/449751.html.

123

eduKacJa i noWe WyzWania

Rys. 4.34. Poziom umiejtnoci komputerowych modziey w wieku 16-24 lata (2008)
Wysoki 10% 80% 60% 40% 20% 0% SI LU AT PT ES HU NO EE FR DK IS FI DE LT NL MT UK EU CZ IT 27 SE BE CY SK EL LV PL IE BG RO redni Poziom niski

rdo: Opracowanie wasne na podstawie Eurostat, Community Survey on ICT usage households and by individual, za: Youth in Europe, s. 148.

Rys. 4.35. Umiejtnoci korzystania z Internetu modzie z wybranych krajw UE (2008)

Uywanie wyszukiwarki Wysyanie e-maili z zacznikami Zostawianie wiadomoci na czacie 100% 80% 60% 40% 20% 0% FI IS DK DE LT LU FR ES EE PL EU-27 HU GB MT CZ RO Uczestnictwo w portalach spoecznociowych Rozmowy przez Internet Tworzenie wasnej strony

rdo: Opracowanie wasne na podstawie Eurostat, Community Survey on ICT usage households and by individual, za: Youth in Europe, s. 149.

Nie najlepszy stan wyposaenia szk i rodzinnych domw w sprzt komputerowy, wysokie koszty oprogramowania i poziom nauczania informatyki sprawia, e modzi Polacy nie wypadaj najlepiej w pomiarach poziomu umiejtnoci informatycznych na tle modziey z innych europejskich krajw. Spord trzech poziomw umiejtnoci poziom wysoki reprezentuje 33% modziey, poziom redni 39%, niski 19% (rys. 4.34)51. Podobny obraz wyania si z bada Study for Assessment Criteria for
51 S to: 1) kopiowanie i przenoszenie plikw oraz folderw, 2) robienie kopii, duplikatw i przenoszenie informacji w obrbie dokumentu, 3) stosowanie podstawowych dziaa arytmetycznych w arkuszach kalkulacyjnych, 4) kompresowanie plikw, 5) podczanie i instalowanie urzdze towarzyszcych jak drukarki czy modemy, 6) pisanie programw komputerowych. Poziom niski obejmuje 1 lub 2 rodzaje umiejtnoci. Poziom redni odnosi si do 3 lub 4. Poziom wysoki dotyczy osb, ktre posiadaj umiejtno wykonywania wszystkich tych dziaa. Poziomy te odzwierciedlaj liczb umiejtnoci wyselekcjonowanych do bada Eurostatu.

124

eduKacJa i noWe WyzWania

Media Literacy Levels polska modzie ma nisze ni rednia europejska kompetencje medialne. Z wynikiem odpowiadajcym 70% redniej jestemy szstym pastwem od koca 27 krajw UE. Za to w podobnym stopniu jak na Zachodzie Internet sta si elementem codziennego ycia polskiej modziey, a korzystanie z wyszukiwarki internetowej jest najbardziej powszechn umiejtnoci (rys. 4.35). W Polsce, podobnie jak w krajach Europy Pnocno-Zachodniej, umiejtno t posiada 90% modziey w wieku 16 do 24 lata.
Rys. 4.36. Czstotliwo uywania Internetu do rnych dziaa wg grup wiekowych
Umieszczanie wiadomoci lub komentarzy na stronach wiadomoci Umieszczanie gra ki lub zdj w serwerach internetowych 100% 80% 60% 40% 20% 0% 15-19 lat 20-24 lat 25-29 lat 30-39 lat 40-49 lat 50-59 lat 60+ lat Komentowanie blogw innych osb Wysyanie plikw audio/wideo Prowadzenie bloga

rdo: World Internet Project 2010 Poland.

Tak wysokie wskaniki sugeruj, e w kadym wypadku modzie znaczco czciej wykonuje dany rodzaj czynnoci komunikacyjnej z pomoc Internetu ni osoby starsze (przykadowo w Polsce 42% internautw uywa jakiej formy spoecznociowej, a rednia europejska wynosi 35%52 rys. 4.36). Modzie korzysta wic z technologii cyfrowych intensywnie, chocia nie cakiem kompetentnie. Do tego komputery i Internet nie s wystarczajco wykorzystywane w szkoach i w edukacji formalnej, ktra pod tym wzgldem odbiega od codziennego ycia osb modych (rednio 2 godz. i 12 min tygodniowo korzystania z Internetu w szkole, a rednia korzystania w grupie wiekowej 15-19 wynosi 19,8 godz.53). O znaczeniu szkoy moe jednak wiadczy fakt, e mimo tego jest ona kluczowym miejscem zdobywania kompetencji cyfrowych.

4.7.3. Znajomo jzykw obcych

W zestawie wanych kompetencji, w jakie wyposaa szkoa, jest umiejtno posugiwania si jzykiem obcym, decydujca o efektywnoci otwarcia si na wiat i poruszania si w obrbie innych kultur. W wikszoci europejskich krajw modzie uczona jest dwch jzykw obcych obowizkowo lub z opcj drugiego jzyka jako fakultatywnego. Do 2009 roku Polska naleaa do trzeciej kategorii czterech europejskich krajw, gdzie nie zapewnia si kademu uczniowi moliwoci nauki dwch
52 53 Special Eurobarometer 335, E-Communications Household Survey Fieldwork: November December 2009 Publication: October 2010. Agora, World Internet Project 2010, 2010.

125

eduKacJa i noWe WyzWania

jzykw. Dzi obligatoryjnie naucza si dwch nowoytnych jzykw obcych w szkoach rednich, a ze znajomoci jednego z nich uczniowie s rozliczani na maturze. Najczciej oferowanym jzykiem obcym jest angielski uczy si go powyej 70% gimnazjalistw i blisko 90% uczniw szk ponadgimnazjalnych. Drugi w kolejnoci jest jzyk niemiecki uczy si go 23% gimnazjalistw i 62% modziey ze szk ponadgimnazjalnych. Znacznie mniejsze jest zainteresowanie jzykiem francuskim, rosyjskim, hiszpaskim czy woskim. Najmodsze roczniki maj ju okazj uczy si obowizkowo jzyka obcego w szkole podstawowej54. O jakoci nauczania jzykw obcych w polskich szkoach wiemy tyle, ile mwi raporty CKE, relacjonujce wyniki egzaminw gimnazjalnych i maturalnych. W roku 2010 redni wynik uzyskany przez uczniw koczcych gimnazja mieci si w granicach 60% punktw moliwych do uzyskania55. Maturzyci rozwizujcy test jzykowy na poziomie podstawowym uzyskali wynik mieszczcy si w granicach 62-79%, przy czym egzamin z jzykw najczciej nauczanych (angielski, niemiecki, rosyjski) zdawany by gorzej (redni wynik 60%) ni z jzykw mniej popularnych (francuski, hiszpaski, woski redni wynik 80%), co naley wiza z wiksz dobrowolnoci wyboru tych ostatnich56. Najlepsze wyniki na poziomie podstawowym osigaj licea oglnoksztacce. Na poziomie rozszerzonym poziom jest znaczco bardziej wyrwnany, co rwnie naley wiza z innego typu motywacj do uczenia si. Na rysunku 4.37 przedstawione s dane dotyczce jzyka angielskiego jako najczciej nauczanego, lecz analogiczne prawidowoci i zrnicowania maj miejsce w przypadku egzaminw z innych jzykw obcych.
Rys. 4.37. rednie wyniki z jzyka angielskiego wedug typw szk matura 2010
redni wynik - jzyk angielski poziom podstawowy 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Licea oglnoksztacce Licea pro lowane Technika Licea uzupeniajce Technika uzupelniajce redni wynik - jzyk angielski poziom roszerzony

rdo: CKE, Osignicia maturzystw w 2010 roku, s. 224.

54

55 56

Pomijamy tu kwesti, e z punktu widzenia procesw poznawczych rozpoczynanie powszechnej nauki jzyka obcego dopiero na poziomie szkoy podstawowej nie jest najbardziej optymalnym rozwizaniem dziecko uczy si jzyka obcego najskuteczniej na etapie rozpoznawania struktur wasnego jzyka. Nie tylko w polskich realiach (gdy opiek przedszkoln objtych jest cz dzieci) rozwizanie takie jest zupenie nierealne. CKE, Osignicia uczniw koczcych gimnazja w roku 2010, Sprawozdanie z egzaminu gimnazjalnego 2010, s. 50. CKE, Osignicia maturzystw w 2010 roku, Sprawozdanie z egzaminu maturalnego w 2010 roku, s. 220.

126

eduKacJa i noWe WyzWania

Podobnie jak w przypadku innych umiejtnoci poziom ich nauczania jest rny w rnych szkoach i zaley od skadu spoecznego uczniw, dostpnoci nauczycieli czy wyposaenia szkoy w narzdzia uatwiajce nauk jzyka obcego. Wiele szk wiejskich (oraz zasadniczych zawodowych) moe zaoferowa nauk jedynie jzyka rosyjskiego, poniewa wrd nauczycieli ju s wyksztaceni w dawnych czasach rusycyci, ktrych nie trzeba jak anglistw czy germanistw pozyskiwa od nowa. O rnicach w nauczaniu jzyka obcego decyduje te infrastruktura. Nie w kadej szkole s pracownie jzykowe wedug danych GUS dysponuje nimi rednio prawie kade gimnazjum w miecie (wskanik nasycenia 0,78) i co trzecie na wsi (wskanik nasycenia 0,30)57. Nie mamy danych dotyczcych stosowanych metod nauczania, chocia z nimi wi si najprawdopodobniej najwiksze straty potencjau jzykowego ludzi modych.
Rys. 4.38. Moliwoci studiowania w jzyku obcym
Tak, cay program studiw mg by realizowany w jzyku obcym Tak, ale tylko dla poszczeglnych przedmiotw 3% Nie Nie wiem, nigdy si tym nie interesowaem

33% 46%

18%

rdo: Raport z bada w projekcie Uczelnia Przyjazna Pracodawcom, IPiSS, Warszawa 2010, s. 16.

Poza miarami odnoszcymi si do poziomu umiejtnoci jzykowych za wskanikowe mona uzna odpowiedzi na dwa doczone do polskich bada PISA pytania: czy i w jakim stopniu nauczanie jzyka obcego jest fikcj i czy czsto zmienia si nauczyciel. Tylko jedna trzecia uczniw ocenia nauczanie jzyka obcego jako solidne, pozostali jako takie sobie lub fikcyjne. Tylko 42% stwierdzio, e przez cay czas gimnazjum jzyka uczy ten sam nauczyciel. Ponad jedna pita modziey bierze dodatkowe (prywatne) lekcje jzyka obcego58. Wszystko to sprawia, e znajomo jzykw obcych jest wrd modych Polakw zrnicowana zarwno co do powszechnoci w rnych kohortach wiekowych, jak i poziomu biegoci. Wg bada CBOS z 2004 roku w jzyku obcym mwi co drugi Polak poniej 35 roku ycia, a angielski bardzo dobrze znao dwie trzecie studentw59. Z perspektywy pracodawcw poziom znajomoci jzykw obcych wrd zatrudnianych przez nich absolwentw szk wyszych nie jest zadowalajcy, zwaszcza jeli chodzi o zakres zwizany z wykonywanym zawodem. Dobrym rozwizaniem
57 58 59 Dane dotycz roku szkolnego 2008/2009.

Spoeczestwo w drodze do wiedzy..., s. 318-319. Wyjazdy zagraniczne studentw i znajomo jzykw obcych. Komunikat z bada, CBOS, Warszawa,
czerwiec 2004.

127

eduKacJa i noWe WyzWania

byoby umoliwienie studentom ksztacenia w jzyku obcym, co jednak w zwizku z brakiem dodatkowych nakadw finansowych i braku odpowiednich kompetencji jzykowych u wykadowcw polskich uczelni si nie udaje. Z moliwoci studiowania w jzyku obcym korzysta niewielu studentw 33% studiowao na uczelni, gdzie cay program studiw mg by realizowany w jzyku obcym, a 18% miao moliwo korzystania z wybranych zaj prowadzonych w jzyku obcym. Blisko poowa (46%) w ogle nie miaa moliwoci studiowania w jzyku obcym (rys. 4.38). Rekompensat mogyby by studia za granic, niemniej jak pokazywalimy z takiej oferty korzysta tylko niewielka cz studentw. Mimo tych niedostatkw znajomo jzykw obcych, z jak modzi ludzie opuszczaj system edukacji, jest nieporwnywalna w stosunku do analogicznych kompetencji pokolenia rodzicw. Dzisiejsza modzie jest pierwszym pokoleniem tak powszechnie wprowadzanym w znajomo jzykw obcych. Udzia szkoy, ktra zapewnia pierwszy, systematyczny (cho w przypadku rnych grup modziey zrnicowany co do czasu i jakoci) kontakt z jzykiem obcym jest bardzo wany, lecz jednoczenie daleki od zadowalajcego.

4.7.4. Kompetencje zawodowe

Coraz wiksz wag w ksztaceniu, nie wyczajc akademickiego, przywizuje si do wiedzy i umiejtnoci zwizanych z prac zawodow. Wiele szk i kierunkw studiw cigle ma z tym problemy. Wynikaj one albo z anachronicznoci dotychczasowych programw, albo braku koncepcji tam, gdzie ksztacenie nie jest wizane z okrelon sylwetk zawodow absolwenta. Problem dotyczy zarwno szk zawodowych, jak i ksztacenia na wyszych uczelniach. I jedne, i drugie dowiadczaj problemw adaptacyjnych w rwnie duym lub nawet wikszym stopniu ni jednostki. Jak pisalimy wczeniej, szkoa nie przygotowuje do rynku pracy. Cho nie od niej tylko zaley znalezienie zatrudnienia, faktem jest, e absolwenci dugo nie s w stanie zaistnie na rynku pracy. Przyczynia si do tego brak stau, praktyki zawodowej czy choby odpowiedniej wiedzy praktycznej.
Rys. 4.39. Absolwenci wedug grup kierunkw studiw w roku akademickim 2008/2009
Pedagogiczna Humanistyczna Spoeczna Ekonomiczna i administracyjna Biologiczna Informatyczna Medyczna Inynieryjno-techniczna 10% 3% 2% 4% 5% 7% 4% 2% 26% 15% Usug dla ludnoci Architektury i budownictwa Produkcji i przetwrstwa Pozostae kierunki

8%

15%

rdo: Szkoy wysze i ich finanse w 2009 roku, GUS, Warszawa 2010, s. 31.

128

eduKacJa i noWe WyzWania

Odrbn kwesti jest niedopasowanie dziedzin i limitw ksztacenia do potrzeb gospodarki i rynku pracy. Wysze uczelnie od lat nie zwracaj uwagi na zapotrzebowanie rynku i generuj zastpy absolwentw, ktrzy ksztacili si na kierunkach nie przygotowujcych do adnego zawodu (humanici, reprezentanci nauk spoecznych i innych rys. 4.39). Projekt KRK60, ktry ma ograniczy negatywne skutki ksztacenia akademickiego widoczne w jego oderwaniu od praktycznych potrzeb, jest wanym krokiem w kierunku zmniejszenia tej luki, niemniej istniej obawy, e bez odpowiedniego finansowego i logistycznego zaplecza moe nie speni swoich zada. Jednoczenie coraz czciej pracodawcy wymagaj takich umiejtnoci, do ktrych szkoa i uczelnie nie przywizuj wikszej wagi. Do kanonu wymaga stawianych osobom z wyszym wyksztaceniem nale poza znajomoci jzyka obcego (66%) umiejtnoci obsugi komputera (56%) dowiadczenie zawodowe (57%), samodzielno w dziaaniu (33%), komunikatywno (29%), szczeglne umiejtnoci zwizane z zawodem (29%), dobra organizacja pracy (28%), praca w zespole (24%), zdolnoci interpersonalne (22%), dyspozycyjno (17%), umiejtnoci analityczne (15%), kreatywno (15%)61. Wikszoci z nich nie wiczy adna szkoa, cho wikszoci z nich jak dowodzi wspczesna psychologia mona si nauczy. U absolwentw krytykowana jest nieumiejtno czenia teorii z praktyk, rozwizywania nowych problemw, brak pokory wobec dowiadczenia. Ksztacenie zawodowe realizowane w szkoach rednich take nie spenia swojej roli. Podczas gdy modzie naciska na maksymaln pragmatyzacj nauki, oferty edukacyjne s przesterowane w kierunku tzw. teoretycznej wiedzy zazwyczaj anachronicznej i wewntrznie nieuporzdkowanej. Tymczasem szkoy zawodowe powinny wyposaa zarwno w kompetencje oglne, szerokie podstawy zawodowe (uatwiajce zdobywanie zawodw pokrewnych), jak i umiejtnoci kierowania wasnym losem zawodowym (poszukiwanie pracy, trafna ocena wasnych moliwoci, nawyk ksztacenia si)62 . Jak bardzo oczywistych rzeczy poszukuj pracodawcy wrd kandydatw do zatrudnienia i jak oczywiste wymagania formuuj pod adresem szkolnictwa pokazuje tabela 4.5, w ktrej podane s przykady dwch bran bardzo tradycyjnej, ale cigle dynamicznie si rozwijajcej (budownictwo) i bardzo nowoczesnej (IT&T). Podzielajc przekonanie pracodawcw, e niekoniecznie szkoa musi bra na siebie obowizek dbaoci o wszystkie poszukiwane na rynku pracy kompetencje, poczenie okresu przygotowujcego do wejcia na rynek pracy z systemem szkole, nowoczesnym doradztwem zawodowym i treningiem umiejtnoci spoecznych jest nie tylko potrzeb dyktowan przez zmieniajc si gospodark, lecz rwnie cywilizacyjn koniecznoci. Dzi coraz bardziej oczywiste si staje, e nie tylko wzrasta potrzeba uczenia si przez cae ycie (life-long learning ), lecz rwnie uczenia si we wszystkich rolach i odniesieniach yciowych (life-wide learning ).

60 Krajowe Ramy Kwalifikacyjne. 61 Badania ogosze dzkich i warszawskich pracodawcw z 2001 i 2003 roku zob. A. Dziedziczak-Fotyn, Modzi adepci zarzdzania na rynku pracy. Oczekiwania pracodawcw wobec wyszych uczelni [w:] A. Buchner-Jeziorska (red.), Szkoa sukcesu czy przetrwania. Szkolnictwo wysze w Polsce, SGH, Warszawa 2005. 62 Edukacja dla pracy. Raport o rozwoju spoecznym Polska 2007, UNDP, Warszawa 2007, s. 196.

129

eduKacJa i noWe WyzWania

Tabela 4.5. Oczekiwane kompetencje i wymagania wobec szkolnictwa formuowane przez pracodawcw (2009)63
Oczekiwane kompetencje BUDOWNICTWO Szeregowi pracownicy: z Znajomo poszczeglnych narzdzi i surowcw z Odpowiedzialno za powierzony odcinek prac z Dokadno, umiejtno wsppracy z innymi z eby byli niepijcy Nadzr: z Wsppraca w zespole specjalistw z Znajomo swojej dziaki technicznej z Znajomo prawa i ekonomii z Umiejtno wsppracy z innymi z Deklaracje pomocy w zdobywaniu uprawnie Ocena kandydatw do kadry wyszej: z Przeadowani teori absolwenci, bez szacunku dla praktyki z Sam dyplom nic nie mwi, waniejsze i wicej mwice jest nazwisko promotora z CV, choby najkrtsze mwi wicej ni dyplom, najlepszej nawet uczelni z Trudno znale absolwenta, ktry zna teori i umie, a przede wszystkim chce si uczy przeoenia jej na praktyk (pokora) z Rozwj nasili zmiany strukturalne, tzn. przesunicia z usug hardwarowych do softwarowych zwikszenie popytu na prace wyszej klasy specjalistw, przy czym nie chodzi tu tylko o osoby z wyszym wyksztaceniem ale o osoby z odpowiednio wysokiej jakoci wyszym wyksztaceniem, zdolne do twrczej a nie tylko odtwrczej pracy. Dzi uznaje si e jedn z gwnych saboci brany IT jest wanie kapita ludzki. z Zmienia si wewntrzna struktura zatrudnienia wzrost specjalizacji Najsilniejszy wzrost zatrudnienia dot. wsko definiowanych specjalistw (3,5x) Sabszy wzrost specjalistw mniej wykwalifikowanych Spada zatrudnienie osb, ktrych ujmuje b. szeroka definicja jako specjalistw IT Wymiana kadr zwizana z wiksz profesjonalizacj pracujcych w brany wzrost osb cile zwizanych z zawodami informatycznymi z Zasadniczo zmodernizowanego programu ksztacenia, w ktrym wiksz rang nada si umiejtnociom praktycznym dotyczy to kadego poziomu ksztacenia, wyszego nie wyczajc (szkoy zasadnicze, technika, uczelnie) z Odbiurokratyzowania praktyk studenckich i wprowadzenia do programw szk wikszego zakresu praktyk uczniowskich z Promocji zawodw budowlanych tak, eby byli chtni do uczenia si i podejmowanie pracy nie z braku innych moliwoci, ale z wyboru z Uczenie postaw wobec pracy Wymagania wobec szkolnictwa

IT&T z Podniesienia jakoci ksztacenia informatycznego w uczelniach, w tym eliminacji z rynku usug edukacyjnych uczelni sabo ksztaccych z Stawianie w ksztaceniu na samodzielno i kreatywno studentw; z Brak sensu ksztacenia informatykw na poziomie rednim dla brany z Kierowania si w ksztatowaniu programw oczekiwaniami dotyczcymi wymaganych umiejtnoci absolwentw z Szybkich modernizacji programw ksztacenia dopasowanych do zmian zachodzcych w brany

rdo: Opracowanie na podstawie: U. Sztanderska, Kwalifikacje dla potrzeb pracodawcw. Raport kocowy, Warszawa, czerwiec 2010.

Podsumowanie
Jeli przyj, e gospodarka oparta na wiedzy i rozwj kapitau intelektualnego jest jednym z podstawowych polskich wyzwa, to tempo i trwao procesu konwergencji Polski z najbardziej rozwinitymi krajami Europy i wiata zalee bdzie w duej mierze od tego, czy i w jakim stopniu wesprze go system edukacji, wypracowujcy podstawy kapitau intelektualnego w modym pokoleniu. Zlekcewaenie tego wyzwania spowoduje, e dystans Polski wobec rozwinitych gospodarek wiata w obszarze kapitau intelektualnego bdzie si powiksza64.
Badania zrealizowane w ramach projektu Kwalifikacje dla potrzeb pracodawcw. Objy one analiz danych zastanych (dotyczcych rozwoju produkcji, zatrudnienia w 4 branach w Polsce, programw ksztacenia), badanie firm (wywiady indywidualne i kwestionariuszowe z pracodawcami i pracownikami), wywiady grupowe w szkoach i uczelniach, badania oferty medialnej, wywiady telefoniczne z przedstawicielami instytucji szkoleniowych. 64 Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, M. Boni (red.), Warszawa 2009, s. 204 i n. 63

130

eduKacJa i noWe WyzWania

Od 1989 roku mode pokolenie zgasza bardzo wysokie oczekiwania co do wyksztacenia. Spoeczna presja na zmiany w systemie edukacji spowodowaa, e zacz on si otwiera na oczekiwania modziey zanim jeszcze wdroono reform edukacji. Bilans tych dostosowa nie jest do koca korzystny, zwaszcza jeli patrze na jako ksztacenia, niemniej sporo osignlimy: bezprecedensowo wysokie wskaniki skolaryzacji, zwaszcza wrd eskiej modziey, wysokie (cho nie tak wysokie jak bymy tego oczekiwali) wskaniki zatrudnienia wrd osb z dyplomami wyszych uczelni, niskie w porwnaniu z innymi krajami wskaniki bezrobocia65, nie najgorsze (i poprawiajce si) wyniki w pomiarach podstawowych kompetencji szkolnych modziey. Zmiany, jakie zaszy dziki aktywnoci edukacyjnej modych, dokonuj nie tylko przeksztace spoecznej struktury. Daj one now jako kapitau intelektualnego, ktry nie tylko umoliwia zmiany strukturalne w gospodarce, lecz rwnie zapewnia wiksze szanse rozwojowe kraju na przyszo. Wielu zjawisk o negatywnym charakterze (nadprodukcja absolwentw o przygotowaniu nieprzystajcym do wymaga rynku pracy, rutynowo ksztacenia prowadzca do tracenia znacznej czci potencjau intelektualnego modziey, may wysiek instytucji edukacyjnych w podnoszeniu szans edukacyjnych uczniw z rnych rodowisk, niepena kontrolowalno rynku edukacyjnego, zwaszcza w odniesieniu do uczelni wyszych) zapewne nie mona byo unikn. Kontekst transformacji, braku dowiadcze, konieczno eksperymentowania, deficyt rodkw i brak spjnej koncepcji reformy caego systemu edukacji ma swoj cen. O ile pierwsz dekad przemian mona by okreli jako dostosowania o charakterze ywioowym (gwnie do zgaszanych spoecznych potrzeb), a drug jako dostosowania o charakterze odgrnie regulowanym (gwnie do norm europejskich), dzi, gdy wkraczamy w trzeci dekad i trzeci faz przemian, naleaoby si spodziewa przemylanych dostosowa systemu edukacji do nowych wyzwa, powstajcych na styku spoecznych potrzeb i globalnych cywilizacyjnych wyzwa. Podstawowym problemem polskiej edukacji jest jej sabo w przeamywaniu ogranicze rodowiska spoecznego. Szkoa, ktra dziki reformom miaa wykaza si aktywnym udziaem w awansie modego pokolenia i wyzwalaniem drzemicego w nim potencjau intelektualnego, staa si kanaem selekcjonowania i pozycjonowania modziey w spoecznej strukturze. Proces ten zasadniczo zaczyna si ju na pocztku edukacji szkolnej, uaktywnia si na poziomie gimnazjum, by ze szczegln intensywnoci dawa o sobie zna na poziomie szk rednich i wyszych. Modzie z tzw. dobrych rodzin (o wysokim kapitale kulturowym) wybiera markowe szkoy, dziki czemu odnosz one spektakularne sukcesy edukacyjne. Tam, gdzie skad spoeczny szkoy jest zdominowany przez modzie z rodzin o niekorzystnym kapitale kulturowym, wyniki pracy s sabe. System egzaminw zewntrznych, rankingujcy szkoy (i uczniw), utrwala procesy polaryzacji, bardzo wczenie przesdzajc o dalszych losach edukacyjnych i yciowych modziey. W innych krajach szkoa w znaczco wikszym stopniu przeamuje ograniczenia rodowiska spoecznego i uwalnia pokady moliwoci tkwice w modziey. Przykadem s pastwa osigajce najlepsze wyniki w badaniach PISA, a jednoczenie odznaczajce si najsabsz zalenoci sukcesw szkolnych od rodowiska ycia modziey (Finlandia, Holandia, Dania, Kanada nowe tygrysy azjatyckie). Innym problemem polskiego szkolnictwa, przekadajcym si na kariery zawodowe i yciowe modziey, jest niedopasowanie ksztacenia do potrzeb zmieniajcego
65 Zob. analizy zawarte w kolejnym rozdziale raportu.

131

eduKacJa i noWe WyzWania

si rynku pracy. Przybiera ono rne formy, a ich rdo jest zoone. Jest to, po pierwsze, kwestia niedopasowania kierunkw i limitw ksztacenia do realnie istniejcych bran i potrzeb rynku pracy (przykadem nadprodukcja humanistw czy absolwentw prawa, marketingu przy braku inynierw, informatykw, energetykw czy cieli, rzenikw i tokarzy). Po drugie, jest to kwestia nieadekwatnych umiejtnoci i wiedzy w stosunku do wymaganych w miejscu pracy (wiedza anachroniczna, zbyt teoretyczna, nieuporzdkowana, brak umiejtnoci jej czenia z praktyk, racy niedobr tzw. kompetencji mikkich spoecznych, brak przygotowania zawodowego, nieznajomo realiw pracy). Po trzecie, jest to problem nieczytelnoci oferty edukacyjnej uczelni i szkoy (skadajcych nierzadko cyniczne obietnice mirae) oraz szkolnych certyfikatw i dyplomw (ktre nie tylko straciy warto, ale i nie wiadomo o czym zawiadczaj). Nieprzejrzysto tych dopasowa i relacji sprawia, e strategie i decyzje edukacyjne modziey nacechowane s w duej mierze przypadkowoci i znacznym stopniem ryzyka. Obnia to efektywno inwestycji edukacyjnych, a sam proces ksztacenia czyni chaotycznym i nieczytelnym co do kierunkowego celu. Brak odpowiednio wczenie rozpocztych reform spowodowa, e starsze generacje modziey same radziy sobie z konsekwencjami ywioowych dostosowa. Cen za przypadkowo wielu decyzji (i wielu rozwiza) ponosz dzisiaj i modzi i spoeczestwo. Ryzyko pozostawania poza rynkiem pracy, niespenione kariery, zwiedzione nadzieje to bardzo wyrane straty. Nie mona na nie skaza nastpnych generacji modziey. Polski nie sta na takie marnotrawstwo ludzkiego kapitau. Nie pokonamy kolejnego progu cywilizacyjnych wyzwa i nie pozyskamy zaangaowania modych, jeli skaemy ich na przypadkow ofert edukacyjn i nie najlepiej dziaajce szkoy. Inwestycje w edukacj i troska o ni powinny by absolutnym priorytetem pastwa w nadchodzcej dekadzie. Nakady na edukacj zwracaj si w Polsce z nawizk w przypadku nakadw na ksztacenie wysze czterokrotnie, wyej ni rednia dla UE i krajw OECD. Posiadacze dyplomw wyszych uczelni wicej zarabiaj, pac wiksze podatki, s aktywnymi konsumentami wtrnie uruchamiaj koo zamachowe rozwoju gospodarczego. Ludzi lepiej wyksztaconych cechuje wiksza determinacja w pozyskiwaniu pracy, lepsza kondycja zdrowotna, wysze indeksy zaufania, wiksze polityczne zaangaowanie i poczucie obywatelskiej odpowiedzialnoci. Konstatacje tego rodzaju pojawiay si ju nieraz. Wszyscy zdaj si rozumie, e edukacja jest wspczenie niekwestionowanym medium rozwoju zarwno jednostek, jak i spoeczestw nie w wymiarze liczb czy wskanikw nasycenia, lecz wysokiej jakoci oferty edukacyjnej. Dzi potrzeba nam reform skierowanych gwnie do wntrza uczelni i szkoy (programowych, metodycznych, zmieniajcych zasady selekcji kadr pedagogicznych i naukowych, naturalizujcych wymg kreatywnoci i niekonwencjonalnego mylenia). Ich dopenieniem winny by dziaania wspierajce powstawanie instytucji doradztwa zawodowego i osobistego, ktre pomagayby modziey podejmowa optymalne decyzje dotyczce cieki edukacyjnej, kariery zawodowej i rozwoju osobistego. Sukces wie si z koniecznoci odejcia od ksztacenia stymulowanego przede wszystkim niskimi kosztami nauki (tak na poziomie szkoy powszechnej, szkolnictwa ponadgimnazjalnego, jak i wyszego) na rzecz rozwiza nowoczesnych i racjonalnych, koncepcyjnie dopracowanych, czyli kosztownych. Bez wyranego zwikszenia nakadw na edukacj nie osigniemy zakadanych celw. Skutkiem moe by kolejne stracone pokolenie i marginalizacja Polski na mapie gospodarczej wiata.

132

5.

5. Praca i wchodzenie na rynek pracy

5.1. Wchodzenie na rynek pracy przygotowania i bariery 5.2. Wskaniki aktywnoci i biernoci na rynku pracy 5.3. Pierwsza praca wskaniki zatrudnienia, dochody 5.4. Wskaniki bezrobocia 5.5. Dualny rynek pracy podwjne regulacje prawne. Konsekwencje dla zatrudnienia modziey 5.6. Wpyw globalnego kryzysu gospodarczego na zatrudnienie modziey 5.7. Bezporednie i dugoterminowe konsekwencje kryzysu na rynkach pracy dla modziey 5.8. Perspektywy normalizacji rynkw pracy dla modziey Podsumowanie

5. Praca i wchodzenie na rynek pracy

rozdzia pity

Przejcie od edukacji do pracy i zatrudnienia jest procesem bardzo wanym dla modego czowieka. Od jego powodzenia zaley nie tylko wyzwolenie spod kontroli rodzicw (opuszczenie domu rodzinnego, samodzielno finansowa), ale te realizacja aspiracji, ambicji, planw yciowych i zawodowych (kupno mieszkania, zaoenie wasnej rodziny). Praca to nie tylko rdo dochodw, ktre jednym pozwalaj przetrwa, innym godnie lub wygodnie y. Praca ma by dzisiaj rwnie rdem satysfakcji i okazj do osobistego rozwoju. Przede wszystkim jest warunkiem niezalenoci i autonomii rozumianej jako moliwo podejmowania samodzielnych decyzji yciowych. Ta ostatnia warto jest szczeglnie ceniona przez modych, bo pozwala widzie w sobie osoby dorose. Pozostawanie bez pracy jest wic powodem niezadowolenia modych, poniewa utrzymuje ich w trudnym psychicznie stanie zawieszenia midzy zalenoci od dorosych a niezalenoci, uniemoliwia zaspokojenie wanych yciowo potrzeb, by z czasem zagrozi spoecznym wykluczeniem. Przechodzenie od edukacji do zatrudnienia jest rwnie procesem trudnym. Maj na niego wpyw zoone i mao przyjazne dla wspczesnej modziey trendy demograficzne i makroekonomiczne. Chocia przebiega on rnie w rnych krajach, najnowsze raporty midzynarodowych organizacji i eksperckich gremiw pokazuj mao optymistyczne prognozy zatrudnienia i rynkw pracy dla modziey. Mimo e jest ona coraz lepiej wyksztacona i jest jej coraz mniej, w ni przede wszystkim uderzaj konsekwencje recesji gospodarczej z lat 2009-2010/11. Wskaniki bezrobocia, aktywnoci zawodowej i zatrudnienia s o wiele bardziej korzystne dla dorosych ni dla modziey. Regulacje prawne i preferencje pracodawcw sprawiaj, e nawet ci spord modych, ktrzy staj ju jedn nog na rynku pracy, nie mog liczy na stabilne zatrudnienie. Dzieje si tak z kilku powodw. Jednym z nich jest rozbieno midzy umiejtnociami nabytymi podczas edukacji a wymaganiami rynku pracy, rwnie ze wzgldu na kondycj gospodarki. W czasach finansowych napi firmy bd zapewne kontynuoway redukcj programw zatrudnienia. W dodatku pracodawcy bd wybiera lepiej wykwalifikowanych specjalistw, bardziej dowiadczonych, odpowiedzialnych. Cechy te posiadaj raczej doroli, ni modzi ludzie. Wszystko to sprawia, e wspczenie, w warunkach niestabilnej gospodarki, wzrasta niepewno satysfakcjonujcego przejcia na rynek pracy. Wpyw kryzysu uwidacznia si najbardziej pod postaci bezrobocia i zwizanych z nim spoecznych zagroe, w tym przeduajcej si biernoci zawodowej modziey. Liczne badania ilustruj tez, e wchodzenie na rynki pracy w okresie recesji moe pozostawia trway lad na modym pokoleniu. Najwiksze obawy dotycz moliwoci wygenerowania przez kryzys tzw. straconej generacji modych, dobrze wyksztaconych ludzi, ktrzy nie znajduj miejsca na rynku pracy. Stosowanie systemowych instrumentw w motywowaniu modych, by nie tracili mimo niesprzyjajcych okolicznoci nadziei na pomyln przyszo jest miaym i kosztownym przedsiwziciem, niemniej zachcaj do tego i organizacje midzynarodowe, i Komisja Europejska. W myleniu tego typu podkrela si, e alternatywa nic-nie-robienia
135

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

jest jeszcze bardziej kosztowna, bo moe skutkowa powanymi i niebezpiecznie gronymi kosztami spoecznymi, gospodarczymi i by moe nawet politycznymi1. Jest wiele powodw, dla ktrych modzi ludzie s zagroeni skutkami gospodarczych wstrzsw: brak umiejtnoci i dowiadczenia zawodowego moe czyni ich mniej atrakcyjnymi dla pracodawcw. Modzi mog nie mie wiedzy dotyczcej tego, gdzie i jak szuka pracy, rodkw finansowych, by przej bezpiecznie przez cay cykl poszukiwania pracy, wystarczajcego wsparcia rodziny. Te zagroenia wystpuj niezalenie od typu spoeczestwa czy kultury, pod rnymi postaciami w poszczeglnych regionach wiata i przy odmiennych typach gospodarek, a w czasach kryzysu gospodarczego staj si jeszcze bardziej widoczne. O ile w krajach rozwinitych recesja osabia poczucie bezpieczestwa ekonomicznego, socjalnego i przyczynia si do obnienia poziomu ycia, o tyle w krajach rozwijajcych si grozi pogbieniem i tak duych deficytw pracy. Zwiksza tym samym rozmiary biedy i spowalnia osignity w ostatnich latach postp w ograniczaniu ubstwa, upowszechnianiu edukacji, poprawie stanu zdrowia, negatywnie rzutujc na obecny i przyszy rozwj modego pokolenia. Sytuacja straconej generacji (lost generation) jest niekorzystna w skali globalnej. Im wicej modych ludzi bdzie pozostawa poza rynkiem pracy lub mie niepewny status zatrudnienia, tym nadzieja, e modzie dokona pchnicia cywilizacyjnego bdzie mniejsza, a tym wiksza obawa, e rozwj gospodarczy bdzie opniony. To modzi ludzie buduj jutrzejsze fundamenty spoeczestwom przynosz im energi, talent i inwencj twrcz, wnosz wany wkad jako wydajni pracownicy, przedsibiorcy, konsumenci, jako czynnik zmiany i czonkowie spoeczestwa obywatelskiego. Nie ma wtpliwoci, e to modzi, ambitni ludzie s szans na dobr i wydajn prac, od ktrej zaley lepsza przyszo. Zabiera t nadziej modym i pozbawia ich zudze poprzez kanalizowanie ich energii yciowej na walk z wasnym ubstwem czy prbami zaistnienia na rynku pracy to marnowanie ogromnego gospodarczego potencjau.

5.1. Wchodzenie na rynek pracy przygotowania i bariery

Pord wielu zmian, jakie tworzyy polsk transformacj systemow, te dotyczce systemu edukacji naleay do najbardziej oczekiwanych. Potrzeba ta bya dyktowana nie tylko wzgldami politycznymi, lecz przede wszystkim cywilizacyjnymi koniecznoci przygotowania wysoko kwalifikowanych kadr dla dynamicznie zmieniajcego si rynku pracy i jego nowych wymaga. Eksplozja edukacyjna, jaka dokonaa si w Polsce w latach 90., nie miaa sobie rwnych w Europie. Wyksztacilimy bardzo duo modych ludzi, cho jako tej edukacji pozostawia sporo do yczenia zarwno w ocenie pracodawcw, jak i samej modziey. Znaczca cz modych Polakw staa si posiadaczami dyplomu akademickiego, ktry mia gwarantowa nie tylko bezpieczestwo zatrudnienia, ale i dobr pozycj spoeczn. Jak si okazao, nie gwarantuje przede wszystkim ze wzgldu na trudn sytuacj gospodarcz (deficyty odziedziczone po realnym socjalizmie, skutki kryzysu globalnego), ale
1

Global Employment Trends for Youth. Special issue on the impact of the global economic crisis on youth,
ILO Geneva, sierpie 2010, s. 1.

136

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

te ze wzgldu na nieadekwatne do potrzeb rynku pracy ksztacenie. Opinie modziey s w tej kwestii bardzo surowe. Szkoy wysze, zwaszcza publiczne, z trudem przestawiaj si na tory bardziej pragmatycznego ksztacenia. Skada si na to kilka przyczyn: mentalne, programowe, finansowe, w tym niedostatek praktyk oraz brak skutecznej polityki w sektorze szkolnictwa wyszego, ktra uwzgldniaaby przysze potrzeby rynku pracy. Rwnie szkolnictwo redniego szczebla funkcjonuje w oderwaniu od potrzeb rynku pracy, a likwidacja w latach 90. wielu szkl zawodowych spowodowaa, e wiele zawodw znikno z obszaru ksztacenia.
Rys. 5.1. Studenci i absolwenci o otwarciu uczelni wyszych na rynek pracy
Nie wiem Bardzo le 100% Raczej le Raczej dobrze Bardzo dobrze

80% 56,4% 60% 79,3%

40%

20%

0% Jak Twoim zdaniem absolwenci studiw w Polsce s przygotowani przez uczelnie wysze do przyszych obowizkw zawodowych? Jak Twoim zdaniem absolwenci studiw w Polsce s przygotowani przez szkoy wysze do procesu poszukiwania pracy?

rdo: Pierwsze kroki na rynku pracy. Oglnopolskie badanie studentw i absolwentw , Raport Deloitte i Katedry Rozwoju Kapitau Ludzkiego Szkoy Gwnej Handlowej, Warszawa 2010.

Problem ten dotyczy nie tylko Polski, a przyczyn niedopasowania jest znacznie wicej. Badania realizowane w ramach rnych projektw i przez rne organizacje midzynarodowe (Youth Employment Network, Youth Employment Index, International Youth Foundation)2 lokuj je w kilku obszarach. Jest to, po pierwsze, kwestia niedopasowania umiejtnoci poszukiwanych przez pracodawcw i posiadanych przez potencjalnych pracownikw. Dysharmonia pojawia si zwaszcza midzy technicznymi (tzw. twardymi) i nietechnicznymi (tzw. mikkimi, czyli emocjonalnymi i spoecznymi) umiejtnociami. Obydwa rodzaje umiejtnoci uwaane s dzi za bardzo wane, jeli nie kluczowe w budowaniu wasnej kariery zawodowej, a ich niedobr szczeglnie mocno ujawnia si w przypadku modziey, ktra wywodzi si z niekorzystnych rodowisk i odebraa gorszej jakoci edukacj. Drugi rodzaj barier dotyczy oczekiwa zwizanych z prac i sytuacj na rynku pracy. S to ograniczenia iloci miejsc pracy, zmiana nastawie wobec pracy, dyskryminujce praktyki pracodawcw wobec modziey, ktra za brak dowiadcze zawodowych karana jest gorszymi ofertami pracy oraz szybszymi zwolnieniami.
2

Global Employment Trends for Youth, ILO Report 2010, s. 55 i n.

137

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

Rys. 5.2. Kluczowe bariery na rynku pracy dla modziey

Kluczowe bariery po stronie poday

Niedopasowanie umiejtnoci technicznych Niedopasowanie umiejtnoci nie-technicznych

Kluczowe bariery po stronie popytu

Kwali kacje zawodowe

Dyskryminacja ze strony pracodawcw

Poszukiwania

Praca niedopasowana do umiejtnoci Zy system sygnalizowania i informowania

Brak dostpu do kapitau ( nansowego, zycznego i spoecznego)

rdo: Global Employment Trends for Youth, ILO Report 2010, s. 54.

Trzeci obszar barier wie si z praktyk poszukiwania pracy i dotyczy le dziaajcych systemw rozpoznawania kompetencji w relacjach pracownik rynek pracy (pracodawca). Chodzi tu, z jednej strony, o nieumiejtno sygnalizowania przez pracodawc jego wasnych oczekiwa (czego konsekwencj s bdne decyzje modych dotyczce rodzaju podejmowanej pracy i ich nieoptymalna alokacja na rynku pracy), z drugiej za saby system informowania pracodawcw o kwalifikacjach potencjalnego pracownika. Najczciej dostpne sygnay (wiadectwa, certyfikaty, dyplomy) bez wyszczeglnienia zdobytych umiejtnoci niezbyt duo znacz, co skutkuje ich dewaluacj i wzrostem znaczenia pozamerytorycznych kryteriw rekrutacji. Czwarty rodzaj barier ukazuje problemy zwizane z tworzeniem miejsc pracy i rozwijaniem biznesu jako alternatywy dla deficytw klasycznego zatrudnienia. Barier najwiksz s trudnoci w dostpie do kapitau finansowego, fizycznego i spoecznego. Modzi potencjalni przedsibiorcy staj przed licznymi barierami, zwaszcza, gdy ich inicjatywa jest podyktowana koniecznoci a nie wyborem. Nie s przygotowani koncepcyjnie, nie maj zaplecza materialnego (bazy lokalowej, niezbdnych urzdze), nie mog liczy na wsparcie rodziny, nie s wiarygodnymi klientami dla bankw. Modzie polska do trafnie definiuje wszystkie te bariery. Wida to nie tylko w jej pragmatycznym nastawieniu do wyksztacenia, lecz rwnie w deklaracjach mobilnoci i elastycznoci zawodowej, w rodzaju oczekiwa wobec pierwszej pracy, w sposobie traktowania praktyk zawodowych. Mimo zaniedba tego wymiaru
138

Start

Popyt oglny i na prac

Powolny przyrost miejsc pracy

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

ksztacenia w polskim systemie edukacji praktyki urastaj do rangi przedmiotu numer jeden w odczuciach modziey. Spodziewa si ona uzyska dziki nim to, czego nie moe otrzyma w ramach tradycyjnego czy formalnego ksztacenia nowe praktyczne (w tym rwnie spoeczne) umiejtnoci, pierwsze dowiadczenia zawodowe, kontakt z nowym rodowiskiem.
Tabela 5.1. Najwaniejsze czynniki przy wyborze praktyk
Najwaniejsze czynniki przy wyborze praktyk Moliwo nauki i zdobycia nowych umiejtnoci Moliwo zdobycia dowiadczenia zawodowego Szansa na etat w danej firmie Presti pracodawcy Elastyczno czasu pracy Wysoko wynagrodzenia Mia atmosfera w firmie Kontakt z midzynarodowym rodowiskiem Poznanie ludzi z brany 77% 62% 54% 25% 23% 18% 14% 14% 10%

rdo: Pierwsze kroki na rynku pracy, Deloitte i SGH, Warszawa, maj 2010.

Bardzo wysoka jest potencjalna mobilno modziey, ktrej ponad poowa wyraa gotowo do zmieniania miejsca zamieszkania w zalenoci od potrzeb. Wie rwnie, e w yciu naley podejmowa si wielu rnych zaj (55%)3. Modzie akademicka jest jeszcze bardziej mobilna, chocia zainteresowanie migracj za granic znaczco osabo. Wyranie zrnicowane s oczekiwania wobec pierwszej pracy. Bardziej wyksztaceni stawiaj na wasny rozwj, atmosfer w zespole i dochody (rys. 5.4), gorzej wyksztaceni zdecydowanie bardziej na pienidze, dobre warunki pracy i stabilizacj zawodow (rys. 5.5). Porwnanie akcentw w charakterystykach oczekiwa zawodowych obydwu tych kategorii modziey ukazuje dwa do rne rodzaje preferencji i dwie rne grupy ludzi. Jakkolwiek wiele elementw si powtarza, maj one odmienn rang dla kadej z tych grup. Oczekiwania modziey o gorszym kapitale startowym z jednej strony podkrelaj znaczenie wygody, bezpieczestwa i stabilizacji zawodowej, ale te z drugiej potrzeb satysfakcji i zadowolenia z pracy. Jako takie ulegaj tylko nieznacznym zmianom. Modzie lepiej wyksztacona w swych postawach wobec pracy wyraniej ewoluuje od postawy sakralizujcej sukces i gotowej powici si karierze zawodowej bez reszty (co cechowao modych wchodzcych na rynek pracy w latach 90.), do zabiegajcej o balans midzy prac a yciem osobistym i nastawionej na gratyfikacje nowego rodzaju (satysfakcja zawodowa, rozwj). Praca jest dla nich bardzo wana jest rdem dochodw umoliwiajcych uzyskanie finansowej niezalenoci od rodzicw i zaspokajanie wasnych potrzeb. Jednoczenie jej
3 K. Szafraniec, Mode pokolenie a nowy ustrj, IRWiR PAN, Warszawa 2010.

139

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

priorytetowy charakter nie uniewania rangi ycia osobistego jako rwnie istotnego. Sytuuje to wspczesn, wyksztacon polsk modzie jako mniej ortodoksyjnie podchodzc do kariery zawodowej ni roczniki wkraczajce na rynek pracy w minionej dekadzie i ujawnia symboliczne przejcie od stylu funkcjonowania charakterystycznego dla kategorii Yuppie do reprezentowanego przez pokolenie Y.
Rys. 5.3. Skonno modziey akademickiej do przeprowadzki ze wzgldu na ofert pracy
Tak Nie Nie wiem

17%

22%

12% 57% 71% 21%

Czy jeste skonny przeprowadzi si do innego miasta w Polsce ze wzgldu na ciekaw ofert pracy?

Czy jeste skonny przeprowadzi si za granic ze wzgldu na ciekaw ofert pracy?

rdo: Pierwsze kroki na rynku pracy, Deloitte i SGH, Warszawa, maj 2010.

Rys. 5.4. Najwaniejsze czynniki przy wyborze pierwszej pracy modzie akademicka
Ciekawe, rozwijajce projekty Bogata oferta szkole Dobra atmosfera pracy Prestiowy pracodawca Wysokie wynagrodzenie Wsppraca z profesjonalistami Szansa na prywatne ycie Szybki awans Midzynarodowe rodowisko pracy Samodzielno w dziaaniu Poczucie bezpieczestwa Dobry pakiet socjalny 0% 10% 20% 30% 40% 50%

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Pierwsze kroki na rynku pracy..., Deloitte i SGH, Warszawa 2010.

Na Zachodzie Yuppies byli symbolem sukcesu jeszcze w latach 80. W Polsce ten rodzaj podejcia do pracy zacz torowa sobie drog w latach 90. wraz z wkraczaniem na nasz rynek firm zachodnich z ich specyficzn kultur organizacyjn i wzorami karier. Typowa dla polskiej kultury imitacja wzorw zachodnich i wieo dowiadcze z gospodark rynkow podtrzymywaa atrakcyjno tak rozumianego
140

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

sukcesu wrd polskiej modziey4. Dusze obcowanie z wolnym rynkiem i zachcajc do konsumpcyjnego stylu ycia kultur masow zaczyna sprawia, e modzi Polacy ostroniej podchodz do kariery i powice, jakich ona wymaga. T subteln, ale i w pewnym sensie zasadnicz zmian nastawie najatwiej zaobserwowa u modziey akademickiej, ktra ma silne oczekiwania zarwno wobec kariery zawodowej, jak i ycia osobistego (rys. 5.6).
Rys. 5.5. Czego oczekuj od pierwszej pracy modzi ludzie bez dowiadcze zawodowych?
Wysokiego wynagrodzenia Dobrych warunkw pracy Satysfakcji zawodowej Stabilizacji zawodowej Dogodnej lokalizacji Zgodnoci z kwali kacjami Dobrej atmosfery Moliwoci awansu Uznania przeoonych Nie maj oczekiwa 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50% 55%

rdo: Wejcie ludzi modych na rynek pracy, GUS, luty 2010.

Nie bdzie to atwy proces. Stawianie warunkw pracodawcom nie jest skuteczne w sytuacji deficytu miejsc pracy. Prognozy dla Polski s umiarkowanie optymistyczne. Liczba wolnych miejsc pracy w ostatnich latach systematycznie malaa, podobnie jak liczba przedsibiorstw, ktre planoway zwikszenie zatrudnienia5. W cigu trzech lat by to spadek ponad dwu i p krotny. Analizy Manpower 6 odnotoway, co prawda, lekki spadek tempa wzrostu zatrudnienia, ale prognozy zachowa pracodawcw byy optymistyczne7. Jakkolwiek nadal dominuje grupa przedsibiorstw, w ktrych nie przewiduje si ruchu kadrowego (71%), a kolejnych 8% zakada redukcj zatrudnienia, to jedna pita pracodawcw (19%) przewiduje, e liczba pracownikw zatrudnionych u nich na umow o prac si zwikszy.
4 5 Doskonale ilustruje to tomik zatytuowany Modzi koca wieku, bdcy zbiorem wypowiedzi reprezentantw pokolenia wchodzcego w doroso w pierwszym okresie polskiej transformacji. Badania maj charakter panelu, obejmuj reprezentatywn prb 1600 pracodawcw i 2000 bezrobotnych, prowadzone s w odstpach procznych (II i IV kwarta) i dotycz zagadnie zwizanych z kondycj ekonomiczn przedsibiorstw, w tym polityki pac i zatrudnienia zob. W. Gumua i in., Rynek

pracy w Polsce (wynagrodzenia i migracje w listopadzie 2009 r. na tle bada panelowych w latach 2006-2009), NBP, Warszawa 2010.

Badanie przeprowadzono na reprezentatywnej prbie pracodawcw z 36 krajw (62 tys. dyrektorw HR i innych osb odpowiedzialnych za polityk kadrow w przedsibiorstwach). Badania realizowane s od 47 lat, Polska doczya do nich w 2008 roku. Badanie Barometr Manpower Perspektyw Zatrudnienia dla Polski zrealizowane byo na reprezentatywnej prbie 750 pracodawcw. Bd statystyczny dla takiej prby to +/3,6% zob. Badanie Barometr Manpower Perspektyw Zatrudnienia Polska. Raport z badania IV kwarta 2010 roku. Odnotowanych w analizach NBP. Czciowo potwierdzaj je analizy GUS z padziernika 2010 roku zob. Koniunktura gospodarcza. Usugi, nr 07/2010 GUS, zob. te: http://www.bankier.pl/wiadomosc/ GUS-mozliwy-wzrost-zatrudnienia-w-finansach-i-komunikacji-2231543.html.

141

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

Prognoza netto zatrudnienia8 dla caego kraju wyniosa +11%, co oznacza przewag pracodawcw przewidujcych zatrudnienie nad tymi, ktrzy przewiduj zwolnienia. Bya ona o 7 punktw procentowych lepsza w stosunku do roku poprzedniego. Optymizm w zatrudnianiu pracownikw przewaa nad pesymizmem w kadym regionie kraju. Najwikszy deklaroway firmy z Regionu Poudniowego, gdzie prognoza netto zatrudnienia wyniosa +17% i oznaczaa prawie trzykrotny wzrost od ostatniego roku. Niepokojco niski optymizm deklaroway firmy z Regionu Pnocnego, gdzie nie tylko prognoza netto zatrudnienia bya na poziomie (+2%), ale i dynamika zmian najmniejsza (wzrost o 3 punkty procentowe w stosunku do 2009 roku). Spadek atrakcyjnoci rynkw pracy w tym regionie potwierdzaj kierunki i salda migracji modych ludzi, ktrzy dla realizacji wasnych karier wybieraj bardziej dynamiczne orodki miejskie w innych regionach, co oznacza ubytek mocy rozwojowych i pogbianie istniejcych rnic9.
Rys. 5.6. Najwaniejsze cele zawodowe modziey studenckiej (Student Survey 200910)
Niemcy Wielka Brytania Rosja Polska

Chc zosta ekspertem

Idea work life balance

Stabilne miejsce pracy

Rozwijajce wyzwania w pracy

Chc by kreatywny

Niezaleno w pracy

Praca w dobrej/wanej sprawie

Chc zosta liderem lub zarzdza ludmi

Chc zrobi midzynarodow karier

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

rdo: http://www.kariera.com.pl/Publikacje/Idealny-Pracodawca.

9 10

Parametr prognoza netto zatrudnienia to wyraona w procentach rnica pomidzy liczb pracodawcw przewidujcych wzrost cakowitego zatrudnienia a liczb pracodawcw deklarujcych spadek cakowitego zatrudnienia w ich oddziale w najbliszym kwartale. Zob. analizy rozdz. 3. Badania przeprowadzono wrd prawie 15 tysicy studentw wszystkich rocznikw na 50 najlepszych polskich uczelniach przebieg badania by koordynowany przez oddzia badawczy Universum Polska przy pomocy uczelnianych Biur Karier, wikszo ankiet (95%) zrealizowano on-line.

142

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

Rys. 5.7. Wolne miejsca pracy w latach 2006-2009 Q4

Nie ma wolnych miejsc pracy 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2006 2007 2008 2009 S wolne miejsca pracy Brak odpowiedzi

Rys. 5.8. Prognozy zatrudnienia w latach 2006-2009 Q4

Przewidywany spadek zatrudnienia Bez zmian 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2006 2007 2008 2009 Przewidywany wzrost zatrudnienia Brak odpowiedzi

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: W. Gumua i in., Rynek pracy w Polsce (wynagrodzenia i migracje w listopadzie 2009 r. na tle bada panelowych w latach 2006-2009), NBP, Warszawa 2010.

Poza problemami, jakie zapowiadaj prognozy zatrudnienia (wskazujce na ograniczon ilo miejsc pracy) naley si nastawi na problemy wynikajce ze zmian sektorowych, podyktowanych przeksztaceniami w gospodarce (rys. 5.10). Sektory, w ktrych modzi ludzie znajdowali dotychczas z atwoci prac (handel, gastronomia, hotelarstwo, finanse) wykazuj wzgldne nasycenie. Inne niezbyt przez modych poszukiwane, ale w jakim sensie chonne (rolnictwo, przemys wydobywczy, budownictwo) wykazuj tendencj hibernacyjn lub spadkow11. Propozycje pracy bd pochodziy gwnie z sektora publicznego i z produkcji przemysowej.

11

Koniunktura Gospodarcza. Usugi, GUS, lipiec 2010.

143

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

Rys. 5.9. Prognoza netto zatrudnienia i prognoza netto zatrudnienia dla regionw12
30% Wschodni 2008Q4 2009Q4 2010Q4

Pnocny 20% Pnocno-Zachodni

Poudniowy 10% Poudniowo-Zachodni

Centralny 0% 2008 2009 2010 2011 -5% 0% 5% 10% 15% 20% 25%

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych Manpower 2010 i 2011.

Rys. 5.10. Prognozy netto zatrudnienia dla sektorw (2008-2010)

2008Q4 Transport/Logistyka 2009Q4 2010Q4

Rolnictwo/Lenictwo

Restauracje/Hotele

Produkcja przemysowa

Przemys wydobywczy

Sektor publiczny

Handel detaliczny i hurtowy

Finanse/Ubezpieczenia

Energetyka/Gazownictwo

Budownictwo -10% 0% 10% 20% 30% 40%

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych Manpower 2010.

12

Regiony wg podziau Eurostatu: Centralny (dzkie, mazowieckie), Poudniowo-Zachodni (dolnolskie, opolskie), Poudniowy (maopolskie, lskie), Pnocno-Zachodni (wielkopolskie, zachodniopomorskie, lubuskie), Pnocny (kujawsko-pomorskie, pomorskie, warmisko-mazurskie), Wschodni (lubelskie, podkarpackie, witokrzyskie, podlaskie).

144

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

Biorc pod uwag tendencje, i w jednym i w drugim wypadku bdzie chodzio o pracownikw wykwalifikowanych, na ktrych ronie zapotrzebowanie. Jest to sygna zarwno dla modziey (ktra czasami sprawia wraenie rozczarowanej zdobywaniem wyksztacenia lub ksztaci si na kierunkach atwo dostpnych czy modnych), jak i dla szkolnictwa (ktre z punktu widzenia potrzeb gospodarki i wymaga rynku pracy balansuje na krawdzi nieprzydatnoci zawodowej wikszoci absolwentw). Jak ju sygnalizowalimy, tak dua skala niedopasowania, wyrniajca Polsk wrd krajw OECD, to nie tylko problem nieprzemylanych wyborw edukacyjnych modziey, lecz rwnie oferty szkolnictwa (zwaszcza wyszego), nieprzygotowanego do odpowiedniego reagowania na zmiany wasnego otoczenia.

5.2. Wskaniki aktywnoci i biernoci na rynku pracy

W wikszoci krajw UE przejcie od edukacji do pracy dokonuje si midzy 18 a 24 rokiem ycia. rednia dla 27 krajw wynosi 20 lat. Jest ona liczona na podstawie najmodszego wieku, w ktrym przynajmniej 50% modych ludzi znajduje si na rynku pracy13. W Polsce w latach 20002007 przecitny wiek wejcia na rynek pracy zarwno w przypadku mczyzn, jak i kobiet wynosi 22 lata.
Rys. 5.11. Przecitny wiek wchodzenia na rynek pracy
Liczba kobiet wchodzcych na rynek pracy Liczba mczyzn wchodzcych na rynek pracy 350 tys. Liczba osb wchodzcych na rynek pracy 300 tys. 250 tys. 200 tys. 150 tys. 100 tys. 50 tys. 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Przecitny wiek kobiety wchodzcej na rynek pracy Przecitny wiek mczyzny wchodzcego na rynek pracy Przecitny wiek wejcia na rynek pracy 23,4 23,0 22,8 22,6 22,4 22,2 22,0 21,8 21,6 21,4 21,2 Przecitny wiek wejcia na rynek pracy 23,2

rdo: Baza danych ZUS, Warszawa 2010.

W latach 2008 i 2009 wiek ten zacz si podnosi gwnie na skutek pogarszajcej si koniunktury i sabej oferty rynku pracy, co skonio modzie do poszukiwania innych strategii chronicych przed bezrobociem (kontynuacja studiw, podejmowanie obowizkw rodzinnych, przeczekiwanie). Mode kobiety pniej wchodz na rynek pracy ni mczyni. Czciowo wynika to z ich wyszych aspiracji edukacyjnych i duszego pozostawania w systemie edukacji, czciowo z barier funkcjonujcych
13

Youth in Europe. A Statistical Portrait, 2009, s. 107.

145

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

na rynku pracy. Znane s dyskryminujce praktyki pracodawcw, ktrzy niechtnie zatrudniaj mode kobiety, bo mog okaza si modymi matkami, w ktre nie warto inwestowa. Dla wielu kobiet rodzina i dziecko s czsto na pierwszym miejscu w ich hierarchii wanoci. Brak odpowiedniego wsparcia instytucjonalnego w opiece nad dziemi powstrzymuje wiele z nich przed podjciem pracy. Te, ktre wchodz na rynek pracy, zmieniaj kolejno yciowych celw, najpierw powicajc si stabilizacji wasnej sytuacji zawodowej, potem dopiero mylc o dziecku. Zazwyczaj wybr jednej z tych drg wie si z odmienn edukacj i wzorami kariery kobiety dobrze wyksztacone i ambitne zawodowo odkadaj decyzj o macierzystwie na pniej, te gorzej wyksztacone lub nie majce wygrowanych ambicji w zwizku z karier wczeniej decyduj si na macierzystwo i zazwyczaj pozostaj bierne zawodowo. Modzi wchodzcy dzi na rynek pracy s zbiorowoci bardzo zrnicowan nie tylko pod wzgldem oczekiwa zawodowych rni ich rodzaj przebytej edukacji i poziom uzyskanego wyksztacenia, dotychczasowe kontakty z rynkiem pracy, wiek, sytuacja rodzinna. S wrd nich zarwno ci, ktrzy cigle jeszcze ucz si lub studiuj; ci, ktrzy ju zakoczyli edukacj, ci, ktrzy ju pracowali i ci bez adnego dowiadczenia zawodowego. S zatrudniani na kontrakty tymczasowe i niepewni wasnego losu oraz majcy sta prac i mogcy ze spokojem budowa swoj karier zawodow. S tacy, ktrzy maj ju wasne rodziny i single. Wszyscy oni rni si od modej siy roboczej z minionych dekad s przecitnie starsi, zdecydowanie lepiej wyksztaceni, maj bogatsze spoeczne i midzykulturowe dowiadczenie oraz inny stosunek do ycia i pracy.
Rys. 5.12. Modzi w wieku 15-34 lata wg aktywnoci ekonomicznej
Pracujcy Bezrobotni Bierni zawodowo Ludno w wieku 15-34 lata 35 lat i wicej 15-34 lata 54,2% 70% 60% 60,7% 50% 40% 30% 6,5% 64,2% 20% 10% 10,7% 39,3% 0% Wspczynnik aktywnoci zawodowej Wskanik zatrudnienia Stopa bezrobocia 54,2%

35,8%

rdo: Wejcie ludzi modych na rynek pracy, GUS, luty 2010.

Wspczynnik aktywnoci zawodowej modych liczony dla kategorii wiekowej 15-34 lata14 wynosi w Polsce 60,7%. Nieaktywni nie pracujcy i nie poszukujcy
14 Pokazuje on, jaki odsetek populacji w tym wieku pracuje lub szuka pracy, a zatem do kategorii tej wlicza si rwnie bezrobotnych.

146

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

pracy stanowi 39,3% tej kategorii wiekowej. Zawenie analiz do osb w wieku 15-29 lat obnia wskanik aktywnoci i zawya wskanik biernoci zawodowej15 wyrwnujc ich proporcje. Sytuuje to aktywno zawodow modych Polakw poniej przecitnej dla 27 krajw UE (rys. 5.13) i ukazuje nasz specyfik jako kraju, gdzie wysokie wskaniki skolaryzacji bardzo wyranie rnicuj aktywno zawodow modszych i starszych rocznikw modziey (rys. 5.14).
Rys. 5.13. rednie wskaniki aktywnoci i biernoci zawodowej w populacji 15-29 lat w krajach UE (2007)
Wskanik biernoci 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% IS NL DK CH AT NO GB IE ES FI MT SE DE CY PT SI EU FR LV EE BE EL SK PL HR CZ LU RO IT HU TR LT BG 27 Wskanik aktywnoci

Rys. 5.14. Poziom aktywnoci zawodowej wrd modszych i starszych kategorii wiekowych modziey kraje UE (2007)
15-24 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% IS NL DK CH AT GB NO FI IE MT SE DE ES EU LV PT SI CY FR EE TR HR SK BE PL CZ EL IT RO BG LT LU HU 27 25-29

rdo: Eurostat, EU-LFS, za: Youth in Europe. A Statistical Portrait, 2009, s. 104-105.

15

Wiele danych zarwno w polskich, jak i midzynarodowych analizach operuje jednymi i drugimi wskanikami, lecz rzadko kiedy oboma naraz. Std w raporcie mog pojawia si i jedne, i drugie.

147

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

Okoliczno ta sprawia, e wchodzenie na rynek pracy nastpuje stopniowo. Podczas gdy osiemnastoletnia modzie w zdecydowanej wikszoci cigle jeszcze si uczy (rys. 5.15), jej starsi o sze lat koledzy w ponad poowie pracuj lub poszukuj pracy. Sytuacj 29-latkw cechuje ju w przewaajcej mierze aktywno zawodowa. Im starszy wiek, tym wysza aktywno zawodowa i wysze wskaniki zatrudnienia. Im modszy wiek, tym wikszy udzia biernej zawodowo modziey, chocia uczniowie a zwaszcza studenci wykazuj coraz wiksz aktywno zarobkow. Co czwarty ucze jest aktywny na rynku pracy, a niemal co pity pracuje. Wrd studentw ponad 70% jest aktywnych zawodowo, pracuje ponad poowa (rys. 5.16).
Rys. 5.15. Status modych Polakw w wieku 18, 24 i 29 lat na rynku pracy (2007)
Nieuczcy si i aktywni Nieuczcy si i nieaktywni 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 18 lat 24 lata 29 lat Uczcy si i aktywni Uczcy si i nieaktywni

rdo: opracowanie wasne na podstawie: EU-LFS, za: Youth in Europe. A Statistical Portrait, 2009, s. 108-110.

Rys. 5.16. Aktywno ekonomiczna uczniw (studentw) i absolwentw

Uczniowie 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Wspczynnik aktywnoci zawodowej Wskanik zatrudnienia 24,3% 21,6% 11,1% Stopa bezrobocia 21,4% 70,7% 55,4% Absolwenci

rdo: Wejcie ludzi modych na rynek pracy, GUS, luty 2010.

Zdecydowanie bardziej aktywne wobec rynku pracy s osoby lepiej wyksztacone czciej poszukuj pracy i czciej j otrzymuj. Tak jest w Polsce i w wikszoci krajw europejskich. Dystans midzy tymi, ktrzy maj relatywnie najwysze i relatywnie najnisze wyksztacenie wynosi 30 punktw procentowych. To bardzo
148

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

duo, ale jeszcze ostrzejsze rnice uwidacznia podzia wchodzcych na rynek pracy ze wzgldu na pe. O ile dystans midzy modymi Polakami, ktrzy maj relatywnie najnisze i relatywnie najwysze wyksztacenie wynosi 19 punktw procentowych, o tyle wrd modych Polek wynosi on 47 punktw. Sytuacja tego rodzaju nie jest wycznie polsk specyfik, niemniej u nas te dystanse s wyranie wiksze ni rednia dla 27 krajw UE16. Wie si to, z jednej strony, z wyszymi wskanikami skolaryzacji dziewczt, z drugiej za z kulturowymi wzorami aktywnoci, ktre trzymaj znaczn cz kobiet w rolach opiekunek domowego ogniska. Obowizki rodzinne s zasadnicz przyczyn biernoci zawodowej wrd modych kobiet (rys. 5.17).
Rys. 5.17. Przyczyny biernoci zawodowej ludzi modych w Polsce
Zniechcenie bezskutecznoci poszukiwania pracy Nauka 1800 tys. 1600 tys. 1400 tys. 1200 tys. 1000 tys. 800 tys. 600 tys. 400 tys. 200 tys. 0 15-24 lata Mczyni 25-34 lata 15-24 lata Kobiety 25-34 lata Obowizki rodzinne Choroba, niesprawno Pozostae

rdo: Wejcie ludzi modych na rynek pracy w 2009, GUS, 2011.

Niepokojc kategori (we wszystkich krajach UE) stanowi mode osoby zaliczane do NEET nie uczcych si, nie pracujcych i nie uczestniczcych w adnych formach doksztacania. Wskanik NEET ujawnia odsetek modziey, zagroonej trwa utrat zwizku z rynkiem pracy. Wskaniki te s rne dla rnych krajw, a samo zjawisko ma rny status. W niektrych wikszo modziey z kategorii NEET pozostaje w niej przejciowo, w innych zbyt dugo. Generalnie kategoria NEET wykazuje tendencj do bycia bardzo trwa, chocia analizy zjawiska w odniesieniu do lat 2004-2007 pokazuj istotny jego spadek17. Due szanse do pozostania w NEET maj osoby wczenie koczce edukacj, kobiety i osoby bierne zawodowo (bardziej ni bezrobotne). Polska pod wzgldem oglnej wartoci NEET znajduje si porodku skali, lecz jednoczenie naley do grupy pastw, gdzie wskaniki NEET rosn wraz z wiekiem, poziomem wyksztacenia i s wysze w odniesieniu do kobiet. Moe to by
16 17 Eurostat, EU-LFS, za: Youth in Europe..., 2009, s. 106. G. Quintini, S. Martin, Starting well or losing their way? The position of youth in the labour market in OECD countries, OECD, Social, Employment and Migration Working Papers, No 39, 2006.

149

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

zwizane z ofertami pracy, ktre s poniej umiejtnoci modych, z utrudnieniami wchodzenia na rynek pracy dla modych kobiet czy najzwyczajniej z brakiem ofert pracy, dziki ktrym modzi ludzie mogliby zdoby pierwsze dowiadczenia, niezbdne w uzyskaniu dalszego zatrudnienia. Badania przeprowadzone w krajach OECD ujawniaj, e wyjcie ze stanu przeduajcej si biernoci zawodowej do zatrudnienia i pomylnych perspektyw zawodowych jest w przypadku modych znacznie trudniejsze ni przejcie z niskich stawek pacowych do bardziej korzystnych18. Potwierdzaj to rwnie w odniesieniu do Polski analizy ZUS19. Sumujc, polska modzie pniej ni przecitnie si to dzieje w UE wchodzi na rynek pracy, nieznacznie czciej (w chwili obecnej) czy prac ze studiami, charakteryzuje si wikszym udziaem osb nie uczcych si i nieaktywnych zawodowo, w tym zwaszcza kobiet. Wzrost wskanika NEET wraz z wiekiem i poziomem wyksztacenia sugeruje istnienie w Polsce mechanizmw skutecznie demobilizujcych do pracy modzie dobrze do niej przygotowan. W tym kontekcie wszelkie rozwizania, ktre eliminuj ryzyko trwaego utrzymywania modziey z dala od rynku pracy s bardzo wane. Przykadem jak wane, byo wprowadzenie (wzorem wielu innych krajw) rozwiza zwikszajcych elastyczno zatrudnienia. Fakt, e rozwizania tego typu maj rwnie swoje sabe strony i generuj inne niepokojce zjawiska (bdzie o tym mowa w kolejnych partiach tego rozdziau) pokazuje, jak trudny wspczenie i zoony jest problem zapewnienia pracy dla modziey.

5.3. Pierwsza praca wskaniki zatrudnienia, dochody

Jak pokazuj dane GUS zbiorowo osb w wieku 15-34 lata, ktre zakoczyy ju edukacj szkoln (lub j przerway) liczya w II kwartale 2009 roku 6721 tys. osb, z tego 89,6% miao prac trwajc duej ni 3 miesice. Pozostali (10,4%) to osoby, ktre nie podjy pracy po ukoczeniu szkoy, w tym 602 tys., a wic zdecydowana wikszo (86,5%) to osoby, ktre nie miay dowiadcze z prac w trakcie nauki szkolnej, a jednoczenie miay wysokie wobec niej wymagania. Mona wic wnioskowa, e zarwno brak dowiadcze zwizanych z podejmowaniem pracy w trakcie nauki szkolnej, jak i wysokie wymagania stawiane przed pierwsz prac s znaczc przyczyn trudnoci w jej znalezieniu. Wskanik zatrudnienia wrd modych wynis w 2009 roku 54,2%, a wic nieco wicej ni co druga moda osoba w tym czasie pracowaa. Aktywno zawodowa modych Polakw wzrasta w miar wychodzenia najliczniejszych kohort z systemu edukacji. Najwikszy skok przypada na wiek 25-29 lat, kiedy to wskanik zatrudnienia wzrasta z niecaych 50% do prawie 80% i jest on wyszy ni ten sprzed dwch lat, kiedy wynosi 74%. Tak czy inaczej sytuuj one Polsk wrd krajw nie dajcych modym ani duych, ani atwych moliwoci zatrudnienia.

18 19

Ibidem. Zob. rozdz. 5.3.

150

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

Rys. 5.18. Aktywno ekonomiczna ludzi modych wedug wieku

Pracujcy Bezrobotni Bierni zawodowo 2500 tys. Wspczynnik aktywnoci zawodowej Wskanik zatrudnienia Stopa bezrobocia 100% 90% 2000 tys. 80% 70% 1500 tys. 60% 50% 1000 tys. 40% 30% 500 tys. 20% 10% 0 15-17 lat 18-19 lat 20-24 lata 25-29 lat 30-34 lata 0%

rdo: Wejcie ludzi modych na rynek pracy 2009, GUS, 2011.

Rys. 5.19. Wskaniki zatrudnienia modych Polska na tle UE (2007)

15-24 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% IS NL DK CH AT NO GB IE MT DE FI SE ES LV SI CY EU PT EE FR TR CZ SK BE HR PL LT IT BG RO EL LU HU 27 25-29

rdo: Eurostat, EU-LFS, za: Youth in Europe. A Statistical Portrait, 2009, s. 116.

Pierwsz prac modzi Polacy zdobywaj najczciej poprzez bezporedni kontakt z pracodawc (blisko 40% przypadkw). Drugim skutecznym sposobem jest wykorzystywanie kontaktw rodzinnych i przyjacielskich (blisko 30%). Trzecie pod wzgldem efektywnoci w znajdowaniu zatrudnienia s ogoszenia w prasie i Internecie (okoo 10%), zdecydowanie zbyt sabo wykorzystywane w opinii modziey. Kanay instytucjonalne (urzdy pracy, uczelnie, szkoy) wykazuj si nad wyraz ma efektywnoci pomocy w zdobywaniu pracy. Modzi mczyni czciej prosz o pomoc rodziny i przyjaci, mode kobiety czciej polegaj na sobie.
151

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

Najbardziej przyjazne dla modych s rynki pracy w duych orodkach miejskich i w ich bezporednim otoczeniu. Na czoowym miejscu s najwiksze polskie miasta, ktre cznie stwarzaj okazj do podjcia pierwszej pracy dla 34% ogu modych znajdujcych zatrudnienie. Regionalnie daje to bardzo nierwny obraz, w ktrym sab si przycigajc wykazuj si rynki pracy w wojewdztwach i powiatach o charakterze rolniczym, w tym zwaszcza Region Pnocny (kujawskopomorskie, warmisko-mazurskie, pomorskie) i Wschodni (lubelskie, podkarpackie, witokrzyskie, podlaskie).
Rys. 5.20. Sposoby znajdowania pierwszej pracy przez modzie w wieku 15-34 lata
Kobiety Inne Wasna rma/dziaalno gospodarcza Wczeniejsze kontakty z pracodawc Rodzin, przyjaci Bezporednio u pracodawcy Ogoszenia w prasie lub internecie Powiatowy Urzd Pracy Szko, uczelni 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Mczyni

rdo: Wejcie ludzi modych na rynek pracy, GUS, luty 2010.

Rys. 5.21. Udzia najwikszych miast w tworzeniu pierwszych miejsc pracy w latach 2000-2009
Warszawa Krakw Wrocaw Pozna d Katowice Inne miasta

18%

5% 4% 3% 3% 2%

66%

rdo: Baza danych ZUS.

Jakkolwiek modzie bardziej cignie do duych orodkw miejskich, to jednoczenie znaczna jej cz nie miaaby nic przeciwko temu, by pracowa i mieszka na obszarach wiejskich. Sytuacja pod tym wzgldem bardzo si w Polsce zmienia
152

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

i wykorzystanie tego faktu jakkolwiek kosztowne ze wzgldu na konieczne inwestycje regionalne mogoby przynie ciekawe przeksztacenia pejzau cywilizacyjnego Polski. Mode osoby wchodzce dopiero na rynek pracy, poza trudnociami w znalezieniu pracy, naraone s na najnisze dochody. Jakkolwiek w ostatniej dekadzie nastpuje systematyczny wzrost przecitnych wynagrodze w grupie wchodzcych na rynek pracy, cigle s one bardzo niskie (rednia wynosi 1818 z, mediana 1530 z) i znajduj si przecitnie w 2 lub 3 decylu dochodw ogu pracujcych. Wyranie ju na starcie zawodowym pokrzywdzone s pod tym wzgldem kobiety.
Rys. 5.22. Mediana i przecitne pierwsze wynagrodzenie w 2009 roku
rednia 1800 pln 1600 pln 1400 pln 1200 pln 1000 pln 800 pln 600 pln 400 pln 200 pln 0 pln Kobiety Mczyni Cakowicie Mediana

rdo: Baza danych ZUS.

Dochody podobnie jak oferty pierwszej pracy s regionalnie zrnicowane, a zrnicowanie to widoczne jest w kilku perspektywach. Istnieje wyrana granica midzy wiejskimi i miejskimi rynkami pracy. rednia rnica pierwszych wynagrodze wynosi 200 z na korzy podejmujcych prac w miecie. Zauwaalne jest wyrane uprzywilejowanie pod tym wzgldem duych orodkw miejskich.
Tabela 5.2. Porwnanie pierwszej pacy w powiatach miejskich i pozostaych (2008)
rednia Mediana Przecitny wiek Udzia procentowy

Powiaty miejskie

1790,30

1600

23,0077739

63%

Pozostae powiaty

1507,88

1300

22,8154049

37%

rdo: Baza danych ZUS.

Najwysze rednie wynagrodzenie wystpuje w Warszawie, ale tam rwnie s bardzo due rnice (pod wzgldem mediany Warszawa plasuje si za Katowicami i Poznaniem), wynikajce nie tylko z rnych ofert pracy, ale i z faktu, e ubiegaj si o ni imigranci i rdzenni mieszkacy stolicy.
153

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

Rys. 5.23. Rozkad pierwszych wynagrodze w najwikszych miastach w 2009 roku

Mediana 2500 pln rednia

2000 pln

1500 pln

1000 pln

500 pln

0 pln Katowice Pozna Warszawa Krakw Gdask Biaystok Wrocaw d Rzeszw Kielce

rdo: Baza danych ZUS.

Rys. 5.24. Mediana pierwszych wynagrodze warszawiakw i imigrantw

Mediana dla imigrantw 4000 pln 3500 pln 3000 pln 2500 pln 2000 pln 1500 pln 1000 pln 500 pln 0 pln 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Mediana dla Warszawiakw

rdo: Baza danych ZUS.

Analiza karier modych podejmujcych prac w porwnaniu do ogu pracujcych ujawnia rnice, ktre z czasem powoli ustpuj. Mniej ni paca minimalna lub pac minimaln zarabiao w 2008 roku 30% pracujcych przez pierwszy miesic (wrd wszystkich pracujcych nie wicej ni 20%). Najwiksza rnica dotyczy dochodw plasujcych si w obrbie wyszych decyli sidmy decyl rozkadu w grupie pracujcych po raz pierwszy zarabia tyle co czwarty w caej gospodarce. Tyle co 10% najlepiej zarabiajcych nowo zatrudnionych zarabia blisko 40% ogu pracujcych. Dane te wiadcz o dwch zjawiskach mniejszym dowiadczeniu osb modych oraz niechci pracodawcw do przepacania nowych pracownikw.

154

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

Trudnoci gospodarcze ostatnich lat spowodoway spadek dynamiki wzrostu wynagrodze modych. Szczeglnie poszkodowane mog by grupy, ktre zaczy prac w 2008 i 2009 roku. Dotychczas modzi pracownicy na to, by przeama status najniej opacanych potrzebowali z reguy siedmiu lat. Przejcie z niskich do wyszych decyli dokonuje si stopniowo, ale przeduajcy si kryzys na rynku pracy moe nie tylko spowolni dynamik tego przejcia, lecz rwnie spowodowa pogbienie rnic dochodw starszego i modszego pokolenia.
Rys. 5.25. Zmiana decyli dochodw w trakcie trwania kariery
1 25% 2 3 4 5 6 7 8 9 10

20%

15%

10%

5%

0% Po pierwszym Po drugim Po trzecim Po czwartym Po pitym Po szstym Po sidmym Po smym

rdo: Baza danych ZUS.

Po siedmiu latach wzgldna sytuacja wikszoci osb znacznie si poprawia. Chocia co trzecia osoba z pierwszej kohorty w momencie rozpoczcia pracy pozostaje w niej, to jednak tyle samo osb awansuje (trafia do kohort 3-5). Znacznie lepiej radz sobie osoby z lepszymi kwalifikacjami, ju na starcie otrzymujce stosunkowo due zarobki. Optymistycznie brzmi szacunki ZUS, wedug ktrych jeeli kto zarabia w pierwszym roku swojej pracy wicej ni 50% ogu pracujcych, z duym prawdopodobiestwem znajdzie si po kilku latach w grupie najlepiej opacanych lub w ktrej z grup niewiele niszych. Czynnikiem, ktry bardzo wyranie rnicuje dochody ju na pocztku kariery zawodowej jest rodzaj brany, w jakiej modzi ludzie znajduj zatrudnienie. Najlepsze propozycje pacowe oferuje brana informatyczna i telekomunikacja (blisko 4000 z brutto). Na drugim miejscu s ubezpieczenia i sektor bankowy (3500 z), tu za nimi brane przemysowe (powyej 3000 z) i szeroko rozumiane usugi komunikacja, handel (poniej 3000 z). Najmniej atrakcyjne pace oferuje sektor publiczny (poniej 2500 z), w obrbie ktrego nauka i szkolnictwo zajmuj najnisz pozycj (2000 z). Zdecydowana wikszo dwudziestoparolatkw zatrudnionych jest jako szeregowy pracownik (44%) lub specjalista (41,6%). Bardzo nieliczni docieraj do szczebla zarzdzania (1,3%), osigajc dwu- i trzykrotnie wysze wynagrodzenia w stosunku

155

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

do pracownikw szeregowych z tej samej kategorii wiekowej (rys. 5.27). W 2009 roku co dziesity wrd nich zarabia ponad 20 500 z miesicznie.
Rys. 5.26. Wynagrodzenia osb w wieku 20-29 lat w wybranych branach
Technologie informatyczne (IT) Telekomunikacja Ubezpieczenia Bankowo Energetyka i ciepownictwo Przemys ciki Media, wydawnictwa, reklama, PR Budownictwo Przemys lekki Usugi Logistyka, transport, spedycja i komunikacja Ochrona rodowiska Rolnictwo Handel Sektor publiczny Suba zdrowia Kultura i sztuka Nauka, szkolnictwo 0 pln 1000 pln 2000 pln 3000 pln 4000 pln 5000 pln

rdo: Oglnopolskie Badanie Wynagrodze, przeprowadzone przez Sedlak&Sedlak w 2009 roku.

Rys. 5.27. Wynagrodzenia osb w wieku 20-29 lat na poszczeglnych szczeblach zarzdzania
7000 pln 6000 pln 5000 pln 4000 pln 3000 pln 2000 pln 1000 pln 0 pln Pracownik szeregowy Specjalista Kierownik Dyrektor/Zarzd 3500 6500

4100

2200

rdo: Oglnopolskie Badanie Wynagrodze, przeprowadzone przez Sedlak&Sedlak w 2009 roku.

Co druga moda osoba podejmujca prac wykonuje tak, ktra jest w peni bd czciowo zgodna z wyuczonym zawodem. Ci, ktrzy nie pracuj w swoim zawodzie w wikszoci (2/3 przypadkw) nie sami o tym zadecydowali przyczyn byo niepowodzenie w znalezieniu pracy odpowiadajcej ich kwalifikacjom. Pozostali bd nie chcieli pracowa w swoim zawodzie, bd wybrali inne oferty, korzystniejsze
156

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

pod wzgldem finansowym lub innym. Co dziesity mody Polak podejmuje prac bez wyuczonego zawodu.
Rys. 5.28. Zgodno pierwszej pracy z wyuczonym zawodem
Brak zawodu wyuczonego Osoby ktre nie pracoway w swoim wyuczonym zawodzie Zgodna Niezgodna, ale wykorzystano w niej posiadane kwali kacje 7% 11% Wybray ofert lepiej patn Wybray lepsze warunki Nie chciay pracowa w swoim zawodzie Nie znalazy pracy w swoim zawodzie

21% 4% 43% 39% 67% 8%

Rys. 5.29. Zgodno pierwszej pracy z wyuczonym zawodem wedug wybranych poziomw wyksztacenia
Bya zgodna z zawodem wyuczonym Nie bya zgodna z zawodem wyuczonym, ale wykorzystywano w niej posiadane kwali kacje 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Wysze Wysze (licencjat, ze stopniem inynier, naukowym (co najmniej doktora) magister) Policealne rednie zawodowe Zasadnicze zawodowe Nie bya zgodna z zawodem wyuczonym

rdo: Wejcie ludzi modych na rynek pracy, GUS, luty 2010.

Najwiksze prawdopodobiestwo znalezienia pracy zgodnej z wyuczonym zawodem maj osoby o wysokich kwalifikacjach. W przypadku doktoratu jest to niemal pewne. Dyplom wyszej uczelni daje takie gwarancje ju tylko w dwch przypadkach na trzy. Najmniejsze szanse na wykonywanie pracy zgodnej z wyuczonym zawodem maj mode osoby z wyksztaceniem rednim, zwaszcza licealnym i policealnym. Wiksze od nich maj absolwenci zasadniczych szk zawodowych, na
157

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

ktrych kwalifikacje jest zapotrzebowanie na rynku pracy. Nie ulega wtpliwoci, e zarwno szkolnictwo rednie (ponadgimnazjalne), jak i wysze znajduj si w gbokiej zapaci, jeli chodzi o gotowo wychodzenia naprzeciw potrzebom rynku pracy. Losy zawodowe absolwentw pokazuj, jak dua jest dysproporcja midzy produktami edukacyjnymi a potrzebami rynku pracy.

5.4. Wskaniki bezrobocia

Praca zarobkowa i zawd stay si w spoeczestwach wspczesnych centraln osi, wok ktrej ludzie buduj swoje ycie jego poziom, styl i jako. Praca i rodzina nadaj czowiekowi stabilno wewntrzn i w sposb naturalny wprowadzaj w szersze spoeczne ukady. Ludzie pozbawieni pracy trac wic nie tylko podstawy swojego ycia, lecz rwnie jego wewntrzny krgosup i moliwoci szerszego spoecznego oddziaywania20. Destrukcyjne konsekwencje braku pracy s powszechnie znane, a powszechno zjawiska bynajmniej nie osabia jego wymowy.
Rys. 5.30a. Stopa bezrobocia wedug grup wieku kraje UE (2007)
15-24 25% 25-29 30-54

20%

15%

10%

5%

0% HR EL PL SK IT RO SE BE ES HU FR TR PT FI EU LU BG GB MT DE CZ LV CY SI 27 EE IE AT LT DK NO NL CH IS

rdo: Eurostat, EU-LFS, za: Youth in Europe. A Statistical Portrait, 2009, s. 111.

Bezrobocie, zupenie nieznane pokoleniom PRL-u, dzi stanowi naturalny element polskiego pejzau spoecznego i jest sytuacj, o ktr otar si porednio lub bezporednio niemal kady. Ryzykiem bezrobocia s przede wszystkim dotknici ludzie modzi. Od lat Polska naley do krajw, gdzie wskaniki bezrobocia modziey (liczby i stopy) s wysokie. Cho pokonalimy duy dystans w ich pomniejszaniu, cigle zajmujemy pod tym wzgldem jedno z czoowych miejsc w UE. Pocieszajce jest to, e nie jest to bezrobocie dugotrwae (trwajce ponad 12 miesicy), ktrego poziom w porwnaniu z okresem sprzed recesji spada.

20 U. Beck, Spoeczestwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesnoci , Scholar, Warszawa 2002, s. 207-208.

158

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

Najwysze wskaniki bezrobocia dla modziey przypady na koniec lat 90. i pierwsze lata po roku 2000. Potem sukcesywnie malay, co byo zwizane z polepszajc si ogln koniunktur, ale te z udogodnieniami w prawie pracy (regulacje dla rnych form tymczasowego zatrudnienia) czy (po czci) z migracjami zarobkowymi. Kryzys wiatowy ponownie zagrozi pogorszeniem sytuacji modziey na polskim rynku pracy.

Rys. 5.30b. Stopa bezrobocia w grupie wiekowej 15-24 w krajach UE (2007 i 2010)
2010 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% ES LT LV SK EE GR HR IE IT HU SE PL FR BG BE PT RO FI EU TR GB US CZ CY LU SI DK MT DE JP NO AT NL 27 2007

rdo: Eurostat.

Rys. 5.31a. Udzia modych dugotrwale bezrobotnych wrd ogu bezrobotnych (2007)
15-24 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% SK RO HR BG EL IT HU PL DE CZ BE SI PT EU CY TR FR 27 IE CH GB NL AT ES FI SE 25-29 30-54

rdo: Eurostat, EU-LFS, za: Youth in Europe. A Statistical Portrait, 2009, s. 113.

159

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

Rys. 5.31b. Udzia modych dugotrwale bezrobotnych wrd ogu bezrobotnych (2007 i 2010)
2010 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% MK SK IT BG IE HU HR GR RO SI CZ PT BE FR EU DE GB TR PL AT CY CH NL 27 FI SE 2007

rdo: Eurostat.

Rys. 5.32. Stopa bezrobocia w 5-ciu grupach wiekowych w Polsce w latach 2003-2010
15-17 49,2% 43,1% 50% 18-19 42,9% 41,6% 20-24 25-29 30-34 Ogem 15-59/64

38,5% 38,5%

32,5% 31,0%

23,0% 17,5% 19,3%

22,7%

21,2% 15,3% 16,7%

21,7% 16,9%

16,0% 18,0%

4,2%

9,0%

3,7%

11,8%

5,4%

5,0%

10%

8,2% 5,9% 6,7%

2,3%

10,7% 6,4% 8,5%

0% 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

rdo: DAS KPRM, Wejcie na rynek pracy i kryzys 25, oprac. na podstawie danych BAEL21.

21

Stopy bezrobocia obliczane wg BAEL (uwzgldniajce deklarowan aktywno ekonomiczn w trakcie bada) rni si od stp bezrobocia wyliczanych na podstawie danych urzdw pracy (uwzgldniajcych zarejestrowanych bezrobotnych), co sprawia, e wskaniki BAEL zaniaj, tj. urealniaj stopy bezrobocia, a dane urzdowe je zawyaj. Do rejestru trafiaj osoby, ktre nie s zainteresowane podjciem pracy oraz pracujcy na czarno. Wg szacunkw NBP i CBOS stanowi oni okoo 30% rejestrowanego bezrobocia w Polsce, wg Diagnozy Spoecznej 2009 nieco ponad poow. Z analiz wynika, e pozorne bezrobocie w znacznej czci dotyczy ludzi modych.

160

7,6%

12,0% 8,0% 9,8%

20%

16,2% 11,7% 12,2%

10,6% 8,2% 8,5%

20,7%

22,8%

30%

27,2% 21,6%

32,6%

40%

35,2%

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

W maju 2010 roku modzi w wieku 18-34 lata stanowili ponad poow zarejestrowanych bezrobotnych, z czego 21,4% to byy osoby poniej 25 roku ycia (408,1 tys. osb), 56,2% nie miao stau pracy. Spord 80,5 tys. osb wyrejestrowanych 32,3% podjo prac, 26,3% rozpoczo szkolenia i stae, 0,5% podjo prace spoecznie uyteczne22 . Najwiksze natenie bezrobocia wystpuje wrd najmodszych kategorii wiekowych 18-19 lat, nieco mniejsze wrd osb w wieku 20-24 lata. W obydwu tych grupach dominuj absolwenci i w nich wanie bezrobocie uderza najbardziej (cznie stopa bezrobocia dla osb w wieku 18-24 lata wynosi 21,4%). Na pozostawanie bezrobotnymi dwukrotnie czciej naraeni s absolwenci szk rednich ni wyszych (tabela 5.4). Wrd tych pierwszych najmniejsze szanse na rynku pracy maj absolwenci szk policealnych (stopa bezrobocia 21,5%) i licew oglnoksztaccych (stopa bezrobocia 15,8%), wrd tych drugich absolwenci studiw licencjackich (stopa bezrobocia 12,9%).
Tabela 5.3. Ludno w wybranych grupach wedug aktywnoci ekonomicznej, w tym uczcy si i absolwenci II kwarta 2009 roku
Wyszczeglnienie Ogem w tys. Ogem ludno w wieku 15 lat i wicej w tym ludno w wieku: produkcyjnym 15-17 lat 18-19 20-24 25-29 30-34 lata z ogem: Ludno w wieku 15-34 lata Absolwenci (15-30 lat) Uczcy si (15-64 lata) Uczcy si (15-34 lata) 11253 655 4383 4240 6829 463 1163 1030 6095 363 1045 916 732 99 118 114 4425 192 3220 3210 60,7 70,7 26,5 24,3 54,2 55,4 23,8 21,6 10,7 21,4 10,1 11,1 23806 1452 1045 2746 3083 2926 16785 21 157 1540 2570 2534 15438 27 115 1252 2332 2370 1347 43 288 238 164 7021 1426 888 1207 513 392 70,5 1,9 15,0 56,1 83,4 86,6 64,8 1,9 11,0 45,6 75,6 81,0 8,0 x 27,4 18,7 9,3 6,5 31454 Aktywni zawodowo Bierni razem pracujcy bezrobotni zawodowo w tys. 17202 w tys. 15847 w tys. 1355 w tys. 14253 Wspczynnik Wskanik Stopa aktywnoci zatrudnienia bezrobocia zawodowej w% 54,7 w% 50,4 w% 7,9

rdo; Aktywno Ekonomiczna Ludnoci Polski, II kwarta 2009, GUS, Warszawa 2009 oraz obliczenia wasne na podstawie wynikw BAEL.

Dyplom wyszej uczelni jeszcze niedawno otwierajcy dostp do dobrych pozycji spoecznych dzi ulega dewaluacji i nie gwarantuje nawet otrzymania pracy. Skada si na to wiele przyczyn due nasycenie rynku pracy absolwentami wyszych uczelni, niedopasowanie kwalifikacji do potrzeb rynku pracy (nadmiar studentw na kierunkach humanistycznych i spoecznych), masowo ksztacenia, ktra nie przekada si na jego jako, segmentacja rynku edukacyjnego (podzia na szkoy publiczne i prywatne, jedne dajce wyej cenione dyplomy i te drugie
22 Notatka opracowana w DAS KPRM.

161

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

mniej prestiowe) czy czynniki podaowe (brak ofert pracy bdcy wynikiem i zastoju gospodarczego, i nieuksztatowanego jeszcze profilu polskiej gospodarki, i kosztw pracy). Wrd bezskutecznie poszukujcych pracy znajduj si zarwno absolwenci kierunkw tradycyjnie uwaanych za zapewniajce znalezienie pracy (ekonomia, marketing, prawo), osoby koczce kierunki humanistyczne i spoeczne, jak i absolwenci kierunkw promowanych (nauki cise) czy zwizanych z rolnictwem. Wzrost zainteresowania pracodawcw dotyczy absolwentw kierunkw zwizanych ze zdrowiem.
Tabela 5.4. Uczcy si w wieku 15-34 lata wedug aktywnoci ekonomicznej, poziomu i systemu kontynuowanej edukacji II kwarta 2009 roku
Wyszczeglnienie Ogem w tys. Ogem Szkoa: wysza studia doktoranckie studia podyplomowe studia magisterskie licencjat, inynier policealna rednia zawodowa liceum oglnoksztac. zasadnicza zawodowa gimnazjum, Z Ogem w systemie: dziennym zaocznym wieczorowym 3096 1069 69 152 735 28 23 89 2921 246 39 5,7 77,0 43,5 4,9 68,8 40,6 13,1 10,8 x 1776 25 81 825 844 157 643 729 244 686 724 14 76 295 340 63 38 47 41 9 29 50 17 501 455 77 601 672 202 683 82 970 12 45,4 56,0 97,5 39,3 46,1 50,3 6,5 7,8 17,2 x 40,8 56,0 93,8 35,8 40,3 40,1 5,9 6,4 16,8 x 10,2 x x 9,0 12,9 21,5 x 15,8 x x 4240 Aktywni zawodowo pracujcy w tys. 916 bezrobotni w tys. 114 Bierni zawodowo w tys. 3210 Wspczynnik aktywnoci zawodowej w% 24,3 Wskanik zatrudnienia w% 21,6 Stopa bezrobocia w% 11,1

Kropka oznacza, e dane s niereprezentatywne x wyliczenie wskanikw jest niemoliwe lub niecelowe Pauza brak wystpienia zjawiska (badanie reprezentacyjne)

Liczba posiadaczy dyplomu wyszej uczelni zarejestrowanych w urzdach pracy zwikszya si w cigu ostatniego, 2010, roku (dane GUS) o blisko 30%, za stopa bezrobocia wzrosa z 8,23% do 11,45%. Propozycje skierowane do absolwentw szk stanowiy zaledwie 0,7% wszystkich propozycji pracy, z czego blisko jedna trzecia bya tylko propozycj stau. Negatywne tendencje na rynku pracy w wikszym stopniu s zauwaalne wrd modych mczyzn (wzrost stopy bezrobocia o 7,6 punktw procentowych) ni wrd modych kobiet (wzrost stopy bezrobocia o 2,03 punktw procentowych). By moe po raz pierwszy daj o sobie zna skutki wyszych wskanikw wyksztacenia wrd reprezentantek pci piknej oraz bezpieczny sektor zatrudnienia
162

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

(administracja, owiata, suba zdrowia). Co prawda poziom bezrobocia rejestrowanego wrd kobiet nieznacznie wzrs midzy rokiem 2009 i 2010, moe to by jednak wyraz oglnego trendu (po)kryzysowego, nadto niekoniecznie dotyczy modych kobiet (rys. 5.33). Niemniej jest to sygna, ktrego w kontekcie planowania polityk prorodzinnych nie mona pomin.
Tabela 5.5. Absolwenci pracujcy, bierni i bezrobotni w podziale na rodzaj wyksztacenia23
Udzia w ludnoci ogem rodzaj wyksztacenia okres IV kw. 2008 IV kw. 2009 IV kw. 2008 IV kw. 2009 IV kw. 2008 IV kw. 2009 IV kw. 2008 IV kw. 2009 IV kw. 2008 IV kw. 2009 IV kw. 2008 IV kw. 2009 IV kw. 2008 IV kw. 2009 74,50% 74,00% 63,60% 83,60% 76,30% 81,70% 47,10% 88,80% 85,50% 74,00% 80,30% 74,10% 82,00% pracujcy bezrobotni 12,40% 14,50% 10,90% 16,30% 5,30% 9,40% 5,30% 11,80% 6,40% 7,60% 10,00% 13,10% 5,00% 3,70% bierni 17,80% 11,00% 15,10% 20,10% 10,50% 14,30% 13,00% 41,20% 4,80% 6,30% 16,00% 0,00% 20,90% 14,30% stopa bezrobocia 15,09% 16,29% 12,84% 20,40% 6,59% 10,97% 6,09% 20,03% 6,72% 8,16% 11,90% 19,10% 6,32% 4,32%

pedagogika

nauki humanistyczne

nauki spoeczne, ekonomia, prawo

nauki cise

inynieria, budownictwo

rolnictwo, weterynaria

zdrowie, opieka spoeczna

rdo: GUS.

Rys. 5.33. Udzia kobiet w napywie do bezrobocia rejestrowanego

52%

50%

48% 50,3% 46%

51,4% 48,3%

47,5%

44% 2007 2008 2009 2010

rdo: Opracowanie DAS KPRM.

23

Osoby w wieku 29 lat lub niszym o wyksztaceniu co najmniej licencjackim.

163

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

W porwnaniu ze starszym pokoleniem, zmienia si struktura spoeczna ludzi modych aktywnych zawodowo (rys. 5.34). Przede wszystkim nastpio wyrane przesunicie rodka cikoci zatrudnienia w stron sektora prywatnego, ktry sta si gwnym oferentem pracy ludzi modych. rednio poowa ludzi w wieku 25+ znajduje tam zatrudnienie (w sektorze publicznym trzy razy mniej).
Rys. 5.34. Status spoeczno-zawodowy modych w wieku 23-29 lat
Pracownicy sektora publicznego Pracownicy sektora prywatnego 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 23 lata 6,9% 28,7% 1,5% 1,0% 4,4% 36,8% 10,3% 10,5% 24 lata 8,2% 35,0% 2,7% 2,0% 3,1% 24,5% 9,0% 15,2% 25 lat 11,0% 40,8% 2,4% 1,1% 2,9% 14,4% 13,2% 14,3% 26 lat 17,7% 41,1% 3,2% 1,1% 0,9% 6,6% 13,0% 16,4% 27 lat 14,3% 54,4% 2,9% 0,8% 0,0% 1,8% 9,2% 16,7% 28 lat 13,9% 49,2% 6,8% 3,1% 2,4% 9,2% 15,5% 29 lat 16,5% 44,8% 6,5% 5,5% 1,2% 0,8% 7,5% 17,3% Prywatni przedsibiorcy Rolnicy Rencici Uczniowie i studenci Bezrobotni Inni bierni zawodowo

rdo: DAS KPRM, Wejcie na rynek pracy i kryzys 25, oprac. na podstawie danych BAEL.

Jednoczenie tylko niewielka cz modych (6,5%) funkcjonuje w sektorze prywatnym w roli pracodawcw, nadto przedsibiorczo staje si wyranie mniej obecna wrd modszych rocznikw modziey (2 do 3%). Moe to wiadczy nie tyle o braku zainteresowania modych prowadzeniem wasnego biznesu (badania od lat wykazuj co wrcz przeciwnego), ale o braku odpowiedniego klimatu, dogodnych procedur i kapitau startowego. Wag tego zjawiska potwierdzaj badania przeprowadzone wrd przedstawicieli kadry zarzdzajcej maych i rednich przedsibiorstw24. Wskazali oni, e najwikszy wpyw na ograniczenie konkurencyjnoci ich firm ma brak dostpu do finansowania zewntrznego (rys. 5.35).
24 Badanie byo prowadzone na prbie reprezentatywnej 600 pracownikw kadry zarzdzajcej i 1200 pracownikw szeregowych zatrudnionych w maych i rednich przedsibiorstwach, wzbogacone o 30 wywiadw pogbionych z przedstawicielami kadry kierowniczej. Badanie na zlecenie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsibiorczoci zostao wykonane przez konsorcjum PSDB Sp. z o.o. i Quality Watch Sp. z o.o.

164

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

Rys. 5.35. Czynniki ograniczajce konkurencyjno maych i rednich przedsibiorstw25

Brak dostpu do nansowania zewntrznego Ograniczone rynki zbytu Brak dostpu do najnowszych technologii Maa liczba wykwali kowanych pracownikw na rynku 5,0% 5,2% 5,54% 5,4% 5,6% 5,8% 6,0% 6,2% 6,4% 6,6% 5,95% 6,43% 6,35%

rdo: Determinanty innowacyjnoci i rozwoju przedsibiorstwa, PARP: Warszawa, grudzie 2010.

Rolnicy, stanowicy w skali kraju okoo 13% ludnoci i ponad 15% aktywnych zawodowo, wrd modych kategorii wiekowych s ju reprezentowani dwu i p krotnie rzadziej. Ukazuje to zdecydowanie malejce zainteresowanie zawodem rolnika wrd modziey. Na poziomie deklarowanych de i aspiracji yciowych tendencja ta jest jeszcze bardziej wyrazista zaledwie 0,2% w latach 90. i 0,4% obecnie uczcej si modziey zakada moliwo pracy na roli26. W rzeczywistoci na wie do gospodarstwa rolnego wraca wicej modziey. Wracaj ci, ktrzy nie znajduj zatrudnienia w miecie. I nie s to przede wszystkim ewentualni sukcesorzy pomylnie prosperujcych gospodarstw. Jest to w przewaajcej mierze modzie z gospodarstw sabych bd przecitnych, dla ktrej praca na roli stwarza iluzj przydatnoci i bezpiecznego trwania. Obecno tego trendu potwierdzaj wskaniki ukrytego bezrobocia na wsi27. Trzecim wartym odnotowania trendem jest wysoki odsetek modych, ktrzy maj status biernych zawodowo (w rnych przedziaach wieku jest to od 25 do 30% populacji), przy zanikajcej z wiekiem aktywnoci w systemie edukacji. To bardzo niepokojce zjawisko, niechlubnie wyrniajce nas na tle UE, skrywa zasoby ludzkie, ktre mogyby zadecydowa o innym obliczu struktury spoecznej w Polsce. Najpotniejsz ich cz poza osobami kontynuujcymi nauk stanowi mode kobiety, ktre s poza rynkiem pracy gwnie ze wzgldu na obowizki rodzinne i domowe (opieka nad maymi dziemi). W przypadku mczyzn jest to wedug oficjalnych danych niesprawno i choroba. Te wyjanienia wydaj si jednak mao wiarygodne (dane dalece przewyszaj rednie dla populacji) i skrywaj przypadki yjcych na garnuszku pastwa. Zarwno wsparcie instytucjonalne dla kobiet, by mogy podj prac, korekta zasad i procedur przyznawania wiadcze zdrowotnych, jak i inne dziaania zwikszajce szanse wczenia si ludzi modych w ycie zawodowe wydaje si w tym kontekcie dziaaniem duej spoecznej wagi. Globalizacja, dynamiczne zmiany ekonomiczno-spoeczne oraz nawracajca recesja gospodarcza coraz wyraniej wymuszaj zmiany na rynku pracy i w formach zatrudnienia. Modzi Polacy z dyplomami wyszych uczelni, jakkolwiek naraeni na brak pracy bezporednio po studiach, znajduj w wikszoci zatrudnienie. Gorzej wyksztaceni radz sobie jak dotd czstszym korzystaniem z transferw
25 26 27 Ocena bya dokonywana w skali do 10, gdzie 10 to moliwie najwikszy wpyw. K. Wasielewski, Ksztacenie w wyszych szkoach rolniczych. Funkcje spoeczne i jednostkowe, Raport roczny w IRWiR PAN, Warszawa 2010. K. Szafraniec, Polskie residuum systemowe pytanie o rol wsi i chopw w procesach przeksztace ustrojowych, Kultura i Spoeczestwo 2002, nr 4.

165

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

socjalnych, prac na czarno lub wyjazdami zarobkowymi za granic (na wsi w gospodarstwach rolnych utrzymuje si zjawisko ukrytego bezrobocia). Najblisze lata mog by jeszcze trudniejsze jeli chodzi o uzyskanie zatrudnienia, a najpewniejszym sposobem wchodzenia na rynek pracy i najskuteczniejszym przeciwdziaaniem marginalizacji moe okaza si zakadanie wasnej firmy lub wczanie si do biznesu rodzinnego (rys. 5.36).
Rys. 5.36. Podzia wasnoci firm midzy pokolenia
N = 1610 Pierwsze pokolenie rma naley do jej zaoyciela Drugie pokolenie rma naley do dzieci zaoyciela rmy Trzecie pokolenie rma naley do wnukw zaoyciela rmy Odmowa odpowiedzi 0% 15% 1% 1% 20% 40% 60% 80% 100% 89%

rdo: PARP, Badanie firm rodzinnych. Raport kocowy, Warszawa, grudzie 2009.

W oparciu o dane PARP mona postawi hipotez, e w perspektywie 20 lat nastpi wymiana pokoleniowa w firmach, z ktrymi obecnie zwizane s dzieci przedsibiorcw-zaoycieli. Problem jest jednak szerszy i oprcz wsparcia uwzgldniajcego ju istniejce firmy pozostaje pakiet rozwiza dla firm, ktre dopiero miayby by zakadane. Tymczasem te same warunki, ktre wypychaj w kierunku samozatrudnienia, tworz trudny kontekst dla przedsibiorczoci, ktra przegrywa w konkurencji z duymi i dobrze osadzonymi na rynku duymi firmami. Wymaga to stworzenia odpowiednich warunkw, w tym zwaszcza finansowych udogodnie, w budowaniu przedsibiorczoci jako rozwizania dajcego nadziej na satysfakcjonujcy wariant kariery zawodowej i obron przed wykluczeniem. Zagadnienie to staje si kolejnym wanym wyzwaniem dla polityki pastwa wobec modziey.

5.5. Dualny rynek pracy podwjne regulacje prawne. Konsekwencje dla zatrudnienia modziey
Bezrobocie otwarte (jawne) stanowio przez dziesiciolecia rewers zestandaryzowanego penego zatrudnienia (staego, zwizanego z okrelonym miejscem pracy, pracodawc, dochodami). Liczby bezrobotnych byy najbardziej wymownym wskanikiem zaburze rynku pracy i najbardziej alarmistycznym sygnaem spoecznych problemw. Pod wpywem zmian cywilizacyjnych ten zestandaryzowany system penego zatrudnienia staje si jednak coraz bardziej kruchy i pynny. Chwiej si jego trzy filary: prawo pracy, miejsce pracy i czas pracy. W ten sposb granice pomidzy prac a nie-prac staj si pynne. Rozpowszechniaj si zmienne, pluralistyczne formy niepenego zatrudnienia, ktre by moe nie bd ju znay problemu bezrobocia (w sensie braku pracy zarobkowej). Jak pisa ju w poowie lat 80. Urlich Beck, ,,bezrobocie zostao dzi zintegrowane z systemem zatrudnienia w postaci niepenej.
166

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

Tabela 5.6. Udzia kontraktw tymczasowych wrd zatrudnionych w rnych kategoriach wieku kraje UE (%)
15 do 24 lat Kraje Austria Belgium Bugaria Cyprus Czech Republic Denmark Estonia Finland France Germany Greece Hungary Ireland Itaty Latvia Lithuania Luxembourg Malta Netherlands Poland Portugal Romania Slovakia Slovenia Spain Sweden United Kingdorn Kraje UE-27 2007 34,9 31,6 10,3 23,3 17,4 22,2 na 42,4 52,5 57,5 27,0 19,1 19,2 42,3 9,3 9,8 34,1 11,0 45,1 65,7 52,6 4,6 13,7 68,3 62,8 57,1 13,3 41,1 2009 35,6 33,2 9,3 18,4 18,7 23,6 na 39,0 51,2 57,2 28,4 21,4 25,0 44,4 9,3 5,0 39,3 11,0 46,5 62,0 53,5 3,7 12,5 66,6 55,9 53,4 11,9 40,2 25 do 49 lat 2007 4,7 6,9 4,5 14,0 5,8 7,0 na 14,1 11,4 9,9 10,5 6,8 4,8 12,2 3,5 2,9 5,6 3,8 14,1 25,1 21,1 1,4 3,9 14,0 31,0 14,0 4,3 12,3 2009 4,9 6,8 3,9 15,0 5,5 7,2 2,2 13,4 10,4 10,2 11,9 8,2 6,4 11,6 3,8 2,1 5,3 3,8 14,1 23,6 21,3 0,8 3,5 12,5 25,7 12,0 4,5 11,5 50 do 64 lat 2007 2,5 4,3 5,0 5,2 9,5 4,1 na 7,6 5,9 4,7 6,1 4,8 4,2 6,3 3,2 2,9 na na 6,8 18,2 10,6 0,9 4,0 6,7 15,3 7,3 4,3 6,8 2009 3,0 3,3 5,0 6,1 9,2 3,2 na 7,1 6,4 4,7 6,7 5,6 5,1 5,7 3,7 na na na 6,9 18,4 10,1 0,7 3,6 6,0 12,0 5,S 4,2 6,5 15 do 64 lat 2007 8,9 8,6 5,1 13,3 7,8 8,6 2,2 15,9 14,4 14,6 10,9 7,3 7,2 13,2 4,2 3,5 6,8 5,1 17,9 28,2 22,4 1,6 5,0 18,4 31,7 17,2 5,7 14,5 2009 9,1 8,2 4,6 13,5 7,5 8,9 2,5 14,5 13,5 14,5 12,1 8,4 8,5 12,1 8,4 2,3 7,2 4,7 18,0 26,4 22,0 1,0 4,3 16,2 25,5 14,9 5,5 13,4

rdo: Employment in Europe, Raport Komisji Europejskiej, 2010, s. 125.

Tym samym zostao ono zamienione na generalizacj niepewnoci zatrudnienia, jakiej stary system spoeczestwa przemysowego z jednolitym, penym zatrudnieniem nie zna. () Postp i pauperyzacja w nowy sposb zazbiaj si wzajemnie28. W minionej dekadzie wiele pastw europejskich zarejestrowao duy wzrost prowizorycznego (okrelonego czasowo, tymczasowego) zatrudnienia. By to gw28 U. Beck, op. cit., s. 210-212.

167

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

nie wynik reform ustawodawstwa chronicego sta prac i wprowadzajcego elastyczno na marginesach rynku pracy. W praktyce oznaczao to wyjcie spod regulacji kontraktw tymczasowych i jednoczesne utrzymywanie rygorystycznych zasad w odniesieniu do kontraktw na czas nieokrelony. Jeli chodzi o skal zmian, te, ktre zachodziy w obszarze marginesowym przewaaj. Chocia dotyczyy one relatywnie maego obszaru, miay kapitalne znaczenie dla zmian na rynku pracy w ogle. W ocenie ekspertw Komisji Europejskiej, autorw raportu Employment in Europe 2010, nie byy to zmiany korzystne. Wprowadzono je ze wzgldu na spodziewane korzyci ekonomiczne, wynikajce z uelastycznienia rynkw pracy. W latach 80. i 90. odnotowywane w kilku pastwach UE wysokie i trwae wskaniki bezrobocia czsto byy tumaczone zbyt rygorystycznym ustawodawstwem chronicym stae zatrudnienie. W reakcji rodowiska akademickie i organizacje midzynarodowe coraz czciej sugeroway wiksz gitko rynku pracy. Zaproponowano formu otwartych (tymczasowych) kontraktw i jednoczesne utrzymanie rygorystycznych przepisw dotyczcych staego zatrudnienia. Z czasem zatrudnieni tymczasowo stali si dominujc kategori, skupiajc najmodszych pracownikw. W niektrych krajach ta tymczasowa forma zatrudnienia przewysza 60% ogu zatrudnionych. Do grupy takich krajw naley Polska. Przodujemy jednak nie tylko pod tym wzgldem. Mamy jeden z najwyszych wspczynnikw udziau kontraktw tymczasowych w oglnej liczbie kontraktw (rys. 5.37). Jestemy te w cisej czowce krajw, gdzie kontrakty tymczasowe przy podejmowaniu pierwszej pracy przewyszaj liczb umw zawartych na czas nieokrelony (rys. 5.38).
Rys. 5.37. Udzia kontraktw tymczasowych w oglnej liczbie kontraktw (rednie dla wybranych krajw UE z lat 2005-2008)
ES 100% EU FI PL PT SE SI

80%

60%

40%

20%

0% 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 Wiek 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35

rdo: Employment in Europe, Raport Komisji Europejskiej, 2010, s. 127.

168

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

Rys. 5.38. Typ zawieranych kontraktw w przypadku pierwszej pracy

Samozatrudnienie DK EE LV IE LT HU CY SK BE SE CZ AT FI IT LU EL FR SI PL ES PT 0% 20% 40% 60% 80% 100% Terminowa Na czas nieokrelony

rdo: Employment in Europe, Raport Komisji Europejskiej, 2010, s. 128.

Kontrakty tymczasowe zwaszcza w pocztkowym okresie wywoyway widoczny wzrost poziomu zatrudnienia (honey moon effect ). Niebawem jednak doprowadziy do podwjnego (podzielonego na segmenty) rynku pracy. Jeden (wewntrzny) zagospodarowuj etatowi pracownicy nastawieni na stae zatrudnienie i karier proponujc awans oraz wzrastajce dochody (tzw. insiders ). Drugi tymczasowi pracownicy, ktrzy yj w niepewnej sytuacji, zagroeni bezrobociem i sabymi perspektywami awansu zawodowego (tzw. outsiders ). Dwoisty rynek pracy staje si szczeglnie powanym problemem dla ludzi modych, albowiem moe dla nich oznacza trwae balansowanie w roli pracownika nieustannie staujcego. Niebezpieczestwo takie uwydatni ostatni kryzys z lat 2009-2011. W wielu krajach wykorzystywanie na du skal kontraktw tymczasowych zwikszyo cykliczn niestabilno zatrudnienia, a nawet jego redukcj. Segmentacja rynku pracy, czynica z modych ludzi pracownikw drugiej kategorii, oznacza rwnie gorsze warunki pracy i gorsze perspektywy rozwoju zawodowego. Zgodnie z obliczeniami OECD czas pracy osb zatrudnionych tymczasowo jest znacznie duszy ni osb etatowych. Tymczasowo zatrudnieni maj ograniczany dostp do szkole dotowanych przez firmy (krtki kontrakt zniechca pracodawcw do inwestowania w przepywowy kapita ludzki). Segmentacja ma take wpyw na ksztat pac i rnicuje poziomy dochodw ogu zatrudnionych. Wysokie wskaniki tymczasowego zatrudnienia podnosz zarobki pracownikw
169

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

staych, poniewa ich pozycja przetargowa jest umocniona przez obecno tymczasowych pracownikw, ktrych roszczenia pacowe mona zlekceway albo odmwi kontynuacji zatrudnienia. Wyniki Labour Force Survey pokazuj, e podzia na zatrudnienie tymczasowe i etatowe rnicuje si ze wzgldu na kwalifikacje (a take moliwoci szkoleniowe) i okres czasu po ukoczeniu edukacji. W kontrakty tymczasowe wyranie czciej wchodz absolwenci wczeniej opuszczajcy szkoy i nisko wykwalifikowana modzie. Zazwyczaj po piciu latach od ukoczenia nauki szkolnej zmniejsza si udzia prac dorywczych w oglnej liczbie kontraktw o prac. Niemniej, w niektrych krajach ich wysoki udzia nadal si utrzymuje. Do takich krajw naley Polska. Wspczynnik bezpiecznego przejcia z zatrudnienia tymczasowego do staego jest u nas niszy od 1, co sugeruje, e modzi ludzie zostali zapani w puapk tymczasowych form zatrudnienia (rys. 5.39).
Rys. 5.39. Wskaniki przejcia od tymczasowych do trwaych form zatrudnienia
Iloraz szans zmiana na umow na czas nieokrelony bd pozostanie przy umowie terminowej (rednia z lat 2005-2007) 15-24 3,5% 3,0% 2,5% 2,0% 1,5% 1,0% 0,5% 0,0% IE LV UK SK HU AT SE LT LU CZ SI IT PL ES FI BE GR CY PT FR 25-34 35-54 55-64

Uwagi: rednie z lat 2006-2007 dla AT, BE, CY, CZ, FI, HU, LT, LV, PL, SE, SI, SK i UK; rednie z lat 2005 i 2007 dla PT, 2006 rok tylko dla IE. rdo: Employment in Europe, Raport Komisji Europejskiej, 2010, s. 142.

Niskie prawdopodobiestwo przejcia z zatrudnienia tymczasowego do etatowego moe zniechca do wysiku podczas pracy obnia motywacj, lojalno wobec pracodawcy, rodzi roszczeniowo. Przykady krajw, gdzie takie przejcia s bardzo trudne (Hiszpania) ukazuj, e czne efekty zredukowanych szkole zawodowych i sabszej motywacji do pracy mog przyczyni si do znacznego spowolnienia tempa wzrostu gospodarczego. W Polsce, ktra nie podziela losu Hiszpanii, jeli chodzi o tempo wzrostu gospodarczego, ale ma rwnie niekorzystne wskaniki przejcia z jednej formy zatrudnienia do drugiej, firmy w wikszym stopniu zawdziczaj sukcesy ekonomiczne efektywniejszemu wykorzystywaniu zasobw pracy anieli stosowaniu nowych technologii29. Moe to le wry perspektywom
29 W. Gumua i in., Rynek pracy w Polsce (wynagrodzenia, produktywno pracy i migracje) w listopadzie 2009 na tle bada panelowych w latach 2006-2009, Materiay i Studia zeszyt 245, NBP, Warszawa 2010.

170

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

zatrudnienia modziey, poniewa oznacza taki styl prowadzenia firm, w ktrym mniej dba si o innowacyjne rozwizania (a co za tym idzie zapotrzebowanie na nowy rodzaj umiejtnoci i wiedzy), a bardziej o bezporedni zysk i ekonomiczne bezpieczestwo pracodawcy. Czy grozi nam zatem wzrost cyklicznej niestabilnoci zatrudnienia? Wedug wylicze ekspertw Komisji Europejskiej przypadek Polski jest trudny do jednoznacznego przewidzenia, poniewa reprezentuje wyjtkowe warunki rynku pracy (rys. 5.40). Na przeomie lat 90. i 2000. bezrobocie na poziomie bliskim 20% utrzymywao si u nas przez kilka lat, jednoczenie jego pniejsze znaczce spadki mogy wynika z dziaania rnych czynnikw, trudnych do jednoznacznego okrelenia (ekonomicznych i pozaekonomicznych, jak np. migracje zarobkowe za granic). Obserwacja biecych trendw jest tu bardzo wana i moe uchroni przed zbyt uproszczonymi przewidywaniami.
Rys. 5.40. Czy prowizoryczne zatrudnienie zwiksza cykliczn niestabilno zatrudnienia?
Przewidywana warto zmiennej sztucznej dla danego kraju 0,002 0,001 0,001 0,000 0,02 -0,001 -0,001 -0,002 RO -0,002 BG 0,04 FR SK BE 0,06 UK HU CZ AT IT SI PT 0,08 0,10 IE NL DE CY SE EL 0,12 DK 0,14 EE MT LU PL ES 0,16 FI 0,18 LT LV

Kraje odstajce

Wystpowanie zatrudnienia terminowego Wyniki sugeruj, e czsto wystpowania pracy tymczasowej wskazuje na wiksze cykliczne wahania zatrudnienia.

rdo: Employment in Europe, Raport Komisji Europejskiej, 2010, s. 151.

Badania przeprowadzone wrd polskich przedsibiorcw w listopadzie 2009 roku nie wr wielkiego dramatu na rynku pracy, ale te nie s budujce. Wskazuj na lekki spodziewany wzrost przychodw przedsibiorstw, ktry jednak nie bdzie si przekada ani na zwikszenie zatrudnienia (plany takie w kocu 2009 roku miao 21% przedsibiorcw, w latach 2006-2007 od 40-48%), ani na poziom oferowanych wynagrodze (opinia 71% przedsibiorcw). Jakkolwiek nie s przewidywane zwolnienia (liczy si z tym zaledwie 6,7% pracodawcw), to rwnie nie s spodziewane odejcia z pracy z wasnej inicjatywy pracownika, np. w poszukiwaniu lepiej patnej pracy za granic. O ile w minionych latach co czwarta osoba bezrobotna miaa w swoim dowiadczeniu emigracj zarobkow (w wikszoci uwieczon sukcesem), o tyle w kocu 2009 roku wyjazd w poszukiwaniu pracy rozwaa ju tylko co dziesity bezrobotny30.
30 Badania powtarzane od 2006 roku co sze miesicy obejmuj reprezentatywne prby 1600 pracodawcw i 2000 bezrobotnych zob. W. Gumua i in., op. cit., s. 13-16.

171

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

Te i inne zjawiska oznaczaj raczej stagnacj na rynku pracy, anieli symptomy oywienia gospodarczego. W konsekwencji wr ponowny wzrost stopy bezrobocia przewidywao je w kocu 2009 roku 45% pracodawcw, co byo mniejszym odsetkiem ni w maju 2009 roku (55%), ale te nieproporcjonalnie wikszym ni w latach 2006-2007, kiedy tylko 3,6% 4,7% pracodawcw liczyo si ze wzrostem bezrobocia. Wszystko to zapowiada nadal trudn sytuacj na rynku pracy, ktra zgodnie z nawietlonymi wczeniej prawidowociami najbardziej uderzy w modych pracownikw, zwaszcza tych dopiero wchodzcych na rynek pracy. Bd oni z ca pewnoci wykorzystywa cay repertuar dostpnych wiadcze instytucjonalnych i podejmowa nielegaln prac zarobkow. Problem ten dostrzega blisko poowa bezrobotnych (46,7%). I jakkolwiek pewne zachowania sygnalizuj spadek da pracowniczych, wzrasta np. poziom gotowoci bezrobotnych do podjcia pracy od zaraz (do 87,5%), a w powiatach o podwyszonej stopie bezrobocia obserwuje si nawet akceptacj niszych stawek wynagrodze, to oferty pracy zbyt nisko wynagradzanej i tak odrzuca co szsty bezrobotny31. Obserwujc te i inne trendy z duym prawdopodobiestwem mona powiedzie, e widmo recesji gospodarczej skutecznie moe pogorszy i tak ju nie najlepsz sytuacj ludzi modych na rynku pracy. Brak troski rzdu o niedopuszczenie do takiej sytuacji byby niedobrym sygnaem w chwili, gdy analizy europejskich ekonomistw sugeruj potrzeb opracowania spjnej strategii, opartej na zasadach flexicurity . Miaaby ona stawi czoa niebezpieczestwom rynku pracy wynikajcym z dualizmu zatrudnienia. Zdaniem Komisji Europejskiej taka strategia powinna obejmowa kilka inicjatyw politycznych dostosowanych do specyficznych warunkw danego kraju (jako przeciwiestwo one-size-fits-all strategy ). Proponowany jest zestaw kilku rnych rozwiza obejmujcych jeden stay kontrakt, ktry zastpowaby istniejc prawn asymetri midzy zatrudnieniem na czas okrelony i nieokrelony. We Woszech, gdzie wysokie bezrobocie oraz zatrudnienie w tymczasowych formach utrzymuje si od lat, podjto prb stworzenia cieki do stabilizacji pozycji na rynku pracy (po 3-letnim okresie penej elastycznoci). Contratto Unico di Ingresso jest jedn z prb tworzenia efektywnego transferu edukacja rynek pracy. Niemniej jeden kontrakt sam w sobie nie jest w stanie rozwiza problemu dualizmu rynku pracy, zwaszcza tam, gdzie jest on bardzo gboki i wyrany. Std w projektach europejskich wspomina si czsto o innych dodatkowych rozwizaniach takich jak: wprowadzenie pacy minimalnej, uniwersalne prawo do ubezpieczenia od ryzyka utraty pracy niezalenie od typu kontraktu, ograniczenie stosowalnoci umw tymczasowych tylko do pewnych obszarw. Nieobojtne s w tym kontekcie rwnie strategie rozwoju gospodarczego (oparte na nowych technologiach lub na eksploatacji siy roboczej), praktyka dialogu spoecznego, polityki zarzdzania zasobami ludzkimi prowadzone w firmach itp.

31

Ibidem, s. 77-78.

172

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

5.6. Wpyw globalnego kryzysu gospodarczego na zatrudnienie modziey

Zarwno wskaniki udziau modziey w zasobach siy roboczej, jak i wskaniki zatrudnienia modziey malej. Jej udzia w zasobach siy roboczej midzy 1998 a 2008 rokiem obniy si w skali globalnej z 54,7 do 50,8%, co oznacza, e tylko co druga moda osoba aktywnie uczestniczy w rynkach pracy. W 2008 roku liczba zatrudnionych modych ludzi wynosia 540 milionw, co oznaczao wzrost o 34 miliony w stosunku do okresu sprzed dziesiciu lat. Niemniej w latach 1998-2008 wskanik zatrudnienia spad z 47,9 do 44,7 procent32. Dzieje si tak gwnie na skutek wyszych wskanikw edukacji wrd modziey (powd pozytywny). Jednak tendencja obniania wskanikw aktywnoci zawodowej moe by wywoywana rwnie przez negatywne okolicznoci. Bierna zawodowo modzie jest odwrotnoci aktywnej modziey i skada si z osb, ktre ani nie pracuj, ani nie szukaj pracy, niekoniecznie z edukacyjnych powodw. Mog to by osoby zajmujce si rodzin, osoby chore lub niepenosprawne i niezdolne do pracy, albo tak poirytowane brakiem perspektyw, e podday si w poszukiwaniach pracy i bezczynnie czekaj na lepsze czasy. Recesja gospodarcza znajduje odzwierciedlenie w najwikszej od czasw wielkiego kryzysu kohorcie bezrobotnej modziey. W latach 2007-2009 bezrobocie w tej grupie powikszyo si o 7,8 mln w skali globalnej. W dziesicioleciu przedkryzysowym (w latach 1996-97 oraz 2006-07) liczba bezrobotnej modziey wzrastaa przecitnie o 192 tys. w kadym roku. W 2009 roku byo 80,7 milionw modych ludzi zmagajcych si z szukaniem pracy. W szczytowym momencie kryzysu (lata 2007-2009) stopa bezrobocia modziey (w skali globalnej) ujawnia swj najwikszy roczny przyrost z 11,9 do 13%, odwracajc tendencje przedkryzysowe, polegajce na systematycznym od 2002 roku spadku bezrobocia. Jego wskaniki okazay si bardziej wraliwe na gospodarcze wstrzsy ni wskaniki bezrobocia wrd dorosych (rys. 5.41). Podczas gdy stopa bezrobocia dla modziey wynosia w 2008 roku 12,1 %, dla dorosych byo to 4,3%. Oznacza to, e modzi ludzie maj trzy razy wiksze szanse zostania bezrobotnymi. Co wicej, wskaniki bezrobocia nie s jedynymi wskanikami niesprawiedliwoci pokoleniowej. Modzi ludzie dowiadczaj w nieproporcjonalnie wikszym stopniu innych negatywnych skutkw kryzysu gospodarczego: jest wiksze prawdopodobiestwo, e znajd si w grupie pracownikw zatrudnianych na gorszych warunkach prawnych i finansowych, a w konsekwencji o najniszych dochodach. Modzi stanowi 24% wszystkich biednych pracownikw i 18,1% cakowitego globalnego zatrudnienia33.

32 33

Global Employment Trends for Youth, ILO Report 2010, s. 15 i n. MOP szacuje, e w 2008 roku 152 miliony modych pracownikw yy w biednych rodzinach (z wydatkami na gow poniej US$ 1,25 na dzie), w 1998 byy 234 miliony modych biednych pracujcych. Stawka ubstwa wrd pracujcej modziey przy dochodach US$ 1,25 dotyczya w 2008 roku 28,1% modych zatrudnionych.

173

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

Rys. 5.41. Stopa bezrobocia wrd dorosych i modziey wskaniki globalne

Modzie 15% 13,0% 11,9% Stopa bezrobocia 12% Stosunek: 2,7 4,9% 2009 12,1% Doroli

9%

6%

Stosunek: 2,8

3%

4,2% 2007

rdo: Global Employment Trends for Youth, ILO Report 2010, s. 30.

Wielu modych ludzi, zanim pewnie stanie na rynku pracy, zaczyna od form prowizorycznego zatrudnienia. W krajach rozwijajcych si jest to najczciej nieodpatna praca w gospodarstwie rodzinnym. W krajach rozwinitych dowiadczeniem takim jest praca tymczasowa niestabilna, gorzej patna i mniej rozwojowa34. Zarwno w jednym, jak i w drugim przypadku szanse na przejcie do penego, bezpiecznego zatrudnienia nie s wielkie. Kryzys zwiksza te rang zatrudnienia w szarej strefie i rnych form ryzykownego zatrudnienia. Wicej trudnoci w znajdowaniu pracy maj mode kobiety ni modzi mczyni. Stopa bezrobocia dla modych kobiet osigna w 2009 roku poziom 13,2%, dla modych mczyzn 12,9%. Pozytywny wyjtek za lata kryzysu stanowi kraje rozwinite i region UE, co moe by jednak mylce: kobiety czciej godz si na prace mniej wymagajce pod wzgldem prestiowym czy finansowym (ale take w innych sektorach gospodarki due zatrudnienie kobiet w sektorze usug) i czciej korzystaj z okresowych (mao stabilnych) form zatrudnienia, ktre w czasach kryzysu przeyway w krajach rozwinitych swj rozkwit. Kryzys dotyka kadego regionu inaczej, zalenie od kontekstu spoeczno-gospodarczego i politycznych reakcji poszczeglnych krajw (rys. 5.42). W przypadku tych bardziej rozwinitych (i UE) szczytowy moment kryzysu przypad na lata 2008-2009, rwnie wtedy modzie z tych krajw zostaa dotknita bezrobociem najmocniej (stopa bezrobocia 17,1% ). adne inne regiony nie osigny wzrostu bezrobocia modziey bliskiego 4,6 i 3,5 punktu procentowego, jak ten zaobserwowany w 2008 i 2009 roku w Europie. W 2007 roku kraje rozwinite i UE miay szst (liczc od najwyszej) stop bezrobocia modziey, w 2009 zajy ju w rankingu niechlubne czwarte miejsce (po krajach Europy rodkowo-Wschodniej, Bliskiego Wschodu i Afryki Pnocnej). W wyniku rozprzestrzeniania si bogactwa jako efektu rozwoju zmniejsza si zasig tzw. uku niestabilnoci. Tworz go pastwa z liczn mod populacj od Ameryki Poudniowej przez Afryk Subsaharyjsk, Bliski Wschd a do Azji Centralnej i Wschodniej. Problemy ludzi modych w tych krajach bd si konfrontoway z problemami starzejcych si spoeczestw wiata zachodniego. Wydarzenia Arabskiej Zimy
34 Employment 2010 in Europe, Raport Komisji Europejskiej, s. 103.

174

Stosunek: 2,8 4,3% 2008

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

i Wiosny 2011 roku, ktrych gwnymi aktorami byli ludzie modzi dajcy lepszych warunkw do rozwoju i wikszych szans na zdobycie pracy, zapowiadaj w istocie powane zmiany o politycznym charakterze. Nie jest wykluczone, e w efekcie tych zmian moe doj do powstania nowego typu pastw na tych obszarach, a generacyjna modo w powizaniu z potrzebami demokracji i zdrowych zasad gospodarowania bdzie czy si z religijn i kulturow tosamoci islamu. Taki bieg zdarze moe radykalnie powikszy przepywy migracyjne, ale take napicia midzykulturowe35.
Rys. 5.42. Poziom bezrobocia modziey wedug regionw (lata 1991-2011)
Kraje rozwinite gospodarczo i Unia Europejska Europa rodkowa i Poudniowo-Wschodnia (kraje nienalece do UE) oraz Wsplnota Niepodlegych Pastw Azja Wschodnia 35% Azja Poudniowo-Wschodnia i kraje Pacy ku Azja Poudniowa Ameryka aciska i Wyspy Karaibskie rodkowy Wschd Pnocna Afryka Afryka Subsaharyjska

Stopa bezrobocia wrd modziey

30%

25%

20%

15%

10%

5% 2007 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2008 2009 2010P 2011P 7,1 23,7 26,8 6,4 2,6 5,7 14,9 4,8 26,2 5,1 9,5

rdo: Global Employment Trends for Youth, ILO Report, 2010, s. 18.

Tabela 5.7. Modzie w krajach arabskich

Kraj Algieria Arabia Saudyjska Bahrajn Egipt Jemen Jordan Libia Maroko Oman Syria Tunezja Udzia populacji poniej 30 roku ycia 56% 61% 48% 61% 73% 65% 61% 56% 64% 67% 51% Udzia osb w wieku 15-24 w zatrudnieniu (2008) 31% 25% 30% 23% 22% 20% 27% 35% 29% 32% 22% PKB per capita wg parytetu siy nabywczej w tys. dol., 2010

rdo: Financial Times 2-3 kwietnia 2011 r. za: US Census Bureau, Bank wiatowy i MFW. 35 ZDS PRM, Polska 2030. Trzecia fala nowoczesnoci: Dugookresowa Strategia Rozwoju Kraju, Warszawa 2011.

175

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

Wyzwania, jakie w efekcie kryzysu gospodarczego stoj przed modzie, zwaszcza europejsk, nie s zachcajce. Bdcy na rynku pracy rywalizuj z rosnc liczb poszukujcych zatrudnienia, podczas gdy ofert pracy jest znacznie mniej. Okres jej poszukiwania si wydua w niektrych krajach dugotrwae bezrobocie dotyczy co pitej osoby. Wstrzs pogbia zjawisko bezrobocia wrd dobrze wyksztaconej modziey, ktra w czasach przed kryzysem miaa wiksz gwarancj atwiejszego przejcia na rynek pracy. Coraz wicej modych ludzi twierdzi, e maj due szanse tkwi w pracy, ktra albo nie jest stabilna, albo nie pasuje do ich poziomu umiejtnoci czy upragnionej cieki zawodowej.

5.7. Bezporednie i dugoterminowe konsekwencje kryzysu na rynkach pracy dla modziey

Jak wida, poza zmianami rynku pracy podyktowanymi logik cywilizacyjnych przemian (ktrych modzi winni by pierwszymi beneficjentami), pojawiaj si konsekwencje wiatowego kryzysu gospodarczego (ktrych s ofiar). O konsekwencjach tych moemy mwi w odniesieniu do krtszej i duszej perspektywy. Do bardziej bezporednich reakcji modziey na kryzys naley zaliczy jej dusze pozostawanie w systemie edukacji, co wydaje si rozsdniejsze anieli ryzyko nie odnalezienia si na rynku pracy. Innym zjawiskiem jest przyrost wskanikw bezadnego (nie ukadajcego si w aden przemylany wzr kariery zawodowej) przejcia na rynek pracy z wiksz liczb duszych okresw bezrobocia lub z okresami prowizorycznego czy nieoptymalnego zatrudnienia (jako skutek mniejszej liczby ofert pracy i wikszej konkurencji wrd poszukujcych). Mog si tu pojawi rwnie pewne patologie, na jakie naraone s roczniki wchodzce na rynek pracy w warunkach kryzysu (wczesne poleganie na zasikach dla bezrobotnych i innych formach wsparcia rzdowego). To z kolei moe wpywa na upowszechnianie si opinii, e mody poszukujcy pracy ma do dyspozycji pastwo i e rol pastwa jest mediowanie midzy potencjalnymi pracownikami a rynkiem pracy. Konstatacje tego rodzaju znaczco wpywaj na ksztatowanie si sdw modziey o tym, jak funkcjonuje spoeczestwo i gospodarka. W ten sposb ksztatuje si rwnie przekonanie, e sukces yciowy w wikszym stopniu zaley od losu ni od cikiej pracy36. Wrd bardziej odlegych skutkw kryzysu jako najbardziej traumatyczne naley wymieni bezrobocie modziey. Prognozy w tej kwestii nie s pocieszajce przewiduje si, e perspektywy bezrobocia s pewniejsze anieli wzrost zatrudnienia37. Jakkolwiek mona przypuszcza, e bezrobotna modzie bdzie osabia swoje roszczenia pacowe i akceptowa mniej atrakcyjne oferty zatrudnienia, to jednoczenie mona si spodziewa, e bdzie bezradna wobec nowych zagroe (np. syndrom bezadnego przejcia). Dugotrwae skutki kryzysu szczeglnie bolenie odczuje modzie wchodzca na rynek pracy z niszym wyksztaceniem, co nie znaczy,
36 37 P. Giuliano, On the determinants of living arrangements in Western Europe: does cultural origin Matter?, Mimeo International Monetary Fund, 2004. L.M. Kahn, Employment protection reforms, employment and the incidence of temporary jobs in Europe: 19962001, Labour Economics, 2010, Vol. 17, s. 1-15.

176

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

e modzie dobrze wyksztacona nie odczuje skutkw kryzysu na sobie38. Podczas ekonomicznej prosperity ludzie ci nie maj trudnoci z zatrudnieniem. W czasie recesji ta sama kategoria modziey staje w obliczu nieuniknionych duszych okresw bezrobocia, niszych zarobkw i mniej perfekcyjnych karier zawodowych. Dziaaj tu rwnie preferencje pracodawcw, ktrzy w warunkach oddalajcej si perspektywy normalizacji rynkw pracy wol zatrudni nowych absolwentw, a nie kohort wczeniejszych, starszych, naznaczonych skutkami dugoterminowego bezrobocia lub biernoci zawodowej. Najwikszym zagroeniem jest jednak perspektywa usunicia na dalszy plan caej kohorty wyksztaconej modziey, ktra miaa by motorem pchnicia cywilizacyjnego (efekt straconego pokolenia). W przypadku niewykwalifikowanej modziey sytuacje kryzysowe oznaczaj jeszcze dusze kolejki do ograniczonej liczby niewymagajcych kwalifikacji prac, powikszaj wskaniki dugoterminowego bezrobocia, rodz zastpy zniechconych bezowocnym poszukiwaniem pracy. Niewykwalifikowana modzie jest zagroona trwaym wypadniciem z rynku pracy i pozostawania w zalenoci od pastwa przez reszt ycia. To z ni przede wszystkim wi si takie zagroenia jak wzrost przestpczoci, zachowa ryzykownych, problemy ze zdrowiem fizycznym i psychicznym, polityczne wyczenie. Dla przeciwdziaania tym zjawiskom w wielu krajach tworzone s liczne programy polityki zatrudnienia modziey, zawierajce elementy aktywizacji rynku pracy ukierunkowane na ten cel. Dziaania nakierowane na t specyficzn grup wiekow to take od lat wyzwanie dla usug rynku pracy, odpowiedniego porednictwa i informowania o wakatach.

5.8. Perspektywy normalizacji rynkw pracy dla modziey

Czy s przesanki do bardziej optymistycznych rokowa? Gospodarka wiatowa jest na bardzo wczesnym etapie normalizacji po wstrzsie z przeomu 2008 i 2009 roku. Eksperci podkrelaj, e nawet przy optymistycznych prognozach sytuacja na rynkach pracy na caym wiecie pozostanie napita (tabela 5.8). Pomimo wzrostu gospodarczego przewidywanego na 2010 i 2011 rok, globalne bezrobocie bdzie wzrasta, co nakazuje sdzi, e normalizacja sytuacji na rynku pracy bdzie nastpowa ze znacznym opnieniem. Prognoza ILO zapowiadaa kontynuacj wzrostu bezrobocia wrd modziey na caym wiecie i jego umiarkowany spadek w 2011 roku do poziomu 12,7%. Wskaniki dla krajw rozwinitych i Unii Europejskiej reprezentowayby spadek o 0,9 punktu procentowego, ale i tak wskanik oczekiwany (18,2%) wci byby wyszy ni przed kryzysem. Mona si spodziewa, e procesy uzdrowienia rynkw pracy dla modziey bd wolniejsze ni dla dorosych, a take bardziej niepewne, albowiem wysza elastyczno wskanikw bezrobocia modziey w warunkach kryzysu gospodarczego osabia podstawy prognozowania.
38 Niepokoje te podzielia OECD, wydajc dokument z zaleceniami politycznymi dla pastw czonkowskich dotyczcy zapobiegania dugoterminowym konsekwencjom bezrobocia wrd modziey, gdzie mowa jest o dwch kierunkach wpywu: na modzie lepiej i gorzej wyksztacon zob. OECD, Employment Outlook, Chapter 2: Employment Protection, Regulation and Labour Market Performance, OECD Publishing, Paris 2004.

177

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

Tabela 5.8. Projektowany wzrost wskanikw PKB i stp bezrobocia wrd dorosych i modziey wedug regionw wiata
Wskanik wzrostu PKB (%) Stopa bezrobocia wrd modziey (%) Stopa bezrobocia wrd dorosych (%) 2010 WORLD Kraje rozwinite gospodarczo i Unia Europejska Europa rodkowa i Poudniowo-Wschodnia (kraje nienalece do UE) oraz Wsplnota Niepodlegych Pastw Azja Wschodnia Azja PoudniowoWschodnia i kraje Pacyfiku Azja Poudniowa Ameryka aciska i Wyspy Karaibskie rodkowy Wschd Pnocna Afryka Afryka Subsacharyjska 4,2 2,1 2011 4,3 2,2 Zmiana w stosunku do roku 2009 roku 4,9 5,5 2010 13,1 19,1 2011 12,7 18,2 Zmiana w stosunku do roku z najwysz stop bezrobocia -0,4 (10) -0,9 (10) 2010 4,8 7,4 2011 4,7 7,2 Zmiana w stosunku do roku z najwysz stop bezrobocia -0,2 (09) -0,2 (10)

4,1

3,5

9,6

20,2

19,7

-1,0 (09)

8,2

8,0

-0,4 (09)

9,0 5,4 7,9 4,0 4,3 4,7 4,7

3,9 5,6 7,8 4,0 4,4 5,1 5,8

2,2 4,1 2,5 5,8 2,8 1,4 3,7

8,4 14,8 10,3 15,8 23,7 23,8 12,5

8,1 14,6 9,8 15,2 23,9 24,0 12,3

-0,8 (09) -0,3 ('10) -0,5 ('09) -0,9 ('09) 0,2 ('10) 0,2 ('10) -0,2 ('10)

3,3 2,9 3,2 5,9 6,2 6,5 6,2

3,1 2,8 3,1 5,7 6,2 6,5 6,1

-0,3 (09) -0,3 (08) -0,3 (07) -0,2 (09) 0,0 (10) 0,1 (10) -0,1 (09)

rdo: Global Employment Trends for Youth, ILO Report, 2010.

Rys. 5.43. Zwizek pomidzy stopami zatrudnienia grup wiekowych 20-24 i 55-59 lat
100% Stopa zatrudnienia, grupa wiekowa 55-59 lat 90% 80% 70% KR 60% 50% 40% 30% 30% TR 35% 40% 45% 50% 55% 60% 65% 70% 75% 80% Stopa zatrudnienia, grupa wiekowa 20-24 lat IT GR CL SK LU CZ IL ES BE PL FR PT MX EE SE FI OECD IE GB US JP DE CA AU

IS NZ NO CH DK AT NL

HU

SI

rdo: OECD, Pensions at a Glance 2010, 2011.

Przewiduje si, e modzi ludzie z powodu braku dowiadczenia (ale i z powodu strategii przetrwania obieranych przez firmy) bd spychani w ty kolejki poszukujcych pracy. Co wane, modzi nie bd bezporednio konkurowa z osobami starszymi o miejsca pracy, poniewa wystpuje pozytywna korelacja pomidzy stop zatrudnienia osb starszych i modych. Zatrudnienie w tych grupach nie jest substytucyjne, lecz komplementarne (rys. 5.43). Szczeglnie trudna sytuacja bdzie miaa miejsce w krajach rozwinitych. Wyksztacony bezrobotny stawia tam coraz wysze dania, a w warunkach kryzysu ma due szanse wykonywania pracy, ktra nie pasuje do jego umiejtnoci albo
178

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

upragnionej cieki zawodowej. Modzie przygotowywana do tego, by rozwija gospodark, bdzie skazana na walk o wasne przetrwanie w warunkach ograniczonych ofert i sabych zabezpiecze przed ubstwem. Niebezpieczestwo polega na tym, e majc poczucie mniejszych moliwoci ni poprzednie pokolenia, modzi mog nabiera przekonania, e szanse na lepsz przyszo zostay zaprzepaszczone nie przez nich, lecz siy tkwice poza nimi. W takich warunkach resentymenty i niepokoje modziey staj si prawdziw grob, a rola mdrych rzdw jest nie do przecenienia. Polska bez wtpienia podziela casus kraju rozwinitego z jego osobliwociami socjalizacyjnymi, widocznymi w ambitnych oczekiwaniach modziey wobec rynku pracy i z jej wyranym ju dzisiaj rozczarowaniem. I chocia czasy kryzysu wszystkich ucz wikszej pokory, nigdy nie wiadomo na jak dugo i jak skutecznie. Wydaje si, e jestemy w bardzo wanym i w bardzo trudnym, a jednoczenie niebezpiecznym miejscu. Modzi nie trac jeszcze nadziei, lecz przeduajcy si zastj na rynku pracy moe wywoa trudny do odwrcenia marazm, agresj lub wycofanie.

Podsumowanie
Przejcie od edukacji do pracy i zatrudnienia jest bardzo wanym i bardzo trudnym procesem. Praca jest nie tylko rdem dochodw czy satysfakcji. Jest przede wszystkim warunkiem uzyskania niezalenoci i autonomii wartoci najbardziej cenionej przez modzie. Od posiadania pracy i wasnych dochodw uzaleniona jest realizacja innych planw i de yciowych zaoenie rodziny, okrelony standard ycia, aranacja czasu wolnego, zdrowie. Jednoczenie uwarunkowania demograficzne (wy) i makroekonomiczne (kontekst nowoczesnego kapitalizmu, wiatowego kryzysu gospodarczego) sprawiaj, e wchodzenie na rynek pracy i pozyskiwanie zatrudnienia s wyjtkowo trudne. Modzi staj si ich gwn ofiar. Perspektywy s rwnie mao optymistyczne. Najwiksze obawy dotycz moliwoci wygenerowania przez kryzys tzw. straconej generacji modych, dobrze wyksztaconych ludzi, ktrzy mieli dokona pchnicia cywilizacyjnego, a ktrzy na skutek recesji pozostaj z dala od rynku pracy. Polska modzie pniej ni przecitnie si to dzieje w UE wchodzi na rynek pracy, nieznacznie czciej (w chwili obecnej) czy prac ze studiami, wykazuje si rwnie wikszym udziaem osb nie uczcych si i nieaktywnych zawodowo, w tym zwaszcza kobiet. Wie si to, z jednej strony, z ich wysz aktywnoci edukacyjn, z drugiej za z kulturowymi wzorami pci, ktre osadzaj kobiety w rolach opiekunek domowego ogniska. Wzrost odsetka osb nie uczcych si, nie pracujcych i nie szukajcych zatrudnienia wraz z wiekiem i poziomem wyksztacenia sugeruje nie tylko pojawianie si w modym pokoleniu ludzi le przygotowanych do podjcia pracy (ktrzy wczenie opucili system edukacji), lecz rwnie istnienie mechanizmw skutecznie demobilizujcych do pracy modzie dobrze do niej przygotowan. Najwiksze problemy z zatrudnieniem maj osoby bez kwalifikacji zawodowych oraz absolwenci (tylko co drugi ma prac). Sytuacja z zatrudnieniem poprawia si wyranie wrd osb powyej 25 r.., gdzie wskaniki zatrudnienia wzrastaj do 82%, wrd osb z wyszym wyksztaceniem powyej 90%. Gwnym sektorem oferujcym prac ludziom modym jest sektor prywatny usytuowany w duych aglomeracjach miejskich. Sami modzi rzadko staj si pracodawcami wyranie spada wrd nich zainteresowanie przedsibiorczoci. Pierwsze lata kariery zawodowej
179

praca i Wchodzenie na ryneK pracy

oznaczaj dla wikszoci niskie dochody i szans awansu dla nielicznych, co jest nie tyle wynikiem braku odpowiednich kwalifikacji (te i tak musz by nieustannie weryfikowane w zderzeniu z nowymi wymaganiami rynku pracy), co pracodawcw, ktrzy faworyzuj pracownikw z duszym staem. Przez lata liczby bezrobotnych byy najbardziej wymownym wskanikiem zaburze rynku pracy i najbardziej alarmistycznym sygnaem spoecznych problemw. Dzi pod wpywem zmian cywilizacyjnych system standardowego zatrudnienia zaczyna ustpowa miejsca rnym formom atypowym, a najwikszym zagroeniem staje si niestabilno zatrudnienia. Rozwizania prawne, majce uelastyczni rynek pracy i zmniejszy wskaniki bezrobocia, doprowadziy do jego segmentacji. Jedna jego cz zarezerwowana jest dla etatowych pracownikw, ktrzy z duym poczuciem pewnoci wasnych atutw nastawiaj si na kariery, druga dla tymczasowych pracownikw, ktrzy yj w niepewnej sytuacji, zagroeni bezrobociem i sabymi perspektywami awansu zawodowego. Dzi naleymy do grupy krajw o przewadze tymczasowego zatrudnienia, ktre obejmuje zwaszcza ludzi modych, skazywanych na niebezpieczestwo nieustannego staowania. Jest to obecnie bardzo zoona sytuacja. Zatrudnienie tymczasowe uatwia przejcie od edukacji do wiata pracy, ale segmentacja rynku pracy zwiksza ryzyko niepewnego startu w dorose ycie. Modzi ludzie podejmujcy si dorywczych zaj zdradzaj skonnoci do czstszego zamieszkiwania z rodzicami, opniania momentu osignicia niezalenoci czy zaoenia wasnej rodziny, s mao wiarygodnymi kredytobiorcami. Prby stosowania systemowych instrumentw wspierania modych okazuj si w realiach gospodarki rynkowej bardzo trudne i domagaj si uzupenienia o analizy instytucjonalne. Cay blok zagadnie zwizanych z prac i zatrudnieniem ludzi modych w Polsce jawi si w wietle naszych analiz jako obszar bezwzgldnie koniecznych dziaa majcych na uwadze sytuacj bardzo szczeglnego pokolenia pierwszego, ktre dorastao w realiach gospodarki rynkowej, a ktre nie byo dotychczas przedmiotem szczeglnej troski pastwa. Bezpieczne dziecistwo zapewnili im rodzice i sieci rodzinnego wsparcia, zastpujce brak obkw i przedszkoli. Aspiracje edukacyjne, jakie ulegy bezprecedensowemu wzrostowi w latach 90., realizowali w systemie edukacji, ktrego reform zaczto, gdy ju opuszczali szkoy. Ci, ktrzy zdecydowali si na studia, musieli poradzi sobie z budowanymi naprdce i czsto sabymi jakociowo ofertami rynku edukacyjnego, by przy prbie wejcia na rynek pracy przekona si, e ich wiedza i kompetencje, jakie zdobyli niekoniecznie pomagaj w znalezieniu pracy. Perspektywa straconej generacji moe by cigle jeszcze dla Polski jedynie hipotetyczn perspektyw, jeli zasadnicze aktualnie problemy tego pokolenia (praca) stan si przedmiotem zdecydowanych polityk i dziaa. Modzi sami sobie tym razem nie poradz.

180

6.

6. Obszary wsplnotowoci i intymnoci: maestwo, rodzina, wybory alternatywne

6.1. 6.2. 6.3. 6.4. 6.5. 6.6. 6.7. 6.8. Zanim zao wasn rodzin Stan cywilny i aranacje ycia prywatnego Intymno i seksualno Dzietno, praca kobiet, obowizki domowe i napicia midzy rolami Dwie kategorie modych matek i dwa rne wiaty Istniejce i preferowane formy opieki nad dziemi Jako ycia rodzinnego i relacje w rodzinie Warunki ycia i sytuacja mieszkaniowa ludzi modych

Podsumowanie

6. Obszary wsplnotowoci i intymnoci: maestwo, rodzina, wybory alternatywne

rozdzia SzSty

Zmiany, jakim podlega dzisiaj rodzina s rezultatem dokadnie tych samych procesw, ktrym podlega praca, edukacja, style ycia czy zdrowie. S to z jednej strony globalne i lokalne transformacje o charakterze ekonomicznym, z drugiej za zmiany i presje globalnych i lokalnych wzorcw kulturowych, zmieniajcych wiadomo i zachowania ludzi. Najoglniej mona je okreli jako procesy deinstytucjonalizacji i destabilizacji rodziny prowadzce do osabienia wizi rodzinnych, dywersyfikacji form ycia rodzinnego i wzrostu liczby rodzin z jednym rodzicem. W ich wyniku dzietno pozostaje trwale na poziomie znacznie poniej prostej zastpowalnoci pokole, nastpuje przejcie od rodziny skoncentrowanej na dziecku (model the king child with parents ) do rodziny skoncentrowanej na rodzicach (model the king pair with a child, gdzie potrzeby dziecka s bardzo wane, ale nie zagraajce potrzebom rodzicw). Antykoncepcja, majca dawniej charakter zapobiegawczy, staje si narzdziem wiadomej prokreacji. Obnia si wiek inicjacji seksualnej. Zaburzeniu ulega rytm ycia jednostki i cykl ycia rodzin. Anthony Giddens, jeden z bardziej wnikliwych obserwatorw i analitykw wspczesnoci, twierdzi, e nie ma dzisiaj zmian powaniejszych i bardziej spektakularnych od tych, jakie zachodz w obrbie maestwa, rodziny, ycia osobistego i relacji emocjonalnych. Jego zdaniem rozgrywa si na naszych oczach globalna rewolucja stylu ycia z epicentrum w obszarze prywatnoci i intymnoci, a jej globalny charakter oznacza, e nie ma moliwoci nie uczestniczenia w zmianach, jakie niesie nowoczesno1. S one jak huragan, ktry wczeniej czy pniej dociera wszdzie, a dotykajc lokalnych ukadw nie pozostawia ich ju takimi jak byy2. Charakterystyczne jest to, e im pniej gdzie docieraj, tym bardziej intensywny i burzliwy jest ich przebieg. Tak jest z Polsk, a obecne mode pokolenie jest pierwszym, ktre tych zmian dowiadcza na sobie. Zmiany w kulturowych wzorcach seksualnoci, wysokie wartociowanie wolnoci i indywidualnoci w poczeniu z nowymi wyzwaniami i problemami (nieokrelona i niepewna przyszo, strukturalne ograniczenia w osiganiu statusu dorosej osoby) sprawiaj, e podstawowym dylematem modego Polaka, staje si wybr midzy samodzielnoci yciow (ktr gwarantuje znalezienie pracy i dbao o karier zawodow) a zaoeniem rodziny (uwaanej za warunek yciowego szczcia). Wybr bardzo trudny, gdy wyznaje si zasad work-life-balance (rwnowagi midzy prac i yciem osobistym) pada na samodzielno yciow i (coraz czciej) na testowanie alternatywnych form ycia rodzinnego lub w pojedynk (na wasny lub rodzicw rachunek).
1 2 A. Giddens, Przemiany intymnoci. Seksualno, mio i erotyzm we wspczesnych spoeczestwach, PWN, Warszawa 2007, s. 260. A. Giddens, Ramy pnej nowoczesnoci [w:] Wspczesne teorie socjologiczne, A. Jasiska-Kania i in. (red.), Scholar, Warszawa 2006.

183

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

6.1. Zanim zao wasn rodzin

Modzi coraz pniej si usamodzielniaj, opuszczaj dom rodzinny i zakadaj wasne gniazda. To teza odnotowywana we wszystkich niemal raportach opisujcych procesy dorastania wspczesnej modziey (rys. 6.1).
Rys. 6.1. Przecitny wiek, w ktrym modzi opuszczaj dom rodzinny (UE)
Kobiety 32 30 28 26 24 22 20 18 BE BG CZ DE EE EL ES FR IT CY LV LT LU HU MT NL AT PL PT RO SI SK FI GB Mczyni

rdo: Eurostat, Labour Force Survey [w:] Youth Investing and Empowering, EU Youth Report 2009.

W 2008 roku w UE blisko 51 milionw modych dorosych mieszkao ze swoimi rodzicami (45,6% caej populacji w wieku 18-34 lata), z czego jedna trzecia to osoby w wieku 25-34 lata. W krajach pnocnych zjawisko to naley do stosunkowo rzadkich, w krajach poudniowych i w nowych pastwach czonkowskich jest czterokrotnie bardziej nasilone. Publicyci rozpowszechniaj barwn tez, wedug ktrej ronie pokolenie Piotrusiw Panw, ludzi dorosych acz niedojrzaych, lkajcych si odpowiedzialnoci, wygodnych. Problem jednak jest bardziej zoony i ma swoje spoecznokulturowe, a nie psychologiczne podoe. Polska jest w pierwszej dziesitce krajw UE, w ktrych dorose dzieci bardzo dugo nie opuszczaj rodzinnego domu (dla kobiet jest to wiek 28,5 roku, dla mczyzn blisko 30 lat). Chocia pod tym wzgldem wyprzedza nas kilka krajw, to rwnoczenie naleymy do cisej czowki tych pastw, gdzie status gniazdownika dotyczy ponad poowy populacji w wieku 18-34 lata (rys. 6.2).
Rys. 6.2. Udzia gniazdownikw w populacji 18-34 lata w krajach UE (2008)
70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% EU DK SE 27 FI NL FR GB BE DE EE AT LU IE CZ ES HU LT LV CY RO EL IT PL PT BG MT SI SK NO IS

rdo: M. Choroszewicz, P. Wolff, Population and social condition, Eurostat Statistics in Focus 50/2010, s. 1.

184

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

Rys. 6.3. Gwne powody, dla ktrych modzi w wieku 18-34 nie opuszczaj domu rodzinnego
Brak moliwoci nansowych 75% 50% 25% 0% HU PT EL DE PL BG IT IE SI SE AT EU RO MT SK GB CY FI 27 EE LV ES DK FR NL LT BE CZ LU

Niewystarczajca dostpno mieszka w przystpnych cenach 75% 50% 25% 0% LT ES GB FR NL CZ EE IE RO SK LU SE LV DK FI MT EU BE 27 SI BG PL CY HU AT EL DE IT PT

Wygoda mieszkania z rodzicami przy braku obowizkw 75% 50% 25% 0% BE CY DK FI IT AT LU DE NL CZ EL PT EU FR SE LV BG EE ES MT GB SI 27 SK IE RO HU PL LT

Pniejsze ni kiedy zawieranie maestw 75% 50% 25% 0% MT CZ IT PL AT PT SI SK HU LU CY DE BE LV EU EE FR EL BG NL LT RO FI 27 IE DK ES GB SE

Finansowe wspieranie rodzicw 75% 50% 25% 0% LV LU RO PT IT EE BG CY EL SI NL LT EU ES HU SK FR BE SE GB AT DE PL DK CZ MT IE 27 FI

rdo: Flash Eurobarometer, No 202, Young Europeans: A survey among young people aged between 15 and 30 in the European Union Analytical Report, 20073 .

Kobiety czciej i wczeniej ni mczyni opuszczaj dom rodzinny, czciowo dlatego, e wczeniej wychodz za m albo maj wiksze szanse pozostawa w zwizkach nieformalnych ze starszym partnerem, ale te dlatego, e odpowiednio socjalizowane atwiej sobie same radz w yciu. W Polsce rnica midzy mskimi i eskimi gniazdownikami w wieku 25-29 lat wynosi 15 punktw procentowych (rednia dla UE wynosi 12 punktw procentowych). Sytuacje crowded nest
3 Na podstawie pytania: What do you think is the main reason that young adults live in their parents homes longer than they used to? Please select one from the list.

185

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

(przeadowanych gniazd) tworz najczciej rodzice i ich dzieci. Zdarza si jednak, e do takiego gniazda przygarniane s dzieci wraz z ich partnerami. W Danii, Holandii, Irlandii i Luksemburgu by to mniej ni 1% zwizkw partnerskich odnotowanych w tych krajach, na Litwie, otwie i w Polsce blisko 9%, najwicej w Rumunii (17,8 %) i Bugarii (19,3 %)4. Rnice te wynikaj nie tylko z kulturowych i gospodarczych zrnicowa, ale ukazuj te rn sytuacj par, spord ktrych jedne sta na luksus samodzielnoci, inne musz mieszka z rodzicami. Gwnym powodem duszego pozostawania w domu jest wyduona edukacja modziey, na co wskazuj rne w rnych krajach wskaniki skolaryzacji, i rnice w wieku gniazdownikw. Modsi (w wieku 18-24 lata) w wikszoci nadal si ucz (54,8 %), wrd starszych (w wieku 25-34 lata) jest ich tylko 13,4 procent. W Polsce a 83% modziey w wieku 20-24 lata mieszka z rodzicami, ale wskaniki skolaryzacji brutto dla tej grupy wynosz niespena 60%. Spord nieco starszych (25-29 lat) 58% mieszka z rodzicami, a z najstarszych (30-34 lata) 28%, czyli cigle duo. Zamieszczone na rys. 6.3 dane przybliaj rne powody duszego pozostawania w domu. Modzi Polacy (podobnie jak modzie z krajw Europy poudniowej i rodkowej) twierdz, e najczciej nie sta ich na wyprowadzenie si od rodzicw (53%), nieco rzadziej wskazuj na problem dostpnoci tanich mieszka (23%). Co sma osoba (12%) tumaczy swj status gniazdownika pniejszym oenkiem lub zampjciem. Co dziesit mona uzna za typ Piotrusia Pana, co pidziesit jako wspierajc wasnych rodzicw (2%). Deklaracje te sugeruj, e fenomen gniazdownikw ma w Polsce gwnie materialne, rzadziej mentalne korzenie. Sugesti tego rodzaju potwierdzayby inne, mniej deklaratywne dane, w wietle ktrych Polska naley do nielicznej grupy krajw, gdzie ryzyko ubstwa gniazdownikw jest wiksze ni ogu modych nalecych do tej samej kategorii wiekowej (rys. 6.4).
Rys. 6.4. Ryzyko ubstwa wrd modych dorosych zamieszkujcych z rodzicami i w populacji modych dorosych ogem (2008)
Wskanik zagroenia ubstwem w caej populacji w wieku 18-34 lat 25% Wskanik zagroenia ubstwem osb w wieku 18-34 lat mieszkajcych z rodzicami

20%

15%

10%

5%

0% EU NL MT DK SI CY DE CZ AT FI 27 SE SK IE HU GB BE LU PT EE IT FR ES LV BG LT EL PL RO IS NO

rdo: M. Choroszewicz, P. Wolff, Population and social condition, Eurostat Statistics in Focus 50/2010, s. 7. 4 M. Choroszewicz, P. Wolff, Population and social condition, Eurostat Statistics in Focus 50/2010.

186

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

Wystpuje wrd nich wyrana nadreprezentacja osb zatrudnionych na kontraktach tymczasowych (rys. 6.5), pozostajcych bez pracy lub bezrobotnych (rys. 6.6), majcych trudnoci ze znalezieniem pracy. Wrd nich czciej ni wrd osb samodzielnych yciowo znajduj si absolwenci tradycyjnych uniwersyteckich kierunkw i profili ksztacenia oraz rozpoczynajcy samodzieln dziaalno gospodarcz. Rodzina pierwotna spenia wobec nich wszystkich rol poczekalni i bufora chronicego przed zbyt przykrymi konsekwencjami nieudanego lub trudnego wchodzenia w samodzielne dorose ycie.
Rys. 6.5. Udzia osb zatrudnionych na kontrakty tymczasowe wrd gniazdownikw i modych dorosych ogem (2008)
70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% EU EE RO MT LT LV AT DE HU IE BG CZ SK CY IT BE NL LU SI 27 EL PT FR PL SE ES FI NO IS

rdo: M. Choroszewicz, P. Wolff, Population and social condition, Eurostat Statistics in Focus 50/2010, s. 9.

Rys. 6.6. Stopy bezrobocia wrd gniazdownikw i modych dorosych ogem

Caa populacja modych dorosych 18% 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% EU NL AT EE LT DK CY DE MT BE RO LU SK 27 FI LV SI CZ PL HU ES PT FR BG EL IT SE IE IS NO Modzi doroli mieszkajcy z rodzicami

rdo: M. Choroszewicz, P. Wolff, Population and social condition, Eurostat Statistics in Focus 50/2010, s. 9.

Mieszkanie dorosych dzieci z rodzicami oznacza due koszty emocjonalne dla obydwu stron. Rodzice chcieliby si wyzwoli z niepisanego obowizku niaczenia dorosych dzieci, modzi (wyjwszy wygodnickich) woleliby prowadzi ycie po swojemu.
187

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

6.2. Stan cywilny i aranacje ycia prywatnego

Wedug danych BAEL zdecydowana wikszo modych Polakw do 35 r.. pozostaje w stanie wolnym (61,5%), ale trzeba pamita, e liczebno tej kategorii zmniejsza si wraz z wiekiem i nawet w przypadku najstarszych rocznikw pozostaje stosunkowo dua blisko 25% w grupie 30-35 lat (tabela 6.1).
Tabela 6.1. Stan cywilny osb w wieku 15-35 lat w 2010 r. (%)
Kawaler, panna 15-20 21-25 26-30 31-35 Modzi (15-35) Ogem 15+ 98,7 81,7 45,4 22,1 61,5 27,3 onaty, zamna 1,2 17,9 52,5 73,2 36,7 59,1 Rozwiedzeni, w separacji 0,0 0,3 1,9 4,3 1,7 4,1 Wdowiec, wdowa 0,0 0,0 0,2 0,4 0,2 9,6

rdo: BAEL 2010.

Dwie dekady wczeniej co dziesity trzydziestolatek pozostawa w stanie wolnym5. Warto zwrci uwag na odsetek rozwodw w kategorii 31-35 lat jest on znaczcy i stanowi istotne novum, polegajce na tym, e ludzie zaczynaj si rozwodzi zaledwie po kilku latach poycia maeskiego. Kobiety pozostajce w stanie wolnym s zdecydowanie lepiej wyksztacone od kawalerw. Podczas gdy one przewaaj w statusach wyszego wyksztacenia (56,7% wobec 31,3%), oni dominuj w niszych im niszy poziom wyksztacenia tym rnica na niekorzy mczyzn wiksza (tabela 6.2). Mimo takich rnic w wyksztaceniu kawalerowie lepiej zarabiaj od panien. Rnice nie s due, a struktura wynagrodze jest o wiele bardziej spaszczona ni w przypadku wyksztacenia. Zwraca uwag duy odsetek osb nieonatych i niezamnych, ktre w wieku 25-30 lat nie zarabiaj. W przypadku panien jest to 34,4%, w przypadku kawalerw 38%. Okoliczno ta moe sprawia, e pozostawanie w stanie wolnym jest nie tyle kwesti wyboru, co braku atutw niezbdnych na rynku matrymonialnym. W mao atrakcyjnej sytuacji pozostaj panny z dziemi lub z dzieckiem (jest ich 22,5%) oraz kawalerowie zamieszkujcy w gospodarstwach rolnych. Status kawalera czy panny nie zawsze oznacza ycie w pojedynk. Z bada wykonanych w ramach EU SILC6 w Polsce w zwizkach partnerskich tworzonych przez osoby w wieku poniej 35 r.. pozostaje 48,7% kobiet i 37,2% mczyzn. Cz z nich tworzy wsplne gospodarstwa domowe (oficjalne statystyki wskazuj na 2,2% w grupie wiekowej 15-35 lat i 3,2% w wieku 26-307). Inni (okoo 10%) mieszkaj jako konkubenci razem z rodzicami. Pozostali tworz zwizki oparte na wizi emocjonalnej nie tworzc wsplnego gospodarstwa domowego (model Living Apart Together ).
5 6 7 K. Szafraniec, Modzi doroli paradoksy socjalizacji i rozwoju, IRWiR PAN, Warszawa 1991. European Union Statistics on Incom and Living Conditions. Dane BAEL, I kwarta 2010.

188

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

Tabela 6.2. Wybrane charakterystyki panien i kawalerw wiek 25-30 lat w 2010 roku8 (%)
Panny Poziom wyksztacenia Wyszy redni Poniej redniego Gospodarstwa domowe Pracownikw Rolnikw Przedsibiorcw Rencistw i emerytw Pozostaych Zarobki netto Brak zarobkw Do 1400 z 1401-2000 z 2001 i wicej Liczba dzieci brak jedno dwoje wicej 77,7 16,6 4,1 1,6 86,2 10,0 3,1 0,6 34,4 22,9 17,3 25,4 38,0 15,8 18,2 28,1 64,2 7,9 7,2 14,4 6,3 61,0 10,5 8,7 15,0 4,8 56,7 29,3 14,0 31,3 39,5 29,2 Kawalerowie

rdo: Obliczenia DAS KPRM na podstawie danych BAEL 2010.

Pary kohabitujce czciej tworz osoby o relatywnie niszym poziomie wyksztacenia, ktre zarabiaj mao lub wcale, pozostajce na bezrobociu. Wiele par wychowuje dzieci, korzystajc ze wiadcze rentowych i socjalnych, yjc z pracy w szarej strefie lub migrujc za granic. Status i standard ich gospodarstw domowych pozostawia wiele do yczenia (mieszkania wynajmowane, najczciej w zym stanie technicznym i cywilizacyjnym). Wszystkie te dane pozwalaj wnioskowa, e sytuacja ekonomiczna i yciowa kohabitantw nie jest korzystna. Tworz oni zwizki nietrwae, naraone na wiele problemw wewntrznych. Mimo wzrastajcej liczby osb kohabitujcych (wrd ktrych znajduj si rwnie osoby o pozytywnych rokowaniach statusowych i z planami maesko-rodzinnymi, gwnie studenci i absolwenci wyszych uczelni yjcy na prb), gwny strumie kohabitantw jawi si jako grupa na marginesie spoeczestwa, nie bdca w stanie sprosta wymogom profesjonalnym czy aspiracyjnym ponowoczesnego spoeczestwa9.
8 9 Zaoono, i osoby odmawiajce odpowiedzi dotyczcych wysokoci zarobkw, uzyskuj zarobki w wysokoci 2001 z i wicej. K. Slany, Alternatywne formy ycia maesko-rodzinnego, Nomos, Krakw 2002, s. 183-194.

189

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

Rys. 6.7. Formy bycia razem ludzie modzi na tle populacji ogem (2000-200710)
Osoby samotne, mieszkajce same Osoby w zwizku maeskim Wiek 20+ DK NZ FR FI BE NO LU AU EE CH AT DE NL GB OECD27 rednia CZ SK US HU PL IT CA IE SI ES GR PT TR 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Osoby w zwizku kohabitacyjnym Osoby mieszkajce z rodzicami Inne

Wiek 20-34

rdo: Doing Better for Families, OECD 2011, s. 25.

Zupenie inne s charakterystyki panien i kawalerw, ktrzy zdecydowali si na ycie w pojedynk. Wedug danych GUS z 2009 roku 6724 tys. Polakw yje w jednoosobowych gospodarstwach domowych (co stanowi 12,5% ogu gospodarstw). W tej liczbie ponad 4662 tys. to gospodarstwa prowadzone przez osoby mode poniej 35. r.. (6,8% ogu gospodarstw). Liczby te s jednak mylce i nie oddaj specyfiki grupy, coraz czciej okrelanej mianem singli nie odnosz si do populacji, lecz do gospodarstw domowych i nie s relatywizowane do waciwej sobie kategorii wiekowej. Nie wskazuj te na jedn z konstytutywnych cech tej grupy jej wielkomiejsko. Single mieszkaj bowiem gwnie w duych i bardzo duych miastach i tam stanowi rednio 1/3 mieszkacw midzy 24. a 34. rokiem ycia11. Trudno by ich byo nazwa
10 11 Dane dotyczce poszczeglnych krajw pochodz z rnych lat w przypadku Polski jest to 2002 rok. SMG/KRC, Pokolenie wyu, Warszawa 2008.

190

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

osobami samotnymi. S singlami, a okrelenie to ma swoje konotacje. Odnosi si do wskiej kategorii osb, ktre jednoczenie speniaj kilka kryteriw: s bezdzietne, nie byy i nie s w staym zwizku, mieszkaj w duych miastach, s dobrze wyksztacone i niezalene finansowo, prowadz specyficzny styl ycia12. Single czciej ni nie-single s ludmi sukcesu (dyrektorami, przedstawicielami wolnych zawodw) pracujcymi dla kariery, pienidzy i niekonwencjonalnego stylu ycia. Znaj biegle jzyki obce, aktywnie spdzaj czas wolny, selektywnie traktuj kultur, s wyrafinowanymi konsumentami, ceni swoj niezaleno i lubi wasne ycie13. Rni ich to zasadniczo od ich rwnolatkw kawalerw i panien, ktrzy mieszkaj z rodzicami, i dla ktrych brak partnera i perspektywa ycia w pojedynk jest zazwyczaj frustrujca14. Aktualne dane GUS pozwalaj powiedzie, e dzisiejsi modzi single s w wikszoci dobrze wyksztaconymi kobietami, ktre zatrudnione s na stanowiskach nierobotniczych. Mskich singli jest mniej i dysponuj oni przecitnie niszym od kobiet poziomem wyksztacenia15. Kobiety yjce w pojedynk chc by niezalene, y wasnym yciem i na taki styl ycia coraz czciej je sta. S singlami, bo maj wobec ycia wymagania, ktre najpeniej zaspokaja formua ycia w pojedynk. Wrd yjcych w pojedynk mczyzn przybywa takich, ktrych nie sta na to, by uprawia styl ycia zarezerwowany dla singli. S gorzej wyksztaceni, czciej zatrudniani na stanowiskach robotniczych, s wic rwnie mniej atrakcyjni dla kobiet. Single nie tworz trwaych zwizkw, ale te nie odrzucaj perspektywy znalezienia partnera. Ich wymagania s jednak wysokie. Z bada przeprowadzonych w grupie modych singli16 wynika, e zarwno kobiety, jak i mczyni wierz, e kiedy znajd bratni dusz, z ktr stworz idealny zwizek. Ich preferencje i oczekiwania zgodne, gdy idzie o podobiestwo statusu ekonomicznego, wyksztacenia, celw yciowych cechuje pewien dysonans wyobrae dotyczcych idealnego partnera. Mczyni oczekuj od potencjalnych partnerek przede wszystkim tego, by byy dla nich oparciem psychicznym, potrafiy okazywa czuo, byy agodne i cierpliwe. Niewielu z nich mylc o zwizku z kobiet myli kategoriami zwizku partnerskiego. Z kolei dla kobiet wane jest, by partner zapewni im poczucie bezpieczestwa i stabilizacji, udziela wsparcia psychicznego i materialnego, by mia odpowiedni pozycj spoeczn, aspiracje zawodowe i ch samorozwoju. W narracjach kobiet wane miejsce zajmuj kwestie partnerstwa w przeciwiestwie do mczyzn nie wyobraaj one sobie zwizku innego jak oparty na rwnym podziale codziennych obowizkw domowych. Oczekuj te od mczyzn wikszej aktywnoci i pomysowoci w zabieganiu o wzgldy kobiet. adna ze stron nie mwi o wysiku, jaki jest konieczny do budowania trwaych i gbokich relacji z partnerem. S jasno formuowane wymagania, nie ma miejsca na refleksj i kompromis. Instytucja maestwa i rodziny cigle stanowi bardzo eksponowan deklaratywn warto, za ktr opowiada si wikszo modziey. Osoby onate/zamne stanowi 34,8% populacji w wieku 15-35 i s drug liczebnie po zwizkach
12 13 14 15 16 J. Czarnecka, Polscy single jako konsumenci: dzi i jutro [w:] J. Kowalski, A. Rossa (red.), Przyszo demograficzna Polski, AUL, Folia Oeconomica 231. R. Plaga, M.K. Zawacka, Wielkomiejski singiel, MB SMG/KRC, 2005. K. Szafraniec, Mode pokolenie a nowy ustrj, IRWiR PAN, Warszawa 2010. Budety gospodarstw domowych w 2009 roku, GUS, Warszawa, s. 62-63. J. Czarnecka, Cechy idealnego partnera i idealnego zwizku w opinii polskich singli i singielek, AUL, Folia Sociologica 2009, nr 34, s. 139-155.

191

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

konsensualnych form bycia razem. Negatywnie dowiadczeni maestwem rozwiedzeni lub pozostajcy w separacji tworz niewielki margines 1,4 procent. Statystyki te rni si w rnych przedziaach wiekowych. O ile w modszej grupie wiekowej (26-30 lat) osoby onate lub zamne stanowi niespena poow populacji, o tyle starsi (31-35 lat) w wikszoci (71,5%) s ju w zwizkach maeskich. Mona powiedzie, e wanie ten czas (w okolicach trzydziestki) to okres podejmowania najwaniejszych decyzji dotyczcych ycia osobistego modzi ludzie wtedy najczciej eni si/wychodz za m, maj mae dzieci. Rwnie wtedy ujawniaj si pierwsze gbokie konflikty maeskie odsetek rozwiedzionych w przedziale 30-35 lat zblia si do redniej w caej populacji, co w poprzednich dekadach nie byo a tak oczywiste. Od 1975 roku liczba zawieranych maestw systematycznie spadaa a do 2006 roku, kiedy to tendencja spadkowa zacza si odwraca (rys. 6.8).
Rys. 6.8. Maestwa zawarte i rozwizane przez rozwd w Polsce w latach 1970-2009 (w tys.)
Maestwa zawarte 350 300 250 200 150 100 50 0 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2003 2006 2009 Rozwizane przez rozwd

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych GUS.

Zdecydowana wikszo nowoecw to ludzie modzi maestwa, w ktrych oboje partnerzy nie przekroczyli 34. roku ycia stanowiy w 2009 roku 85,3% ogu zawartych maestw. W tej grupie modelem najbardziej typowym jest zwizek starszego mczyzny z modsz kobiet (66%). Ukad odwrotny gdy starsza jest ona dotyczy 20% maestw. Relatywnie najrzadziej pobieraj si modzi w tym samym wieku (16%). Maestwa zawierane s rwnie w zdecydowanej wikszoci maestwami pierwszymi (kawalerw i panien). Od kilku lat ich udzia w oglnej liczbie zawieranych maestw jednak maleje (z 87% w 2004 roku do 84,7% w 2009 roku17), co wiadczy o przyrocie maestw zawieranych powtrnie i rozwijajcym si w Polsce wtrnym rynku matrymonialnym. Wyrana liczebna przewaga dobrze wyksztaconych kobiet w stosunku do mczyzn oraz rwnie wyrana dno wspczesnych kobiet do hipergamii (dobierania partnera yciowego o statusie wyszym lub co najmniej podobnym do swojego) sprawia, e cz z nich nie znajduje odpowiedniego partnera. Maestwa, gdzie oboje maonkowie maj wysze wyksztacenie stanowi 21,6% ogu modych maestw. Znacznie liczniejsze s przypadki, w ktrych kobieta z dyplomem wyszej uczelni decyduje si na maestwo z mczyzn o niszym od niej statusie wyksztacenia (28,2%). Przypadki odwrotne gdy mczyzna dysponuje wyszym wyksztaceniem,
17 Obliczenia wasne na podstawie danych GUS.

192

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

a jego partnerka co najwyej rednim s prawie trzykrotnie rzadsze (10,9% maestw) i pokazuj jak bardzo zmienia si sytuacja pod tym wzgldem w Polsce.
Tabela 6.3. Homogamia i hipergamia maeska a struktura rozwodw18
Status wyksztacenia Homogamia edukacyjna wysoki redni niski Hipergamia edukacyjna Wyszy status kobiet Wyszy status mczyzn Ogem 28,2 10,9 100,0 31,0 9,6 100,0 21,6 29,7 11,0 11,5 16,6 31,3 Maestwa zawarte Maestwa rozwizane przez rozwd

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych GUS

Decyzja o zwizaniu si z gorzej wyksztaconym mczyzn okazuje si w dalszej perspektywie ryzykowna. Maestwa takie naraone s na czstsze konflikty i rozpad. Wikszym ryzykiem obcione s tylko maestwa zawierane przez partnerw o niskim statusie wyksztacenia (tabela 6.3). Najczstszymi deklarowanymi powodami rozpadu modych maestw jest niezgodno charakterw, niedochowanie wiernoci maeskiej, naduywanie alkoholu, ale te nadmierny indywidualizm, ktry powoduje, e maonkowie nie potrafi poukada relacji i zrezygnowa z czci swoich de. Najczstszymi konsekwencjami s pozbawione penego rodzicielstwa dzieci 60% rozwodw dotyczy rodzin z maymi dziemi co z kolei zazwyczaj oznacza dziecko pozostajce przy matce i trudne materialne warunki ycia zwizane ze zjawiskiem feminizacji ubstwa.
Rys. 6.9. Stopy rozwodw w latach 1980-200919
Rozwody ogem 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% 1980 1985 1990 1995 2000 2003 2006 2009 W miastach Na wsi

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych GUS.

18 19

Dane dotycz osb poniej 35 roku ycia. Wskanik uwzgldnia liczb maestw rozwizanych przez rozwd na 1000 istniejcych maestw.

193

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

W Polsce, od drugiej poowy lat dziewidziesitych, dynamika rozwodw miaa konsekwentnie wzrostowy charakter a do 2006 roku wcznie. Potem liczby i stopy rozwodw zaczy spada. Nieco czciej ni co trzeci rozwd (40,3%) dotyczy ludzi modych poniej 35 roku ycia. Nadal s one w wyranie wikszym stopniu specyfik miast ni wsi (rys. 6.9), ale w ostatnim roku odsetek rozwodw orzekanych w stosunku do modych maestw by wyszy na obszarach wiejskich ni w miastach (39,3% w stosunku do 34,6%). Te i inne zmiany, jakkolwiek wywouj w Polsce wiele alarmistycznych komentarzy, maj bardziej agodny przebieg ni w innych europejskich krajach. W Polsce przecitny wiek zawierania maestw cigle naley do najniszych i wynosi nieco ponad 25 lat dla kobiet i powyej 29 lat dla mczyzn, podczas gdy w wikszoci krajw jest to moment o kilka lat pniejszy. Szczeglnie w krajach skandynawskich czy w Szwajcarii modym ludziom nie spieszy si do zawierania maestw. Decyzje takie podejmowane s zazwyczaj wtedy, gdy kobieta jest w wieku 31-32 lata a mczyzna w wieku 33-35 lat (rys. 6.10).
Rys. 6.10. redni wiek zawierania pierwszych maestw Polska na tle innych krajw (2008)
Razem 37 35 33 31 29 27 25 23 CH SE IS DK NO IT NL FR DE LU FI AT IE GB GR BE SI MT ES HU CA CZ PT CY EE SK BG RO LV MX PL LT Kobiety Mczyni

rdo: Eurostat & National Statistical Offices, za: OECD Family Database 2010.

Rwnie liczby zawieranych w Polsce maestw dowodz, e procesy drugiego przejcia demograficznego dopiero si u nas zaczynaj. Podczas gdy w wikszoci europejskich krajw instytucja maestwa wyranie traci na znaczeniu (liczba zawieranych maestw mocno spada), w Polsce i liczba zawieranych maestw jest znacznie wysza, i spadki s relatywnie mae (rys. 6.11). Podczas gdy krajowe statystyki ukazuj due zmiany, odniesienia do analogicznych procesw w innych krajach, uwiadamiaj, e to co dzieje si w Polsce jest cigle jeszcze odlege od trendw charakterystycznych dla kultury zachodniej. Moe to oznacza, e zasadniczy proces dywersyfikacji form ycia maesko-rodzinnego dopiero przed nami, lecz rwnie dobrze moe by tak, e pozostaniemy przy swoich charakterystykach kulturowych tj. przy formalnym maestwie jako podstawowej instytucji reprodukcyjnej20.

20 Zob. T. Szlendak, Socjologia rodziny. Ewolucja, historia zrnicowanie, PWN, Warszawa 2010.

194

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

Rys. 6.11. Zmiany w liczbie zawieranych maestw Polska a inne kraje (2009)21
2009 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% OECD rednia TR CY US KR PL IL LT DK JP MT MX FI AU CH IS IE SE NO NZ SK GR DE CA CZ GB NL LV BE AT IT EE FR PT ES HU CL LU BG SI 1970

rdo: Eurostat & National Statistical Offices, za: OECD Family Database 2010.

Do wniosku takiego upowaniaj rwnie porwnania dotyczce liczby i dynamiki rozwodw w Polsce i na wiecie. W wietle danych OECD jestemy krajem o do ustabilizowanych wskanikach rozwodw i o niewielkiej ich dynamice, wiadczcych o silnym przywizaniu Polakw do instytucji maestwa. Pod tym wzgldem naleymy do znacznie mniej licznej grupy krajw takich jak Bugaria, Islandia, Meksyk czy Cypr. W wikszoci albo liczby rozwodw s wiksze, albo ich dynamika szybko ronie, albo maj miejsce obydwie te tendencje naraz (rys. 6.12).
Rys. 6.12. Dynamika rozwodw Polska na tle innych krajw OECD (2008)22
Wskanik w 1970 r. 5% 4% 3% 2% 1% 0% -1% -2% US BE LT CZ LV DK EE CH KR HU FI GB AT PT ES DE SK SE NZ AU CA FR NO CY JP LU NL IL BG PL IS TR GR SI IT IE MX CL Zmiana w latach 1970-2008

rdo: Eurostat & National Statistical Offices, za: OECD Family Database 2010.

Te i inne porwnania sugeruj, e specyfika polskich przemian w zakresie ycia maesko-rodzinnego w dalece mniejszym stopniu polega na demontau instytucji maestwa i rodziny, ni to ma miejsce w wikszoci europejskich krajw. Mimo wielu form alternatywnych, maestwa w Polsce cigle maj si dobrze
21 22 Liczba maestw na 1000 osb. Liczba rozwodw na 1000 osb.

195

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

(przynajmniej, jeli miayby o tym wiadczy liczby). Niemniej to, co si zmienia naprawd, ma charakter emergentny, mniej jawny i dotyczy przemian wewntrznych: relacji emocjonalnych midzy partnerami, seksu, wzorw prokreacji, podziau obowizkw domowych, napi, jakie wynikaj z powiza rodziny z systemem spoecznym, rynkiem pracy, ze zmieniajcym si statusem kobiet. Wszystkie te czynniki ksztatuj nowy porzdek sentymentalny w rodzinie, ktry jak to okrela Tomasz Szlendak () wzi si z trzech procesw separacji. Najpierw seks odseparowa si od maestwa, potem maestwo odczyo si od rodzenia dzieci, a na kocu maestwo odkleio si od rodziny23.

6.3. Intymno i seksualno

Mio, jeszcze w latach osiemdziesitych traktowana jako nieodczny element kategorii szczcie osobiste i udane ycie rodzinne, dzi odrywa si od nich pozostajc w najbardziej wyrazistym zwizku z intymnoci. Cokolwiek subiektywnie znaczy, dla modziey jest najwaniejsza24, a dla Polakw w ogle bardzo wana.
Rys. 6.13. Mio i seks na tle innych wartoci yciowych
Zdrowie Rodzina Bezpieczestwo Mio Wolno Odpowiedzialno Niezaleno Przyja Mdro Bg Praca Patriotyzm Pienidze Ambicja Sukces Seks Dobra materialne Wadza 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%

rdo: http://kobieta.gazeta.pl/kobieta/1,107880,9102603,Czym_dla_Polakow_jest_milosc_.html.

Tak w sondau z 2010 roku stwierdzio 39% badanych i a 47% dwudziestolatkw. Waniejsze od mioci jest tylko zdrowie, bezpieczestwo i rodzina. Mio czciej jest bardzo wana dla kobiet (42%) ni dla mczyzn (35%). Inaczej jest w przy-

23 24

T. Szlendak, op. cit., s. 403.

Modzie 2010, CBOS, Warszawa, stycze 2011, s. 11.

196

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

padku zestawianego z mioci seksu jest on bardzo wany dla 26% mczyzn i jedynie dla 12% kobiet, w zasadzie niezalenie od poziomu wyksztacenia25.
Rys. 6.14. Czas inicjacji seksualnej w rnych kategoriach wieku
21

redni wiek inicjacji

19

17

15 do 20 lat 21-25 26-30 31-35 36-40 41-50 50 lat i wicej

rdo: Z. Izdebski, Seks Polakw w Internecie, Raport z bada, stycze 2010, s. 15.

Rys. 6.15. Odsetek osb w wieku 15 lat, ktre miay dowiadczenie inicjacji seksualnej kontekst midzynarodowy
Dziewczta 50% Chopcy

40%

30%

20%

10%

0% GB UA FI SE DE RO SI PT CA IT NL CH FR GR AT IL HU MK LT CZ EE LV ES HR PL

rdo: Young people's health in context. HBSC Study: International Report from the 2001/2002 Survey No. 1, 2004, s. 156.

Przecitny wiek inicjacji seksualnej wynosi w Polsce 18,8 w przypadku kobiet i 18,7 w przypadku mczyzn, ale rnica midzy generacjami siga 3 lat, co oznacza, e reprezentanci najmodszego pokolenia w tak wany obszar dowiadcze yciowych wchodz spoecznie i emocjonalnie niedojrzali (rys. 6.14). Niemniej w porwnaniu z innymi krajami polskie dziewczta i chopcy i tak s mniej seksualnie
25 Badanie zrealizowane przez firm 4P Research Mix na 1000-osobowej reprezentatywnej prbie Polakw w wieku 15+. Niestety, nie wiemy, co si w relacjonowanych badaniach kryo pod pojciem mio i seks niska pozycja seksu moga si bra np. std, e dla duej czci respondentw mio obejmuje seks, tyle e z uczuciem. Sam seks niektrym niedobrze si kojarzy i odstrasza od podkrelania jego wyjtkowej wagi (tak np. czsto sdz kobiety). Przypadkowy seks, bez uczu, nie musi by cenion wartoci, ale udany, w zwizku ju moe by bardzo ceniony.

197

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

dowiadczeni (rys. 6.15). Podczas gdy w Polsce dowiadczenie inicjacji seksualnej ma co dziesita dziewczyna i co pity chopak w wieku 15 lat, w Anglii jest to co trzecia dziewczyna i prawie co drugi chopak. W badaniu pozwalajcym zachowa pen anonimowo znaczenie seksu w yciu Polakw ujawnia si jako dalece wiksze od deklarowanego, za zachowania erotyczne modych dowodz duej otwartoci na eksploracje i niekonwencjonalne dowiadczenia26. Najaktywniejsze seksualnie s osoby w wieku 26-30 lat oraz 31-35 lat (uprawianie seksu przynajmniej raz w tygodniu deklaruje 61,6%). Kontakt seksualny z osob tej samej pci deklaruje ponad 13% Polakw, w tym wyranie wicej ludzi modych (do 17%). Blisko 10% okrelajcych si jako heteroseksualni miao kontakt seksualny z osob tej samej pci. Rwnie takie zachowania seksualne jak masturbacja czy seks oralny oraz analny koresponduj z wiekiem i sugeruj silniejsz potrzeb erotycznych eksploracji w modym pokoleniu, cho zapewne rnie nasilon w rnych rodowiskach i grupach statusu.
Rys. 6.16. Kontakt seksualny z osob tej samej pci a wiek
Tak 100% 75% 50% 25% 10% 0% do 20 lat 21-25 26-30 31-35 36-40 41-50 50 lat i wicej Nie Odmowa podania odpowiedzi

rdo: Z. Izdebski, Seks Polakw w Internecie, Raport z bada, stycze 2010, s. 17.

Mniej ni poowa kobiet (42%) i prawie poowa mczyzn (48,3%) przyznaje si do kontaktw seksualnych z kim spoza zwizku znacznie wicej ni wynikaoby to z wagi, jak przywizuj do wiernoci. Odsetek osb zdradzajcych partnerw wzrasta z wiekiem od 30% w najniszej kategorii wiekowej do ponad 60% wrd osb ponad 50-letnich. Cz zdrad i partnerskich nielojalnoci odbywa si w Internecie i przez Internet. Niemal jedna trzecia (28,7%) umawia si z osob poznan w Sieci na seks w rzeczywistoci. Najczciej s to osoby w wieku 26-30 lat. Wiele zachowa nie jest traktowanych jako zachowanie nieetyczne czy zdrada (rys. 6.17). Wszystkie te dane sugeruj, e polska obyczajowo erotyczna ulega wyranym zmianom i wkracza w krg procesw charakterystycznych dla ponowoczesnoci. wiadczy o tym obecno sprzecznych tendencji (z jednej strony deklarowane jest tradycyjne przywizanie do mioci, ktrej obiektem ma by jeden partner, z drugiej za widoczna jest wielokierunkowa aktywno seksualna). Na przykadzie modych wida jak zaczynaj dziaa procesy podmiotowego konstruowania
26 Badanie Zbigniewa Izdebskiego, realizowane przez Centrum Bada Marketingowych INDICATOR na zlecenie Polpharmy, przeprowadzono w okresie od grudnia 2009 do stycznia 2010 roku wrd 10 016 internautw w wieku 18+ metod CAPI. Osoby w wieku 18-35 lat stanowiy 62,7% prby.

198

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

i rekonstruowania przestrzeni wasnego erotycznego Ja. Coraz mniej chodzi o to, by przestrzega obyczajowoci nakazanej przez tradycj i wzorce kulturowe zarezerwowane dla pci, a nawet nie o to, by swoj uwag koncentrowa na partnerze lecz na sobie samym i na wasnych doznaniach. Wyrany jest trend polegajcy na osabianiu normatywnoci heteroseksualnoci, jako obowizujcego sposobu interakcji midzy mczyzn i kobiet. Nie tylko na paszczynie kultury popularnej heteroseksualno traci charakter normy. Wystpuje rzeczywista naturalizacja orientacji homoseksualnej i biseksualnej. Jeszcze niedawno homoseksualizm i biseksualizm by napitnowany, a w najlepszym razie skrywany i/lub ignorowany. Obecnie jest on traktowany w coraz wikszym stopniu jako jedna z dozwolonych (i nieskrywanych) form seksualnoci, czasami uwaana za atrybut osb bogatych, niekonwencjonalnych i pragncych y stylowo. Nie zmienia to faktu, e z drugiej strony wrd polskiej modziey narasta niechtny stosunek do osb homoseksualnych.
Rys. 6.17. Zachowania erotyczne w Internecie a poczucie zdrady
Jest to wporzdku wobec partnera / to na pewno nie zdrada Mam wtpliwoci czy to nie jest zdrada To na pewno jest zdrada Odmowa podania odpowiedzi Kobieta Mczyzna Kobieta Mczyzna Kobieta Mczyzna Kobieta Mczyzna Kobieta Mczyzna Kobieta Mczyzna Kobieta Mczyzna Kobieta Mczyzna 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Ogladanie materiaw pornogra cznych w Internecie bez wiedzy partnera Prowadzenie w Internecie rozmw o seksie bez zaangaowania emocjonalnego, np. dla artu za wiedz partnera Czste prowadzenie w Internecie rozmw o seksie z t sam osob w ukryciu przed partnerem Prowadzenie w Internecie rozmw o seksie bez zaangaowania emocjonalnego, np. dla artu w ukryciu przed partnerem Prowadzenie w Internecie rozmw o seksie czcych si z zaangaowaniem emocjonalnym, podnieceniem w ukryciu przed partnerem Prowadzenie w Internecie rozmw o seksie czcych si z masturbacj w ukryciu przed partnerem Podawanie osobie z ktr prowadzio sirozmowy przez Internet numeru swojego telefonu, wysyanie swoich zdj, itp. w ukryciu przed partnerem Umawianie si na spotkanie w Realu z osob, z ktr prowadzio si rozmowy o seksie w Internecie w ukryciu przed partnerem

rdo: Z. Izdebski, Seks Polakw w Internecie, Raport z bada, stycze 2010, s. 51.

6.4. Dzietno, praca kobiet, obowizki domowe i napicia midzy rolami

By moe nic tak nie zmienia charakteru wspczesnej rodziny, jak zmiany kulturowych definicji kobiecoci i spoeczne ramy, w jakich musz si one odnale. Przez lata ycie rodzinne w Polsce opierao si na wzorach kobiecoci narzuconych przez tradycj, a wzr matki Polki zdominowa mylenie o kobiecoci, nierozerwalnie zwizanej z gotowoci powicania si dla dziecka i dla rodziny27. Od rozpoczcia transformacji systemowej ten tradycyjny model rodziny (podwjnie obciajcy

27

A. Titkow, Tosamo polskich kobiet. Cigo, zmiana, konteksty, IFiS PAN, Warszawa 2007, s. 144-157.

199

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

kobiet) wyraniej ni kiedykolwiek przedtem ewoluuje w kierunku rodziny nowoczesnej (opartej na idei partnerstwa i wspodpowiedzialnoci, w ktrym dawne definicje rl rozsadzane s przez nowe okolicznoci i nowe wyzwania). Po dwudziestu latach transformacji jego akceptacj deklaruje 59% Polakw28. Faktycznie jest znacznie gorzej. Badania ujawniaj rosnce obcienia kobiet obowizkami domowymi, spadajce wskaniki ich zatrudnienia, drastyczny spadek dzietnoci. Odbija si to na budetach domowych rodzin i warunkach rozwoju dzieci, na relacjach w rodzinie i obecnoci kobiet w publicznej sferze ycia. W kontekcie makroekonomicznych wyzwa i demograficznych zagroe jednoczesne pozyskanie kobiet dla rynku pracy i podniesienie dzietnoci staje si jednym z powaniejszych zada polityki spoecznej. Obserwacja sytuacji w krajach o wysokiej dzietnoci i wysokiej aktywnoci zawodowej kobiet (kraje skandynawskie) pozwala sdzi, i kluczowe dla rozwizania tego problemu jest zminimalizowanie napi wynikajcych z niedostosowania rozwiza instytucjonalnych do pracy zawodowej kobiet (tzw. konflikt strukturalny) oraz z obecnoci tradycyjnego podejcia do rl spoecznych kobiet i mczyzn (tzw. konflikt kulturowy)29. Jeli to jest istotnie kluczem do rozwizania obu powanych problemw (demograficznego i ekonomicznego) jednoczenie, Polska moe potrzebowa duo czasu na ich pokonanie. Wiele bowiem przemawia za tym, e jestemy krajem o silnym konflikcie strukturalnym i kulturowym30. Mwic wprost, wykorzystanie dowiadcze krajw skandynawskich wymaga tytanicznej pracy. Likwidacja buforw, w postaci mao przychylnej kobietom kultury zatrudnienia (uprzedze wobec kobiet, zwaszcza modych, jako potencjalnych matek), wymaga i nowych regulacji prawnych, i pracy organicznej u podstaw nad spoeczn wiadomoci, i wsparcia instytucjonalno-finansowego.

6.4.1. Dzietno
Zmniejsza si w yciu polskich kobiet waga posiadania dzieci, a kobieta wiadomie odstpujca od macierzystwa nie jest ju spoecznie potpiana. Na nisz dzietno skada si kilka czynnikw. Po pierwsze, pojawienie si skutecznej antykoncepcji. Po drugie wzrost oglnego dobrobytu i zmiany kulturowe. Perspektywa uwolnienia si od obowizkw macierzyskich i zwizanych z nimi obowizkw domowych radykalnie poszerza sfer wolnoci i czasu wolnego, ktre pozwalaj otworzy si na nowy styl ycia, jaki oferuje spoeczestwo konsumpcyjne. Trzecim czynnikiem jest wzrost aspiracji emancypacyjnych kobiet, ktre czciej chc si ksztaci i by niezalene. Zwiksza to ich atrakcyjno jako potencjalnych pracownikw, a wiksze inwestycje w edukacj podnosz w nich determinacj do podejmowania pracy zarobkowej. Ostatnim czynnikiem jest rosnca spoeczna akceptacja dla przyznania kobietom peni praw (w sferze zawodowej, pacowej), co staje si kanonem polityki spoecznej wielu krajw.

28 29 30

A. Titkow, D. Duch-Krzysztoszek, Niejednoznaczny status pracy domowej kobiet [w:] Raport Kobiety dla Polski. Polska dla kobiet. 20 lat transformacji 1989-2009, Fundacja Feminoteka, Warszawa 2009. M. Muszyska, Zrnicowanie modeli rodziny w krajach europejskich w kontekcie statusu kobiet w spoeczestwie, Studia Demograficzne 2003, nr 2/144, s. 55-77. I. Kotowska, U. Sztanderska, I. Wycicka, Aktywno zawodowa i edukacyjna kobiet a obowizki rodzinne, Scholar, Warszawa 2007, s. 7.

200

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

Rys. 6.18. Poziom korelacji midzy wskanikami zatrudnienia kobiet a wskanikami dzietnoci porwnanie lat: 1980 2005 2009
1980 3,5 PL 3,0 KR 2,5
TFR

ES 2,0

GR IT

NZ BE AT FR

PT GB AU DE CL US JP FI SE

1,5

NL

1,0 20% 30% 40% 50% 60% 70% 2005 3,5 Wskaniki zatrudnienia kobiet

3,0

2,5
TFR

MX 2,0 LU 1,5 IT 1,0 40% PL GR KR 50% 60% FR BE IE NL

US GB OECD DE

NZ CA

IS NO SE CL

ES HU SK

70%

80%

90%

2009 2,2 2,0 1,8 TFR 1,6 MT 1,4 1,2 1,0 30% 35% 40% 45% 50% 55% 60% 65% 70% 75% 80% 85% Wskaniki zatrudnienia kobiet BG RO LT CY IT MX IE FR BE LU GR CZ LV SK PL HU KR SI ES JP AT PT DE US GB NZ AU SE FI NL CA CL IS NO DK

Wskaniki zatrudnienia kobiet

EE

rdo: OECD Family Database 2005 i 2010.

W wielu spoeczestwach, w ktrych te zjawiska maj miejsce, nie ma jednak silnej opozycji midzy aktywnoci ekonomiczn kobiet a dzietnoci. Wrcz przeciwnie, samodzielne ekonomicznie kobiety, zdolne podoa obu rolom, zazwyczaj
201

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

decyduj si na wiksz liczb dzieci. Dzietnoci nie sprzyja natomiast bezrobocie i due rnice dochodw mczyzn i kobiet. Gdy istnieje luka pacowa midzy mczyznami i kobietami, posiadanie dziecka sprawia, e to kobiety (jako sabiej opacane) zostaj w domu. Ewentualne zaangaowanie mczyzn w opiek nad dziemi wie si ze zbyt duymi stratami. Jeli kobieta zarabia duo, przerwanie pracy radykalnie zmniejsza jej dochody. Wynike straty mona niwelowa albo dziki odpowiednio wysokim zasikom (macierzyskim, wychowawczym), albo poprzez uatwianie dostpu do opieki zewntrznej, albo poprzez jedno i drugie. Badania w rnych krajach dowodz, e transfery na rzecz rodzin z dziemi i obniki podatkw, jakkolwiek nie s obojtne z punktu widzenia ksztatowania aktywnoci zawodowej kobiet, mniej wa na dzietnoci ni szanse posiadania przez nie pracy31. Zadowalajcy poziom rozwizania problemu dzietnoci osignito w krajach, w ktrych od lat prowadzi si racjonaln polityk prorodzinn, polegajc na komplementarnym stosowaniu wielu rozwiza. Pochania to olbrzymie kwoty pienidzy, ale te przynosi rezultaty nie tylko w postaci niwelowania negatywnych trendw demograficznych, lecz rwnie aktywnoci zawodowej kobiet. Polityki te cz elementy socjalnego wsparcia dla matek (urlopy, zasiki wychowawcze, opieka prenatalna) z rozwizaniami dotyczcymi pracy i zatrudnienia (brak praktyk dyskryminujcych kobiety, elastyczny czas pracy, przyjazna organizacja pracy), do tego dbao o dostp do dobrych usug opiekuczych (obki, przedszkola, opiekucza szkoa) czy regulacje dotyczce ogu wiadcze zdrowotnych i socjalnych. Rwnolegle prowadzone s rnego typu kampanie i dziaania, majce na celu eliminowanie spoecznych uprzedze i stereotypw dotyczcych pci. Tak wanie postpuj kraje skandynawskie, gdzie przed wprowadzeniem szeroko zakrojonej polityki prorodzinnej dzietno bya negatywnie skorelowana z aktywnoci zawodow kobiet, po jej wprowadzeniu osignito w pewnym momencie stan, w ktrym te dwa czynniki wzajemnie si wzmacniaj (rys. 6.18). Dowiadczenia innych pastw, gdzie obserwuje si wzrastajc dzietno wyksztaconych i aktywnych zawodowo kobiet, sugeruj, e podstawowe znaczenie mog mie dziaania ukierunkowane na podnoszenie poziomu edukacji i wspieranie zatrudnienia kobiet32. W Polsce rozwizanie problemu dzietnoci w obliczu nawarstwienia si wpywu wielu czynnikw ekonomicznych, spoecznych i kulturowych jest znacznie trudniejsze, co nie znaczy niemoliwe. Gwatowne wycofywanie si po 1989 roku pastwa z roli pracodawcy i dystrybutora wiadcze spoecznych, wzrost odpowiedzialnoci rodziny za wasn sytuacj materialn, zmiana warunkw uczestnictwa na rynku pracy podniosy ryzyko i niepewno zatrudnienia33. Najbardziej dotkliwie odczuy je mode kobiety, ktre w coraz mniejszym stopniu mogy liczy na moliwo bezkonfliktowego czenia obowizkw zawodowych i rodzinnych. Jednoczenie w tym samym czasie wzroso znaczenie wyksztacenia jako czynnika powodzenia yciowego, co skonio kobiety do nieprawdopodobnej aktywnoci edukacyjnej. Poczynione przez nie inwestycje, nie tylko zmieniaj ich kariery zawodowe i znaczenie pracy w yciu, lecz rwnie wpywaj na decyzje dotyczce ycia osobistego i rodzinnego. Dylematy kobiet nasilaj si jeszcze bardziej pod wpywem wzorw, jakie
31 32 33 Ibidem, s. 15.

Europe the continent with the lowest fertility, Human Reproduction Update, Vol. 16, No. 6, 2010, s. 600.
I. Kotowska, U. Sztanderska, I. Wjcicka, op. cit., s. 24-25.

202

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

niesie ponowoczesno indywidualizm i potrzeba jednostkowej autonomii staj si dla nich coraz waniejsze. Wszystkie te tendencje oznaczaj sytuacj gbokiego konfliktu rl osobistych, rodzinnych i zawodowych, a idealna (podana) i realna dzietno stanowi dwie odrbne wartoci. Pierwsza z nich (2,45 w przypadku Polek) z nawizk zabezpiecza proces naturalnej zastpowalnoci pokole, druga (1,39) drastycznie mu zagraa. Obydwie ujawniaj ambiwalentne nastawienie polskich kobiet do macierzystwa. Ambiwalencja ta najczciej rozwizywana jest poprzez rezygnacj z rodzenia dziecka lub poprzez odraczanie decyzji o macierzystwie do momentu biologicznie krytycznego.
Rys. 6.19. Podana i rzeczywista dzietno kobiet Polska na tle krajw OECD
Dzietno podana 4 Cakowity wskanik dzietnoci

0 IE MX AU NO CA US JP SE FI GB FR TR DK KR CH DE PT PL (W) IT ES NL BG SK HU CZ AT DE IS (E)

rdo: World Value Survey, as in DAddio A. and Mira dErcole M. 2005, za: OECD Family Database, 2010.

Odraczanie decyzji o prokreacji w poczeniu ze stresem wynikajcym z napicia rl i obowizkw zarwno po stronie mczyzn, jak i kobiet sprawia, e okoo 14% modych par w Polsce ma problemy z podnoci34. Ilustracj wagi problemu jest bardzo wysoka spoeczna akceptacja zapodnie in vitro 73%, w grupie wiekowej 25-34 lata przewyszajca nawet ten poziom. Czynnikiem znaczco obniajcym stopie akceptacji takich zabiegw jest niski poziom wyksztacenia, zamieszkiwanie w maych rodowiskach oraz identyfikacja z naukami Kocioa katolickiego. Nawet jednak w tej grupie przewaa poparcie dla wykorzystywania metody in vitro w przypadku maestw borykajcych si z problemem bezpodnoci35.

6.4.2. Sytuacja modych kobiet na rynku pracy

Transformacja systemowa spowodowaa znaczcy spadek aktywnoci zawodowej i zatrudnienia kobiet oraz niepokojco wysoki wzrost ich bezrobocia. Najwysz aktywno zawodow przejawiaj kobiety z wyszym wyksztaceniem (okoo 80%), najnisz z wyksztaceniem poniej redniego (30-18%). Pozostanie na rynku pracy wszystkie okupiy zdecydowanie wikszym wysikiem ni mczyni (gorsze warunki zatrudnienia, rednio o 13% nisze pace w 2009 roku i znaczco wiksze
34 35 Szacunki Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego.

Etyczne aspekty zapodnienia in vitro, CBOS, Warszawa 2010, s. 1-3.

203

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

rnice w przypadku najwyszych dochodw rys. 6.20). Jednoczenie stopa zwrotu inwestycji edukacyjnych jest u kobiet wysza, co wzmacnia w nich determinacj angaowania si w rozwj kariery zawodowej, ale osabia na wiele lat motywacj do zakadania rodziny36.
Rys. 6.20. Rnice w zarobkach kobiet i mczyzn trendy w krajach OECD37
Panel A. Mediana dochodw generowanych przez kobiety w stosunku do dochodw generowanych przez mczyzn 1986 100% 90% 80% 70% 60% 50% IT HU NZ NO GR BE PL ES AU FR DK IS IE SE PT NL CH US CA CZ AT GB FI DE JP KR 1996 2008

Panel C. Grny kwintyl (P80) dochodw generowanych przez kobiety w stosunku do dochodw generowanych przez mczyzn 1986 100% 1996 2008

90%

80%

70%

60%

50% IT PL ES GR PT BE HU NZ DK NO IE FR NL IS CA AU GB SE CH AT DE CZ US FI JP KR

rdo: Doing Better for Families, OECD 2011, s. 53.

Kobiety wchodzc w dorose ycie podlegaj sprzecznym presjom i wymaganiom. Z jednej strony oczekuje si od nich aktywizacji zawodowej (wiele z nich ceni karier zawodow), z drugiej za wchodzenia w role macierzyskie i rodzinne (wikszo z nich chce mie dzieci). Pogodzenie obu tych wymaga w sytuacji problemw na rynku pracy i braku placwek opiekuczych, mogcych odciy od obowizkw domowych, jest bardzo trudne. Jakiekolwiek rozwizanie jest wybierane, zawsze obcia ono bardziej kobiet. onaci mczyni zazwyczaj aktywizuj si zawodowo (wysze s wrd nich wskaniki zatrudnienia, wysze dochody), kobiety odwrotnie ulegaj skutecznej dezaktywizacji (czciej znajduj si w grupie trwale bezrobotnych lub biernych zawodowo i nie dysponuj wasnymi dochodami). Te, ktre decyduj si
36 37 I. Kotowska, U. Sztanderska, I. Wycicka, op. cit., s. 39. Szacunki odnosz si do zarobkw brutto pracownikw zatrudnionych na penym etacie i pac robotnikw.

204

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

na karier, spotykaj na swej drodze wiele blokad efekt szklanego sufitu czy szklanych schodw to najczciej przytaczane.

6.4.3. Napicia w budecie czasu i modele rodziny

Posiadanie rodziny generuje pole, w ktrym pojawiaj si rne nowe obowizki, ktre kto musi wzi na siebie, dostosowa do nich swj czas, dotychczasowe przyzwyczajenia, inne potrzeby. Dostosowuj si przede wszystkim kobiety, a pierwsza rzecz, jak robi polega na ograniczeniu wasnej aktywnoci zawodowej. Wyjtek stanowi kobiety z wyszym wyksztaceniem, ktre po krtkiej przerwie wracaj do pracy. Mczyni nie angauj si w prace domowe i opiekucze tak bardzo, jak kobiety (nawet jeli nie pracuj zarobkowo). Generalnie pojawienie si pierwszego dziecka zwiksza obcienie czasowe kobiet, odcia za mczyzn, jednoczenie w wielkomiejskiej klasie redniej mczyni coraz wicej zajmuj si dzieckiem w swoim czasie wolnym38.
Rys. 6.21. czny redni czas powicany tygodniowo na cztery rodzaje aktywnoci39 (w godzinach)
Obowizki domowe Czas opieki 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Mczyni Kobiety Edukacja Praca zawodowa

rdo: I. Kotowska, U. Sztanderska, I. Wycicka, Aktywno zawodowa i edukacyjna a obowizki domowe w wietle bada empirycznych, IBnGR, Warszawa, 2006, s. 88.

Czas kobiet, ktre nie rezygnuj z pracy zawodowej jest szczeglnie napity wydatkuj one tyle samo czasu na prac, co mczyni, ale ponad piciokrotnie zwikszaj aktywno opiekucz. Nawet korzystanie z opieki zewntrznej nie zmienia tych obcie czas powicany dziecku nabiera tylko innej funkcji (z przymusowego staje si fakultatywny i przynoszcy satysfakcj). W rezultacie czas wolny kobiet jest zdecydowanie krtszy rednio o 7,3 godziny tygodniowo (rys. 6.21). Rnice tego czasu zmniejszaj si wraz z poziomem wyksztacenia (z 65% w przypadku osb z wyksztaceniem
38 39 M. Sikorska, Raport z badania Z macierzystwem na co dzie. Na potrzeby programu AXA Wspieramy mamy, s. 60 i n. Na podstawie Badania Aktywnoci Ekonomicznej Ludnoci (BAEL) oraz doczonych do niego dwch bada moduowych Praca a obowizki rodzinne (podprba BAEL w wieku 15-64 lata) oraz Aktywno Zawodowa, Edukacyjna i Rodzinna (na podprbie BAEL w wieku 18-64 lata). Badania przeprowadzono w I i II kwartale 2005 roku. Badania przeprowadzono we wsppracy z GUS zob. I. Kotowska, U. Sztanderska, I. Wycicka, Aktywno zawodowa i edukacyjna a obowizki domowe w wietle bada empirycznych, IBnGR, Warszawa 2006.

205

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

zasadniczym zawodowym do 19% w przypadku osb z wyksztaceniem wyszym). Nie oznacza to jednak moliwoci wyzwolenia si kobiet z wyksztaceniem wyszym z obowizkw opiekuczych i domowych. Wysze wyksztacenie podnosi ich aktywno zawodow, ale nie redukuje czasu pracy nieodpatnej w domu. Powizania rl rodzinnych z sytuacj na rynku pracy i niedopasowanie innych rozwiza instytucjonalnych do obowizkw kobiet sprawia, e nawet w modym pokoleniu odtwarzane s najbardziej anachroniczne i najbardziej niekorzystne modele rodziny (rys. 6.22) tradycyjny (z mczyzn jako gwnym ywicielem rodziny oraz kobiet zajmujc si domem i dziemi 26%) oraz mieszany (z dwoma ywicielami, ale i z podwjnym obcieniem kobiet: w pracy i w domu 32%).
Rys. 6.22. Modele maestwa (zwizku) wrd Polakw w wieku 18-39 lat
Model mieszany (oboje maonkowie pracuj zawodowo, ale w prowadzenie domu, wychowywanie dzieci itp. zaangaowana jest gwnie ona) Inne Model odwrcony (jedynie ona pracuje, zarabiajc wystarczajco na zaspokojenie potrzeb rodziny, natomiast m zajmuje si prowadzeniem domu, wychowywaniem dzieci itp.) Model partnerski (oboje maonkowie pracuj zawodowo, oboje w rwnym stopniu zajmuj si domem i dziemi) Model tradycyjny (tylko m pracuje, a kobieta zajmuje si prowadzeniem domu i wychowywaniem dzieci)

26%

32%

19% 16% 7%

rdo: Postawy prokreacyjne Polakw, CBOS, Warszawa 2010, s. 8.

Model partnerski z obojgiem pracujcych rodzicw odpowiedzialnych wsplnie za obowizki rodzinne jakkolwiek przebija si coraz wyraniej do wiadomoci modego pokolenia, cigle nie ma wikszych szans na urzeczywistnienie (realizuje go 19% maestw/par w wieku 18-39 lat).

6.5. Dwie kategorie modych matek i dwa rne wiaty

Mode kobiety tworz ukad dwubiegunowy, gdzie czynnikiem dywersyfikujcym jest poziom wyksztacenia. Te nie najlepiej wyksztacone podobnie jak reprezentantki starszego pokolenia s mao aktywne zawodowo. Skada si na to kilka przyczyn: zazwyczaj maj dzieci, s mniej atrakcyjne dla pracodawcw, maj nieciekawe perspektywy zarobkowe. Mae dziecko obnia prawdopodobiestwo aktywnoci zawodowej kobiet o 21 punktw, opieka zewntrzna podnosi o 17 punktw40. Mode matki, nieposiadajce dobrego wyksztacenia niechtnie si aktywizuj ch aktywizacji
40 I. Kotowska, U. Sztanderska, I. Wycicka, op. cit., s. 138-162.

206

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

deklaruje zaledwie 17 procent. Przyczyn jest nie tyle brak pracy czy brak odpowiedniej pracy, co zachowanie kobiet podyktowane ich wyczeniem si z aktywnoci zawodowej oraz stan rodziny. Pierwsze dziecko nie jest w tym sensie problemem, ale sprawowanie opieki nad nastpnymi, grozi bezrobociem. Problemem nie s tu nawet praktyki dyskryminacyjne pracodawcw wany jest okres dezaktywizacji: szanse zatrudnienia malej, poniewa w okresie biernoci nastpuje dekapitalizacja i tak ju niezbyt dobrych umiejtnoci zawodowych. Drug grup tworz kobiety o zasadniczo odmiennych perspektywach zawodowych41. Cechuje je wysokie wyksztacenie, niska rozrodczo, wysze zatrudnienie i wysze zarobki. Kobiety, ktre maj niskie wyksztacenie, cechuje wysza rozrodczo, niskie zatrudnienie i niskie dochody. Oznacza to dwa rne wiaty, dwa rne pola socjalizacyjne i skrajnie rne warunki rozwojowe dla dzieci. Kobiety, ktre zainwestoway we wasne wyksztacenie, uzyskay silne bodce do aktywizacji zawodowej, ale te sabsz motywacj do posiadania dzieci. Kobiety wyksztacone, majce prac i dziecko, nie s zwolnione z penienia obowizkw domowych i opiekuczych. W efekcie kobiety wyej wyksztacone staraj si czy obowizki domowe i zawodowe kosztem wasnego czasu i komfortu ycia. Kobiety, ktre nie s wyksztacone, maj znacznie sabsz motywacj do wchodzenia na rynek pracy, a urodzenie dziecka i pena opieka nad nim sprawiaj, e ich szanse podjcia pracy malej: tym bardziej im duszy jest okres dezaktywizacji zawodowej.

6.6. Istniejce i preferowane formy opieki nad dziemi

Istniejce w Polsce rozwizania instytucjonalne nie s satysfakcjonujce z punktu widzenia funkcjonowania i rozwoju rodziny. Czas pracy jest sztywny, zatrudnienie tymczasowe, cho elastyczne dla rynku pracy, nie jest elastyczne dla kobiet, a nawet (poprzez konieczno nieustannego poszukiwania pracy) bardziej absorbujce. Placwki opiekucze (obki i przedszkola) przez lata ulegay systematycznej redukcji (rys. 6.23-6.25).
Rys. 6.23. Zmiany liczby obkw w latach 1995-2009
600

400

200

0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych GUS BDR. 41 U. Sztanderska, G. Grotkowska, Zatrudnienie i bezrobocie kobiet i mczyzn [w:] I. Kotowska i in. (red.), Aktywno zawodowa i edukacyjna, s. 217.

207

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

Rys. 6.24. Dzieci w obkach wedug pci

Chopcy w obkach 18 tys. 16 tys. 14 tys. 12 tys. 10 tys. 8 tys. 6 tys. 4 tys. 2 tys. 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Dziewczynki w obkach

rdo: Podstawowe dane z zakresu ochrony zdrowia w 2009 r., GUS, Warszawa, 2011, s. 81.

Rys. 6.25. Odsetek czterolatkw korzystajcych z przedszkoli Polska i kraje UE

redni wskanik dla 27 krajw UE 100% Polska

80%

60%

40%

20%

0% 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

rdo: Owiata i Wychowanie w roku szkolnym 2008/2009, GUS, Warszawa, 2010.

Ze obkw korzysta niespena 3,7% dzieci. rednia dla UE to 26%. W wielu krajach wskanik ten siga 50% proc, a w niektrych (np. w Danii) nawet go przekracza. Z przedszkoli korzysta mniej ni poowa czterolatkw. Gwny ciar opieki przejmuj wic kobiety matki lub rodzinne sieci wsparcia. Najczstszym sposobem rozwizywania problemu opieki nad maymi dziemi s w Polsce urlopy wychowawcze. Korzystaj z nich, zazwyczaj w penym wymiarze, gwnie kobiety gorzej wyksztacone (65% w porwnaniu z 37% tych, ktre maj wysze wyksztacenie), dodatkowo pobierajce zasiek wychowawczy i nie zainteresowane podjciem pracy42. W co trzecim przypadku do opieki wykorzystywane s sieci krewniacze (gwnie babcie), co generuje inny niekorzystny trend dezaktywizacji zawodowej kobiet w wieku 50+. Niemono pogodzenia obowizkw zawodowych z opiek nad dzieckiem podaje si jako gwn przyczyn biernoci zawodowej wikszo modych kobiet. Wrd nich 44% stanowi matki z dziemi w wieku
42 I. Kotowska, U. Sztanderska, I. Wycicka, op. cit. s. 377.

208

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

od 0 do 3 lat. Z ich punktu widzenia najbardziej optymalnym rozwizaniem byaby praca, ktr mogyby wykonywa w domu, ktra miaaby elastyczny charakter lub niepeny wymiar godzin. Wyrane jest rwnie zainteresowanie potrzeb wikszego zewntrznego wsparcia ze strony instytucji opieki, przy czym najwikszym problemem jest nie tyle ich dostpno czy jako, co koszt. Obszarem bardzo trudnych regulacji jest organizacja pracy ze wzgldu na obcienia kobiet majcych mae dzieci. Polska naley do krajw, gdzie oferty pracy s mao przyjazne dla rodziny (rys. 6.26). Czas pracy jest w blisko 80% sztywno zorganizowany przez pracodawc. Moliwo jego mniej lub bardziej swobodnego zagospodarowania przez pracownika siga 5%. Dotyczy to w tym samym stopniu mczyzn co kobiet43. Zupenie odmienna sytuacja pod tym wzgldem ma miejsce w pnocnych krajach Europy, gdzie rygor organizacji pracy narzucony przez pracodawc jest o poow mniejszy, moliwo indywidualizacji kalendarza pracy przez pracownika trzykrotnie wiksza, a porednie formy uelastyczniajce czas pracy niemal dziesiciokrotnie wiksze.
Rys. 6.26. Organizacja czasu pracy odsetek pracownikw, ktrzy maj czas
Czas pracy ustalany w caoci przez rm 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% SE NL DK CH FI NO BE AT LU FR GB IE DE EE SI IT TR CZ LT LV HR PL MT HU RO ES SK GR PT CY BG Wybr pomidzy kilkoma staymi planami godzin pracy Moliwo adaptacji godzin pracy w pewnych granicach Czas pracy ustalany w caoci przez pracownika

rdo: OECD, Family Database 2010.

W krajach, w ktrych proces deinstytucjonalizacji i destabilizacji rodziny jest bardziej zaawansowany (gdzie mniej jest tradycyjnych elementw i form bycia razem, a wicej wskanikw wiadczcych o emergencji form alternatywnych, majcych silne zewntrzne wsparcie), tam dzietno jest wysza. Kraje zorientowane na stabilno tradycyjnych form ycia rodzinnego i wycofujce si ze wsparcia okupuj to niszymi wskanikami dzietnoci44. Polskie pary oscylujce midzy wasnymi partnerskimi preferencjami a barierami strukturalnymi, wtaczajcymi w schematy tradycyjne wypracoway, jako najbardziej optymalny, model sekwencyjny. Polega
43 Rwnie nieczue na ycie rodzinne s polskie szkoy z ich organizacj czasu pracy, moliwociami organizacji czasu po lekcjach itp. Zwrmy uwag, e druga faza dezaktywizacji zawodowej kobiet przypada na okres pierwszych kilku lat nauki szkolnej dziecka. 44 I. Kotowska, Zmiany aktywnoci zawodowej kobiet a modele rodziny w Europie [w:] M. Sikorska (red.), By rodzicem we wspczesnej Polsce, WUW, Warszawa 2009, s. 167-168.

209

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

on na doborze rnych rozwiza w zalenoci od fazy ycia rodziny: w sytuacji gdy s mae dzieci i trzeba si nimi opiekowa, przyjmowany jest mniej lub bardziej tradycyjny model rodziny; gdy nie ma koniecznoci sprawowania opieki nad dziemi, nastpuje zmiana preferencji w kierunku modelu partnerskiego45.

6.7. Jako ycia rodzinnego i relacje w rodzinie

Posiadanie dzieci wyraniej si przyczynia do wzrostu zadowolenia z ycia mczyzn ni kobiet (chocia to kobiety czciej pragn mie dzieci). Ten wniosek, wyrniajcy Polsk spord innych krajw46, moe wiadczy o dwch rzeczach: o przebudzeniu ojcostwa mczyzn i o przemczeniu macierzystwem kobiet. Obydwie te tendencje s znaczco czciej atrybutem modego pokolenia. W bardziej tradycyjnych czasach i w rodzinach tworzonych przez nieco starsze pokolenia, to kobieta-matka jest emocjonalnym jdrem rodziny. Trwaej obecnoci takich ukadw w polskich realiach cigle dowodz badania realizowane wrd modziey. Matki buduj silniejsze wizi z dziemi. Silna wi z matk czy jedn trzeci modziey, z ojcem zaledwie jedn czwart. Sabe wizi z matk to rzadko (16%), z ojcem to a 29%. Matki czciej ni ojcowie pomagaj dzieciom, gdy te potrzebuj pomocy (75% w stosunku do 51%), czciej s kochajce (85% w stosunku do 63%), lepiej te rozumiej problemy i zmartwienia swoich dzieci (47% w stosunku do 26%). Z nimi te atwiej si rozmawia o sprawach, ktre modych naprawd niepokoj tak twierdzi 80% nastolatkw. Podobne spostrzeenia w odniesieniu do ojcw wyraa 58% modziey47. Budowanie i podtrzymywanie wizi wymaga oddzielnych kompetencji i oddzielnej uwagi. Kobiety przecione licznymi obowizkami mog czu si macierzystwem zmczone, tym bardziej, im bardziej czuj si w tych obowizkach osamotnione. Peny monitoring tego co robi dzieci w czasie wolnym, z kim i gdzie przebywaj poza domem ma zdecydowanie czciej matka (50% w stosunku do 26% ojcw). Niewystarczajce rozeznanie ma 17% matek i 41% ojcw. Kobiety przejmujce na siebie znaczn cz obowizkw wychowawczych w rodzinie coraz czciej znajduj si w sytuacjach, ktrych nie znaj z wasnego dowiadczenia, ktrych nie rozumiej i nie wiedz jak na nie reagowa. Dodatkowo ulegaj presji nowych wzorw. W myl nowej ideologii wychowania kobieta-matka powinna podmiotowo traktowa wasne dziecko, wydobywa jego indywidualno, szanowa jego wybory, nie bi go, nie krzycze, nie napina si i nie traktowa go jak symbolu prestiu czy wasnych niespenionych ambicji, realizowa si nie przez dzieci lecz w dzieciach. Powinna wychowa czowieka zdrowego, szczliwego, ktry w peni rozwija swoje talenty i ktry da sobie rad w wiecie, ktrego sama jeszcze nie zna48.
45 A. Baranowska, Pogldy i preferencje dotyczce ekonomicznego modelu rodziny [w:] I. Kotowska i in., Aktywno zawodowa i edukacyjna, op. cit. s. 404-417. 46 1999/2000 European Values Survey. 47 I. Tabak, Relacje modziey z rodzicami i rodzestwem [w:] Zdrowie subiektywne, zadowolenie z ycia i zachowania zdrowotne uczniw szk ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekcie czynnikw psychospoecznych i ekonomicznych. Raport z bada, A. Oblaciska, B. Woynarowska (red.), IMiD, Warszawa 2006. 48 M. Sikorska, Nowa matka, nowy ojciec, nowe dziecko. O nowym ukadzie si w polskich rodzinach, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009.

210

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

Wzr nowego ojca, ktry powica dziecku czas i uwag, czuje si za nie odpowiedzialny, utrzymuje z nim bliski emocjonalny kontakt, jest opiekuczy, lansowany intensywnie w kulturze masowej, spotyka si ze zrozumiaych wzgldw z penym zrozumieniem i akceptacj ze strony kobiet, ktre pragn mie dzieci. Nowe idee przyjy si w Polsce nadspodziewanie dobrze, a ich zwolennikami s przede wszystkim osoby mode i lepiej wyksztacone. I chocia opinie i preferencje ewoluuj szybciej ni zachowania, polska rodzina w wydaniu najmodszych staje si coraz wyraniej instytucj mikk, refleksyjnie konstruowan, skoncentrowan wok funkcji ekspresyjnej i opart na partnerskich relacjach w sprawach dotd partnerstwem nie obejmowanych: wychowania i opieki nad dziemi49.

6.8. Warunki ycia i sytuacja mieszkaniowa ludzi modych

Wchodzc w doroso ludzie modzi s naraeni na wicej napi i niedoborw ni jakiekolwiek inne grupy spoeczne. W wikszym stopniu dotycz ich niedostatki materialne, problemy mieszkaniowe czy ubstwo. Ich dochody mieszcz si na og w pierwszych, najniszych decylach, co wynika i z trudnoci w znalezieniu penego, stabilnego zatrudnienia, i z faktu, e dopiero zaczynaj swoje kariery zawodowe. Jednoczenie maj bardzo due potrzeby zwizane z usamodzielnianiem si czy zakadaniem rodziny.
Rys. 6.27. Charakter zatrudnienia rodzicw majcych dzieci w wieku 0-14 (2007)
Obydwoje rodzice na penych etatach Jeden rodzic na penym etacie 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% OECD rednia SI US PT LT CY BG LV FI SK RO EE PL JP CZ GR HU FR SE ES BE NZ IT LU GB AU AT MXMT DE TR CH NL Jeden rodzic na penym etacie, drugi na niepenym Rodzice nie pracuj Inny model

rdo: Family Database 2010.

49

M. Sikorska (red.), By rodzicem we wspczesnej Polsce, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2006.

211

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

W Polsce wrd modych rodzin wychowujcych dzieci w wieku 0-14 lat przypadki obojga rodzicw pracujcych w penym wymiarze sigaj niewiele ponad 50 procent. Niewiele ponad 30% to gospodarstwa domowe z jednym pracujcym rodzicem. W co dziesitej rodzinie oboje rodzice nie maj pracy (rys. 6.27). Jako czsta konsekwencja tego stanu rzeczy pojawia si mimo niedugiego okresu aktywnoci zawodowej due wewntrzne zrnicowanie sytuacji dochodowej i materialnych warunkw ycia w rodzinach ludzi modych. Do czynnikw najbardziej rnicujcych naley poziom wyksztacenia, typ biologiczny rodziny (obecno i liczba dzieci) oraz wielko miejsca zamieszkania50. W zdecydowanie najkorzystniejszej sytuacji s maestwa bezdzietne, osoby yjce w pojedynk, rodziny z jednym dzieckiem mieszkajce w duych aglomeracjach miejskich. W najbardziej niekorzystnej sytuacji s osoby samotnie wychowujce dzieci, z niskim statusem wyksztacenia, mieszkajce na obszarach wiejskich oraz rodziny wielodzietne. Gdyby nie transfery spoeczne, zasig ubstwa byby jeszcze wikszy (wedug symulacji Eurostatu osignby poziom 33%)51.
Rys. 6.28. Zagroenie ubstwem relatywnym dzieci do 18 r..
35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% EU BE BG CZ DK DE EE 27 EI GR ES FR IT CY LV LT LU HU MT NL AT PL PT RO SI SK FI SE GB IE NO

rdo: Ubstwo w Polsce na tle krajw UE w wietle Europejskiego Badania Dochodw i Warunkw ycia EU-SILC 2008, GUS, Warszawa 2010, s. 6.

W tych rodzinach pojawia si wiksze ni przecitnie dla Polski zagroenie ubstwem. Dotyczy ono 22% dzieci (w rodzinach wielodzietnych 34%). Polska naley do krajw o najwikszym ryzyku ubstwa nie tylko wrd dzieci, lecz rwnie wrd modych dorosych (21% w grupie wiekowej 18-24 i 17% wrd 25-34). Zagroenie to dotyczy nawet tych, ktrzy pracuj (12%). W podobnej sytuacji jest 11% modych pracujcych Niemcw, 14% Wochw i a 20% Duczykw52. Jakkolwiek rodziny ludzi modych maj wyranie niszy poziom dochodw ni pozostae grupy rodzin (stanowi rednio 75% dochodw rodzin w wieku 35+),
50 A. Olejniczuk-Merta (red.), Uwarunkowania rozwoju spoeczno-zawodowej aktywnoci ludzi modych, IBRKiK, Warszawa 2008, s. 32-43. 51 Ubstwo w Polsce na tle krajw UE w wietle Europejskiego Badania Dochodw i Warunkw ycia EU-SILC 2008, GUS, Warszawa 2010, s. 1-4. 52 Dane dotyczce 2007 roku, za: Youth in Europe Eurostat 2009, s. 42-44.

212

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

w strukturze ich przychodw wzrasta znaczenie dochodw z pracy, maleje natomiast rola niezarobkowych rde utrzymania (ktre pozostaj specyfik osb majcych dzieci na utrzymaniu). wiadczy to o wikszych w ostatnich latach szansach modych ludzi na znajdowanie zatrudnienia, zwaszcza wrd osb majcych wysze wyksztacenie, i wpywa porednio na ich optymizm yciowy. By moe tym naley tumaczy rozbieno subiektywnych ocen sytuacji dochodowej i materialnej ludzi modych (ktre s korzystniejsze) w stosunku do tych dokonywanych wedug kryteriw ekonomicznych (ktre s mniej korzystne). Spraw najbardziej dotkliw w przypadku ludzi modych jest niedobr mieszka i ich dostpno. Modzi Polacy, podobnie jak obywatele UE do warunkw mieszkaniowych przywizuj bardzo du wag. Jak wynika z pierwszego europejskiego badania jakoci ycia, posiadanie satysfakcjonujcego mieszkania (w tym mieszkania samodzielnego, czy mieszkania w ogle) cigle jest na szczycie potrzeb Europejczykw i razem z prac stanowi kryterium jakoci ycia waniejsze ni dochody. Jest paradoksem, e w wielu krajach nie s one zaspokajane w odniesieniu do bardzo licznych grup ludzi. Polska i w tej kwestii naley do gorszego obszaru Europy. Mieszkamy w warunkach poniej standardw okrelonych w polityce UE, a pod wzgldem sytuacji mieszkaniowej ludzi modych zajmujemy niekwestionowane pierwsze najgorsze miejsce. Utrzymujemy je pod wzgldem wszystkich miernikw: powierzchni i standardu uytkowanych mieszka, liczby pokoi przypadajcych na osob, czy problemw zwizanych z kosztami eksploatacji. Jedynie oceny otoczenia, w jakim mieszkamy, w tym bezpieczestwa w miejscu zamieszkania, nie wyrniaj nas negatywnie spord innych krajw53.
Rys. 6.29. rednia liczba pokoi na osob Polska na tle krajw UE
rednia dla kraju 3,0 18-24 lata 25-34 lata

2,5

2,0

1,5

1,0

0,5

0,0 AT BE DK FI FR DE GR IE IT LU NL PT ES SE GB CY CZ EE HU LV LT MT PL SK SI BG RO TR

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: First European Quality of Life Survey: Social Dimensions

of Housing, 2006, s. 23.

H. Domaski, A. Ostrowska i in., First European Quality of Life Survey: Social Dimensions of Housing, 2006. Ostatnie badania GUS (BGD z 2010 roku) ukazuj znaczce zmiany podstawowych parametrw (metra, liczba pokoi), niemniej sytuacja mieszkaniowa modych Polakw jest cigle niesatysfakcjonujca i pozostaje powanym spoecznym problemem.

53

213

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

Przecitna polska rodzina skadajca si z trzech osb yje w mieszkaniu o powierzchni 68 m 2 , taka sama rodzina w Austrii ma ju do dyspozycji mieszkanie o powierzchni 101 m 2 , za w Belgii 203 m 2 . Minimalnym (ustanowionym przez UE) standardem jest jeden pokj na osob. Jestemy jedynym krajem, gdzie ta norma nie jest speniana i wskanik liczby pokoi przypadajcych na osob jest niszy od jednego (0,9). Wrd modszych kategorii wiekowych ludzi w wieku 18-34 lata jest on jeszcze niszy i wynosi 0,8. Inne wskaniki potwierdzaj bardzo z sytuacj mieszkaniow ludzi modych. Odsetek yjcych samodzielnie (w wieku 18-24 lata) wynosi u nas 5%, podczas gdy w Austrii 46%, Wielkiej Brytanii 46%, a w Szwecji 62,3%.
Rys. 6.30. Odsetek narzekajcych na brak przestrzeni w mieszkaniach Polska na tle krajw UE
rednia dla kraju 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% AT BE DK FI FR DE GR IE IT LU NL PT ES SE GB CY CZ EE HU LV LT MT PL SK SI BG RO TR 18-24 lata 25-34 lata

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: First European Quality of Life Survey: Social Dimensions

of Housing, 2006, s. 33.

Innym wskanikiem stosowanym w badaniach warunkw ycia jest aranacja mieszka ilo pomieszcze, z jakich si ono skada (do redniej wliczane s zarwno pokoje, kuchnia, sanitariaty, jak i garderoba, spiarnia czy przedpokj). I pod tym wzgldem wyrniamy si negatywnie na tle Europy. Na przecitne mieszkanie w Polsce skada si 2,8 pomieszcze, w Portugalii 3,5, w Irlandii 4,6, Belgii 5,5. Ten sam wskanik dla modych singli (wiek 18-34) wynosi w Polsce 1,7, a dla osb tworzcych wsplne gospodarstwo domowe (i majcych rodziny) 2,354. Skutkiem tego w naszym kraju odnotowujemy jeden z najwyszych odsetkw ludzi uskarajcych si na ciasnot i brak przestrzeni w mieszkaniach (rys. 6.30). Nie lepsza jest sytuacja, gdy idzie o standard mieszka. rednio co czwarte mieszkanie zasiedlone przez modych nie spenia warunkw normatywnych UE. Tyle samo ma problemy z patnociami za eksploatacj mieszkania. Sytuacja mieszkaniowa drastycznie si pogarsza w przypadku osb, ktrych dochody s najnisze i ocieraj si o one granic ubstwa (38-42% modych ludzi). Odsetek nie majcych wikszych problemw mieszkaniowych, a cilej deklarujcych, e maj do
54 Dane z First European Quality of Life Survey..., s. 30.

214

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

swojej dyspozycji co najmniej jeden pokj i adnych deficytw spord wymienianych na licie Eurostatu, wynosi 21,7% w grupie wiekowej 18-24 oraz 18,2% w grupie 25-34 lata. Gorzej pod tym wzgldem jest tylko w Bugarii, Rumunii i na Litwie55.
Rys. 6.31. Odsetek yjcych w mieszkaniach, gdzie przypada przynajmniej jeden pokj na osob i nie zgaszajcych adnych deficytw Polska na tle krajw UE
rednia dla kraju 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% AT BE DK FI FR DE GR IE IT LU NL PT ES SE GB CY CZ EE HU LV LT MT PL SK SI BG RO TR 18-24 lata 25-34 lata

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: First European Quality of Life Survey, s. 50.

Jedn z przyczyn jest zderzenie cigle duych potrzeb mieszkaniowych (zalegych i biecych, dotyczcych rocznikw demograficznego wyu) z kilkoma momentami zwrotnymi na rynku nieruchomoci. W cigu dwudziestu ostatnich lat nastpi najpierw upadek sektora budowlanego opartego na wielkich kombinatach budowlanych, potem zmiana systemu finansowania budownictwa mieszkaniowego (wycofanie si pastwa przy braku rynkowego systemu kredytowania), wreszcie prywatyzacja zasobu komunalnego i spdzielczego, z ktrego zyski nie ulegay realokacji. Obecnie ma miejsce nastpny etap tego procesu, polegajcy na szybkim rozwoju rynkowego systemu finansowania sektora mieszkaniowego. Jego skutkiem jest pojawianie si cykli, ktre s tyle nieuchronne, co niebezpieczne. Jak twierdz eksperci NBP, rol pastwa powinno by dzi przede wszystkim wspieranie polityki antycyklicznej, polegajcej na jednoczesnym uruchamianiu wielu instrumentw pobudzajcych mechanizmy rynkowe w mieszkalnictwie (aktywniejsza polityka podatkowa i propodaowa, stymulujca konkurencj firm deweloperskich, koordynacja polityki monetarnej, nadzorczej i fiskalnej, odblokowanie masy mieszkaniowej pod wynajem komercyjny, poprzez zmiany w zbyt sztywnym prawie lokatorskim). Dotychczas stosowane rozwizania byy zbyt skromne (kwotowo i asortymentowo), chaotyczne, nie speniay swoich funkcji (np. Towarzystwo Budownictwa Spoecznego), niektre (jak program Rodzina na swoim) dziaay procyklicznie, generujc jednoczenie znaczne koszty dla budetu56.
55 56

First European Quality of Life Survey..., s. 51. Raport NBP i Instytutu Ekonomicznego: Sytuacja na rynku nieruchomoci mieszkaniowych w Polsce w latach 2002-2009, Warszawa, maj 2010, s. 5.

215

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

Dane gromadzone przez GUS i badania sondaowe wskazuj na trwao i znaczn skal problemu, jakim jest brak samodzielnego mieszkania wrd ludzi modych. Dotyczy on rednio 34% populacji w wieku 18-35 lat. Pozostali, ktrzy maj samodzielne mieszkania, w przewaajcej wikszoci zamierzaj je zmieni w perspektywie najbliszych kilku lat (25%) lub dalszej (63%). Nie nosi si z takim zamiarem jedynie 12% modych57. Szans rozwizania swoich problemw mieszkaniowych modzi ludzie widz przede wszystkim w wybudowaniu domu (55,3%), w zakupie nowego (19,5%) lub uywanego (11,4%) mieszkania, rzadziej w jego zamianie (3,8%) czy w skorzystaniu z programu TBS (2,3%). Niespena 7% modych nie widzi moliwoci rozwizania swoich problemw mieszkaniowych (s to gwnie rodziny biedne, wielodzietne, niepene, ze zymi perspektywami). Najczstszym sposobem na pozyskanie rodkw, ktre pozwoliyby zrealizowa plany mieszkaniowe jest zacignicie kredytu (na rozwizanie takie zdecydowaoby si 71,4% modych). Ponad jedna trzecia jest przygotowana na samodzielne uporanie si z problemem mieszkania (albo ju ma zgromadzone na ten cel rodki, albo wskazuje na przysze dochody z pracy)58. Jeszcze kilka lat temu modzi ludzie bardzo czsto wskazywali na potrzeb pomocy mieszkaniowej ze strony rzdu lub samorzdw lokalnych, dzi najczciej wskazuj na preferencyjny kredyt (70%), a niemal co pity (17%) nie oczekuje adnej pomocy ze strony pastwa59. Mwi, e najwaniejsze jest by mie prac i perspektyw bezpiecznego zatrudnienia, e najwaniejszy jest dla nich stabilny rozwj kraju. Jakkolwiek s to gwnie opinie ludzi koczcych studia (i innych preferencji naley si spodziewa wrd osb o gorszych rokowaniach na rynku pracy), gotowo wikszoci modych Polakw do zaangaowania si w rozwizanie wasnych problemw mieszkaniowych jest dua i ukazuje pole rnych moliwych dziaa. Wszystkie raporty na temat mieszkalnictwa w Polsce przestrzegaj przed doranymi rozwizaniami. W opinii ekspertw polityka mieszkaniowa nie moe mie charakteru gwatownego przyspieszenia w jej konsekwencji mog si pojawi zjawiska negatywne. W sytuacji presji demograficznej i jednoczesnej demograficznej nierwnowagi najlepsze s elastyczne regulacje zwikszajce liczb mieszka pod wynajem i obniki kosztw transakcyjnych60. Konieczne jest uruchomienie systemu subsydiw do kredytw mieszkaniowych i rodkw pozwalajcych uwolnienie istniejcych, zniszczonych zasobw mieszkaniowych pod wynajem. Subsydiowanie kredytw mieszkaniowych zdecydowanie zwikszyoby dostpno mieszka na rynku, co ilustruje wykres 6.32. Zaznaczone s na nim zagregowane krzywe dostpnoci przecitnego mieszkania w siedmiu najwikszych miastach Polski. S one poczeniem finansowej dostpnoci kredytu oraz innych parametrw bankowych, liczonych dla mieszkania o powierzchni 60 m2 i okrelaj procent populacji gospodarstw domowych zdolny do zakupu mieszkania na kredyt. W 2009 roku okoo 32% gospodarstw potrzebujcych mieszka mogo je kupi rynkowo (punkt A). Wczenie systemu gwarancji kredytowych stwarza moliwoci zwikszenia dostpnoci mieszka do skali okrelonej w punkcie B. Z uwagi na niewielkie moliwoci
57 58 59 60 A. Olejniczuk-Merta (red.), op. cit., s. 151-152. Ibidem, s. 153. Ibidem, s, 159-161. Sytuacja na rynku nieruchomoci..., s. 34-35.

216

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

kredytowe ludzi modych, subsydia odsetkowe i gwarancje pozwoliyby osign stan, w ktrym co najwyej poowa zainteresowanych mogaby zaspokoi swoje potrzeby w oparciu o zasb mieszka wasnociowych (punkt C). Zaspokojenie potrzeb okoo 70% populacji (punkt D) wymagaoby zatem znacznego obnienia kosztw i standardu mieszkania oraz jego wielkoci. Pozostaa cz populacji to potencjalni klienci mieszka socjalnych i zasikw mieszkaniowych61.
Rys. 6.32. Szacunek maksymalnej ceny mieszkania dostpnej dla gospodarstwa domowego w zalenoci od stopy oprocentowania kredytu hipotecznego
4% 15 tys. pln 5% 6% 7% 8% 9% 10%

12 tys. pln

9 tys. pln A 6 tys. pln B C D

3 tys. pln

0 pln 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80%

rdo: Opracowanie NBP na podstawie danych GUS, [w:] Sytuacja na rynku mieszkaniowym, op. cit., s. 36.

Sytuacja bytowa modych rodzin nie jest budujca, jednake subiektywne jej oceny nie s a tak pesymistyczne. Wynika to z kilku powodw, midzy innymi z lepszej oglnie sytuacji materialnej, zwaszcza w rodzinach, gdzie nie ma dzieci lub jest tylko jedno. Innym powodem jest poczucie lepszej perspektywy modzi czciej spodziewaj si poprawy jakoci ycia i warunkw materialnych ni starsi, zwaszcza, jeli maj obiecujce perspektywy zawodowe. Modzi te znaczco rzadziej obawiaj si biedy, zwaszcza takiej, z ktr by sobie nie poradzili62 . Wedug danych Diagnozy Spoecznej 2009 jednoznaczne zadowolenie z sytuacji finansowej wasnej rodziny deklaruje jedna trzecia osb w wieku 18-29 lat, umiarkowane 37%. Warunki mieszkaniowe spotykaj si z jednoznacznym zadowoleniem blisko poowy modych (48,3%), kolejne 29% wyraa umiarkowane zadowolenie. W pierwszym przypadku niezadowoleni stanowi niespena jedn trzeci populacji (30,6%), w drugim niespena jedn czwart (22,7%). Zestawienie tych ocen z wczeniej zaprezentowanymi statystykami wiadczy o gotowoci modych Polakw do akceptowania gorszych warunkw ycia ni wynikaoby to z ich potrzeb i oczekiwa, a zwaszcza norm midzynarodowych, lecz rwnie o ich determinacji w deniu do lepszych standardw, ktra ma swoje rdo w wartoci rodziny i w chci bycia razem. To bycie razem cho niekoniecznie musi przybiera form maestwa
61 62 Ibidem, s. 36.

Polacy o swojej sytuacji materialnej, CBOS, Warszawa 2008, s. 6.

217

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

cigle jest wane dla wikszoci modych. Ci, ktrzy tak zaaranowali swoje ycie czciej deklaruj, e s szczliwi, zadowoleni z wasnego maestwa (88,9%), ze swoich stosunkw z najbliszymi (91%) i z dzieci (czciej ni ma to miejsce w starszym pokoleniu).

Podsumowanie
Nie ma dzisiaj zmian powaniejszych i bardziej spektakularnych od tych, jakie zachodz w obrbie maestwa, rodziny, ycia osobistego i relacji emocjonalnych, a mode pokolenie jest pierwszym, ktre dowiadcza tych zmian na sobie. Wysokie wartociowanie wolnoci i indywidualnoci w poczeniu z nieokrelon i niepewn przyszoci oraz strukturalnymi ograniczeniami w osiganiu statusu dorosej osoby sprawiaj, e podstawowym dylematem modych staje si wybr midzy samodzielnoci yciow (ktr gwarantuje znalezienie pracy i dbao o karier zawodow) a zaoeniem rodziny (uwaanej za warunek yciowego szczcia). Dylemat ten rozwizywany jest na rne sposoby, ktre na og nie znajduj zrozumienia wrd przedstawicieli starszego pokolenia. Przede wszystkim opniany jest moment, w ktrym modzi opuszczaj dom rodzinny. Wbrew publicystycznym tezom o niedojrzaoci modych zjawisko crowded nest (zamieszkiwania dorosych dzieci wraz z rodzicami) ma w Polsce spoeczno-kulturowe i ekonomiczne, a nie psychologiczne podoe (duszy okres aktywnoci edukacyjnej, trudna sytuacja na rynku pracy i na rynku mieszkaniowym, niska dostpno kredytw dla ludzi modych). Mieszkanie u rodzicw nie przeszkadza modym y w lunych nieformalnych zwizkach ze swoimi partnerami. Maestwa s drug po zwizkach partnerskich form bycia razem (decyzji o jego zawarciu wyranie przybywa wrd osb po trzydziestce, ktre wczeniej wiczyy zwizki na prb). ycie singla (w pojedynk z wyboru) jest dla kontrastu coraz bardziej zauwaalnym stylem. Czciej jest on atrybutem kobiet dobrze wyksztaconych, dobrze zarabiajcych i wymagajcych, rwnie wobec partnera. W Polsce zmniejsza si liczba maestw i nie przybywa rozwodw. Te, ktre si przydarzaj, znaczco czciej dotycz zwizkw zawieranych przez osoby o najniszych statusach wyksztacenia lub takich, gdzie kobieta ma wyszy status od ma. Mimo tych zmian, wyranych z polskiej perspektywy, w porwnaniach midzynarodowych modzi Polacy wypadaj jako znaczco bardziej tradycyjni. Dalece bardziej widoczne zmiany zachodz w sferze obyczajowoci erotycznej i seksualnej, ktra miao wpisuje si w trendy charakterystyczne dla ponowoczesnoci. Najgbsze jednak przeobraenia wywouj zmiany kulturowych definicji kobiecoci i spoeczne ramy, w jakich musz si one odnale. Wystawione na pokus niezalenoci i przypisane do obowizkw macierzysko-domowych mode Polki yj w silniejszym ni kiedykolwiek konflikcie rl matki/opiekunki domowego ogniska i niezalenej, aktywnej zawodowo osoby. Konflikt ten, podtrzymywany strukturalnie i kulturowo (czego wyrazem jest dominacja tradycyjnych modeli rodziny odtwarzanych w modym pokoleniu) sprawia, e w Polsce mamy do czynienia z bardzo niskimi wskanikami dzietnoci i bardzo niskimi wskanikami aktywnoci zawodowej kobiet. Obydwa zjawiska ze wzgldw demograficznych i ekonomicznych s niekorzystne i jako takie stanowi powane wyzwanie dla polityki spoecznej.
218

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

Dowiadczenia krajw, ktre miay podobne problemy wskazuj, e najskuteczniejszym sposobem ich rozwizania jest motywowanie kobiet do zdobywania jak najlepszego wyksztacenia, ktre wyzwala w nich motywacj do aktywnoci zawodowej, a jednoczenie przy odpowiednim wsparciu instytucjonalnym i innych rozwizaniach systemowych utrzymuje motywacj do posiadania dzieci (w wikszoci krajw, rwnie w Polsce, dzietno podana znaczco przewysza dzietno faktyczn). Rwnie wane s spoeczne nastawienia dotyczce modelu ycia rodzinnego i uwalnianie si od stereotypw pci nie tylko w odniesieniu do rl rodzinnych. Czynnikiem istotnie powstrzymujcym od decyzji o prokreacji s materialne warunki ycia. Deklarowane niezadowolenie modych w tym zakresie jest dalece mniejsze anieli wskazywayby na to obiektywne dane, co skdind jest pozytywnym sygnaem. Skala deprywacji jest jednak tak dua, e kade posunicie poprawiajce jako ycia w tym obszarze byoby odbierane z wdzicznoci. Wynika to z rangi, jak modzi nadaj yciu rodzinnemu i rodzinie. Wskazywana niezmiennie od lat jako najwiksza warto yciowa jest (mimo zmian, jakich dowiadcza oraz problemw) rdem wielu satysfakcji i spenia wiele funkcji rozwojowych i ochronnych. Posiadanie dzieci chocia nie jest warunkiem udanego ycia w opiniach modych dostarcza wielu radoci, mobilizuje do wikszej aktywnoci zarobkowej, podnoszenia standardu ycia, podejmowania odpowiedzialnych i dalekosinych decyzji zwizanych z inwestowaniem w ich przyszo i rozwj. Staje si w ten sposb czynnikiem cementujcym i oywiajcym zwizek rodziny z szerszym otoczeniem spoecznym i czynnikiem przyspieszajcym zmiany modelu rodziny w kierunku instytucji mikkiej, refleksyjnie konstruowanej i opartej o relacje partnerskie. W Polsce potrzebna jest dojrzaa, oparta na racjonalnych przesankach polityka prorodzinna. Rozwizania wprowadzane doranie, nierzadko z politycznych pobudek, wymagaj korekty uwzgldniajcej realia spoeczne i specyfik modej generacji. Uchwalona w 2010 roku ustawa obkowa jest wanym krokiem naprzd, lecz jednoczenie z uwagi na ucite w toku prac Sejmu finansowanie krokiem niedokoczonym. Konieczne jest wprowadzenie szeregu (w tym kosztujcych, jeli nie kosztownych) dziaa rozadowujcych zarwno konflikt strukturalny (dotyczcy rozwiza instytucjonalnych), jak i kulturowy (zwizany z promocj wzorw ycia osabiajcych si stereotypw zwizanych z pci). Dziaania korygujce i ingerujce winny i w kilku kierunkach jednoczenie i obejmowa kilka obszarw: rynek pracy, instytucje opiekuczego wsparcia i regulacje socjalne. Wszystkie one winny suy po pierwsze, zachceniu kobiet do wyjcia z domu i utrzymaniu ich na rynku pracy w formie umoliwiajcej satysfakcjonujce godzenie obowizkw zawodowych i rodzinnych. Po drugie przeamywaniu stereotypw spoecznych dotyczcych pci i rl spoecznych zwizanych z pci (co jest zadaniem adresowanym gwnie do mediw, pedagogw, nas wszystkich, ale i rzdu). Zwikszenie popytu na prac dla kobiet o niszych kwalifikacjach zawodowych jest podstawowym warunkiem powodzenia polityki prorodzinnej. W polu spoecznym jest wiele niezagospodarowanych nisz. Poza zwikszaniem popytu na prac jest wiele do zrobienia w zakresie dostosowania ju istniejcych rl zawodowych i stanowisk pracy do rnych oczekiwa i moliwoci kobiet zwizanych z rnymi fazami ycia rodzinnego (gdy dzieci s bardzo mae, gdy mog i do przedszkola czy szkoy i gdy staj si coraz bardziej samodzielne). Nie do zlekcewaenia s rnego rodzaju uatwienia w powrocie kobiet do pracy i tworzenie atmosfery spoecznego
219

oBSzary WSplnotoWoci i intyMnoci

potpienia dla praktyk dyskryminujcych kobiety w miejscu pracy (efekt szklanego sufitu, szklane schody). S to dziaania trudne, bo wymagaj nie tylko porozumie trjstronnych, narzdzi, ktre nie zniechcayby pracodawcw, jak i mentalnej gotowoci spoeczestwa do dostrzeenia problemu kobiet. Rwnie wany jak rynek pracy jest obszar obejmujcy dziaania dotyczce zewntrznego wsparcia rodziny. Za priorytetowe naley uzna wszelkie rozwizania wspierajce j w opiece nad dziemi obki, przedszkola, rne formy zagospodarowujce czas wolny dzieci w szkole po zakoczeniu lekcji itp. Najwiksze zaniedbania s pod tym wzgldem na prowincji na wsi i w maych miastach, gdzie kobiety nie maj adnego odcienia i m.in. dlatego nie podejmuj pracy. Trzeci wany obszar moliwych i koniecznych dziaa to wiadczenia socjalne. Ich oficjalny i nieoficjalny obieg tworzy w Polsce bardzo spltan sie niespjnych wewntrznie rozwiza. Ich odpltanie byoby wic podstawowym wyzwaniem. Rozwizaniem mogyby by takie regulacje poziomw i relacji pac oraz wiadcze socjalnych, by wzrosa subiektywna atrakcyjno tych pierwszych, motywujca kobiety do podjcia pracy zawodowej. Inny problem to skomponowanie pakietu wiadcze i alokacji wiadczeniodawcw, ktre nie zniechcayby pracodawcw do zatrudniania kobiet. Jako czwarty pojawia si obszar perswazyjnego oddziaywania na wiadomo spoeczn, w obrbie ktrego promowane byyby nowe wzory partnerstwa, style ycia, postrzeganie pci. Wiele takich dziaa ma miejsce (najwiksze zasugi ma na tym polu reklama i magazyny adresowane do mczyzn i kobiet), niemniej z atwoci mona wskaza na obszary dotd niewykorzystane (niezwycion twierdz milczenia jest np. szkoa, podrczniki szkolne, podejcie nauczycieli). Inicjatywy i dziaania rzdowe s tu rwnie wane jak przychylno pracodawcw czy zmiany przepisw dotyczcych zatrudnienia.

220

7.

7. Konsumpcja, czas wolny, nowe media obszary manifestacji statusu i kreacji wasnego JA
7.1. Dlaczego konsumpcja i czas wolny? 7.2. Ewolucja i specyfika zachowa konsumpcyjnych modziey 7.3. Konsumpcja na wasn rk gospodarstwa domowe modych 7.4. Czas wolny zmiana znaczenia i formy aktywnoci 7.5. Nowe media i ycie w sieci Podsumowanie

7. Konsumpcja, czas wolny, nowe media obszary manifestacji statusu i kreacji wasnego JA
rozdzia SidMy

Poza sfer naszych dotychczasowych zainteresowa pozostaway konsumpcja i czas wolny (ang. leisure time ), a wic obszary, gdzie nie licz si powinno czy obowizek, lecz osobiste preferencje, przyjemno i wolny wybr kategorie, z ktrych kultura wspczesna uczynia podstawow potrzeb i warto yciow ludzi. Mona zaryzykowa tez, e w celu prowadzenia okrelonego stylu ycia i zachowania podanego poziomu konsumpcji, dla przyjemnoci, ktrych mona dowiadcza (zwaszcza w czasie wolnym) modzi ludzie inwestuj w wyksztacenie, karier zawodow czy okrelone rozwizania dotyczce ycia prywatnego. Waga tej sfery ycia zarwno ze wzgldu na to, jak modzi w niej funkcjonuj i na ile spenia ona ich oczekiwania, jak i na to, jak peni funkcj spoeczn, jest znaczca. Tam manifestuje si druga wana (niezwizana z obowizkami czy powinnociami) strona wizerunku modych. Tam te tkwi rdo ich dynamiki yciowej, ktra ma wane spoeczne konsekwencje.

7.1. Dlaczego konsumpcja i czas wolny?

Konsumpcja, ktra jest ju waciwie stylem ycia, do ktrej si przyzwyczailimy i ktr traktujemy jako co zupenie naturalnego, staa si stygmatem wspczesnej kultury i jedn z najwaniejszych potrzeb yciowych ludzi. Z polskiej perspektywy ta nieoczekiwana zmiana orientacji z ycia opartego na deprywacji, wstrzemiliwoci i niedoborach na ycie koncentrujce si wok przyjemnoci i dostatku moe wydawa si kwesti indywidualnych normatywnych wyborw. Czsto jest zreszt tumaczona chci nadrobienia zalegoci w stosunku do minionych lat. To wyjanienie, dobre dla starszego pokolenia, nie jest wystarczajce, by zrozumie znaczenie konsumpcji w yciu ludzi modych. Rnica jest zasadnicza. Dla starszych orientacja konsumpcyjna, podobnie jak etosowa, bya kwesti indywidualnego wyboru mona byo mie lub by, a dylemat mie czy by1 by dylematem wielu ludzi, ba by dylematem kontestujcych pokole. Synne bunty modziey w krajach zachodnich w latach 60. byy protestem przeciwko yciu podporzdkowanemu pienidzom, karierze, posiadaniu, a kultura wysoka zostaa odrzucona na rzecz upowszechniania twrczoci i rozwijania ekspresji, niekoniecznie prowadzcej do dzie wielkich2 . Wspczenie mode pokolenia s socjalizowane do wiata konsumpcji, ktry sta si dla nich wiatem obowizujcym, normalnym niemajcym alternatywy. Dzi modzi ludzie yj w przekonaniu, e trzeba mie, by by, a ch posiadania rzeczy, korzystania z dbr materialnych przestaa by wyznacznikiem
1 2 E. Fromm, Mie czy by?, Rebis, Pozna 1997. A. Jawowska, Drogi kontrkultury, PIW, Warszawa 1975; zob. te: W. Adamski, Mode pokolenie Ameryki, PWN, Warszawa 1977.

223

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

orientacji materialistycznej. Liczy si nie tyle ch posiadania rzeczy, co filozofia ich uywania i zwizana z nimi ekspresja, symbolika. Postawa taka, od lat charakteryzujca bogate spoeczestwa Zachodu3, najwyraniej zadomowia si rwnie w wiadomoci wspczesnej polskiej modziey. Dlaczego? Odpowied jest prosta: wraz ze zmian ustrojow weszlimy w inn rzeczywisto. yjemy w wiecie pnego czy te nowego (nowoczesnego) kapitalizmu, w ktrym konsumpcja i wysoki poziom ycia nie tylko zostay uznane za podstawowy wyznacznik statusu i osigni ludzi, lecz take stay si prawomocnym celem funkcjonowania gospodarki i podstawow si napdzajc jej rozwj. W nowym kapitalizmie, a wic w rzeczywistoci, ktra rwnie staa si naszym udziaem, tworzenie indywidualnych potrzeb i kreowanie nowych stylw ycia poprzez konsumpcj nie jest dysfunkcj, nie jest opcj do wyboru jest zasadnicz cech i warunkiem trwania caego systemu. Dwie dekady przemian pokazuj, e konsumpcja i konsumpcjonizm stay si potnym czynnikiem transformujcym cay system spoeczny4. Najwaniejsze zmiany dokonay si w sferze pracy i obszarach bdcych jej przeciwiestwem tj. czasu wolnego. Nowy kapitalizm odczarowa prac i zaczarowa konsumpcj. Nadal wymaga od ludzi dyscypliny i odpowiedzialnoci w sferze wytwarzania dbr, ale jeszcze mocniej stymuluje potrzeb przyjemnoci i zabawy5. To bardzo wane z punktu widzenia okolicznoci, w ktrych dorastaj ludzie modzi. Na skutek dziaa marketingowych i reklamy konsumpcja przeistacza si w potrzeb, ktrej zaspokojenie (czy raczej nieustanne zaspokajanie) staje si warunkiem (poczucia) samorealizacji. Jednoczenie rne konsumpcyjne presje nie s odczuwane jako formy ucisku bowiem to, co obiecuj, to gwnie przyjemno i rado. W spoeczestwach wspczesnych, w wyniku kolonizacji codziennego ycia przez wzory konsumpcji, kulturowa przestrze dla alternatywnej konceptualizacji dobrego ycia zostaa mocno zmarginalizowana6. Zmienia to zasadniczo kontekst socjalizacji modego pokolenia, ktre buduje projekty wasnego ycia i wasnej tosamoci w przestrzeni zdominowanej przez konsumpcj. Jej gwnymi kreatorami s reklamodawcy i reklamy, ktrzy na indywidualne potrzeby wyraania siebie odpowiadaj gotowymi do wykorzystania pakietami konsumpcyjnymi. Kluczowe znaczenie w tych procesach ma dowiadczenie zaporedniczone z zasadnicz rol rodkw masowego przekazu. Ucz one stylu ycia odpowiadajcego pozycji spoecznej i pokazuj modele ycia, do ktrych kady powinien aspirowa7. Wskazwki dotycz nie tylko obyczajw, ubioru, gustu, sposobu odywiania si, lecz take wzorcw zwizanych z podstawowymi rolami i obszarami ycia jak wyglda wspaniay lub, jak by nowoczesn mam, nowoczesnym tat, jak funkcjonowa w pracy. Sfer, ktra jest szczeglnie wdzicznym obiektem inspiracji, jest czas wolny. W takim zmajoryzowanym przez konsumpcj kontekcie poszukiwanie wasnej
3 4 5 6 7 R. Inglehart, Pojawienie si wartoci postmaterialistycznych [w:] P. Sztompka i M. Kucia (red.), Socjologia. Lektury, Znak, Krakw 2005, s. 334-348. A. Appadurai, Nowoczesno bez granic, Universitas, Krakw 2005, s. 125 i n. D. Bell, Kulturowe sprzecznoci kapitalizmu, PWN, Warszawa 1988, s. 111. J. Tomlinson, Cultural Imperialism. A Critical Introduction, Continuum International Publishing Group 1991, s. 163. A. Giddens, Nowoczesno i tosamo, PWN, Warszawa 2002, s. 271.

224

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

tosamoci zaczyna koncentrowa si wok idei mie i przeistacza si w denie do lansowanego stylu ycia opartego na wykreowanych potrzebach. Nie ma przy tym znaczenia, czy potrzeby te s prawdziwe czy sztuczne i faszywe. Generuje je reklama, ktra nie tylko daje poczucie, e ycie jest pikne, lecz wic zachowania konsumpcyjne z osobist metamorfoz (staj si inny), uczy akceptowa okrelone wartoci8. Sytuacje tego rodzaju bardzo czsto wywouj krytyczne uwagi, zwaszcza ze wzgldu na kontekst dojrzewania ludzi modych. Nie odbierajc racji krytykom, nie mona nie dostrzec innych aspektw. Konsumpcjonizm i wpywy rynku nie s z zaoenia szkodliwe. Kapitalizm z natury rzeczy promuje wolno i indywidualizm, a system rynkowy niemale z definicji wytwarza wielo moliwoci wyboru dbr i usug. Doskonale ten punkt widzenia wyraaa niech Polakw do socjalizmu i nasze marzenia o yciu jak na Zachodzie, w ktrym widzielimy wolno, nie tylko dobrobyt. Wspczenie rola rynku nabraa jeszcze wikszego znaczenia. Jak zauwaa Z. Bauman, sta si on gwnym przeciwnikiem homogenizacji spoeczestwa, a presja kultury zorientowanej na styl ycia spowodowaa, e uleganie konsumpcyjnemu naogowi stao si warunkiem sine qua non wszelkiej indywidualnej wolnoci, przede wszystkim za prawa do odmiennoci, do posiadania tosamoci opartej na wasnych aranacjach, znaczeniach, sensach. Poczucie wolnoci rzecz podstawowa dla ludzi modych ma swoje mocne podstawy w moliwoci wybierania i konstruowania unikatowego siebie w oparciu o oddolne, samodzielne nadawanie znacze dokonywanym przez siebie wyborom. Publicznie (odgrnie) wytwarzane przekazy s nieautentyczne do momentu, gdy nie zostan zindywidualizowane. Liczy si to, jak sami ludzie odczuwaj, odbieraj i przeywaj zaaranowan konieczno budowania i przebudowywania wasnej tosamoci. Moliwo wybierania swojego Ja, eksperymentowania z nim i moliwo bycia w ruchu staj si oznakami wolnoci. W spoeczestwie ponowoczesnym wybr jest wartoci sam w sobie sam fakt wybierania ma nawet wiksze znaczenie ni to, co si wybiera9. Spoeczestwo konsumpcyjne dba o to, by wybory te dotyczyy przede wszystkim stylu ycia i nie zamykay si na chci posiadania i uywania przedmiotw (konsumpcja w wszym znaczeniu), lecz traktowania ich jako pretekstu do ekspresji, imaginacji, realizacji wyrastajcych nad ni celw (konsumpcja w szerszym znaczeniu). W logice konsumpcjonizmu kupowanie rzeczy czy robienie z nich okrelonego uytku nie musi by oznak orientacji na mie (tak jak kupowanie produktw tej samej marki nie musi oznacza tego samego stylu ubierania, aranacji wntrz czy spdzania czasu wolnego), ma jednak wane stygmatyzujce znaczenie. Dzi to konsumpcja staa si zasadniczym obszarem podkrelania rnicy (wasnego Ja) i swojego spoecznego statusu. Kiedy o pozycji spoecznej decydoway rodzaj wykonywanej pracy, dochody, zgromadzone dobra, dzisiaj jest to styl ycia. Znaczenie ma nie to, ile i jak si zarabia, ale to, ile i jak si wydaje; nie to, jak si pracuje, ale to, jak si korzysta z ycia i odpoczywa. Z tej perspektywy spoeczestwo konsumpcyjne i konsumpcjonizm tak przyjazne i atrakcyjne w swej ofercie kulturowej dla
8 9 D. Kellner, Popular culture and the construction of postmodern identities [w:] S. Lash, J. Friedman (red.), Modernity and Identity, Oxford 1992, s. 163-164. Z. Bauman, Pynna nowoczesno, Wydawnictwo Literackie, Krakw 2006, s. 129-135.

225

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

ludzi okazuj si bezwzgldne, gdy idzie o spoeczne skutki. Z jego tak licznych i powszechnie lansowanych dobrodziejstw mog korzysta ci, ktrych na to sta. Spoeczny zasig tej grupy nietrudno okreli. Podstawowy warunek przynalenoci do niej wie si z generalnym faktem posiadania pracy, nieco mniej istotny (ale wci bardzo wany) z faktem posiadania odpowiedniej (tj. odpowiednio patnej) pracy. Praca niestabilna, niskopatna, ledwo pozwalajca na przeycie nie daje tytuu do uczestnictwa w dobrodziejstwach spoeczestwa konsumpcyjnego. Jak zauwaa J. Seabrook, biedni i bogaci nie zamieszkuj w odrbnych kulturach. Musz y razem w wiecie urzdzonym z myl o tych, ktrzy maj pienidze10. W spoeczestwie, gdzie konsumpcjonizm z rwn si kusi bogatych i biednych, biedni nie mog odwrci wzroku, bo nie maj go gdzie odwrci () Im wikszy wybr wydaj si mie bogaci, tym bardziej nieznone dla pozostaych staje si ycie pozbawione wyboru11. Ta dramatyczna rnica pooe yciowych i yciowych moliwoci staje si w spoeczestwach wspczesnych nie tylko rdem frustracji i wzgldnego upoledzenia wielu grup ludzi. Znajduje ona rwnie swj wyraz w rnego typu zachowaniach anomijnych, amicych spoeczne normy (bd w celu osignicia upragnionych dbr, bd wyadowania agresji i zoci)12 , w rosncych statystykach zaburze emocjonalnych (depresji i nerwic), w ucieczkach w prywatno i narcyzm13. Mimo takich konsekwencji kuszenie konsumpcj nie ustaje, a odkrycie przez system i konsekwentne potwierdzanie przez ycie jej prorozwojowej siy (jako czynnika napdzajcego ekonomiczny wzrost) tylko wzmacnia dziaania rynku podsycajce nawyk zakupomanii. Wypada mie nadziej, e transformujca sia konsumpcji nie tylko do tego nawyku ograniczy swoje wpywy. Mode pokolenie z definicji poszukujce i niedosowne ju dzi demonstruje zachowania wykraczajce poza wsko rozumian konsumpcj. Wida to w innych postawach wobec pracy, czasu wolnego, w innym stosunku do rzeczy i do pienidzy. Jak na razie dotycz one przede wszystkim najlepiej wyksztaconych i najlepiej sytuowanych grup, ktre odczuwaj najniszy poziom deprywacji. Reprezentujcy niszy kapita kulturowy i skazani na nisze statusy dugo jeszcze bd zabiega o materialne dobra, ktre bd traktowa jako miernik wasnej wartoci. Nasze analizy zaczniemy od ewolucji i specyfiki zachowa konsumpcyjnych ludzi modych, majc na myli konsumpcj (w wszym znaczeniu tego sowa), by w dalszej kolejnoci przej do wskazania na jej szersze odniesienia i sensy (czas wolny, obszary poszukiwania i kreacji wasnego Ja).
10 11 12 J. Seabrook, The Race for Riches: The Human Costs of Wealth , Marshall Pickering, Basingstoke 1988, s. 168-169. Z. Bauman, op. cit., s. 137. K. Szafraniec, Anomia okresu transformacji a orientacje normatywne modziey. Perspektywa midzygeneracyjna [w:] J. Mariaski (red.), Kondycja moralna spoeczestwa polskiego, Wyd. WAM i Komitetu Socjologii PAN, Krakw 2003. Nadmierna koncentracja na sobie, nieustanne poszukiwanie wasnej tosamoci stanowi przedmiot udrki wielu modych ludzi we wspczesnych spoeczestwach konsumpcyjnych. Zdaniem R. Sennetta ma to swoje rdo w fakcie, e sfera publiczna jest martwa zob. R. Sennett, Fall of Public Man, Cambridge, Cambridge University Press 1977; zob. te: H.A. Giroux, The Abandoned Generation. Democracy beyond the Culture of Fear, Palgrave Macmillan, New York 2003. Szerzej o tym w rozdziale nastpnym o zdrowiu.

13

226

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

7.2. Ewolucja i specyfika zachowa konsumpcyjnych modziey

Dwudziestoletni okres istnienia gospodarki rynkowej w Polsce nie oznacza dwudziestu lat istnienia spoeczestwa konsumpcyjnego, mimo to Polacy, zwaszcza modzi, bardzo szybko ucz si konsumpcyjnych zachowa. Wiele bada odnotowuje, e modzi stanowi coraz bardziej liczc si grup nabywcw. Obserwujc ich potrzeby i zachowania, ekonomici mog by spokojni o mechanizm napdzania rozwoju gospodarczego poprzez konsumpcj. Jednoczenie zestawienie tych aspiracji i potrzeb z moliwociami nabywczymi ludzi modych ju takich optymistycznych wnioskw formuowa nie pozwala. W modym pokoleniu odradzaj si i pogbiaj spoeczne nierwnoci. Podzia na tych, ktrzy maj prac i mog korzysta z dobrodziejstw spoeczestwa konsumpcyjnego oraz tych, ktrzy nie maj pracy lub mao zarabiaj, przez co ich udzia w konsumpcji jest bardzo ograniczony, ukazuje wane linie spoecznych napi i potencjalne rda wielu problemw i wielu zachowa problemowych ludzi modych, dla ktrych punktem odniesienia ich potrzeb i aspiracji konsumpcyjnych nie s standardy wasnej grupy spoecznej, lecz wzorce kreowane przez media i reklam. Mechanizm ten sprawia, e w spoeczestwie konsumpcyjnym nie tylko atwo wywoa efekt szczliwoci, lecz jeszcze atwiej wygenerowa poczucie deprywacji i upoledzenia. Realna poprawa poziomu ycia zawsze bdzie sabiej odczuwana, bo porwnywana ze standardami z wyimaginowanej (reklamowej czy serialowej) pki. Warto o tym pamita, gdy przystpuje si do analizy spoecznych odczu. Interesujca nas kategoria modych konsumentw obejmuje zarwno niesamodzieln finansowo i ograniczon decyzyjnie kilkunastoletni modzie (uzalenion w swych zachowaniach konsumpcyjnych od moliwoci finansowych wasnych rodzicw), jak i modych dorosych, ktrzy nominalnie (cho nie zawsze faktycznie) dysponuj wasnymi przychodami i prowadz samodzielne gospodarstwa domowe. Tak dua rozpito wiekowa sugeruje nie tylko due zrnicowanie zachowa konsumenckich, lecz take rny ich styl, wynikajcy z niejednolitych dowiadcze w obcowaniu z wolnym rynkiem. Porwnanie zachowa konsumenckich modziey w rnych okresach funkcjonowania wolnego rynku w Polsce pokazuje, jak due zmiany nastpuj w tej sferze14. W pocztkowym okresie transformacji systemowej wartoci konsumpcyjne byy jeszcze sabo zarysowane, a wasna przyszo i styl ycia modziey widziane byy jako prosta kontynuacja drogi rodzicw. To podstawowy powd, dla ktrego aktywno rynkowa modych bya ograniczona. Ale byy te inne mae zdolnoci nabywcze modziey (kieszonkowe mieli nieliczni, praca zarobkowa bya bardzo rzadko praktykowana), decydentami byli rodzice (modzi co najwyej inicjowali zakupy i doradzali), oferta rynku uboga i niekierowana do modych. Po kilku latach transformacji uksztatoway si pierwsze zauwaalne granice obszarw pokoleniowej aktywnoci rynkowej malaa decyzyjno rodzicw, rosa podatno modziey na coraz
14 A. Olejniczuk-Merta, Modzi konsumenci w procesach transformacji rynkowej, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 214.

227

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

bardziej ekspansywn reklam, umacniaa si jej inicjujca i doradcza rola w zakupach domowych. Modzi konsumenci, zdobywajc z kadym rokiem coraz wiksze dowiadczenie rynkowe, stawali si bardziej wymagajcy. W rezultacie ich zachowania na rynku cechowaa wiksza dojrzao, wyszy poziom wiedzy i dowiadcze.
Tabela 7.1. Ewolucja zachowa modych konsumentw po 1989 roku
Pocztek transformacji Zasoby pienine kieszonkowe raczej skromne i niezbyt popularne praca zarobkowa, gwnie w okresie wakacyjnym, nadto bardzo rzadko (11/15-latki 11,5%; 16-19-latki 5%) Po 10 latach trzykrotnie wzrs udzia modziey posiadajcej wasne zasoby pienine (78%) rda: kieszonkowe (59%) dodatkowe pienidze na biece wydatki (40%) i na zakupy celowe (36%) wasny zarobek (19%) rozszerzanie asortymentu zakupowego dla domu i rodziny pod wpywem modych wiksza rola w inicjowaniu, doradzaniu, decydowaniu i finansowaniu zakupw pyty, odzie, obuwie, sprzt RTV, elektronika uytkowa Po 20 latach (obecnie) podobna rnorodno rde, ale kwoty otrzymywane czciej i wiksze, chocia uzalenione od kondycji finansowej rodzicw kwoty od 30 z (17%) do powyej 130 z (25%)

Decyzyjno (rola w zakupach) uczestniczenie w zakupach, pocztki inicjowania i doradzania w wybranych zakresach (brana hightech) zakupy samodzielne lub w gronie rwienikw rzadkie Sfera aktywnoci konsumenckiej sodycze, ksiki, pyty, (asortyment, brane) odzie, sprzt RTV Kryteria zakupu cena wana tylko wtedy, gdy wydawane byy wasne pienidze (adne, kolorowe) opakowanie zakupw marka, renoma producenta bez znaczenia zdobywanie informacji przed zakupem nie byo praktykowane

rosnca decyzyjno w zakupach domowych w rnych zakresach coraz powszechniejsze samodzielne zakupy dla siebie (odzie, obuwie, kosmetyki, ICT) sprzt RTV i ICT, sportowy, turystyka, odzie, obuwie, kosmetyki, samochody

produkt adresowany do wzrosa rola marki i armodych gumentw racjonalnych wysoka jako wynikajcych z wiedzy nowoczesne rozwizania i dowiadczenia hit sezonu, moda wybr produktw niemar estetyczny wygld kowych czstszy wrd uznana marka (zwaszcza uboszej modziey w odniesieniu do wyrobw, produkty z grupy highktre byy oparte na tech przez wszystkich najnowszych technolokupowane z preferencj giach i byy adresowane do dla markowych modych) sklepy modzieowe sklepy specjalistyczne nowoczesne centra handlowe sklepy specjalistyczne, markowe hipermarkety sklepy branowe, niemarkowe Internet (blisko 40% modych klientw)

Preferowane miejsca zakupw bez szczeglnych preferencji

Postawy wobec reklam i komuni- kryteria pozaekonomiczne, kacji marketingowej emocjonalne

coraz bardziej wymagajce interaktywne formy jako i krytyczne najwaniejsze pozytywny stosunek do nowych form: Internet, billboardy, tel. komrkowy, promocje wana popularyzatorska rola rwienikw obecno znanych i uznanych marek lojalno zmienna: trzymanie si wybranych marek przy zakupie sprztu ICT, preferowanie rnych przy zakupie sprztu sportowego o wiele bardziej powszechne pozyskiwanie informacji o produktach przed zakupem (g. w sklepie 67%, od kolegw 53%, z TV 41%) na polskim rynku obecne s niemal wszystkie liczce si marki wszystkie znane s polskiej modziey

Oferta handlowa i lojalno oferta niespecyficzna, wobec marki nieadresowana specjalnie do modziey bardziej liczya si obecno towaru na rynku ni jego marka

rdo informacji o produktach brak nawyku pozyskiwania informacji o produktach przed zakupem

reklamy TV 68% Internet 53% rwienicy 49% ulotki, foldery, katalogi 30% promocje 20%

transformacji systemowej, Warszawa 2009.

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: A. Olejniczuk-Merta, Modzi konsumenci w procesach

228

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

Po pierwszej dekadzie przemian nastpiy istotne przeobraenia w zachowaniach rynkowych modziey. Trzykrotnie wzrs udzia modych konsumentw posiadajcych wasne zasoby pienine (do 78%). Zwikszya si ich rola nie tylko w inicjowaniu czy doradzaniu, lecz rwnie w decydowaniu i finansowaniu zakupw (31-34% kupujcych samodzielnie). Postawy wobec reklam i komunikacji marketingowej stay si bardziej wymagajce i krytyczne, kryteria zakupu bardziej racjonalne. Wzrs, generalnie, poziom edukacji rynkowej modziey, a jej zachowania zaczy si upodabnia do zachowa rwienikw z krajw o bardziej rozwinitej gospodarce rynkowej. W przeciwiestwie do lat wczeniejszych osabieniu uleg trend powszechnej pogoni za mark i mod zacz go zastpowa proces stopniowej indywidualizacji zachowa konsumenckich. Aktualnie modzie stanowi aktywn, kreatywn, otwart na nowoci i coraz bardziej zasobn grup nabywcw. Nie tylko wzrosy kwoty kieszonkowego. Dzi w znacznie szerszej skali otrzymuje je modzie ze wszystkich grup rodzin i tych zasobnych (69%), i tych, gdzie sytuacja finansowa jest przecitna lub za (43%). Praca dorywcza staje si norm. W okresie wakacyjnym pracuje co trzeci nastolatek15. Co czwarty mody Polak korzysta z wasnego konta bankowego, a 45% chciaoby je mie. Aspiracje konsumpcyjne modych pobudza dostosowana do ich potrzeb i typu wraliwoci reklama coraz czciej odchodzca od dosownoci, nachalnoci, konkretnych skojarze w kierunku przekazu otwartego, zadanego do interpretacji i oceny. Z telewizorw i billboardw przenosi si ona do Internetu, gdzie modzi staj si wsptwrcami interaktywnych przekazw marketingowych, ktre s skuteczniejsze, bo nienarzucane. Ofensywa rynku, wiksza samodzielno finansowa modych i ich bogatsze dowiadczenie rynkowe sprawiaj, e staj si oni coraz bardziej samodzielni zakupowo. Powikszaj si rwnie obszary ich wpywu na zakupy domowe. Ju jako modzi nabywcy s dowiadczonymi klientami i konsumentami, zachowuj si nowoczenie, odwanie, s otwarci na innowacje (domena doradztwa i kompetencji konsumenckich modych to sprzt high-tech, turystyka oraz motoryzacja, domena samodzielnoci odzie, obuwie, kosmetyki)16. W efekcie dwudziestu lat przemian zachowania rynkowe modych z naladowczych stay si samodzielne i nabray wasnej specyfiki. Zdradzaj one skuteczn ekspansj konsumpcjonizmu, pasj do nowych technologii, dominacj motyww hedonistycznych, indywidualizacj potrzeb i de modziey, co ma swoje rdo w uznawanych przez ni wartociach, stylu ycia i duej gotowoci do inwestowania we wasny rozwj. Jeli nie pogorszy si zasobno rodzicw, modzi konsumenci bd coraz aktywniejsz grup na rynku, zwaszcza w zakresie usug internetowych, telefonii komrkowej, edukacyjnych i zwizanych z zagospodarowaniem czasu wolnego17. Nie wydaje si przy tym, by ewolucja tych zachowa dowodzia jakiego szczeglnego przywizania modych do rzeczy i pienidzy. Sposb ich traktowania nie tyle przemawia za tez o materializmie wspczesnej modziey i jej orientacji na mie, co o szczeglnym zwizku konsumpcjonizmu ze stylem ycia, ktry ksztatuje
15 16 17 B. Wcirka, Wakacje uczniw, CBOS, Warszawa 2010, s. 9. A. Olejniczuk-Merta, op. cit., s. 237 i n.; zob. te: J. Czarnecka, Polscy single jako konsumenci: dzi i jutro, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Oeconomica 231/2009. A. Olejniczuk-Merta, op. cit., s. 208-247.

229

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

nowy rodzaj orientacji: mie, by by. Jej dua motywujca sia sprawia, e aspiracje konsumpcyjne staj si podstawowym motorem aktywnoci yciowej ludzi modych. S te rdem frustracji, jeli moliwoci nabywcze s niewspmierne w stosunku do potrzeb. W sytuacji takiej jest wikszo Polakw, niemniej modzi, ze wzgldu na kontekst dorastania, odczuwaj j w bardziej dotkliwy sposb.

7.3. Konsumpcja na wasn rk gospodarstwa domowe modych

Jeszcze w 2006 roku dochody modych Polakw byy nisze ni rednia dla ogu spoeczestwa18. W ostatnich latach rosn one szybciej ni rednia (rys. 7.1), co moe wynika z wchodzenia na rynek pracy pokolenia zdecydowanie lepiej wyksztaconego, ktre podejmuje prac wymagajc wyszych kwalifikacji i lepiej patn, ale te z wieloci form i miejsc zatrudnienia sumujcych si w wiksze dochody, czy lepszej kondycji gospodarki. Niemniej sytuacja materialna modych jest napita i zmusza do wielu wyrzecze. S na pocztku wasnej yciowej drogi zaczynaj kariery, zakadaj rodziny, maj wiksze aspiracje i oczekiwania, s bardziej niecierpliwi, a jednoczenie ich pozycja na rynku pracy jest trudna, chwiejna i niepewna.
Rys. 7.1. Dochd rozporzdzalny19 dynamika zmian w latach 2001-2010 (w z miesicznie na osob)
Dochd rozporzdzalny og spoeczestwa Dochd rozporzdzalny modzi (18-34) 2010 2006 2001 0 300 600 900 1200 1500

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych GUS dotyczcych budetw gospodarstw domowych.

Szczeglnie trudno jest tam, gdzie s dzieci. Dane na rys. 7.2 potwierdzaj potoczne opinie modych, e w Polsce posiadanie dzieci z ekonomicznego punktu widzenia w ogle si nie opaca. Ju jedno dziecko czyni rnic, a im wicej dzieci tym swoboda finansowa mniejsza. Najlepsza sytuacja jest w jednoosobowych gospodarstwach domowych i wrd maestw bez dzieci ich dochody przeliczeniowe s trzykrotnie wysze ni w rodzinach z dwjk dzieci i ponad czterokrotnie wysze ni w rodzinach z trjk dzieci. Moe to by nie tylko kwestia kosztw wychowania dzieci, ale i rnych wzorw dzietnoci w rodzinach o niszym i wyszym statusie.
18 19 A. Olejniczuk-Merta, Uwarunkowania rozwoju spoeczno-zawodowej aktywnoci ludzi modych, IBRKiK, Warszawa 2008. Suma biecych dochodw gospodarstwa domowego z poszczeglnych rde pomniejszona o zaliczki na podatek dochodowy oraz o skadki na ubezpieczenie spoeczne i zdrowotne. W skad dochodu rozporzdzalnego wchodz dochody pienine i niepienine (np. z wasnej dziaalnoci rolniczej lub pozarolniczej).

230

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

Rys. 7.2. Sytuacja dochodowa modych gospodarstw domowych w 2010 roku (rednio w z miesicznie na osob)
Przychody netto Rozchody netto 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 Ogem 1-osobowe Maestwa bez dzieci Maestwa z 1 dzieckiem Maestwa z 2 dzieci Maestwa z 3 dzieci M/O z dziemi Dochd rozporzdzalny Dochd do dyspozycji Transfery spoeczne

rdo: GUS, opracowanie wasne na podstawie danych budetw gospodarstw domowych, 2010.

Przysowiowe wizanie koca z kocem, czyli radzenie sobie na poziomie zaspokajania podstawowych potrzeb, czciej udaje si modym gospodarstwom domowym (rys. 7.3), nie tylko za spraw wyszych przecitnie dochodw ni rednia dla ogu spoeczestwa, lecz rwnie dziki wikszej operatywnoci i innej yciowej postawy bardziej optymistycznej i przebojowej; (modzie nazywa to do przodu).
Rys. 7.3. Czy dochody starczaj na wizanie koca z kocem? Mode gospodarstwa domowe i og spoeczestwa
Modzi ogem 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Z wielk trudnoci Z trudnoci Z pewn trudnoci Raczej atwo atwo Bardzo atwo Spoeczestwo ogem

rdo: GUS, opracowanie wasne na podstawie danych budetw gospodarstw domowych, 2010.

Mimo to ponad poowie modych wizanie koca z kocem przychodzi z trudnoci. Szczeglnie czsto sytuacje tego rodzaju maj miejsce w przypadku samotnych rodzicw z dziemi i rodzin wielodzietnych. Najlepiej radz sobie maestwa bez dzieci, lepiej nawet ni single, stanowicy zasadniczy skad 1-osobowych gospodarstw domowych (rys. 7.4). Tylko maestwa bez dzieci maj poczucie, e ich realne (rozporzdzalne) dochody s powyej progu, ktry mona by uzna za niewystarczajcy (rys. 7.5).
231

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

Rys. 7.4. Czy dochody starczaj na wizanie koca z kocem? Mode gospodarstwa domowe ze wzgldu na biologiczny typ rodzin
Z wielk trudnoci Z trudnoci 1-osobowe Maestwa bez dzieci Maestwa z 1 dzieckiem Maestwa z 2 dzieci Maestwa z 3 dzieci M/O z dziemi 0% 20% 40% 60% 80% 100% Z pewn trudnoci Raczej atwo atwo Bardzo atwo

rdo: GUS, opracowanie wasne na podstawie danych budetw gospodarstw domowych, 2010.

Wszystkie pozostae mode gospodarstwa domowe dysponuj dochodami poniej tego progu, lecz wszystkie z wyjtkiem rodzicw samotnie wychowujcych dzieci dochodami rozporzdzalnymi zbliaj si do poziomu uznanego za dobry (poziom 4 tys. z). Prg w peni satysfakcjonujcy, uznany za bardzo dobry, wikszo rodzin z wyjtkiem rodzicw samotnie wychowujcych dzieci, ktrych oczekiwania s najskromniejsze ustanawia na poziomie 6 tys. z. Okrelony w ten sposb puap pokazuje dystans pomidzy sytuacj, w jakiej obecnie si znajduj mode gospodarstwa domowe, a stanem dla nich podanym. Jest on duy to miesicznie 2 tys. z, co oznacza, e dochody modych Polakw, aby mogy zosta uznane za satysfakcjonujce, musiayby wzrosn rednio o tysic zotych netto. Niewiele nisze (rednio o kilkaset zotych) s oczekiwania ogu rodzin w Polsce. Zestawienia te pokazuj nie tyle poziom frustracji Polakw (poziom 6 tys. z jest wszak poziomem szczliwoci), co skal aspiracji i konsumpcyjnych potrzeb, ktre s realnie odczuwane, i s due zwaszcza u ludzi modych. Niektre z tych potrzeb ulegaj ograniczeniu (jak np. ywno), inne (jak wydatki na sprzt high-tech czy czas wolny) broni swojej pozycji, jeszcze inne (uytkowanie mieszkania, spaty kredytw) s nie do uniknicia, sztywne (rys. 7.6).
Rys. 7.5. Dochd rozporzdzalny modych gospodarstw domowych a poziom miesicznych dochodw gospodarstwa netto, ktry mona by uzna za dobry zy
Dochd rozporzdzalny Bardzo zy 7000 pln 6000 pln 5000 pln 4000 pln 3000 pln 2000 pln 1000 pln 0 pln Maestwa bez dzieci Maestwa z 1 dzieckiem Maestwa z 2 dzieci M/O z dziemi 1-osobowe Niewystarczajcy Ledwo wystarczajcy Dobry Bardzo dobry

rdo: GUS, opracowanie wasne na podstawie danych budetw gospodarstw domowych, 2010.

232

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

Rys. 7.6. Struktura wybranych wydatkw gospodarstw domowych modzi i og spoeczestwa

Uytkowanie mieszkania, energia ywno i napoje bezalkoholowe Transport Modzi 18-34 Og spoeczestwa 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% Kultura i rekreacja Odzie i obuwie Wyposaenie mieszkania Restauracje, hotele czno Zdrowie Edukacja

rdo: GUS, opracowanie wasne na podstawie danych budetw gospodarstw domowych, 2010.

Porwnanie wydatkw modych i starszych gospodarstw domowych ujawnia ich nieco inn struktur. Podstawowe pozycje wydatki na mieszkanie i ywno s mniejsze u ludzi modych. Wynika to, z jednej strony, z gorszych warunkw mieszkaniowych, w jakich yj (decyduj si na mieszkania o mniejszym metrau, nieco niszym standardzie lub mieszkaj u rodzicw), z drugiej za z oszczdnoci, jakie mog czyni na jedzeniu (spoywaj mniejsze iloci, zawaj asortyment, kupuj towary z niszej pki, wybieraj tasze sklepy). Jedz mniej, taniej, ale i czasami ciekawiej (s kulinarnie bardziej otwarci). Wydaj rwnie mniej na zdrowie, co raczej wynika z wieku ni z oszczdnoci. Na wszystkie pozostae potrzeby modzi wydaj wicej poczwszy od tych, ktre udogadniaj ycie (transport, wyposaenie mieszkania), poprzez te, ktre je uprzyjemniaj (czas wolny, markowa odzie), a skoczywszy na inwestycjach w przyszo (edukacja).
Rys. 7.7. Wyposaenie gospodarstw domowych w dobra trwaego uytku modzi i og spoeczestwa
Ludzie modzi Telefon komrkowy prywatny TV sat lub kablowa Samochd osobowy prywatny Komputer/internet Odtwarzacz DVD Kuchenka mikrofalowa Cyfrowy aparat fotogra czny Drukarka Internet szerokopasmowy Odtwarzacz MP3 Radio z odtwarzaczem CD Kino domowe Zmywarka do naczy Komputer bez internetu Motocykl, skuter Telefon komrkowy subowy Samochd subowy 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Spoeczestwo ogem

rdo: GUS, opracowanie wasne na podstawie danych budetw gospodarstw domowych, 2010.

Wyposaenie modych gospodarstw domowych w sprzt high-tech, a zwaszcza w elektronik uytkow, potwierdza szczeglne przywizanie ludzi modych do nowoczesnych technologii. W opinii poowy spord nich posiadanie najnowoczeniejszych urzdze z elektroniki uytkowej wiadczy o wysokiej stopie yciowej i dostarcza duej satysfakcji rodzinie. W odniesieniu do sprztw gospodarstwa
233

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

domowego oraz audiowizualnych ju tylko 30% uwaa, e naley zmienia wyposaenie, aby nady za postpem, a posiadanie dbr nowoczesnych uwaaj za konieczno we wspczesnym wiecie20. Potrzeby te s rwnie silne, a moe nawet silniejsze w gospodarstwach domowych z dziemi (rys. 7.8). Ich obecno najwyraniej podnosi aspiracje konsumpcyjne rodziny w zakresie sprztu elektronicznego i audiowizualnego, ktry nie ma bynajmniej charakteru kolekcjonerskiego. Jakkolwiek w domach ludzi modych jest duo rzeczy, a oni sami lubi mie takie, ktrych inni mogliby im pozazdroci (wedug Diagnozy Spoecznej 2009 jest to 33% Polakw w wieku 18-29 lat), nie lubi kupowa takich, ktre nie maj praktycznego zastosowania (87%). Ich decyzje konsumpcyjne dostosowane s do potrzeb rodziny. Tam, gdzie dzieci s mae, pojawia si zapotrzebowanie na sprzt audio-video, dobrej jakoci aparaty fotograficzne, kamery rado narodzin i posiadania dziecka, jego rozwj musz zosta uwiecznione. Gdy dziecko dorasta, telewizor czy inny sprzt odtwarzajcy obrazy staje si pierwszym medium poszerzajcym horyzonty poznawcze dziecka, wprowadzajcym je w nieznany wiat. Komputer, poczenie z Internetem i inne zwizane z nowoczesn komunikacj urzdzenia to najczstsze wasne potrzeby. Do tego dochodz sprzty pozwalajce na oszczdno czasu, podnoszce funkcjonalno domu i estetyk wntrza, ktre te warto naby.
Rys. 7.8. Wyposaenie modych gospodarstw domowych w dobra trwaego uytku ze wzgldu na biologiczny typ rodzin
Maestwa bez dzieci Maestwa z 1 dzieckiem 100% 80% 60% 40% 20% 0% Telefon komrkowy prywatny Telefon komrkowy subowy Odtwarzacz DVD Kino domowe Zmywarka do naczy Kuchenka mikrofalowa Radio z odtwarzaczem CD Komputer bez internetu Samochd subowy Komputer/internet TV sat lub kablowa Odtwarzacz MP3 Drukarka Cyfrowy aparat fotogra czny Samochd osobowy prywatny Internet szerokopasmowy Motocykl, skuter Maestwa z 2 dzieci Maestwa z 3 dzieci M/O z dziemi

rdo: GUS, opracowanie wasne na podstawie danych budetw gospodarstw domowych, 2010.

Wszystko to sprawia, e budety domowe ludzi modych s bardzo napite. Oglna ocena sytuacji materialnej rnicuje si w zalenoci od statusu spoecznoekonomicznego, poziomu wyksztacenia i biologicznego typu rodziny. Linia spoecznych podziaw przebiega pomidzy tymi, ktrzy dysponuj wasnoci i/lub wyszym wyksztaceniem (przedsibiorcy, specjalici i menaderowie, rentierzy,
20 A. Olejniczuk-Merta, Uwarunkowania rozwoju, s. 64-65.

234

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

pracujcy na wasny rachunek), a tymi, ktrzy nie maj wysokich kwalifikacji i ich pozycja na rynku pracy jest niska (utrzymujcy si z gospodarstwa rolnego, zatrudnieni na stanowiskach robotniczych) lub marginesowa (niepracujcy). Obecno dzieci wprowadza jeszcze wiksze zrnicowania i istotnie obnia materialny komfort ycia (rys. 7.9). Jednoczenie z powodu dzieci rodzice aktywizuj si na rynku pracy i konsumpcyjnie, aby zapewni im odpowiednie warunki ycia, zdrowia, nauki czy wypoczynku.
Rys. 7.9. Oglna ocena sytuacji materialnej modych gospodarstw domowych wedug biologicznego typu rodzin
Bardzo dobra Maestwa bez dzieci Maestwa z 1 dzieckiem Maestwa z 2 dzieci Maestwa z 3 dzieci M/O z dziemi 1-osobowe 0% 20% 40% 60% 80% 100% Raczej dobra Przecitna Raczej za Za

rdo: GUS, opracowanie wasne na podstawie danych budetw gospodarstw domowych, 2010.

Mimo dotkliwych napi, jakie pojawiaj si midzy potrzebami i aspiracjami yciowymi, modzi korzystniej oceniaj materialne warunki swoich gospodarstw domowych ni starsi Polacy (rys. 7.10). Oceny pozytywne dotycz czciej ni co trzeciej modej rodziny (35,4%), oceny negatywne co smej (12%). W starszych gospodarstwach domowych oceny pozytywne s rzadsze dotycz co czwartej rodziny (24%), a oceny negatywne czstsze dotycz co pitej rodziny (20%).
Rys. 7.10. Ocena sytuacji materialnej gospodarstwa domowego ludzie modzi i og spoeczestwa
Dobra Modzi ogem Doroli ogem 0% 20% 40% 60% 80% 100% Przecitna Za

rdo: GUS, opracowanie wasne na podstawie danych budetw gospodarstw domowych, 2010.

Oglny obraz jest wic per saldo korzystniejszy dla modych. Zapewne maj w tym swj udzia rodzice zasilajcy mniej lub bardziej systematycznie gospodarstwa domowe usamodzielniajcych si dzieci (dane GUS jednak tego nie odnotowuj, podobnie jak inne badania monitorujce sytuacj dochodow Polakw). Mimo pozytywnego trendu, dominant s przecitne warunki ycia, charakteryzujce poow modych gospodarstw domowych. Aspiracje konsumpcyjne s rwnie due, lecz wiele potrzeb musi by redukowanych lub odkadanych na pniej. Jednym ze sposobw przyspieszenia ich realizacji (poza oszczdnociami) jest system rat i kredytw, z ktrych chtnie korzystaj wszyscy Polacy, w tym rwnie ludzie modzi. Forma i wysoko poyczanych pienidzy s bardzo rne, w przypadku bankw zalene od
235

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

zdolnoci kredytowej klienta. T przede wszystkim maj osoby zatrudnione na odpowiednich warunkach, czyli na stae. Wedug danych NBP na pocztku 2011 roku czna kwota poyczek konsumpcyjnych Polakw wynosia 141,3 mld z i oznaczaa powstrzymanie rosncego trendu zadueniowego w stosunku do lat poprzednich. Wyjtek stanowi tzw. debety na koncie, ktrych warto po pewnym spadku si powikszya (do 11,5 mld z, nie przekraczajc jednak poziomu z koca 2010 roku, co sugeruje rwnie ostudzenie zapdw Polakw do nadmiernej konsumpcji w niepewnych czasach)21. Rwnolegle od kilku lat ronie liczba dunikw nieregulujcych terminowo swoich zobowiza wobec bankw i ronie kwota niespaconego zaduenia. W maju 2011 roku zalege patnoci Polakw wynosiy 30,89 mld z, czyli ponad jedn pit oglnej kwoty zaduenia22. W cigu roku zalege zaduenie Polakw wzroso o 62%, a rednie zalege zaduenie o 71% (do 14 702 z). Liczba klientw, ktrzy zalegaj z patnoci zobowiza wynosi 2,1 mln (wzrost w cigu roku o 87%). Stanowi oni 5% ogu kredytobiorcw. Wrd nich najwiksze ryzyko wie si z osobami w wieku 30-39 lat (tabela 7.2).
Tabela 7.2. Klienci podwyszonego ryzyka a wiek (%)
<20 2009 rok 2010 rok 2011 rok 0,6 0,02 0,08 20-29 20,8 17,8 18,2 30-39 25,6 25,6 25,3 40-49 20,9 20,4 20,1 50-59 18,9 19,8 19,5 > 60 13,2 16,3 16,8

rdo: opracowanie wasne na podstawie raportw InfoDug 2009 2010 2011.

Najczciej nie s spacane kredyty drobne, do 10 tys. z, na zakup rnego rodzaju sprztu. Nie ma takich problemw w przypadku duych kredytw, w tym zaciganych na cele mieszkaniowe, ktre zazwyczaj zabezpieczane s hipotek23. W zwizku z duymi potrzebami mieszkaniowymi wrd ludzi modych niemaym zainteresowaniem cieszy si wspierany finansowo przez rzd program Rodzina na swoim. Od 2007 do I kwartau 2011 roku w ramach tego programu udzielono 97 816 kredytw na czn warto 17,4 mln z. Modzi ludzie poniej 35 r.. stanowili 77,2% beneficjentw programu (rys. 11). rednia warto kredytu wynosia 232 tys. z w miastach wojewdzkich (skd rekrutowaa si przeszo jedna czwarta kredytobiorcw) i 163 tys. z w odniesieniu do kredytobiorcw spoza najwikszych miast. Ponad poowa wartoci kredytw (53%) przeznaczona zostaa na zakup mieszka na rynku wtrnym, na rynek pierwotny skierowana zostaa prawie trzecia ich cz (30%). Kredyty wzite na budow domu jednorodzinnego, o ktrym marzy 55% modych Polakw, stanowiy 15% ich oglnej wartoci. Zrazu niewielkie zainteresowanie kredytem na pocztku dziaania programu, gwatownie zwikszyo si w 2009 roku. Rok 2010 to dalszy wzrost aktywnoci
21 22 23

Zaduenia i oszczdnoci Polakw w I 2011, NBP, Warszawa, 25 lutego 2011. InfoDug 2011. Oglnopolski raport o zalegym zadueniu i klientach podwyszonego ryzyka, BIG
InfoMonitor, Warszawa, maj 2011. Ibidem, s. 14.

236

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

Rys. 7.11. Wiek kredytobiorcw w programie Rodzina na swoim

Suma kocowa >=70 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 <=19 0 3 20 tys. 40 tys. 60 tys. 80 tys. 100 tys. 2 530 6 40 193 430 983 2 017 5 319 16 078 36 062 34 039 97 700

rdo: Dane liczbowe programu Rodzina na swoim, BGK, Warszawa, 31 marca 2011 r.

Rys. 7.12. Liczba udzielonych kredytw w programie Rodzina na swoim

I kw 2011 2010 2009 2008 2007 0 4 001 5 tys. 10 tys. 15 tys. 20 tys. 25 tys. 30 tys. 35 tys. 40 tys. 45 tys. 6 645 30 882 13 168 43 120

rdo: Dane liczbowe programu Rodzina na swoim, BGK, Warszawa, 31 marca 2011 r.

programu (rys. 7.12), zwizany z wczaniem si coraz wikszej liczby kredytobiorcw do puli przydzielonych kredytw, uwzgldniajcej przelicznik metra kwadratowego w danym regionie. Wskutek tego od 2009 roku programem mogy by objte coraz drosze mieszkania. Zapowied wygaszania programu spowodowaa wzrost liczby przyznawanych kredytw, w ktrych wkad wasny wynosi jedynie 20% wartoci nieruchomoci. W efekcie ponad poowa kredytw hipotecznych jest przyznawana osobom z bardzo maym wkadem wasnym24. Zwiksza si take liczba kredytw z dugim okresem kredytowania, wynoszcym 25-35 lat; stanowi one okoo 60% wszystkich przyznawanych kredytw hipotecznych25. Niewielki wzrost wartoci kredytw na zakup mieszka poza programem Rodzina na swoim w 2010 i 2011 roku, przy cigle duym zapotrzebowaniu ludzi modych na mieszkania, sugeruje, e preferencyjne kredyty s bardzo potrzebne, jednak ich aspekty formalno-prawne i finansowe dziaaj hamujco zarwno wobec
24 25 H. Kochalska, Niski wkad coraz popularniejszy, ale drogi, Bankier.pl. Open Finance. http://www.bankier.pl/ wiadomosc/Niski-wklad-coraz-popularniejszy-ale-drogi-2319861.html (strona pobrana 23 czerwca 2011 r.).

Raport AMRON-SARFiN Oglnopolski raport o kredytach mieszkaniowych i cenach transakcyjnych nieruchomoci 1/2011 marzec 2011, Zwizek Bankw Polskich, s. 12.

237

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

pastwa, jak i potencjalnych beneficjentw. Zasady udzielania kredytu preferencyjnego nie uwzgldniaj np. faktu, e w Polsce, podobnie jak w caej Europie, formalnie zawarte maestwo nie jest wrd ludzi modych rozwizaniem wikszociowym, e bardzo czsto yj oni w zwizkach nieformalnych, w pojedynk, a jeszcze czciej z rodzicami. Oddzieln kwesti s problemy mieszkaniowe tych modych, ktrych nie sta na rozwizanie wasnych problemw mieszkaniowych z pomoc bankw, poniewa w zwizku z tymczasowym charakterem zatrudnienia nie posiadaj oni zdolnoci kredytowej. Trudno nie zauway, e system kredytowy, wymylony w nowoczesnym, nastawionym na konsumpcj kapitalizmie po to, by w konsumpcji tej mogli uczestniczy rwnie ci, ktrych nie sta na zakup dbr i usug z biecych dochodw, wyklucza z tego rynku ponad poow bardzo dynamicznego i konsumpcyjnie zorientowanego pokolenia. Z perspektywy bankw zachowanie takie wydaje si nadmiernie ostrone, a w kontekcie poprawiajcej si sytuacji dochodowej ludzi modych dalece nieracjonalne. Nie zmienia to faktu, e rynek dbr i usug, bardzo dynamicznie rozwijajcy si w Polsce i rnorodny, stwarza zupenie nowy kontekst socjalizacyjny i odmienia ycie modego pokolenia. Spord rnych moliwoci, jakich dostarcza, jednoznacznie spenia jedn rol namawiajc do konsumpcyjnego stylu ycia, przede wszystkim zachca do nabywania oferowanych dbr i usug. Posiadanie rzeczy jest z jednej strony oczywiste i naturalne dla ludzi modych, z drugiej za, ze wzgldu na narzucone kulturowo kryteria wartociowania ma pozycjonujcy spoecznie charakter. Wyzwala to ogromn energi modych, ktrzy najpierw inwestuj w wyksztacenie, by zapewni sobie dobr prac, a nastpnie korzystaj z bogatej oferty konsumpcyjnej, aby poczu sens dugoletnich inwestycji we wasny rozwj. Z rnych wzgldw aktywno konsumpcyjna modych Polakw jest wiksza ni w starszym pokoleniu. Nie nosi ona znamion konsumpcji bez opamitania, chocia lubi bywa konsumpcj na pokaz. Nie moe w niej uczestniczy na poziomie uznanym za zadowalajcy poowa pokolenia, co moe by czynnikiem frustrujcym, cho niekoniecznie generujcym konflikt. Wiele zaley od kontekstu i perspektyw rozwojowych, w tym od perspektyw na rynku pracy i od stworzenia mechanizmw mobilizujcych modych do wpywania na ksztat ycia spoecznego, ktrego poczuliby si wspkreatorami.

7.4. Czas wolny zmiana znaczenia i formy aktywnoci

Czas wolny, zarwno w zwizku z rosncym znaczeniem konsumpcji jako stylu ycia, jak i ze zmianami znaczenia pracy (jako dobra trudno dostpnego i eksploatujcego emocjonalnie, czasowo), sta si przestrzeni, w ktrej ludzie nie tylko regeneruj siy i odpoczywaj. Sta si przestrzeni, w ktrej chc podkrela swoj odrbno bd przynaleno do okrelonego spoeczno-kulturowego wiata. Sta si manifestacj stylu ycia jako przestrzeni wolnoci. Subiektywnie wic jest bardzo wany. Trudno przesdza, czy dla ludzi modych waniejszy ni dla starszych pokole. O ile starsi w czasie wolnym szukaj wytchnienia od obowizkw lub okazji do smakowania
238

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

wasnego statusu, o tyle dla modych ma on przede wszystkim walor kreacji i manifestacji siebie, niezalenie od tego, czy jest spdzany razem (z innymi), czy osobno. Mwic o czasie wolnym, mamy najczciej na myli caoksztat zaj, ktrym ludzie oddaj si cakowicie z wasnej woli (dla wypoczynku, rozrywki, rozwijania zainteresowa i pasji, bd wikszego uczestnictwa spoecznego) po wyzwoleniu si z rozlicznych obowizkw (zawodowych, szkolnych, domowych). Modzi ludzie spdzaj czas bardzo rnie, cho nie w tak przemylany sposb jak doroli, ktrzy nadaj mu specjalny status, obchodz si z nim jak z dobrem szczeglnym (nawet wtedy, gdy go marnuj czy zabijaj czymkolwiek). Dla modych jest on bytem naturalnym i pierwotnym, w ktrym dorastaj, rozwijaj si, dojrzewaj, ktrego nie chc opuci. Zabieganie o jak najdusze pozostawanie w fazie modoci jest zabieganiem o czas, w ktrym poszukuje si najlepszych rozwiza dla siebie na przyszo. To w czasie wolnym testuje si wasne zainteresowania, partnerw, muzyczne gusta, talenty, przyjaci, rnego typu aktywnoci yciowe. Dla sprostania takiemu wyzwaniu sposb spdzania czasu wolnego nie moe by narzucany czy kontrolowany przez innych. W czasie wolnym z wasnej nieprzymuszonej woli, mniej lub bardziej refleksyjnie eksperymentuje si z wasnym Ja i rne nie zawsze podane eksperymenty musz mie wtedy miejsce. Wejcie w doroso to wejcie w obowizki i drastyczna odmiana trybu ycia z dotkliwie zmniejszajc si iloci czasu wolnego. Wedug badania Eurobarometr niemal we wszystkich krajach UE czas wolny ludzi modych w wieku 15-19 lat stanowi 20% ich cakowitego czasu. Po przekroczeniu 30. r.. jego ilo wyranie si zmniejsza (mniej wicej o jedn czwart), co wynika z nagego przyrostu obcie zwizanych z obowizkami domowymi i rodzinnymi.
Rys. 7.13. Rodzaje podejmowanej aktywnoci w czasie wolnym przez osoby w wieku 15-30 lat 26
Spacer, jazda na rowerze, sport Spotkania ze znajomymi, wyjcie do klubu, do restauracji Czytanie ksiek Korzystanie z Internetu, gra w gry komputerowe Ogldanie telewizji Suchanie muzyki Wyjcie do kina, do teatru, na koncert Pomoc w pracach domowych Zakupy Gra na instrumencie muzycznym Drobne prace zarobkowe Wolontariat lub inna dziaalno spoeczna Inne 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50%

rdo: Flash Eurobarometer 202, stycze 2007.

Gwnymi rodzajami aktywnoci ludzi modych w czasie wolnym s: uprawianie sportu (spacer, przejadki rowerem i inne) oraz wychodzenie z przyjacimi by potaczy, wypi albo zje (odpowiednio 45% i 40%). Czytanie dla przyjemnoci jest
26 Pytanie brzmiao: Co regularnie robisz w swoim czasie wolnym? Odnotowano wszystkie wskazania.

239

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

wrd modziey znacznie mniej popularne (25%)27. Korzystanie z Internetu, sprztu video i ogldanie telewizji jako zasadnicza aktywno w czasie wolnym absorbuje jedn pit modziey. Suchanie muzyki czy pjcie do kina to zajcia cieszce si popularnoci u 15% modych ludzi. Pomaganie w domu (10%) i chodzenie na zakupy (7%), podobnie jak praca zarobkowa (niespena 5%), zajmuj czas nielicznym. Regularny, pochaniajcy wikszo czasu wolnego udzia w pracach rnych organizacji (sportowych, kulturalnych, modzieowych, lokalnych) deklaruje tylko 2% modych w wieku 15-30 lat28. W tak okrelonym profilu czasu wolnego mieszcz si rwnie zachowania modych Polakw, przy czym nastolatkowie wicej czasu powicaj na kontakty spoeczne, w tym przede wszystkim na spotkania z przyjacimi29. Wicej te czasu spdzaj na ogldaniu telewizji, suchaniu muzyki czy zwaszcza na korzystaniu z Internetu. Czytelnictwo ksiek pozostaje w tyle za odbiorem dwiku i obrazw (rys. 7.14). W erze elektronicznych mediw i technicyzacji kultury jest to zjawisko, ktremu z uzasadnionych powodw naley si pilnie przyglda. Jakkolwiek nowe narzdzia pozyskiwania wiedzy o wiecie i nowe rodki pobudzania wyobrani dostarczaj nieprzebranych moliwoci i s bardziej atrakcyjne dla modziey, to czytelnictwo o wiele skuteczniej ni myszka i pilot umoliwia utrzymanie wizi z kultur i wiatem.
Rys. 7.14. Deklarowane aktywnoci, ktre gwnie pochaniaj czas wolny nastolatkw
Spotkania z przyjacimi Spotkania z rodzin Spotkania z sympati Ogldanie TV Korzystanie z internetu Suchanie muzyki Czytanie ksiek Pomaganie w pracach domowych Uprawianie sportu Shopping 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80%

rdo: J. Kurzpa, Raport Fanty Pokolenie nadziei, czyli wspczesny nastolatek, sprawy, ktre s dla niego wane, i wiat, w ktrym si obraca, SWPS i Coca Cola Poland, Wrocaw 2010.

Dane na kolejnym rysunku (rys. 7.15) ujawniaj, e Polacy czytaj rzadziej i mniej intensywnie ni wynosi rednia dla UE. Znajdujemy si w grupie krajw, gdzie liczba nieczytajcych w cigu ostatnich 12 miesicy poprzedzajcych badanie jest
27 Potwierdzeniem tego faktu s take wyniki badania CBOS (Bilans aktywnoci kulturalnej Polakw w roku 2009), w ktrym 45% ogu badanych wskazao, i w minionym roku przeczytao ksik dla przyjemnoci wiele razy lub kilka razy. Jest to nieomal dwukrotnie wyszy odsetek ni w przypadku preferencji osb w wieku 15-30 lat. Por. Strategia Rozwoju Kapitau Spoecznego 2011-2020. Diagnoza (projekt), Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa 2011, s. 67. EU Youth Report, European Communitities 2009, s. 76-77. W tym miejscu warto rwnie zwrci uwag na kontekst spoeczno-politycznej biernoci modziey. Szerzej na ten temat w rozdziale 8. J. Kurzpa, Raport Fanty Pokolenie nadziei, czyli wspczesny nastolatek, sprawy, ktre s dla niego wane, i wiat, w ktrym si obraca, SWPS i Coca Cola Poland, Wrocaw 2010.

28 29

240

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

wiksza od czytajcych. Nie jest to tak dua luka jak w krajach poudniowo-wschodniej Europy, ale daleko nam do wikszoci europejskich krajw, gdzie odsetki czytajcych s 2-3 razy wiksze, a nieczytajcych 2-3 razy mniejsze. Nawyk czytania jest zwizany ze statusem rodziny, a zwaszcza z jej kapitaem kulturowym. Brak przykadu w rodzinie jest podstawowym czynnikiem decydujcym o niewyksztaceniu nawyku u modziey. Tym wiksza rola edukacji (przedszkolnej, szkolnej) w jego pobudzaniu i podtrzymywaniu. Tym wiksza waga lektur szkolnych, ktre winny mie zachcajcy do czytelnictwa, nie zniechcajcy charakter. Tymczasem ani Krzyacy, ani Nad Niemnem czy Ludzie bezdomni, nalece do kanonu szkolnego, to nie s ani porywajce lektury, ani takie, ktre pozwalaj lepiej rozumie otaczajcy modych wiat.
Rys. 7.15. Czytelnictwo ksiek i intensywno czytania w Unii Europejskiej (%)
Wicej ni 5 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% SE NL DK UK DE CZ SK FI AT EE HU IE LV SI LU EU FR BE PL LT 27 IT RU ES GR BG CY PT MT adnej w przecigu ostatnich 12 miesicy

rdo: Opracowanie wasne na podstawie European Commission, Special Eurobarometer 278, European Cultural Values. Fieldwork February March 2007, European Commssion, Brussels 2007.

Uczestnictwo w wydarzeniach sportowych i aktywno sportowa

Sport sta si wspczenie ludycznym widowiskiem, angaujcym emocje masowe. Mimo to wicej ni poowa obywateli UE w wieku 16-24 lata nie uczestniczya w adnym wydarzeniu sportowym w ostatnim roku. W Polsce i w kilku innych krajach (m.in. Szwecji, Niemczech, Wielkiej Brytanii) ma to miejsce stosunkowo czsto (ponad 20% modych ludzi deklaruje, e uczestniczyo w ostatnim roku w wydarzeniach sportowych). Bezporedni udzia w widowisku wypieraj relacje telewizyjne, dajce komfort bliskoci i bezpieczestwa, z dala od zagroe, jakimi nierzadko epatuje widownia stadionowa. W kontekcie widowisk sportowych wasna aktywno sportowa schodzi na plan dalszy. Czas wolny ludzi modych czciej wypeniaj formy bierne30. Sprzyja temu zarwno zafascynowanie nowymi mediami cyfrowymi, upodobanie do biesiadnych spotka towarzyskich, jak i brak odpowiedniej infrastruktury. W badaniu Eurobarometru z 2008 roku Polska w ocenie lokalnej oferty sportowo-rekreacyjnej zaja w grupie pastw UE trzecie miejsce od koca (rys. 7.16). W ocenie zaangaowania
30

Aktywno turystyczna modziey, Departament Turystyki, Warszawa, 28 lipca 2010.

241

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

wadz lokalnych w stwarzanie warunkw dla aktywnoci fizycznej mieszkacw wyznaczylimy sobie ostatnie miejsce.
Rys. 7.16. W mojej okolicy jest wiele moliwoci do bycia aktywnym fizycznie
Zdecydowanie zgadzam si lub raczej si zgadzam Zdecydowanie nie zgadzam si lub raczej si nie zgadzam 100% 80% 60% 40% 20% 0% NL DK FI DE SE AT LU IE FR BE UK EU 15 ES GR PL IT PT

rdo: Dane GUS i Eurobarometru 183-6/58.2.

Trudno powiedzie, co jest pierwsze czy brak uksztatowanych potrzeb i nawykw, czy braki w infrastrukturze. Inicjatywa budowy Orlikw, boisk sportowych dla modziey oraz zainteresowanie nimi ze strony modziey pokazuje, jak wana jest jednak dostpno obiektw, instruktorw i akcji propagujcych aktywno fizyczn wrd dzieci i modziey dla ksztatowania okrelonych nawykw i potrzeb. Nie dysponujemy dokadnymi danymi dotyczcymi aktywnoci fizycznej ludzi modych. Istniejce opracowania s albo czstkowe, albo (jak dane GUS) dotycz ogu spoeczestwa. Modzi, chocia to oni gwnie uprawiaj aktywno ruchow, nie s grup wyodrbnian przez statystyki. W rezultacie specyfika modzieowa jest ukryta w obrazie bardziej oglnych tendencji, chocia na podstawie tych samych danych wiadomo, e wiek (i wyksztacenie) istotnie sprzyjaj aktywnoci ruchowej. Spord rnych jej rodzajw jazda na rowerze naley do najczstszych. Mniej lub bardziej okazjonaln aktywno tego rodzaju deklaruje ponad poowa Polakw (53,2%). Kolejne rodzaje aktywnoci to: pywanie (44,3%), gra w pik (24%) i gimnastyka31. Coraz bardziej na znaczeniu zyskuj takie formy jak jogging, spacery, nordic walking czy zwaszcza kluby fitness. Renesans przeywaj eglarstwo, wschodnie sztuki walki, lekkoatletyka. Regularnie (co roku) z obozw szkoleniowych korzysta od 20% (eglarstwo) do 14% (sztuki walki) i 10% (lekkoatletyka) ludzi modych, zarwno mczyzn, jak i kobiet (eglarstwo jest nawet przez nie zdominowane)32. Wikszo realizowanych form rekreacyjno-ruchowych nie wymaga wysokich comiesicznych opat (wyjtek stanowi obozy i kluby fitness), ale wikszo wymaga infrastruktury. Dotychczas Polacy radz sobie w wielu przypadkach bez odpowiedniej infrastruktury jazda na rowerze, mimo coraz czciej pojawiajcych si specjalnych tras, w wikszoci odbywa si po drogach dla pieszych lub samochodw, pywanie najczciej jest aktywnoci sezonow, z wykorzystaniem dostpu do naturalnych akwenw wodnych, jogging odbywa si w miejscach uwaanych przez zainteresowanych jako bardziej ustronne.
31 32

Uczestnictwo Polakw w sporcie i rekreacji ruchowej w 2008 roku, GUS, Warszawa 2009, s. 42-45.
Ibidem, s. 52-53.

242

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

Przeliczana na poziom intensywnoci aktywno fizyczna Polakw (najczciej maa lub adna) daje nam miejsce poniej redniej dla UE (rys. 7.17). Rwnie w tej dziedzinie nie dorwnujemy wielu rozwinitym krajom. Gwnymi deklarowanymi barierami s: brak czasu wolnego, brak zainteresowa (tj. uksztatowanych potrzeb), subiektywna ocena kondycji fizycznej jako nieodpowiedniej, brak pienidzy (istotny tylko w przypadku rodzin o najniszych dochodach) i brak infrastruktury33.
Rys. 7.17. Aktywno fizyczna podejmowana w czasie wolnym przez obywateli badanych pastw
Bardzo 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% NL SE LU IE AT UK ES DE EU 15 FR PL DK BE FI IT PT GR Troch Bardzo mao lub w ogle

rdo: Dane GUS i Eurobarometru 183-6/58.2.

Od 2008 roku realizowany jest rzdowy program budowy tzw. Orlikw, maych kompleksw sportowych, ktre powstaj na terenie caego kraju. Skadaj si one z boiska pikarskiego, wielofunkcyjnego boiska do gry w koszykwk i siatkwk oraz budynku, sucego jako zaplecze sanitarne i szatnia. Dotychczas w rnych gminach powstao 1528 takich boisk. Od 2010 roku trwa budowa Biaych Orlikw, czyli lodowisk, ktre powstaj przy boiskach Orlik. Do tej pory powstao 38 obiektw tego typu. Zgodnie z rozporzdzeniem Ministerstwa Sportu i Turystyki z dnia 23 sierpnia 2010 r. w sprawie dofinansowania zada ze rodkw Funduszu Rozwoju Kultury Fizycznej, dofinansowywane s m.in. zadania z zakresu rozwijania sportu wrd dzieci i modziey. Obejmuj one szkolenie modziey uzdolnionej w publicznych i niepublicznych szkoach mistrzostwa sportowego i innych orodkach szkoleniowych oraz szkolenie kadry (modzikw, juniorw modszych i juniorw na poziomie wojewdztwa). Mniejsza liczba orlikw we wschodnich wojewdztwach (w zwizku z brakiem zainteresowania wadz lokalnych w partycypacji kosztw) zwiksza dysproporcje midzy regionami. Problem nie polega przy tym na dystansie cywilizacyjnym. Orliki, pomylane jako oferta na dobre zagospodarowanie czasu wolnego dla modziey, s jednoczenie okazj do testowania uzdolnie i sportowych pasji, ktre mog sta si osnow pomysu na wasne ycie. Dla wielu modych ludzi, zwaszcza ze rodowisk zaniedbanych, kariera sportowa oznacza wielk yciow szans. Wycofywanie si z programu budowy Orlikw na terenie wasnej gminy, to odbieranie yciowej szansy zamieszkujcej tam modziey i odbieranie, czsto jedynej, okazji na dobrze zorganizowany czas wolny. Kontynuacji inicjatyw popularyzujcych aktywno fizyczn wrd modziey winna towarzyszy wiadomo, e tak naprawd nie chodzi o idea sprawnoci fizycznej, ktry tak mocno lansuje spoeczestwo konsumpcyjne, lecz o zdrowy styl ycia
33 Ibidem, s. 47-49.

243

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

i zdrowie. Wbrew pozorom s to dwa rne dyskursy i dwie rne kwestie, czasem dziaajce przeciwko sobie (pogo za sprawnoci fizyczn, sprawnym ciaem i zgrabn sylwetk nie zawsze oznacza dbao o zdrowie i odwrotnie). Zdumiewa nieobecno tego problemu w wiadomoci spoecznej i w praktycznej dziaalnoci dydaktycznej i wychowawczej szk, mediw, organizacji spoecznych i modzieowych.

Wyjazdy turystyczne
Adekwatne dane na temat turystyki modzieowej s trudne do ustalenia, poniewa nie wiadomo do koca, czy modzi ludzie podruj z rodzicami, czy bez nich i czy sami finansuj wasn podr. Zazwyczaj struktura wieku osb podrujcych koresponduje ze struktur wieku ogu ludnoci. W wikszoci krajw europejskich modzi ludzie w wieku 15-24 lata stanowi niespena 20% cakowitej liczby turystw spdzajcych na wakacjach minimum 5 dni. Pastwa batyckie, Sowenia i Szwecja, a zwaszcza Polska, s wyjtkami, z wyszymi wskanikami udziau modych podrujcych (30%). Wrd innych krajw wyrnia nas rwnie znaczny wzrost odsetka uprawiajcych turystyk kwalifikowan wyraniej ukierunkowan, wyspecjalizowan, uprawian ze znawstwem i pasj (z 5 do 18% w ostatnich kilku latach)34. Oglnie w rnych wyjazdach turystycznych uczestniczy 1,8 mln modych Polakw w wieku 15-19 lat (tabela 7.3). Jest to prawie trzy czwarte (73%) populacji w tym wieku. Wrd wyjazdw najczstsze s dugookresowe (minimum 5 dni) wyjazdy krajowe korzysta z nich rednio 1,2 mln osb, praktycznie co drugi Polak w wieku 15-19 lat (48%). W dugookresowych wyjazdach zagranicznych uczestniczy co czwarty nastolatek (tylko nieco rzadziej ni w krtkookresowych wyjazdach krajowych).
Tabela 7.3. Liczba osb w wieku 15-19 lat uczestniczca w wyjazdach turystycznych (mln)
2004 Wyjazdy turystyczne ogem Krajowe wyjazdy dugookresowe Krajowe wyjazdy krtkookresowe Wyjazdy zagraniczne 1,90 1,30 1,00 0,40 2005 1,80 1,40 0,70 0,35 2006 1,80 1,20 0,90 0,45 2007 1,80 1,10 0,90 0,55 2008 1,80 1,20 0,70 0,65

rdo: Badania Instytutu Turystyki.

Wyjazdy turystyczne, bdce przedmiotem marze wikszoci modziey, nie s jednak dostpne dla wszystkich. Uprzywilejowana jest pod tym wzgldem modzie zamieszkaa w miastach liczcych powyej 100 tys. mieszkacw, ktra ponad 3,5-krotnie czciej uczestniczy w wyjazdach zagranicznych ni ta zamieszkaa na wsi. Uprzywilejowana jest zwaszcza modzie z rodzin bdcych w dobrej sytuacji materialnej (ponad czterokrotnie czciej korzysta z wyjazdw). Gwnymi barierami w korzystaniu z ofert turystycznych s wzgldy ekonomiczne (52%). Po czci jest to rwnie problem braku wyksztaconych potrzeb (18%) lub barier organizacyjnych (nie
34

EU Youth Report 2009, Raport Komisji Europejskiej, s. 78-79.

244

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

ma dokd wyjecha 12%)35. Wyjazdy organizowane s w wikszoci samodzielnie przez Polakw (68%), znacznie rzadziej przez biura podry (12%). Z roli organizatora wycofuj si szkoy, zakady pracy, organizacje spoeczne, co przede wszystkim obnia szanse uczestniczenia modziey z biedniejszych rodzin w wyjazdach i wypoczynku zorganizowanym. Ale nawet i one nie nale do tanich, wiele rodzin nie sta na ich opacenie. Wedug danych CBOS w 2009 roku w ogle nie wyjechao na wakacje 33% uczcej si modziey36. Najnowsze sondae alarmuj, e na wakacje nie wyjedzie blisko 3/4 dzieci i modziey37.
Rys. 7.18. Plany urlopowe Polakw w latach 1995-2010
Czy podczas wakacji, w okresie sezonu letniego, ktry trwa od czerwca do wrzenia, zamierza Pan(i) wyjecha na urlop? (N = 1010) 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Gdzie bdzie Pan(i) spdza(a) zasadnicz cz wakacji? Za granic 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 14 10 13 10 15 16 19 15 14 13 13 19 22 18 19 84 86 84 82 80 81 77 78 82 84 85 79 76 80 78 76 W kraju Trudno powiedzie EURO/PLN 29 30 30 30 37 29 31 27 28 30 33 32 34 30 30 29

11

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

rdo: Wakacje Polakw, Pentor RI, Warszawa, lipiec 2010.

Mimo to modzie w wieku 15-19 lat oraz studenci wyrniaj si najwiksz aktywnoci turystyczn, zarwno w wyjazdach krajowych, jak i zagranicznych. W przypadku dugookresowych wyjazdw krajowych jest to o 17 punktw procentowych wicej ni rednia dla wszystkich mieszkacw Polski38. Jeszcze wikszy
35 Ibidem, s. 2-3. Wedug bada CBOS w ostatnim czasie maleje odsetek osb wskazujcych na bariery finansowe przy wyjazdach na wypoczynek, chocia brak pienidzy cigle jest gwn przyczyn niewyjedania zob. B. Wcirka, Wyjazdy na wypoczynek , CBOS, Warszawa 2009, s. 14. B. Wcirka, Wakacje uczniw, CBOS, Warszawa 2009, s. 7. Sonda: wikszo dzieci nie wyjedzie na wakacje, http://www.polskieradio.pl/5/3/Artykul/390760,Sondazwiekszosc-dzieci-nie-wyjedzie-na-wakacje.

36 37 38

Aktywno turystyczna modziey

245

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

dystans jest w przypadku wyjazdw za granic, gdzie spadkowej tendencji wrd ogu Polakw towarzyszy wzrostowa tendencja w odniesieniu do ludzi modych (por. dane na rys. 7.18 i w tabeli 7.3). Duszy odpoczynek z dala od domu staje si coraz czstszym wyborem modych Polakw, ktrzy odreagowuj w ten sposb stresy zwizane z prac zawodow, ale te demonstruj pewien styl ycia. Widok modych rodzin spdzajcych weekendy za miastem i modych Polakw podrujcych z rodzin i z plecakiem po Europie staje si coraz powszechniejszy. Nowe sposoby podrowania, tanie poczenia lotnicze, bogatsza baza noclegowa, sie osobistych kontaktw uczyniy podr atwiejsz i tasz. Informacje turystyczne i dostp do biur podry s atwiejsze dziki Internetowi, gdzie mona choby kupi bilety, w zwizku z konkurencj obniaj si koszty przejazdu. Mniej sztywne przepisy zwizane z przekraczaniem granic i znajomo jzykw obcych rwnie pomagaj modym lepiej poznawa wiat. Zmienia si take charakter turystyki modzieowej. Dzi modzi czciej wybieraj krtkie wyjazdy raczej wycieczki ni wczasy typu all inclusive, bardziej preferuj poznawanie danego kraju/regionu na ywo (w bezporednim kontakcie z miejscow ludnoci) ni poprzez wizyty w muzeach, galeriach czy kocioach. Intensywno nauki, pracy, poczucie odpowiedzialnoci za kad decyzj, jak si podejmuje na co dzie wymuszaj potrzeb odprenia. Jednoczenie coraz czciej bodcem do wyjazdw s wzgldy poznawcze. Wielokulturowo staa si znakiem czasw, w jakich yjemy. Uczenie si odmiennoci, obcowanie z ni nie moe zaskakiwa czowieka jako pne dowiadczenie dorosoci. Turystyka, rozumiana nie tylko jako kolekcjonowanie wizyt w miejscach historycznych (muzeach, galeriach) czy nobilitujcych w znanych kurortach i hotelach, lecz take jako obecno wrd ywych-Innych-ludzi jest skuteczniejsz metod uczenia odmiennoci, rozumienia jej, jest rwnie skuteczniejsz metod otwierania ludzi na zmian samych siebie i wasnego otoczenia. W tego typu mobilno midzy kulturami doskonale wpisuj si programy Leonardo da Vinci czy Erasmus, zdecydowanie za rzadko wykorzystywane przez polsk modzie. Pisalimy o tym w rozdziale 4.

Uczestnictwo w kulturze
Pytanie o uczestnictwo w kulturze jawi si jako z dotychczasowych najtrudniejsze. Czym bowiem jest kultura i co ona dzisiaj znaczy? Wikszo ludzi w ten sposb zapytanych wskazuje na tzw. kultur wysok (sztuk, literatur), na czowieka dobrze wychowanego, uczszczajcego do teatru, opery (rys. 7.19). Tymczasem ycie dawno zanegowao podzia na kultur wysok i nisk, na nadawcw i odbiorcw kultury. Znikny te specjalne, czytelne niegdy fora (przestrzenie), na ktrych mona byo szuka kultury, uczestniczy w kulturze i tworzy kultur. Oferta instytucjonalna nie zawsze trafia w gusty potencjalnych odbiorcw, przede wszystkim jednak jak donosz autorzy raportu o kulturze jest nieadekwatna do w znanych kurortach i hotelach ich portfela39. Wzrasta natomiast aktywno twrcw i odbiorcw kultury niezinstytucjonalizowanej, samorodnej. Przykadem coraz bardziej dynamicznie rozwijajcy si ruch bractwa rycerskiego, awangardowe trupy teatralne czy
39

Raport o stanie i zrnicowaniach kultury miejskiej w Polsce, W. Burszta, B. Fatyga (red.), Ministerstwo
Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa 2009.

246

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

Rys. 7.19. Jak definiujemy kultur w UE zestaw najczstszych skojarze

EU EU SE Sztuka (sztuki sceniczne i wizualne) DK FI EU Tradycja, jzyki, zwyczaje, AT wsplnoty spoeczne i kulturowe SK CY EU Literatura, poezja, HU sztuki teatralne, twrcy EE SI EU IT ES RO EU ES IT FR Pierwsze Drugie Trzecie

Nauka i rodzina (wychowanie)

Wiedza i nauka (badania)

EU PL Styl ycia i sposb zachowania CY SI EU Cywilizacja (zachodnia, azjatycka, EL afrykaska, arabska itp.) NL RO EU RO AT SK EU SK AT LU EU EE DK SK

Historia

Muzea

Rozrywka, sport, podre, zabawa

EU Wierzenia i wartoci AT (w tym lozo a i religia) RO NL 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80%

rdo: European Cultural Values, Special Eurobarometer 278, European Commission 2007, s. 11 (Field work February March 2007), s. 7-8.

247

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

aktywno artystyczna ludzi modych w sieci z licznymi tam portalami penicymi funkcje wernisay, sceny, sali koncertowej, klubw dyskusyjnych, recenzenckich, gron wsptworzcych dzieo itd., itd. Gdybymy jednak zadali modziey pytanie (czsto niegdy zadawane w ramach socjologicznych bada) jak wany jest dla Ciebie wkad do dorobku kultury?, zostaoby ono zapewne odebrane jako nieziemskie lub dziwaczne. Uczestniczenie w kulturze, tworzenie czego, nie jest dla modych ludzi ani niczym szczeglnym, ani szczeglnie nobilitujcym. W zachowaniach kulturalnych modych nastpuje wyrane przesunicie akcentu z kultury na rozrywk, szukanie przyjemnoci i sprawianie innym przyjemnoci, denie do zabawy. Uczestniczenie w kulturze jest uprawianiem czego dla fanu, cho przy okazji i eksperymentowaniem z wasnymi nieujawnionymi jeszcze talentami. Przez nastawienie si na rozrywk i fun (i otwieranie si na wszystko) gust estetyczny modziey staje si wielowektorowy, nieposzukujcy, rozmyty40, przypadkowy i patchworkowy. Nie oznacza to bynajmniej bezmylnej akceptacji kultury dominujcej tej masowej czy krcej w sieci. W pewnych gronach rodzi ona wiadom kontestacj demonstrowan ju to lekcewaeniem maswek, spdw, telewizyjnych seriali, trzymaniem dystansu do sieciowego mietnika znacze, czy programowym wykluczaniem telewizora z zestawu sprztw domowych. Fenomeny te umykaj statystycznym rejestrom i socjologicznym sondaom, gdzie nadal praktykowane s tradycyjne metody pytania o uczestnictwo w kulturze, oparte na wskanikach kulturalnych wizyt (rys. 7.20). Moemy si z nich dowiedzie, e pomimo tego, i prawie we wszystkich domach jest obecnie Internet, DVD czy sprzt video, modzi ludzie wci lubi wyj i obejrze film na duym ekranie, e korzystanie z oferty kin zyskuje na znaczeniu praktycznie w kadym europejskim kraju. O ile w 2007 roku rednio 82% modziey w wieku 16 i 24 lata odwiedzao kino przynajmniej raz w roku41, o tyle w roku 2011 byo to ju 88%42. Najmodsza widownia kin jest widowni najliczniejsz. Nieco starsi (25-29 lat) deklaruj tego typu aktywno znacznie rzadziej (58%), po trzydziestce jeszcze rzadziej (39%), a proporcje te s rne w rnych krajach.
Rys. 7.20. Uczestnictwo kulturalne polskiej modziey (2011)
Amatorska aktywno artystyczna Ogldanie przedstawie teatralnych, tanecznych, operowych Wizyty w muzeach, galeriach itp. Chodzenie do kina i na koncerty 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Youth on the move. Analytical Report, Flash Eurobarometer Gallup Organization 2011, s. 12-14.

Nasz kraj oscyluje wok redniej dla UE. Polska modzie dorwnuje europejskiej modziey w chodzeniu do kina, wyprzedza j w liczbie wizyt w muzeach i galeriach, co jest nie tyle wyrazem jej wasnych preferencji, co edukacji kulturalnej
40 M. Duchowski, E. A. Sekua, Gust estetyczny [w:] Raport o stanie i zrnicowaniach, s. 20-26. 41 EU Youth, Raport Komisji Europejskiej, Bruksela 2009, s. 76-78. 42 Youth on the move. Analytical Report, Flash Eurobarometer Gallup Organization 2011, s. 12.

248

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

szkoy43. Minimalnie rzadziej modzi Polacy odwiedzaj teatr, filharmoni czy oper (rnica 1 pp.), rzadziej rwnie uprawiaj amatorsk dziaalno artystyczn (rnica 2 pp.). Statystyki tego rodzaju nic nie mwi na temat czstotliwoci czy regularnoci uczestnictwa w kulturze, odnotowuj jedynie incydenty majce miejsce w roku poprzedzajcym badanie. W efekcie obraz aktywnoci kulturalnej modziey jest mocno przerysowany. Faktycznie wyglda on o wiele mniej optymistycznie i jest zrnicowany. Uczestnictwu w kulturze nie sprzyja na przykad wczesne opuszczenie systemu edukacji, brak pracy lub praca tymczasowa, posiadanie maych dzieci44. W polskich warunkach jest to rwnie kwestia podziau na due miasta i prowincj (gdzie odnotowywana jest wyrana niech i podejrzliwo wobec pozalokalnych inicjatyw kulturalnych). Cigle utrzymuj si historycznie uksztatowane regionalne zrnicowania z zasadniczym podziaem na wojewdztwa wschodnie i zachodnie45. Przytoczone dane wskazuj na wyrane zaniedbania w zakresie edukacji kulturalnej najmodszych pokole. Potrzeby uczestnictwa kulturalnego nie s wystarczajco rozbudzane, pielgnowane i ukierunkowywane. Oferta instytucjonalna jest albo niedopasowana do moliwoci finansowych modego odbiorcy, albo do nowych gustw estetycznych modziey. Te, jakkolwiek wymagaj subtelnego ukierunkowania, nie mog by redukowane do powinnoci obcowania z kulturalnymi symbolami przeszoci w muzeach czy uczestnictwa w kulturze masowej.
Rys. 7.21. Struktura wydatkw budetu pastwa na kultur i ochron dziedzictwa narodowego w 2009 roku
Dziaalno radiowa i telewizyjna Muzea Orodki ochrony i dokumentacji zabytkw Ochrona zabytkw i opieka nad zabytkami Galerie i biura wystaw artystycznych Centra kultury i sztuki Biblioteki 1% 1% 26% 21% Archiwa Domy i orodki kultury, wietlice i kluby Teatry Filharmonie, orkiestry, chry i kapele Pozostae Polski Instytut Sztuki Filmowej Instytucje kinematogra i

1% 3% 9% 1% 7% 13% 7% 9% 1%

rdo: Kultura w 2009 roku, GUS, Warszawa 2010, s. 125.

Z tej perspektywy wydatki pastwa na kultur nie tylko w kwestii kwot, ale i struktury nie uwzgldniay wielu potrzeb, zarwno rodowiska artystycznego,
Dane GUS ujawniaj przewag grup zorganizowanych w muzeach i na wystawach, wrd nich modzie szkolna stanowi jedn trzeci wizytujcych zob. Kultura w 2008 roku, GUS, Warszawa 2009, s. 185. 44 Youth on the move, s. 15. 45 M. Duchowski, E. A. Sekua, op. cit., s. 25. 43

249

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

jak i modego odbiorcy/wsptwrcy kultury (rys. 7.21). Najwiksze sumy od lat s przeznaczane na muzea. Na drugim miejscu s centra kultury i sztuki, na trzecim wydatki na ochron i konserwacj zabytkw, wrd ktrych zdecydowana wikszo to obiekty sakralne. Podjte w ostatnim czasie decyzje zapocztkowuj okres korekt. Do 2015 r. warto nakadw pastwa na kultur zwikszy si do 1% budetu rocznie46. Dodatkowo, wiksza ni do tej pory cz rodkw ma by przeznaczana na nowe inwestycje, rozwj lokalnych orodkw kultury, takich jak biblioteki czy miejskie orodki kultury, ktre s czsto jedyn form kontaktu z kultur w maych miejscowociach i maj due znaczenie dla ksztatowania stosunku do kultury w lokalnych spoecznociach. Niezalenie od tych dziaa rewizji wymaga sposb wydawania pienidzy przeznaczonych na kultur. Zazwyczaj inwestuje si w due obiekty, podczas gdy rnorodno i niszowo kultury lepiej znosiaby obiekty mae, o elastycznych funkcjach i przeznaczeniu. Utrzymywana jest dua liczba etatowych pracownikw kultury, czsto dziaajcych rutynowo47, podczas gdy najbardziej optymalny w dzisiejszych realiach wydaje si w opinii ekspertw model misyjno-animacyjny: dynamiczny, zmieniajcy formy w zalenoci od uwarunkowa i potrzeb, zdecydowanie bardziej odpowiedni ni model instytucjonalizacji edukacji kulturalnej48.
Rys. 7.22. Jak wana jest kultura Polacy na tle innych krajw UE (2007)
100% 80% 60% 40% 20% 0% PL CY FR IT ES EE MT NL LT EU DK LU HU LV BE SE 27 SI PT CZ SK GR UK RO IE BG DE FI AT

rdo: European Cultural Values, Special Eurobarometer 278, European Commission 2007, s. 10.

Dziaania na rzecz kultury s wane nie tylko ze wzgldu na standardy, jakie przystoj pastwu owieconemu. Wikszo Polakw osobicie uwaa kultur za wan i podkrela jej znaczenie (rys. 7.22). Jest to pogld szczeglnie bliski ludziom wyksztaconym, dojrzaym, rzadziej modziey, co sugeruje dwie moliwoci albo do takiego pogldu z wiekiem si dojrzewa, albo mamy do czynienia z rnic
46 Paragraf 2 Paktu dla kultury brzmi: Rzd, poprzez odpowiednie dziaania we wsppracy z sygnatariuszami Paktu, doprowadzi do osignicia poziomu co najmniej 1% nakadw na kultur w budecie pastwa poczynajc od roku 2012 w perspektywie do 2015 roku.; zob. http://www.stat.gov.pl/gus/ 5840_1741_PLK_HTML.htm. 47 B. Fatyga na podstawie tekstu J. Nowiskiego, Instytucje kultury [w:] Raport o stanie i zrnicowaniach, s. 41-47. 48 B. Fatyga, Jakiej kultury Polacy potrzebuj i czy edukacja kulturalna im j zapewnia, raport dla Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa 2009, s. 49.

250

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

pokoleniow. Ktrakolwiek z tych opcji wchodziaby w rachub, jest duo do zrobienia, a pobudzanie uczestnictwa w kulturze, uwiadamianie jej obecnoci i znaczenia jest w spoeczestwie konsumpcji, bardziej zainteresowanego ofert sprzeday dbr i usug, nadzwyczaj trudnym wyzwaniem.

ycie towarzyskie
Istnieje silny magnetyzm grupy rwieniczej, ktry wypenia czas wolny modziey. Nieustanne rozmowy na ywo, przez telefon lub w sieci to najczciej uprawiana forma integrowania si z rwienikami. Dorosym z reguy wydaje si, e modzi rozmawiaj o bahych sprawach. Jest jednak inaczej. By moe tematyka rozmw jest trywialna, ale dla modych maj one podstawowe znaczenie chodzi o potwierdzanie istnienia spoecznego odbioru siebie jako osoby (z wasnymi problemami, radociami, sabociami). Na wysuchiwanie takich wywodw doroli zazwyczaj nie maj czasu. Wsplnotowe ycie modziey ma charakter gwnie zabawowo-towarzyski. Spotkania odbywaj si w domach (tzw. domwki), klubach (tzw. clubbing) lub w miejscach publicznych, ktre s oswojone i przysposobione jako swj teren (tzw. miejscwki). W domwkach uczestnicz ci, ktrych nie sta na klub, w miejscwkach ci, ktrzy nie maj szans ani na zorganizowanie domwki, ani na wejcie do klubu. Na spotkaniach tych modzie gwnie dyskutuje, sucha muzyki, artuje, flirtuje, pije alkohol, taczy, jeli jest to moliwe. Cignie ich wasne towarzystwo, ch oderwania si od codziennoci i przeycia czego bardziej emocjonujcego, bycia akceptowanym i adorowanym, perspektywa wyhaczenia chopaka czy dziewczyny. Pienidze na ycie towarzyskie pochodz z kieszonkowego, z biecego zasilania finansowego przez rodzicw i/lub z wasnych dochodw49.
Rys. 7.23. ycie towarzyskie Polakw w 2009 roku Czy w minionym roku
urzdzi(a) Pan(i) przyjcie dla grona przyjaci, znajomych by(a) Pan(i) z rodzin w restauracji 0% 10% 20% 30% 40% 50% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

rdo: Co zmienio si w stylu ycia Polakw w ostatnim dwudziestoleciu? CBOS 2009, s. 4.

Rwnie modzi doroli przywizuj du wag do ycia towarzyskiego. Grup o najbujniejszych kontaktach s studenci, ktrzy bawi si podobnie jak modsza modzie, ale wyranie czciej sta ich na lokale i kluby. Prowadzcy samodzielne gospodarstwa domowe najczciej organizuj przyjcia i spotkania towarzyskie w domu (rys. 7.23). Pod tym wzgldem zwyczaje Polakw w ostatnich dwudziestu latach niemal si nie zmieniy. Zmienia si natomiast model spdzania czasu z rodzin. Przede wszystkim coraz wicej badanych bywa z rodzin w restauracji (rys. 7.24). W 2008 roku prawie poowa modych dorosych (46%) spdza w ten sposb czas w rodzinnym gronie, w tym wikszo z nich (31%) co najmniej kilka razy bya w restauracji.
49 J. Kurzpa, Pokolenie nadziei, czyli wspczesny nastolatek, sprawy, ktre s dla niego wane i wiat, w ktrym si obraca, Fanta Raport 2010.

251

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

Rys. 7.24. Bywanie z rodzin w restauracji zmiany w latach 1987-2008

50% 40% 30% 20% 10% 0% 1987 1988 1989 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2004 2005 2006 2007 2008

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych CBOS.

Zarwno urzdzanie przyj dla przyjaci i znajomych, jak i rodzinne wypady do restauracji s niemal powszechnym zwyczajem w rodowisku osb o wysokiej pozycji spoeczno-ekonomicznej oraz wrd ludzi modych. W 2001 roku wydatki na restauracje i hotele wynosiy 2,1% ogu wydatkw modych gospodarstw domowych, w roku 2010 ju 4,6%. Dla porwnania redni wydatek na ten cel w gospodarstwach domowych ogem jest o poow mniejszy (2,4%).

7.5. Nowe media i ycie w sieci

Komputer jako podstawowy element wyposaenia modzieowego pokoju, widok modych ludzi z komrkami, z ktrymi si nie rozstaj, gdziekolwiek by byli, suchawki w uszach prowadzce od sprztu, ktrego zasady dziaania nie zna przecitny czterdziestolatek, nieustanne bycie on-line to tylko z pozoru nieistotne emblematy odrbnoci modego pokolenia. W adnym razie nie mona ich sprowadza do roli technologicznych gadetw. Nowe narzdzia komunikacyjne sprawiaj, e nie tylko ycie modych staje si inne, oni sami staj si inni i jako zbiorowo reprezentuj inn spoeczn jako. Jak szybko i jak zdecydowanie nowe technologie komunikacyjne opanowuj wiat, pokazuj liczby ilustrujce dynamik Internetu w porwnaniu z innymi mediami elektronicznymi. Pierwsze 50 mln suchaczy radio zdobyo po 38 latach, telewizji zajo to 13 lat, a komputer zdoby tylu uytkownikw po 16 latach. Internet potrzebowa na to 4 lata, do czego znaczco przyczyni si wynalazek hipertekstu, dziki ktremu moga powsta globalna pajczyna (WWW)50. Szacuje si, e sie obejmuje dzisiaj 2,2 mld uytkownikw51, tworzc bezprecedensow nie tylko co do gstoci, ale i formy kontaktu publiczn agor o zasigu wiatowym. Drzemie w nim (Internecie) potna ekonomiczna, spoeczna i polityczna sia, ktrej kierunek i ostateczny rezultat trudno jeszcze przewidzie. Nie tylko dokonuje on destrukcji czasu i przestrzeni fizycznej, wprowadzajc co, czego si nie widzi, a jest (cyberprzestrze). Staje si wanym korelatem nowej rzeczywistoci spoecznej, ktra coraz bardziej nasika technik komunikacyjn i w ktrej nic ju nie jest takie jak dawniej. Jeszcze niedawno poznawanie wiata byo mediowane gwnie przez
50 K. Krzysztofek, M. S. Szczepaski, Zrozumie rozwj. Od spoeczestw tradycyjnych do informacyjnych , Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego, Katowice 2005, s. 184. 51 The World in 2010. ICT Trends and Facts, World Statistics Day 20.10.210.

252

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

ksiki i ludzi, potem media elektroniczne, dzisiaj przez Internet. Nawizywanie relacji interpersonalnych i tworzenie wsplnot wymagao kontaktw face-to-face, dzi jest od tego Facebook. Kiedy byli nadawcy i odbiorcy przekazu, dzi odbiorca jest jednoczenie nadawc. Jest nadto nadawc szczeglnym, dla ktrego waniejsza jest sama moliwo wypowiedzenia zdania, anieli to, co ma do powiedzenia. To gwny powd, dla ktrego Internet, bdc najbardziej otwart spoeczn agor, staje si rwnoczenie wielkim mietniskiem znacze, po ktrym surfuje kady uytkownik sieci.
Rys. 7.25. Uytkownicy Internetu w wiecie
Liczba uytkownikw na 100 mieszkacw w 2010 r. Afryka (9,6) Kraje arabskie (24,9) 2,5 mld 2,0 mld 1,5 mld 1,0 mld 0,5 mld 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Wsplnota Niepodlegych Pastw (46,0) Europa (65,0) Ameryka Pnocna i Poudniowa (55,0) Kraje Azji i Pacy ku (21,9)

rdo: ITU World Telecommunication/ICT Indicators database.

Internet i caa cywilizacja bitowa dostarczaj nieprzebranych moliwoci, pojawiaj si jednak gosy, ktre ostrzegaj przed zagroeniami. Jedno z czciej podnoszonych wie si z technicyzacj i technologizacj kultury, coraz czciej odbieranej przez media. Niegdy zorientowana na czowieka, dzi zwraca si ku narzdziom i rodkom. W konsekwencji mylenie i odczuwanie zaporedniczone przez technik coraz bardziej penetruj duchowe rodowisko czowieka i sprawiaj, e jako gatunek stajemy si pytsi. W wtpliwo poddawane s rwnie warto pluralizmu i wolno wyboru, jakich dostarczaj media wielo ofert graniczca z ich niepoliczalnoci rodzi pytanie, czy to jeszcze jest wybr i jaka jest jego jako? Bardzo powane dyskusje dotycz moliwych skutkw nadmiernej ekspansji obrazw, ktre wypieraj sowo bez sowa nie ma (tak twierdz psychologowie) abstrakcyjnego mylenia. Patrzenie nieodczny atrybut nowych mediw jest bezrefleksyjne, przyzwyczaja do kierowania si gwnie odczuciami i odruchami, nie do refleksji52. Co to oznacza dla kultury, edukacji, komunikacji spoecznej, dla socjalizacji modego pokolenia? Tego jeszcze do koca nie wiemy. By moe wysuwane przez wielu humanistw ostrzeenia s bezzasadne. By moe jzyk audiowizualny pozwoli nowym pokoleniom lepiej ni w linearnym jzyku alfabetycznym rozwija myl, twrczo, emocjonalno, a multimedialne sieci z wiksz skutecznoci bd zawizywa midzyludzkie wizi. Pierwsze prawdziwie cyfrowe pokolenia (majce ju swoje etykiety: e-generation, screen generation, medialni nomadowie) wchodz dopiero w doroso. Wikszo pyta dociekajcych skutkw rewolucji informacyjnej nie jest
52 K. Krzysztofek, M. S. Szczepaski, op. cit., s. 198-205.

253

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

dokadnie rozpoznana. Na razie sprawiamy wraenie oszoomionych szokiem cywilizacyjnym i jego moc uwodzenia ludzi modych. ledzimy ekspansj urzdze w domach i instytucjach edukacyjnych, umiejtnoci posugiwania si nimi przez ludzi modych, odnotowujemy czas, jaki powicaj siedzeniu przy komputerze. Bardziej zaawansowane studia prbuj zaznaczy to, czym s media dla ludzi modych w wymiarze spoecznym i emocjonalnym. Modzi nie zdaj sobie do koca sprawy, ani jak due i jeszcze nieodkryte przez nich moliwoci tkwi w nowych mediach, ani jak bardzo mog by one dla nich puapk i miraem. Oni po prostu w nie wchodz i wykorzystuj w sposb, jaki okazuje si moliwy, interesujcy, zabawny. Robi to bez przewodnikw, mentorw, za przyzwoleniem dorosych, lecz bez ich udziau. W sieci uprawiaj w czystej postaci socjalizacj pod wasnym nadzorem. Jak dynamicznie nowe media opanowuj mode pokolenie, ilustruj dane dotyczce korzystania z usug Opera Mini, jednej z kilku mobilnych przegldarek internetowych dla telefonw komrkowych wyposaonych w Java ME, tworzonej i rozwijanej przez norwesk firm Opera Software ASA. Jej uytkownicy to w wikszoci osoby w wieku 18-27 lat, mieszkajce w najrniejszych zaktkach kuli ziemskiej. Tylko w kwietniu 2011 roku 107,1 mln osb uyo w swoich telefonach Opera Mini. Serwer umoliwi im przejrzenie 57,9 mld stron i skompresowanie oraz dostarczenie 954 mln MB danych.
Rys. 7.26. Miesiczne porcje danych przetwarzanych i udostpnianych uytkownikom przegldarki internetowej Opera Mini dynamika usug w latach 2008-2010
Ilo danych przetworzonych przez miesic (w milionach megabajtw) 1000 mln 900 mln 800 mln 700 mln 600 mln 500 mln 400 mln 300 mln 200 mln 100 mln 0 6/2009 9/2009 12/2009 3/2010 6/2010 9/2010 12/2010 3/2011

rdo: State of the Mobile Web, April 2010, Raport Opera Software, May 24, 2011, s. 4.

Polska, ktra przez lata naleaa do najbardziej dynamicznych rynkw w tej brany, w ostatnim czasie oddaa swoj pozycj w rankingu mniej nasyconym technologicznie krajom, takim jak Kazachstan, Biaoru, Egipt czy Filipiny. Niemniej cigle zaliczana jest do jednego z bardziej liczcych si obszarw, zwaszcza ze wzgldu na aktywno w sieci ludzi modych. Modzi Polacy s jednymi z najczciej uywajcych swoich telefonw w wiecie. Podobnie jak modzie ze Stanw Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Brazylii bardzo wczenie przechodz inicjacj ze sprztem ICT 12% otrzymao swj pierwszy telefon, gdy miao nie wicej ni 10 lat, a kolejnych 87%, gdy byo w wieku 11-20 lat. Podobnie jest z pierwszymi dowiadczeniami w korzystaniu
254

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

z Internetu 22% modych Polakw korzystao z przegldarek internetowych, zanim skoczyo 10 lat, a nastpne 75% zdobyo to dowiadczenie w drugiej dekadzie ycia. Modzi Polacy nieustannie s on-line 87% ma nawyk uywania Internetu w rodkach masowej komunikacji (w autobusach, tramwajach, pocigach) i umieszczania swoich wytworw w sieci. W innych zachowaniach modzi polscy internauci sprawiaj wraenie bardziej tradycyjnych czciej ni inni maj karccy stosunek do tych, ktrzy esemesuj podczas posikw, czciej pisz tradycyjne listy i wysyaj je tradycyjn poczt. S mniej bezkrytyczni wobec zjawiska anonimowoci czy upubliczniania sfery prywatnej w sieci. Czciej za to opracowuj hasa, ktre umieszczaj w Wikipedii, chocia nie s rekordzistami w czytelnictwie ksiek czy zwaszcza gazet53 (rys. 7.27).
Rys. 7.27. Czy opublikowae(-a) kiedykolwiek haso w Wikipedii?
Tak 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% US CN IN ID NG RU ZA UA UK VN BR DE PL Nie Nie wiem

rdo: State of the Mobile Web, October 2010, Report Opera Software, November 24, 2010, s. 40.

Rys. 7.28. Ile godzin tygodniowo spdzasz on-line?

19,8 14,5 16,3 12,6 17,7 17,4 13,7 10,7 10,9 6,1 10,6 10,3

Uytkownicy internetu
12,8

17,1

Kobiety

20-24

15-19

Ogem

Mczyni

25-29

50-59

+60

Zawodowe

Podstawowe

Wiek

Wyksztacenie

rdo: World Internet Project Poland 2010, s. 34.

Przecitny polski nastolatek jest prawie 20 godzin tygodniowo on-line. Jest to dwukrotnie duej ni w pokoleniu rodzicw i ponad trzykrotnie duej ni w pokoleniu dziadkw. Grup najbardziej aktywn s licealici, czciej chopcy anieli dziewczta (rys. 7.28). Spord rnych mediw, z ktrych korzystaj modzi, Internet jest
53

State of the Mobile Web, October 2010, Report Opera Software, November 24, 2010, s. 21-42. Badanie
zrealizowano w 2010 roku wrd 300 000 uytkownikw przegldarki Opera Mini w wieku 18-27 lat.

rednie

Wysze

30-39

40-49

255

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

tym, z ktrego najtrudniej byoby im zrezygnowa. Im modszy wiek, tym przywizanie do Internetu wiksze. Medium najzupeniej zbdnym jest dla modych telefon stacjonarny, radio i w mniejszym stopniu telewizja. To, bez czego nie mogliby si oby, to Internet i telefon komrkowy (rys. 7.29). Jest to ukad preferencji odmienny od tego, jaki mona przypisa pokoleniu rodzicw (ktremu najtrudniej by si byo rozsta z telewizorem i telefonem komrkowym) i zasadniczo odmienny od profilu dziadkw (dla ktrych telewizja i radio s mediami najwaniejszymi, a Internet i telefon komrkowy tymi, bez ktrych mogliby si spokojnie oby).
Rys. 7.29. Hierarchia wanoci mediw a wiek uytkownikw
Pierwsze miejsce Drugie miejsce Trzecie miejsce Czwarte miejsce Telefon komrkowy 2,29 2,11 2,29 2,39 2,61 2,89 3,49 Pite miejsce

Wiek

Telewizja 2,42 2,38 2,28 1,94 1,64 1,45 1,36

Radio 3,90 3,77 3,52 3,40 3,11 2,98 2,43

Internet 1,85 2,13 2,40 3,06 3,67 4,06 4,48

Telefon stacjonarny 4,54 4,61 4,50 4,21 3,97 3,62 3,23

15-19 20-24 25-29 30-39 40-49 50-59 60+

rdo: World Internet Project Poland 2010, s. 36.

Wikszo czasu nastolatkowie spdzaj na kontaktach z rwienikami czyni to nawet wtedy, gdy odrabiaj lekcje, surfuj po Internecie w poszukiwaniu potrzebnych informacji lub graj. Polsk modzie wyrnia wysokie uczestnictwo w serwisach spoecznociowych. Korzystanie z tego typu portalu deklaruje 43% modych internautw. Wikszy poziom intensywnoci wykazuj tylko nieliczne europejskie kraje (rys. 7.30). Dynamiczna ekspansja nowych technologii komunikacyjnych skierowana do ludzi modych ksztatuje nowe pokolenie. Nowe media, z ktrymi modzi si nie rozstaj, wsptworz przestrze, w ktrej sieci relacji spoecznych nigdy nie byy tak gste jak dzi. Nigdy te wczeniej technologie nie eliminoway w takim stopniu ogranicze stwarzanych przez czas, miejsce czy bariery spoeczno-kulturowe. Nie oznacza to powszechnej solidarnoci, mioci, gbokich i silnych wizi, woli wsppracy czy obywatelskiego zaangaowania, cho stwarza tak moliwo54. Nowe media s nie tylko narzdziami uspoecznienia. Pozwalaj one na wyraanie i refleksyjne przeywanie wasnego Ja. Ekspozycja siebie w sieci czy to na zdjciach, czy poprzez blogi, czy zwyke gadu-gadu wywouje reakcje innych, a te zmuszaj do przygldania si wasnemu Ja. W ten sposb nowe technologie
54 M. Krajewski, Stan czuwania [w:] M. Filiciak i in., Modzi i media, Nowe media a uczestnictwo w kulturze, Raport Centrum Bada nad Kultur Popularn SWPS, Warszawa 2010, s. 35-41.

256

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

komunikowania staj si rwnie technikami siebie. Sieciowa towarzysko, spoecznociowe grona tworz now platform do bycia zauwaonym przez ludzi, na ktrych modym zaley, tym waniejsz, e w realu wszystkie ukady spoeczne, ktre wyznaczay poczucie my (tak wane dla ksztatowania poczucia ja), straciy moc wizania, przestay by punktem odniesienia i wsparcia. W tym kontekcie koledzy z Facebooka czy Naszejklasy zaczynaj si jawi jako jedyne stabilne to spoeczne dla oceny wasnych osigni i wyborw55.
Rys. 7.30. Udzia osb deklarujcych korzystanie z portalu spoecznociowego
60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% LV NL DK SE HU SI PL UK CZ LT EE IE IT SK BE FI MT LU EU AT GR FR ES CY DE PT BG RO 27

rdo: Opracowanie DAS na podstawie: Komisja Europejska (2010), Special Eurobarometer 335, E-Communications Household Survey Fieldwork: November December 2009, Brussels.

W sieci bardziej ni w realu moe by realizowana jedna z najwaniejszych potrzeb modoci ycie w zgodzie z sob, goszenie wasnych przekona i wartoci, autentyczne, nieudawane realizowanie si i spenianie swoich zainteresowa. Jakkolwiek granie-kogo-kim-si-nie-jest nigdzie nie udaje si tak doskonale jak w sieci, to i bycie-autentycznym-sob nigdzie poza ni nie jest a tak moliwe. Wbrew pozorom faszem modzi bardziej brzydz si ni niekompetencj, a nieprzejrzystoci norm spoecznych potrafi przeciwstawi jednoznaczno wasnych regu, jakie tworz w sieci. To sprawia, e jest ona dla nich nie tylko wana, ale i bardziej swojska (bo oparta na wasnych zasadach i normach). Sie uspoecznia, indywidualizuje, sie jest oaz wolnoci. Jest rwnie przestrzeni, w ktrej rodzi si nowy typ kultury jest ni kultura uczestnictwa. Przestrze kontaktw spoecznych w sieci jest rwnoczenie przestrzeni cyrkulacji treci kulturowych, ktre w niewielkim tylko stopniu s wytworem tradycyjnych instytucji czy autorytetw. W wikszoci wsptworz je inni uytkownicy sieci i sami modzi poprzez zamieszczanie w linkach i portalach swoich wytworw, informacji, komentarzy, ocen, z ktrych powstaje pewne mylowe i jzykowe uniwersum56.
55 56 M. Marody, Poszukiwanie dowodu na wasne istnienie [w:] M. Filiciak i in., op. cit., s. 65-69. Kompleks takich zjawisk, okrelanych jako Web 2.0, oznacza charakterystyczne dla modych ludzi przejcie od sieci tylko do odczytu do sieci, w ktrej uytkownicy aktywnie korzystaj z mediw i wypeniaj je wasnymi treciami. Sprzyjajcym czynnikiem jest to, e do podejmowania czynnoci twrczych nie jest potrzebne kosztowne oprogramowanie i wysoce specjalistyczna wiedza, lecz darmowe i atwe w uyciu powszechnie dostpne aplikacje zob. Strategia Rozwoju Kapitau Spoecznego, s. 43, za Raport Polska 2030, s. 153.

257

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

Tego rodzaju moliwo motywuje modych do pogbiania wiedzy i omiela ich do zabierania gosu w sprawach, na ktrych si znaj lub ktre s dla nich wane. Takie lokalne w gronie zainteresowanych dziaania mog te suy podniesieniu wiadomoci obywatelskiej. Potrzeba skonfrontowania wasnego pogldu z ludmi nalecymi do ich sieci wzmacnia poczucie cznoci z innymi i daje poczucie, e mona wnie co wartociowego w toczce si dyskusje spoeczne, a nawet o czym zadecydowa57. Doskona ilustracj takich moliwoci sieci byy zachowania modych w okresie kampanii wyborczej do sejmu w 2007 roku. Czym jest sie, czym bywa i czym by moe, jest nie tylko uzalenione od jej technicznych moliwoci czy pomysowoci ludzi. Wydaje si, e czynnikiem, ktry w najwikszym stopniu okrela jej charakter, przynajmniej w yciu modych, jest jako ycia spoecznego. Im bardziej jest ono nieprzyjazne dla modziey i im bardziej obumara i zabetonowana niewraliwa na jej jzyk i jej sposb widzenia wiata jest sfera publiczna, tym wiksza istnieje pokusa uciekania w wirtualn rzeczywisto i ignorowania w niej rzeczywistoci realnej. Perspektywa, e Internet stanie si dla modziey mniej wany, jest mao prawdopodobna, bowiem oferuje on zbyt wiele atrakcji i moliwoci. Perspektywa, e stworzy konstruktywne sprzenie zwrotne z realem, jakkolwiek jeszcze sabo zarysowana, nie jest niemoliwa. Korzystanie z komputerw, Internetu i telefonw komrkowych jest silnie spoecznie zrnicowane. W Polsce ronie podzia cyfrowy, tj. rnice midzy osobami odnajdujcymi si w medialnym, cyfrowym wiecie modszymi, lepiej wyksztaconymi, mieszkajcymi w wikszych miastach a osobami pozbawionymi dostpu, a przede wszystkim kompetencji, pozwalajcych im korzysta z nowoczesnego sprztu, co stanowi potencjalne rdo ich wykluczenia z symbolicznego i komunikacyjnego uniwersum, po ktrym porusza si mode pokolenie58.

Podsumowanie
Wraz z nastaniem gospodarki rynkowej rwnie w Polsce konsumpcja i konsumpcjonizm stay si gwn osi socjalizacji modego pokolenia. Dzisiejsi 19-30-latkowie s pierwsz generacj cakowicie poddan jej wpywowi. Denie do stylu ycia okrelonego przez konsumpcj bezsprzecznie peni rol podstawowego czynnika aktywizujcego modzie, ktra inwestuje w wyksztacenie, by zdoby odpowiedni prac, bo ta gwarantuje moliwo korzystania z dobrodziejstw spoeczestwa konsumpcyjnego. Wane jest przy tym zrozumienie, e orientacja na mie, a raczej mie, by by, nie jest orientacj wyboru jest orientacj zadan modziey przez dominujc kultur. Konsumpcjonizm, w potocznym odbiorze traktowany jako niedajce si uzasadni realnymi potrzebami denie do posiadania i uywania rzeczy, jako hedonistyczny materializm, jest w gruncie rzeczy czym wicej. Jest ofert kulturow, ktra powstaa z mariau spoeczestwa dobrobytu i niczym nieskrpowanej wolnoci, lansowanej swego czasu przez ruchy kontestacyjne modziey na Zachodzie. Dzi jest ona ofert caego ponowoczesnego swiata, promujc ide samorealizacji, otwartoci, poszukiwania nowych wzorw ycia i tosamoci, propaguje i dostarcza wiele
57 58 H. Jenkins, Nowe formy uczestnictwa w kulturze [w:] M. Filiciak i in., op. cit., s. 136-137. Strategia Rozwoju Kapitau Spoecznego, s. 45, za Raport Polska 2030, s. 152.

258

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

moliwoci wyboru, nakania do nadawania im dowolnych subiektywnych znacze. T stron konsumpcjonizmu dostrzegaj zwaszcza ludzie modzi, nieznajcy niedoborw okresu realnego socjalizmu, a oswojeni z rzeczywistoci, w ktrej wolno i dostpno dbr staj si coraz bardziej powszechne. W praktyce (w polskich realiach) konsumpcjonizm uaktywnia si przede wszystkim w swej rynkowej roli bardziej zachca do zakupu towarw i usug, ni refleksji i poszukiwania alternatywnych wzorw ycia. Socjalizowani do konsumpcji wedle dwch rnych schematw (okresu niedoboru, ktry ksztatowa zachanno na dobra, jakiekolwiek by one nie byy, i okresu post-niedoboru, w ktrym celebrowany jest wybr i rne filozofie posiadania i uywania rzeczy) s dzi modzi Polacy aktywnymi konsumentami, ktrzy z szerokiego przesania konsumpcjonizmu czerpi nade wszystko poczucie naturalnoci obcowania z przedmiotami i stylem ycia bazujcym na przyjemnociach. Lubi posiada dobra, ktre uatwiaj ycie, czyni je nowoczeniejszym, dostarczaj satysfakcji. Nierzadko s traktowane jako oznaka statusu. Aspiracje konsumpcyjne modych s bardzo due i nie dotycz wycznie dbr materialnych dotycz stylu ycia, w ktrym nadaje si okrelone funkcje i symboliczne znaczenie dobrom materialnym. Markowe ubrania nie s kupowane po to, by wyglda w nich jak z urnala, lecz po to, by podkreli wasny smak, umiejtno zabawienia si kolorem czy faktur, czasami by co zamanifestowa. Wyjazd na wczasy w formule all inclusive wybieraj leniwi, zapracowani lub ci, ktrym jest to potrzebne do potwierdzenia wasnego statusu. Ci, ktrzy czego szukaj i chc zamanifestowa swoj niekonwencjonalno, wybieraj turystyk kwalifikowan. Modzi Polacy nale do najbardziej turystycznie aktywnych w Europie. Jednoczenie za korzystnymi dla nas rednimi kryj si gbokie spoeczne zrnicowania, ukazujce procesy dziedziczenia okrelonego stylu ycia wrd modziey (biedni nie wyjedaj). Czas wolny, tak wany dla modego pokolenia, jest czasem bardzo ograniczonym, gdy modzi Polacy duo pracuj. Zazwyczaj nie starcza im czasu na podjcie aktywnoci sportowej, rekreacyjnej czy kulturalnej poza domem. Problem ten w najwikszym stopniu dotyczy osb po trzydziestce aktywnych zawodowo i majcych rodzin. Przy duych napiciach czasowych i braku uksztatowanych nawykw wychodzenia z domu formuje si specyficznie polski styl spdzania czasu wolnego w domu via media. Wida to nie tylko w deklaracjach osb modych, lecz rwnie po strategiach wydatkowania pienidzy, gwnie na zakup sprztu audiowizualnego i ICT, pozwalajcych na kontakt ze wiatem i kultur w zaciszu domowego ogniska. Niemniej z drugiej strony rosn wydatki modych gospodarstw domowych na restauracje, hotele; weekendy poza domem staj si standardem, do ktrego coraz czciej si aspiruje. Modzi coraz wicej zarabiaj i coraz wicej wydaj. Zarwno ich przychody, jak i dochody przewyszaj redni dla ogu spoeczestwa, co jest po raz pierwszy tak widocznym zamaniem dotychczasowej tendencji wyszych dochodw wrd reprezentantw starszego pokolenia. Mona przyj, e zadziaao tu kilka rnych czynnikw zarwno wyszych i wyej opacanych kwalifikacji dobrze wyksztaconego pokolenia, elastycznych form zatrudnienia (ktre, cho nie daj poczucia bezpieczestwa, umoliwiaj gromadzenie wikszych dochodw), jak i lepszej kondycji gospodarki. Dziki wyszym dochodom modzi z wiksz swobod mog zaspokaja swoje potrzeby konsumpcyjne. Ich domy czciej s wyposaone w nowoczesny sprzt. Modzi lubi kupowa rzeczy, cho nie lubi robi tego bez praktycznej
259

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

potrzeby. Nie wykazuj przy tym oznak nadmiernie wybujaej konsumpcji. wiadczy o tym zarwno struktura wydatkw, dochodw, jak i brak nadmiernego zaduania. Rejestry odnotowujce niespacone w bankach dugi, wskazuj jedynie na 5% kredytobiorcw. Wrd nich ludzie modzi, do 30 r.., podlegaj ryzyku niespacenia kredytu w mniejszym stopniu ni pozostali. By moe wcale nie jest to jaka szczeglna zasuga modych, lecz wynik prostego faktu, e poowa populacji nie moe skorzysta z oferty bankowej (jest zatrudniona na warunkach tymczasowych i nie posiada zdolnoci kredytowej). Okoliczno tego rodzaju stanowi powan przeszkod w zaspokojeniu najpilniejszej potrzeby ludzi modych mieszkania. Biorc pod uwag powszechno tej potrzeby (40% ludzi modych nie ma samodzielnego lokum) i fakt, e dysponuj wasnymi dochodami, maa elastyczno bankw wydaje si anachroniczna i nieracjonalna. Dzi nierwny udzia w konsumpcji jest wikszy ni nierwnoci dochodw wrd osb modych, co musi by dla nich szczeglnie dotkliwe, bo dotyczy subiektywnie bardzo wanej sfery i wywouje poczucie nierwnego traktowania. Pozostawianie tak duej czci modego pokolenia poza moliwoci korzystania z udogodnie, ktre uatwiaj dostp do konsumpcji, moe oznacza pogbianie si nierwnoci spoecznych. Proces ten, dzi jeszcze niezbyt zaawansowany, bdzie si uwidacznia, w miar jak bd si realizoway (i rnicoway) kariery zawodowe pokolenia (rne w dualnym podzielonym na segmenty rynku pracy). Nie byby to dobry znak. Zbyt due nierwnoci spoeczne zawsze wywouj problemy, daleko wykraczajce poza polityczn sfer. Przekadaj si na wysze wskaniki problemw ze zdrowiem (rwnie psychicznym), powoduj przyrost spoecznych patologii i zachowa na granicy prawa, nie su spjnoci spoecznej, przyczyniaj si do powstawania resentymentw i uprzedze, wyczaj due segmenty spoeczne spod moliwoci oddziaywania spoeczestwa obywatelskiego. O ile teza o modych Polakach jako bardzo aktywnych konsumentach na rynku dbr i usug jest dobrze empirycznie udokumentowana, o tyle nie ma danych, ktre ukazywayby ich prywatne filozofie konsumpcji, pozwalajce rozstrzygn, na ile s oni postmaterialistycznie zorientowani. Zapewne orientacja tego rodzaju pojawia si w grupach o duym zaspokojeniu potrzeb konsumpcyjnych, a nieobecna jest tam, gdzie deficyt podstawowych i lansowanych przez kultur dbr jest cigle duy. Wiemy, e otwarciu postmaterialistycznemu sprzyja w duej mierze wyksztacenie, ale i tutaj mamy spory obszar empirycznej niewiedzy. Nie odpowiadaj na nasuwajce si pytania diagnozy czasu wolnego i uczestnictwa modych w kulturze, w wikszoci majce charakter frekwencyjny i instytucjonalny. Istniejce wycinkowe opisy stylw ycia okrelonych grup i rodowisk raczej koncentruj si na podkrelaniu ich prokonsumpcyjnego nastawienia (tak jest np. w przypadku opracowa dotyczcych singli). Nie wiemy, jak bardzo nie jest zaspokajana potrzeba duchowoci i spoeczna wraliwo modziey. Wiemy, e nie wyczerpuje si ona w jej stosunku do religii, coraz mocniej indywidualizowanej i odrywajcej si od instytucjonalnych nakazw. Nie wiemy czy, kto i gdzie cech duchowoci i wraliwoci modziey pobudza. Nie jest to na pewno szkoa, raczej nie kino, by moe rodzice, ksika, a najpewniej sami modzi w kontaktach wzajemnych midzy sob lub z samym sob. Paszczyzn, w ktrej otwarto, autentyzm emocji, potrzeba reagowania na wiat i wyraania siebie ujawnia si z nieskrpowan si, jest Internet. Dzi peni on wiele funkcji jest kopalni informacji i wiedzy, ktr wsptworzy sama modzie.
260

KonSuMpcJa, czaS Wolny, noWe Media

Jest miejscem ekspozycji wasnego Ja i wasnych wytworw, zawizywania spoecznych wizi i miejscem intymnych schadzek. Jest wreszcie wielkim targowiskiem i polityczn agor. Sporo dzi wiemy o modych w sieci na tyle duo, by twierdzi, e odmienia ona znaczco mode pokolenie. Tworzy przestrze, do ktrej doroli nie maj dostpu i ktrej w wikszoci nie rozumiej, ktr postrzegaj przez pryzmat, ich zdaniem, bezmylnego klikania w myszk. Tak czsto bywa, lecz Internet sprzyja rwnie wielu wanym sprawom kreuje nowy typ kultury (jest to kultura uczestnictwa), pomaga realizowa wasne pasje (na ktre nie ma instytucjonalnego odpowiednika w realu), zaspokaja wane spoeczne potrzeby (buduje wizi i poczucie przynalenoci, ktrego nie jest w stanie zaoferowa realne spoeczne otoczenie), pomaga upora si z poznaniem i ogarniciem refleksj wasnego Ja, ma niedajc si przeceni obywatelsk si (jak adne medium potrafi przekaza silne emocje, przeamujc bariery przestrzenne, spoeczne i kulturowe). Czym Internet bdzie, w duej mierze zaley od tego, w jakim stopniu zachowa zdolno samoregulacji dziki obronie etycznych zasad, rwnowadze midzy innowacj a dystansem do wasnych technicznych moliwoci, jak rwnie dostpnoci, ktra nie wykluczy adnej z grup modziey (jak na razie poza dostpem do Internetu we wasnych domach jest 40% modziey z biedniejszych rodzin59). Nieodgadnione moliwoci Internetu, ale i moliwe zagroenia sprawiaj, e kwestia edukacji kulturalnej i medialnej staje si w kontekcie spoeczestwa informacyjnego bardzo wana, jeli nie kluczowa. Jak na razie uczymy modzie technicznych sprawnoci obsugi komputera s one bardzo wane, bo w epoce elektronicznych mediw brak umiejtnoci poruszania si w sieci ma wykluczajcy z ycia spoecznego charakter. Niemniej nie powinnimy zapomina, e dzi, by moe bardziej ni kiedykolwiek przedtem, potrzebne s rwnie inne umiejtnoci samodzielnego i krytycznego poszukiwania wiedzy, formuowania i przekazywania myli w jzyku komunikatywnym dla rnych odbiorcw, bezpiecznego poruszania si w sieci, wykorzystywania internetu do konstruktywnych celw.

59

PISA 2009 Results: Students on Line. Digital technologies and performance, vol. VI, OECD 2011, s. 146.

261

8.

8. Mode pokolenie i nowy ustrj pogldy, postawy i obecno w publicznej sferze ycia
8.1. Polityczna bierno: kontestacja czy indyferentyzm? 8.2. Oywienie polityczne modziey w 2007 roku efekt kampanii spoecznych czy politycznego zaangaowania? 8.3. Deficyt obywatelstwa specyfika polska, specyfika modoci czy specyfika pokolenia? 8.4. Zaangaowanie spoeczne i edukacja obywatelska modziey 8.5. Stosunek do zachodzcych przemian i do ustroju Podsumowanie

8. Mode pokolenie i nowy ustrj pogldy, postawy i obecno w publicznej sferze ycia
rozdzia SMy

Kwestie polityczne nie s tymi, ktre s wane dla modziey. Nie wpisuj si one w jej wiat przeywany. Tylko od czasu do czasu budz emocje modych, czasami staj si przedmiotem ich refleksji czy ocen. Zazwyczaj funkcjonuj na obrzeach wiadomoci modziey, tworzc latentny wymiar rzeczywistoci, trudno dostpny jej samej i badaczowi. Nie oznacza to bynajmniej, e nie jest to wymiar wany. Polska ma za sob dwadziecia lat przemian o historycznym znaczeniu, lecz pytanie o to, na ile znajduj one akceptacj modego pokolenia, wydaje si nie do koca rozstrzygnite. Epatowani ideologi sukcesu, przekonywani, e yj w spoeczestwie wielkich moliwoci, modzi Polacy szybko zaczli udowadnia, i s dziemi nowego systemu: bezprecedensowy wzrost aspiracji edukacyjnych i statusowych, wysokie oczekiwania co do poziomu ycia, optymizm, pragmatyzm i aktywne postawy yciowe stay si udziaem znaczcej czci modego pokolenia. Jednoczenie system podlega mniej dynamicznym i mniej oczywistym zmianom. Modzi ludzie przekonywani do wartoci sukcesu, kuszeni konsumpcyjnym stylem ycia zaczli coraz boleniej zderza si z niewydolnoci systemu, najpierw w sferze edukacji, potem rynku pracy. Jako pierwsi zaczli na sobie dowiadcza konsekwencji wchodzenia Polski w zoone relacje ze wiatem globalnym. Wiek niepewnoci (K. Galbraith), spoeczestwo ryzyka (U. Beck), pynna nowoczesno (Z. Bauman) coraz wyraniej staway si rwnie polskimi metaforami. W takim kontekcie racjonalno podejmowanych decyzji zawodzi i rodzi frustracje. Zawodzi tym bardziej, e Polska pierwszych dwudziestu lat transformacji to rwnie kraj wielkich spoecznych i materialnych niedoborw. Czy modzi dostrzegaj te okolicznoci czy rozumiej powody, dla ktrych ich decyzje i plany yciowe czasami zawodz? Czy i kogo obwiniaj siebie, czasy, w ktrych yj, czy system? Czy uwaaj, e spoeczestwo jest do zrobienia, czy raczej uwaaj, e ma by zrobione? Formuowano na ten temat rne opinie od takich, ktre sugeruj, i mamy do czynienia z odpywajcym politycznie pokoleniem, obojtnym na sprawy publiczne i politycznie nieobecnym, niezorientowanym, do takich, ktre dopatruj si w nim ukrytego potencjau buntu. W gruncie rzeczy odwyklimy przez ostatnich kilka dekad od patrzenia na modych w kategoriach potencjalnych buntownikw, zainteresowanych przestawianiem biegu historii. Wydarzenia w krajach arabskich czy sytuacja w Hiszpanii, jakkolwiek przypominaj o cigle obecnym duchu buntu wrd ludzi modych, nie zdoay jeszcze uniewani tezy, ktra wynika z wielu europejskich diagnoz e wspczesna modzie to nie jest pokolenie, ktre chce zmienia wiat, raczej chce si do niego zaadaptowa. Cigle tak jeszcze mylimy, zbierajc rne argumenty popierajce t tez: e brak jest porywajcych ideologii, ktre organizowayby emocje i wytyczay polityczne cele, e nie ma alternatywnych wizji, e najbardziej dzi urzekajcy kulturowy przekaz ideologia konsumpcjonizmu nie porywa do zmian, lecz odgrywa rol skutecznego piorunochronu, dokonujcego absorpcji nadmiaru energii z systemu.
265

Mode poKolenie i noWy uStrJ

Tym niemniej nic nie jest przesdzone, moliwe s rne scenariusze przyszoci. Wszak w spoeczestwach wspczesnych linie napi spoecznych i konflikty grupowych interesw nie zostay wyeliminowane. Wrcz przeciwnie, napi i podziaw jest znacznie wicej, lecz ich zoono i inny charakter czyni je trudniejszymi do dostrzeenia, a zwaszcza konstruktywnego rozwizania. Dotyczy to rwnie modziey, ktra moe okaza si bardzo powanym, rwnie w sensie politycznym, problemem i wyzwaniem na kadym kontynencie (zob. analizy rozdz. 3 i 5). Falowanie jej zaangaowania politycznego najczciej skaniajce do wnioskw o politycznym upieniu modych rwnie dobrze moe by argumentem na rzecz tezy o kumulatywnym charakterze uczestnictwa politycznego i narastaniu gotowoci do czynnego wczenia si w proces przemian. Jacy s modzi Polacy jako obywatele? Czy angauj si w sprawy wykraczajce poza sfer prywatnoci i wasnych interesw yciowych? Jak oceniaj zachodzce w Polsce zmiany ustrojowe i na ile wczaj si w budow spoeczestwa obywatelskiego?

8.1. Polityczna bierno: kontestacja czy indyferentyzm?

Nie potwierdzio si oczekiwanie, e odzyskanie politycznej niezawisoci przywoa zjawisko zaangaowania obywatelskiego i czynnego udziau Polakw w yciu publicznym. Zamiast niego obserwujemy deficyt obywatelstwa niech do wspdecydowania o losach kraju. Zjawisko alienacji, wydawao si, e zronite tylko z minionym politycznym ustrojem, zatacza szerokie krgi w nowej, postkomunistycznej Polsce. Chocia ma ono dzi zupenie inn struktur (obejmuje czciej ofiary ni beneficjentw przemian ustrojowych), stanowi wyranie wybijajcy si element polskiego pejzau politycznego1. Modzie zaliczana jest do grup o wyjtkowo niskim poziomie zaangaowania i niskiej aktywnoci politycznej. Czy jednak rzeczywicie? Czym jest polityczna aktywno vs bierno w ogle i w odniesieniu do modziey? W podrczniku psychologii politycznej2 definiowana jest ona jako wszelkie formy zaangaowania jednostki w wywieranie wpywu na rzdzcych i decyzje, jakie oni podejmuj na rnych szczeblach wadzy. S to wic zarwno pewne zachowania wobec wybranych elementw systemu politycznego (instytucji, partii, opcji politycznych czy samych politykw), pewien rodzaj emocjonalnego zaangaowania, jak i zwyke zainteresowanie kwestiami politycznymi, ktre owocuje odpowiednio wysokim poziomem wiedzy o polityce. Minimalny, graniczny poziom uczestnictwa politycznego wyraa si udziaem obywateli w wyborach. Polska spord pastw postkomunistycznych zajmuje ostatnie miejsce pod tym wzgldem. rednia frekwencja w wyborach parlamentarnych wynosi u nas 45,99%, podczas gdy na Sowacji 81,9%, w Czechach 78,02%, a na otwie 76,21% (rys. 8.1).
1 K. Korzeniowski, Alienacja polityczna a uczestnictwo polityczne w warunkach transformacji systemu [w:] J. Reykowski (red.), Wartoci i postawy spoeczne a przemiany systemowe. Szkice z psychologii politycznej, IP PAN, Warszawa 1993. K. Skaryska, Aktywno i bierno polityczna [w:] K. Skaryska (red.), Podstawy psychologii politycznej, IP PAN, Warszawa 2002.

266

Mode poKolenie i noWy uStrJ

Rys. 8.1. rednia frekwencja wyborcza w krajach postkomunistycznych3

90%

80% 78,02 70% 68,07 60% 63,11 58,09 50% 45,99 76,21

81,87 72,64 69,03 68,64

40%

30% BG CZ EE LT LV PL RU SK SI HU

rdo: M. Czenik, Frekwencja wyborcza w Polsce. Perspektywa porwnawcza , Scholar, Warszawa 2007.

Modzi Polacy (18-24 lata) stanowi najwikszy odsetek wrd politycznie biernych. Przez wiele lat ich udzia w wyborach nie przekracza progu 40%. W referendum unijnym modzieowy gos za by sabszy ni oczekiwano (niewiele ponad 1/3 uprawnionych do gosowania). Przeomem byy wybory parlamentarne w 2007 roku, w ktrych frekwencja modych bya nadspodziewanie wysoka, w zalenoci od wieku 50-62,5%. Na niskim poziomie utrzymuje si zainteresowanie kwestiami politycznymi wrd modziey. W 2010 roku 14% dziewitnastolatkw deklarowao zainteresowanie polityk. Ponad jedna czwarta (27%) przyznaa, e si ni praktycznie nie interesuje, a dalsze 17%, e w bardzo maym stopniu. Zdecydowana wikszo modych nieodmiennie twierdzi, i ewentualne wstpienie do partii politycznej w ogle nie wchodzi w gr. Nie odrzuca takiej moliwoci 12% modziey4. Co pity mody uczcy si Polak nie widzi nic zego w rzdach niedemokratycznych5, a wiat polityki postrzega jako brudy, cyrk, bezsens, chaos, bagno, miejsce walki o stoki i stanowiska6. Odrzucanie wiata polityki i wyrana koncentracja wspczesnej modziey na sobie wasnych celach i deniach yciowych mog istotnie sugerowa, e mamy do czynienia z pokoleniem egotycznym, apolitycznym, bardziej oddanym karierze zawodowej i uciechom czasu wolnego ni chci wpywania na ksztat ycia spoecznego. Niski stopie uczestnictwa modych w polityce i zaangaowania w ni rwnie dobrze da si jednak wytumaczy wikszym wyczuleniem modziey na punkcie moralnoci politycznej i krytyczn postaw wobec polityki.
3 Pod uwag brano frekwencj we wszystkich wyborach parlamentarnych przeprowadzonych po upadku reimw komunistycznych. W wypadku Polski nie uwzgldniono frekwencji w wyborach 1989 roku, ktre nie byy w peni demokratyczne. Modzie 2010, Raport CBOS, Warszawa 2011, s. 60-61. Ibidem, s. 43. T. Biernat, Spoeczno-kulturowe uwarunkowania wiatopogldu modziey w okresie transformacji, Wydawnictwo UMK, Toru 2006, s. 199.

4 5 6

267

Mode poKolenie i noWy uStrJ

By moe wic zmienia si pojmowanie polityki przez modych i ich podejcie do zagadnie politycznych. Jeli tak, bierno polityczna moe by nie tylko prost konsekwencj braku zainteresowania kwestiami politycznymi, lecz rwnie wiadomoci, e polityka funkcjonuje jako specyficzna i wyjtkowo wana sfera rzeczywistoci spoecznej, wobec ktrej modzi formuuj przemylane, pene refleksji oceny, postulaty i opinie, ktrych jednak nie artykuuj w konwencjonalny sposb. Taki punkt widzenia zmieniaby zasadniczo sposb postrzegania modziey jako aktora na politycznej scenie jako niekoniecznie indyferentnej, biernej, (trwale) niezaangaowanej masy, lecz bacznie obserwujcej spoeczn rzeczywisto, refleksyjnej, z nagromadzonym potencjaem buntu grupy spoecznej. W polskich realiach obydwa te warianty s wyranie obecne. Polityczny indyferentyzm cechuje modzie gorzej wyksztacon i bez wikszych yciowych perspektyw, kontestacja jest stylem typowym dla modziey usytuowanej korzystniej spoecznie i edukacyjnie licealistw i studentw.
Rys. 8.2. Zainteresowanie polityk modziey a typ szkoy
Bardzo due uwanie, szczegowo ledz prawie wszystko, co dzieje si w polityce Due do uwanie ledz to, co dzieje si w polityce rednie ledz jedynie gwne wydarzenia Uczniowie licew oglnoksztaccych technikw licew zawodowych, technicznych lub pro lowanych zasadniczych szk zawodowych 5% 2% 10% 1% 7% 3% 5% 0% 10% 30% 20% 30% 40% 16% 42% 43% 14% 50% 60% 42% 19% 16% 41% 70% 80% 90% Nike, niewielkie czsto umykaj mojej uwadze nawet wane wydarzenia adne praktycznie mnie to nie interesuje Okreli(a)bym to inaczej

17%

19% 26% 31%

1% 1% 2% 7% 100%

rdo: CBOS, Modzie 2010, s. 60.

Wgld w motywacje politycznego nieuczestnictwa modziey ukazuje, e potrafi ona refleksyjnie myle o polityce i swoich obywatelskich rolach, a styl jej obecnoci w publicznej sferze ycia wykracza poza opozycj bierno zaangaowanie, przyjmujc rwnie form dziaa nieformalnych. Poza dyskusj jest jedynie polityczny indyferentyzm postawa cakowitej obojtnoci wynikajca z przekonania, e polityka jest domen innych zwykemu czowiekowi nic do niej, bo i tak niczego to nie zmieni. Reprezentuj j zarwno uczniowie licew oglnoksztaccych, jak i szk zawodowych, a mylenie takie jest czsto spoecznie dziedziczone7.

Polityka to jeden wielki kocio. (...) Kompletnie mnie te rzeczy nie interesuj. Nie obchodzi mnie, kto jest po prawej stronie, kto po lewej, kto ma racj. Nie czytam gazet, a telewizj traktuj jak rozrywk. Nie szukam w niej politycznych awantur czy oskare. Kto jest ministrem, kto premierem po co mi to wiedzie? I tak aden z nich mi nie pomoe, nie zaatwi pracy. ONI si mn nie interesuj, tym bardziej ja nie zamierzam. (...) Nie rozmawiam
7 Cytaty pochodz z: P. Bk, Powody biernoci politycznej modziey w jej wasnych opiniach o sobie, praca magisterska powstaa w IS UMK, Toru 2004.

268

Mode poKolenie i noWy uStrJ

o polityce ani ze znajomymi, ani z rodzin. W domu zwyczajnie nie podejmuje si takich tematw. (...) Tak konkretnie to nikogo nie popieram (...) Myl, e poradz sobie w kadym ustroju. Demokracja, komunizm jakie to ma dla czowieka znaczenie? Niektrzy mwi, e wtedy byo lepiej, mniejsza bieda, ale ja wiem... wane jest, eby sobie jako tam w yciu poukada, reszta to ju jako leci.
Zbliony do tej postawy jest obywatelski eskapizm, ktry oznacza wiadome wycofanie zaangaowania z ycia publicznego (jako zanadto obciajcego emocjonalnie i wymagajcego odpowiedzialnoci) w swj prywatny wiat (traktowany jako jedyny wany i wart zaangaowania). Jako taki eskapizm demonstruje si na rne sposoby czasami jest czyst kalkulacj zyskw i strat, czasami wyraa lk lub cynizm. Jest wyborem, w ktrym kierujemy si osobistymi potrzebami i interesami, racjonalizujc je na bardzo rne sposoby. Jedn z opcji, czsto spotykan w rodowisku ludzi modych, jest kontestacja przez wycofanie demonstracja biernoci obywatelskiej niewidoczna dla zewntrznego obserwatora, subiektywnie oznaczajca brak zgody na polityczne status quo. Jeszcze inn odmian politycznej kontestacji jest zachowanie polegajce na gosowaniu negatywnym (tzw. protest voting ). Modzi id do wyborw, ale oddaj gosy niewane.

Udzia w wyborach to bardzo wane. Trzeba i, podpisa list czy odda gos. Naley uczestniczy w wyborach to nasz obowizek. Jednak moja obecno tam podniosa tylko frekwencj. Oddaem gos niewany, skreliem kilka nazwisk, niektrych zupenie mi nieznanych. Dlaczego tak zrobiem? Wszystko to jedna wielka reklama. Cae miasto obwieszone byo plakatami, wielkie zdjcia, ale ani sowa programu wyborczego. Na wybory naley pj, ale gos wany bd oddawa tylko w przypadku, gdy bd zna program konkretnego kandydata. Jeeli nie, to oddam gos niewany. Ale pjd. (...) Jeeli takich gosw niewanych jest wicej, to z pewnoci jest to pewna forma sprzeciwu. Moe ludzie chc co zakomunikowa, moe chc pokaza, e nie tak atwo zdoby ich gos, e nie wystarcz wielkie plakaty, czcze obietnice i marchewka na kiju. Na mj gos trzeba sobie zasuy, a przynajmniej wysili si, aby zaprezentowa rozsdny program wyborczy, ktry mgby mnie przekona.
Postawom takim trudno zarzuci brak politycznego zaangaowania. Zarwno wycofanie, jak i gosowanie negatywne jawi si jako polityczny manifest modziey, wyraz jej bezsilnoci i dezaprobaty dla wiata polityki, ktry jest odbierany jako jednoznacznie obcy i wrogi. Modzie nie stosuje metod radykalnego sprzeciwu w swoich zachowaniach ucieka w postawy pasywne, cho nieobojtne emocjonalnie. Maj one due symboliczne znaczenie, ale nie s konstruktywne w wymiarze obywatelskim. Sytuacja tego rodzaju nie generuje jednak popytu politycznego na ofert skierowan do modziey. Ugrupowania polityczne nie widz modych jako grupy spoecznej o specyficznym usytuowaniu, problemach i politycznym potencjale. Modzie nie dbajc o wasn obecno w publicznej sferze ycia, sama si marginalizuje na politycznej scenie, a jej obywatelskie milczenie sprawia, e staje si ona elementem przedwyborczej gry, niepotraficym przemwi wasnym gosem.
269

Mode poKolenie i noWy uStrJ

8.2. Oywienie polityczne modziey w 2007 roku efekt kampanii spoecznych czy politycznego zaangaowania?
Lata 2005-2007 byy okresem wyranego oywienia obywatelskiego polskiej modziey, demonstrowanego akcjami protestu (gdy podejmowano niewaciwe decyzje dotyczce resortu edukacji i szkoy8), rozdyskutowaniem modych na internetowych forach czy zwaszcza ich bezprecedensowym udziaem w wyborach parlamentarnych jesieni 2007 roku. Byy to jednoczenie lata dobrej sytuacji gospodarczej (wysoko PKB w 2005 roku wzrosa o 3,4%, w 2006 o 5,8%, w 2007 o 6,6%). Mimo to modzie nie widzc dla siebie perspektyw w kraju, masowo migrowaa za granic. Najwiksz barier okaza si mao chonny rynek pracy, trudno dostpny rynek mieszkaniowy, relacje dochodw do kosztw utrzymania. Nie mniejsze znaczenie miaa atmosfera polityczna w kraju i publiczna debata skoncentrowana na walce o historyczne symbole. Rozgoryczenie, poczucie zbdnoci, niepokj o wasn przyszo, to najczstsze emocje, jakie wyzwalaa tamta sytuacja w modziey. Otwarcie europejskich rynkw pracy dla Polakw wybawio z kopotu zarwno modzie (ktra zyskaa nadziej na lepsz przyszo), jak i politykw (ktrzy pozbyli si kopotu i mogli odetchn z ulg). Byy to jednak dla obu stron rozwizania poowiczne. Migrujca modzie jakkolwiek pozytywnie bilansujca swoje dowiadczenia zdobyte w kraju przyjmujcym w wikszoci traktowaa wyjazd jako brak innej alternatywy. Sytuacja w kraju wywoywaa coraz wiksze niezadowolenie, pobudzajc spoeczn aktywno i polityczne zaangaowanie modziey. Momentem przeomowym byo ogoszenie decyzji o wczeniejszych wyborach. Tematy polityczne zaczy goci w codziennych rozmowach, wywoywa refleksje i emocje modych. Mona to byo z atwoci wychwyci na licznych portalach internetowych, na ktrych wymieniali oni swoje uszczypliwoci wobec wiata w ogle i wiata politykw w szczeglnoci. Badania realizowane w tamtym czasie sygnalizoway zmian politycznych zachowa wrd modziey. Na pocztku 2007 roku ju nie kilka czy kilkanacie procent, lecz ponad poowa modziey (53,3%) mwia o powinnoci interesowania si polityk. Bya to prawie piciokrotna przewaga nad opiniami wrcz przeciwnymi (11,5%). Powinno ta motywowana bya najczciej chci posiadania orientacji w tym, co si dzieje, i moliwoci wpywania na bieg spraw w kraju (59%). Cz modziey podkrelaa znaczenie decyzji podejmowanych przez politykw dla wasnej przyszoci (16,4%). Deklaracje wzicia udziau w wyborach (nikt jeszcze nie wiedzia, e one tak szybko nastpi) zoyo wwczas 42% modziey, czyli wicej ni rednia dla najmodszych wyborcw w ostatnich wyborach. Nieco wicej byo tych, ktrzy twierdzili, e nie skorzystaliby z przysugujcego im prawa wyborczego (47%). Pozostali (11%) uzaleniliby swoj decyzj od okolicznoci. Deklaracje te pozostaway w cisym zwizku z typem szkoy, do ktrej uczszczaa modzie obywatelskie zaangaowanie najsilniej ujawnio si w szeregach modziey licealnej (tabela 8.1).
8 Np. akcja bezgiertycha.pl.

270

Mode poKolenie i noWy uStrJ

Tabela 8.1. Deklaracja udziau w wyborach parlamentarnych a typ szkoy

Czy wziby udzia w nastpnych wyborach? Tak Nie To by zaleao Ogem ZSZ 26,9 62,7 10,4 100,0 LZ, T 33,7 54,2 12,1 100,0 LO 52,2 36,9 10,9 100,0 Ogem 41,6 47,0 11,4 100,0

rdo: Badania wasne Porzucona generacja cieki edukacyjne i wchodzenie w doroso; zbiorowo dziewitnastolatkw (N = 1096), stycze-luty 2007.

Bardzo wyrane s zwizki postaw obywatelskich z aspiracjami yciowymi modziey. Ich wskanikiem mog by oczekiwania pacowe (tabela 8.2). Im wysze (i mielsze zwizane z nimi yciowe plany), tym wiksze deklarowane zainteresowanie udziaem w yciu publicznym. Sugeruje to, e modzi uchwycili funkcjonaln zaleno midzy decyzjami, jakie podejmuj politycy, i wasnymi zachowaniami obywatelskimi a wasn przyszoci. Pozytywne potwierdzanie tej zalenoci bdzie istotnym czynnikiem pobudzajcym do obywatelskiego zaangaowania, potwierdzanie braku takiego zwizku zadziaa dokadnie odwrotnie.
Tabela 8.2. Deklaracja udziau w wyborach a aspiracje pacowe
Czy wziby udzia w nastpnych wyborach? Tak Nie To by zaleao Ogem do 2 tys. 32,6 55,9 11,5 100,0 2 tys. 4 tys. 36,6 54,0 5,4 100,0 pow. 4 tys. 55,2 31,9 12,9 100,0 Ogem 41,6 47,0 11,4 100,0

rdo: Badania wasne Porzucona generacja cieki edukacyjne i wchodzenie w doroso; zbiorowo dziewitnastolatkw (N = 1096), stycze-luty 2007.

Po ogoszeniu przedterminowych wyborw rozgorzay polityczne dyskusje i pojawiy si obywatelskie inicjatywy, w ktrych coraz wyraniej zaczli uczestniczy modzi. Prawybory zorganizowane wrd studentw Warszawy ujawniy preferencje polityczne modziey: wygraa PO (60,2%), drugie miejsce z duym dystansem do zwycizcy zaja LiD (16,5%), PiS znalazo si na trzecim miejscu (9,7%)9. Interesujce z perspektywy rozpatrywanego tu problemu s uzasadnienia (pra)wyborczych decyzji modziey, raz jeszcze podwaajce tez o jej politycznej indyferencji10.
9 http://www.dziennik.pl/Default.aspx?TabId=334BackToCategory=11&ShowArticl... Wiele bada pokazywao, e od lat dominowaa orientacja liberalno-demokratyczna wrd modziey (zob. K. Szafraniec, Pokoleniowe preferencje dotyczce adu spoecznego [w:] B. Idzikowski i in. (red.), Modzie polska w nowym adzie spoecznym, Wydawnictwo Uniwersytetu Zielonogrskiego, Zielona Gra 2003. W prawyborach prezydenckich zorganizowanych w 2005 roku przez Centrum Edukacji Obywatelskiej w szkoach rednich ponad 60% modziey zagosowao na Donalda Tuska; w wyborach prezydenckich modzi powtrzyli swoje preferencje na Tuska gosowao 53-56% wyborcw w wieku 18-29 lat, w tym studenci i osoby z wyszym wyksztaceniem popary przywdc PO szczeglnie mocno: na poziomie 60-62%. Ibidem.

10

271

Mode poKolenie i noWy uStrJ

Iwona: Dugo zastanawiaam si, na ktr parti zagosowa (...). Jestem przeciwniczk polityki PiS. To dla mnie partia zbyt konserwatywna, nie podoba mi si te sposb sprawowania przez nich wadzy. Myl rwnie, e bardzo le bdzie, jeli powtrzy si sytuacja sprzed dwch lat, brak wikszoci parlamentarnej jednej partii, niemono stworzenia stabilnych koalicji i brak porozumie. Wydaje mi si, e najpierw trzeba Polsce zapewni wewntrzn stabilno i zadba o nasz pozycj na arenie midzynarodowej, a dopiero potem zaj si na przykad spraw aborcji. Cho uwaam, e nie naley z tym zbyt dugo zwleka. Z tego te powodu prawdopodobnie wybior mniejsze zo i zagosuj na Platform Obywatelsk. Zobacz, czy przestan si wstydzi za rzd i jego przedstawicieli. Baej: Bardzo dugo zastanawiaem si, na kogo zagosowa 21 padziernika. Szukaem rnic, czego, co przycigaoby mnie do ktrej partii, czego, co byoby lepsze w LiD ni w PO, czego lepszego w PO ni w PSL. Celowo pominem w moich rozwaaniach zarwno Samoobron, jak i LPR oraz co najwaniejsze PiS. (...) ta partia, wraz z koalicjantami skutecznie odrzucia mnie od siebie tym, co robia przez ostatnie dwa lata. Rzdy tych trzech partii czyy w sobie wiele cech, z ktrymi u rzdzcych pogodzi si nie mogem, nie mog i nie bd mg: zwracanie uwagi cigle na przeszo, zapominanie o przyszoci, skonno do sztucznego tworzenia podziaw i konfliktw oraz rwnie sztucznego zaogniania konfliktw, ktre ju istniej. Marzy mi si rzd, ktry rozmawiaby z opozycj i obywatelami, rzd konsensusu, a nie konfliktu i kolejnych afer. Rzd administratorw i innowatorw, nie domorosych gwiazd medialnych kolejnych konferencji. Marzy mi si taka Polska, w ktrej na drugim, albo i na dalszym planie byoby to, co kto robi dwadziecia lat temu lub z kim robi interesy, a na pierwszy wysunoby si to, co ten kto ma do zaproponowania nam wszystkim, co prezentuje sob teraz i co moe wnie do przyszoci tego kraju. Polska, w ktrej kady mgby dogada si i potrafiby to robi. Polska, w ktrej mgbym spokojnie y. Modzie akademicka rzadko deklarowaa sympatie do PiS. Ta partia swj modzieowy elektorat znajduje u osb z niszym wyksztaceniem. One te najczciej reprezentuj zwtpienie w sens wyborczych procedur11: Krzysztof: Wybr Prawa i Sprawiedliwoci jest dla nas jedynym wyjciem. Przykad: Zatrzymania tych wszystkich ministrw, robienie czystek zarwno w policji, jak i na stanowiskach wicepremierw bardzo dobrze wiadcz o PiS. Potrafi przyzna si do bdw i nie boj si konsekwencji. Wyrzucili z rzdu tych, ktrzy na to zasuyli. Szymon: Mj gos niczego nie zmieni, a ju na pewno nie wpynie na to, kto bdzie rzdzi Polsk. Braem udzia we wczeniejszych wyborach. Partia, na ktr gosowaem, nie wygraa. Mam ju dosy tego oszukiwania,
11 http://gdansk.naszemiasto.pl/wydarzenia/776932.html.

272

Mode poKolenie i noWy uStrJ

zwodzenia i wmawiania ludziom, e to, czy postawi krzyyk przy ktrym nazwisku, wpynie na dalsze losy pastwa.
Jakub i Magda: Wszystko nam jedno, kto wygra, bo z partii kandydujcych adna nam nie odpowiada. Chcemy po prostu podnie frekwencj. By moe to niewiele, ale mamy nadziej, e w tym roku przekroczy ona 50 procent. Moe nawet narysuj co na karcie do gosowania. W Internecie widziaem rozmow z przewodniczcym Pastwowej Komisji Wyborczej, ktry mwi, e najwaniejsze jest, by postawi krzyyk przy jednym nazwisku. A czy co si dorysuje, czy dopisze nie ma znaczenia. Ten gos pokazuje, e dla modziey wychowanej w rzeczywistoci spoecznej po 89 roku przede wszystkim liczy si wolny wybr i wykorzystywanie proceduralnych moliwoci, jakich dostarcza demokracja. Ogromn propagatorsk i wiziotwrcz rol odegray w wyborczej (i politycznej) mobilizacji modych specyficznie modzieowe media: Internet i telefonia komrkowa. Obserwacja pogldw i emocji, jakie si tam przetaczay, dostarcza argumentw przeciwko tezie o biernoci i niezaangaowaniu politycznym modych. Szczegln karier zrobi spot Zmie kraj. Id na wybory, telewizyjny zwiastun spoecznej akcji 21pazdziernika.pl, do ktrej wczyo si ponad sto organizacji pozarzdowych zachcajcych do gosowania12. Jej inicjatorzy wiedzieli, e wielu modych to dzieci wolnego rynku, ktre nade wszystko ceni sobie moliwo dokonywania wyboru. Pojawio si wiele kampanii spoecznych prowadzonych na rzecz wyborw: Gosuj bez meldunku13 (jej przekaz kierowany by do ludzi bdcych w ruchu studentw, osb pracujcych i przebywajcych za granic, ktrych informowano o rnych formalnych kwestiach umoliwiajcych wzicie udziau w gosowaniu), Glosujmy.org (wzorowana na wyborach prezydenckich we Francji, gdzie frekwencja przekroczya 80%). Kampania ta podpowiadaa wyborcy, z jakiego powodu miaby wzi udzia w wyborach: [Gosujesz, bo...] od Ciebie zaley przyszo Polski i Polakw, [Gosujesz, bo...] Ty kreujesz nowy system polityczny, [Gosujesz, bo...] teraz Ty masz wadz w rkach, [Gosujesz, bo...] wyraasz swj punkt widzenia, [Gosujesz, bo...] nie musisz czu si bezsilny, moesz wiele zmieni, [Gosujesz, bo...] nie oddajesz gosu przeciwnikowi 14. Kampania Wybieram.pl, sigajca do znanych postaci ze wiata popkultury, dziennikarzy, sportowcw, przedstawiaa wybory w bardzo modzieowy sposb budowaa przekonanie, e kady powd, by wybra, jest dobry. Pojawiay si kampanie indywidualne, podejmowane przez osoby prywatne, zaniepokojone sytuacj w kraju. Przykadem kampania nieglosuj.pl, ktrej autor zachca do gosowania, zniechcajc. Najpierw przywoywa czste wykrty modych (studiuj w innym miecie, mj gos nic nie znaczy, w dniu wyborw bd za granic, nie mam na kogo gosowa), a nastpnie przedstawia kontrargumenty, ktre miay mie mobilizacyjny sens (Nie gosuj, bo jeszcze popsujesz cyrk na Wiejskiej, Nie gosuj, jed na zmywak)15. Rekordy popularnoci pobia akcja Schowaj babci dowd, ktrej autorzy
12 13 14 15 http://serwisy.pl/wybory2007/1,85404,4613938.html. http://www.glosujbezmeldunku.pl/. http://www.glosujmy.org/wybory2007/o_nas.php. http://nieglosuj.pl/wymowki.html.

273

Mode poKolenie i noWy uStrJ

signli po bardzo skuteczn politycznie bro: dowcip. Prawie nie byo Polaka, ktry nie natrafiby za porednictwem Internetu, sms-w lub innych mediw na ten humorystyczny apel: Id wybory. Trzeba ratowa kraj. Schowaj babci dowd16. Wrd rde informacji profrekwencyjnych dominoway telewizja (85%) i Internet (48%). Du rol odegraa prasa, billboardy, radio (39-30%). Zastanawiajco niski poziom odbioru odnotoway przekazy rozpowszechniane za pomoc telefonii komrkowej (6%), chocia z drugiej strony byy one natychmiast przenoszone do Internetu, gdzie ich ywot nabiera tempa i rozmachu waciwego dla tego medium17. Tylko strona internetowa www.21pazdziernika.pl zgromadzia 51 250 wpisw. Do dzi mona zagbia si w niezliczone linki traktujce o tamtych wydarzeniach. W jednym z komentarzy do kampanii profrekwencyjnych mona byo przeczyta, e tak oto rodzi si wiadomo polityczna modziey. To bez wtpienia zbyt daleko idca teza, ale nie ulega kwestii, e zarwno akcje profrekwencyjne, jak i reakcje na nie (i tu, i tu gwnymi aktorami byli modzi) robi wraenie. Ich komentarze tryskaj dowcipem, trafnoci spostrzee, czsto bywaj wzruszajce. Dowodz, e modym ludziom jednak zaley. Przyszo kraju w badaniach ankietowych pusta i nieistotna tu przestaje by abstrakcj, jest postrzegana jako co, co ma realny wpyw na ycie w kraju.
Rys. 8.3. Uczestnictwo Polakw w wyborach parlamentarnych rnice ze wzgldu na wiek
18-25 lat 80% 75% 70% 65% 60% 55% 50% 45% 40% 35% 38,1 1997 2001 60,3 51,7 47,246,9 69,3 64,6 61,1 67,3 60,1 69,1 65,1 64,2 61,2 52,7 44,2 39,9 2005 2007 51,9 76,9 73,9 68,4 62,563,5 55,8 26-35 lat 36-45 lat 46-55 lat 56-65 lat 66 i wicej lat

rdo: Polskie Generalne Studium Wyborcze.

Mona zaryzykowa tez, e nowoczesne technologie speniy rol porwnywaln do organizacji modzieowych z czasw wielkich ideologii czy dziaa ad hoc podejmowanych w rwnie wielkich sprawach. Wystarczy przypomnie wielkie marsze modziey amerykaskiej na Waszyngton w 1963 roku, synny (jeszcze wczeniejszy) antywojenny marsz modziey brytyjskiej z Trafalgar Square do centrum bada atomowych w Aldermaston (z udziaem Bertranda Russella), studenckie strajki na uczelniach amerykaskich, znane jako sit-in, czy wreszcie ich polskie odpowiedniki: strajki okupacyjne robotnikw wielkoprzemysowych z czasw Solidarnoci. Wszystkie te wydarzenia budoway wizi, uwiadamiay si obywatelsk grup, ktre
16 17 http://www.rmf24.pl/fakty/polska/news-premier-skrytykowal-akcje-schowaj-babci-dowod,nId,202034. B. Odjas, Kampanie spoeczne a udzia modych w wyborach. Na przykadzie wyborw parlamentarnych 21 padziernika 2007, praca magisterska, IS UMK, Toru 2009.

274

Mode poKolenie i noWy uStrJ

chwil przedtem nie miay poczucia wsplnoty losu i ktrych nikt nie podejrzewa o kontestacyjne zachowania. Rzeczywisto okazaa si inna: modzi poszli do wyborw i to w stopniu nieodnotowywanym od lat (rys. 8.3). Wedug danych Polskiego Generalnego Studium Wyborczego w wyborach parlamentarnych w 1997 roku wzio 38% modych w wieku 18-25 lat, w roku 2001 47,2%, w 2005 44,2%. W wietle tych liczb frekwencja z 2007 roku istotnie jawi si jako wyjtkowa. Zagosowao 55,8% najmodszych wyborcw (18-25 lat) oraz 62,5% nieco starszych (26-35 lat). Lecz nie tylko liczby byy tu wyjtkowe wyjtkowy by skutek tak wysokiej frekwencji wrd modziey. Gosy modych przesdziy o rezultacie wyborw i o zmianie politycznej w Polsce: modzi odsunli od wadzy koalicj PiS Samoobrona LPR i sprawili, e rzdy przeja koalicja PO PSL (tabela 8.3).
Tabela 8.3. Decyzje wyborcze a wiek wyborcw wybory parlamentarne 2007
Wiek: 18-19 20-24 25-39 40-59 pow. 60 Ogem PiS 25,0 22,3 25,7 33,7 43,4 32,1 PO 56,6 55,2 49,6 38,4 28,4 41,5 LiD 9,4 11,3 12,0 12,7 17,3 13,2 PSL 6,9 6,8 8,6 10,4 7,7 8,9 S 1,4 1,3 1,7 1,6 1,7 1,5 LPR 1,7 1,2 1,3 1,1 1,5 1,3

rdo: http://serwisy.gazeta.pl/wybory2007/085056.html.

PO bya zdecydowanym faworytem modych gosowaa na ni ponad poowa modych wyborcw. Jakkolwiek ich preferencje polityczne byy znane, nikt nie wierzy w obywatelskie odruchy modziey i w to, e moe ona w tak powanym stopniu zadecydowa o zmianach na politycznej scenie. Ten nieoczekiwany bieg zdarze atwy by do odczytania w powyborczych komentarzach. Z jednej strony pojawiy si reakcje miego zaskoczenia dojrzaoci obywatelsk modych, z drugiej za zgorszenia i oburzenia (J. Kaczyski: Dla mojej partii zabjcza bya mobiliza-

cja modych wyborcw, do czego solennie przyczynia si akcja w TVP Zmie kraj. Id na wybory! 18).

wyborcza to nie jest jaka niebywaa mobilizacja spoeczestwa obywatelskiego, raczej prba socjotechnicznego manewru zorganizowanego przez przeciwnikw PiS. Te wybory nie byy najwaniejsze waniejsze byy w 1993 i w 2005 roku. Ostrzejsza kampania miaa przynie lepsz frekwencj, ale to jest zy sygna dla demokracji. To bya brutalna kampania, ktra apelowaa do niezdecydowanych wyborcw modzie
18 Wypowied dla Sygnaw Dnia z 23 padziernika 2007: http://www.dziennik:pl/Default.aspx?TabId =334&BackToCategory+4&ShowArticleI...; 7 listopada 2007.

Wypowied ta staa si pocztkiem spekulacji na temat autentycznoci politycznego i wyborczego zaangaowania modziey, a tez o manipulacyjnym wpywie kampanii spoecznych operowali nie tylko przegrani politycy, lecz rwnie analitycy sceny politycznej w Polsce. Na sesji powyborczej zorganizowanej w Warszawie 9 listopada 2007 roku przez ZG PTS jeden z panelistw stwierdzi, e 54% frekwencja

275

Mode poKolenie i noWy uStrJ

jest bardzo podatna na brutalny jzyk19. Dla innych komentatorw argumentem na

rzecz tezy o nieautentycznoci wyborw politycznych modziey ma by nieprzystawalno jej liberalnych pogldw, zademonstrowanych w wyborach, do jej konserwatyzmu, ktry miaby si wyraa w gbszej warstwie duchowoci w jej odczuwaniu przesania Jana Pawa II20. Zdumiewajce s uproszczenia, jakimi posuguj si polityczni analitycy i komentatorzy. Po pierwsze, razi atwo, z jak przywizuj si do medialnych etykiet (pokolenie JP II). Badania prowadzone z du metodologiczn rzetelnoci raczej nie znajduj empirycznych argumentw potwierdzajcych istnienie takiego fenomenu na pewno nieuprawnione jest tutaj uywanie kategorii pokolenia21. Po drugie, jeli przyj, e zachowania modziey po mierci Jana Pawa II, demonstrujce wi z jego przesaniem, nie byy jedynie efemeryd, to niekoniecznie naleaoby to czy z konserwatyzmem Papiea. Jan Pawe II by nie tylko konserwatyst by czowiekiem wielowymiarowym i nie w konserwatyzmie naleaoby szuka istoty jego przesania. Modzie po prostu wybaczaa Papieowi konserwatyzm. To, co mogo by dla niej najbardziej ujmujce w papieskim przesaniu, to zawarte w nim uniwersalne wartoci (mioci, wolnoci, otwartoci, mdroci, tolerancji, prawdy, prawa do bdu i poszukiwa) oraz jego niezomna postawa wiernoci sobie i wartociom, ktre gosi. Tym waniejsza, e trafiajca w jedn z najbardziej istotnych duchowych potrzeb modoci22, i tym bardziej doceniana, e nieobecna we wspczesnym wiecie. Po trzecie, modzie czerpie inspiracje z rnych rde, odczytujc je we waciwy dla siebie sposb, buduje siebie wasn tosamo w oparciu o rne, czsto sprzeczne ze sob strzpy identyfikacji. Jej samej nie tylko nie wydaje si to sprzeczne logicznie wpisuje si w ponowoczesn strategi budowania wasnego Ja jako melanu, patchworka, struktury pynnej, barwnej i z zasady przypadkowej. I jako taka nie musi by argumentem na rzecz nieautentycznoci czy wikszej podatnoci na manipulacje. Zasadnicze pytanie jest jednak inne jaki jest status przebudzenia politycznego modziey, odnotowanego w kampanii wyborczej zwizanej z wyborami 21 padziernika 2007 roku? Czy dowiadczenia zwizane z tamtymi wydarzeniami mog mie jaki gbszy sens? Czy mona w nich upatrywa przesanek do budowania tezy o bardziej trwaym efekcie zaangaowania w zachowaniach politycznych modziey? Czy modzi Polacy poszli do wyborw tylko dlatego, e zostali zmobilizowani przez kampanie profrekwencyjne, czy u podstaw ich decyzji lega ich wasna potrzeba wypowiedzenia si w wyborach? To pytanie poddano weryfikacji w specjalnym badaniu przeprowadzonym z inicjatywy wsporganizatorw kampanii Zmie kraj. Id na wybory23. Potwierdziy one szeroki spoeczny odbir kampanii dotara ona do 94%
19 A. Dudek, wypowied na sesji ZG PTS, Warszawa, 9 listopada 2007. 20 T. ukowski, wypowied na sesji ZG PTS, Warszawa, 9 listopada 2007. 21 K. Kosea, Pokolenia modziey polskiej w badaniach ilociowych tropy i rozczarowania socjologa [w:] K. Szafraniec (red.), Modzie i owiata za burt przemian, Adam Marszaek, Toru 2007. 22 E. Erikson mwi o potrzebie wiernoci (zasadom, wartociom, ideaom) jako o podstawowej konstytutywnej rozwojowo potrzebie fazy modoci. 23 Projekt skadajcy si z bada ilociowych i pogbiajcych bada jakociowych zrealizowano w okresie od 8 listopada 2007 do 1 grudnia 2007 na reprezentatywnej prbie 1817 dorosych Polakw zob. M. Grzelak, M. Czenik i in., Kampania spoeczna Zmie kraj. Id na wybory. Raport o przebiegu kampanii i rekomendacje na przyszo, Warszawa 2008.

276

Mode poKolenie i noWy uStrJ

respondentw. Do uczestnictwa w wyborach udao si nakoni 20,5% wyborcw, w tym 4,5% stanowili ci, ktrzy wczeniej nie planowali bra w nich udziau. W odczuciach wikszoci (73,5%) kampanie nie miay jednak adnego wpywu na decyzje. Czy rzeczywicie?
Rys. 8.4. Deklarowany wpyw kampanii Zmie kraj na decyzj gosujcych
Nic nie sysza(a)m o tych kampaniach Przekonay mnie i zdecydoway o moim udziale w wyborach Zachciy mnie do udziau w wyborach Nie miay adnego wpywu na moj decyzj 6%

4,5% 16%

73,5%

rdo: Polski Generalny Sonda Wyborczy 2007.

Najsilniejszy wpyw odnotowano w grupie debiutujcych wyborcw 46% respondentw w wieku 18-19 lat odpowiedziao, e kampanie bd przekonay ich i zdecydoway o udziale w wyborach (14%), bd zachciy do nich (32%). W grupie modych dorosych (20-25 lat) wpyw ten by nieco mniejszy odpowiednio 6% i 29%. W adnej z wyrnionych grup, nawet osb starszych, odsetek zmobilizowanych nie by mniejszy ni 15% (rys. 8.5).
Rys. 8.5. Reakcja na kampani Zmie kraj w rnych grupach wiekowych
Przekonay mnie i zdecydoway o moim udziale w wyborach Zachciy mnie do udziau w wyborach 18-19 lat 20-25 lat 26-30 lat 31-40 lat 41-50 lat 51-60 lat 60 i wicej lat Razem 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Nie miay adnego wpywu na moj decyzj Nic nie sysza(a)m o tych kampaniach

rdo: Polskie Generalne Studium Wyborcze 2007.

Reakcje wyborcw na kampani Zmie kraj, id na wybory wewntrz dwch najwikszych elektoratw pokazuj do podobn sytuacj (rys. 8.6). Wyjtek stanowi modzi doroli (26-30 lat), ktrzy byli najbardziej zmobilizowani, a ktrych PiS i tak nie zdoaoby przycign. Wykazywali si oni najwiksz akceptacj liberalizmu, i to w stopniu cakowicie wystarczajcym do wyjanienia przewagi PO. W podsumowaniu
277

Mode poKolenie i noWy uStrJ

analiz autorzy badania podkrelaj, e kampania Zmie kraj mobilizowaa wyborcw niezalenie od ich pogldw politycznych24. Dzi nie potrafimy przewidzie, czy na tyle, by poczucie obywatelskiej powinnoci i politycznego zaangaowania przetrwao jako dowiadczenie pokoleniowe.
Rys. 8.6. Reakcja na kampani Zmie kraj w elektoratach PiS i PO podzielonych na grupy wiekowe
Przekonay mnie i zdecydoway o moim udziale w wyborach Zachciy mnie do udziau w wyborach Wyborcy PiS 18-19 lat 20-25 lat 26-30 lat 31-40 lat 41-50 lat 51-60 lat 60 i wicej lat Razem 0% 10% Wyborcy PO 18-19 lat 20-25 lat 26-30 lat 31-40 lat 41-50 lat 51-60 lat 60 i wicej lat Razem 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Nie miay adnego wpywu na moj decyzj Nic nie sysza(a)m o tych kampaniach

rdo: Polskie Generalne Studium Wyborcze 2007.

Jak zauwaya Hanna wida-Ziemba, Modzi ludzie poszli do wyborw dlatego, e po raz pierwszy politycy naruszyli ich podstawowe wartoci, o ktrych zreszt przedtem modzi specjalnie nie mwili i nie myleli tak bardzo wydaway im si czym wartociowym. Z moich bada wynika, e s mwi o pokoleniu modziey licealnej i studenckiej bardzo przywizani do takich wartoci jak wolno, indywidualno, prywatno, takt, tolerancja, godno. To przywizanie jest szalenie silne, aczkolwiek oni by ich nie wywiesili na sztandarach, bo nie maj zwyczaju wywieszania adnych sztandarw. Ale widzieli wyranie, e PiS-owska rzeczywisto te wartoci podwaa 25. Dowiadczenia zwizane z wyborami parlamentarnymi w 2007 roku, jakkolwiek wane dla modziey, nie pozwalaj mwi o nich w kategoriach przeycia
24 25 Ibidem, s. 18.

Dlaczego modzi wybrali Tuska, wywiad z Hann wid-Ziemb w Gazecie Wyborczej z 28 padziernika 2007 roku.

278

Mode poKolenie i noWy uStrJ

pokoleniowego. Bez wtpienia taka interpretacja byaby zbyt daleko idca. Bo jakkolwiek mamy do czynienia z wanoci przey i zdarze, a nawet z ich przeomowym (dla samowiadomoci modziey) znaczeniem, to ani ich skala, ani ich moralny status nie sprawiaj, e s to zdarzenia w yciu modych przeomowe, ktrych nie bd oni w stanie wymaza z pamici i przez pryzmat ktrych bd odbiera pniejsze zdarzenia26. Niemniej mona o nich z ca pewnoci powiedzie, e wyrway modzie z apatii i politycznego niebytu. Konstatacja tego rodzaju nadal jednak nie przesdza, czy mielimy do czynienia z efemeryd, po ktrej lad zanika rwnie szybko jak znikaj prowokujce je wydarzenia, czy z czym bardziej trwaym. Problem wydaje si wykracza poza t opozycj. Dowiadczenie obywatelskie sprowokowane wyborami 2007 roku sugeruje, i mamy do czynienia z latentnym zaangaowaniem modziey, ktrego nasilenie faluje i ktre co waniejsze ulega kumulacji w biografii pokolenia. Odroczone w czasie nastpstwa tych przey, w poczeniu z innymi, bardziej traumatycznymi dowiadczeniami modych (wymuszona emigracja zarobkowa, utrudnienia we wchodzeniu w doroso, konieczno wzicia na siebie konsekwencji zjawiska nierwnowagi pokoleniowej) mog sprawi, e najmniejszy pretekst (choby zawiedzione nadzieje zwizane z obietnicami politykw czy za koniunktura) nada tym dowiadczeniom znacznie waniejsz rang i ponownie wywoa modych na polityczn scen, jako znacznie bardziej zaangaowanych, bardziej dojrzaych i bardziej zdeterminowanych (czytaj: bardziej zbuntowanych). Platforma Obywatelska, bdc parti relatywnie najwikszego zaufania, staa si po wyborach adresatem bardzo powanych oczekiwa ze strony modziey. Z bada przeprowadzonych w pierwszych miesicach rzdw koalicji PO PSL wynika, e problemy, ktrych rozwizanie jest w odczuciu modych priorytetowe, dotycz: reform wewntrznych (suby zdrowia, finansw publicznych, systemu edukacji 50%), podwyek pac i poprawy materialnych warunkw ycia (34,4%), przeciwdziaania bezrobociu i emigracji modych (31,2%), zmian w stylu rzdzenia (rwnie w odniesieniu do polityki zagranicznej 30,4%). W wypowiedziach modych zawarta jest tsknota za normalnoci. Oczekuj od nowej wadzy stabilizacji, odbudowy zaufania, utwierdzenia w wierze, e zmiany s moliwe i da si je osiga w drodze oglnospoecznego porozumienia27. Oczekiwania pod adresem rzdu byy proporcjonalne do siy poparcia udzielonego PO w wyborach (rys. 8.7). Modzi oczekiwali, e rzdy PO PSL bd oznaczay stabilizacj i dobr atmosfer w kraju (39,3%), lepiej prowadzon polityk zagraniczn (23,8%), rozwj gospodarczy i mniejsze bezrobocie (23%). Dla modego pokolenia bd oznaczay wiksze szanse na znalezienie pracy w Polsce (42,6%), lepsze perspektywy na przyszo (32,8%). Sceptycyzm (nic si nie zmieni) pojawia si nadzwyczaj rzadko (w granicach 6-14%). Brak sukcesu rzdu Donalda Tuska (odsunicie stworzonej przez niego koalicji od wadzy) byby dla modych najczarniejszym z moliwych scenariuszy i oznaczaby w ich opinii chaos i destabilizacj, pogbienie kryzysu w pastwie, rozdarcie wewntrzne kraju, osabienie pozycji Polski, powrt do wadzy PiS, powrt rzdw konserwatywnych, rzdw twardej rki, wrcz dyktatury. Dla modego pokolenia moe to oznacza problemy ze znalezieniem pracy i konieczno wyjazdu z kraju, zawiedzione nadzieje, bierno polityczn, utrat wiary w to, e mody
26 27 J. Garewicz, Pokolenie jako kategoria socjofilozoficzna, Studia Socjologiczne 1983, nr 1 (88), s. 77. B. Odjas, op. cit., s. 88-90.

279

Mode poKolenie i noWy uStrJ

czowiek moe zmieni Polsk28. Zacytowane fragmenty wypowiedzi uzmysawiaj, jak krucha jest materia obywatelska i jak atwo moe doj do konwersji politycznego zaangaowania w deficyt obywatelstwa modziey. Sprzyja temu moe wiele czynnikw zwizanych z przemianami wspczesnego wiata, z osobliwociami rozwojowymi fazy modoci czy ze specyficznie polskimi problemami.
Rys. 8.7. Oczekiwanie na sukces rzdu PO PSL (2007/2008)
70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Bardzo mi na tym zaley rednio mi na tym zaley Jest mi to cakowicie obojtne

rdo: B. Odjas, Kampanie spoeczne a udzia modych w wyborach..., s. 90.

8.3. Deficyt obywatelstwa specyfika polska, specyfika modoci czy specyfika pokolenia?
Jeli prawd jest, e mamy do czynienia z deficytem obywatelstwa polskiej modziey, to czy jest to tylko polska specyfika, czy bardziej generalna cecha wspczesnej modziey? Czy mamy do czynienia z przejciow tendencj wynikajc ze specyfiki okresu modoci, czy te z bardziej trwaym pokoleniowym wzorem nieuczestniczenia w polityce? Prba signicia do analiz sytuacji modziey w innych krajach skutkuje konstatacj o zwyczajnoci zjawiska politycznej nieobecnoci modych. Wikszo socjologicznych bada realizowanych w krajach UE wskazuje na wyrane odwrcenie si tamtejszej modziey od ideologii i polityki. Coraz czciej mwi si o niej jako o niezadowolonych demokratach, ktrzy dostrzegaj liczne wady porzdku stworzonego przez dorosych, nie darz zaufaniem istniejcych instytucji demokratycznych, kieruj swoje zaangaowanie na prywatno i s politycznie wyczeni29. Tamtejsza modzie unika zwaszcza konwencjonalnych form politycznego uczestnictwa. Odchodzi od aktywnoci zwizanej z ustabilizowanym czonkostwem w formalnych organizacjach politycznych na rzecz aktywnoci bezporedniej, spontanicznej, krtkotrwaej, nadto odwoujcej si do problemw i hase zupenie innych ni te, ktre stanowi przedmiot konwencjonalnej polityki. Modzi okazuj solidarno z ofiarami wiatowych wojen, ekologicznych katastrof, wczaj si w akcje zbierania
28 29 Ibidem, s. 94-95. T. Bently, K. Oakley, The Real Deal: What Young People Really Think about Government, Politics and Social Exclusion, Demos, London 1999, s. 52-69.

280

Mode poKolenie i noWy uStrJ

podpisw, petycji, bojkotowania globalnej gospodarki i globalnej polityki30, a wskaniki politycznej partycypacji modych faluj. W wyborach powszechnych 1997 roku frekwencja w Wielkiej Brytanii wyniosa 71,4%. Udzia modych by nieco niszy (68%), w niektrych regionach kraju nie osign progu 50%. Wynik ten wywoa liczne alarmistyczne komentarze. U nas zostaby uznany za sukces wiadczcy o obywatelskim przebudzeniu modych. Jednoczenie z drugiej strony udzia brytyjskiej modziey w wyborach 1997 roku by znacznie wyszy ni frekwencja caego amerykaskiego spoeczestwa w wyborach prezydenckich w 1996 roku31. W wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 roku w przedziale wiekowym 18-24 lata zagosowao 29% wyborcw uprawnionych do gosowania (o 14 punktw procentowych mniej ni odsetek dla wszystkich grup wiekowych), chocia w wyborach wczeniejszych (z 2004 roku) wzio udzia wicej modych wyborcw. Wywoao to niepokj i krytyczne komentarze pod adresem politycznego uczestnictwa modych w caej Unii Europejskiej32. Czy s one zasadne? Jest kilka pyta wartych podjcia, by oceny formuowane na temat zaangaowania obywatelskiego modziey byy peniejsze. Po pierwsze, czy brak zainteresowania sprawami polityki jest wyjtkow cech wspczesnej modziey, czy trwa cech modoci? Wedug rnych wspczesnych i historycznych rde modzie zawsze wykazywaa mae zainteresowanie polityk. Od zawsze krytykuje si j za niesubordynacj, lekko obyczajw, oderwanie od ycia i prawdziwych problemw, za uproszczone widzenie wiata i za naiwno. Modo zawsze w pierwszej kolejnoci polegaa na zainteresowaniu wasnym ego. Jest ona faz ycia, ktra ma swoje prawa i swoje specyficzne potrzeby. Udzia w polityce do nich nie naley. Charakterystyczna dla modoci jest wiksza koncentracja na sobie, wasnym wygldzie, poszukiwaniu partnera czy celebrowaniu czasu wolnego. Z wiekiem uczymy si odpowiedzialnoci, koncentrujemy si na wasnych osigniciach, szukaniu uznania, wchodzimy w obywatelskie role. Wszystkie badania pokazuj, e najmniej angauj si w polityk osoby mode, w zasadzie niezalenie od historycznej epoki i od okolicznoci spoecznych. Badania realizowane w krajach zachodnich ujawniy jednak, e deficyt obywatelstwa tamtejszej modziey jest o wiele bardziej dotkliwy ni wynikaoby to ze specyfiki okresu modoci. Pokazuj to socjologowie amerykascy, brytyjscy, niemieccy, austriaccy, fiscy. W komentarzach do tych wynikw podkrelaj, e dystans modziey do polityki i uczestnictwa w yciu publicznym jest przede wszystkim wynikiem zmian spoecznych, jakie tam zachodz. Kraje te, m.in. na skutek procesw globalizacji, stay si w duej mierze niezdolne do zagospodarowania swoich wasnych zasobw. Stay si spoeczestwami ryzyka. W szczeglnym stopniu ryzyko to dotyczy modych. Coraz lepiej wyksztaceni i mobilni, z trudnoci znajduj w swoich krajach prac. yj w lku o wasn przyszo kopoty zwizane z wchodzeniem
30 R. Spannring, C. Wallace, Ch. Haerpfer, Civic Participation among Youth People in Europe [w:] H. Helve, C. Wallace (red.), Youth, Citizenship and Empowerment, Ashgate, Aldershot-Burligton-USA-SingaporeSydney 1998. R. Jowell, A. Park, Young People, Politics and Citizenship: a disengaged generation? , The Citizenship Foundation, London 1998, s. 19-21. K. Kosea, Badanie International Civic and Citizenship Education Study (ICCS) rdo nowych danych o modziey [w:] K. Szafraniec, M. Zieliska (red.), Zrozumie spoeczestwo zrozumie pokolenia, Roczniki Lubuskie 2011 (w druku).

31 32

281

Mode poKolenie i noWy uStrJ

w doroso staj si coraz powszechniejsze. Dostrzega si tam wyran zaleno: im trudniej jest modziey dorosn (im trudniej jej uzyska yciow samodzielno), tym trudniej o przekonanie, e polityczna partycypacja moe przynie zadowalajce rozwizanie spoecznych i wasnych yciowych problemw. Im bardziej modziey ciy lk przed przyszoci, tym bardziej zdecydowanie odrzuca ona klasyczny system polityczny wspczesnych demokracji. Mimo to nie ma powodu, by dramatyzowa, bo... deficyt obywatelstwa z wiekiem mija. Przemawiaj za tym porednio nie tylko trwale wysze wskaniki politycznego uczestnictwa wrd starszych kategorii wiekowych, lecz rwnie inne dane, np. malejce wskaniki politycznej obojtnoci. W wyborach z 1983 roku 62% modych Brytyjczykw zaleao na tym, kto wygra, po 14 latach nie byo to obojtne ju 77% modziey (w pokoleniu rodzicw nie byo w tym samym czasie znaczcych zmian). Modzi ludzie nie interesuj si wyborami i polityk, ale kiedy staj si bardziej dojrzaymi obywatelami, ktrych rozstrzygane przez politykw kwestie osobicie dotycz, staj si bardziej aktywni w procesie spoecznych przemian33. Tak byo z kontestujc modzie na Zachodzie, tak byo z pokoleniem Solidarnoci, tak jest z przebudzeniem politycznym modych w pastwach Maghrebu. Dane te skaniaj do sformuowania tezy, e niezaangaowanie polityczne modziey nieznacznie tylko faluje i jest raczej przykadem rnic cyklu yciowego (czyli z wiekiem mija) ni cechy pokoleniowej (tj. takiej, ktra trwale przyrasta do modych i wyznacza styl ich politycznego uczestnictwa w przyszoci). Czy sytuacja tego rodzaju odnosi si rwnie do polskiej modziey? Czy w Polsce rwnie dojrzewa si do obywatelstwa z wiekiem? Precyzyjna odpowied na to pytanie nie jest prosta. Bardzo trudne jest oszacowanie rangi dotychczasowych dowiadcze obywatelskich (nie wiemy, jak one byy znaczce i czy oka si none). Jeszcze trudniejsze jest oszacowanie ich trwaoci. Jakkolwiek wiele danych przemawia za deficytem obywatelstwa wrd polskiej modziey, analiza sytuacji zwizanej z wyborami 21 padziernika 2007 roku ujawnia znaczne pokady politycznego zaangaowania modych. Bez wtpienia s to pokady niezbyt gbokie, latentne i uaktywniajce si tylko w sytuacjach odwitnych, wyjtkowych, niemniej s na dodatek tam (w przypadku najmodszych rocznikw modziey), gdzie ich przedtem nie byo: rwnie wrd dziewczt i wiejskiej modziey34. Wszystkie te fakty wskazuj na zjawisko nowe w dwudziestoletnim okresie polskiej transformacji. Czy to jednak oznacza, e wspczesna polska modzie wychodzi ze szczenicej, niedojrzaej fazy postaw obywatelskich ku bardziej dojrzaym? Duo zaley od ukadu czynnikw sytuacyjnych, wrd ktrych pierwszorzdne znaczenie ma kondycja gospodarki. Utrzymujce si w tym obszarze trwae niedobory skutecznie utrudniaj modym ludziom wchodzenie w samodzielno i dorose yciowe role. Ideologia konsumpcjonizmu, ktra zawadna kultur wspczesnoci i umysami modych Polakw, jest jedynie okolicznoci towarzyszc, podnoszc poziom spoecznych frustracji. Niepewno przyszoci, cigle trudna sytuacja na rynku pracy i na rynku mieszkaniowym uniemoliwiaj modym realizacj naturalnych yciowych potrzeb i zada. Ulegaj one wyparciu lub odroczeniu. Coraz rzadziej i coraz pniej decyduj si modzi na maestwo i posiadanie dzieci. Jednoczenie rodzina, ycie
33 34 Ibidem, s. 24-25. K. Szafraniec, Mode pokolenie a nowy ustrj, IRWiR PAN, Warszawa 2010.

282

Mode poKolenie i noWy uStrJ

bez wikszych konfliktw i napi, praca, dobrobyt, kariera znajduj si na pierwszym miejscu w hierarchii cenionych przez modzie wartoci. Praca cigle wydaje si wartoci zagroon. Wskaniki bezrobocia dla ludzi modych trwale utrzymuj si na bardziej niekorzystnym poziomie ni w odniesieniu do starszych kategorii wiekowych. Jest to poniekd naturalne, ale na tych, ktrzy jako absolwenci nie mog znale pracy, jej brak dziaa niekorzystnie i le rokuje na przyszo. Pierwsze negatywne dowiadczenia odbieraj wiar w sens poszukiwania pracy, uderzaj w poczucie wasnej wartoci, osabiaj identyfikacj z systemem, skaniaj do emigracji. I jakkolwiek statystyki pracy w ostatnich latach w Polsce znaczco si poprawiy, to jednoczenie niektre wskaniki bezrobocia wykazuj tendencje nawrotowe (zob. analizy rozdz. 5). Trwao sytuacji deprywacyjnych bez wtpienia rodzi w Polsce silniejsze frustracje ni na Zachodzie. Ma to swoje dalsze konsekwencje i moe prowadzi do apatii, biernoci lub przeciwnie do zwikszonej agresji wobec systemu (mona tym po czci wytumaczy fenomen kiboli). O ile zachodni badacze nie uwaaj wycofania politycznego swojej modziey za oznak kryzysu tamtejszej demokracji, o tyle w Polsce mimo znaczcych zmian w obywatelskich nastawieniach modych i w ich sposobie mylenia o sferze publicznej sytuacja nie wydaje si a tak oczywista. Przede wszystkim dlatego, e zjawisko deficytu obywatelstwa ma u nas gbok tradycj i jest pielgnowane wrd starszych pokole. Po drugie, zdecydowanie modsza i mniej dojrzaa jest polska demokracja. Po trzecie, sytuacja spoeczna i spoeczne koszty transformacji nadal s odbierane przez modych jako zbyt dotkliwe tym bardziej, im bardziej rozbudzone s ich aspiracje yciowe i oczekiwania. Wszystko to sprawia, e mimo optymistycznych tendencji odczytanych w zachowaniach modziey w okresie oywienia politycznego w 2007 roku, naley by ostronym w wyciganiu wnioskw co do obywatelskiej dojrzaoci modych. W sytuacji zawiedzionych nadziei znw mog wrci do wczeniej praktykowanych strategii eskapistycznych. Niewykluczona jest rwnie opcja buntu, zwaszcza jeli si zway kontekst midzynarodowy.

8.4. Zaangaowanie spoeczne i edukacja obywatelska modziey

Idea spoeczestwa obywatelskiego nie wyczerpuje si w zachowaniach wyborczych czy postawach politycznych modziey. Jest to take kwestia angaowania si w dziaalno spoeczn, charytatywn, aktywno w rnego rodzaju organizacjach i w dziaania nieformalne. Od koca lat 90. wzrasta stopniowo liczba modych osb deklarujcych przynaleno do grup nieformalnych, mniej lub bardziej sformalizowanych stowarzysze, organizacji czy klubw (obecnie jest to 37%). Niemniej nadal przewaaj osoby, ktre nie utosamiaj si z adn z nich (61%). Najczciej modzi ludzie deklaruj czonkostwo w klubach, zwizkach i stowarzyszeniach sportowych lub przynaleno do grup kibicw (razem 15%). Na drugim miejscu pod wzgldem popularnoci znajduj si organizacje i stowarzyszenia kulturalne (np. chry, zespoy taneczne, koa filmowe) oraz hobbystyczne (10%). Na miejscu trzecim s stowarzyszenia religijne (8%), a za nimi (5%) organizacje suby publicznej (OSP, PCK czy WOPR). Bardzo niskie jest zainteresowanie harcerstwem czy
283

Mode poKolenie i noWy uStrJ

czonkostwem w organizacjach o charakterze politycznym (po 1%). Na podobnym poziomie pozostaj deklaracje przynalenoci do rnego typu subkultur 35.
Rys. 8.8. Przynaleno modziey do rnego typu organizacji, stowarzysze i klubw
Nale 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1998 2003 2008 2010 Nie nale do adnego Trudno powiedzie

rdo: Modzie 2010, Raport CBOS, Warszawa 2011, s. 103.

Rys. 8.9. Zaangaowanie Polakw w dziaalno wolontariatu36

Wyksztacenie Podstawowe Zawodowe rednie Wysze Wiek Status zawodowy

15-25 lat 26-35 lat 36-45 lat 45-55 lat Powyej 55 lat

Pracuje na stae lub dorywczo Bezrobotny Emeryt/rencista Ucze/student Nie pracuje/zajmuje si domem 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30%

rdo: J. Przewocka, Zaangaowanie spoeczne Polakw w roku 2010: Wolontariat, filantropia, 1%. Raport z bada, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2011, s. 15.

W dziaalno wolontariack angauje si 22% modych Polakw (rys. 8.9). To wicej ni rednia dla ogu spoeczestwa (16% w 2010 roku), ale nadal niewiele jak na wspodczuwanie problemw i potrzeb innych ludzi. Wolontariusze to zazwyczaj
35 36

Modzie 2010, Raport CBOS, Warszawa 2011, s. 103 i n. J. Przewocka, Zaangaowanie spoeczne Polakw w roku 2010: Wolontariat, filantropia, 1%. Raport z bada, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2011.

284

Mode poKolenie i noWy uStrJ

uczniowie i studenci, osoby z wyszym wyksztaceniem. Najczstszym miejscem pracy woluntarystycznej modziey s akcje WOP, po czci dziaania wsplnot o charakterze religijnym czy organizacji dziaajcych z myl o edukacji (rys. 8.10). Poowa osb pracujcych spoecznie przeznacza na te dziaania maksymalnie kilkanacie godzin w skali roku, zaledwie co dwudziesty wolontariusz przeznacza ponad 150 godzin rocznie, a ponad poowa pracowaa mniej ni 15 godzin w skali caego roku. Nawet takie zaangaowanie warte jest odnotowania, zwaszcza przy niskiej popularnoci wolontariatu w Polsce. Studenci i uczniowie czciej ni inni wczaj si w akcje o powszechnym zasigu i kampanie adresowane do szerokich grup obywateli.
Rys. 8.10. Miejsca aktywnoci wolontariackiej a wiek
Wielka Orkiestra witecznej Pomocy Pomoc charytatywna dla osb najuboszych, bezdomnych Ochotnicza Stra Poarna, GOPR, WOPR, Ekologia, ochrona rodowiska, opieka nad zwierztami inne organizacje ratownicze itp. Edukacja, owiata, wychowanie i opieka nad dziemi i modzie (w tym komitety rodzicielskie, wspieranie placwek owiatowych i wychowawczych lub ich podopiecznych, stypendia) Ogem 15-24 lata 25-34 lata 35-44 lata 45-54 lata 55 i wicej lat 0% 5% 10% 15% 20%

rdo: Opracowanie wasne Jadwiga Przewocka na podst. badania ankietowego Wolontariat, filantropia, 1% przeprowadzonego na reprezentatywnej prbie 1011 Polakw w wieku 15 i wicej lat (realizacja: Millward Brown SMG/KRC, listopad 2010).

Rys. 8.11. Uczestnictwo modych w zorganizowanej dziaalnoci w wolontariacie37

Tak 100% 80% 60% 40% 20% 0% NL IE DK SI LV UK DE BE LT AT MT FR EE RO EU ES LU CY FI BG CZ PT SK HU EL PL SE 27 IT Nie Nie wiem/nie dotyczy

rdo: Youth on the move. Analytical Report, Flash Eurobarometer 319a, Gallup Organisation, 2011, s. 19.

Osoby, ktre powicaj swj czas na prac w organizacjach spoecznych czciej ni inni przekonani s o tym, e zwykli obywatele, dziaajc wsplnie z innymi, mog pomc potrzebujcym lub rozwizywa problemy swojego rodowiska, osiedla, wsi, miasta (sdzi tak 73% wolontariuszy i 64% nie-wolontariuszy). Wolontariusze
37 Badanie (1000-osobowa prba europejska oraz 27 029 wywiadw przeprowadzonych przez Gallup Organisation wrd osb w wieku 15-30 lat) zrealizowano midzy 31 stycznia a 4 lutego 2011 roku.

285

Mode poKolenie i noWy uStrJ

czciej te uwaaj, e wikszoci ludzi mona ufa (odpowiednio 52% i 45%). Pogld przeciwny, e w razie problemw mona liczy tylko na siebie i swoich najbliszych podziela 56% wolontariuszy i a 73% osb niezaangaowanych. Jakkolwiek wskaniki s proste, ilustruj znaczenie pracy dla innych w ksztatowaniu prospoecznych przekona (lub zagospodarowywanie ju istniejcego kapitau spoecznego przez organizacje stawiajce sobie spoeczne cele). Wolontariusze, jak podkrelaj, dziaaj dla przyjemnoci, Praca tego typu jest dla nich interesujca, daje okazj do poznania ludzi, poytecznego wykorzystania czasu czy wcielania w ycie wanych wartoci. Czasami licz, e ich zaangaowanie moe kiedy zosta odwzajemnione. Nieangaujcy si w wolontariat najczciej wskazuj na niedostateczn ilo czasu (49%), brak zainteresowania (nigdy o tym nie mylaem 42%) i inspiracji (nikt mnie o to nie prosi 20%). W porwnaniu z innymi europejskimi krajami wolontariat w Polsce nie jest formu zanadto angaujc modych ludzi. Tam gdzie tradycje wolontariacie s najwiksze, zaangaowanie spoecznikowskie ujawnia 30-40% modziey (rys. 8.11). Przyczyny maego zainteresowania wolontariatem w Polsce wytumaczy mona, z jednej strony, brakiem tradycji (i negatywnymi wzorami czynw spoecznych z okresu PRL-u), z drugiej za (i to jest czynnik podstawowy) zaniechaniami wychowawczymi w domu rodzinnym i w szkole. I tu, i tu stawia si na sukces indywidualny dziecka (w yciu, w nauce), i tu, i tu nie stymuluje si do dziaania na rzecz innych ludzi. Modzi, skoncentrowani na sobie, dorastaj w poczuciu gbokiej niewiedzy o wartoci i powinnoci angaowania si w pozaosobiste sprawy. Ci, ktrzy wczaj si w wolontariat, nierzadko licz na gratyfikacje. Badanie Eurobarometru z tego roku wykazao, e modzi Polacy (15-30 lat) czciej ni modzie w innych krajach pobieraj certyfikaty i dyplomy powiadczajce ich dziaalno (rys. 8.12). Czyni to prawie szeciokrotnie czciej ni modzi Francuzi, trzykrotnie czciej ni modzi obywatele krajw Beneluksu, znacznie czciej ni wynosi rednia dla UE. Wyprzedzaj ich pod tym wzgldem tylko Cypryjczycy. Certyfikaty te s zazwyczaj wczane do CV z nadziej, e oka si pomocne w staraniach o przyjcie do szkoy, pracy itp. O ile niskie wskaniki przystpowania modziey do stowarzysze o niczym jeszcze nie wiadcz (ich przyczyna tkwi bardziej w samych organizacjach, ktre nie potrafi wypracowa formuy skutecznie przycigajcej modych ludzi), o tyle brak spoecznej wraliwoci i znikome zaangaowanie w sprawy innych mog ju by
Rys. 8.12. Otrzymywanie certyfikatw i dyplomw za dziaalno w wolontariacie
Tak 100% 80% 60% 40% 20% 0% CY PL RO DE UK BG PT EE LT AT IT LU EU ES 27 SI CZ FI HU IE MT EL LV SK DK SE BE NL FR Nie Nie wiem/nie dotyczy

rdo: Youth on the move. Analytical Report, Flash Eurobarometer 319a, Gallup Organisation, 2011, s. 20.

286

Mode poKolenie i noWy uStrJ

niepokojce. Formu organizacyjn mona wypracowa znacznie prociej, nie da si jednak wypracowa kapitau spoecznego bez spoecznej wraliwoci i gotowoci angaowania si modziey. Czy pod tym wzgldem jest rwnie le? Jednym z miernikw wraliwoci spoecznej jest gotowo do dobroczynnoci. Polacy znani s z masowych zryww i zbirek pienidzy oraz darw na rzecz potrzebujcych, i to zarwno w obliczu kataklizmw, jak i przy okazji regularnych akcji charytatywnych typu Wielka Orkiestra witecznej Pomocy czy Polska Akcja Humanitarna. Zdolno wykrzesania z Polakw odruchw serca jest niewtpliw zasug liderw takich przedsiwzi Jerzego Owsiaka i Joanny Ochojskiej, a organizacje, jakie stworzyli, mog suy za przykad trafionej formuy organizacyjnoideowej. W 2009 roku wikszo Polakw (58%) staraa si w jaki sposb pomaga osobom potrzebujcym. Blisko poowa (49%) co najmniej raz przekazaa pienidze na cele dobroczynne, ponad jedna trzecia (37%) udzielia pomocy rzeczowej (przekazujc ubrania lub ksiki), a co smy dorosy (12%) przynajmniej raz bezinteresownie powici innym wasn prac lub ofiarowa usug (rys. 8.13).
Rys. 8.13. Odsetek udzielajcych w 2009 roku pomocy charytatywnej
0 form Ogem Polacy Uczniowie i studenci 25-34 lata 18-24 lata 0% 20% 40% 60% 80% 100% 1-2 formy 3 formy

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Dobroczynno w Polsce, CBOS BS/15, Warszawa 2010.

Modzi ludzie generalnie rzadziej wykazywali tego typu odruchy (wyjtek stanowili uczniowie i studenci), ale zdecydowana wikszo spord nich (podobnie jak og spoeczestwa) uwaa, e umacnianie solidarnoci midzyludzkiej jest waniejsze ni walka o wasne interesy (rys. 8.14). Pogld, e obecnie trzeba by bardziej wraliwym i gotowym do pomocy innym ludziom, wyraa 64% najmodszych i 59% osb w wieku 25-34 lata. Pogld przeciwny, e w dzisiejszych czasach naley przede wszystkim koncentrowa si na walce o swoje sprawy, nie zwaajc na innych, jest przekonaniem mniejszociowym, niemniej ludzie modzi myl w ten sposb czciej ni starsi (wyjtek stanowi uczniowie i studenci oraz osoby z wyszym wyksztaceniem, ktrzy z takim pogldem w wikszoci si nie zgadzaj).
Rys. 8.14. Egoistyczne vs altruistyczne przekonania ogu Polakw i modziey (2009)
Obecnie trzeba bardziej koncentrowa si na walce o swoje sprawy nie zwaajc na innych Obecnie trzeba by bardziej wraliwym i gotowym do pomocy innym ludziom Trudno powiedzie Ogem Polacy Uczniowie i studenci 25-34 lata 18-24 lata 0% 20% 40% 60% 80% 100%

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Dziaalno spoeczna Polakw, CBOS BS/10, 2010.

287

Mode poKolenie i noWy uStrJ

Modzie uczc si i studiujc wyrnia rwnie wiksza wiara w skuteczno wsplnego dziaania (rys. 8.15). Pogld, e dziaajc wsplnie z innymi mona rozwiza niektre problemy i pomc osobom potrzebujcym, podziela 84% uczniw i studentw; wrd ogu modych jest to 71-72%. O ile uczniowie i studenci od do dawna w wysokim stopniu zgadzaj si z pogldem o sensownoci dziaania zbiorowego (przyrost od 2002 roku o 13 pp.), o tyle ten sposb mylenia jako cecha ogu modziey zaczyna dominowa od niedawna (w 2002 roku mylao tak 44% modych Polakw, dzi jest to o 28 pp. wicej). Ujawnia to dynamiczne zmiany wiadomoci spoecznej w najmodszych rocznikach modziey i sugeruje inn spoeczn jako tego pokolenia bardziej otwartego na wiat, bardziej wraliwego, zainteresowanego ustanawianiem rzeczywistoci na miar wasnych standardw i wyobrae. Czas pokae, czy zawarty w tej modziey potencja spoecznego zaangaowania zostanie konstruktywnie wykorzystany i wczony do sfery obywatelskich dziaa.
Rys. 8.15. Poczucie sensu wsplnego dziaania na rzecz innych i wasnej spoecznoci
Ludzie tacy jak ja dziaajc wsplnie z innymi nie s w stanie pomc potrzebujcym ani rozwiza problemw swojego rodowiska, osiedla, wsi lub miasta Ludzie tacy jak ja dziaajc wsplnie z innymi mog pomc potrzebujcym lub rozwiza niektre problemy swojego rodowiska, osiedla, wsi lub miasta Trudno powiedzie Ogem Polacy Uczniowie i studenci 25-34 lata 18-24 lata 0% 20% 40% 60% 80% 100%

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Dziaalno spoeczna Polakw, CBOS BS/10, 2010.

Rys. 8.16. Odsetek osb deklarujcych zaufanie do innych ludzi i do partii politycznych
Zaufanie do innych ludzi 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% rednia NO DK FI SE NL CH BE UK IL EE ES CZ DE CY FR SI HR LV RO PL GR HU RU SK UA PT BG TR Zaufanie do partii politycznych

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: European Social Survey 2008.

W zasadzie, wszdzie gdzie mamy do czynienia ze spoecznym kapitaem, wystpuje rnica midzy modszymi i starszymi kohortami modziey i zawsze wypada ona na korzy modszych. Jest tak w przypadku wolontariatu, dziaa dobroczynnych, poczucia sensu dziaania zbiorowego, altruizmu, dowiadcze w pracy
288

Mode poKolenie i noWy uStrJ

spoecznej. Modsi angauj si w te dziaania czciej i bardziej intensywnie, a nawet z nieco innymi (czciej prospoecznymi) motywacjami. Nawet w kwestii tak newralgicznej jak spoeczne zaufanie najmodsi Polacy wypadaj jako relatywnie bardziej ufni, zarwno w stosunku do innych ludzi, jak i partii politycznych. Podczas gdy doroli Polacy deklaruj zaufanie do innych ludzi w 25%, nastolatkowie czyni to w 58%. Gdy zaufanie do partii politycznych deklaruje co dwudziesty dorosy obywatel Polski (5%), wrd modziey taka sytuacja dotyczy prawie co pitej osoby (23%) zob. rys. 8.16 i 8.17. Wszystko to sugeruje, e jakkolwiek mao zorganizowana i mao aktywna spoecznie, modsza modzie reprezentuje inny od starszych rocznikw typ zaangaowania spoecznego bardziej ufny, otwarty, empatyczny, ujawniajcy wiksze pokady spoecznego kapitau. Zapowiada to istotn zmian w spoecznych charakterystykach modziey, jak dotd rozliczanej i osdzanej gwnie na podstawie wskanikw formalnego zorganizowania bd dziaa podejmowanych w ramach tradycyjnie dziaajcych organizacji i stowarzysze.
Rys. 8.17. Odsetek 14-letniej modziey deklarujcej zaufanie do innych ludzi i do partii politycznych
Zaufanie do innych ludzi 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% rednia ID FI SI LI DK SE LT AT BG IE LU CZ CH TH DO ES EE LV NZ PL BE GR PY NL CL UK IT NO TW RU SK MT CO CY GT MX KR HK Zaufanie do partii politycznych

rdo: Initial Findings from the IEA International Civic and Citizenship Education Study 2010, International Association for the Evaluation of Educational Achievement, Amsterdam 2010.

By moe te po raz pierwszy mamy do czynienia z daleko idcym rozminiciem si spoecznego potencjau modziey z formu uczestnictwa i aktywnoci proponowan przez sie konwencjonalnie dziaajcych instytucji. By moe wic nieujty w ramy instytucjonalne marnuje si spoeczny potencja modziey (chocia nie mona zapomina o jego nurcie nieformalnym). Nie zmienia to faktu, e istniej czarne dziury w spoecznym potencjale modziey miejsca, gdzie nie da si mwi o adnym lub prawie adnym zaangaowaniu. Najbardziej czytelne podziay wyznacza wyksztacenie modzi inwestujcy we wasn edukacj wyrniaj si znacznie lepszymi charakterystykami spoecznymi (skrywajcymi wiksze spoeczne zasoby); ci, ktrzy wczeniej opuszczaj system edukacji, czciej zdradzaj egoistyczne nastawienia, nisk aktywno spoeczn i brak wiary w sens dziaa zbiorowych. Czciej te demonstruj brak zaufania i postawy cyniczne oraz roszczeniowe.
289

Mode poKolenie i noWy uStrJ

Zarwno efekt niezagospodarowanego kapitau spoecznego, jak i jego braku w niektrych obszarach modzieowego wiata ukazuje niedostatki edukacji obywatelskiej, ktra jest dziedzin bardzo zaniedban. W Polsce panuje niczym nieuzasadnione przekonanie, e postaw spoecznych i obywatelskich mona nauczy poprzez zalecanie coraz to wikszych dawek wiedzy. W badaniach na temat edukacji obywatelskiej, w czci dotyczcej wiedzy, polska modzie miaa nawet bardzo wysokie notowania, tyle tylko, e w testach weryfikujcych praktyczne wykorzystanie tej wiedzy, jej wyniki byy jednymi z najgorszych38. W najnowszych badaniach wyniki te s nawet gorsze (gorsze te s w innych rozwinitych krajach europejskich)39, co skania badaczy i komentatorw do sigania po dramatyzujce okrelenia wyczonego vel upionego pokolenia, deficytu obywatelskoci, zbiorowej obywatelskiej rejterady. Sugeruj one mae zainteresowanie modziey problemami spoecznymi i jej obojtno na sprawy ogu. Przynajmniej kilka z przedstawionych w tej czci raportu przesanek nie uzasadnia trafnoci takich ocen. Zaangaowanie spoeczne modych nie jest mniejsze, wrcz przeciwnie wrd najmodszych rocznikw falujc lekko w ostatnich latach wzroso. Nie mieci si ono jednak w konwencjonalnych ramach, do jakich przyzwyczajeni s politycy i starsze pokolenia. Reprezentuje inny typ wraliwoci, posuguje si inn symbolik, siga do innych paszczyzn i nonikw kontaktu spoecznego. Wrd nich Internet i technologie ICT dokonuj najwikszych przeobrae. Z dwch typw obywatelstwa konwencjonalnego i zaangaowanego polska modzie wyranie odrzuca pierwszy. Wyjtkowo (w sytuacjach szczeglnych czy szczeglnego zagroenia wasnych wartoci) korzysta w jego ramach z przysugujcego jej prawa wyborczego. Zdecydowanie bardziej cignie j w stron form czystych zaangaowanych, do ktrych nie jest jednak w peni przygotowana. Posiada przy tym rzecz tyle bezcenn, co kruch kapita zaangaowania. Bezcenn, bo trudno j wypracowa, kruch bo przy negatywnym dowiadczeniu zwizanym z uczestnictwem w zbiorowych przedsiwziciach i rozczarowaniu polityk moe ulec dematerializacji. Kto i jak j zagospodaruje? Bo e jest do zagospodarowania, to raczej pewne.

8.5. Stosunek do zachodzcych przemian i do ustroju

Wedug bada CBOS zdecydowana wikszo Polakw, w tym rwnie ludzi modych (83%), uwaa, e warto byo w 1989 roku zmienia ustrj, a od 2008 roku zadowolenie z tego, e w kraju doszo do zmian, wyraane jest znacznie czciej. Tylko nieliczni (9%) podchodz do transformacji krytycznie40. Opinie te przekazuj ogln intuicj, zasadnicze kierunkowe oceny i nie mwi o wielu elementach skadowych procesu przemian. Nie mwi te o tym, jak postrzegaj je modzi, dla ktrych nowy ustrj jest rzeczywistoci zastan. Czy ta okoliczno wyzwala wiksze oswojenie
Rok 2005. Modzi Polacy jako obywatele, Raport Instytutu III Rzeczypospolitej, Gdask-Warszawa 2002. K. Kosea, Badanie International Civic and Citizenship Education Study (ICCS) rdo nowych danych o modziey, referat na XIII Zjedzie Socjologicznym, Krakw, wrzesie 2010. 40 M. Feliksiak, Postawy wobec transformacji systemowej i oceny jej skutkw, CBOS BS/94, Warszawa 2010. 38 39

290

Mode poKolenie i noWy uStrJ

z nowym ustrojem, czy skania do bardziej krytycznych ocen? Odpowiadajc na to pytanie zwyczajowo, powiemy: to zaley. Inaczej zachodzce w kraju zmiany odbieraj starsze roczniki, ktre mona okreli jako pogranicznikw ustrojowych, a inaczej modzie dorastajca wraz z nowym ustrojem. Obydwie te kohorty ulegay nieco innym wpywom.
Rys. 8.18. Stosunek do zmian zachodzcych w kraju
Bardzo pozytywny 19-latkowie 30-latkowie 0% 20% 40% 60% 80% 100% Pozytywny Mieszany Raczej negatywny Negatywny

rdo: Badania wasne Porzucona generacja cieki edukacyjne i wchodzenie w doroso, 2008 rok.

Dane odnotowane na rysunku 8.18 ilustruj stosunek modych dorosych i modziey do zachodzcych w Polsce przemian. Skrywaj one kilka rnych wymiarw (tu majcych posta twierdze, z ktrymi mona si w mniejszym lub wikszym stopniu zgadza lub nie zgadza). Ich indeksy tworz skal ocen od pozytywnych, przez mieszane, do negatywnych: A. W ostatnich latach dokonuj si w Polsce zmiany, ktre w przyszoci przyB. Ludzie tacy jak ja nie maj wikszych szans na przyszo. C. Teraz prawie wszyscy coraz bardziej biedniej i nic nie zapowiada, by miaD. Sytuacja ludzi takich jak ja bdzie stopniowo ulega poprawie. Jak wida, dominujcy stosunek do zmian zachodzcych w kraju stanowi mieszank ocen i odczu. Ambiwalencja cechuje stosunek dwch pitych modych dorosych i blisko poowy dziewitnastoletniej modziey. Modzi doroli odbieraj now rzeczywisto bardziej pozytywnie. Wrd nich wyranie zadowolonych ze zmian jest wicej ni niezadowolonych, wicej ni wrd modszej modziey (rnica 13 pp.). Modsi s bardziej krytyczni albo dlatego, e s modzi (krytycyzm i postrzeganie wiata w systemie zero-jedynkowym jest naturaln cech modoci), albo dlatego, e nowa modzie posuguje si ju innymi standardami.
Rys. 8.19. Modzi doroli preferencje ustrojowe socjalizm vs kapitalizm
Zdecydowanie socjalizm Raczej socjalizm 2008 2000 1995 0% 20% 40% 60% 80% 100% Rozwizania hybrydalne Raczej kapitalizm Zdecydowanie kapitalizm Brak danych

nios nam wszystkim duo dobrego. o by inaczej.

rdo: Badanie IFiS PAN: Polacy 95 i Polacy 2000; badanie wasne: Porzucona generacja cieki edukacyjne i wchodzenie w doroso, 2008 rok.

291

Mode poKolenie i noWy uStrJ

Jednym z filarw tosamoci nowego ustroju jest nowy porzdek gospodarczy. Rysunek 8.19 ilustruje preferencje modych Polakw wobec dwch przeciwstawnych typw ustroju spoeczno-gospodarczego: socjalizmu i kapitalizmu. Pierwszy naley do przeszoci, drugi od dwch dekad toruje sobie w Polsce drog. Wrd starszych pokole nie ma zgody co do susznoci tego kierunku przemian. Jeszcze w roku 2000 pojawiaa si wrd niektrych tsknota za socjalizmem. Czy w modym pokoleniu s rwnie zwolennicy tego ustroju? Przywoujemy w tym miejscu wyniki bada obejmujcych kilkunastoletni okres czasu. Zastosowano w nich skal twierdze odtwarzajcych obiegowe opinie na temat socjalizmu i kapitalizmu. W stosunku do kadej z nich mona mie mniej lub bardziej przychylne nastawienie, a indeks caoci okrela preferencje jednostkowe: A. Oglnie rzecz biorc, socjalizm daje krajom wiksze moliwoci rozwoju B. Socjalizm zawsze powoduje niedostatek. C. Tylko kapitalizm moe da ludziom wolno i dobrobyt. D. Kapitalizm umoliwia ludziom pene wykorzystanie ich zdolnoci. Zgromadzenie danych z rnych okresw czasu ukazuje systematyczny spadek atrakcyjnoci socjalizmu wrd modych. Dzi niewiele ponad 4% modziey, zazwyczaj sabiej wyksztaconej i spoecznie marginalizowanej, wyraa zainteresowanie socjalistycznymi rozwizaniami ustrojowymi. Rwnolegle do sabncego zainteresowania socjalizmem nastpuje wrd modych wyrany wzrost poparcia dla kapitalizmu (do 52,1%). Pozytywne nastawienia wywouje on zwaszcza u osb dobrze wyksztaconych, z duymi osigniciami yciowymi i/lub z poczuciem yciowych moliwoci (wrd nich 80% popiera kapitalizm). Po dwudziestu latach transformacji systemowej nawet osoby o niekorzystnych cechach pooenia spoecznego bardziej optuj za kapitalizmem (38% zagroonych marginalizacj dostrzega wicej moliwoci w kapitalizmie ni w socjalizmie. We wczeniejszych latach byo ich niewiele ponad 10%41). Wyrana obecno postaw ambiwalentnych (42%) ujawnia albo brak wiedzy pozwalajcej na wypracowanie wasnej oceny, albo zapotrzebowanie na mieszane (hybrydalne) rozwizania ustrojowe, albo co jest rwnie prawdopodobne odejcie od potrzeby pastwa ideologicznego. Niekoniecznie naley na t tendencj patrze jak na polsk osobliwo, wpisuje si ona w globalne trendy. Dzi na caym wiecie rosn oczekiwania socjalne wobec pastwa, na sile przybieraj aspiracje rwnociowe, a wspczesne systemy spoeczne legitymizuj si poprzez przyjmowanie rozwiza o bardzo rnej proweniencji. Nie ma ju pastw, ktre reprezentowayby przypadki czystego socjalizmu, nie ma te takich, ktre reprezentowayby przypadki czystego kapitalizmu. S prby poszukiwania formuy gwarantujcej zarwno ekonomiczny wzrost, jak i powszechny spoeczny dobrobyt, a granice midzy etatyzmem i gospodark rynkow wyznacza nie pytanie o to, ile pastwa w gospodarce, ale jakie42. Procesy prywatyzacyjne s naturaln konsekwencj zgody na kapitalizm w Polsce, niemniej budziy one bardzo silne emocje w caym okresie przemian. Zawsze te byy pretekstem do podkrelania politycznych rnic i kreowania moralnych ocen
41 42 Dokadniejsze analizy zob. K. Szafraniec, Mode pokolenie W. Morawski, Socjologia ekonomiczna, PWN, Warszawa 1995, s. 145-167.

ni kapitalizm.

292

Mode poKolenie i noWy uStrJ

pod adresem tych, ktrzy byli za prywatyzacj i przeciwko niej. Kategoria wasnoci ma w naszej kulturze i mentalnoci wymiar nie tylko ambiwalentny, lecz take schizofreniczny. Wida to nie tylko w wymiarze pogldw i postaw (ktre s nie tyle zmienne, co wewntrznie sprzeczne), lecz rwnie w sferze rozwiza prawnych. Czy nastpuj pod tym wzgldem zmiany? Czy wrd modych wzrasta, czy maleje akceptacja dla procesw prywatyzacyjnych?
Rys. 8.20. Stosunek ludzi modych do prywatyzacji (2008)
Zdecydowanie pozytywny Raczej pozytywny 19-latkowie 30-latkowie 0% 20% 40% 60% 80% 100% Mieszany Raczej negatywny Zdecydowanie negatywny Brak danych

rdo: Badania wasne Porzucona generacja cieki edukacyjne i wchodzenie w doroso.

Stosunek do prywatyzacji odwzorowany na rys. 8.20 okrelony zosta za pomoc skali skadajcej si z piciu twierdze:

Prywatyzacja przedsibiorstw jest korzystna dla gospodarki. Prywatyzacja jest przeprowadzana zbyt wolno. Prywatyzacja stwarza jasne stosunki wasnoci. Prywatyzacja przedsibiorstw przynosi korzyci nielicznym, a godzi w interesy wikszoci. E. Prywatyzacja oznacza grabie majtku narodowego.
A. B. C. D. Uzyskane dane sugeruj, e modzi Polacy s w tej kwestii bardzo niezdecydowani i maj najczciej (w poowie) mieszane odczucia. Niektre elementy procesu prywatyzacji zyskuj ich akceptacj, inne budz mniejsze lub wiksze wtpliwoci. Starsi minimalnie czciej dostrzegaj pozytywy procesw prywatyzacyjnych. Liczba przeciwnikw prywatyzacji jest i tu, i tu taka sama co czwarty mody Polak ma do niej negatywny stosunek. Nie przystaje to do znacznie wikszego poparcia, jakiego modzi udzielaj kapitalizmowi, ktry trudno sobie wyobrazi jako ustrj bez wasnoci prywatnej. Prawdopodobiestwo postaw korzystnie odnoszcych si do prywatyzacji ronie wraz z wyznacznikami yciowego sukcesu. O ile wrd osb o niekorzystnej biografii (wczenie zakoczona edukacja, niepewna pozycja na rynku pracy, niski status materialny) jest 13% zwolennikw prywatyzacji, o tyle wrd tych, ktrym si udao, jest ich cztery razy wicej (53%). Najbardziej negatywne nastawienie maj osoby znajdujce si w niekorzystnej sytuacji yciowej (bez pracy, bez staej pracy, pracujce na niskim stanowisku i za bardzo niskie wynagrodzenie) lub majce poczucie niewielkich szans (gwnie uczniowie zasadniczych szk zawodowych). Jak na tym tle postrzegane s zmiany ustroju politycznego? Najmodsi Polacy (18-19 lat), ktrzy tak czsto podkrelaj, e wolno i moliwo dokonywania wyboru s dla nich najwaniejsze, nie s bynajmniej przekonani, e najlepsz form rzdw jest demokracja. Jak wskazywalimy, opisujc w rozdziale drugim ich oczekiwania dotyczce ksztatu pastwa i spoeczestwa, co pity nastolatek zgadza si z twierdzeniem, e rzdy niedemokratyczne s niekiedy lepsze od demokratycznych.
293

Mode poKolenie i noWy uStrJ

Jednoczenie ponad jedna trzecia miaa problem z ustosunkowaniem si do tej kwestii. Moe to wiadczy o niewielkiej jeszcze dojrzaoci politycznej modziey, lecz chyba przede wszystkim o obiektywnych trudnociach w formuowaniu tak wanych sdw. Wynikaj one z obserwacji polskiej demokracji na co dzie, w czym maj swj wany udzia media operujce sensacj, tabloidyzacj problemw i redukujce ycie publiczne w Polsce do politycznych salonw. Opinia modych o demokracji w Polsce jest bardzo krytyczna (blisko dwie trzecie niezadowolonych) i utrzymuje si od pocztku drugiej dekady przemian (rys. 8.21).
Rys. 8.21. Czy oglnie rzecz biorc, jeste zadowolony/niezadowolony ze sposobu,

w jaki funkcjonuje demokracja w naszym kraju?

Zadowolony(a) IV 1996* XII 1998* XII 2003** X 2008** XI 2010** 0% 20% 40% 60% 80% 100% Niezadowolony(a) Trudno powiedzie

rdo: Badania CBOS* i KBPN**.

Konsekwencj tych odczu jest zmczenie demokracj i ch ucieczki od niej w kierunku rozwiza autorytarnych, ktre najwyraniej zaakceptowaoby 13% najmodszych obywateli (rys. 8.22). Oznacza to, e tyle jest modych 18-19-letnich Polakw, ktrzy uznali, e: A. Nasz kraj potrzebuje nie demokracji, lecz silnego przywdcy. B. Opozycja w sejmie nie jest niezbdna dla dobrego rzdzenia krajem. C. Prasa, radio, telewizja powinny podlega kontroli, aby nie zagraay demoD. Ochrona praw wszelkich mniejszoci nie jest obowizkiem wadzy

kratycznie wybranej wadzy. demokratycznej.

W pewnym stopniu takie pogldy podziela ponad poowa modszej modziey, odrzuca je 29%. Zupenie inne s nastawienia modych dorosych, wrd ktrych poparcie dla autorytarnych rozwiza politycznych nie przekracza 1,5%, ale czciow ich obecno zaakceptowaoby 28,9%. Pozostali (68,3%) zdecydowanie opowiadaj si za demokratycznymi rozwizaniami politycznymi.
Rys. 8.22. Gotowo poparcia rozwiza demokratycznych vs autorytarnych
Zdecydowanie demokratyczne Raczej demokratyczne 19-latkowie 30-latkowie 0% 20% 40% 60% 80% 100% Hybrydalne Raczej autorytarne Zdecydowanie autorytarne Brak danych

rdo: Badania wasne Porzucona generacja cieki edukacyjne i wchodzenie w doroso, 2008.

294

Mode poKolenie i noWy uStrJ

Jakkolwiek preferencje dla porzdku demokratycznego s wrd modych Polakw wyrane, nie mona nie zauway, e wrd najmodszych przybywa zwolennikw rozwiza autorytarnych i hybrydalnych (demokracji zmieszanej z autorytarnym stylem rzdzenia). Fakt ten ujawnia du podatno modziey na polityczne napicia i chaos. Ucieczka od trudnych wyborw w rzdy silnej rki jest znan form reakcji na bolczki sabej demokracji, opisan przez Ericha Fromma jako syndrom ucieczki od wolnoci43. Najczciej po takie rozwizania sigaj osoby gorzej wyksztacone. O ile uczcy si w ZSZ opowiadaj si za demokracj w 40%, o tyle uczcy si w LO czyni to w 67%. O ile uczcy si w ZSZ maj skonno do akceptowania rozwiza mieszanych w 54%, o tyle uczcy si w LO ju tylko w 30%. Bardzo wanym elementem dokonujcych si w Polsce przemian jest jej reorientacja w ukadzie midzynarodowym i otwarcie na wpywy Zachodu. Po fali euroentuzjazmu z pocztku lat dziewidziesitych (zwaszcza wrd modych Polakw) nastpio w drugiej dekadzie wyrane schodzenie postaw. Zastosowanie poniszej skali ujawnio dominacj postaw racjonalnego otwarcia. Postawy wyraziste, jednoznaczne, a zwaszcza skrajne, nie s reprezentowane zbyt licznie (rys. 8.23). A. Jeszcze szybszy napyw obcego kapitau przynisby Polsce wicej zagroB. C. D. E.

e ni korzyci. Kultura polska tylko zyska, jeli bdzie otwarta na wpywy Zachodu. Bliski kontakt z Zachodem zagraa dobrym polskim tradycjom. Wzorowanie si na krajach Zachodu prowadzi do zepsucia obyczajw. Bez cisych kontaktw z Zachodem nauka polska nie bdzie moga si rozwija.

Rys. 8.23. Czy otwieranie si Polski na wspprac z Zachodem jest korzystne?

Zdecydowanie korzystne Raczej korzystne 19-latkowie 30-latkowie 0% 20% 40% 60% 80% 100% rednio korzystne Raczej niekorzystne Zdecydowanie niekorzystne Brak danych

rdo: Badania wasne Porzucona generacja cieki edukacyjne i wchodzenie w doroso, 2008 rok.

W nastawieniach do Zachodu gruj ostrono i rozsdny dystans. Takie podejcie wynika w jakiej mierze z oswojenia modych Polakw z realnym zachodnim wiatem, odkd ten sta si bardziej dostpny poprzez migracje, podre, prac zarobkow. Dzi te kontakty s elementem dowiadczenia wikszoci polskiej modziey. W efekcie emocjonalny stosunek do Zachodu ulega wychodzeniu typowemu dla racjonalnego ogldu wiata i uywania kilku perspektyw jednoczenie. Najwicej obaw wobec dalszego otwierania si Polski na wpywy Zachodu ywi gorzej wyksztacona modzie. Ona te gorzej znosi kontakt z odmiennoci kulturow (co wida wyranie wrd polskich migrantw przebywajcych na Zachodzie)
43 E. Fromm, Ucieczka od wolnoci, Czytelnik, Warszawa 1997.

295

Mode poKolenie i noWy uStrJ

i reaguje etnocentryzmem44. Wyksztaceni Polacy nie boj si otwarcia, nie przeszkadza im zacienianie wsppracy z UE i nie sdz, by polska kultura moga na tym ucierpie. Jak wida, w oczach modych system legitymizuje si nierwno bardziej w swych oglnych ideach i rozwizaniach (kapitalizm, demokracja tak), nili w strategiach i politykach (prywatyzacja, wchodzenie w zbyt silne wizi z duymi ponadpastwowymi organizmami politycznymi i gospodarczymi nie tak bardzo). Jednoczenie zachodzce zmiany zyskuj wiksz akceptacj wrd starszych rocznikw modziey. Rwnolatkowie transformacji s wobec niej bardziej krytyczni. Moe to wynika ze specyfiki wieku, a moe wiadczy o jakoci ycia spoecznego i nadmiernym obcieniu modszych rocznikw odpowiedzialnoci za wasn przyszo.

Podsumowanie
We wskanikach czynnego poparcia i politycznego uczestnictwa modzi obywatele wielu krajw wypadaj gorzej od modych Polakw. W Polsce po 1989 roku wskaniki te przyjmoway szczeglnie nisk warto, co mogo skania do formuowania hipotez o biernoci politycznej modziey jako cesze pokoleniowej niebezpiecznej dla procesw demokratyzacji. W tym kontekcie sygnay budzcego si zaangaowania politycznego modziey w latach 2006-2007, a zwaszcza inicjatywy obywatelskie modych powzite w zwizku z wyborami parlamentarnymi 21 padziernika 2007 roku, naley traktowa jako przesanki do bardziej optymistycznej tezy o czujnoci politycznej modych, obecnej wszdzie tam, gdzie zagroone s wane dla nich wartoci. Ich udzia w wyborach nie pozostawi zudze: to nie jest pokolenie politycznie upione. Modzi poszli do urn i przesdzili o wyniku wyborw, doprowadzili do zasadniczej zmiany na politycznej scenie i skierowali proces zmian na inne tory. Konstatacja tego rodzaju nie moe by jednak podstaw do formuowania nazbyt optymistycznych hipotez. Sprawy ogu, a zwaszcza polityka, nie mieszcz si w przestrzeni ycia wspczesnej modziey. Zaangaowanie w kampanie spoeczne i udzia w wyborach nie miay charakteru wydarzenia pokoleniowego. Byy w odczuciu modych konieczn reakcj w obronie kluczowych wartoci: wolnoci i utrzymania Polski w krgu cywilizacyjnym gwarantujcym efektywno systemu spoecznego. Dowiadczenie tego rodzaju, jakkolwiek krtkotrwae, bdzie stanowio jak si wydaje wany element pamici zbiorowej ksztatujcy polityczn wiadomo modych. By moe jednak waniejsze od politycznych s przesanki pozwalajce wnioskowa o gotowoci modych do wsptworzenia spoeczestwa obywatelskiego. W tej kwestii rozstrzygajce jest pytanie o jako kapitau spoecznego i jego fundament przekonania dotyczce wartoci angaowania si w sprawy innych ludzi oraz sensownoci dziaa zbiorowych. W wikszoci medialnych komentarzy, w wypowiedziach dorosych i pedagogw, odmawia si modziey takiego kapitau, argumentujc to jej egoizmem, hedonizmem, niechci do czonkostwa w grupach i stowarzyszeniach. Sprawa jednak wydaje si bardziej zoona. Po pierwsze, trzeba zanegowa zasadno oceniania spoecznego potencjau modziey na
44 K. Szafraniec, Mode pokolenie, rozdz. 5-7.

296

Mode poKolenie i noWy uStrJ

podstawie wskanikw jej formalnego zorganizowania. Te mog by bardziej miarodajne w odniesieniu do organizacji i stowarzysze, anieli samej modziey. To organizacje nie wypracoway odpowiedniej formuy, ktra przycigaaby modych i stymulowaa ich gotowo do angaowania si w dziaania na rzecz innych. Wikszo organizacji tkwi w starych schematach i formuach nieuwzgldniajcych innego typu wraliwoci modych, innej symboliki, jak si posuguj, i innych sposobw komunikacji. Druga sprawa, to krucho zaangaowania modziey w sprawy jednostek i sprawy ogu. W rnych badaniach mona znale przesanki przemawiajce za istnieniem takiego zaangaowania, zwaszcza wrd modszych rocznikw modziey (i to jest optymistyczne). Jednoczenie jest ono jedynie pewn gboko ukryt potencj wanym spoecznym zasobem, ktry nie jest ani wydobywany, ani obrabiany, ani zagospodarowywany. Istnieje wic niebezpieczestwo, e zwaszcza pod wpywem negatywnych dowiadcze i w zwizku z brakiem wsparcia, bdzie on marnowany (i to jest pesymistyczne). e jest to moliwe, uzmysawiaj obserwacje paru prostych prawidowoci. Sprawa pierwsza oglna kondycja spoeczestwa i gospodarki. W wikszoci socjologicznych bada znajduje potwierdzenie teza, i od pocztku przemian systemowych modzi Polacy nie czuj kwestii politycznych, niechtnie uczestnicz w publicznej sferze ycia, s za to zainteresowani zmianami, ktre mog doprowadzi do poprawy ich warunkw yciowych, a zwaszcza yciowych perspektyw. Jeli tak, w poprawie oglnych warunkw bytowania (w rozwoju ekonomicznym kraju, w tym zwaszcza w stworzeniu miejsc pracy i perspektyw yciowych dla modziey) tkwi klucz do pobudzenia i utrwalenia obywatelskich postaw. Dla znacznej czci modych ludzi ju dzi jest jasne, e spenienie wasnych wyobrae o lepszym yciu staje si najbardziej prawdopodobne w warunkach demokracji i gospodarki rynkowej. Relacja ta dopiero zaczyna by budowana obywatelskim odruchem wizania przyszoci, realizacji wasnych de yciowych z uczestnictwem politycznym i aktywnoci w wyborach. Tak dugo zatem, jak dugo rzeczywisto spoeczna bdzie wydawaa si modziey nazbyt bezkierunkowa, niestabilna, pozbawiona wizji i wiarygodnych politycznych elit, obywatelskie role bd dla niej trudne do spenienia. Inna wana sfera rzeczywistoci, ktra warunkuje obywatelskie zaangaowanie modziey, to polityczny ustrj i funkcjonowanie politycznych elit, ktre wyzwalaj najwicej negatywnych emocji. Nie trzeba przytacza modzieowego jzyka, by opisa skal negatywnych zjawisk, jakie spotykaj si z krytyk modziey. Styl dyskursu politycznego i kampanie wyborcze skutecznie zniechcaj do konstruktywnego obywatelstwa. Trudno si dziwi modziey, e obserwujc polityczn scen, ma ochot obra strategi protest voting. Jeli tego nie czyni, jeli udaje si do urn wyborczych i konstruktywnie gosuje, naley to uzna za wyraz niezwykej odpowiedzialnoci obywatelskiej modego pokolenia. Zdecydowanie niedoceniane jest wychowanie, lekcewaone prawdopodobnie ze wzgldu na gboko zakorzeniony w naszej mentalnoci determinizm, zakadajcy, e o ksztacie rzeczywistoci spoecznej bardziej decyduj ukryte siy ni aktywno, codzienna praca i wizje przyszoci stanowione przez ludzi. Z wychowywania takiego zrezygnoway media, zrezygnowali rodzice i najwyraniej zrezygnowaa szkoa. Sprowadzany do poziomu sensacji medialny przekaz utwierdza w przekonaniu, e spoeczestwo obywatelskie to kccy si ze sob zazwyczaj
297

Mode poKolenie i noWy uStrJ

o rzeczy zadziwiajco nieistotne politycy, od lat w ten sam sposb odpytywani przez tych samych dziennikarzy i wypowiadajcy te same kwestie. Modzie wyczuwa nienaturalno takiego przekazu medialnego i coraz czciej zwraca si w kierunku form interaktywnych, gdzie moe by nadawc i odbiorc zarazem. Rodzice reprezentanci redniego pokolenia wypieraj z pamici okres wasnego zaangaowania w polityk i chroni przed takim dowiadczeniem swoje dzieci. Niedobrze wypada egzamin z demokracji w szkoach. Pobudzanie mylenia o sprawach spoeczestwa, kraju, wikszoci nauczycielom wydaje si nie tylko anachroniczne, ale i bezcelowe wykonuj wic program minimum: odpytuj z zadanej lekcji, samorzdno szkoln traktujc jako urzdow konieczno. Ten fikcyjny charakter szkolnej samorzdnoci uczniowie przyjmuj jak sytuacj zwyk, w adnym wypadku gorszc. Ponad poowa uczniw ostatnich klas szk rednich twierdzi, e samorzd uczniowski ma niewiele lub nie ma nic do powiedzenia w ich szkole. W 2010 roku po raz pierwszy ponad 50% modziey wzio udzia w wyborach samorzdowych. Niemniej rodzina i szkoa, mimo e ich dziaania zawsze s wtrne w stosunku do tego, co dzieje si w spoeczestwie, w polityce, w mediach, dysponuj potn si. Jest ni moliwo bezporedniego oddziaywania na serca i umysy modych ludzi. Obszar ten, mocno zaniedbany i znacznie uzaleniony od tzw. obiektywnej rzeczywistoci czy mediw, nie musi by nadal zaniedbywany. By tak nie byo, by prawdziwe ycie byo mniej skutecznym i mniej bezwzgldnym wychowawc, potrzeba reorientacji wspczesnej pedagogiki i metod pracy z modzie. Mapa moliwych i potrzebnych dziaa nie byaby pena, gdybymy wykluczyli z niej modzie jako uczestnika spoecznych dziaa. Usprawiedliwiajca niejednokrotnie swoj bierno przekonaniem, e c my moemy?, w wielu kwestiach i w swych obywatelskich rolach nie moe zadowala si poczuciem, e od niej nic nie zaley. Bo to jest po prostu nieprawda. Jest wiele spraw, gdzie machnicie rk najzwyczajniej si modym nie opaca. Demokracja cho jako system dalece niedoskonaa dostarcza narzdzi pozwalajcych mie poczucie, e yjemy w kontrolowalnym otoczeniu. Jednym z tych narzdzi jest spoeczestwo obywatelskie umoliwiajce korekt rzeczywistoci bez koniecznoci uciekania si do buntu. Mode pokolenie Polakw mimo gosw ubolewania jest na dobrej, cho niezwykle krtej i wyboistej drodze do niego. Zaprezentowane opinie dotyczce rozwiza ustrojowych rzadko kiedy neguj zasadno zachodzcych w Polsce przemian. W odniesieniu do niemal wszystkich kwestii politycznych, gospodarczych, sojuszy midzynarodowych oceny negujce s w wyranej mniejszoci. Nie oznacza to jednak, e postawy akceptujce dominuj. Przewaaj odczucia ambiwalentne, mieszane, umiarkowane. Wyjtek stanowi stosunek do demokracji, ktra wydaje si wartoci bezdyskusyjn, chocia jednoczenie bardzo kopotliw. Jej realny ksztat, oznaczajcy stan nieustajcych napi i parali reform, wywouje u modych efekt zmczenia i ch ucieczki od wolnoci w kierunku rozwiza zdejmujcych odpowiedzialno za wasne wybory. Ciar ten trudny jest do zniesienia zwaszcza dla modszej (18-19-letniej) modziey. Rozwizania autorytarne, generalnie nielece w polu akceptacji modych, tam wanie zyskuj wiksz akceptacj. Modzi Polacy s zdecydowanie prokapitalistyczni, niemniej jako dominujca pojawia si orientacja ambiwalentna, co moe oznacza przyrost zainteresowania rozwizaniami hybrydalnymi ustrojowo, czcymi w sobie elementy typowe dla socjalizmu i kapitalizmu. Nie naley przy tym
298

Mode poKolenie i noWy uStrJ

interpretowa tego trendu jako elementu dziedzictwa politycznego po realnym socjalizmie raczej jako wyraz bardziej oglnej tendencji do budowania kapitalizmu z ludzk twarz. Sdy legitymizacyjne starszych rocznikw (modych dorosych) s bardziej spjne, bardziej dojrzae, sprawiajce wraenie bardziej zronitych z dowiadczeniem yciowym. Sdy dziewitnastoletniej modziey s bardziej chwiejne, sprzeczne wewntrznie, podatne na kontekst by moe na skutek braku moliwoci ich konfrontowania z yciem, czemu sprzyja utrzymywanie ich w obrbie instytucji edukacyjnych, na obrzeach systemu spoecznego. W oglnym rozrachunku system legitymizuje si w oczach modych na cakiem niezym poziomie zwaszcza jeli patrze na skal ocen negatywnych, ktre s w zdecydowanej mniejszoci. System legitymizuje si na poziomie umiarkowanym, jeli zway, e w wikszoci s to postawy umiarkowanie przyzwalajce, ambiwalentne. Z punktu widzenia spjnoci przemian nie jest korzystne, e legitymizacja dokonuje si nierwno w odniesieniu do rnych sfer systemu spoecznego i rnych spoecznych grup i rodowisk. System zyskuje spoeczne poparcie w tych grupach, ktre s dobrze wyksztacone, ktrym si dobrze wiedzie i ktre maj poczucie perspektyw yciowych. Ci, ktrym si nie wiedzie i ktrzy maj poczucie zej, niepewnej perspektywy, nie popieraj kierunku zachodzcych przemian i tak dugo jak dugo bd zagroeni marginalizacj, bd stanowili spoeczn baz niezadowolenia.

299

9.

9. Zdrowie i zachowania ryzykowne modziey

9.1. Zdrowie modziey kontekst spoeczny i rozwojowy 9.2. Zdrowie psychiczne i zadowolenie z ycia 9.3. Zagroenia zdrowia i ycia 9.4. Dugo ycia jako wskanik zdrowia 9.5. Spoywanie alkoholu i palenie papierosw 9.6. Substancje psychoaktywne 9.7. Przyczyny zachowa ryzykownych modziey Podsumowanie

9. Zdrowie i zachowania ryzykowne modziey

rozdzia dzieWity

Zdrowie naley do najmniej negowanych wartoci w kadym spoeczestwie i kulturze jest wartoci sam w sobie. Jest te niezbdne dla osignicia yciowych celw, takich jak lepsza edukacja czy zatrudnienie. Jak uja to wiatowa Organizacja Zdrowia, kady ma prawo cieszy si najwyszym osigalnym standardem zdrowia w swoim spoeczestwie (WHO, 1946). Jednoczenie wiadomo, e ludzie nie ciesz si w rwnym stopniu zdrowiem. O rnicach decyduj z jednej strony cechy wrodzone, pe, wiek, konstytucja indywidualna, z drugiej za status spoeczny jednostki. O ile te pierwsze s rnicami naturalnymi, o tyle drugie uwaane s za przejaw nierwnoci i niesprawiedliwoci spoecznej. Mimo wielu sukcesw, nierwnoci zdrowotne s dzi nadal wyzwaniem dla wikszoci krajw europejskich. Wszdzie wikszo gorzej sytuowanych grup spoecznych cechuj gorsze wskaniki zdrowia i wysza umieralno. Rnice s atwo obserwowalne midzy biednymi i bogatymi dzielnicami tego samego miasta, pracownikami fizycznymi i umysowymi, ludmi wyksztaconymi i niewyksztaconymi, mniej i bardziej zurbanizowanymi regionami kraju1. Jest wiele innych czynnikw warunkujcych nierwnoci spoeczne w zdrowiu dostp do usug medycznych, koszty leczenia, bariery mentalne i kulturowe (rys. 9.1). Powanym problemem s codzienne nawyki osb yjcych w biedzie. Dziaaj tu take takie dodatkowe czynniki ryzyka jak stres ekonomiczny z powodu niskich lub niestabilnych dochodw, braku mieszka czy niepewnej perspektywy. Jednoczenie wiele problemw zdrowotnych wynika nie z ogranicze (instytucjonalnych czy finansowych), lecz ze wiadomego wyboru stylu ycia lansowanego przez kultur. Przykadem s ze nawyki ywieniowe, siganie po uywki, substancje psychoaktywne, mao aktywny, siedzcy tryb ycia, ktre stay si nieproblematyzowanym elementem stylu ycia wspczesnej modziey. Zy stan zdrowia moe mie wiele niepodanych konsekwencji. Dla osoby chorej oznacza to utrat znacznej czci jej dochodw, czasami zatrudnienia, spoeczn izolacj czy wykluczenie na skutek wszystkich tych czynnikw cznie. Chorzy ludzie stanowi dodatkowy finansowy ciar dla swych rodzin z powodu wysokich biecych opat za leczenie. Ich pozycja ekonomiczna sabnie, a szanse yciowe dzieci malej. S oni rwnie problemem dla swych pracodawcw i problemem spoecznym, generujcym wysokie wydatki na sub zdrowia. Wszystko to sprawia, e zdrowie jest jedn z bardziej newralgicznych sfer ycia spoecznego i jedn z waniejszych sfer regulacji prawnych. Najtrudniejsze zadanie, sprawiajce wikszoci rzdom powane problemy, polega na umiejtnym (a wic sprawiedliwym i racjonalnym zarazem) organizowaniu zasobw zdrowotnych spoeczestwa. Dziaania polityczne, tak jak zaleca to wiatowa Organizacja Zdrowia, winny i, z jednej strony w kierunku poprawy systemw wspomagajcych i prewencyjnych, z drugiej za skutecznego recyklingu zasobw siy roboczej (rehabilitacja, programy
1 M. Whitehead, D. Dahlgren, Concepts and principles for tackling social inequities in health: Levelling up Part 1, WHO Europe, Liverpool London 2007, s. 4.

303

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

przekwalifikowania zawodowego), tak aby osoby chore mogy wrci do aktywnoci zawodowej, wykonujc prac o innym charakterze2.
Rys. 9.1. Gwne czynniki warunkujce stan zdrowia

ne

ar

un

po ki s

ec zno -

e ko n o mi c

zne

i r

Warunki ycia i pracy

od

ow

is

ko

rodowisko pracy

Edukacja

ws

pa

w sp o e c zn rcia o

Og

Bezrobocie

we

i si

In

dy

ec

u a l ny s t y l wid

ia
ch
lok

yc

Warunki sanitarne

ia

Rolnictwo i produkcja ywnoci

Wiz y

Suba zdrowia

a l ny

ch
Warunki mieszkaniowe

Wiek, pe i cechy wrodzone rdo: M. Whitehead, G. Dahlgren, Tackling inequalities in health: what can we learn from what has been tried? Working paper prepared for the Kings Fund International Seminar on Tackling Inequalities in Health, September 1993, Ditchley Park, Oxfordshire, London, Kings Fund (mimeo).

9.1. Zdrowie modziey kontekst spoeczny i rozwojowy

Modzie jest zarwno celem tych dziaa, jak i ogniwem w szerszym acuchu pokoleniowym. W wielu badaniach dowiedziono, e rne wydarzenia z wczesnego okresu ycia mog tumaczy problemy ze zdrowiem w znacznie wikszym stopniu ni pozycja spoeczna osignita w wieku dojrzaym3. Ndza podczas dziecistwa lub nierozwane zachowania kobiet w czasie ciy mog mie zwizek ze zym stanem zdrowia dzieci w przyszoci. Status i styl ycia rodzicw wpywa na zdrowie i edukacyjne osignicia ich dzieci, a te z kolei na ich przysze warunki pracy i dochody. W Polsce, gdzie jedna trzecia dzieci i modziey yje w niekorzystnych warunkach materialnych,
2 3 Ibidem, s. 8. J.G. Eriksson i in., Catch-up growth in childhood and death from coronary heart disease: longitudinal study, BMJ, 1999, 318(7181):427-431; I. Lynch, G. Kaplan, Socioeconomic position [w]: L. Berkman, I. Kawachi, eds., Social epidemiology, Oxford University Press, New York 2000, 13-35.

304

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

redukowanie midzypokoleniowych transferw ubstwa i choroby (oraz zwizanych z nimi stylw ycia) jest bardzo powanym wyzwaniem. Zaniedbania i saboci systemu opieki zdrowotnej w dziedzinie diagnostyki i profilaktyki we wczesnym okresie ycia odbijaj si pniej w spoecznych kosztach, jakie trzeba ponie z tytuu leczenia ludzi z problemami zdrowotnymi czy ich absencji zawodowej. Problem zdrowia modziey ma jednak nie tylko takie (zwizane z nierwnociami spoecznymi) uzasadnienie. Wie si on rwnie ze szczeglnymi zmianami i wyzwaniami rozwojowymi, jakie pojawiaj si w modzieczej fazie ycia. Najoglniej da si je scharakteryzowa jako psychologiczne dorastanie jednostki. W okresie tym (przypadajcym na lata midzy 10 a 20 r..) lokuje si bardzo szczeglny proces nazywany kryzysem wieku dojrzewania lub kryzysem tosamoci. Przebiega on rnie u rnych osb, co w potocznym mniemaniu wywouje wraenie, e kryzysu takiego czsto majcego bardzo burzliwy i kopotliwy dla otoczenia przebieg mona i naleaoby unikn (co nie jest ani moliwe, ani podane). Na skutek zmian, jakie zachodz w tym czasie w psychice, mody czowiek odczuwa kompulsywn (niezalen od siebie) potrzeb okrelenia wasnego Ja, co zazwyczaj odbywa si poprzez mniej lub bardziej ostr konfrontacj ze wiatem dorosych. Swobodne eksperymentowanie z rnymi rolami, zachowaniami, identyfikacjami czsto na przekr ustanowionym normom spoecznym jest jednym z zewntrznych wyrazw takich poszukiwa. Za niektre z tych eksperymentw i poszukiwa modzi pac nieoczekiwanie dla siebie bardzo wysok cen. Przez swoj brawur czciej ulegaj wypadkom, okaleczeniom, umieraj na skutek samobjstw czy nabytych chorb (np. HIV). Cho intelektualnie bardziej sprawni i w myleniu swym bardziej logiczni, nie maj jeszcze tej mdroci, ktra przychodzi z wiekiem. Tam gdzie doroli widz niebezpieczestwo, oni dostrzegaj zaledwie fun i przygod. Postrzegajc wiat w kategoriach wszystko albo nic potrafi jednoczenie bagatelizowa wszystko i nie widzie nic. Nie naley lekceway tej perspektywy, gdy analizuje si rne aspekty zdrowia i zachowa ryzykownych modziey.

9.2. Zdrowie psychiczne i zadowolenie z ycia

Modzie polska podobnie jak wikszo europejskiej modziey ocenia swj stan zdrowia jako bardzo dobry lub dobry (tab. 9.1). cznie oceny takie wydaje 91% Polakw w wieku 15-24 lata, nieco mniej (82,8%) w wieku 25-34 lata. Profile ocen polskiej modziey (15-24) zblione s do profili ocen modziey brytyjskiej czy szwedzkiej, o ile jednak modzi Brytyjczycy czy Szwedzi podtrzymuj bardzo pozytywne oceny swojego zdrowia rwnie w latach pniejszych (25-34), o tyle modzi Polacy czciej zmieniaj je na dobre i umiarkowane. W sumie na taki sobie lub zy stan zdrowia narzeka 8,8% Polakw w wieku 15-24 lata i nieco wicej (17,2%) w wieku 25-34 lata. Polskie badania HBSC4, realizowane wrd modszej uczcej si modziey (do 18 r..), wskazuj na wyrane zrnicowanie ocen w zalenoci od statusu rodziny pochodzenia i rodowiska zamieszkania. Znaczco gorzej oceniaj swoje zdrowie modzi ludzie z biednych rodzin (gradient spoeczny w Polsce naley pod
4

Health Behaviours in School Children midzynarodowe badania realizowane w 12 krajach monitorujce kondycj emocjonaln, stan zdrowia i zachowania zdrowotne uczcej si modziey; w Polsce instytucj realizujc jest Instytut Matki i Dziecka w Warszawie.

305

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

tym wzgldem do najwikszych wikszy jest tylko na Litwie, otwie i w Izraelu); gorzej te ocenia swoje zdrowie modzie mieszkajca w rodowiskach o wysokim nasileniu problemw lokalnych5. Niemniej oglny obraz jest korzystny i lepszy ni w latach minionych.
Tabela 9.1. Ocena wasnego stanu zdrowia wrd modych Europejczykw (2006) (%)
15-24 Bardzo dobry EU-27 BE BG CZ DK DE EE IE EL ES FR IT CY LV LT LU HU MT NL AT PL PT RO SI SK FI SE UK IS NO 46,2 54,9 57,4 57,8 39,8 19,7 69,7 90,4 39,0 57,5 38,0 84,8 9,5 20,7 66,9 38,8 52,6 32,7 71,6 44,9 22,1 35,5 60,9 71,0 48,8 47,5 58,4 43,0 Dobry 45,4 38,4 35,8 32,2 50,6 66,0 25,4 7,7 55,5 36,1 54,0 11,4 69,7 61,5 28,7 50,0 44,4 60,5 22,7 46,2 63,9 52,3 28,8 17,7 40,8 42,5 31,7 45,2 Przecitny 7,0 4,9 5,6 7,6 8,3 12,2 4,3 1,3 4,3 5,3 6,8 2,5 18,8 15,9 3,9 9,1 2,7 6,2 4,6 6,9 11,7 9,8 8,3 9,3 9,1 8,7 7,6 9,1 Zy 1,1 1,1 0,9 1,7 1,0 1,7 0,4 0,4 1,1 0,9 1,0 0,9 1,9 1,7 0,5 1,7 0,3 0,6 0,9 1,7 2,0 1,9 1,5 1,4 1,2 1,1 2,2 2,6 Bardzo zy 0,2 0,6 0,3 0,6 0,3 0,4 0,2 0,2 0,1 0,2 0,1 0,3 0,1 0,1 0,5 0,1 0,2 0,2 0,3 0,5 0,4 0,7 0,2 0,2 0,3 Bardzo dobry 32,9 42,0 37,7 54,2 23,4 14,0 57,2 82,2 26,4 40,5 24,3 73,5 5,7 9,5 46,3 23,4 48,6 27,7 60,1 25,4 13,4 27,7 37,7 66,6 45,5 44,5 60,1 38,2 Dobry 52,2 47,2 49,6 34,4 56,9 67,2 34,9 13,5 61,2 46,5 60,0 21,2 63,9 62,2 42,8 54,4 46,2 58,8 31,2 57,4 65,3 52,5 43,8 22,2 41,3 43,7 29,1 48,0 25-34 Przecitny 12,1 8,2 9,6 8,2 16,6 15,6 6,5 2,4 9,3 10,7 13,4 4,0 25,9 25,0 9,6 18,4 4,8 10,0 7,3 13,7 17,5 15,7 15,6 9,0 10,1 9,4 9,3 9,1 Zy 2,3 2,3 2,3 2,4 2,7 2,8 0,8 1,3 2,5 2,0 1,8 0,9 3,6 2,8 1,1 3,0 0,4 2,6 1,1 3,1 2,4 3,3 2,2 1,5 2,2 2,3 0,4 4,2 Bardzo zy 0,5 0,3 0,8 0,8 0,4 0,4 0,5 0,6 0,5 0,4 0,5 0,3 0,8 0,5 0,1 0,7 0,8 0,2 0,3 1,4 0,9 0,7 0,7 0,9 0,2 1,1 0,6

rdo: Youth in Europe. A statistical Portrait, op. cit., s. 51.

J. Mazur (red.), Status materialny rodziny i otoczenia a samopoczucie i styl ycia 15-letniej modziey. Wyniki bada HBSC w ujciu rodowiskowym, IMiD, Warszawa 2007, s. 23; zob. te: A. Oblaciska, B. Woynarowska (red.), Zdrowie subiektywne, zadowolenie z ycia i zachowania zdrowotne uczniw szk ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekcie czynnikw psychospoecznych i ekonomicznych, IMiD, Warszawa 2006, s. 18.

306

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

Rwnie pozytywny obraz wyania si ze wskanikw zadowolenia z ycia. Zaledwie 21,2% pitnastoletniej i 15% osiemnastoletniej modziey przyznaje, e jest niezadowolonych ze swojego ycia6. Odsetek niezadowolonych nie zwiksza si zasadniczo w przypadku modych dorosych i starszej modziey (przedzia wieku 18-24 i 25-29). Tych, ktrzy nie wydaj pozytywnych ocen wasnego ycia jest 16,6% (rys. 9.2)7.
Rys. 9.2. Zadowolenie z ycia na podstawie pytania: Jak ocenia Pan/Pani swoje cae dotychczasowe ycie, czy mog(a)by Pan/Pani powiedzie, e byo ono:
Wspaniae Udane 18-24 lat 25-29 lat Doroli ogem 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Do dobre Ani dobre, ani ze Niezbyt udane Nieszczliwe Okropne

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych Diagnoza Spoeczna 2009.

Nie ulega on zmianie nawet pod wpywem pyta kontrolnych, wczajcych perspektyw bolesnych dowiadcze yciowych (rys. 9.3). Zarwno modzi, jak i starsi Polacy uwaaj w ponad 80%, e nawet wtedy ich ycie ma warto i sens, a wikszo z nich udziela w tej kwestii zdecydowanych odpowiedzi. Odczucia przeciwne podziela 13,8% modziey (nieznacznie czciej reprezentanci starszych kategorii wiekowych).
Rys. 9.3. Moje ycie, mimo bolesnych dowiadcze, ma sens i du warto
Zdecydowanie tak Tak 18-24 lat 25-29 lat Doroli ogem 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Raczej tak Ani tak, ani nie Raczej nie Nie Zdecydowanie nie

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych Diagnoza Spoeczna 2009.

Dane te wpisuj si w portret europejskiej modziey otwartej na wiat, zadowolonej z istniejcych moliwoci, skupionej na przyjemnociach dnia dzisiejszego, ale i ufnej we wasn przyszo, co moe by w wikszym stopniu efektem zawierzenia stylom ycia lansowanym przez wspczesna kultur, anieli wyrazem rzeczywistego rozpoznania yciowych moliwoci. Tak czy inaczej zadowolenie z ycia jest wanym atrybutem modoci, ktry nie zawsze mona byo przypisa polskiej modziey. Dzi jest inaczej modzie cieszy si yciem i uwaa, e ma w sobie duo energii. Twierdzi tak 84% Polakw w wieku 15-29 lat, znacznie wicej ni reprezentantw starszych kategorii wiekowych (rys. 9.4).

6 7

J. Mazur, H. Kooo, Zadowolenie z ycia [w:] A. Oblaciska, B. Woynarowska (red.), op. cit., s. 25. J. Czapiski, T. Panek (red.), Diagnoza Spoeczna 2009, Warszawa 2009, s. 151.

307

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

Rys. 9.4. Poczucie witalnoci na podstawie pytania: Mam w sobie duo energii

yciowej
Zdecydowanie tak Tak 18-24 lat 25-29 lat Doroli ogem 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Raczej tak Ani tak, ani nie Raczej nie Nie Zdecydowanie nie

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych Diagnoza Spoeczna 2009.

Wyniki te pozostaj w zgodzie z danymi uzyskanymi w badaniach Eurobarometr z marca 2010 roku, ktre odnotowuj podobne wskaniki pozytywnych odczu wrd modych Polakw8. Negatywne odczucia, zwaszcza wskazujce na cikie stany emocjonalne czy depresj, Polacy identyfikuj u siebie rzadziej, ale znacznie czciej ni obywatele bardziej rozwinitych krajw UE. Znacznie czciej twierdz, e czuj si spici (53%), zmczeni (70%) czy zuyci (54%) (rys. 9.5)9. Relatywnie duy odsetek dorosych Polakw odnosi wraenie, e ze wzgldu na swoje problemy emocjonalne osiga mniej ni by mogo i chciao (rys. 9.6). Zdrowie psychiczne przenika postawy wobec ycia i zachowania w miejscu pracy. Ludzie majcy problemy ze zdrowiem psychicznym czciej maj poczucie niespenienia, czciej bior zwolnienia z pracy, czciej te czuj si niedoceniani, s niespokojni o prac, czciej czuj, e ich praca jest zagroona, a ich umiejtnoci nie pasuj do ich roli zawodowej. Najwiksze problemy ze zdrowiem psychicznym maj osoby najbiedniejsze te, ktre odczuwaj napicia finansowe, ktre znajduj si na dole drabiny spoecznej. Chocia z drugiej strony jeden z bardziej aktualnych problemw dotyczy tego, e nasilaj si problemy psychiczne ludzi bogatych z duych miast. Modzi ludzie lepiej znosz niedogodnoci ycia nie tylko dlatego, e (by moe) dziaaj w stosunku do nich resztki naturalnego optymizmu, jaki im pozosta z wczesnego okresu rozwojowego, lecz rwnie dlatego, e s produktem kultury optymizmu nakazujcej wierzy w to, e wiat cigle si rozwija i stwarza nieograniczone moliwoci dla kadego, kto tylko zechce po nie sign. Z tego te powodu statystyki ukazujce deklaratywn bezproblemowo modziey mog by zudne. S wane, tak jak wana jest sia wszelkich subiektywnych wyobrae o sobie czy o wiecie, niemniej s tylko czci prawdy o psychologicznych konsekwencjach uwika modziey w wiat, ktry nie zawsze jest dla nich przyjazny czy zrozumiay. W wielu badaniach odnotowywane s dane, ktre z tej perspektywy mog niepokoi. Niektre s wynikiem wieku i specyficznych zada, jakie wwczas stoj przed modymi ludmi (np. okres matury czy kocwka studiw, kiedy trzeba si spry w zwizku z nauk, ale i koniecznoci podjcia wanych decyzji dotyczcych dalszej yciowej drogi). Przyczyna innych tkwi w sposobie urzdzenia wspczesnego wiata, ktry wypracowa mechanizmy pozwalajce zamienia przyczyny zewntrzne yciowego niepowodzenia (bezrobocia, uwinicia na marginesie, niespenionych de) na subiektywne winy, a problemw systemu
8 9

Mental Health Report, Special Eurobarometer 345, TNS Opinion & Social, padziernik 2010, s. 15-19.
Dane te odnosz si do ogu badanych i w przeciwiestwie do analizy odczu pozytywnych nie uwzgldniaj specyfiki modziey.

308

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

Rys. 9.5. Wykluczenie obecnoci negatywnych stanw emocjonalnych wrd obywateli UE

Jak czsto w okresie ubiegych 4 tygodni ? Odsetek odpowiedzi nigdy + rzadko Czue si tak zdoowany, e nic nie mogo poprawi Ci nastroju 100% 75% 50% 25% 0% SE DK FR LU NL DE BE FI IE CY UK CZ ES EE SI EU MT PL SK HU PT BG LV AT IT 27 LT EL RO

Czue przygnbienie i depresj 100% 75% 50% 25% 0% DK SE DE NL FI BG CI IE AT EE HU SK Cl LU UK BE SI FR EU PT ES PL MT LV RO EL LT 27 IT

Czue si cakowicie wyeksploatowany 100% 75% 50% 25% 0% DK FI ES NL BG MT SK CZ BE DE LT FR Cl EE EU PL LU PT SE 27 IE EL LV HU AT RO SI IT UK

Odczuwae silne napicie 100% 75% 50% 25% 0% FI SE DK IE NL PT DE SI UK CZ ES HU PL BE SK FR LT LU EU BG EE MT AT LV CY IT RO EL 27 Czue si zmczony 100% 75% 50% 25% 0% NL FI DE BG ES PL LT AT PT CY LV BE CZ DK LU EU FR EE 27 IE RO SK IT SI SE HU MT UK EL

rdo: Mental Health Report, Special Eurobarometer 345, TNS Opinion & Social, s. 23.

na wasne nieudacznictwo. Typowe dla wspczesnej modziey przekonanie, e musz sobie da rad i przypisana jej strategia zrb to sam skutkuje w sytuacji zbyt duych obcie i yciowych problemw negatywnymi konsekwencjami psychologicznymi: narastaniem cikich stanw emocjonalnych, napi, uczu osobistego niespenienia, utraty sensu, lkami, depresjami, neurozami. Nasilenie si tych zjawisk w spoeczestwach zachodnich okrelono efektem psycho-fali10 przejmowania przez psychik kryzysw i napi systemu, zbyt jednak dla niej obciajcych i destrukcyjnych.
10 U. Beck, Spoeczestwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesnoci, Scholar, Warszawa 2002, s. 149.

309

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

Rys. 9.6. Czy czujesz, e osigasz mniej ni chciaby w zwizku z wasnymi problemami emocjonalnymi?
Odsetek osb, ktre deklaroway, e przez ostatnie 4 tygodnie dowiadczyy problemw w yciu coddziennym (w pracy, w domu lub w innych okolicznociach) spowodowanych stanem emocjonalnym (np. poczucie depresji lub niepokoju). Odpowied: Bez przerwy + w wikszoci sytuacji. 13% 12% 11% 10% 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% IT PL HU LV LT BE FI RO CY UK EE PT FR EL ES BG DK NL AT SK SE LU SI CZ DE MT IE

rdo: Mental Health Report, Special Eurobarometer 345, TNS Opinion & Social, s. 37.

Czy polska modzie pozostaje w krgu oddziaywania takiego zjawiska i problemu? Niewtpliwie jest targana wieloma ambiwalencjami. Cho ciy na niej lk przed przyszoci, zdradza wyran ochot na doronicie i gotowo do podjcia zada wynikajcych z chci uczestniczenia w sprawach dorosego spoeczestwa. Cho przed ni widmo niepowodzenia i opr spoecznych struktur, podejmuje ogromny edukacyjny wysiek, by wyj na swoje i osign sukces. Cho dowiadcza wielu absurdw, buduje swj los i biografi, w ktrej pod grob wariactwa wszystko musi znale swj sens. Napiciom tym towarzyszy przekonanie, e ycie dzisiaj to nie przelewki e albo JA albo MNIE. Ta filozofia jest ju od dawna elementem strategii yciowych wielu modych Polakw. Fakt, e pokana cz spord nich cigle wierzy w siebie i w przychyln przyszo, napawa optymizmem, cho nie mona wykluczy, e to tylko pozr bdcy wyrazem racjonalizacji czego, w czym trudno znale pozytywne strony. W rzeczywistoci moe by tak, e zainscenizowana prywatyzacja ycia11, oszczdzajca systemowi spoecznemu wielu otwartych konfliktw i napi, odkada si gdzie w psychice (mimo deklaracji, e jest OK, e dam rad), by ujawni si z wiekiem jako psychiczny problem, zachowanie ryzykowne lub jako spoeczne niezadowolenie. S dane, ktre pokazuj, e wiele negatywnych objaww obserwowanych u modziey wzrasta z czasem. Przybywa nastolatkw, u ktrych stwierdza si podwyszony poziom stresu psychologicznego, czste wystpowanie silnego zmczenia i wyczerpania, uczucie przygnbienia, blw gowy. Porwnanie danych aktualnych z tymi sprzed kilku lat ukazuje niepokojce zmiany z sytuacji, gdy na te dolegliwoci uskaraa si mniejszo (30-40% modziey) do sytuacji gdzie mniejszo si nie uskara12. S to powane przesanki, by podejrzewa narastajcy w Polsce efekt psycho-fali wrd modziey.
11 12 Z. Bauman, Wieloznaczno nowoczesna. Nowoczesno wieloznaczna, PWN, Warszawa 1995, s. 317-318. B. Woynarowska, Problemy zdrowotne i styl ycia 18-latkw czynniki ryzyka i zasoby dla zdrowia w dorosym yciu [w:] A. Oblaciska, B. Woynarowska (red.), op. cit., s. 166; zob. te: J. Mazur, A. MakowskaSzkutnik, Wyniki bada HBSC, Raport techniczny, Warszawa 2011, s. 75-81.

310

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

Rys. 9.7. Chorzy psychicznie w latach 1985-2008 liczby pacjentw z wyszczeglnieniem najmodszych (do 18/19 r..)
Wszyscy leczeni 2000 tys. W tym pacjenci do 18-19 roku ycia

1500 tys.

1000 tys.

500 tys.

0 1985 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

rdo: Opracowanie wasne na podstawie rocznikw statystycznych IPiN w Warszawie.

Rys. 9.8. Zmiany odsetka najmodszych pacjentw (do 18/19 r..) leczonych w placwkach lecznictwa psychiatrycznego w latach 1985-2008
14%

12%

10%

8%

6% 1985 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

rdo: Opracowanie wasne na podstawie rocznikw statystycznych IPiN w Warszawie.

Wedug danych Instytutu Psychiatrii i Neurologii dotyczcych lecznictwa psychiatrycznego w placwkach publicznej suby zdrowia liczba pacjentw, po lawinowym przyrocie w latach 2000-2004, zacza w Polsce spada (rys. 9.7). Proces ten dotyczy wszystkich grup wiekowych, ale w najmniejszym stopniu modziey. Podczas gdy liczby zgaszajcych si do leczenia malay, procentowy udzia modocianych pacjentw rs (rys. 9.8). Po okresie wyciszenia (pierwsza dekada przemian) przysza fala znaczco mniejszej odpornoci psychicznej modziey (druga dekada
311

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

przemian, w tym zwaszcza trudny politycznie, gospodarczo i emocjonalnie okres po 2005 roku)13. Problemy ze zdrowiem psychicznym narastaj z wiekiem. W 2008 roku leczyo si 128 322 modocianych pacjentw (do 18 r..) i 236 040 osb w wieku 19-29 lat. W poprzednich latach utrzymywaa si podobna tendencja (tabela 9.2).
Tabela 9.2. Leczeni psychicznie w placwkach publicznej suby zdrowia w latach 2005-2008 (wedug trzech grup wieku)
Do 18 r.. 2005 2006 2007 2008 136 308 131 688 132 697 128 322 19-29 248 731 256 218 258 086 236 040 30+ 1 221 620 1 124 677 1 183 099 1 040 139 Razem 1 606 659 1 512 583 1 573 882 1 404 501

rdo: Obliczenia wasne na podstawie rocznikw statystycznych IPiN w Warszawie.

Rys. 9.9. Odsetki modych pacjentw leczonych w poradniach zdrowia psychicznego i szpitalach psychiatrycznych w latach 2005-2008
19-29 lat 2008 2007 2006 2005 0% 5% 10% 15% 20% Do 18 roku ycia

rdo: Opracowanie wasne na podstawie rocznikw statystycznych IPiN.

Nie mamy danych pozwalajcych na podobne zestawienia we wczeniejszym okresie. Jednoczenie te, ktrymi dysponujemy ujawniaj niemal dwukrotnie czstsze przypadki zaburze psychicznych wrd modych dorosych anieli wrd modziey (rys. 9.9). Poniewa populacja modych dorosych (19-29 lat) jest mniej liczna ni osb w wieku 0-18, mona wnosi, e dzisiaj to wanie modzi doroli s grup szczeglnego ryzyka, co notabene nie oznacza, e za kilka lat nie oka si tak grup dzisiejsi nastolatkowie.
13 Gromadzone przez IPiN dane obejmuj bardzo rozlegy okres (te, do ktrych miaam dostp, obejmuj lata 1975-2008), nie s jednak porzdkowane wedug tych samych kryteriw. W midzyczasie zmieniay si nie tylko klasyfikacje jednostek chorobowych, lecz rwnie instytucjonalne (przybyway orodki leczenia, ktrych wczeniej nie byo) oraz zasady porzdkowania zmiennych demograficznych (wg rnych zasad wyznaczano np. przedziay wieku itp.). Wszystko to sprawia, e nie jest moliwe wydobycie danych porwnywalnych w czasie, midzy grupami wiekowymi i wg jednostek chorobowych. Najwiksz strat jest niemono wyodrbnienia kategorii modych dorosych, ktra systematycznie zacza si pojawia dopiero od 2005 roku.

312

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

Rys. 9.10. Rodzaje leczonych zaburze w rnych grupach wiekowych pacjentw (2008 rok)
F00-F09 (organiczne zaburzenia psychiczne) F10 (zaburzenia spowodowane uywaniem alkoholu) F11-F19 (zaburzenia spowodowane uywaniem substancji psychoakt.) F20-F29 (schizofrenia i zaburzenia schizotypowe) Do 18 roku ycia 19-29 lat 30 lat i wicej 0% 5% 10% 15% 20% F30-F39 (zaburzenia nastroju/afektywne) F40-F49 (zaburzenia nerwicowe, zwizane ze stresem.) F50-F59 (zespoy behawioralne na tle zaburze zjologicznych) F60-F69 (zaburzenia osobowoci i zachowa dorosych) F70-F79 (upoledzenie umysowe) F80-F89 (zaburzenia rozwoju psychicznego i psychologicznego) F90-F98 (zaburzenia zachowania i emocji wywiedzione z dziecistwa)

rdo: Opracowanie wasne na podstawie rocznika statystycznego IPiN (2008).

O ile wrd nastolatkw depresje i nerwice diagnozowane s u co czwartego pacjenta (24,2%), a co trzynasty (7,6%) cierpi na zaburzenia psychiczne bdce konsekwencj uzalenie (gwnie narkotykowych), o tyle wrd modych dorosych przypadki depresji i nerwic dotycz ju prawie poowy pacjentw (41%), a zaburzenia psychiczne na tle uzalenie diagnozowane s u 21% (rys. 9.10). Analiza danych w rnych punktach czasu ujawnia wspzaleno dwch rodzajw zachowa (grup zaburze) z jednej strony s to zaburzenia spowodowane uywaniem rodkw (substancji) psychoaktywnych, z drugiej za depresje i nerwice. Jeli liczba przypadkw (leczonych) uzalenie maleje, to w tym samym czasie wzrasta liczba (leczonych) depresji i nerwic (rys. 9.11). Obydwie te kategorie mona uzna za mocne predyktory problemw modziey w ich reakcjach na wiat zewntrzny. I chocia modzi w wikszoci dobrze sobie z nimi psychicznie radz, grupa tych, ktrzy sobie nie radz jest jak pokazuj nasze analizy niemaa i jej udzia w oglnej liczbie osb leczonych z powodw psychicznych czy psychologicznych systematycznie ronie.
Rys. 9.11. Modzie i modzi doroli dynamika 3 grup zaburze psychicznych14
Zaburzenia psychiczne wywiedzione z dziecistwa 50% 45% 40% Do 18 roku ycia 35% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 19-29 lat 30% Depresje, nerwice 50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Zaburzenia psychiczne na tle uzalenie

rdo: Opracowanie wasne na podstawie rocznikw statystycznych IPiN w Warszawie. 14 Poza tymi, ktre maj podoe organiczne. Dane dotyczce osb w wieku 19-29 lat rejestruj krtszy okres, poniewa wczeniej (przed 2003 rokiem) pacjenci ci byli czeni w statystykach IPiN w jedn grup ze starszymi.

313

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

Nie wiemy jak liczne mog by przypadki, ktrych nie rejestruj statystyki Instytutu Psychiatrii i Neurologii. Nie ma tu na pewno pacjentw korzystajcych z prywatnej praktyki ambulatoryjnej (prywatnych gabinetw psychologw i terapeutw), nie ma danych o klienteli rnego typu zespow negocjacyjnych przy sdach czy organizacjach pozarzdowych, pracujcych przy rozwizywaniu konfliktw rodzinnych czy szkolnych. Dopenienie nimi naszych analiz zapewne jeszcze dobitniej ukazaoby problem nie najlepszej odpornoci psychicznej modych i jeszcze bardziej wyrazisty efekt psycho-fali. Problemy psychiczne czciej pojawiaj si u osb, ktre maj z sytuacj materialn, problemy z patnoci rachunkw i nie maj pewnej pracy. Jeszcze dotkliwiej odbieraj tak sytuacj dzieci i modzie. W badaniach przeprowadzanych w Polsce odnotowuje si czstsze przypadki depresji w regionach, gdzie sytuacja ekonomiczna jest za, np. w koszaliskiem. Odsetek depresyjnoci u dzieci i modziey by tam prawie dwukrotnie wyszy ni w pozostaych regionach Polski. Przekracza 50%, gdy w Gdasku w tym samym czasie wynosi 30%. I chocia sytuacja jest tego rodzaju, e spord tych 50 czy 30% tylko 1/5 rzeczywicie cierpi na zaburzenia depresyjne wymagajce leczenia, to pozostae przypadki s zaburzeniami bezwzgldnie wymagajcymi prewencji i pomocy psychologicznej. Nie udzielenie im takiej pomocy oznacza due prawdopodobiestwo, e ycie im si nie uoy, e bd wicej pali, pi, zbyt wczenie rodzi dzieci i rujnowa wasne zwizki15.

9.3. Zagroenia zdrowia i ycia

Mody wiek kiedy wiele problemw rozwojowych ulega przyspieszeniu i kulminacji naraony jest na rozmaite zagroenia zdrowia. Zgodnie z definicj wiatowej Organizacji Zdrowia zdrowie jest nie tylko brakiem choroby lub zniedonienia, lecz stanem penego, dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i spoecznego. Jako takie stanowi pewien potencja umoliwiajcy jednostce zaspokajanie swoich potrzeb, osiganie sukcesw, czerpanie radoci i satysfakcji z ycia, zwikszajcy zdolno rozwoju, uczenia si, radzenia sobie ze zmianami i pokonywaniem trudnoci, a take sprzyjajcy nawizywaniu i utrzymywaniu dobrych relacji z innymi ludmi oraz prowadzeniu produktywnego ycia spoecznego i ekonomicznego16. Jakkolwiek w wielu badaniach stwierdza si popraw samooceny zdrowia polskiej modziey, oceny obiektywne budz mniejszy entuzjazm, chocia z drugiej strony dowodz coraz lepszej kondycji zdrowotnej modych Polakw, zmniejszajcej ich dystans do rwnolatkw z rozwinitych krajw UE17. Nie do koca satysfakcjonujce wskaniki zdrowia utrzymuj si zarwno z powodu niezadowalajcych zachowa zdrowotnych samej modziey, warunkw ycia i kondycji rodzin, jak i dalece niedoskonaej opieki medycznej, w tym zwaszcza specjalistycznej i hospitalizacyjnej. Ze nawyki dietetyczne, zaniedbania w higienie jamy ustnej, siedzcy (bierny)
15 16 17 J. Bomba, Smutny wiat ludzi modych, Sprawy nauki, artyku dostpny na: http://www.sprawynauki. waw.pl/?section=article&art_id=2030. M. Sokoowska, Zaoenia oglne, definicje [w]: C. Czabaa, Zdrowie psychiczne. Zagroenia i promocja, IPN, Warszawa 2000. J. Mazur (red.), op. cit., s. 163.

314

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

tryb ycia, bieda i dezorganizacja ycia rodzinnego, utrudniony dostp do specjalistycznej opieki medycznej, skutkujcy brakiem diagnozy lub zbyt pn diagnoz, to najczciej wymieniane czynniki18. Istnieje ich znaczna rozpito midzyregionalna. Najgorsza sytuacja ma miejsce w wojewdztwie zachodniopomorskim, pomorskim i lubelskim, relatywnie najlepsza w mazowieckim, dolnolskim i opolskim19. W sytuacji uprzywilejowanej znajduje si modzie miejska, ktra zarwno ze wzgldu na dostpno usug medycznych, jak i inne czynniki (zwizane z rodzin) czciej korzysta z porad lekarskich ni modzie wiejska20. Jak pokazuj polskie badania HBSC, co sidmy nastolatek (14%) cierpi na przewleke choroby. Urazom wymagajcym pomocy medycznej ulega w okresie jednego roku ponad 17%. Nadmiar masy ciaa wystpuje u 13% szkolnej modziey (czciej wrd chopcw), ale trzy razy wicej modych (gwnie dziewczt) spostrzega siebie jako zbyt grube, co oznacza wzrost rygoryzmu ocen na temat wasnego ciaa w stosunku do okresu sprzed kilku lat21. W przedziale wieku 15-24 odsetek osb z nadwag spada do 11,6% (tab. 9.3). Pod tym wzgldem sytuacja polskiej modziey jest znacznie korzystniejsza ni w wielu innych krajach europejskich22, gdzie otyo zostaa okrzyknita przez WHO jako globalna epidemia prowadzca do wielu powanych chorb (serca, ukadu krenia, nowotworw).
Tabela 9.3. Odsetek modych Polakw z nadwag i niedowag ciaa (2003 rok)23
Nadwaga 15-24 Kobiety Mczyni Ogem 7,4 15,7 11,6 25-34 20,6 44,0 32,4 45-54 56,8 64,3 60,4 15-24 16,9 6,1 11,5 Niedowaga 25-34 6,2 0,3 3,2 45-54 2,1 1,1 1,6

rdo: EU Youth. A statistical Portrait, op. cit., s. 53.

Kult szczupej sylwetki tak natarczywie lansowany we wspczesnej kulturze staje si, z jednej strony rdem negatywnych stereotypw i uprzedze wobec osb otyych, z drugiej skania modzie do zachowa prozdrowotnych (do aktywnoci fizycznej, do stosowania zdrowej diety). Zdarza si (w Polsce coraz czciej), e popycha w kierunku zachowa ryzykownych, prowadzcych do niebezpiecznych chorb wyniszczajcych i organizm i psychik (anorexia nervosa, bulimia nervosa). W roku 1988 na 100 zgaszajcych si do poradni psychiatrycznych modych dziewczt zdiagnozowano zaburzenia odywiania jedynie u trzech osb, w roku 2002 ju u co czwartej z nich. O ile kilka lat temu osoby z tego typu zaburzeniami stanowiy nie-

J. Szymborski, K. Jakbik (red.), Zdrowie dzieci i modziey w Polsce, Biuletyn RPO, Warszawa 2008, s. 139-170. 19 J. Mazur (red.), op. cit., s. 167. 20 J. Szymborski, K. Jakbik (red.), op. cit., s. 141-142. 21 J. Mazur, A. Makowska-Szkutnik (red.), op. cit.; zob. tez: B. Woynarowska, op. cit., s. 165. 22 EU Youth. A statistical Portrait, op. cit., s. 53. 23 Wedug pomiarw z zastosowaniem BMI (Body Mass Index ). 18

315

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

wielki procent ogu pacjentw w poradniach (16%), o tyle obecnie wynosi on 45%24. Poza czynnikami kulturowymi wskazuje si na znaczenie czynnikw rodzinnych (nadopiekuczo utrudniajca uzyskanie autonomii w okresie dorastania, przecenianie spoecznych oczekiwa, choroby afektywne) oraz indywidualnych (zaburzony obraz siebie, silna potrzeba osigni, trudnoci w autonomicznym funkcjonowaniu, otyo czy inne choroby somatyczne). Tego typu skrajne przypadki, jakkolwiek statystycznie marginalne, wpywaj obciajco na obraz stanu zdrowia polskiej modziey, podobnie jak inne statystyki. Wedug najnowszych danych GUS nowotwory zoliwe s w prawie 13% odpowiedzialne za zgony osb w wieku 1-19 lat. Kolejn przyczyn s wady rozwojowe wrodzone oraz coraz czciej choroby ukadu nerwowego (okoo 7%)25. Przybywa rwnie przypadkw nie zdiagnozowanych, ktre mog wskazywa albo na nowe nieopisane schorzenia, albo na le dziaajc sub zdrowia. Za t ostatni hipotez przemawiayby wysze wskaniki takich przypadkw w wojewdztwach o sabej infrastrukturze medycznej (lubelskie, witokrzyskie, zachodniopomorskie, podkarpackie)26.
Rys. 9.12. Przyczyny zgonw modych osb w wieku 15-24 lata
Chorobyukadu trawiennego Chorobyukadu oddechowego Chorobyukadu nerwowego Choroby ukadu krenia Przyczyny niedokadnie okrelone Nowotwory zoliwe Przyczyny zewntrzne

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

ludnoci Polski, Warszawa 2008, s. 45.

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: B. Wojtyniak, P. Goryski (red.), Sytuacja zdrowotna

Rys. 9.13. Przyczyny mierci w 27 krajach Unii Europejskiej (2006)

Nowotwory Choroby krenia 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0 0 1-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85 Schorzenia drg oddechowych Schorzenia ukadu pokarmowego Przyczyny zewntrzne Inne

rdo: Youth in Europe. A statistical Portrait, op. cit., s. 56. B. Jzefik, Anoreksja i bulimia psychiczna. Rozumienie i leczenie zaburze odywiania si, UJ, Krakw 1999, s. 14-16. Dzieci w Polsce w 2008 roku. Charakterystyka demograficzna, GUS, Warszawa 2010. B. Wojtyniak, P. Goryski (red.), Sytuacja zdrowotna ludnoci Polski, NIZP PZH, Warszawa 2008, s. 45 i n.

24 25 26

316

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

Najczstsz przyczyn zgonw dzieci i modziey (w wieku 1-19 lat), stanowic ponad poow zgonw, s urazy i zatrucia, ktrym czciej ulegaj chopcy (w grupie powyej 14 lat urazy stanowi ponad 60% wszystkich zgonw). S to przede wszystkim urazy spowodowane wypadkami komunikacyjnymi (prawie 50% zgonw w wyniku urazw), a take samobjstwa 23% (wrd chopcw stanowi prawie 26%, wrd dziewczt okoo 16%)27. Proporcje te utrzymuj si rwnie w odniesieniu do starszej modziey i upodabniaj nas pod tym wzgldem do trendw odnotowywanych w caej UE (rys. 9.13). Niepokojcy w tym kontekcie jest wzrost liczby samobjstw wrd modziey. W krajach UE wrd zewntrznych przyczyn zgonw ludzi modych wysuwaj si one na pierwsze miejsce przed wypadkami drogowymi, zatruciami, zakaeniami wirusem HIV, zabjstwami i narkotykami (tabela 9.4).
Tabela 9.4. Niektre przyczyny mierci ludzi modych w UE-27 (z uwzgldnieniem pci i wieku)
Ogem EU-27 Samobjstwo i wiadoma autoagresja Wypadki komunikacyjne Przypadkowe zatrucie AIDS Zabjstwo, akty przemocy Uzalenienie od lekw, toksykomania 58527 49688 11010 5833 5402 2878 15-19 1478 4285 188 122 184 105 20-24 2731 5821 621 74 378 318 25-29 3132 4654 816 222 462 443 15-19 326 1003 71 49 53 26 Kobiety 20-24 433 1016 112 31 87 56 25-29 544 730 113 81 116 57 15-19 1152 3282 117 73 131 79 Mczyni 20-24 2298 4805 509 43 291 262 25-29 2588 3924 703 141 346 386

rdo: EU Youth, op. cit., s. 69.

Tabela 9.5. Liczby zamachw samobjczych ludzi modych, Polska 20022009

Ogem 15-19 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 55 349 372 349 345 344 362 356 20-24 508 470 546 501 489 456 476 538 25-29 460 437 492 496 428 414 495 493 15-19 18 86 97 98 110 87 118 107 Kobiety 20-24 71 55 67 54 72 65 79 74 25-29 53 69 77 71 58 110 68 73 15-19 37 263 275 251 235 257 244 249 Mczyni 20-24 437 415 479 447 417 391 397 464 25-29 407 368 415 425 370 345 427 420

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych KGP.

W Polsce na pocztku lat 90. samobjstwa stanowiy okoo 10% zgonw w wyniku urazw, na przeomie wieku ju ponad 20%28. Od roku 1991 liczba prb samobjczych wrd ludzi modych (15-29 lat) wzrosa ponad dwukrotnie. Stanowi one rednio 25% ogu odnotowywanych zamachw samobjczych, zakoczone zgonem mniej ni 20%. Po krtkim okresie spadku liczby samobjstw (lata 2006-2007) nastpi ich ponowny wzrost. Zamachy samobjcze odnotowywane s zazwyczaj po 14 r..,
27 28

Dzieci w Polsce..., s. 7.
Ibidem.

317

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

niemniej zdarzaj si nawet wrd dzieci, co wiadczy o wyjtkowo drastycznych przypadkach braku woli ycia. W Polsce samobjstwa takie zaczto odnotowywa od 2002 roku. Zamachy samobjcze wyrane jako zjawisko wrd nastolatkw nabiera na sile w coraz to starszych grupach wiekowych punktem krytycznym jest wiek 25+, a grup najwikszego ryzyka s mczyni. S oni sprawcami blisko 4/5 zamachw samobjczych zarwno w Polsce, jak i w krajach UE. Przyczyn zdecydowanej wikszoci prb samobjczych jest depresja stan, ktry cechuje indywidualne poczucie bezradnoci, winy, smutku, biernoci. Jak wynika ze statystyk, adna inna choroba psychiczna nie koczy si tak czsto mierci jak depresje. W opinii publicznej powszechne wydaje si przekonanie, e depresja jest uwarunkowana niepomylnymi i przykrymi zdarzeniami w yciu czowieka. Jednak badania tumacz to cakiem innymi czynnikami. Z jednej strony na depresj najbardziej naraone s osoby, ktrym dobrze powodzi si w yciu, z drugiej za te, ktre czuj moralne i spoeczne osamotnienie. Prawdopodobiestwo takich odczu ronie w warunkach spoecznej anomii, kiedy to dziaalnoci jednostek zaczyna brakowa regulacji, co moe stanowi dla nich rdo cierpienia. Z sytuacj tak mamy do czynienia w warunkach przypieszonych przemian gospodarczych, za ktrymi nie nada przebudowa organizacji spoecznej i wiadomoci moralnej29. Analiza statystyki samobjstw w Polsce po roku 1989 pozwala wnioskowa, e taki typ samobjstw dominowa rwnie w odniesieniu do modziey30. Modzi ludzie pozostawieni sami sobie przestaj wiedzie, co jest dobre, a co jest ze, co jest sprawiedliwe, z czym zgadza si nie powinni. Nie znaj granic, przed ktrymi powinni si zatrzyma, poniewa przestay by one jasno wytyczane. W takich warunkach czsto braknie modym si, by znie najmniejsze nawet niepowodzenie. U dzieci i modziey prby samobjcze nie s podejmowane z determinacj czy premedytacj, s raczej wynikiem dziaa o charakterze spontanicznym i impulsywnym. Pomidzy 13 a 16 rokiem ycia kady niemal przechodzi depresj modziecz wyraajc si w przewadze emocji negatywnych nad pozytywnymi, jednake jej nasilenie zaley od takich czynnikw jak zdezorganizowana rodzina czy gbsze problemy natury emocjonalnej. Depresja wystpujca u dzieci i modziey ma innego typu objawy osiowe ni depresja osb dorosych i trudno j zdiagnozowa. Moda osoba czsto cierpi w samotnoci. Bardzo charakterystyczny jest parali woli, niemono robienia czegokolwiek. Doroli odbieraj to czsto jako fanaberi lub lenistwo. Zdarzaj si wwczas czste nieporozumienia rodzinne, a w ich tle dojrzewa depresja31. U modych dorosych czynnikiem odbierajcym wol ycia jest pasmo niepowodze, na jakie napotykaj w drodze do samodzielnoci. Brak pracy, partnera, mieszkania, brak jakiegokolwiek sukcesu, odporno psychiczna, ktra wyczerpaa si w pokonywaniu wszelkich moliwych przeszkd poczone z poczuciem braku perspektyw i pytaniem o sens staj si trudne do zniesienia dla pokolenia, ktre dorastao w przekonaniu, e ycie ma by pikne, a sukces ley w zasigu rki. Zamiast tego modzi ludzie otrzymali wtpliwej jakoci prezenty nieprzyjazny rynek pracy,
E. Durkheim, Samobjstwo, Oficyna Naukowa, Warszawa 2011; zob. te: K. Szafraniec, Anomia przesilenie tosamoci. Jednostka i spoeczestwo wobec zmiany, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toru 1986. 30 M. Jarosz, Samobjstwa: ucieczka przegranych, PWN, Warszawa 2004. 31 Depresja modziecza, Portal Psychologiczny. 29

318

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

nieprzewidywaln przyszo, wilcze relacje spoeczne. Dla wielu spord nich sytuacja tego rodzaju jest nie do zniesienia. Zamachy samobjcze majce zazwyczaj swe rdo w depresji najczciej popeniaj ludzie rozczarowani, bezradni, nie mogcy si odnale w nieprzyjaznej dla nich rzeczywistoci. W sposb najbardziej spektakularny dowiadczaj samobjstw kraje, ktre przechodz gwatowne zmiany spoeczne i kulturowe, w efekcie ktrych zaamuje si dotychczasowy porzdek spoeczny, a presja problemw i napi sprawia, e wiele potrzeb nie jest naleycie zaspokajanych (rys. 9.14). Ludzie czuj si opuszczeni, bezradni i sabnie w nich wola ycia.
Rys. 9.14. Geografia samobjstw 2009 rok

Na 100 tys. osb > 40 13 40 6,5 13 < 6,5 Brak danych

rdo: WHO.

Polska, jak caa Europa Centralna i Wschodnia, naley do grupy krajw o wysokich, cho nie najwyszych, wskanikach samobjstw. Nieproporcjonalnie duy udzia maj w nich ludzie modzi. Wiedza na temat etiologii zjawiska oraz znane i dobrze rozpoznawalne predyktory czynw samobjczych winny sta si podstaw programw profilaktycznych, ktrych celem mogoby by zarwno wsparcie psychologiczne, jak i spoeczne czy socjalne dla modziey. Bardzo powanym zagroeniem ycia s zachorowania na AIDS globalna epidemia w podobnym stopniu wstrzsajca modsz i starsz generacj. Polska od lat nie stanowi pod tym wzgldem zielonej wyspy. Pomimo edukacji i kampanii informacyjnych Europa wci odnotowuje znaczc ilo zachorowa na HIV. W 2006 roku 28% nowo zdiagnozowanych przypadkw HIV dotyczyo modych ludzi w wieku 15-29 lat (rys. 9.15)32. Wrd nich osoby w wieku 25-29 lat stanowiy ogromn wikszo (60%). Najwiksze odsetki modych (15-29 lat) wrd nowo zdiagnozowanych przypadkw HIV odnotowano w Estonii (wicej ni 70%), po okoo 50% w Bugarii,
32 Dane dotycz 27 krajw UE Youth in Europe, op. cit., s. 60.

319

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

Cyprze, otwie, Rumunii i Sowacji, najnisze w Islandii (9%). W Bugarii i Estonii najliczniejszy udzia maj bardzo modzi ludzie (20-24 lata).
Rys. 9.15. Udzia osb w wieku 15-29 lat wrd nowo zdiagnozowanych przypadkw HIV 2006 rok
80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% EU BE BG CZ DK DE EE 27 IE EL FR CY LV LT LU HU NL PL PT RO SI SK FI SE UK HR TR IS NO CH

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Youth in Europe, op. cit., s. 60.

Polska naley do grupy krajw, w ktrych modzi stanowi cakiem duy odsetek nowo zdiagnozowanych przypadkw HIV (42,9%). Wrd nich najliczniejsz grup (60,9%) stanowi osoby w wieku 25-29 lat. Dwudziesto- dwudziestoczterolatki s prawie o poow mniej liczni (34,8%). Nastolatkw choroba ta dosiga w Polsce na szczcie bardzo rzadko (4,3% wrd nowo zdiagnozowanych przypadkw HIV). Znaczco gorsza sytuacja wystpuje w Rumunii (gdzie wrd nowo zdiagnozowanych przypadkw HIV jest 33,3% nastolatkw), w Estonii (15%) czy Bugarii (14%).
Rys. 9.16. Nowo zdiagnozowane przypadki HIV ze wzgldu na sposb przenoszenia choroby wybrane kraje UE, 2006 rok
Seks homoseksualnych mczyzn EU-27 BE DE LT HU PL RO SE 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Injekcje narkotykowe Seks heteroseksualny Inne

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Youth in Europe, op. cit., s. 61.

Najbardziej powszechnym sposobem przenoszenia choroby (rys. 9.16) jest seks uprawiany przez osoby heteroseksualne (53,5% dla 27 krajw UE), seks uprawiany przez homoseksualnych mczyzn (53,5%) oraz uywanie strzykawek przez narkomanw (10,6%). W Polsce grup najwikszego ryzyka s narkomani stanowi oni 58,4% nowo zdiagnozowanych przypadkw HIV wrd osb modych. W drugiej kolejnoci jest seks uprawiany przez osoby heteroseksualne (31,2%). Jedynie co dziesita osoba
320

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

zaraona HIV jest mczyzn o orientacji homoseksualnej. Spoeczna histeria wok AIDS, choroby kojarzonej przede wszystkim ze rodowiskiem homoseksualnym, nie znajduje w Polsce uzasadnienia. Homoseksualici maj najmniejszy udzia w rozpowszechnianiu choroby. Tak naprawd jej potencjalnymi nosicielami s wszyscy, ktrzy uprawiaj przygodny seks bez zabezpieczenia. Przez lata organizacje zabiegajce o skuteczn prewencj miay potnego przeciwnika w Kociele katolickim, ktry nie akceptowa uywania prezerwatyw. Zmiana stanowiska w tej kwestii by moe nie majca zbyt duych praktycznych konsekwencji ma jednak symboliczne znaczenie, wnosi do wiadomoci ludzi problem ryzyka i zagroe chorobami roznoszonymi drog pciow. Coraz wikszym problemem dotykajcym ludzi modych staje si niepodno, ktra poza swoim podstawowym, najbardziej dramatycznym indywidualnym wymiarem ma rwnie wymiar spoeczny. Szacuje si, e na wiecie niepodno dotyczy 10-15% par w wieku rozrodczym. W Europie szacunki wskazuj na 14%. Jeli przyj, e sytuacja w Polsce jest podobna, to na 9 mln par w wieku rozrodczym, jakie yj w naszym kraju, problemy z niepodnoci mog dotyczy 1260 tysicy (rys. 9.17)33.
Rys. 9.17. Odsetek par z problemem niepodnoci w Polsce szacunki na podstawie danych dla UE
Pary z problemem niepodnoci Pozostae 14%

86%

rdo: Dane Sekcji Podnoci i Niepodnoci PTG.

Za 50% przypadkw niepodnoci odpowiada mczyzna, za 35% kobieta. W pozostaych przypadkach problem dotyka obojga partnerw34. Przyczyny niepodnoci s zoone organiczne i cywilizacyjne (rodowiskowe), wany jest rwnie indywidualny styl ycia. Dua obecno substancji chemicznych uywanych do produkcji tworzyw sztucznych, pestycydy stosowane w rolnictwie, napromieniowania, przebyte choroby ukadowe, nowotwory to czynniki istotne, ale w przeciwiestwie do stylu ycia nie do koca poddajce si jednostkowej kontroli. Analizy przypadkw niepodnoci wskazuj na wyran ich zaleno od nieodpowiedniej diety i otyoci, codziennego palenia papierosw, picia alkoholu, nadmiernego przyjmowania lekw, stresu itd.
33 34 Za: Rafa Kurzawa, przewodniczcy Sekcji Podnoci i Niepodnoci Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego. Za: Sawomir Woczyski, prezes Polskiego Towarzystwa Medycyny Rozrodu.

321

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

Zarwno postp cywilizacyjny, jak i i ze nawyki skutkujce niepodnoci trudne s do opanowania. To wszystko sprawia, e wiatowa Organizacja Zdrowia regularnie obnia normy jakoci nasienia. Najpierw w 1987 roku, a nastpnie w 2010, odpowiednio zmniejszajc wymagan liczb plemnikw do 20 mln/ml i do 15 mln/ml. Rwnolegle rzdy wielu pastw europejskich przeznaczaj due rodki finansowe na leczenie niepodnoci. Od 1999 roku dziaa europejski program monitoringu wynikw leczenia metodami zapodnienia pozaustrojowego (European IVF Monitoring), ktrego celem jest zbieranie i publikacja danych dotyczcych rezultatw i dziaa niepodanych leczenia niepodnoci. Od kilku lat w programie tym uczestniczy 25 polskich klinik. Podczas gdy w naszym kraju dyskusje wok leczenia niepodnoci budz silne kontrowersje ideologiczne i s zmajoryzowane przez czynnik polityczny, na wiecie medyczne osignicia w tym zakresie zyskuj najwysze uznanie. W 2010 roku Brytyjczyk Robert Edwards otrzyma nagrod Nobla za pionierski wkad w badania nad leczeniem niepodnoci metod in vitro. W tym kontekcie polsk ustaw dotyczc zobowiza pastwa w leczeniu niepodnoci z padziernika 2010 roku naley uzna za niewtpliwy sukces. Daje ona nie tyle nadzieje na popraw bilansu demograficznego Polski (medycznie wspomagana rozrodczo przynosi sukces w okoo 10% przypadkw), co szans na szczcie ponad miliona modych ludzi, dla ktrych brak wasnego dziecka jest osobistym dramatem odbierajcym poczucie udanego ycia.

9.4. Dugo ycia jako wskanik zdrowia

Syntetycznym wskanikiem zdrowia i jakoci ycia jest rednia dugo trwania ycia. Wzrost zamonoci spoeczestwa i wiksza mimo spoecznych i regionalnych rnic dostpno opieki zdrowotnej sprawiaj, e nie tylko w rozwinitych krajach UE (rys. 9.18), ale i w Polsce (rys. 9.19) systematycznie wzrasta przecitna dugo trwania ycia.
Rys. 9.18. rednia dugo trwania ycia w krajach UE (2006 rok)
Kobiety 100% Mczyni

80%

60%

40%

20%

0% FR ES IT SE AT DE CY BE PT IE NL SI EL LU MT GB DK CZ PL EE SK HU LT BG LV RO

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych w: Youth in Europe, op. cit., s. 54.

322

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

Dekada lat 90. zapocztkowaa nieprzerwany wzrost redniej nie tylko w stosunku do kobiet, ale i do mczyzn, ktrzy zazwyczaj yj krcej. Oznacza to, e dorastajce teraz roczniki modziey bd doywa sdziwych lat, co nigdy przedtem nie miao miejsca a w tak duej skali. Mimo niekorzystnych zachowa zdrowotnych (palenie papierosw, picie alkoholu, ze nawyki ywieniowe, nawyki biernoci w czasie wolnym) przecitne trwanie ycia mczyzn wzronie od poziomu 71 lat (w 2007 r.) do 77,1 w 2035, za kobiet od poziomu 79,7 (w 2007 roku) do 82,9 w 2035 roku. Tym samym rnica midzy przecitnym dalszym trwaniem ycia kobiet i mczyzn z obecnych 8,7 lat zmniejszy si do 5,8 lat35. Utrzyma to jeszcze nasz dystans do wielu krajw UE, na pokonanie ktrego Polska bdzie potrzebowaa wielu lat36 (w Hiszpanii, we Francji czy w Szwajcarii rednia dugo ycia ju w 2006 roku wynosia wicej ni 84 lata dla kobiet i prawie 78 lat dla mczyzn37), nie osabi jednak efektu luki pokoleniowej i nie obniy oglnego wskanika obcienia demograficznego.
Rys. 9.19. Przecitne trwanie ycia w latach 2007-2035 w Polsce
Kobiety 84 82 80 78 76 74 72 70 2007 2010 2015 2020 2025 2030 2035 Mczyni

rdo: Prognoza ludnoci Polski, GUS, op. cit. s. 9.

9.5. Spoywanie alkoholu i palenie papierosw

Mody wiek jest okresem prb i eksperymentw z rolami spoecznymi, z wasnym wizerunkiem, z rnymi ryzykownymi zachowaniami. Modzi chc nie tylko odnale siebie pord rnych moliwoci bycia jakim i bycia w wiecie. Chc znaczy wrd rwienikw i chc podkrela swoj niezaleno od dorosych. Siganie po papierosy i alkohol maj by pierwszymi tego widocznymi oznakami, pozwalajcymi zaimponowa rwienikom, podnie swoj pozycj w grupie, zyska przyjaci, przey ekscytujce chwile wynikajce choby z faktu popeniania czynu nagannego. Nawyki pozyskiwane w tym czasie niejednokrotnie pozostaj, stajc si przyczyn wielu gronych schorze lub uzalenie. Dane wiatowej Organizacji Zdrowia
35 36 37

Prognoza ludnoci Polski, s. 9. B. Wojtyniak, P. Goryski (red.), op. cit., s. 38-40. Youth in Europe, s. 54.

323

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

pokazuj, e pierwszy epizod upicia si we wszystkich krajach europejskich ma miejsce midzy 13 a 14 rokiem ycia, co ciekawe inicjacja alkoholowa dziewczt nastpuje tylko niewiele pniej ni chopcw (rys. 9.20).
Rys. 9.20. Pierwszy epizod upicia si dane WHO dla krajw UE
Dziewczta 14,5 Chopcy

14,0

13,5

13,0

12,5

12,0 BE CZ DK DE EE IE EL ES FR IT LV LT HU MT NL AT PL SI FI SE GB NO CH

rdo: EU Youth, op. cit., s. 73.

Wedug raportu ESPAD z 2007 roku (European School Survey on Alcohol and Other Drugs ) w ostatnich 12 miesicach poprzedzajcych badanie alkohol spoywao rednio ponad 70% europejskiej modziey w wieku 15-16 lat (s kraje, gdzie te odsetki przekraczaj 80 i 90%). Najostrzej pij modzi ludzie w Danii, Austrii i Wielkiej Brytanii, gdzie wikszo przypadkw spoywania alkoholu koczy si upiciem (rys. 9.21).
Rys. 9.21. Przypadki spoycia alkoholu i upicia si w ostatnich 12 miesicach
Spoywanie alkoholu 100% Epizod upicia si

60%

40%

20%

0% BE BG CZ DK DE EE IE EL ES FR IT CY LV LT HU MT NL AT PL PT RO SI SK FI SE GB

rdo: Youth in Europe. Eurostat report, s. 65.

Na tle tych danych polska modzie nie naley do szczeglnie wyrniajcej si alkohol w miesicu poprzedzajcym badanie spoywao 78% nastolatkw, a do faktu upicia si przyznaje si co trzeci. To znacznie mniej ni w wielu europejskich krajach, ale wcale niemao jak na tak modych ludzi. Zarwno badania ESPAD,
324

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

jak i badania HBSC pokazuj, e nasza modzie rzadziej ni jej rwienicy w innych krajach systematycznie, w kadym tygodniu siga po alkohol (rys. 9.22), nadto co wane pije mniej ni w latach poprzednich.
Rys. 9.22. Spoycie alkoholu w ostatnich 30 dniach przed badaniem polska modzie na tle europejskiej modziey
44% 45 54% 55 64% 65 74% 75% Brak danych

Dziewczta 90% 80% 60% 40% 20% 0%

Chopcy

AT DK CZ IM DE MT GR BE GB NL CH BG LV LT SI HR FR IT SK CY MCUA EE PT HU PL ES IE RO RU FI SE NOAM US IS

rdo: The 2007 ESPAD report, Substance Use among Students in 35 European Countries, s. 67.

Alkohol jest przyczyn wielu chorb i tragedii yciowych, jednak do grupy najbardziej ryzykownych (a ignorowanych spoecznie) zachowa zaliczane jest palenie papierosw. W ocenie WHO odpowiada ono za ponad 14% wszystkich zgonw, jakie miay miejsce w 2005 roku w Europie. Palenie jest gwnym czynnikiem ryzyka w zachorowaniach na raka puc, chorb serca i wielu innych, jest te grone dla kobiet w ciy i ich nienarodzonych jeszcze dzieci. Nawyk palenia utrwalony w okresie modoci atwo przechodzi w uzalenienie. W ocenie ekspertw na jego porzucenie
325

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

palaczowi pci mskiej potrzeba rednio 16 lat, kobietom 20 lat38. Szkodliwo tzw. biernego czy wtrnego palenia staa si podstaw wprowadzenia zakazw palenia w miejscach publicznych w wikszoci pastw czonkowskich UE. Wskaniki palenia papierosw rosn z wiekiem, chocia s kraje, gdzie odnotowuje si tendencj odwrotn nale do nich Wgry i Irlandia (rys. 9.23). Polska jest krajem o jednym z najniszych wskanikw palaczy wrd modziey (16,8% w kategorii wiekowej 15-24 lata). Niestety, ta korzystna sytuacja znika w odniesieniu do starszych kategorii wiekowych (nawyk codziennego palenia dotyczy 40% osb w wieku 25-34 lata). Dziewczta pal ponad dwukrotnie rzadziej ni chopcy (10,2% w stosunku do 23,4% w przedziale 15-24 lata). Wrd starszych (przedzia wieku 25-34 lata) rnice s nadal wyrane (29,1% w stosunku do 50,9%).
Rys. 9.23. Codzienni palacze kraje UE
15-24 lata 60% 25-34 lata

50%

40%

30%

20%

10%

0% BE BG CZ DK DE EE IE EL ES FR IT CY LV LT HU MT NL AT PL PT RO SI SK FI SE GB

rdo: Eurostat, Health Interview Surveys, dane z lat 1996-2003; na podstawie: Youth in Europe, s. 63.

Jak odnotowuj polscy badacze, w latach 2000. nastpio wyrane zmniejszenie si odsetkw modziey palcej codziennie papierosy zarwno wrd modszych, jak i starszych kategorii wiekowych. Podobnie jak w przypadku alkoholu mogoby to by dobr wiadomoci, gdyby nie fakt, e za rednimi kryj si spoeczne zrnicowania zwizane z odmiennymi rodowiskowo kulturowymi wzorami zachowa zdrowotnych i odmiennymi stylami ycia. Codzienne palenie papierosw i siganie po tanie trunki przy caej ich atrakcyjnoci dla rnych grup modziey, studenckiej nie wyczajc jest mimo wszystko w wikszym stopniu atrybutem modziey wywodzcej si z biedniejszych rodowisk. W polskich warunkach rnice te nie dziaaj jeszcze w sposb bezwzgldny, niemniej kultura palenia i picia, obejmujca takie elementy jak to co si pali i pije, gdzie i jak, podlega wyranemu spoecznemu zrnicowaniu. Biedniejsza modzie na co dzie pije tanie piwo polskiej produkcji, w sytuacjach bardziej szczeglnych piwo i wdk, w wyjtkowych ich mieszanki z dopalaczami. Modzie, ktr sta na wicej, siga po markowe piwo (Carlsberg, Heineken),
38 WHO Europe Health report 2005.

326

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

w sytuacjach bardziej szczeglnych pije tego piwa wicej, w sytuacjach wyjtkowych uzupenia swoje potrzeby mocniejszymi, bardziej wyrafinowanymi drinkami, czasami alkopopami (napoje typu ready to drink) lub marihuan. Wszyscy maj swoje mety lub miejscwki, wychodz do klubw lub na domwki. Alkohol i wsplna zabawa staj si nie tylko sposobem na odreagowanie codziennoci i pretekstem do bycia razem, staj si osi, wok ktrej obudowuj si rne style ludycznoci. Podczas gdy jednym chodzi wycznie o szybki i silny skutek (pij alkohole tanio kupione w detalu lub na czarno przed wejciem do lokalu), inni zwracaj uwag na rodzaj alkoholu i miejsce, w ktrym si go spoywa)39. Rnice te maj nie tylko kulturowy sens. Maj one rwnie swoje zdrowotne konsekwencje, w rnym stopniu przekadajc si na ryzyko uzalenienia. Wprowadzanie ostrych granic rodowiskowych jest bardzo umowne. Wyksztacenie rodzicw nie jest czynnikiem bezwzgldnie rnicujcym, przede wszystkim z powodu ujednolicajcego dziaania wspczesnej kultury popularnej, ktra podsyca potrzeb barwnego, przyjemnego ycia i zachca do zachowa podnoszcych poziom doznawanych wrae. Niemniej kultura picia odsania dwa rne wiaty modziey lepiej wyksztaconej (licealnej, studenckiej), ktra zazwyczaj ma wicej pienidzy i inne ludyczne nawyki (bardziej chodzi o form fun, wygup, fantazj, wyczuwanie si w gromadzie) oraz modziey nie-wyksztaconej, biedniejszej (ktra lubi si upi i zupenie na serio demonstrowa swj z reguy negatywny stosunek do wiata)40.

9.6. Substancje psychoaktywne

W wielu opracowaniach traktujcych o substancjach psychoaktywnych przyjmuje si, e alkohol i papierosy otwieraj drzwi toruj drog dla prb z marihuan, a nastpnie z innymi narkotykami41. Prby dzielenia ich na tzw. mikkie (jak marihuana) i twarde (jak kokaina, heroina czy amfetamina)42 oraz oceniania stopnia ich groby w zalenoci od zakwalifikowania do jednej z tych grup, maj tylu zwolennikw, co przeciwnikw. Ci pierwsi twierdz, e marihuana jest mniej szkodliwa ni papierosy i alkohol, i e restrykcyjna polityka narkotykowa pastwa przynosi wicej szkd ni samo uywanie tego narkotyku43. Natomiast przeciwnicy nie bez racji przedstawiaj argumenty wskazujce ju to na spoeczne konsekwencje odstpienia od restrykcji, ju to na now (groniejsz ni kiedykolwiek przedtem) jako zjawiska, ju to na wtpliwe metodologiczne podstawy takich rekomendacji. Tymczasem problem jest niebagatelny i delikatnej natury. Gwnym odbiorc substancji psychoaktywnych, w tym zwaszcza twardych narkotykw, s modzi ludzie w wieku rozwojowym
http://www.logo24.pl/Logo24/1,86375,8392605,Lekko_na_gazie.html; http://www.browar.biz/forum/ar chive/index.php/t-1027.html. 40 Modzie 2010, Raport z bada, CBOS, Warszawa 2011, s. 145. 41 J.C. Merrill, H.D. Kleber, M. Schwartz, Cigarettes, alcohol, marihuana, other risk behaviors, and American youth, Drug and Alcohol Dependence 1999, Vol. 56 (3), s. 56, 205-212. 42 Mikkie w opinii modziey jakoby nie uzaleniaj, twarde uzaleniaj zob. B. Fatyga i in., Warszawskie badanie stylw ycia modziey Narkotyki w kulturze modziey miejskiej. Koncepcja i wyniki bada, Orodek Bada Modziey Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008, s. 57. 43 Tak twierdz m.in. autorzy The Global Cannabis Commission Report, przygotowanego na zlecenie WHO w 1995 roku. 39

327

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

a wic z jednej strony kierujcy si impulsem, mod, niedojrzali, z drugiej za pozostajcy pod presj dwch potnych si: praw rozwojowych (ktre przymuszaj w tej fazie ycia do poszukiwa i eksperymentowania) oraz kultury (ktra w imi zupenie innych celw nakania do tego samego); z jednej strony podatni na perswazj, z drugiej jednak atwo wywoujcy efekt bumerangowy.
Rys. 9.24. Spoycie rodkw psychoaktywnych wrd polskiej modziey, 2007
Polska Spoycie alkoholu w okresie ostatnich 12 miesicy Upojenie alkoholem w okresie ostatnich 12 miesicy Palenie papierosw w okresie ostatnich 12 miesicy Zaycie marihuany kiedykolwiek w przeszoci Zaycie jakiegokolwiek narkotyku oprcz marihuany kiedykolwiek w przeszoci Zaycie rodkw inhalowanych kiedykolwiek w przeszoci Przyjcie ataraktyku/rodka uspokajajcego bez recepty kiedykolwiek w przeszoci Poczenie alkoholu z lekami kiedykolwiek w przeszoci 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Wszystkie kraje

Ilo ostatnio spoytego alkoholu (100%) 0 cl 0,5 cl 1,0 cl 1,5 cl 2,0 cl 2,5 cl 3,0 cl 3,5 cl 4,0 cl 4,5 cl 5,0 cl

rdo: The ESPAD Report 2009, s. 113.

Wedug danych EMCDDA44 w 2008 roku konopie zaywao okoo 23 mln dorosych Europejczykw (7%). Wrd modych ludzi (15-34 lata) praktyki te s znacznie czstsze i dotycz 13%, przy rozpitoci midzy krajami od 2 do 20%. Ponad 1% osb dorosych (tj. okoo 4 mln) zaywa konopie indyjskie codziennie albo prawie codziennie. Wikszo z nich, okoo 3 mln, to ludzie modzi (15-34 lata), co stanowi 2 do 2,5% tej kategorii wiekowej. Do krajw przodujcych nale pod tym wzgldem: Czechy, Hiszpania, Francja, Wochy i Wielka Brytania. Polska jeszcze w 2002 roku znajdowaa si w grupie krajw poniej przecitnej (8 miejsce od koca niespena 7%)45. W najnowszych badaniach odnotowuje si znaczco wysze wskaniki (16%). Od kilku lat wykazuj one tendencj stabilizacyjn, ale nadal utrzymuj pozycj Polski poniej przecitnej dla Europy. Drugim najbardziej popularnym w Europie narkotykiem po konopiach indyjskich jest kokaina. Szacuje si, e 7,5 mln modych dorosych uyo jej przynajmniej raz w yciu, w tym 4 miliony w roku minionym. Rnice midzy krajami s i tu znaczce. Najwiksze spoycie odnotowano w Hiszpanii i Wielkiej Brytanii (okoo 5%), w Polsce 1,3%, w Belgii 0,7%. Trzecie w kolejce popularnoci jest ecstasy. Szacuje si,
44 The European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction utworzony w 1993 roku, z siedzib w Lizbonie, gromadzi dane dotyczce narkotykw w Europie, prowadzi rwnie wasne badania. 45 EU Youth Report, op. cit., s. 73-74.

328

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

e okoo 7,5 mln modych Europejczykw (5,6%) prbowao ecstasy, w tym okoo 2,5 miliona (1,8%) zaywao go w ostatnim roku (najwiksze spoycie w Czechach i Wielkiej Brytanii). Do brania amfetaminy przyznaje si od 0,2% do 16,5% modych ludzi w wieku 15-34 lata (rednia europejska okoo to 5%). Pod wzgldem zaywania wszystkich tych substancji Polska znajduje si w grupie krajw poniej przecitnej (10 miejsce od koca). Rynek narkotykowy nieustannie si rozwija. Od 2008 roku na topie substancji psychoaktywnych znajduje si mefedron. Efekty zaycia przypominaj dziaanie amfetaminy lub ecstasy, ale take kokainy. Jest to substancja stosunkowo nowa i skutki jej zaywania nie s do koca znane. Wiadomo jednak, e bardzo silnie uzalenia. Zanotowane przypadki zgonw spowodoway, e w wielu europejskich krajach mefedron zosta zdelegalizowany46.
Rys. 9.25. Siganie po dostpne bez recepty leki o dziaaniu psychoaktywnym Polska modzie na tle innych krajw europejskich47
Przyjcie ataraktyku/rodka uspokajajcego bez recepty kiedykolwiek w przeszoci. Wszyscy uczniowie/studenci. 2007 r. < 2% 3 4% 5 8% 9 10% > 11% Brak danych

rdo: The 2007 ESPAD Report, Substance Use among Students in 35 European Countries, s. 91.

Jako rodek o dziaaniu psychoaktywnym traktowane s niektre leki. Szczeglnie duym zainteresowaniem ciesz si leki nootropowe, wspomagajce procesy poznawcze (syrop na kaszel, leki stosowane w leczeniu astmy, ADHD) oraz zawierajce efedryn i pseudoefedryn (redukujce apetyt, zwikszajce koncentracj uwagi). Ich zaywanie w duych dawkach jest szkodliwe dla zdrowia, a nawet
46 Z. Fijaek, Narodowy Instytut Lekw: Dopalacze artykuy kolekcjonerskie czy nowa generacja narkotykw syntetycznych, prezentacja na spotkaniu Zespou ds. Modziey w KPRM, 22.10.2010. 47 Dane dla Niemiec, Belgii, Hiszpanii i USA nie s do koca porwnywalne.

329

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

moe doprowadzi do mierci48, mimo to s one w tej lub innej postaci dostpne w aptekach bez recepty. Ich popularno wrd polskiej modziey zapewnia nam niechlubne czoowe miejsce w Europie (rys. 9.25). Od kilku lat ekspansywnie opanowuje rynek nowa generacja rodkw psychoaktywnych zwanych potocznie dopalaczami. Jedna z definicji mwi, e dopalacz to produkt handlowy o rnej formulacji zawierajcy w swoim skadzie substancje deklarowane (zwykle bez dziaania psychoaktywnego) oraz substancje nie deklarowane (podejrzane o dziaanie psychoaktywne lub dziaajce psychoaktywnie)49. Jako substancje obce stymuluj one organizm, stajc si czynnikiem zwikszajcym w sposb niefizjologiczny jego wydolno. Spoycie ich ma na celu wywoanie w organizmie jak najwierniejszego efektu narkotycznego substancji definitywnie zdelegalizowanych50. Angielskie okrelenie designer drugs oddaje specyfik dopalaczy jako narkotykw modyfikowanych, powstajcych na bazie amfetaminy, metamfetaminy, ekstasy, substancji halucynogennych i innych (rys. 9.26).
Rys. 9.26. Przykad modyfikacji strukturalnej jednego ze skadnikw dopalaczy

syntetycznych?

rdo: Z. Fijaek, Dopalacze artykuy kolekcjonerskie czy nowa generacja narkotykw

Substancje wchodzce w skad dopalaczy s w wikszoci farmakologicznie sabo rozpoznane, a ich zawarto w oferowanych produktach moe si bardzo rni. Sprawia to, e efekt ich dziaania staje si trudny do przewidzenia. Ponadto popularne jest czenie dopalaczy midzy sob oraz z innymi zwizkami psychoaktywnymi, np. z alkoholem i marihuan. Mechanizm dziaania dopalaczy jest prosty. Gdy dana osoba za ich pomoc atwo poprawia sobie samopoczucie, istnieje due prawdopodobiestwo, e bdzie do tego ponownie dya. To ju prosta droga do uzalenienia, tym
48 Efedryna, ktra pobudza ukad wspczulny oraz uwalnia noradrenalin, jednoczenie znacznie podwysza cinienie krwi i przyspiesza bicie serca. Jej jednorazowa, dopuszczalna dawka wynosi 75 mg, tymczasem zaywana jest w dawkach okoo 150-300 mg zob. ibidem. 49 P. Burda, Krajowy Konsultant ds. Toksykologii Klinicznej, Dopalacze, prezentacja na spotkaniu Zespou ds. Modziey w KPRM, 22.10.2010. 50 Z. Fijaek, op. cit.

330

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

bardziej, e odstawienie rodka powoduje spadek dobrego samopoczucia, a niekiedy nawet depresj. W nastpstwie po stosowaniu dopalaczy, podobnie jak po zaywaniu narkotykw, przychodzi doek psychiczny, mog pojawi si stany lkowe, a nawet gd narkotyczny mogce skutkowa prbami samobjczymi51.
Rys. 9.27. Przykad dopalaczy sprzedawanych jako produkty kolekcjonerskie

syntetycznych?

rdo: Z. Fijaek, Dopalacze artykuy kolekcjonerskie czy nowa generacja narkotykw

Wiek uytkownikw dopalaczy stale si obnia, wzrasta niebezpiecznie ich popularno wrd modziey, midzy innymi ze wzgldu na ich dostpno, legalno i cakowicie nowe sposoby wprowadzania na rynek (rys. 9.27). Problem ma charakter oglnowiatowy. Od lat borykaj si z nim Stany Zjednoczone, Kanada, Australia i wikszo krajw UE. W Polsce nabra on nagego przyspieszenia po odnotowaniu przez szpitale fali zgonw i zatru z cikimi powikaniami. W roku 2008 i 2009 w orodkach toksykologicznych odnotowano po niespena dziesi przypadkw o przebiegu zatrucia podobnym do amfetaminy. W pierwszym proczu 2010 roku byo takich zgosze ju okoo 200. Rekord pad we wrzeniu i pod koniec sierpnia tylko w tym okresie hospitalizowano kolejne 200 osb; w padzierniku pojawio si nastpnych ponad 200 przypadkw z jednoznacznym rozpoznaniem substancji znajdujcych si w dopalaczach. Najwiksza liczba przypadkw (89%) dotyczya modych ludzi do 35 r.., w tym ponad poow stanowili uczniowie z wojewdztw mazowieckiego, dzkiego, wielkopolskiego, maopolskiego i dolnolskiego52. Pod presj tych wydarze Sejm RP przyj, a Prezydent zatwierdzi ustaw, dziki ktrej za wytwarzanie i obrt dopalaczami grozi kara do miliona zotych. O tym czy co jest dopalaczem ma decydowa nie jego skad chemiczny, lecz dziaanie (objawy, jakie wywouje jego spoycie). W opinii lekarzy i terapeutw uprzednia dostpno dopalaczy spowodowaa wyrany spadek zainteresowania modziey tzw. twardymi narkotykami53.
51 52 53 Ibidem. Zob. P. Burda, op. cit. Ibidem.

331

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

Spostrzeenia te wydaj si potwierdza wyniki bada przeprowadzanych wrd modziey. W systematycznie powtarzanych badaniach warszawskiej modziey54 odnotowano spadek kilku wskanikw zachowa ryzykownych, chocia jest to zwycistwo pyrrusowe. Trend wzrostowy w uywaniu narkotykw przez modzie w latach 1988-2000 uleg zahamowaniu i nastpia stabilizacja wskanikw na poziomie 16-17%. Zmniejszyy si odsetki modziey biorcej udzia w imprezach towarzyskich z narkotykami (wrd ktrych zdecydowanie najczciej pojawia si marihuana i haszysz). Po narkotyki czciej sigaj chopcy, jednak w ostatnich latach zwikszy si odsetek dziewczt z bogatych rodzin palcych regularnie tyto i marihuan (mimo oglnego braku tendencji wzrostowej). Najwysze wskaniki sigania po narkotyki dotycz modziey ze szk rednich. Wrd gimnazjalistw i modych dorosych (w tym studentw) wskaniki te s wyranie nisze, co oznacza, e w grupie ryzyka pozostaje tylko cz modziey wikszo jedynie eksperymentuje (pozostajc jednak przy rwnie ryzykownych praktykach picia alkoholu) chocia losy takich eksperymentw mog by rne. Zjawiska te rnicuj si i rodowiskowo i regionalnie najwiksze ryzyko podejmowania prb narkotykowych istnieje w duych aglomeracjach miejskich (rys. 9.28). Niemniej i tutaj, podobnie jak w caym kraju, zaobserwowano najpierw trend spadkowy, a nastpnie stabilizacyjny.
Rys. 9.28. Trendy w przyjmowaniu substancji psychoaktywnych wrd warszawskiej modziey
Alkohol 60% Papierosy Leki Narkotyki

50%

40%

30%

20%

10%

0% 1988 1992 1996 2000 2004 2008

rdo: Opracowanie na podstawie danych z bada mokotowskich, Pracownia Pro-M, IPiN.

Potwierdzaj to najnowsze badania Krajowego Biura do spraw Przeciwdziaania Narkomanii55. Ich wyniki ujawniaj mniejsz aktywno rodowisk dealerskich wrd modziey, w tym rwnie na terenie szkoy oraz stabilizacj w uywaniu narkotykw na poziomie 16%. Wyjtek stanowi dopalacze o atwej dostpnoci do nich
54 55 Obejmuj one modzie szk rednich w trzech dzielnicach Warszawy: Mokotw, Ursynw i Wilanw. Realizuje je od wielu lat Instytut Psychiatrii i Neurologii. Modzie..., s. 145.

332

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

mwi 36% dziewitnastolatkw (w roku 2008 byo to 16%), do ich uywania przyznaje si 13% (w 2008 roku byo to 4%). Wzroso te uywanie produktw z marihuany (z 31% w 2008 roku do 36% w roku 2010). Pojawiy si te niepokojce sygnay, ktre wskazuj, e po okresie zmniejszania si spoycia napojw alkoholowych moe nastpi jego wzrost56.

9.7. Przyczyny zachowa ryzykownych modziey

Dlaczego modzi sigaj po narkotyki? Oni sami deklaruj rne przyczyny. Wrd nich najczciej (i coraz czciej) wskazywana jest ciekawo i przyjemne doznania, presja rwienikw, poszukiwanie silnych wrae, nieco rzadziej problemy w domu, w pracy, szkole, samotno czy szersze spoeczne i gospodarcze problemy (rys. 9.29).
Rys. 9.29. Powody, dla ktrych mode osoby w wieku 15-24 lata prbuj narkotykw
2002 Brak silnej woli Problemy spoeczne lub ekonomiczne Samotno Problemy w szkole/pracy Rekreacja Spodziewane skutki zaycia narkotykw Problemy w domu Poszukiwanie dozna Presja ze strony rwienikw Ciekawo 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 2004

rdo: Youth in Europe, op. cit., s. 68.

Badacze odkrywaj dodatkowe przyczyny. Podkrelaj, e wzrostowi zachowa ryzykownych sprzyja niski status lokalnego otoczenia i deprywacja potrzeb spoecznoci lokalnej57. Bardzo due znaczenie ma dostpno narkotykw. W opinii modziey (badania Eurobarometr 2004) ich zakup jest moliwy wszdzie tam, gdzie modzi wychodz wieczorem: na przyjciach (79% potwierdze), w pubach i klubach (76%), blisko domu (63%), a nawet blisko szkoy (57%). Potwierdzaj to polskie badania58. Z uywaniem substancji psychoaktywnych koreluj czynniki zwizane ze statusem spoeczno-ekonomicznym nierwnoci w wyksztaceniu i pozycji spoecznej, w statusie materialnym rodzin, przy czym nie ma tu prostych, a zwaszcza liniowych zalenoci. Narkotykom sprzyja bieda, ale rwnie znaczcym predyktorem
56 57 58 Ibidem, s. 156. J. Mazur (red.), op. cit. B. Fatyga, J. Sierosawski, Uczniowie i nauczyciele o stylach ycia modziey i o narkotykach, ISP, Warszawa 1999, s. 89.

333

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

negatywnych zachowa w zakresie inicjacji narkotykowej jest wysoki poziom zamonoci rodziny. Dalece waniejsza jest tu subiektywna ocena warunkw ycia modziey jej poczucie ycia w komforcie lub biedzie, anieli obiektywnie za czy dobra sytuacja materialna rodziny59. Chocia rodziny wiejskie s mniej zamone ni miejskie, wiele negatywnych zjawisk czciej obserwuje si w miastach. Decyduje o tym zarwno wikszy poziom dezorganizacji rodziny (wiksza liczba rodzin niepenych), jak i gorsza jako relacji rodzinnych (brak poczucia wsparcia ze strony najbliszych, brak zrozumienia problemw dziecka itp.). Rwnie silnym predyktorem jest ilo czasu spdzana wieczorami poza domem cztery razy w tygodniu to warto zdecydowanie alarmowa60. Te dwa sposoby wyjaniania zachowa ryzykownych modziey poprzez podawane przez ni sam przyczyny i poprzez przyczyny odkryte przez badaczy daj dwa rne obrazy etiologii zjawiska. Zesp osobistych przekona jednostki na temat uywek, narkotykw i ich brania czy opinia osb znaczcych nie musz by przyczynami osiowymi (koniecznymi). Jednoczenie badacze stosujc czsto analizy korelacyjne popeniaj bd przywizywania nadmiernej wagi do zalenoci statystycznych. Bywa, e wyrniane zmienne silnie skorelowane ze spoywaniem alkoholu czy narkomani s nie tyle przyczyn, co skutkiem oddziaywania czynnikw bardziej odlegych, wpywajcych na jednostk przez duszy czas i porednio. Rozrnienie to jest wane w kontekcie programw prewencyjnych i terapeutycznych, ktre mog rozmija si z rzeczywistym tem zachowa ryzykownych okrelonej grupy modziey61. Odmienno drg, ktre prowadz do zachowa ryzykownych, przywouje konieczno dostrzeenia pewnej hierarchii czynnikw. Wrd nich na pierwszym miejscu naley usytuowa czynniki kracowe odlegego wpywu: o charakterze cywilizacyjnym i spoeczno-kulturowym. Z jednej strony lansuj one okrelone wzory wartoci i style ycia, do ktrych socjalizowana jest modzie (wolno, warto osobistych dozna i wrae, konsumpcjonizm), z drugiej za tworz zoon i niezbyt dla modych gocinn spoeczn rzeczywisto (pynn, anomijn, nieprzewidywaln), w ktrej nie kady mody czowiek moe si odnale. Na drugim miejscu znajduj si czynniki dalsze poredniego wpywu, zwizane z usytuowaniem jednostki w spoecznej strukturze: statusowe, edukacyjne, rodowiskowe, decydujce o jej szansach na wczenie si w gwny nurt ycia spoecznego lub o wykluczeniu. Miejsce trzecie zarezerwowane jest dla czynnikw bliszych poredniego wpywu, zwizanych z jakoci ycia rodzinnego i funkcjonowaniem w grupach rwieniczych. Wreszcie na kocu hierarchii znajduj si czynniki bezporednie, do ktrych zaliczy naley: subiektywne odczucia jednostki dotyczce jej sytuacji i perspektyw yciowych, indywidualne racjonalizacje decyzji yciowych, predyspozycje osobnicze itp. Na tym tle dwa rne moduy zachowa ryzykownych modziey (krtkotrwae eksperymenty i prby oraz dusze praktyki i uzalenienie) daj si wytumaczy dziaaniem czynnikw z rnych piter hierarchii: psychologicznych osobliwoci wieku i subiektywnie niekorzystnym odbiorem wiata (w przypadku pierwszego moduu)
59 J. Mazur (red.), op. cit. 60 J. Mazur, op. cit.; A. Oblaciska, B. Woynarowska (red.), op. cit. 61 J. Rogala-Obkowska, Przyczyny narkomanii. Wyjanienia teoretyczne, ISNS UW, Warszawa 1999, s. 133-137.

334

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

oraz dodatkowo dziaaniem czynnikw bardziej odlegych (w przypadku drugiego moduu). Oglnie w dzisiejszych czasach siganie po silne rodki psychoaktywne nie wie si z jak szczegln filozofi yciow. Trudno byoby dzisiejszej pijcej czy narkotyzujcej si modziey przypisa etykietk kontestatora, a picie i branie uzna za wyraz skcenia z yciem czy blu istnienia. Niekiedy jest to eskapizm wykluczonych i osamotnionych, najczciej eskapizm hedonistw i poszukiwaczy wrae, dla ktrych picie i branie staje si elementem codziennego stylu ycia majcy mu nada smak wyjtkowoci i dostarczy przyjemnych wrae. Przed destrukcyjnym dziaaniem takich czynnikw (zachowa) jest w stanie obroni dziecko silna, dojrzaa emocjonalnie rodzina i system spoeczny minimalizujcy ryzyko kulturowej obcoci, poczucie zbdnoci i wykluczenia wrd modziey. Rola pastwa wydaje si tutaj nie do przecenienia nie tylko w odniesieniu do regulacji prawnych, lecz rwnie w rozpowszechnianiu rnych ideologii sensu largo, ktre staj si rdem alternatywnych wzorw i kryteriw wartociowania ycia. Jest to cay obszar dziaa edukacyjnych, poprzez ktre w rny sposb mona lansowa dystans (branie w cudzysw) konsumpcyjnych wzorw ycia, spoecznej presji na sukces, promowa natomiast wartoci wane takie jak budowanie wizi, pomoc potrzebujcym. Nie zaniedbujc tego typu dziaa nie naley jednak zapomina, e podstawowe znaczenie ma nie perswazja, lecz wysiki podejmowane na rzecz bardziej dynamicznego i harmonijnego rozwoju spoeczno-gospodarczego kraju, albowiem lepsze perspektywy pracy i ycia s najlepszym sposobem na przywracanie woli ycia, przeciwdziaanie zachowaniom autodestrukcyjnym i eskapizmowi modziey.

Podsumowanie
Analizowalimy w kolejnych rozdziaach raportu rne sfery ycia ludzi modych podnoszc rne ich wane i dla nich wane sprawy. Warto zdrowia jest tak oczywista, e przywoywanie jakiego szczeglnego uzasadnienia moe wydawa si rzecz zbdn. Tak jednak nie jest. Nie zawsze zdajemy sobie spraw, jak bardzo spoeczestwo, w ktrym yjemy stanowi system naczy ze sob cile poczonych. Jak bardzo to co obiektywne czy si z tym co subiektywne, osobiste ze spoecznym a biologiczne z kulturowym czy ekonomicznym. Kwestie dotyczce zdrowia doskonale te powizania ilustruj. Zdrowie ma warto indywidualn i spoeczn. Jest warunkiem udanego ycia, pozwala czu si przydatnym i niezalenym, odnosi sukcesy i nie by ciarem dla innych. Zdrowe spoeczestwo to nie tylko sprawniej funkcjonujcy organizm zbiorowy, to rwnie jako ycia mierzona poziomem satysfakcji, szczcia ludzi, ich poczuciem spenienia. Wszystko to sprawia, e zdrowie jest jedn z najbardziej newralgicznych sfer ycia spoecznego i jedn z waniejszych sfer regulacji prawnych. Uzalenione od wielu czynnikw, w tym zwaszcza od materialnych warunkw ycia, jest zasobem, do ktrego nie wszyscy maj rwny dostp. Zaniedbane we wczesnym okresie ycia, odbija si pniej na gorszych szansach yciowych, pozycji spoecznej, powraca jako problem dla pracodawcw i jako problem spoeczny generujcy wysokie wydatki na sub zdrowia. W Polsce jedna trzecia dzieci i modziey yje w niekorzystnych warunkach materialnych. To ich przede wszystkim odnajdujemy pniej w statystykach rejestrujcych przypadki rnego typu zachorowa
335

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

wymagajcych leczenia, wsparcia socjalnego czy uczestniczenia w programach prewencyjnych i terapeutycznych, pomagajcych przywrci sprawno i zdrowie. To oni maj czciej problemy ze znalezieniem lub utrzymaniem pracy, partnera czy mieszkania. To oni rwnie statystycznie czciej uciekaj si do zachowa ryzykownych i maj problemy w radzeniu sobie z samym sob. Modzi ludzie generalnie lepiej ni doroli znosz niedogodnoci ycia s wyranie bardziej zadowoleni, maj w sobie wicej energii. Sprawia to modzieczy optymizm, w jaki wyposaya ich natura, ale te fakt, e s produktem kultury optymizmu spoeczestwa konsumpcyjnego, nakazujcej wierzy w nieograniczony ekonomiczny wzrost i pomyln przyszo. S te dziemi ponowoczesnoci socjalizowani do kultury ryzyka i wiczeni w strategii zrb-to-sam potrafi sprawniej porusza si w otaczajcej ich rzeczywistoci. Generalnie tak jest, niemniej jest coraz wikszy odsetek modziey, ktra nie daje sobie rady z wasnymi problemami. Podczas gdy oglna liczba pacjentw w palcwkach leczenia psychologicznego i psychiatrycznego w Polsce spada, udzia modych pacjentw systematycznie ronie. Wzrosy rwnie w ostatnich latach przypadki samobjstw i niektre wskaniki sigania po substancje psychoaktywne, w tym zwaszcza po tzw. dopalacze. Polsk specyfik wyrniajc nas na tle caej Europy jest poziom przyjmowania przez modzie niektrych lekw, jako substytutu rodkw psychoaktywnych. S sygnay, e po okresie spadku ponownie wzrasta spoycie alkoholu wrd biedniejszej modziey. Wszystko to upowania do stwierdzenia, e w Polsce mamy do czynienia z dobrze od lat znanym na Zachodzie efektem psycho-fali zjawiskiem, ktre ilustruje bardzo due problemy egzystencjalne i adaptacyjne modych ludzi w wiecie, w ktrym realizacja yciowych potrzeb jest bardzo trudna i ktry ich obarcza odpowiedzialnoci za wasny los i biografi. Niedobrze wygldaj wskaniki dotyczce zdrowia fizycznego modziey. Ze nawyki dietetyczne, zaniedbania w higienie jamy ustnej, siedzcy, mao aktywny tryb ycia, znieksztacenia sylwetki, nadwaga s najczciej diagnozowane. S one przyczyn wielu powanych schorze (serca, ukadu krenia, cukrzycy, nowotworw), ktre wytrcaj ycie z normalnego rytmu. Przyczyna tego stanu rzeczy tkwi zarwno w niewaciwych zachowaniach zdrowotnych samej modziey, w zych warunkach ycia rodzin, jak i w dalece niedoskonaej opiece medycznej. Niepokojcy w tym kontekcie jest przyrost zgonw dzieci i modziey z przyczyn niedokadnie okrelonych. Istotne wydaje si podjcie dziaa prowadzonych rwnolegle w trzech kierunkach. Po pierwsze, niezbdne jest rozszerzenie dziaa profilaktyki zdrowotnej, edukacji prozdrowotnej modziey, a waciwie ju dzieci, by wyeliminowa wiele negatywnych zjawisk zdrowotnych modego pokolenia. Po drugie, nieustajco naley zabiega o dobre wyposaenie placwek suby zdrowia w sprzt umoliwiajcy dobr i szybka diagnostyk lekarsk. Dziaania WOSP i zaangaowanie Jurka Owsiaka jest nie do przecenienia. Rwnie powanym wyzwaniem staje si redukowanie midzypokoleniowych transferw ubstwa i choroby oraz zwizanych z nimi stylw ycia. Stan zdrowia ludzi modych w Polsce i problemy zdrowotne maj swoj spoeczn topografi. Maj te swoj geografi najmniej korzystna sytuacja ma miejsce w wojewdztwach Polski pnocno-zachodniej i w wojewdztwie lubelskim, relatywnie najlepsza w mazowieckim, dolnolskim i opolskim. Regiony te rni oglny cywilizacyjny poziom rozwoju i perspektywy rozwoju, skad spoeczny ludnoci, stan infrastruktury medycznej i wiele innych czynnikw, ktre sprawiaj, e zarwno zdrowie fizyczne, jak psychiczna kondycja modziey jest w tych regionach rna.
336

zdroWie i zachoWania ryzyKoWne Modziey

Znaczenie podstawowe ma jednak podobnie jak w wielu innych kwestiach czynnik ekonomiczny, ktry jest kluczem zarwno do poziomu, jak i jakoci ycia ludzi. Przywrcenie ycia w regionach, ktre wydaj si obumiera (ciana wschodnia, ale i coraz wyraniej pnocno-zachodnia) zyskuje dodatkow, mocn przesank w postaci argumentu zagroe zdrowia dzieci i modziey. Bardzo trudnym obszarem regulacji s zachowania ryzykowne modziey, zwaszcza dotyczce spoywania nielegalnych substancji psychoaktywnych (narkotykw). cieraj si tutaj dwa stanowiska zwolennikw punitywizmu (restrykcyjnie dziaajcego prawa) i permisywizmu (postawy przyzwalajcej, mikkiej, tolerancyjnej). Racje s po jednej i po drugiej stronie. Z jednej strony nie mona w imi wolnoci handlu przymyka oczu na praktyki wprowadzania w obieg rodkw o destrukcyjnym dziaaniu, zwaszcza gdy ich gwnym odbiorc jest modzie. Z drugiej jednak nie mona z tego samego powodu wprowadza tych zakazw zbyt nonszalancko, z pominiciem elementarnej psychologicznej i socjologicznej wiedzy. Modo to czas przekory i eksperymentowania. Ta okoliczno jest nader dobrze znana specjalistom od wpywu spoecznego, ktrzy przy okazji rnego rodzaju oddziaywa przestrzegaj przed moliwoci pojawienia si efektu odwrotnego do zamierzonego. Pojawia si on zarwno wtedy, gdy nakanianie ludzi do okrelonych zachowa (tu: stronienia od narkotykw) odbywa si w zbyt nachalny sposb, drastycznie ograniczajc ich wolno wyboru (co rodzi opr psychiczny i ch demonstrowania zachowa przeciwnych do oczekiwanych), jak i wtedy, gdy dziaania te eksponuj nieistotne (zewntrzne) uzasadnienia (zagroenie kar, kopoty yciowe itp.). W przypadku modziey dziaania tego rodzaju maj tym sabsze szanse powodzenia, e atakuj prawa natury (kompulsywn w modzieczej fazie ycia potrzeb eksperymentowania, wolnoci, autonomii) i lansowane kulturowe wzory ycia (akcentujce elementy przyjemnoci, niezwykoci, silnych wrae).

337

10.

10. Modzi i spjno spoeczna

10.1. Bogaci i biedni z szansami i bez: pocztki rnicowania si spoecznego wiata modych 10.2. Zachowania na granicy prawa i z naruszeniem prawa 10.3. Niepenosprawni przeamywanie stereotypw i barier integracji 10.4. Wie miasto, centra i peryferie: pytanie o trwao podziaw cywilizacyjnych kraju 10.5. ycie poza krajem: migracje i emigracje modych 10.6. Podziay ideologiczne, polityczne i wiatopogldowe 10.7. Zamiast zakoczenia: doroli i modzie pytanie o solidarno pokole

10. Modzi i spjno spoeczna

rozdzia dzieSity

Idea wsplnoty, jak podrzucamy modym, jest wizj bardzo trudn w realizacji i wymagajc. Wymaga solidarnoci spoecznej (nie tylko solidaryzmu), otwartoci, tolerancji, empatii. Wymaga umiejtnoci suchania innych, prowadzenia dialogu, umiejtnego reagowania na zmian, rwnie poprzez przeksztacenia instytucjonalne i zdolno do autokorekty. W gruncie rzeczy stanowi nie tylko ogromne wyzwanie, ale i powany spoeczny problem. Tymczasem jestemy spoeczestwem podzielonym, czasami bardzo gboko, posiadamy wiele niedobrych cech. Mamy wiatowe aspiracje, ale jestemy mao tolerancyjni i zaciankowi. Wolimy zaklina rzeczywisto, ni j obserwowa, poznawa i zmienia. Jestemy bardzo przyziemni, ale nie sta nas na realizm i logiczne mylenie. Jestemy krytykanccy, ale nie krytyczni. Chcemy by lubiani, ale nie sta nas na yczliwo i umiech. Chcielibymy y w lepszym kraju, ale z gry zakadamy, e to niemoliwe. Tak czsto patrzymy w przeszo, lecz nie widzimy w niej procesw spoecznych i moliwoci, jakie stwarza historia. Czy pokonamy wasne saboci i czy sta nas bdzie na solidarno midzypokoleniow? Pisalimy w tym raporcie o wielu sytuacjach i problemach, ktre dotycz ludzi modych. Pisalimy o tkwicych w nich zasobach i pokadach innowacyjnoci, albowiem w naszym odczuciu s one wielk szans Polski, ktra znalaza si po raz kolejny w szczeglnym momencie wasnej historii. Mamy za sob zasadnicz przebudow ustroju, a przed sob wielki projekt modernizacyjny zabezpieczajcy przed marginalizacj i uniewanieniem spoecznych aspiracji. Sprzgamy go z ide inkluzyjnej wsplnoty, ktr uwaamy za warto sam w sobie, a ktrej urzeczywistnianie w polskich warunkach bdzie bardzo trudne. W niniejszym rozdziale chc zaprezentowa jedynie wybrane linie podziaw spoecznych i zasygnalizowa niektre tylko problemy, ktre jawi si jako powane bariery na drodze ku spoecznej inkluzji.

10.1. Bogaci i biedni z szansami i bez: pocztki rnicowania si spoecznego wiata modych
Polacy starsi i modsi usilnie zabiegaj o popraw materialnych warunkw ycia, a uzyskanie odpowiedniego statusu jest przedmiotem de wikszoci reprezentantw modego pokolenia. Jednoczenie jestemy spoeczestwem, ktre przywizuje bardzo du wag do egalitaryzmu spoecznego, nie lubimy spoecznych nierwnoci. By moe wynika to nie tyle z naszej historii (w okresie PRL-u przyzwyczajani bylimy do rwnoci w biedzie, dzi chcemy by rwni w bogactwie), ile z bardziej wspczesnych obaw przed niepewn przyszoci, brakiem stabilizacji i wykluczeniem. Postawy proegalitarne zdradzaj zarwno starsi, jak i wychowani w realiach rynkowych ludzie modzi. Prawie dwie trzecie spord nich ocenia, e rnice midzy dochodami najniszymi i najwyszymi s w Polsce za due (rys. 10.1).
341

Modzi i SpJno Spoeczna

Rys. 10.1. Jak oceniasz, czy rnice midzy najniszymi i najwyszymi dochodami w kraju s:
Za due 1998 2003 2008 2010 0% 20% Takie, jakie powinny by 63% 72% 70% 67% 40% 60% Za mae Trudno powiedzie 6% 15% 4% 4% 5% 11% 11% 11% 80% 16% 13% 15% 17% 100%

rdo: Modzie 2010, CBOS, Warszawa 2011, s. 57.

Odczucia te mog by istotnie wyrazem reakcji spoeczestwa przyzwyczajonego do egalitaryzmu, lecz rwnie dobrze mog ilustrowa charakterystyczny dla okresu dynamicznych przemian efekt windy1. Oznacza to, e jako spoeczestwo wjechalimy o jedno lub dwa pitra wyej mimo wszystkich dotychczasowych i nowych rnic razem mamy wicej i lepiej, jeli idzie o zarobki, wyksztacenie, mobilno, prawo, nauk, konsumpcj masow, lecz nierwnoci spoeczne nie znikaj odtwarzaj si na nowym poziomie. W Polsce podstawowym ich wyznacznikiem jest poziom wyksztacenia. Stopa zwrotu inwestycji w edukacj jest u nas wysza ni w krajach o podobnym poziomie rozwoju. Dyplom licencjata daje niemal trzykrotnie mniejsz stop zwrotu ni dyplom magistra (17% w stosunku do 57%), a doktorat zwiksza stop zwrotu w stosunku do magistra o dalsze 19%2. Boom edukacyjny, jaki si zacz w Polsce od pierwszych lat transformacji i obj gwnie reprezentantw modego pokolenia, sprawi, e rednie dochody modych Polakw zaczy od kilku lat wyprzedza redni dla ogu spoeczestwa3. Jednoczenie z tej samej przyczyny zaczy si rnicowa dochody i poziom ycia modego pokolenia. Rozpitoci dochodowe nie s tu jeszcze z uwagi na pocztek karier zawodowych tak due, niemniej s wyrane i zapowiadaj pogbianie si trendu w stopniu pozwalajcym zakada nierwnoci wiksze anieli te, ktre charakteryzuj dzi starsze pokolenie (rys. 10.2 i 10.3). Przemawia za tym nie tylko dynamizm modego pokolenia (z jego kroczcymi aspiracjami yciowymi), lecz rwnie szerokie spektrum nowych moliwoci, jakie bdzie oferowa rynek pracy (bd mogli po nie siga ludzie lepiej przygotowani do reagowania na zmiany rynku pracy, dystansujcy pozostaych) oraz nowe mechanizmy rnicowania i pozycjonowania w spoeczestwie. Podniesienie oglnego standardu ycia i zwikszenie dostpu do rnego rodzaju dbr konsumpcyjnych (dzisiaj maj one jeszcze pozycjonujcy charakter rys. 10.4 i 10.5) nie wyeliminuje rnic bazujcych na stylu ycia, gustach i kulturze, ktre przejm funkcj podstawowych wyznacznikw statusu.
1 2 3 Jest to metafora zapoyczona od U. Becka zob. U. Beck, Spoeczestwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesnoci, Scholar, Warszawa 2002, s. 117. J. Czapiski, T. Panek, Diagnoza spoeczna 2009. Warunki i jako ycia Polakw, Rada Monitoringu Spoecznego, Warszawa 2009, s. 184. Zob. analizy rozdz. 7.

342

Modzi i SpJno Spoeczna

Rys. 10.2. Rnice dochodowe modych gospodarstw domowych rednie dla grup ze wzgldu na gwne rdo utrzymania
3000pln 2500pln 2000pln 1500pln 1000pln 500pln 0 Wasno Praca najemna (nierobotnicy) Wynajem Praca na wasny nieruchomoci rachunek Gospodarstwo rolne Praca najemna wiadczenia dla (robotnicy) bezrobotnych Przychody netto Rozchody netto Dochd rozporzdzalny Dochd do dyspozycji Wydatki

rdo: Opracowanie wasne na podstawie DAS KPRM za: Badanie budetw gospodarstw domowych, GUS, 2010.

Rys. 10.3. Rnice dochodowe ogu gospodarstw domowych rednie dla grup ze wzgldu na gwne rdo utrzymania
8000pln 7000pln 6000pln 5000pln 4000pln 3000pln 2000pln 1000pln 0 Przychody netto Rozchody netto Dochd rozporzdzalny Dochd do dyspozycji Wydatki

Wasno

Praca najemna (nierobotnicy)

Wynajem Praca na wasny nieruchomoci rachunek

Gospodarstwo rolne

Praca najemna wiadczenia dla (robotnicy) bezrobotnych

rdo: Opracowanie wasne na podstawie DAS KPRM za: Badanie budetw gospodarstw domowych, GUS, 2010.

Rys. 10.4. Wyposaenie modych gospodarstw domowych w dobra trwaego uytku

w grupach wyodrbnionych ze wzgldu na skrajne kwartyle dochodowe

I kwartyl modzi Telefon komrkowy prywatny Komputer/internet Cyfrowy aparat fotogra czny Samochd osobowy prywatny TV sat lub kablowa Drukarka Odtwarzacz DVD Kuchenka mikrofalowa Internet szerokopasmowy Odtwarzacz MP3 Radio z odtwarzaczem CD Kino domowe Zmywarka do naczy Telefon komrkowy subowy Samochd subowy Komputer bez internetu Motocykl, skuter 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% IV kwartyl modzi

rdo: Opracowanie wasne na podstawie DAS KPRM za: Badanie budetw gospodarstw domowych, GUS, 2010.

343

Modzi i SpJno Spoeczna

Rys. 10.5. Wyposaenie ogu gospodarstw domowych w dobra trwaego uytku w grupach wyodrbnionych ze wzgldu na skrajne kwartyle dochodowe
I kwartyl og Telefon komrkowy prywatny Komputer/internet Cyfrowy aparat fotogra czny Samochd osobowy prywatny TV sat lub kablowa Drukarka Odtwarzacz DVD Kuchenka mikrofalowa Internet szerokopasmowy Odtwarzacz MP3 Radio z odtwarzaczem CD Kino domowe Zmywarka do naczy Telefon komrkowy subowy Samochd subowy Komputer bez internetu Motocykl, skuter 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% IV kwartyl og

rdo: Opracowanie wasne na podstawie DAS KPRM za: Badanie budetw gospodarstw domowych, GUS, 2010.

Bez wtpienia przyszo oddali od siebie ludzi dobrze i gorzej wyksztaconych, przy czym formalne certyfikaty nie bd tu najwaniejsze. Przede wszystkim decydowa bdzie zdolno aktualizowania wasnych kompetencji zawodowych i szeroko rozumiana mobilno. Czynnikiem, ktry moe spotgowa ten proces, s cigle jeszcze wyrane (cho malejce) rnice midzy miastem i wsi (rys. 10.6 i 10.7), midzy dynamicznie rozwijajcymi si regionami kraju i tymi o mniejszym lub zerowym potencjale (tworz je obszary o skumulowanych niekorzystnych parametrach rozwojowych4).
Rys. 10.6. Zmiany dochodu rozporzdzalnego (w z) dla modych gospodarstw domowych w podziale na wielko miejscowoci
500 tys. mieszkacw i wiecej 100-499 tys. mieszkacw 4600 4400 4200 4000 3800 3600 3400 3200 3000 2800 2600 2400 2200 2000 2006 2007 2008 2009 2010 2445 3228 2906 3133 3324 3795 3746 4170 20-99 tys. mieszkacw Poniej 20 tys. mieszkacw Wie 4451

4552

rdo: DAS KPRM za: Badanie budetw gospodarstw domowych, GUS, 2010. 4 Zob. analizy w p. 10.4.

344

Modzi i SpJno Spoeczna

Rys. 10.7. Dobre oceny sytuacji materialnej modych gospodarstw domowych w podziale na wielko miejscowoci
500 tys. mieszkacw i wiecej 100-499 tys. mieszkacw 50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 2006 2007 2008 2009 2010 20-99 tys. mieszkacw Poniej 20 tys. mieszkacw Wie

rdo: DAS KPRM za: Badanie budetw gospodarstw domowych, GUS, 2010.

Dochd rozporzdzalny w modych gospodarstwach domowych od 2006 roku systematycznie ronie (a od 2009 roku nawet bardziej dynamicznie ni wrd ogu gospodarstw domowych), lecz rwnolegle podlega on bardzo wyranemu rnicowaniu. Najwysze dochody s udziaem modych ludzi zamieszkujcych najwiksze miasta w 2010 roku stanowiy one 123% przecitnych dochodw ogu gospodarstw domowych i 133% gospodarstw domowych modych ludzi zamieszkujcych mae miasta. Sytuacja maych miast w tym czasie bya najgorsza, gorsza nawet ni na wsi, czego przyczyn mogy by rne czynniki: pozytywny bilans migracyjny dla wsi oznaczajcy obecno bogatych rezydentw, poprawa sytuacji dochodowej rolnikw zwizana z dopatami strukturalnymi, wreszcie szczeglnie korzystna sytuacja mieszkacw wsi podmiejskich, najbogatszych i najbardziej dynamicznie si rozwijajcych. Generalnie jednak zasadnicza linia podziaw na bogatych i biednych przebiega midzy mieszkacami duych miast a reszt Polski.
Rys. 10.8. Wskanik deprywacji w wybranych grupach wiekowych kraje UE-27 w 2009 roku
18-24 lat 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% LU SE NL DK FI ES GB MT AT SI BE EE CZ FR IE DE IT CY EU PT SK GR PL LT LV HU RO BG 27 25-49 lat Caa populacja

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Eurostat, (EU-SILC).

Niemniej zadowolenie z sytuacji materialnej nie zawsze oddaje poziom dochodw. Jest ono proporcjonalne w stosunku do wielkoci miejsca zamieszkania
345

Modzi i SpJno Spoeczna

najwiksze jest w duych miastach, najmniejsze na wsi (rys. 10.6). Due miasta gromadz ludzi o najwyszym kulturowym kapitale, nadto dostarczaj wielu moliwoci zarobkowania. Mieszkacy mniejszych miejscowoci, zwaszcza wsi, s znacznie gorzej wyksztaceni, nadto rynki pracy na prowincji nie daj zbyt wielu okazji do zatrudnienia. Grozi to deprywacj podstawowych yciowych potrzeb, ktra w Polsce dotyczy blisko 17% gospodarstw domowych, w wikszoci ludzi modych, poniej 24 r.. Modzi doroli, samodzielni yciowo, dowiadczaj deprywacji w nieco mniejszej skali5 (rys. 10.8). W polskich realiach oznacza to czsto dziedziczenie biedy, powielanie scenariuszy yciowych wasnych rodzicw, a take utrwalanie regionalnych i rodowiskowych podziaw. Jednoczenie to nie perspektywa zajcia niszej pozycji spoecznej, a nawet nie jej odziedziczenie wydaje si zasadniczym problemem. Wszak w kadym spoeczestwie s zawsze jakie lepsze i gorsze komrki do wynajcia, nisze i wysze statusy do zagospodarowania. W zasadzie wszystko, co wyrnia jednostk wrd innych, moe sta si czynnikiem jej statusu i wyznacznikiem miejsca w szeregu. Dzi akurat s to przede wszystkim pienidze, standard ycia, wyksztacenie, pozycja zawodowa oraz styl ycia oparty na konsumpcji. To dostp do nich budzi najsilniejsze spoeczne emocje z jednej strony staje si motorem aktywnoci yciowej ludzi, obiektem ich aspiracji i de, z drugiej za rdem wielu negatywnych emocji i spoecznych problemw. W spoeczestwie, gdzie moliwoci dostpu do podanych dbr s ograniczone dla bardzo wielu ludzi, presja na znaczy przez mie czciej oznacza wywoywanie negatywnych emocji, albowiem wicej jest tych, ktrym si nie udaje, ni udaje. Podtrzymywanie wic spoecznych stygmatw i ocen kojarzcych warto czowieka wycznie z sukcesem materialnym, wysok pozycj spoeczn i rozbudowan konsumpcj, nakrcanie spirali spoecznych wyobrae, tak jak by nie miay one dla siebie alternatywy, to pierwszy powany problem, ktry zwaszcza w kontekcie pezajcego kryzysu naleaoby gboko przemyle. Kryje on w sobie liczne niebezpieczestwa: pknicie spoeczestwa (na lepszych i gorszych), resentymenty i roszczenia, grob alienacji politycznej, zaplecze dla spiskowych teorii i autorytarnych rozwiza politycznych, grob rosncej przestpczoci i zachowa patologicznych, pogarszanie si kondycji zdrowotnej spoeczestwa, trudnoci w obraniu adekwatnego modelu rzdzenia itd., itd. Czy s tu moliwe jakiekolwiek dziaania? S, chocia nie bd proste i nie dadz natychmiastowego efektu. Nie ma jednak powodu, by je w punkcie wyjcia dezawuowa. Poza upowszechnianiem swoistej ideologii sensu largo (dowartociowujcej znaczenie fachowcw, ludzi, ktrzy na czym si znaj, czciej odwoujcej si do wizerunku prostych ludzi), chodzioby rwnie o pewne korekty
5 Wielowymiarowy wskanik deprywacji materialnej (Severe material deprivation rate) w midzynarodowych badaniach deprywacji materialnej skada si na niego brak moliwoci zaspokojenia co najmniej 4 z 9 potrzeb. S to: deklaracja braku rodkw finansowych na opacenie tygodniowego wyjazdu rodziny na wypoczynek raz w roku, jedzenia misa, ryb (lub wegetariaskiego odpowiednika) co drugi dzie, ogrzewania mieszkania odpowiednio do potrzeb, brak moliwoci pokrycia niespodziewanego wydatku (w wysokoci odpowiadajcej miesicznej wartoci przyjtej w danym kraju granicy ubstwa relatywnego w roku poprzedzajcym badanie), zalegoci w terminowych opatach zwizanych z mieszkaniem, spatach rat i kredytw, brak w gospodarstwie domowym (ze wzgldw finansowych) telewizora kolorowego, samochodu, pralki, telefonu (stacjonarnego lub komrkowego).

346

Modzi i SpJno Spoeczna

istniejcych rozwiza w systemie edukacji instytucjonalnej przywrcenie rwnowagi w ksztaceniu oglnym i zawodowym, uczynienie tego drugiego nie ubogim krewnym licew oglnoksztaccych, lecz rwnie wartociow ofert ksztacenia, ktra choby poziomem rozwiza architektonicznych czy nowoczesnoci warsztatw szkolnych dowartociowuje ucznia podejmujcego nauk w takiej szkole. Jest to nieustanne zachcanie inwestorw, ktrzy zdecydowaliby si na niewyprowadzanie produkcji do taszych stref ekonomicznych w Azji, lecz tworzyliby miejsca pracy w kraju, gdzie coraz boleniej dowiadcza si spoecznych konsekwencji rozwiza globalizacyjnych w gospodarce.

10.2. Zachowania na granicy prawa i z naruszeniem prawa

Inny wymiar spoecznych pkni i podziaw wyznaczaj zachowania na granicy prawa i z naruszeniem prawa, w tym agresja i przemoc zjawiska, o ktrych mwimy coraz czciej, ktrych si boimy. Czy je znamy? Jeszcze dwie dekady wczeniej agresja i przemoc byy w Polsce zjawiskami, ktre w najwikszym stopniu mona byo przypisa przede wszystkim strom panujcego porzdku spoecznego i poza wyjtkowymi (politycznie) sytuacjami naga przemoc rzadko wychodzia na ulic. Uliczne gangi, narkotykowe mafie, napady z broni w rku, wyrafinowane morderstwa i morderstwa wrd modocianych to bya wwczas gwnie wirtualna rzeczywisto. Ogldalimy j czsto, wszyscy lub prawie wszyscy, na ekranach kin i telewizorw w wikszoci (wielbionych przez polsk widowni) amerykaskich filmw. Dzisiaj agresja przestaa by u nas zjawiskiem tylko wirtualnym, gdy wkroczya w dziedziny ycia, w ktrych dotd nie bya spotykana (szkoa, wiat polityki, media). Barbarzystwo staje si wyrnikiem zachowa wielu zwyczajnych i mniej zwyczajnych ludzi. Ci, ktrzy swym zachowaniem urgaj normom spoecznym i drwi z prawa, tworz dzi bardzo zrnicowany i prawdziwie polimorficzny wiat. Coraz czciej mamy wraenie, e agresja ma dzi wiele twarzy, jest faktyczna i jest wszechobecna. Zjawiska z obszaru szeroko rozumianej patologii (przestpczo, agresja, wandalizm, chamstwo) nale do grupy wywoujcej najwikszy niepokj wrd Polakw. Czy agresja modzieowa zajmuje pod tym wzgldem miejsce szczeglne? Poczwszy od lat 90. statystyki policyjne sukcesywnie odnotowuj rosnc liczb przestpstw i zjawisk przemocy, coraz wiksz ich brutalizacj, obnianie si wieku ludzi wchodzcych w konflikt z prawem, wzrost podatnoci modziey na zachowania odwoujce si do agresji. Modzieowa agresja wychodzi dzi na ulic, wkracza na hale i stadiony sportowe, modzi s sprawcami (nie tylko ofiarami) przemocy w rodzinie. Miejscem, gdzie bardzo wyranie widoczna jest napastliwo i nienawi panujca wrd modych ludzi jest Internet peen ostrych i nieprzebierajcych w sowach wypowiedzi, komentarzy, ocen, ktre z jakich powodw nie mog oby si bez wulgaryzmw, zawici, wyraania pogardy dla innych. Nagminno tego typu zjawisk przykleja etykiet caej modziey, ktra w oczach wielu dorosych (i strw porzdku) staje si niejednokrotnie wrogiem publicznym numer jeden. Czy susznie? Czy zjawisko to ma trend nieodwracalny i nie podlega adnym wahaniom?
347

Modzi i SpJno Spoeczna

10.2.1. Kulturowe podoe zachowa dewiacyjnych i skonnoci do amania prawa

Skonno do amania norm spoecznych i przepisw prawa nie wynika bynajmniej z cech osobniczych, saboci instytucji czy zaniku autorytetu pastwa. Zwrot ku dewiacjom i zachowaniom odbiegajcym od normy, wikszy nacisk na pragmatyk dziaania ni na jego atrybuty moralne oraz wiksze spoeczne przyzwolenie dla normatywnego luzu s efektem zachodzcych w Polsce zmian ustrojowych, ktrym nieuchronnie towarzyszy zjawisko anomii sytuacja, w ktrej normy spoeczne przestaj mie wpyw na ludzkie zachowania, bd to na skutek sabszej spoecznej kontroli, wikszego rozprzenia i braku wewntrznych hamulcw, bd rozbienoci midzy kulturowo lansowanymi celami i wartociami a spoecznymi warunkami ich realizacji6. Poczwszy od lat dziewidziesitych zaczlimy pod wieloma wzgldami przypomina spoeczestwa zachodnie z pocztkowych stadiw rozwoju kapitalizmu. Podobnie jak tam gwnym motywem naszej wczesnokapitalistycznej kultury koca wieku staa si warto sukcesu, powszechnie kojarzona z awansem spoecznym i robieniem pienidzy. Jego mocna pozycja w systemie wartoci Polakw sprawia, e w wyniku spoecznego wrcz przymusu posiadania dbr materialnych i prowadzenia dostatniego ycia, i przy duych przeszkodach w osiganiu tego celu akceptowan spoecznie drog, dochodzi do sytuacji, w ktrej osignicie celu waniejszego ponad wszystko inne skania do zachowa skutecznych, cho niekoniecznie etycznych czy choby poprawnych. Im skuteczniejsza socjalizacja do wartoci sukcesu i im trudniejsze jego osiganie w zalecany spoecznie sposb, tym wiksze prawdopodobiestwo zachowa dewiacyjnych, lekcewacych spoeczne normy. Orientacja na materialny sukces nie jest wycznym atrybutem modziey7, niemniej to modzie najbardziej ulega fetyszowi konsumpcji i dbr. Wane przy tym jest nie tylko to, e jestemy spoeczestwem na dorobku (przypominajcym spoeczestwa zachodnie z pocztkowej fazy rozwoju kapitalizmu), lecz rwnie to, e w efekcie systemowej zmiany i jednoczesnego otwarcia si Polski na wpywy globalne nastpio u nas zdwojenie tempa przemian kulturowych. Procesy te szybciej zawadny sfer kultury (wzorw ycia) i spoecznych oczekiwa (de) nili jakkolwiek inn, a niewspmierno ich tempa sprawia, e dowiadczamy nie tylko napi, jakie pojawiaj si w spoeczestwach wczesnokapitalistycznych (funkcjonujcych w warunkach chronicznej depresji gospodarczej), lecz take przejmujemy te, ktre wygenerowane zostay przez bogate spoeczestwa konsumpcyjne. Jako kraj na dorobku mamy z jednej strony sytuacj oglnego niedostatku ekonomicznego i wielu niedoborw, z drugiej za spoeczestwo o licznych niezaspokojonych potrzebach i wysokich aspiracjach materialnych, gotowe w imi wartoci sukcesu podj niedozwolone instytucjonalnie rodki. Nie bez znaczenia jest fakt, e do wiadomoci ludzi kierowane s dwa rne, cho najczciej wymieszane ze sob przekazy sierminy etos wczesnego kapitalizmu i finezyjny konsumpcjonizm jego wspczesnej fazy. Pierwszy akcentuje
6 7 K. Szafraniec, Anomia okresu transformacji a orientacje normatywne modziey [w:] J. Mariaski (red.), Kondycja moralna spoeczestwa polskiego, Komitet Socjologii PAN i WAM, Warszawa-Krakw 2004. Zob. rozdz. 1 raportu.

348

Modzi i SpJno Spoeczna

moraln powinno sukcesu (nie ma nic zego w deniu do bogactwa i wysokiej pozycji spoecznej, jeli na sam zapracujesz ), drugi gwnie jego celebr (ciesz si yciem, yj na miar wasnej wyobrani be cool, be inspire ). Osadzenie tego przekazu w realiach transformujcej si Polski, przerabiajcej przyspieszony kurs kapitalizmu, moe generowa bezwzgldne denie do sukcesu jako zalecanego spoecznie, atrakcyjnego stylu ycia. Na dziaanie tego procesu wystawieni s po trosze wszyscy, w pierwszej jednak kolejnoci modzie, dla ktrej ta sytuacja jest naturalnym kontekstem socjalizacyjnym, a wielu modych ludzi (zwaszcza tych bez odpowiedniego mentalnego przygotowania) moe nie mie do niej naleytego dystansu.
Rys. 10.9. Mona omija przepisy prawne, jeli tylko uchodzi to bezkarnie
Zgadzam si 30-latkowie 19-latkowie 0% 20% 40% 60% 80% 100% Nie zgadzam si Nie zastanawiaem si nad tym

rdo: Badania wasne Porzucona generacja cieki edukacyjne i wchodzenie w doroso, 2007/2008 (N/19 = 1096, N/30 = 749).

Rysunek 10.9 ilustruje skonno modych Polakw do amania przepisw prawa, jeli tylko istnieje szansa nieponoszenia za to odpowiedzialnoci. Skonno ta jest wyranie wiksza wrd osb modszych ankietowanych (deklaruje j niemal co drugi nastolatek; wrd modych dorosych czciej ni co czwarta osoba). Gotowo do ignorowania prawa deklaruj zwaszcza ci spord nastoletniej modziey, ktrzy uczszczaj do gorszych szk ZSZ lub maturalnych, ale o niskiej renomie. czy ich przede wszystkim wysokie wartociowanie barwnego ycia, zachowa ryzykownych, duych pienidzy, w mniejszym stopniu status rodziny pochodzenia (rodziny biedne) i pe (chopcy). Bez znaczenia jest miejsce zamieszkania nastolatkw. Podobnie ukadaj si charakterystyki modych dorosych, ktrzy aprobuj omijanie norm prawnych. S to najczciej osoby, ktrym nie powiodo si w yciu sabo wyksztacone, mao zarabiajce, zajmujce nisze pozycje zawodowe, ktre nawet nie marz o duych pienidzach. Ci, ktrych aspiracje si speniy, ktrzy osignli co w yciu (wyksztacenie, wysok pozycj spoeczn, satysfakcjonujcy status materialny i styl ycia symbolizujcy sukces), rzadko kiedy deklaruj gotowo do amania prawa. Mona przyj, e wiksze lekcewaenie prawa przez nastoletni modzie wynika ze specyfiki modoci jako okresu, w ktrym z natury amie si wszelkiego typu zakazy, ograniczenia, narzucane spoecznie normy. Mona to rwnie tumaczy intensywnoci i rodzajem socjalizacyjnych wpyww. Modsi mocniej dowiadczaj poczucia anomii skuteczniej socjalizowani do wiata konsumpcji, dotkliwiej odczuwaj spoeczne ograniczenia w osiganiu podanych dbr, std te bierze si u nich bardziej lekcewacy stosunek do prawa.

10.2.2. Przestpczo modych na tle przestpczoci w kraju

Gotowo do omijania czy amania prawa, zwaszcza gdyby miao to uchodzi bezkarnie, wiadczy jedynie o mentalnym nastawieniu ludzi. Niemniej analiza danych
349

Modzi i SpJno Spoeczna

dotyczcych przestpstw8 wskazuje na zadziwiajco podobny odsetek czynw karalnych, o ktre s podejrzani ludzie modzi. Ich udzia w oglnej liczbie przestpstw wynosi w ostatniej dekadzie ok. 48-49% (rys. 10.10).
Rys. 10.10. Odsetek podejrzanych o popenienie przestpstwa ze wzgldu na wiek
30 i wicej lat 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 25-29 lat 21-24 lat 17-20 lat Poniej 17 lat

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych KG Policji.

Rys. 10.11. Liczby podejrzanych o popenienie przestpstwa ze wzgldu na wiek

30 i wicej lat 600 tys. 500 tys. 400 tys. 300 tys. 200 tys. 100 tys. 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 25-29 lat 21-24 lat 17-20 lat Poniej 17 lat

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych KG Policji.

W statystykach tych ujtych jest kilkadziesit rnych przestpstw poczwszy od zabjstw, poprzez kradziee i rozboje, przestpstwa gospodarcze i skarbowe, a skoczywszy na agresji i przemocy, ktrych skutkiem mogo by przejciowe uszkodzenie czynnoci organizmu, kalectwo, ale i mier. Nie wszystkie czyny karalne dadz si wytumaczy skuteczn socjalizacj do wiata konsumpcji. W kryminologii wskazuje si na trzy zasadnicze rda zachowa przestpczych: niepowodzenie w realizacji pozytywnych, wysoko wartociowanych celw, utrata pozytywnych bodcw oraz obecno stymulacji negatywnej9. Wrd celw, w stosunku do ktrych istnieje silny spoeczny nacisk, z atwoci zamieniajcy si w przyczyny przestpstwa, znajduj si pienidze, status i szacunek oraz osobista autonomia. Marzenia o tych trzech
8 Dane Komendy Gwnej Policji dotyczce liczby podejrzanych o popenienie rnego rodzaju przestpstw. Statystyki Ministerstwa Sprawiedliwoci dotyczce karalnoci nie mogy by przez nas uwzgldnione, poniewa w ich opisie nie stosuje si kryterium wieku. R. Agnew, Foundation for a general strain theory of crime and delinquency, Criminology 1992, nr 30 (1), s. 47.

350

Modzi i SpJno Spoeczna

sprawach staj si rdem silnych frustracji, gdy s trudno dostpne lub nieosigalne. Mczyni, ktrzy chc dowie swej mskoci, si zdobywaj podane dobra, by zyska szacunek i podkreli swoj pozycj w grupie. Inni uywaj siy i ami prawo, by nie czu si gorszymi w wiecie, gdzie kady co znaczy. Jednak nie zawsze podejmowanie nielegalnych dziaa i wchodzenie w konflikt z prawem, by uzyska to, do czego ma si ograniczony dostp, czy si z tym, e kto nie jest wystarczajco bogaty lub jest pozbawiony perspektyw. Niekiedy w konflikt z prawem wchodz modzi, dobrze sytuowani ludzie, a tego typu przypadki zdarzaj si coraz czciej. Od koca lat dziewidziesitych wrd podopiecznych kuratorw sdowych zaczo przybywa osb wywodzcych si z tzw. normalnych, nieobcionych patologi rodzin. Osoby te decyduj si na zachowania przestpcze, poniewa chc mie wicej, ni maj, chc mie tyle, by czu si niezalenie, chc mie co, co w ich mniemaniu im si po prostu naley i nie kci si z ich poczuciem sprawiedliwoci, lub chc cos zademonstrowa. Oddzieln kategori stanowi przypadki zachowa ludzi amicych prawo ze wzgldu na zablokowan potrzeb autonomii. Jest ona gwn przyczyn przestpczoci nastolatkw. Modzi ludzie bardzo ceni niezaleno i moliwo decydowania o sobie. Niektrym potrzebne s do tego zewntrzne atrybuty dorosoci pienidze, bywanie w miejscach zarezerwowanych dla dorosych i robienie rzeczy, ktre oni gwnie robi. Innym potrzebne jest emocjonalne wsparcie, gdy czuj, e gubi cel i drog gdy nie wiedz, kim s, wiedz natomiast, e nie s tymi, ktrymi by powinni i kim by mog. Jeszcze innym wystarczyoby wicej cierpliwoci i wyrozumiaoci przy podejmowaniu rnych decyzji, jakich oczekuje si od nich w ramach zobowiza na ycie. Doroli w takich sytuacjach popeniaj wiele bdw wykazuj si zadziwiajc ignorancj emocjonaln, brakiem wyczucia i niedostrzeganiem podstawowych potrzeb ludzi modych. Reaguj nadmiern opiekuczoci, zbyt nachalnym narzucaniem wasnych sdw lub nadmiernym lekcewaeniem. W reakcji na to modzi czsto odpowiadaj buntem robi na zo a ich zachowania niezgodne z prawem maj czsto demonstracyjny charakter s sygnaem wysyanym do dorosych (rodzicw, opiekunw, wychowawcw), ktry komunikuje albo problemy modych ze sob, albo ze relacje ze wiatem i z dorosymi. Poprzez przyjmowanie rnych tosamoci negatywnych napitnowanych spoecznie wzorw (dresiarza, zodzieja, chuligana, dealera czy narkomana, osoby z pwiatka) mody czowiek przypomina o swoim istnieniu i zabiega o uznanie tych, na ktrych mu najbardziej zaley: dorosych. Nie jest prawd, e modzi zabiegaj jedynie o akceptacj grupy rwieniczej, z ktr si identyfikuj. Pragnienie bycia uznanym dotyczy take, a moe nawet przede wszystkim, zdobycia w wiecie dorosych szacunku i akceptacji jako OSOBA. Jest to potrzeba posiadania statusu kogo, kto nie jest bezimienny i bezdomny, statusu kogo, na kogo si reaguje, kto ma znaczenie i co do zaoferowania. Jeli nie mona by kim, kto budzi powszechne uznanie, jeli nie chce si by kim, kto nie wydaje si wiarygodny bycie nikim (czyli potpianym) oznacza otrzymanie statusu. Bycie nikim okazuje si byciem kim, zwaszcza jeli pozostaje si wiernym jakiej grupie i jej kodeksowi moralnemu10. Uchwycenie tego poczucia oznacza czsto,
10 M. Opoczyska, Moratorium psychospoeczne szansa czy zagroenie dla rozwoju [w:] A. Gadowa (red.), Klasyczne i wspczesne koncepcje osobowoci, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 1999, s. 135 i n.

351

Modzi i SpJno Spoeczna

e zachowanie, ktre miao by jedynie odwetem na dorosych i symulacj buntu wobec wiata, przyrasta do modych ludzi i staje si czci ich Ja. Czsto sprzyja temu utrata pozytywnych bodcw (np. mier bliskiej osoby, zawiedziona mio, rozczarowanie autorytetami, wycofanie zaufania ze strony rodzicw czy kolegw) lub dugotrwae osaczenie przez sytuacje negatywne (bieda, bezrobocie rodzicw, bezduszno instytucji, ze relacje z rodzicami, niepowodzenia w szkole), rwnie analfabetyzm emocjonalny rodzicw, ktrzy na przemian zaniedbuj dzieci i surowo karz je za byle co, gdy s zmczeni lub s w zym humorze. U dzieci z takim dowiadczeniem ksztatuje si swoista wada percepcji doszukuj si one w zachowaniu innych wobec siebie obrazy, szyderstwa, kpiny, niesprawiedliwoci tam, gdzie ich nie byo, wyobraaj sobie, e inni odnosz si do nich bardziej wrogo, ni dzieje si to w rzeczywistoci. Skutkiem tego postrzegaj one zachowania neutralne jako zagroenia i reaguj gniewem lub agresj. Szybko zyskuj etykietk dziecka trudnego, przez dorosych spisywanego na straty. Odrzucani przez rwienikw i osamotnieni grawituj ku innym odtrconym. Wagary, bjki to pierwsze symptomy przyszych powanych problemw z prawem. Istnieje zasadnicza rnica midzy chopcami i dziewcztami wkraczajcymi na t drog. Chopcy dryfujcy w stron marginesu na og przerywaj nauk, staczajc si coraz bardziej, popeniaj coraz wicej drobnych przestpstw, takich jak kradziee, wamania, rozprowadzanie narkotykw. Aspoeczne nastolatki nie wchodz tak czsto w konflikt z prawem, ale zachodz w ci. Badania wykazay, e 40% dziewczt zdradzajcych takie problemy rodzio dziecko przed ukoczeniem szkoy redniej11. Kobiety w ogle znacznie rzadziej od mczyzn wchodz w konflikt z prawem. Zmiana ich pozycji spoecznej na przestrzeni kilkudziesiciu lat nie wpyna zasadniczo na proporcje i charakter statystyk sdowych. Przestpstwa przez nie popeniane stanowi rednio dziesit cz oglnej liczby popenianych przestpstw, nadto s to gwnie kradziee, oszustwa, rzadziej zabjstwa czy przemoc. Tak jest rwnie generalnie wrd ludzi modych, poniej 30 r.., tzn. mode kobiety rwnie znacznie rzadziej popeniaj przestpstwa, niemniej ich udzia w czynach karalnych w cigu ostatniej dekady zwikszy si z 7,2% w 1999 roku do 10,9% w 2010 roku, i to w kadej kategorii przestpstw (rys. 10.12).
Rys. 10.12. Liczby podejrzanych o popenienie przestpstwa ze wzgldu na pe
Kobiety >30 300 tys. 275 tys. 250 tys. 225 tys. 200 tys. 175 tys. 150 tys. 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Mczyni >30

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych KG Policji. 11 D. Goleman, Inteligencja emocjonalna, Media Rodzina, Pozna 1997, s. 367.

352

Modzi i SpJno Spoeczna

Rnice wynikaj po czci z biologii (za agresj odpowiedzialny jest mski hormon testosteron), po czci z konstrukcji psychicznej (kobiety potrafi znosi wiksze dawki stresu i napi, lepiej te radz sobie z rozadowaniem stresu), a po czci z odmiennej socjalizacji. Kobiety od dziecka zachowuj bliskie wizi z innymi ludmi, a te pomagaj redukowa napicie i powstrzymuj od przemocy. Mczyni skoncentrowani s na materialnym sukcesie i wiksze znaczenie maj dla nich pienidze i wadza, zdobywane choby z amaniem norm spoecznych i prawnych. Kobiety czciej dowiadczaj negatywnego traktowania (s dyskryminowane, uczone respektowania wygrowanych da rodziny, ich swoboda jest nieustannie ograniczana). Mczyni przeciwnie przyzwyczajani s do dominacji, wchodzenia w konflikt z rwienikami, wybacza si im niesubordynacj. O ile u kobiet poraka w osiganiu celw moe prowadzi do zachowa autodestrukcyjnych, o tyle u mczyzn rodzi wzmoon potrzeb wasnoci i wadzy, choby zdobywanych przemoc i wbrew prawu. Dlaczego jednak kobiety popeniaj przestpstwa? Z bada wynika, e robi to w sytuacji, gdy wane dla nich cele s trudno dostpne, a one same s dyskryminowane i odczuwaj, e wizi midzyludzkie, na ktre zawsze liczyy, pkaj. Gdy trac pozytywne wsparcie, ich skonno do amania norm jest wiksza12.
Rys. 10.13. Podejrzani o zabjstwa odsetek modych w stosunku do wszystkich podejrzanych o zabjstwo
Poniej 17 lat 2010 2004 1999 0% 3,1 3,3 6,7 16,0 11,5 15,7 20% 14,3 13,6 17-20 lat 14,4 14,5 9,6 40% 60% 21-24 lata 25-29 lat 17,8 56,5 54,2 80% 100% 30 i wicej lat 48,7

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych KG Policji.

Do dalszych analiz wybrane zostay grupy czynw przestpczych o rnym stopniu deprawacji. Zabjstwa nale do najciszych. Uwzgldniono te na tle rabunkowym, seksualnym, rodzinnym, na zlecenie, nierozpoznanym, nieustalonym i innym, dzieciobjstwo. Dane umieszczone na rys. 10.13 ukazuj nagy wzrost odsetka modych zabjcw w 2010 roku do poziomu 51,3% ogu czynw tej kategorii13. Jednoczenie udzia nieletnich zabjcw wykazuje tendencj spadkow z 6,7% w 1999 roku do 3,1% w roku 2010. Podczas gdy liczby bezwzgldne i odsetek najmodszych zabjcw malej, odsetek (ale nie liczby) zabjstw popenianych przez modych dorosych (w wieku 24-29 lat) rosn (s to zazwyczaj zabjstwa o motywie nierozpoznanym, nieustalonym lub innym). Czyny z uyciem przemocy i agresji (umylne uszkodzenia ciaa lub spowodowanie kalectwa, bjki i pobicia, gwaty, zncanie si fizyczne i psychiczne nad rodzin) maj podobn, tj. rosnc dynamik (rys. 10.14). Modzi stanowi ponad poow
12 13 R. Agnew, L. Broidy, Gender and crime: a general strain theory perspective, Journal of Research in Crime and Delinquency 1997, nr 34 (3), s. 275-306. Dane za rok 2009 s podobne do danych z lat poprzednich, tzn. modzi zabjcy stanowili mniej ni poow ogu podejrzanych o zabjstwo 42,2%.

353

Modzi i SpJno Spoeczna

(56,5%) sprawcw, a w przypadku niektrych czynw (bjki z naraeniem ycia, ze skutkiem cikiego uszkodzenia zdrowia lub ze skutkiem miertelnym) nawet dwie trzecie. Uwag zwraca wzrost odsetka modych bdcych nie ofiarami, lecz sprawcami przemocy w rodzinie (do 16%, w tym najmodsi 4,3%). Najwiksza dynamika przyrostu zachowa z uyciem przemocy dotyczy osb, ktre nie ukoczyy jeszcze 17 r.. (w cigu dziesiciu lat dwukrotna). Ukazuje to skal problemw wychowawczych i emocjonalnych, w atmosferze ktrych dorastaj wspczenie ludzie modzi. Problemw tych nie chc albo nie potrafi odczyta doroli zarwno w rodzinie, jak i w szkole. S rwnie wobec nich skrajnie bezradni.
Rys. 10.14. Odsetek modych podejrzanych o uycie przemocy i agresji w porwnaniu do wszystkich podejrzanych o przemoc i agresj
Poniej 17 lat 2010 2004 1999 0% 12,4 11,4 22,0 16,3 14,8 20% 10,3 17-20 lat 21-24 lata 14,4 12,8 8,0 40% 60% 25-29 lat 10,3 9,1 30 i wicej lat 9,8 43,5 49,3 55,3 80% 100%

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych KG Policji.

Rys. 10.15. Odsetek modych podejrzanych o kradziee, rozboje i oszustwa kryminalne w porwnaniu do wszystkich podejrzanych o takie czyny
Poniej 17 lat 2010 2004 1999 0% 15,2 20,2 23,0 20% 17-20 lat 16,3 19,4 24,2 40% 21-24 lata 12,5 13,4 14,3 60% 25-29 lat 11,8 12,7 10,3 80% 30 i wicej lat 44,2 34,3 28,2 100%

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych KG Policji.

Tak jak przemoc modzieowa rozkwita, tak kradziee, rozboje i oszustwa kryminalne, ktrych sprawcami s ludzie modzi, wykazuj tendencj spadkow (rys. 10.15). W roku 1999 stanowili oni blisko trzy czwarte (71,8%) sprawcw tej kategorii przestpstw, w roku 2010 o 16 pp. mniej (55,8%). Najwiksza dynamika spadku dotyczya najmodszych. Moe to wiadczy o spadajcym uzalenieniu ludzi modych od chci posiadania rnych dbr, o wikszej ich dostpnoci, ale te o odczarowaniu konsumpcji i o jej innym charakterze mniej skoncentrowanym na mie, by znaczy, bardziej na mie, by by.

10.2.3. Etiologia zachowa problemowych modziey

Przestpczo i skonno do amania prawa wystpuj w kadym spoeczestwie, cho rna jest ich struktura, nasilenie czy dynamika. Okresy gbokich przemian zawsze podnosz ryzyko tego typu zjawisk. Przejcie od jednego porzdku spoecznego do innego uniewania jedne normy, ale nie ustanawia do koca nowych. W takich sytuacjach
354

Modzi i SpJno Spoeczna

rzeczywisto spoeczn cechuje pewna nieokrelono, niejasno, brak ukierunkowania i staych punktw odniesienia. Znane s psychologiczne powody, dla ktrych ludzie, a w szczeglnoci modzi ludzie, le znosz takie sytuacje. Zamt symboliczny, niestao i nieprzejrzysto norm, niemono zrozumienia wiata wywouj powane problemy adaptacyjne, ktrych konsekwencj s rne zachowania, m.in. przestpczo. T od poowy lat 90. dodatkowo prowokowa nowy trend wyranie lansowana ideologia sukcesu i wzory ycia oparte na konsumpcji. Ulegaa im przede wszystkim modzie. Orientacja mie, by znaczy w warunkach deficytu i ograniczonych moliwoci rodzi frustracje i skonnoci do zachowa pozaprawnych. Ich nasilenie potwierdzaj analizy przestpczoci modzieowej w Polsce, wyranej zwaszcza w takich obszarach jak kradziee, wamania, rozboje, zabjstwa na tle rabunkowym. Od 2004 roku liczba tego typu przestpstw maleje (co mona wiza z wikszym spoecznym dobrobytem, ale i innym obliczem konsumpcjonizmu w spoeczestwie ponowoczesnym), przybywa natomiast przestpstw z uyciem agresji i przemocy, przy jednoczesnym obnianiu si wieku wchodzenia w konflikt z prawem. Wyjanienie tego fenomenu prowadzi, z jednej strony, do innej codziennoci (coraz bardziej zoonej i obcionej coraz wikszym ryzykiem), z drugiej za, do krgw najbliszej stycznoci modziey przede wszystkim rodziny, gdzie doroli, zajci trosk o byt, mniejsz uwag zwracaj na jako ycia i relacje wzajemne, czego skutkiem s zaniedbania emocjonalne w stosunku do samych siebie i do dzieci. Nierozumiane (zarwno w rodzinie, jak i w szkole) dzieci nie radz sobie z wasnymi problemami, czego upust daj w agresji i przemocy. Dryfowanie ku przestpstwu ujawnia si zadziwiajco wczenie. Wrogo zachowa obserwowana u dzieci w przedszkolu, ich skonno do zwad i ktni, przechodzi po kilku latach w czstsze ni u innych wchodzenie w konflikt z prawem (pobicia, kradziee w sklepach, wamania do samochodw, upijanie si). W szkole podstawowej ich agresja narasta maj problemy z nawizywaniem przyjani, s odtrcane przez rwienikw, zaczynaj wagarowa i szuka podobnych do siebie14. Jeli dziecko wywodzi si z biednej lub rozbitej rodziny i mieszka w dzielnicy, gdzie jest duo problemw, ryzyko, e zejdzie na z drog, jest znaczne. Przyczyny tego typu problemw tkwi zarwno w spoeczestwie, jak i w najbliszym otoczeniu dziecka w rodzinie, szkole, gdzie popenianych jest wiele bdw pedagogicznych wynikajcych z nieznajomoci psychiki dziecka, jego potrzeb emocjonalnych i spoecznych. Doroli zarwno rodzice, jak i nauczyciele rzadko kiedy myl o sobie krytycznie, i przebicie si do ich wiadomoci, e rwnie ich zachowania mog by rdem wielu problemw modziey i z modzie, jest duym wyzwaniem.

10.3. Niepenosprawni przeamywanie stereotypw i barier integracji

Niepenosprawni s jedn z wielu dyskryminowanych spoecznie grup, o ktrych zdrowa i sprawna wikszo myli niechtnie. Niemniej niepenosprawni s wrd nas coraz bardziej obecni i doznaj obywatelskiego przebudzenia. Wyksztacilimy ju w sobie
14 R. Tremblay i in., Predicting Early Onset of Male Antisocial Behaviour from Preschool Behaviour, Journal of the American Academy of Child and Adollescent Psychiatry 1992, nr 31.

355

Modzi i SpJno Spoeczna

odruch powtarzania przy rnych okazjach zapewnie o specjalnej trosce, yczliwoci, szczeglnej opiece socjalnej, udogodnieniach komunikacyjnych wykonanych z myl o niepenosprawnych czy licznych przywilejach. Prawdziwym jednak sprawdzianem dojrzaoci i otwartoci spoeczestwa jest zniesienie nie tylko prawnych i organizacyjnych ogranicze, lecz rwnie mentalnych barier i uprzedze w stosunku do osb niepenosprawnych. Polska ma pod tym wzgldem bardzo wiele do zrobienia. Osoba niepenosprawna w potocznych wyobraeniach kojarzy si z widocznym kalectwem, niedonoci, uzalenieniem od innych, z niskim wyksztaceniem i bied. Jak na polsk mentalno, le znoszc odstpstwa od typowoci i normy, tak postrzegana odmienno niepenosprawnych jest sama w sobie barier utrudniajc ich akceptacj i zrozumienie. Bardzo powoli oswajamy si z innym definiowaniem niepenosprawnoci i nadawaniem jej innych znacze. Za osob niepenosprawn uznajemy dzi po prostu tak, ktra nie moe samodzielnie, czciowo lub cakowicie, zapewni sobie moliwoci normalnego ycia indywidualnego i spoecznego na skutek wrodzonego lub nabytego upoledzenia sprawnoci fizycznej lub psychicznej15. Ograniczona sprawno fizyczna czy psychiczna wprowadzaj liczne utrudnienia yciowe staj si przeszkod w zdobywaniu wyksztacenia, pracy, przyjaci i znajomych, zakcaj moliwo penienia rl maeskich i rodzinnych, ograniczaj samodzielno, tumi denia do osobistej autonomii16. Powszechno i rozmiary zjawiska, jak rwnie naciski organizacji reprezentujcych prawa czowieka sprawiaj, e niepenosprawno staje si jednym z powaniejszych problemw wspczesnego wiata.

10.3.1. Charakterystyka niepenosprawnoci osb modych

W Polsce problem niepenosprawnoci niepokojco narasta, co poza przyczynami naturalnymi ma swoje rdo w prawie i w orzecznictwie lekarskim. Tylko midzy 1988 a 1993 rokiem liczba prawnie orzeczonych niepenosprawnych zwikszya si o 22%. W prognozie GUS na 1993 rok oglna liczba niepenosprawnych miaa wynie 3908 tys. osb, a 4 mln miaa przekroczy w drugiej poowie lat 90. Tymczasem ju w 1993 roku wyniosa ona 4,5 mln17. Wedug badania stanu zdrowia ludnoci w 2004 roku zarejestrowano 5997,1 tys. osb niepenosprawnych. Osoby mode w wieku 15-29 lat szczliwie stanowi zaledwie 6,5% ogu niepenosprawnych (390,4 tys.) i 4,2% ogu osb modych (w wieku 15-29 lat). Niesprawno modych znaczco odbiega od niesprawnoci osb starszych. Ta ma najczciej charakter niesprawnoci fizycznej (76%) lub sensorycznej (50%), rzadziej umysowej (16,5%)18. Wrd modziey najwikszy odsetek (51-65%) stanowi osoby z upoledzeniem umysowym. Niesprawno fizyczna (niesyszcy i niedosyszcy, niewidomi i niedowidzcy, motorycznie niesprawni) dotyczy 13,4%. Na trzecim miejscu znajduj si zaburzenia zachowania, ktre z czasem ustpuj miejsca niedostosowaniu spoecznemu (rys. 10.16).
15 16 17 18 Definicja WHO. I. Obuchowska, O autonomii w wychowaniu niepenosprawnych dzieci i modziey [w:] W. Dykcik (red.), Spoeczestwo wobec autonomii osb niepenosprawnych, Eruditus, Pozna 1996, s. 15 i n. A. Ostrowska, J. Sikorska, Z. Sufin, Sytuacja ludzi niepenosprawnych w Polsce, IFiS PAN Warszawa 1994, s. 120. Ibidem, s. 121.

356

Modzi i SpJno Spoeczna

Rys. 10.16. Uczniowie niepenosprawni wg rodzaju niepenosprawnoci

Zaburzenia psychiczne Autyzm Przewlekle chorzy Ponadgimnazjalne Gimnazjum Szkoa podstawowa 0% 20% 40% 60% 80% 100% Niedostosowanie spoeczne Niesprawno zyczna Niepenosprawno sprzona Zaburzenia zachowania Upoledzenie umysowe

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Owiata i wychowanie w roku szkolnym 2009/2010, GUS.

Dla czci osb niepenosprawno oznacza daleko posunite ograniczenie aktywnoci yciowej i elementarnej samoobsugi (rys. 10.17 i 10.18). Co trzecia niepenosprawna moda osoba nie jest w stanie samodzielnie wej na I pitro i z niego zej, co pita nie moe czyta bez szkie korekcyjnych, 7% nie moe przej samodzielnie dystansu 500 m bez pomocy laski czy kuli. Niemono wykonywania najprostszych czynnoci zwizanych z higien, jedzeniem, oglnie z samoobsug dotyczy szczliwie bardzo maego odsetka modych (rys. 10.18).
Rys. 10.17. Niepenosprawni w wieku 15-29 lat wg sprawnoci niektrych narzdw
Moe Samodzielne wejcie na I pitro i zejcie Przeczytanie np. artykuu w gazecie bez szkie korekcyjnych Dobre widzenie twarzy z odl. 4 m bez szkie korekcyjnych Samodzielne przejcie 500 m bez pomocy laski czy kuli Wyrane syszenie rozmowy z 1 osob bez aparatu suchowego 0% 20% 40% 60% 80% Nie moe 33,3 24,1 19,3 7,0 6,8 100%

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych GUS.

Rys. 10.18. Niepenosprawni w wieku 15-29 lat wg moliwoci samoobsugi

Moe Podniesienie i przeniesienie torby o wadze 5 kg na odlego 10 m Samodzielne kpanie si lub branie prysznica Samodzielne korzystanie z toalety Samodzielne ubranie si i rozebranie si Odkrcenie kurka od wody lub gazu Samodzielne kadzenie si i wstawanie z ka cinicie palcami i utrzymanie w doni drobnego przedmiotu Samodzielne spoywanie posikw 84% 86% 88% 90% 92% 94% 96% 98% Nie moe 10,1 5,8 4,7 4,7 4,0 2,3 1,9 1,6 100%

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych GUS.

357

Modzi i SpJno Spoeczna

Tak optymistycznie (w porwnaniu ze starszymi) wygldajce statystyki stopnia niesprawnoci wrd osb modych nie powinny uspokaja naszych sumie i wysikw, by czyni wszystko, aby osoby niepenosprawne mogy y godnie wrd innych, zdrowych i sprawnych ludzi i czu si odpowiedzialne za siebie. Nadal w naszym spoeczestwie daleko do zrozumienia, e niepenosprawni s obywatelami majcymi te same prawa i obowizki co inni ludzie. Polityka wobec niepenosprawnych, oparta na koncepcjach pomocy spoecznej i dobroczynnoci, nie daje im poczucia bycia samodzielnym podmiotem, nie dostarcza pretekstw do osobistej autonomii, wrcz przeciwnie uprzedmiotawia ich i czyni bezradnymi. Osoby niepenosprawne uwaane s za nieproduktywne i kopotliwe, co prowadzi do izolowania ich i wykluczania z gwnego nurtu ycia spoecznego. Ewolucja w rozumieniu niepenosprawnoci oznacza, e sedno problemu niepenosprawnoci przenosi si z osoby dowiadczanej takim stanem na rodowisko spoeczne i jego organizacj19. Pokonywanie barier architektonicznych i prawnych jest pierwszym krokiem zapraszajcym niepenosprawnych do bycia razem. Kolejnym jest otwieranie si instytucji edukacyjnych i rynku pracy na takie osoby. Rwnoczenie powinny by prowadzone dziaania mentalnie otwierajce na perspektyw obecnoci osb niepenosprawnych w rnych miejscach i rolach.

10.3.2. Niepenosprawni w systemie edukacji

Dzi obecno osb niepenosprawnych w szkoach razem z innymi, sprawnymi i zdrowymi dziemi, nie budzi niczyjego zdziwienia. Procesy integracyjne omijaj jeszcze tylko edukacj przedszkoln, chocia to ona jako najwczeniejsza miaaby najwiksze szanse w pokonywaniu dysfunkcji i barier. W szkoach rnego typu (specjalnych i w klasach integracyjnych w zwykych szkoach) uczyo si w roku szkolnym 2009/2010 141 887 osb niepenosprawnych, z czego 62 897 to uczniowie szk podstawowych, 56 309 to uczniowie gimnazjw, a 22 681 uczniowie szk ponadgimnazjalnych, w wikszoci zawodowych (do licew oglnoksztaccych uczszcza niecae 8% osb niepenosprawnych w odnonym wieku). Niepenosprawni stanowi 3,4% ogu uczniw szk powszechnych (podstawowych i gimnazjw) i ju tylko 1,5% uczniw szk ponadgimnazjalnych. Nie kontynuuj dalszej nauki gwnie osoby mieszkajce na wsi, skd trudno je dowozi do miejskiej szkoy i gdzie wci panuje przekonanie, e niepenosprawny jest kalek cakowicie zdanym na najbliszych. Niepenosprawny ucze ma utrudnion moliwo kontynuacji nauki nie tylko ze wzgldu na stan zdrowia, ograniczon ofert edukacyjn czy miejsce zamieszkania. Barier podstawow jest za sytuacja materialna rodziny. W najnowszym, kompleksowym badaniu przeprowadzonym na terenie odzi20 na 4220 dzieci majcych orzeczenie o niepenosprawnoci (co stanowio 3,8% ogu osb w tym wieku), dwie trzecie (2917) dzieci yo w rodzinach o niskich dochodach. redni dochd w takiej rodzinie waha si od 278 do 299 zotych. Prg dochodowy uprawniajcy do otrzymania zasiku z powodu niepenosprawnoci dziecka
19 J. Kirenko, Percepcja osb niepenosprawnych [w:] J. Plak (red.), Osoby niepenosprawne. Szanse i zagroenia godnego funkcjonowania w nowoczesnym spoeczestwie, WSP TWP, Warszawa 2011, s. 27. 20 Ucze i student niepenosprawny warunki ycia i nauki, W. Warzywoda-Kruszyska i G. Mikoajczyk-Lerman (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 2011.

358

Modzi i SpJno Spoeczna

wyznaczony jest na 583 z w rodzinie, ale rzeczywista sytuacja materialna tych rodzin jest znacznie gorsza. Z bada wynika, e typowy dzki niepenosprawny ucze jest osamotniony (odnotowano osabienie lub brak relacji rwieniczych), yje w niedostatku (odnotowano trudne w wikszoci warunki finansowe i mieszkaniowe rodziny, brak wsparcia instytucjonalnego), ma ograniczone perspektywy zawodowe (brak miejsc w placwkach integracyjnych, brak moliwoci ksztacenia zawodowego). Na uczelniach wyszych studiuje 27 975 osb niepenosprawnych. Jest to o 5 tys. wicej ni w 2007 roku. Jakkolwiek stanowi one tylko 1,5% studiujcych, sam fakt, e ich przybywa, wiadczy o zanikaniu barier zarwno po stronie uczelni, jak i niepenosprawnej modziey. Co sidmy niepenosprawny student (15,2%) nie widzi lub nie syszy (niedosyszy), 28,5% jest niesprawnych ruchowo. Pozostali (56,3%) maj inne rodzaje niesprawnoci21. Nie ma oglnopolskich danych pozwalajcych dokadniej opisa sytuacj niepenosprawnej modziey studiujcej, lecz dowiadczenie Uniwersytetu Jagielloskiego jest bardzo pouczajce. Od 1999 roku dziaa tam Biuro ds. Osb Niepenosprawnych, ktre peni funkcj centrum wsparcia edukacyjnego, dbajcego o rwny dostp do oferty dydaktycznej uczelni, niezalenie od specyficznych trudnoci wynikajcych ze stanu zdrowia studentw. Podczas prawie jedenastu lat dziaania Biura liczba studentw niepenosprawnych oraz majcych trudnoci ze zdrowiem psychicznym z 30 w 1999 roku zwikszya si do blisko 680 w 2010 roku22 (rys. 10.19).
Rys. 10.19. Liczba studentw UJ: niepenosprawnych, z zaburzeniami psychicznymi oraz chorujcymi psychicznie, w latach 1999-2010
700 600 500 400 300 200 100 0 1999 30 185 121 68 2000 2001 142 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 207 257 339 280 424 485 676

rdo: Biuro ds. Osb Niepenosprawnych, Raport dotyczcy liczby studentw Uniwersytetu Jagielloskiego z zaburzeniami psychicznymi oraz chorujcych psychicznie, Krakw, 10 grudnia 2010.

Wyrany przyrost liczby studentw zgaszajcych si do Biura nastpi w roku akademickim 2008/2009, w ktrym to poszerzono ofert wsparcia edukacyjnego, w tym rwnie dla studentw z zaburzeniami psychicznymi oraz chorujcych psychicznie. W cigu roku liczba studentw korzystajcych ze wsparcia wzrosa o ponad 25%, a liczba studentw z zaburzeniami i chorobami psychicznymi powikszya si ponad piciokrotnie (z 9 do 50 osb). Najwikszy wzrost tej grupy studentw nastpi
21 22 Nie s one poddawane szczegowej specyfikacji zob. Szkoy wysze i ich finanse w 2009 r., GUS, Warszawa 2010. Co jest take zwizane ze wzrostem oglnej liczby studentw.

359

Modzi i SpJno Spoeczna

w roku akademickim 2010/2011, w zwizku z realizacj dedykowanego im programu wsparcia adaptacyjnego, finansowanego z Europejskiego Funduszu Spoecznego, znanego pod nazw Konstelacja Lwa.
Rys. 10.20. Liczba studentw UJ niepenosprawnych i z zaburzeniami psychicznymi dynamika przyrostu w latach 2007/2008-2010/2011
Studenci niepenosprawni, w tym z zaburzeniami i chrobami psychicznymi Studenci z zaburzeniami i chorobami psychicznymi 700 600 500 400 300 200 100 0 2007/2008 2008/2009 2009/2010 2010/2011 9 50 60 116 339 424 485 676

rdo: Biuro ds. Osb Niepenosprawnych, Raport dotyczcy liczby studentw Uniwersytetu Jagielloskiego z zaburzeniami psychicznymi oraz chorujcych psychicznie, Krakw, 10 grudnia 2010.

Uruchomienie programu ujawnio, e liczba osb poszukujcych wsparcia psychologicznego jest duo wiksza ni mona byo przypuszcza (w skali roku by to wzrost a o 93%), a studenci z takimi problemami nale do jednej z najliczniejszych grup wymagajcych wsparcia akademickiego stanowi ponad 17% wszystkich osb rozpoznanych na uczelni jako niepenosprawne, z zaburzeniami psychicznymi czy chorujce psychicznie. Najczciej przyczyn ich problemw s stany depresyjne, zaburzenia lkowe, schizofrenia, uzalenienia od substancji psychoaktywnych, zaburzenia osobowoci, nerwice23. W ramach programu studenci mog liczy na indywidualne konsultacje psychologiczne i (w razie koniecznoci) psychiatryczne, ukierunkowane na wsparcie w wypenianiu obowizkw akademickich czy wyposaajce w kompetencje zwikszajce ich szanse na rynku pracy. Na Uniwersytecie prowadzona jest take kampania spoeczno-edukacyjna majca na celu przeamanie tabu oraz stereotypw dotyczcych choroby psychicznej, osb chorujcych psychicznie i studiowania. Z tym programem dobrze komponowaaby si idea realizowana na uczelniach brytyjskich, polegajca na tym, e studenci zdrowi i sprawni opiekuj si odpatnie, za pienidze z funduszu zdrowia, ktrymi zarzdza uniwersytet studentami majcymi problemy ze zdrowiem psychicznym i niesprawnymi: mieszkaj z nimi, robi im zakupy, pior, doprowadzaj na zajcia, robi notatki z wykadw, jeli jest taka potrzeba, pilnuj, by w terminie zoyli wszystkie egzaminy24.
23 Biuro ds. Osb Niepenosprawnych, Raport dotyczcy liczby studentw Uniwersytetu Jagielloskiego z zaburzeniami psychicznymi oraz chorujcych psychicznie, Krakw, 10 grudnia 2010; zob. te witryn www.KonstelacjaLwa.pl. K. Szafraniec, Modzi i system spoeczny, IRWiR PAN, Warszawa 2010, s. 207.

24

360

Modzi i SpJno Spoeczna

Wydaje si, e wiele tego typu problemw jest tylko kwesti wyobrani, dobrej woli i odpowiedniej organizacji otoczenia25. Co roku mury uczelni wyszych opuszcza kilka tysicy niepenosprawnych absolwentw. W roku akademickim 2008/2009 byo to 5837 osb. S to ju inni niepenosprawni z dyplomem w kieszeni, ktry ma dla nich przede wszystkim symboliczny sens, wchodz w nowy etap ycia i nowy rodzaj wyzwa: rynek pracy. Czy si na nim odnajduj?

10.3.3. Osoby niepenosprawne, rynek pracy i nowoczesna technika

Na caym wiecie rynek pracy nie jest przyjazny dla osb niepenosprawnych, a wprowadzane z myl o nich rozwizania (w Polsce zakady pracy chronionej, ulgi podatkowe dla pracodawcw organizujcych miejsca pracy dla niepenosprawnych) staj si niejednokrotnie rdem naduy, zawici i uprzedze26. Inne, bardziej nowoczesne formy wsparcia (zatrudnienie wspomagane, sie organizacji pozarzdowych, Stowarzyszenie Przyjaci Integracji, Centra Integracji i in.) gubi si czsto we wasnym posannictwie, nadto musz zmaga si z wieloma przeszkodami wynikajcymi z niespjnych rozwiza prawnych i biernoci samych zainteresowanych. W uzyskaniu zatrudnienia nie pomagaj zachodzce w naszym kraju procesy demograficzne (wchodzenie rocznikw wyowych na rynek pracy pomniejsza szanse osb niepenosprawnych). Wszystko to sprawia, e poziom zatrudnienia osb niepenosprawnych w Polsce cigle jest bardzo niski (w poowie lat 90. wynosi 14%, w 2008 roku 21,5%). Od tego trendu nie odbiega sytuacja osb modych (wskanik zatrudnienia dla grupy 15-24 lata wynosi w 2008 roku 15,5%, dla starszych 25-34 lata 30,3%). Rwnie niskie wspczynniki aktywnoci zawodowej (odpowiednio 21% i 35%) oznaczaj, e wielu niepenosprawnych absolwentw po skoczeniu nauki nie podejmuje zatrudnienia, wybiera status rencisty, a ich wysiek woony w edukacj zostaje zaprzepaszczony. Tak czsto przywoywane w dyskursie publicznym wartoci, jakich ma dostarcza osobom niepenosprawnym praca (poczucie wasnej uytecznoci i czynnego udziau w yciu, uzyskiwanie wasnych dochodw, kontakty z ludmi, w nieco mniejszym stopniu moliwoci osobistego rozwoju i szacunek otoczenia) przegrywaj w konfrontacji z dysfunkcjami systemu instytucjonalnego wsparcia (przede wszystkim wskutek de instytucji lub jednostek z tym systemem zwizanych do realizacji wasnych interesw za pomoc usug przeznaczonych dla osb niepenosprawnych, a nie do podstawowego celu, jakim jest przygotowanie takich osb do rynku pracy i zatrudnienia). Przegrywaj te z kalkulacjami rodzin osb niepenosprawnych, ktre dostosowuj swoje dziaania do dysfunkcji systemu (zamiast wyzwa, niepewnego traktowania i eksperymentw wybieraj rent socjaln)27. Telepraca i inne mniej standardowe formy zatrudnienia niewtpliwie przychodz osobom niepenosprawnym z pomoc, rozszerzaj pul miejsc pracy, lecz tym,
25 Kolejnym przykadem s dziaania podejmowane na Uniwersytecie Zielonogrskim, nagrodzonym w 2008 roku za caoksztat dziaa na rzecz osb niepenosprawnych zob. M. Garbat, Usugi spo-

eczne i aktywizacja studentw z niepenosprawnoci na przykadzie dziaa podejmowanych na Uniwersytecie Zielonogrskim [w:] J. Plak (red.), op. cit., s. 131 i n. 26 M. Gawiska, Zakad pracy chronionej stereotypy i uprzedzenia dotyczce niepenosprawnych, praca
27 magisterska powstaa w IS UMK w Toruniu. E. Giermanowska, Biografie zawodowe modych niepenosprawnych dysfunkcje instytucjonalnego wsparcia [w:] J. Plak (red.), op. cit., s. 114.

361

Modzi i SpJno Spoeczna

co bdzie miao najwikszy wpyw na ich ycie, co powikszy samodzielno i aktywno osb niepenosprawnych, jest nowoczesna technika. Dziki jej zastosowaniu rozszerza si i udoskonala zakres pomocnych narzdzi i aparatw, ktre kompensuj rnego typu ubytki i dysfunkcje, podnosi si wykrywalno rnych rodzajw niepenosprawnoci, rozbudowuje si nowoczesna diagnostyka z coraz wikszymi moliwociami zabiegw chirurgicznych, wykorzystujcych szeroko pojt protetyk, z poradnictwem genetycznym wcznie. Ju dzi poczenie najnowszych osigni medycyny, techniki i elektroniki zaowocowao wieloma niezwykymi urzdzeniami, takim jak endoprotezy, egzoszkielety, hybrydowe koczyny wspomagajce (HAL), skomputeryzowane/zrobotyzowane nogi (C-leg), elektroniczny lektor tekstu pisanego, sztuczna soczewka wadna odzyska utracony zmys wzroku, implanty suchowe. W fazie eksperymentw jest urzdzenie umoliwiajce osobie cakowicie sparaliowanej elementarn samoobsug i swobodne korzystanie z Internetu (system BrainGate Neural Interface firmy Cyberkinetics )28. Perspektywa tych zmian, dzi zakrawajca na fantastyk, jest blisza, ni si wydaje jestemy spoeczestwem technotronicznym, a osignicia nauki coraz wyraniej wkraczaj w sfery dotychczas niepoddajce si ingerencji czowieka. Otwiera to, z jednej strony, pole wielkich nadziei (dla niepenosprawnych), z drugiej za, etycznych problemw i zawodowych wyzwa (dla politykw i lekarzy, ktrzy bd musieli zmierzy si z problemem nierwnego dostpu do nowych dbr i usug medycznych).

10.4. Wie miasto, centra i peryferie: pytanie o trwao podziaw cywilizacyjnych kraju
Gdy mwimy o projekcie cywilizacyjnym dla Polski i gdy szukamy linii spoecznych podziaw, ktre trzeba mie na uwadze, kwestia wiejska jawi si jako niemal oczywista. W spoecznej wiadomoci utrwali si pogld, wedug ktrego nasza wiejsko i agrarno s nasz saboci, ograniczajc potencja rozwojowy i procesy spoecznej zmiany. Niezalenie od przyczyn (ktre maj historyczny charakter) podzia na wie i miasto, na Polsk A i B, naley do bardzo czsto przywoywanych i rwnie czsto przerysowanych, podtrzymujcych rne stereotypy i uprzedzenia29. Czy dotycz one rwnie modego pokolenia? Obszary wiejskie w Polsce ulegaj dynamicznym przeobraeniom, a sama wie coraz rzadziej wywouje skojarzenia z chopskoci, rolnictwem czy oglnym cywilizacyjnym zacofaniem. Pozytywnie zmienia si wizerunek wsi i zmienia si jej odbir w spoeczestwie. Przykadem dodatni od kilku lat bilans migracyjny i rosnce wrd modych zainteresowanie wsi jako miejscem przyszego zamieszkania. Nie oznacza to bynajmniej, e problem wsi i dystansw regionalnych w Polsce zosta zaegnany. Ani zmiany nie nastpuj tak szybko, jak si mona byo spodziewa, ani nie nastpuj one rwnomiernie w przestrzeni geograficznej i w spoecznej strukturze.
28 29 S. Koczy, Wykorzystanie nowoczesnej techniki w kompensacji niepenosprawnoci [w:] J. Plak (red.), op. cit., s. 151 i n. Zob. K. Szafraniec, Polskie residuum systemowe, czyli pytanie o rol wsi i chopw w procesach przeksztace ustrojowych, Kultura i Spoeczestwo 2002, nr 4.

362

Modzi i SpJno Spoeczna

Nie wszystkie te maj charakter pozytywny. Wysoce niepokojce jest utrzymywanie si duej liczby maych gospodarstw rolnych (chocia oczekiwano procesw koncentracji ziemi w rolnictwie). Podobny sens ma sukcesja gospodarstw ekonomicznie sabych (pokazujca, e w sytuacji braku pracy i perspektyw yciowych poza rolnictwem przejcie nawet le rokujcego gospodarstwa wydaje si z jednostkowej perspektywy najlepszym moliwym rozwizaniem). Fenomen wsi rodzi wiele pyta, ktre mogyby sta si osnow oddzielnego rozdziau. My chcemy podj jedynie te, ktre odnosz si do modego pokolenia czy jego aspiracje i denia yciowe, decyzje dotyczce edukacji, miejsca zamieszkania mog by sprzymierzecem zmian (na wsi i poza ni), czy raczej stoj im na przeszkodzie?

10.4.1. Wie jako rodowisko ycia modziey zmiany demograficzne i spoeczne

Na wsi mieszka blisko 14 903 056 tys. ludzi, co stanowi 39,2% ludnoci kraju i jest wielkoci sta od czasu zakoczenia II wojny wiatowej. Mieszka tu rwnie wicej ludzi modych 21,4% w wieku 0-17 lat (w miecie 17,2%) oraz 19,6% w wieku 18-29 lat (w miecie 18,5%)30. Wyrane zmiany zachodz w skadzie spoecznym wsi (tabela 10.1).
Tabela 10.1. Struktura spoeczna wsi (2009 rok)
Pena struktura ludnoci wiejskiej wedug statusu spoecznego i miejsca pracy rolnicy prywatni przedsibiorcy pracownicy sektora publicznego pracownicy sektora prywatnego uczniowie i studenci rencici emeryci bezrobotni inni bierni zawodowo brak danych 7,9 2,3 7,1 15,5 21,6 7,2 15,3 4,6 16,5 2,1 Struktura wiejskiej ludnoci pracujcej i wykonywanych przez ni zawodw rolnicy, ogrodnicy, rybacy, lenicy parlamentarzyci, wysi urzdnicy i kierownicy specjalici pracownicy biurowi technicy i redni personel pracownicy usug (osobistych i sprzedawcy) robotnicy i rzemielnicy operatorzy i monterzy maszyn pracownicy przy pracach prostych siy zbrojne 30,9 3,2 7,0 4,4 5,9 9,2 21,7 9,3 8,1 0,3

rdo: Opracowanie na podstawie danych z badania Diagnoza Spoeczna 2009 M. Halamska, Spoeczna kondycja polskiej wsi [w:] I. Nurzyska, M. Drygas (red.), Rozwj obszarw wiejskich w Polsce diagnozy, strategie i koncepcje polityki, IRWiR PAN, Warszawa 2011.

Z jednej strony na wsi przewaaj osoby bierne zawodowo (ponad 60%), a wrd pracujcych osoby reprezentujce nisze statusy spoeczne (80%), z drugiej strony coraz wyraniej obecne s tu grupy dla wsi niespecyficzne specjalici, wysi urzdnicy, pracownicy biurowi, przedsibiorcy (20,5%) i osoby z kwalifikacjami zawodowymi. Rolnicy stanowi niespena 8% mieszkacw wsi i (wraz z ogrodnikami, rybakami i lenikami) 30% wszystkich pracujcych, a ich udzia w strukturze spoecznej wsi spada.
30 Na podstawie: Ludno. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30.06.2010 r., GUS, Warszawa 2010.

363

Modzi i SpJno Spoeczna

Mode pokolenie wyranie coraz mniej jest zainteresowane prac na roli (rys. 10.21). Proces ten dokonuje si systematycznie, chocia z rn intensywnoci w rnych regionach kraju (rys. 10.22). Najczciej przez modych s przejmowane gospodarstwa we wschodnich i centralnych regionach kraju oraz w Wielkopolsce, a wic tam, gdzie z jednej strony nie ma lepszej alternatywy dla rolnictwa, a z drugiej gdzie istnieje tradycja dobrego gospodarowania.
Rys. 10.21. Liczby modych rolnikw zmiany po 2000 roku
30-34 lata 250 tys. 200 tys. 150 tys. 100 tys. 50 tys. 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 25-29 lat 20-24 lata 16-19 lat

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych BAEL i KRUS.

Rys. 10.22. Odsetek modych rolnikw wrd ogu rolnikw wg wojewdztw (2009)
80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Pomorskie Opolskie Zachodniopomorskie Dolnolskie Maopolskie Wielkopolskie lskie Warmisko-Mazurskie Lubelskie Podkarpackie Podlaskie Kujawsko-Pomorskie
witokrzyskie Mazowieckie

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych BAEL i KRUS.

Rys. 10.23. Zmiany w poziomie wyksztacenia modych rolnikw (2009)

Wysze Policealne i rednie zawodowe 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 0% 20% 40% 60% 80% 100% rednie oglne Zasadnicze zawodowe Gimnazjalne i podstawowe

rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych BAEL i KRUS.

364

Lubuskie

dzkie

Modzi i SpJno Spoeczna

Tabela 10.2. Zmiany w strukturze wyksztacenia mieszkacw wsi

Poziom wyksztacenia mieszkacw wsi Podstawowe/gimnazjalne Zasadnicze zawodowe rednie Wysze Ogem 1998 60,9% 24,2% 13,1% 1,8% 100% 2002 44,1% 29,2% 22,4% 4,3% 100% 2008 33,6% 33,6% 25,3% 7,5% 100%

rdo: GUS.

Modzi nastpcy w gospodarstwach rolnych s coraz lepiej wyksztaceni, maj fachowe przygotowanie. Przybywa wrd nich osb z wyszym wyksztaceniem (z 2,1% w 2003 roku do 8,9% w roku 2009), a ubywa tych, ktrzy maj nisze (zasadnicze zawodowe i niej z 70% w 2003 roku do 50% w roku 2009). Odzwierciedla to jakociowe zmiany w rolnictwie, ale i szersz tendencj zmian w strukturze wyksztacenia ogu mieszkacw wsi (tabela 10.2). Zdecydowanie poprawiy si charakterystyki edukacyjne w pokoleniu rodzicw uczcej si modziey (wyksztacenie wysze ma co dziesity wiejski i co czwarty miejski rodzic). Zmienia to zasadniczo kontekst socjalizacyjny i warunki rozwoju wiejskich dzieci i modziey, niemniej dystans w stosunku do miasta jest cigle jeszcze duy31. Wiejscy rodzice nie dysponuj takimi kompetencjami, ktre pomagayby w kierowaniu rozwojem dzieci i podejmowaniu wanych decyzji dotyczcych edukacji. Czuj, e gorzej orientuj si we wspczesnym wiecie, niedostpna jest dla nich wiedza o nowych stylach ycia, dziaaniu globalnych rynkw, nowych formach pracy, nowych narzdziach technologicznych (Internet) itd.32 Podobne tendencje (wyranej, ale cigle podtrzymujcej dystans, zmiany) mona zaobserwowa w innych sferach. Poprawiaj si materialne warunki ycia wiejskich rodzin. Ronie wysoko dochodw na gospodarstwo domowe (z 1887 z w roku 2003 do 2399 z w roku 2007). Najwiksza dynamika dotyczy rolnikw i ludzi modych. Niemniej przecitne dochody na wsi nadal s nisze od przecitnych dochodw w kraju (o 20%), w miecie s o 12,5% wysze33. Rnice te s jak pokazywalimy jeszcze wiksze w odniesieniu do ludzi modych, co sprawia, e zadowolenie z wasnej sytuacji materialnej, rosnce wrd nich szczeglnie wyranie od 2006 roku, w 2010 roku spado i pozostaje w racym dystansie do wikszych orodkw miejskich34. Poprawa wyposaenia wiejskich gospodarstw domowych w dobra trwaego uytku (rys. 10.24), poprawa warunkw mieszkaniowych (pod wzgldem metrau speniaj one wysze normy ni w miecie35) odmieniaj warunki ycia wiejskiej modziey.
31 32 33 34 35 Zob. rozdz. 4, rys. 4.4. A. Strzemiska, M. Winicka, Modzie na wsi. Raport z badania, Pracownia Bada i Innowacji Stocznia, Warszawa 2011, s. 24. Najwiksza dynamika dotyczy rodzin rolnikw zob. Sytuacja gospodarstw domowych w 2010 r. w wietle wynikw badania budetw gospodarstw domowych, GUS, Warszawa, 25 maja 2011, s. 2 i n. Zob. analizy w pkt 1 tego rozdziau. Przecitna powierzchnia mieszkania w miecie wynosi 63,4 m2, na wsi 93,9 m2, w przypadku rolnikw 116,2 m2 zob. Sytuacja gospodarstw domowych, s. 12.

365

Modzi i SpJno Spoeczna

Rys. 10.24. Wyposaenie gospodarstw domowych w dobra trwaego uytkowania wg miejsca zamieszkania
Miasto Komputer z dostpem do internetu Komputer z dostpem szerokopasmowym Telefon komrkowy Samochd osobowy Urzdzenie do odbioru TV satelitarnej lub kablowej Zmywarka do naczy 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Wie

rdo: Sytuacja gospodarstw domowych w 2010 r. w wietle wynikw badania budetw gospodarstw domowych, GUS, Warszawa, 25 maja 2011, s. 12.

Rys. 10.25. Poziom i dynamika rozwoju spoeczno-gospodarczego gmin wiejskich36

-, -, -, -, -, =, + =, +, =, = +, ++, +, =

rdo: A. Rosner, M. Stanny, K. Heffner, Zrnicowanie poziomu rozwoju obszarw wiejskich, IRWiR PAN, Warszawa 2008, s. 220. 36 W opisie typw dynamiki wzito pod uwag cztery syntetyczne (wielowymiarowe) wskaniki: poziom rozwoju gospodarczego, spoecznego, dynamika przemian, aktywno wadz lokalnych. Oznaczenia: (--) rozwj bardzo niski; (-) niski; (=) przecitny; (+) wysoki; (++) bardzo wysoki. Cztery kolejne symbole odnosz si do standaryzowanych miar wskanikw rozwoju: gospodarczego, spoecznego, dynamiki przemian, aktywnoci wadz lokalnych.

366

Modzi i SpJno Spoeczna

Jednoczenie w obrbie wsi zachodz procesy polaryzacyjne. W najlepszej sytuacji s rodziny nalece do lokalnych elit (pracownicy umysowi z wyszym wyksztaceniem, przedstawiciele wadzy, bogaci rolnicy). Najmniej korzystna sytuacja wystpuje w rodzinach robotniczych i utrzymujcych si z niezarobkowych rde. Te pierwsze inwestuj w rozwj i edukacj wasnych dzieci, wysyajc je do dobrych szk i uczelni i umoliwiajc awans. Te drugie s najczciej bezwolne, ich dzieci realizuj krtkie i uproszczone cieki edukacyjne, powielajc role yciowe z najbliszego otoczenia. Nie znikaj rnice midzy regionami. Jest to z jednej strony podzia na Polsk wschodni i zachodni, z drugiej za na regiony peryferyjne, zdominowane przez tradycyjne rolnictwo, i te usytuowane wok duych metropolii (rys. 10.25). Podziay te wyznaczaj w duej mierze odmienna tradycja i historia, ale te niewystarczajce inwestycje, ktre aktywizowayby rynki pracy poza rolnictwem i powstrzymyway odpyw ludzi modych z tych regionw. Na podziay regionalne nakadaj si rnice statusowe. Tam, gdzie dominuje tradycyjne rolnictwo, tam rwnie ma miejsce dominacja rodzin o niskim statusie, tam te, niejako automatycznie, pojawia si syndrom innych niekorzystnych zjawisk: mao aktywny rynek pracy, due wskaniki jawnego bd ukrytego bezrobocia, niskie dochody, saba infrastruktura i mao ekspansywna w pokonywaniu ogranicze rodowiska szkoa. Modzie wywodzca si z takich regionw ma do pokonania znacznie wikszy dystans decyduje o tym nie tylko ubosze rodowisko, lecz rwnie ubosza rodzinna socjalizacja i sabsze edukacyjne wsparcie. Kumulacja tych zjawisk prowadzi do powstania obszarw problemowych, ktre nie s w stanie same wygenerowa wasnych moliwoci rozwojowych. Ich przeamanie wymaga interwencji z zewntrz nie tyle nawet na poziomie mikro (znane s krytyczne oceny dziaania programu Leader i Leader Plus )37, co zakadajce dugookresowe strategie rozwoju regionw38.

10.4.2. Szanse edukacyjne modziey wiejskiej

Na wsi nie jest zbyt powszechne wychowanie przedszkolne, ktrego znaczenie w wyrwnywaniu szans edukacyjnych jest najwiksze, bo dotyczy wczesnego okresu rozwojowego. Podczas gdy w miecie wikszo 3-4-latkw uczszcza do przedszkola, na wsi wikszo pozostaje w domu (rys. 10.26). Dzieci wiejskie dorastaj w poczuciu swojskoci, z dala od obcych, nie odbieraj jednak stymulacji wzbogacajcej je o nowe kontakty, nowy rodzaj dowiadcze czy inny typ wraliwoci. Nadto te, ktre korzystaj z opieki przedszkolnej, w przeciwiestwie do dzieci miejskich, w wikszoci uczszczaj do oddziaw przedszkolnych przy szkoach, nie do przedszkoli (rys. 10.27). Istnieje due zrnicowanie regionalne najwikszy odsetek dzieci objtych wychowaniem przedszkolnym jest w wojewdztwach zachodnich (opolskim, lskim i wielkopolskim), najniszy w Polsce centralnej i wschodniej, co zwizane jest z rolniczym charakterem tych regionw, a w konsekwencji z nisk aktywnoci zawodow kobiet. Ta sprawia, e nie pojawia si oferta instytucjonalnej opieki nad
Tworzenie partnerstw lokalnych i ich sieci na obszarach wiejskich. Dowiadczenia z funkcjonowania programu LEADER w Polsce w latach 2004-2009, K. Wasielewski (red.), WSG, Bydgoszcz 2009. 38 Zob. ZDS PRM. 2011. Polska 2030. Trzecia fala nowoczesnoci. Dugookresowa Strategia Rozwoju Kraju (wersja robocza), KPRM, Warszawa 2011 oraz Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego, MRR, Warszawa 2010.
37

367

Modzi i SpJno Spoeczna

dziemi (bo kobiety i tak nie pracuj), a caa sytuacja wtrnie wie je z tradycyjnymi rolami, podtrzymujc rnice midzy regionami (rys. 10.28).
Rys. 10.26. Odsetek dzieci uczszczajcych do placwek przedszkolnych w miecie i na wsi
3 lata 100% 99,2 80% 77,6 60% 40% 20% 0% Odsetek dzieci w placwkach w miastach Odsetek dzieci w placwkach na wsi 34,4 22,0 62,7 56,5 88,3 80,7 4 lata 5 lat 6 lat

rdo: Owiata i wychowanie w roku szkolnym 2009/10, GUS, Warszawa 2010, s. 54.

Rys. 10.27. Placwki wychowania przedszkolnego w miecie i na wsi

Przedszkola Oddziay przedszkolne w szkoach podstawowych 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 Miasta Wie 2073 169 650 2832 5609 6930 Zespoy wychowania przedszkolnego i punkty przedszkolne

rdo: Owiata i wychowanie w roku szkolnym 2009/10, GUS, Warszawa 2010, s. 54.

Pniejszy start w kontaktach ze rodowiskiem pozarodzinnym i z edukacj jest drugim poza ubosz socjalizacj pierwotn czynnikiem dystansujcym wiejsk modzie w stosunku do jej miejskich rwienikw. Do tego dochodz warunki pracy wiejskiej szkoy, uboszej infrastrukturalnie (czterokrotnie mniejsza w stosunku do szk miejskich liczba pracowni przedmiotowych, dwukrotnie mniejsza sal gimnastycznych, wsza oferta jzykowa) i uboszej kulturowo (wnoszone do szkoy kulturowe kapitay i jako spoecznego wsparcia sprawiaj, e szkoa wiejska startuje z niszego puapu i ma wikszy dystans do pokonania). Innym czynnikiem dystansujcym jest instytucjonalne ubstwo wsi, skutkujce brakiem stymulacji kulturalnej i miejsc, w ktrych modzie mogaby si spotyka, spdza razem czas wolny, odkrywa i rozwija wasne zainteresowania39. W praktyce oznacza to cig obecno rodzinnych i rodowiskowych stygmatw w wiadomoci i samoocenach
39 A. Strzemiska, M. Winicka, op. cit., s. 24-25, 52 i n.

368

Modzi i SpJno Spoeczna

Rys. 10.28. Odsetek dzieci objtych wychowaniem przedszkolnym wg wojewdztw

>80% 50-80% 30-50% <30% Brak przedszkoli

rdo: Opracowa J. Domalewski na podstawie danych GUS BDR z 2006 roku.

modziey, czego konsekwencj s wybory edukacyjne bazujce na mniejszym ryzyku40. Modzie wiejska, jak og polskiej modziey aspirujca w wikszoci do wyszego wyksztacenia, wybiera gwnie licea oglnoksztacce (na nauk w nich decyduje si 56% wiejskich gimnazjalistw), s to jednak zazwyczaj szkoy o niszym poziomie nauczania i wymaga. Coraz czciej obiektem wyboru s technika. W cigu 6 lat zainteresowanie tymi szkoami wzroso na wsi o 10 pp. (z 24,4% w 2003 roku do 34,1% w roku 2009)41. Od ponad dekady utrzymuje si zjawisko duego zainteresowania modziey wiejskiej studiami wyszymi (w szczytowym momencie nawet do blisko 70% wrd maturzystw). W tradycyjnych orodkach akademickich modzie wiejska stanowi rednio 21% ogu studiujcych, w nowych nawet do 35%. Modzi ze rodowisk wiejskich zazwyczaj wybieraj te uczelnie i te kierunki, ktre proponuj mniej rygorystyczne procedury rekrutacyjne im mniejsza konkurencja na wejciu, tym wikszy udzia wiejskiej modziey. Wanym czynnikiem przesdzajcym o jej preferencjach i wyborach edukacyjnych jest pewno zatrudnienia, jak gwarantuj okrelone studia wiejscy maturzyci czciej wybieraj kierunki tradycyjne, ktre prowadz do konkretnego zawodu (np. nauczycielskiego), lecego w zasigu ich wyobrani. Aplikuj rwnie tam, gdzie jest mniej chtnych. Charakterystyczne dla
40 J. Domalewski, Szkoa wiejska katalizator czy inhibitor zmian systemowych? , praca doktorska, IS UMK, Toru 2006. 41 J. Domalewski, Wymiary i uwarunkowania zrnicowania szkolnictwa ponadgimnazjalnego [w:] J. Domalewski, K. Wasielewski (red.), Zmiany w edukacji szkoa i jej spoeczne otoczenie, Adam Marszaek, Toru 2011.

369

Modzi i SpJno Spoeczna

nich s strategie kroczce stopniowego podnoszenia poprzeczki i sigania po kolejne cele, w czym du omielajc rol maj znaczcy Inni, dowiadczane sukcesy i nowe wyzwania. Wyjtkowa motywacja do nauki w poczeniu z atutami intelektualnymi, sprawiaj, e modzi ze wsi s niejednokrotnie lepszymi uczniami i studentami ni ich miejscy koledzy42.

10.4.3. Modzi mieszkacy wsi jacy s i kim chc by?

W procesach przeksztace systemowych, a zwaszcza w erze wielkich cywilizacyjnych wyzwa, pytanie o to, czy wiejska modzie jest wystarczajco otwarta na nie i czy podoa, czy nie bdzie odstawa od miejskiej modziey, jest wanym pytaniem. Na pewno nie mona jej zaliczy do yciowych minimalistw. Cho skromniejsza od miejskiej, zamierza realizowa rne wzory kariery i rne style ycia. Do wysokich statusw spoecznych aspiruje 40% wiejskiej (i blisko 60% miejskiej) modziey. Perspektywa bycia rolnikiem zupenie nie ley w polu zainteresowa ludzi modych w 1998 roku gotowo pracy na roli deklarowao 0,1% modziey43, dziesi lat pniej 0,2% (jest to kilka osb w kilkutysicznej zbiorowoci). Do wysokich dochodw (powyej 3500 z na starcie) aspiruje 30% wiejskiej (i 50% miejskiej) modziey. Modzie wiejska nieznacznie czciej godzi si na rol szeregowego pracownika. Dwukrotnie czciej akceptuje zasad, wedug ktrej naley y skromnie (36% w stosunku do 18% w miecie). Niemniej jej wyobraenia dotyczce udanego ycia niewiele odbiegaj od (wymagajcej) miejskiej modziey koncentruj si wok wartoci afiliacyjnych, interesujcej pracy, dobrej pozycji spoecznej oraz barwnego i dostatniego ycia (rys. 10.29).
Rys. 10.29. Sprawy wane w yciu 19-letniej modziey wiejskiej i miejskiej
Modzie wiejska Udane ycie rodzinne Przyja Poczucie bycia pomocnym Presti, szacunek ludzi Wyksztacenie Interesujca praca Praca dajca due pienidze Due pienidze ycie pene przygd i wrae Brak naogw Unikanie nieodpowiedniego towarzystwa Spokojne, niewymagajce ycie 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% Modzie miejska

rdo: Badania wasne Porzucona generacja cieki edukacyjne i wchodzenie w doroso, 2007.

Autocharakterystyki wiejskich i miejskich nastolatkw s zblione, ale modzie wiejska wyraniej pielgnuje w sobie cechy specyficzne dla tradycji (przywizanie do rodziny, religii, skromno, oszczdno, zaradno, spryt), jest bardziej konwencjonalna, zwyczajna, nastawiona na akceptacj otoczenia (rys. 10.30). Cechy te s sabiej
42 43 K. Wasielewski, Drogi modziey wiejskiej na uniwersytet, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toru 2011. Badanie przeprowadzone na penej populacji 15-letniej modziey rozpoczynajcej nauk w szkoach rednich wojewdztwa toruskiego (N = 4651).

370

Modzi i SpJno Spoeczna

zarysowane, anieli to miao miejsce w przeszoci (zmiany dotycz zwaszcza kwestii obyczajowych i wiatopogldowych44), niemniej na osi tradycja (po)nowoczesno modzie wiejska znajduje si cigle bliej tego pierwszego bieguna, co jest widoczne nie tyle na poziomie liczb, co sposobu mylenia.
Rys. 10.30. Autocharakterystyki 19-letniej modziey wiejskiej i miejskiej
Modzie wiejska Zwyczajny Skromny Rodzinny Uczuciowy, wraliwy Szanujcy ludzi Uczciwy Przyzwoity Dobrze wyksztacony Krytyczny Emocjonalnie zdystansowany Ambitny Zaradny, sprytny Oszczdny Religijny Mylcy o kraju 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% Modzie miejska

rdo: Badania wasne Porzucona generacja cieki edukacyjne i wchodzenie w doroso, 2007.

Mobilno modziey wiejskiej jej gotowo do podejmowania rnych zarobkowych zaj, zmian miejsca pracy, pracodawcy, zmian miejsca zamieszkania jest w warstwie deklaratywnej porwnywalna do mobilnoci modziey miejskiej (najwiksza w przypadku rodzaju pracy 52%, najmniejsza w przypadku zmian miejsca zamieszkania 30%) i jest w wikszym stopniu funkcj charakterystyk spoecznych i edukacyjnych modziey (tego, w jakich rodzinach si wychowaa, jak odebraa w zwizku z tym edukacj i jakimi dysponuje kapitaami) anieli rodowiska zamieszkania.

10.4.4. Przyszo obszarw wiejskich z perspektywy rozstrzygni yciowych modego pokolenia

Jaka przyszo czeka wie? Czy bdzie ttni yciem, czy bdzie si wyludnia? Jeszcze w kocu minionej dekady bya ona traktowana jako gorsze miejsce do ycia. Dzi sytuacja pod tym wzgldem znaczco si zmienia, co w rwnym stopniu jest zasug pozytywnych zmian zachodzcych na wsi, jak i zwikszonego ryzyka zwizanego z yciem poza ni. Opinia, e wie nie daje modym ludziom adnych perspektyw, w znacznie wikszym stopniu charakteryzuje starszych mieszkacw wsi (60%) ni modzie (45%), co w porwnaniu z wczeniejszymi latami jest bardzo du zmian. Ch zamieszkania na wsi w przyszoci deklaruje 50% wiejskiej i 13% miejskiej modziey(!). S to czciej modzi ludzie pochodzcy z rodzin o relatywnie niszym statusie, czciej chopcy ni dziewczta, osoby o mniej udanych karierach edukacyjnych i mniej wymagajce od ycia, ale przejte ekologi, yciem z dala od miejskiego zgieku, nastawione na harmoni yciow.
44 Bliej o tym w pkt 6 tego rozdziau.

371

Modzi i SpJno Spoeczna

Kto jednak po zakoczonej edukacji wraca na wie i dlaczego? Z jednej strony s to osoby gorzej wyksztacone, o mao przydatnych kwalifikacjach zawodowych, ktrych nie sta na usamodzielnienie si w miecie. Na wsi zazwyczaj czeka ich los bezrobotnego45, emigranta46, czonka (lub nastpcy) gospodarstwa rolnego ojca. Z drugiej strony s to absolwenci szk rednich i wyszych uczelni (rwnie o miejskim rodowodzie), ktrzy znajduj zatrudnienie w administracji samorzdowej, sieciach NGO czy lokalnych instytucjach kulturalno-owiatowych. Kto nie wraca na wie? Nie wraca wikszo absolwentw wyszych uczelni (2/3). Si przycigajc s due aglomeracje miejskie i regiony o wikszej dynamice rozwojowej. Procesy drenau mzgw nastpuj ju w momencie podejmowania decyzji o tym, gdzie studiowa najlepsi maturzyci opuszczaj wasne regiony na rzecz orodkw bardziej dynamicznych i rozwojowych (np. z warmisko-mazurskiego do Warszawy, Poznania lub Gdaska). Czciej nie wracaj mode kobiety. Powodem jest rynek pracy, a waciwie jego brak na obszarach wiejskich, rwnie dno wspczesnych kobiet do niezalenoci i posiadania partnera o wyszym lub co najmniej porwnywalnym statusie i obiecujcych perspektywach yciowych. Jeli jeszcze w drugiej poowie lat 90. zastanawialimy si, czy modzie wiejska podoa wyzwaniom okresu transformacji czy da rad wczy si w nowo ksztatujcy si nurt przemian i czy bdzie w stanie swoimi decyzjami i wyborami (edukacyjnymi, yciowymi) przeama procesy reprodukcji struktury spoecznej na wsi, to teraz takich znakw zapytania ju nie ma. Ta modzie jest inna ni jej rwienicy z przeszoci i reprezentuje najwiksze z dotychczasowych mentalne zblienie do modziey miejskiej. Nie znaczy to, e znika specyfika wiejskiej modziey. Jest ona bardziej tradycyjna, bardziej konwencjonalna w swych wyborach i mniej rozpieszczana przez ycie. Czciej te takie sytuacje akceptuje. Jednoczenie problemem tej modziey jest to, e jej rozbudzone aspiracje yciowe nie mog znale ujcia ani na wsi, ani poza ni wie jest ofert zbyt mao zrnicowan i zbyt ubog, due orodki miejskie zbyt konkurencyjne i za drogie jak na samodzielny start. Wybr ycia na wsi jest cigle w wikszoci wyborem zapasowym, stwarza gwarancje bezpieczniejszego przetrwania dla tych, ktrzy nie dysponuj wystarczajc gotowoci do konkurowania o pozycj spoeczn w miecie. Sektor rolny chocia zupenie nieatrakcyjny dla modziey wykazuje zadziwiajc zdolno trwania. Decyduj o tym z jednej strony pozytywne zmiany w rolnictwie i sposobie gospodarowania, z drugiej za, sabe moliwoci absorpcyjne rynkw pracy poza rolnictwem, ktre zawaj pole manewru dla wiejskiej modziey. Procesy wymiany pokoleniowej przyspiesz wewntrzn polaryzacj wsi, co bdzie oznaczao zarwno emergencj nowoczesnego rolnictwa i wiejskiej przedsibiorczoci, jak i poszerzanie si (w niektrych zwaszcza regionach tam, gdzie procesy modernizacji bd sabo zaawansowane) marginesw biedy, obsugiwanych przez transfery socjalne. Zmniejszenie si moliwoci migracji zarobkowych do krajw UE, dotknitych pod pewnymi wzgldami o wiele powaniejszym zaamaniem koniunktury ni Polska, moe jeszcze bardziej wyostrzy problemy
45 46 W 2007 osoby do 34 roku ycia stanowiy na wsi 59,1% bezrobotnych, w 2009 63,7%; w miastach odpowiednio 51,3% oraz 52%. Modzi mieszkacy wsi stanowi najliczniejsz grup migrujcych za granic: 43,6% w migracjach na pobyt stay i 85,6% w migracjach czasowych.

372

Modzi i SpJno Spoeczna

spoeczne na wsi. Inercja w oywianiu rynkw pracy w rolniczych regionach bdzie pogbia istniejce rnice midzy centrum a peryferiami. Std tak wane s strategie zarzdzania duymi inwestycjami, ktre zapobiegayby utrwalaniu si i pogbianiu rnic midzy regionami rwnie wane jak inwestycje w rozwj sieci i infrastruktur cyfrow na wsi, ktra nie tylko moe odmieni perspektywy zawodowe modego pokolenia, lecz rwnie zmniejszy obszary mentalnego, spoecznego i obywatelskiego wykluczenia poprzez dostpno forw, w ktrych toczy si ycie wikszoci miejskiej modziey.

10.5. ycie poza krajem: migracje i emigracje modych

Migracje i emigracje modziey przestay by dzisiaj zagadnieniem politycznym i medialnym, chocia w obrbie samego zjawiska nie nastpia jaka szczeglnie istotna zmiana. Nadal wielu modych Polakw pozostaje za granic. Nadal plan wyjazdu jest planem awaryjnym znacznej czci tych, ktrzy oczekuj na wejcie w samodzielne dorose ycie. Powroty do kraju s znacznie rzadsze47. Zmieni si jednak kontekst. Po pierwsze, sytuacja polityczna w kraju, ktra kilka lat wczeniej nadawaa zjawiskom migracji specyficzne emocjonalne zabarwienie. Po drugie, wiatowy kryzys gospodarczy, ktry zmieni filozofi pobytu za granic zarwno wrd emigrantw, jak i wrd rozwaajcych wyjazd. Nie oznacza to jednak, e problem jako taki znikn. Modzi Polacy cigle wyjedaj w poszukiwaniu (lepszej) pracy i lepszych warunkw ycia. Nieobojtny jest motyw poznawczy (ciekawoci wiata) i zaliczania dowiadcze, ktre s udziaem rwienikw, niekiedy wzgldy polityczne (modzi mwi o zej atmosferze w kraju, o polskim piekle, o beznadziei). Rzadko kiedy wyjedaj z czystego wyboru rzadko kiedy jest to wybr pozytywny. Wiele, zwaszcza wczeniejszych bada, prbuje dowodzi, e kraj opuszczaj jednostki szczeglnie uzdolnione, szczeglnie aktywne lepsze. Ale pojawiaj si i inne hipotezy, wedug ktrych emigracja zarobkowa staa si alternatyw dla ludzi,

ktrzy z rnych wzgldw, w mniejszym lub wikszym stopniu ponieli porak w kraju48. S to gwnie migranci wahadowi, ktrzy z powodu niepowodze

na krajowym rynku pracy s zagroeni marginalizacj, a obierajc formu migracji niepenej, rwnie w kraju przyjmujcym skazuj si na pozycj marginesow. Podwjne usytuowanie tu i tam oraz brak zakorzenienia tu i tam sprawia, e nigdzie nie czuj si oni jak u siebie, nigdzie zwaszcza nie mog liczy na kontynuowanie zatrudnienia czy awans zawodowy49. Jest to bardzo ryzykowna, a jednoczenie bardzo prawdopodobna hipoteza. Przy masowoci zjawiska i przy narastajcej spirali zawieszenia moe to oznacza wykluczenie znacznej czci modego pokolenia z gwnego nurtu ycia spoecznego.
47 Zob. rozdz. 3. 48 D. Osipowicz, Marginalizacja spoeczna migrantw [w:] E. Jawiska, M. Oklski (red.), Ludzie na hutawce, Scholar, Warszawa 2001, s. 382-409. 49 W. ukowski, Spoeczny sens mobilnoci niepenej (biwalentnej) [w:] E. Jawiska, M. Oklski (red.), op. cit., s. 125-138.

373

Modzi i SpJno Spoeczna

10.5.1. Dowiadczenie migracji i jego yciowe korelaty

Migracje zarobkowe to bez wtpienia jeden z bardziej charakterystycznych wyrnikw tego pokolenia. Mona szacowa50, e duszy (dwa miesice i wicej) pobyt za granic zaliczyo blisko dwie trzecie modych Polakw mieszkajcych obecnie w kraju. Na tle tych, ktrzy nie maj takiego dowiadczenia, wyrnia ich lepsza sytuacja dochodowa, lepsze wyksztacenie, wysze aspiracje konsumpcyjne. Mieszkaj w lepszych warunkach (czciej maj wasne domy, nowe mieszkania). Jest jednak i druga kategoria dowiadczonych migracj to ci, ktrych pobyt za granic niewiele zmieni. Nadal mieszkaj z rodzicami lub w wynajtym pokoju, maj niepewn sytuacj zawodow i nienajlepsze perspektywy na samodzielne ycie. Wracaj do kraju albo dlatego, e rozczarowali si zagranic (25%), albo dlatego, e osignli zaoone cele i dostrzegli perspektywy lepszego ycia w Polsce (35%), albo skonia ich do tego tsknota za bliskimi (36%). Mimo to ponowne wyjazdy za granic cigle s elementem planu yciowego wikszoci majcych ju takie dowiadczenie (tabela 10.3). Perspektywa wyjazdu pojawia si rwnie wrd tych, ktrzy dotychczas na duej nie wyjedali (21,6%). Wrd dotychczas migrujcych, lecz niewyraajcych zainteresowania ponownym wyjazdem z kraju, s przede wszystkim ci, ktrzy mog powiedzie o sobie, e im si udao s dobrze i bardzo dobrze wyksztaceni, dobrze zarabiaj, maj wasny dom lub mieszkanie, pewn sytuacj zawodow (s to zazwyczaj specjalici, urzdnicy, reprezentanci wolnych zawodw), znaj jzyki obce. Wrcili ze wzgldu na obowizki w kraju i przekonanie, e tu yje si lepiej. Brak dowiadcze migracyjnych i konsekwentnie negatywne nastawienie wobec wyjazdw zarobkowych za granic zdradza 29,8% modych, wrd ktrych kategori dominujc stanowi modzi mieszkacy wsi o niskim kapitale kulturowym, niepewnej sytuacji zawodowej, dysponujcy bardzo niskimi dochodami. S yciowo pasywni, niechtni zmianom miejsca zamieszkania i zmianom kwalifikacji zawodowych.
Tabela 10.3. Dowiadczenia i nastawienia migracyjne modych
Kategorie migrantw 1. Nie wyjedali i nie planuj wyjeda 2. Nie wyjedali, ale planuj wyjazd (na czas okrelony) 3. Chc ponownie wyjecha (na czas okrelony) 4. Chc ponownie wyjecha (na stae) 5. Wyjedali i nie chc ponownie wyjeda Ogem Dane w % 29,8 6,1 13,4 2,2 48,5 100,0

rdo: Badanie wasne: Porzucona generacja cieki edukacyjne i wchodzenie w doroso, 2008; zbiorowo 30-latkw.

Ci, ktrzy deklaruj ch kontynuacji dowiadcze migracyjnych (poz. 3 i 4 w tabeli), s w wikszoci mieszkacami wikszych orodkw miejskich, maj rne (ale najrzadziej niskie) wyksztacenie, s bez (pewnej) pracy, bez samodzielnego mieszkania
50 Szacunki na podstawie badania Porzucona generacja cieki edukacyjne i wchodzenie w doroso, badania wasne zrealizowane wrd zbiorowoci 30-latkw (N = 781) w 2008 roku.

374

Modzi i SpJno Spoeczna

i bez rodziny. Deklaruj gotowo mobilnoci i elastycznoci zawodowej, wierz w zagranic i s przekonani, e tam yje si lepiej i atwiej. Wyjedaj ze wzgldu na brak odpowiedniej pracy w kraju, z chci sprawdzenia si, w ucieczce przed marginalizacj. Spoeczne charakterystyki migrujcego pokolenia znajduj dopenienie w postawach obywatelskich. Najwiksze deficyty obywatelstwa (niskie deklarowane zainteresowanie polityk, nieuczestniczenie w wyborach) dotycz osb immobilnych i deklarujcych wyjazd na stae (kategoria 1 i 4). Migrujcych wahadowo wyrnia redni poziom zaangaowania. Najbardziej korzystne charakterystyki obywatelskie odnosz si do tych, ktrzy po dowiadczeniach za granic zdecydowali, e ich miejscem do ycia jest na pewno Polska. Wykazuj oni zarwno wysokie wskaniki zainteresowania polityk, udziau w wyborach parlamentarnych, jak i bardzo dojrzae pogldy na pastwo i gospodark. Z rnymi nastawieniami wobec migracji koresponduj odmienne sympatie polityczne modych. Ci, ktrzy nie wyjedali i nie planuj wyjeda, relatywnie najczciej gosowali na PiS, LiD i PSL, a wic ugrupowania, ktre akcentuj w swych programach wtek solidaryzmu spoecznego i kwestie socjalne. Respondenci o niepewnych nastawieniach migracyjnych zdradzaj rne sympatie polityczne, z niewielk przewag dla PO. Powracajcy do kraju na stae najczciej sympatyzuj z PO, w dalszej kolejnoci z LiD-em i PSL-em, najrzadziej z PiS. Z rnymi nastawieniami wobec migracji koresponduj rne opinie na temat rozwiza ustrojowych. Niezainteresowani migracj i niemajcy tego rodzaju dowiadcze s w wikszoci niezadowoleni ze zmian systemowych. W wikszoci te preferuj socjalistyczne rozwizania ustrojowe, czciej s negatywnie nastawieni do prywatyzacji. W wikszoci przyzwalaj na autorytarne rozwizania polityczne, s te czciej ksenofobiczni. W wikszym rwnie stopniu ni reprezentanci pozostaych kategorii maj poznawcze kopoty w odnalezieniu si w otaczajcej ich rzeczywistoci. Migranci wahadowi, rwnie krytycznie oceniajcy zachodzce w Polsce zmiany, zdradzaj preferencje blisze kapitalistycznym formom ustrojowym lub rozwizaniom hybrydowym (na pograniczu z socjalizmem). Jako ambiwalentny (bo dopuszczajcy rozwizania autorytarne) mona by scharakteryzowa ich stosunek do demokracji. Nie s ksenofobiczni, ale w polskiej rzeczywistoci odnajduj si z wyranym trudem (czuj si do niej niedopasowani). Polityczny profil rezygnujcych z dalszych wyjazdw odstaje od pozostaych. Ci, ktrzy powrcili do kraju i deklaruj niech do ponownego wyjazdu, s w wikszoci zadowoleni z zachodzcych przemian. Preferuj kapitalizm lub hybrydowe rozwizania ustrojowe. W socjalizmie bardzo rzadko dostrzegaj pozytywne strony. W przewaajcej mierze s zwolennikami prywatyzacji. S rwnie prodemokratyczni i bardziej przychylni wobec planu otwierania si Polski na Zachd. Do dobrze odnajduj si i dobrze czuj si w nowej spoecznej rzeczywistoci. Wyjazdy zarobkowe za granic stay si powszechnym niemal elementem strategii yciowych modych Polakw. Perspektyw tak odrzucaj jedynie osoby minimalistycznie nastawione do ycia, najgorzej wyksztacone, pasywne. Inni, ktrzy maj dowiadczenia zarobkowe za granic, w wikszoci nie chc ich kontynuowa. S to zazwyczaj osoby majce poczucie udanego ycia i otwartej kariery we wasnym kraju. Co wane, z dalszych praktyk migracyjnych rezygnuj nie tylko ludzie aktywnie nastawieni do ycia, z wyranymi ambicjami zawodowymi i statusowymi, lecz rwnie najbardziej obywatelsko dojrzali.
375

Modzi i SpJno Spoeczna

10.5.2. Nastawienia migracyjne uczcej si modziey kto nie wyklucza wyjazdu, kto zostaje?
Czy podobnie ukadaj si nastawienia/plany wyjazdowe najmodszych rocznikw modziey? Na to pytanie trudno jest odpowiedzie. W badaniach weryfikuje si je na rny sposb, co czyni dane empiryczne mao porwnywalnymi. W okresie 2006/2007, najbardziej gorcym migracyjnie czasie, deklaracje wyjazdowe w bliej nieokrelonej perspektywie czasowej zgaszao w zalenoci od badania 60 do 80% modziey51. W badaniu CBOS z 2010 roku odnotowano dalece mniejszy odsetek (11%), tu jednak pytanie dotyczyo najbliszego roku po ukoczeniu szkoy redniej52. Gdyby ekstrapolowa wczeniejsze trendy53 (co nie jest do koca uzasadnione), okresow migracj zarobkow zainteresowana byaby ponad poowa (60%) modziey, zazwyczaj wykazujcej si przecitnymi karierami edukacyjnymi, niepewnej wasnych atutw i wasnej przyszoci w kraju, dla ktrej wyjazd byby koniecznoci. Osoby deklarujce gotowo wyjazdu z Polski na stae (13%), podobnie jak ich starsi odpowiednicy, tworz dwie rne grupy. Jest to z jednej strony modzie z rodzin o wysokim kapitale kulturowym, z ciekawymi karierami edukacyjnymi, aspirujca do bardzo atrakcyjnych stanowisk, z drugiej za ta o mniej korzystnych warunkach startu i gorszych charakterystykach edukacyjnych, czsto bez sprecyzowanych dalszych planw. Cechuje j wyrane zauroczenie zagranic i intrygujca perspektywa mieszkania w innym kraju. Brak planu na ycie, a jednoczenie rozbudzone orientacje konsumpcyjne i statusowe oraz sabo rozwinite wizi z rodzin i krajem wydaj si naturalnie skania t modzie ku zagranicy, postrzeganej jako ziemia bardziej obiecana ni Polska. Nie chce i nie planuje wyjeda z kraju modzie z rodzin o wysokim statusie spoecznym i kulturowym, pewna swoich sukcesw szkolnych, majca ciekawe i ambitne plany yciowe. Dlaczego nie zamierzaj wyjeda? Poza pewnoci, jakiej dostarczaj osobiste inwestycje i kapitay, poza poczuciem bezpieczestwa i sieci spoecznego wsparcia, jakie gwarantuje najblisza rodzina, jest jeszcze wyranie w tej grupie obecne obywatelskie zaangaowanie, ktre dostarcza innych sownikw motywacyjnych i innych poznawczych kodw w odczytywaniu moliwoci i wyzwa we wasnym kraju. Jest to modzie, ktrej na Polsce zaley.

10.5.3. Migracje ludzi modych prba bilansu

Wspczesne migracje nale do tej grupy zjawisk, co do ktrych nie da si sformuowa jednoznacznych ocen. Dotyczy to rwnie pyta o jednostkowe i spoeczne koszty migracji ludzi modych. Trudno nie by optymist i nie dostrzega, e wyjazdy za granic s szans (umoliwiaj pozytywne sprawdziany yciowe w nowych
51 Pytanie (kierowane do 19-latkw) brzmiao: W obecnych czasach bardzo duo modych ludzi wyjeda za granic w poszukiwaniu pracy. Czy ty rwnie mylisz o takim rozwizaniu dla siebie? zob. K. Szafraniec, Mode pokolenie i nowy ustrj, IRWiR PAN, Warszawa 2010, s. 127-143. Modzie 2010, CBOS, Warszawa 2011, s. 13-14. Pytanie (kierowane do 19-latkw) brzmiao: W przyszym

52

roku koczysz szko, przed tob problem: co dalej? Jak sdzisz, co bdziesz robi(a) po ukoczeniu szkoy, do ktrej uczszczasz? 53 Zob. K. Szafraniec, Mode pokolenie, s. 137 i n.

376

Modzi i SpJno Spoeczna

kontekstach spoecznych i kulturowych), ale te trudno nie podziela stanowiska pesymistycznego (masowe wyjazdy, zwaszcza ludzi modych, wywouj wiele niepomylnych zjawisk w ich konsekwencji powstaje niekorzystny bilans demograficzny, drena i marnotrawienie mzgw, pojawiaj si problemy rozbitych rodzin, problemy identyfikacyjne i emocjonalne imigrantw, nastpuje odpyw wanego skrzyda sceny politycznej w Polsce). Kontrowersyjne s rwnie, wydawaoby si, tak oczywiste zyski jak transfer rodkw finansowych. Z jednej strony odnotowuje si coraz wiksze kwoty, jakie wpywaj od emigrantw na konta pozostaych w Polsce czonkw rodzin wspieraj one budety domowe i powoduj wzrost wydatkw na konsumpcj, uruchamiaj drobne inwestycje, zakup i remont mieszka, edukacj dzieci54. Z drugiej jednake strony podkrela si, e transfery maj te swoje ze strony. Przede wszystkim konserwuj bierno na polskim rynku pracy eksploatuj osoby zarobkujce za granic, a pozostajcy w kraju czonkowie rodzin staj si jeszcze bardziej bezradni, bo uzalenieni od transferw. Bardzo duo modych Polakw ma za sob duszy pobyt za granic wymuszony poczuciem braku perspektyw lub brakiem pracy we wasnym kraju. Jeszcze wicej uczcej si modziey deklaruje gotowo opuszczenia kraju, gdyby osignicie czci lub caoci yciowych planw stao si niemoliwe. Liczby te nie maj precedensu w historii polskich migracji i pokazuj, e wyjazd za granic sta si po 2004 roku zasadniczym elementem strategii yciowych caego modego pokolenia. Oznacza to eksport potnych rezerw innowacyjnoci poza granice kraju i daleko mniejsze szanse modernizacji pastwa w warunkach sabncej presji rocznikw demograficznego wyu. Jakkolwiek znaczna cz powracajcych do kraju deklaruje ch pozostania w nim na stae (s to zazwyczaj ludzie ustabilizowani yciowo, zawodowo, o korzystnych parametrach statusowych, obywatelsko zaangaowani), to jednoczenie cakiem pokana ich liczba (okoo 20%) widzi siebie jako migrantw wahadowych, naraonych na brak zakorzenienia i na podwjn marginalizacj tu, w kraju, i tam za granic. Powodem tak powszechnych nastawie prowyjazdowych wrd modych s ich potrzeby materialne zwizane ze specyfik fazy wczesnej stabilizacji yciowej (potrzeba niezalenoci finansowej, potrzeby mieszkaniowe) oraz aspiracje konsumpcyjne wpisane w styl ycia, do ktrego to pokolenie jest mocno przywizane (komfort, bezpieczestwo, przyjemno, atrakcyjnie spdzany czas wolny). Przyczyn s strukturalne ograniczenia systemu, jego niewydolno w zaspokajaniu tych potrzeb, wynikajca z zapnie cywilizacyjnych i braku miaych reform. W sytuacji sprzed 2004 roku zderzenie tego rodzaju mogoby wywoa powany konflikt. Otwarcie unijnych rynkw pracy dla polskich obywateli, z czego gwnie korzystaj ludzie modzi, wybawia system z kopotu, lecz jednoczenie pozbawia presji naturalnych zasobw modoci, ktre w okolicznociach demograficznego wyu mogyby okaza si skuteczn metod modernizacji systemu. W sytuacji
54 Pojawia si tzw. efekt mnonikowy wydatki konsumpcyjne napdzaj popyt krajowy, ale te (np. poprzez wydatki na remonty, budow domw) przyczyniaj si do tworzenia nowych miejsc pracy i generowania dodatkowych rodkw finansowych zob. P. Kaczmarczyk, J. Tyrowicz (red.), Wspczesne

procesy migracyjne w Polsce a aktywno organizacji pozarzdowych w obszarach powizanych z rynkiem pracy, FISE, Warszawa 2008, s. 54.

377

Modzi i SpJno Spoeczna

odwrotnej odpyww potencjau modego pokolenia powroty modych Polakw z zagranicy do kraju, ich dowiadczenia migracyjne pozyskiwane na pograniczu rnych kultur i spoecznych wiatw, pozytywnie korelujce z charakterystykami osobowociowymi, statusowymi i obywatelskimi, s tym bardziej znaczce. Stanowi wany potencja zmiany. W tych kategoriach winnimy rwnie patrze na obywateli innych krajw, ktrzy przyjedaj do Polski pracowa. Dzi nie jest ich wielu. Na koniec 2009 roku 92 574 cudzoziemcw posiadao wane karty pobytu. W porwnaniu z rokiem 2008 ich liczba wzrosa o ponad 10%. Jeszcze szybciej roso zainteresowanie obcokrajowcw polskim rynkiem pracy. Dane zebrane przez Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej pokazuj, i w roku 2009 cudzoziemcom spoza Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Szwajcarii wydano 29 340 zezwole na prac ponad 60% wicej ni w roku 2008. Zdecydowany wpyw na ten wzrost miaa liberalizacja przepisw w zakresie zatrudniania obcokrajowcw, ktra nastpia w 2009 roku. Mimo to nadal zatrudnienie cudzoziemcw w Polsce ma charakter marginalny. Stanowi oni jedynie 0,3% ogu zatrudnionych55. S to w wikszoci obywatele z krajw Europy Wschodniej, wobec ktrych Polacy nie s yczliwie nastawieni. Coraz mniej korzystny bilans demograficzny bdzie jednak zmusza nas do zmiany tych nastawie i prowadzenia polityki migracyjnej56, take w zwizku z tym, e w perspektywie 20 lat moemy sta si pastwem imigracji netto57.

10.6. Podziay ideologiczne, polityczne i wiatopogldowe

Podziay polityczne pokolenia Solidarnoci, gdy ono byo mode, wynikay z bardzo prostych i czytelnych identyfikacji: albo si byo za zmian, albo przeciw zmianie, a podzia ten znajdowa swoje odzwierciedlenie w przynalenoci albo do Solidarnoci, albo do zwizkw branowych (lub PZPR). Dzisiaj starsi Polacy s rwnie mocno podzieleni, a linie podziaw wyznacza niemal to samo kryterium za zmian (oddalajc nas od dawnych etatystycznych rozwiza) lub przeciwko niej (w kierunku tradycjonalno-etatystycznych rozwiza). Po jednej stronie mamy religijnych tradycjonalistw, gorzej wyksztaconych, upoledzonych ekonomicznie, mieszkajcych na prowincji, wykazujcych bardziej emocjonalny ni racjonalny stosunek do polityki, skonnych do ulegania stereotypom i podatnych na rozmaite zabiegi socjotechniczne, po drugiej ludzi wyksztaconych, stosunkowo dobrze sytuowanych, przewanie mieszkajcych w duych miastach, ktrych mona zaliczy do beneficjentw zmian, opowiadajcych si za projektem liberalno-demokratycznym. Mode pokolenie jest w zdecydowanej wikszoci mao politycznie wyraziste, niezdecydowane, nieznajdujce dla siebie miejsca na politycznej, rozpitej midzy anachroniczne podziay na lewic i prawic, scenie (rys. 10.31).
55 56 57 M. Szylko-Skoczny, M. Duszczyk, Polityka imigracyjna Polski. Szanse i wyzwania dla rynku pracy, IPS UW, Warszawa 2011, s. 14-15. Ibidem, s. 23-31. ZDS PRM (2011).

378

Modzi i SpJno Spoeczna

Rys. 10.31. Deklarowane pogldy polityczne modziey

1996* 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Lewicowe Centrowe Prawicowe Trudno powiedzie 11 14 10 8 10 14 9 11 11 12 23 17 14 13 14 53 60 66 1998* 2003** 2008** 2010** 69 64

rdo: Badania CBOS* i KBPN**.

Pojcia te i identyfikacje niewiele mwi ludziom modym, wszak same nie maj przejrzystych konotacji58. Wywodz si z dawnych podziaw wiata na obz wschodni i zachodni. Osi polityczn nagminnie uywan w obozie wschodnim byo przeciwstawienie: Lewica Prawica, gdzie lewica odnosia si do lepszego socjalistycznego Wschodu i identyfikowana bya z wartociami rwnoci i sprawiedliwoci spoecznej, postpu itp. Prawica bya etykietk kapitalistycznego, imperialistycznego i wyzyskujcego Zachodu. Z punktu widzenia zachodniego wiata (tamtejszej ideologii i nauk spoecznych) waniejsza bya inna konstrukcja polityczna: demokracja i totalitaryzm, gdzie pierwsza oznacza ostoj wolnoci, drugi jest synonimem zniewolenia ekonomicznego i politycznego59. Dzi w Polsce te okrelenia kompletnie si wymieszay, a ich nieustanna obecno w dyskursie publicznym tylko utrudnia krystalizacj orientacji politycznych modych obywateli. W czci politycznie okrelonej modzi czciej udzielaj poparcia projektowi liberalno-demokratycznemu (czciej opowiadaj si za kontynuacj zmian ustrojowych), lecz rwnie projekt tradycjonalno-etatystyczny znajduje wrd nich zwolennikw. Czynnikami najbardziej rnicujcymi orientacje polityczne, opcje wiatopogldowe i ideologiczne s wyksztacenie i religijno, zwaszcza jej frekwencyjny wymiar. Rola wyksztacenia zaznacza si ju na etapie szkoy redniej, gdzie wida wyraniejsze zainteresowanie modziey, zwaszcza w dobrych LO, popieraniem projektu liberalno-demokratycznego i wyraniejsze cienie modziey z zasadniczych szk zawodowych ku projektowi tradycjonalno-etatystycznemu. W odniesieniu do modych dorosych linie podziau biegn midzy studiujcymi na wyszych uczelniach i wczeniej opuszczajcymi system edukacji (pracujcymi, bezrobotnymi). W ukadzie terytorialnym zasadniczy podzia przebiega midzy biedniejsz, gorzej wyksztacon i bardziej tradycjonaln, zorganizowan wok parafii prowincj a bogatszymi, lepiej wyksztaconymi i bardziej liberalnie zorientowanymi mieszkacami duych orodkw miejskich. Silne zaangaowanie Kocioa
58 Inne pogldy formuuj w odniesieniu do wymiaru tosamociowego (polityczno-kulturowego), inne do rozwiza ekonomicznych zob. P. Boski, O dwch wymiarach Lewicy-Prawicy na scenie politycznej i w wartociach politycznych polskich wyborcw [w:] J. Reykowski (red.), Wartoci i postawy Polakw a zmiany systemowe. Szkice z psychologii politycznej, IP PAN, Warszawa 1993, s. 52. Ibidem, s. 49 i n.

59

379

Modzi i SpJno Spoeczna

w polityk, znajdujce odzwierciedlenie w pogldach wiernych, niepotrzebnie narzuca kontekst religijny na dokonujce si w systemie demokratycznym dyskusje i spory, nadto miast czy, gboko dzieli. Zmienia si co prawda religijno polskiej modziey i mieszkacw najwikszych aglomeracji60, take osb z wyszym wyksztaceniem, zwaszcza modych mieszkacw polskich wsi61 (analizy ostatnich 20 lat pokazuj, e systematycznie maleje odsetek wierzcych i regularnie praktykujcych, zwiksza si zwaszcza liczba osb praktykujcych okazjonalnie lub zaprzestajcych praktyk, przybywa te tych, ktrzy przyznaj, e wiar przeywaj na swj wasny sposb), cigle jednak, w porwnaniu z miejsk, wiejska modzie wykazuje stosunkowo due przywizanie do praktyk religijnych w zasadzie niezalenie od posiadanego wyksztacenia62 . Najwiksze rozbienoci widoczne s w kwestiach wiatopogldowych i w preferencjach dotyczcych rozwiza ustrojowych. Stosunek do przeszoci, tak bardzo emocjonujcy starsze pokolenia, nie budzi emocji wrd modziey co najwyej wywouje irytacj wynikajc z odmiennoci priorytetw: dla modych wana jest przyszo i wszelkie dziaania z myl o niej; przeszo jest balastem, ktrego w wikszoci nie rozumiej63. Kontrowersje powstaj wok prawnej regulacji aborcji. W 2010 roku po raz pierwszy, jak wykazao badanie CBOS, liczba modych przeciwnikw aborcji minimalnie przewaya liczb jej zwolennikw. Metoda in vitro jest znacznie przyjaniej traktowana przez modzie, lecz rwnie ma swoich przeciwnikw. Podobnie z postawami wobec kontaktw seksualnych (pisalimy o tym we wczeniejszych rozdziaach). Wszystkie te kwestie okrela stosunek do religii, w tym zwaszcza uczestnictwo w mszach witych, oraz miejsce zamieszkania i poziom zamonoci rodziny. Najbardziej restrykcyjni w sprawach obyczajowych i seksu s modzi mieszkacy wsi oraz osoby pochodzce z mniej zamonych rodzin64. Istotne rnice zda wrd modych dotycz modelu ustroju, jaki ma by urzeczywistniany w Polsce zakresu dopuszczalnego wpywu Kocioa na sfer polityki, rozwoju integracji europejskiej, tempa prywatyzacji, penienia przez pastwo funkcji opiekuczych itd.65 Jakkolwiek modzi rzadko kiedy neguj zasadno zachodzcych w Polsce przemian, nie oznacza to jednak, e postawy akceptujce dominuj. Podobnie jak w przypadku orientacji politycznych przewaaj odczucia ambiwalentne, nie do koca sprecyzowane. Wyjtek stanowi stosunek do Kocioa jego nadmiernej obecnoci w pastwie (zdecydowanie krytycznie ocenianej) i do demokracji (ta wydaje si z jednej strony wartoci bezdyskusyjn, z drugiej jednak bardzo kopotliw). Jej realny ksztat, oznaczajcy stan nieustajcych napi i parali reform, wywouje u modych efekt zmczenia i deklaratywnej obojtnoci. Skonnoci takie zdradza zwaszcza modsza modzie oraz osoby gorzej wyksztacone, uczestniczce
60 W okresie 2007-2009 odsetek modych mieszkacw najwikszych polskich miast, ktrzy w ogle nie uczszczali do kocioa, by niemal tosamy z liczb tych, ktrzy praktykowali co niedziela zob. Dwie dekady przemian religijnoci w Polsce, CBOS, Warszawa, BS/120/2009, s. 10-23. 61 Od lat 90. odsetek tych, ktrzy praktykuj regularnie, zmniejszy si o 21 punktw (z 86% do 65%) ibidem. 62 Ibidem. 63 Modsze pokolenia o Solidarnoci, CBOS, Warszawa, BS/75/2010, zob. te: Polacy o Magdalence, okrgym stole i o zdradzie, CBOS, Warszawa, BS/101/2010. 64 Modzie 2010, Raport z bada, CBOS, Warszawa, BS/120/2011, s. 123. 65 Pisalimy o tym dokadnie w rozdz. 8 raportu.

380

Modzi i SpJno Spoeczna

w praktykach religijnych, mieszkajce w mniejszych miejscowociach, majce poczucie gorszych perspektyw yciowych, trudno odnajdujce si w zoonej rzeczywistoci, niepewne i atwo ulegajce politycznym wpywom, jeli te odwouj si do ich resentymentw i obiecuj popraw losu. Kryzys gospodarczy, moda niedojrzaa demokracja, otwarty konflikt polityczny wszystkie razem naruszajce czytelno wiata i jego spoecznych regu z du atwoci wywouj poczucie niepewnoci i zagubienia66. Przywouj te silne spoeczne zapotrzebowanie na prozelityzm religijny now spoeczn wiar, ktra uwalnia od poczucia zagubienia i bycia zbdnym. W takiej sytuacji silne przywdztwo i oferta przynalenoci do grup o mocnym esprit de corps daje nadziej na spokj szans ucieczki od trudnej wolnoci w poczucie wsplnoty, ktre zwalnia z samodzielnoci mylenia, trudu podejmowania decyzji, wycisza napicia wewntrzne i daje kojce poczucie odnalezienia w wiecie. Modzie dziki socjotechnikom stanowi czsto podatny grunt dla ugrupowa i ruchw o autorytarnym czy fundamentalistycznym charakterze. Potrzebuje bowiem scalajcych wizji, ktre nie tylko pomagaj ogarn wiat, wskazuj z nieomyln trafnoci winnego czy wroga, lecz rwnie daj nadziej na radykalnie lepsz przyszo. Jak memento brzmi zdanie wypowiedziane przez jednego z bardziej wnikliwych analitykw modoci: Starzy ideologowie wyposaeni w nowoczesn bro mogliby z atwoci sta si katami ludzkoci 67. Poprawno polityczna powstrzymuje (badaczy, komentatorw) od nazywania niektrych rzeczy po imieniu, niemniej zarwno analiza sytuacji politycznej w Polsce, jak i analiza struktury mylenia (czci politykw i spoeczestwa) powinna by dla nas ostrzeeniem. Polsce by moe nie grozi autorytaryzm, ale na pewno znajduje on tutaj podatny grunt, swoje spoeczno-kulturowe i mentalne podoe, a mechanizmy jego wkraczania na polityczn scen, znane z nie tak wcale odlegej historii, nakazuj szczegln czujno. Autorytaryzmowi sprzyjaj zarwno czynniki makroekonomiczne, spoeczne traumy, zagroenie deprywacj, utrat pozycji spoecznej, jak i kopoty poznawcze (niemono odczytania regu rzdzcych spoeczestwem i polityk zawsze silnie zwizane z poziomem kompetencji kulturowych i wyksztaceniem), poczucie degradacji spoecznej, przekonanie o niesprawiedliwym urzdzeniu wiata, niepewno wasnego losu. W Polsce jest wystarczajco duo miejsc, w ktrych dochodzi do kumulacji tych cech, by myle o dmuchaniu na zimne. Jednym z nich jest prowincja i obszary wiejskie68. Chocia zachodz tutaj bardzo wyrane, pozytywne pokoleniowe zmiany, to cigle brak im wystarczajcego systemowego wsparcia. Podstawowe dziaania winny, co oczywiste, mie na uwadze cywilizacyjny rozwj obszarw wiejskich, odmieniajcy perspektywy yciowe ich mieszkacw. Niezalenie od tego winnimy zabiega o jak najpilniejsze pomniejszanie obszarw wykluczenia cyfrowego na wsi. Dostp do Internetu nie tylko poszerza dojcie do bardziej odlegych rynkw pracy, otwiera rwnie mentalnie modzie i poszerza horyzont jej uczestnictwa spoecznego. Zwrmy uwag, e jego brak wyklucza z pewnego symbolicznego uniwersum, jakie wsptworz pozostae grupy modziey pozbawia moliwoci bycia w obiegu, rozumienia tego i jak
66 67 W jzyku socjologii okrela si taki stan mianem anomii. E. Erikson, Identity, psychosocial [w:] International Encyclopedia of the Social Sciences, Mc Millan & Free Press, New York 1968, s. 64. 68 K. Szafraniec, Autorytaryzm polskiej wsi. Perspektywa socjalizacyjna, Kultura i Spoeczestwo 2005, nr 2.

381

Modzi i SpJno Spoeczna

(jakim jzykiem) mwi inni, do czego si odwouj, co uwaaj za trendy, a co za obciachowe, dlaczego ta partia jest cool, a inna to ciema. Wykorzystanie technologii informatycznych jako instrumentw wspierania rozwoju obszarw wiejskich wymaga przede wszystkim wyposaenia w zaawansowan infrastruktur telekomunikacyjn, co si zmienia z biegiem czasu, ale jest nadal w niedostateczny sposb rozwinite, jak na wymagania nowoczesnego spoeczestwa69. Tymczasem na wsiach i w maych miastach inwestycje tego rodzaju ze wzgldu na ich znacznie mniejsz rentowno, powodowan, midzy innymi, nisk koncentracj wiejskiej populacji i dziaalnoci gospodarczej realizuje si rzadziej i z reguy pniej w stosunku do wielkich aglomeracji miejskich. Poniewa trudno oczekiwa wielkich zyskw w krtkim czasie, korporacje teleinformacyjne niechtnie inwestuj w obszary wiejskie, przyczyniajc si tym samym do ograniczenia poziomu udostpnienia ICT ich mieszkacom. Najnowszym przykadem tych negatywnych praktyk, stosowanych na obszarach wiejskich bez maa caej Europy70, moe by niedostateczny (limitowany niedostatkami infrastruktury) dostp do tzw. szerokopasmowego Internetu (niezalenie od technologii dostpu), ktrego upowszechnienie stworzyoby nowe moliwoci rozwizywania problemu cigle ograniczonego dostpu mieszkacw wsi do zatrudnienia (dziki telepracy) oraz wyksztacenia (dziki edukacji na odlego), a take wielu innych usug (np. zwizanych ze sfer obywatelsk czy uczestnictwem kulturalnym), ktrych nie mog jeszcze w sposb satysfakcjonujcy zaspokaja71.

10.7. Zamiast zakoczenia: doroli i modzie pytanie o solidarno pokole

Obiektem analiz w tym raporcie s ludzie modzi, niemniej to idea pokoleniowoci, wymiany pokoleniowej, wyznacza w nim zasadniczy kierunek mylenia. Jak postrzegaj si nawzajem i co o sobie wiedz doroli i modzie? Jak przedstawiaj si ich wzajemne relacje? T klasyczn opozycj (doroli modzie) rwnie dobrze mona zastpi szersz: modzie i spoeczestwo i zapyta, kto jest dla kogo wikszym problemem. Z perspektywy przecitnego Kowalskiego odpowied na tak postawione pytanie bdzie jedna: oczywicie modzie! Dlaczego? To proste, nawyk narzekania na ni jest tak powszechny i tak gboko zakorzeniony, e dotyczy on nawet tych, ktrzy sami s jego ofiarami. Bo jak nie ulec stereotypom, ktrymi operuj wszyscy i ktre s wszdzie? Dla rodzicw i nauczycieli nigdy nie jest si wystarczajco doskonaym. Dla politykw nigdy wystarczajco zaspokojonym i cierpliwym. Dla dziennikarzy zawsze jest si szokujcym, bezradnym lub gronym. Wszdzie jak okiem sign utrwalany jest negatywny stereotyp modziey. Statystyki odnotowuj
69 70 71

Raport o stanie rynku telekomunikacyjnego w Polsce w 2010 roku, UKE, Warszawa 2011. L. Laschewski, Boundless Opportunities? Visions and Setbacks to Digital Learning in Rural Areas, Eastern
European Countryside 2008, nr 14, s. 79-91. A. Kaleta, Spoeczestwo informacyjne na obszarach wiejskich [w:] M. Szczepkowska-Pustkowska, M. Lenartowska-Zychowicz, A. Koyczkowska (red.), Przestrzenie teraniejszoci i ich spoeczno-edukacyjne sensy, Adam Marszaek, Toru 2010, s. 236-245.

382

Modzi i SpJno Spoeczna

stay wzrost agresji, zaburze emocji i zachowania. Rosn liczby zachowa antyspoecznych, nastpuje brutalizacja czynw karalnych popenianych przez modzie. Pokazywalimy te zjawiska w naszym raporcie. Na tym nie koczy si lista skarg pod adresem modziey. Zarzuca si jej, e jest bezideowa, skrajnie pragmatyczna i egoistycznie zorientowana, e kocha tylko pienidze i przyjemnoci, e unika odpowiedzialnoci i dojrzaych zobowiza na ycie, odchodzi od religii, jest nieobyczajna, za duo pije, za mao myli o przyszoci, przyjmuje narkotyki, lekceway autorytety, ma w nosie polityk. List tych oskare mona by z powodzeniem kontynuowa. Wszystkie one bez wtpienia wiadcz o tym, e modzie JEST dla spoeczestwa powanym problemem. Ale spjrzmy na t spraw od innej strony czy nie jest przypadkiem tak, e to spoeczestwo JEST problemem dla modziey? Taka odwrcona w stosunku do poprzedniej perspektywa wydaje si cakiem sensowna w wietle zaprezentowanej w tym raporcie wiedzy. W rnych pracach na temat modziey spotyka si okrelenia zagubionej, oszukanej czy porzuconej generacji. Znaczcy jest fakt, e obok mentorskich etykiet, ktre oskaraj modzie o wycofanie, konsumpcjonizm i polityczne upienie, pojawiaj si rwnie takie, ktre oskaraj spoeczestwo i kultur o przecienie modych zbyt du odpowiedzialnoci za wasny los i biografi. We wczeniejszych partiach raportu wskazywalimy na rne wane, mao eksponowane w publicznym dyskursie okolicznoci, z ktrych wynikaj nieoczekiwane problemy dla modziey. Pierwsza wizaa si z pytaniem o to, do czego do jakich wartoci i wzorw przekonywana jest modzie. Okoliczno druga wie si z pytaniem o to, czy spoeczestwo, ktre lansuje okrelony system wartoci, gwarantuje modziey w miar atwy i rwny dostp do nich. Okoliczno trzeci wyznacza pytanie o specyfik wspczesnej cywilizacji i jej konsekwencje dla psychicznej kondycji modych. Okoliczno czwarta kieruje nas w stron midzypokoleniowego dialogu i wychowawczego wsparcia dla modziey czy takowe w ogle istniej? Jak wielokrotnie wskazywalimy, wspczesny mody czowiek socjalizowany jest w wiat sukcesu i konsumpcji, ktry inaczej ni dla starszego pokolenia jest dla niego wiatem zastanym, obowizujcym, naturalnym, niemajcym alternatywy. Polsk modzie kulturowa oferta wspczesnoci (status, kariera zawodowa, pienidze, barwny styl ycia) skutecznie uwioda ju na pocztku lat dziewidziesitych. Chocia jej wyobraenia o sukcesie s dalece bardziej konwencjonalne ni zachodniej modziey, denie do lepszego i bardziej barwnego ycia oraz presja na cywilizacyjny awans s przeogromne. Modzi Polacy podporzdkowuj temu swoje kariery edukacyjne, inwestycje w wyksztacenie, strategie yciowe. W wikszoci przypadkw za warunek sukcesu uwaane jest dobre wyksztacenie. Wskaniki skolaryzacji na wierzchoku edukacyjnej drabiny wzrosy w Polsce od pocztku lat 90. ponad czterokrotnie. Nawet w okresie najwikszego edukacyjnego boomu kady maturzysta mg sign po indeks. Tak dua dostpno wyszego wyksztacenia nie zaprowadzia jednak ery szczliwoci wrd studiujcych. Masowa konsumpcja wyszego wyksztacenia nie znajduje wyrazu w jakoci ksztacenia i w karierze zawodowej. Mimo to wyksztacenie cigle jest najpewniejsz rkojmi sukcesu. Ci, ktrzy wczeniej opuszczaj system edukacji, albo stosuj strategi kwanych winogron, albo sigaj do nagannych spoecznie metod, by osign to, do czego namawia ich kultura wasnego spoeczestwa posiadania dbr, korzystania z ycia. Tylko nieliczni s minimalistami i odpuszczaj.
383

Modzi i SpJno Spoeczna

Bardzo czsto reprezentanci starszego pokolenia urgaj na modzie, ktra za duo chce i ktra ma za dobrze. W ich (dorosych) wiecie modzie nie stwarzaa takich problemw suchaa rodzicw, szanowaa nauczycieli, miaa o wiele skromniejsze wymagania, nie zaywaa narkotykw i nie chodzia do psychologa72. Zapominaj, e wiat, w ktrym dorastaj modzi, jako posttradycyjny, postprzemysowy, postliberalny, postekonomiczny, ponowoczesny, informacyjny, sieciowy jest o wiele bardziej niepoukadany i o wiele bardziej nieprzejrzysty, nieprzewidywalny ni ten, w ktrym sami dorastali. Opuciy go rwnie dawne autorytety wszyscy, ktrzy niegdy wychowywali (modzie), dzi oddali pole. Okolicznoci te wydaj si niewinne tylko z pozoru. Stawiaj w trudnej sytuacji obydwa pokolenia. Modzi wchodz w now rzeczywisto w ich odczuciu bezproblemowo i nie dramatyzuj. To jest ich codzienno i ich normalka. Zdani na siebie (i strategi zrb to sam) zradzaj zadziwiajc determinacj w chci wczenia si w gwny nurt przemian i wygrania ycia po swojemu. Zasadniczo wikszoci z nich si to udaje, ale przybywa osb, ktre pac za to zbyt wygrowan cen. Wielu z nich nie radzi sobie z nadmiernymi wymaganiami spoeczestwa, z kulturow presj na osiganie sukcesu, z nieczytelnoci spoecznych norm, z brakiem zainteresowania i zrozumienia ze strony dorosych, z osabieniem wizi rodzinnych, z balastem problemw wasnych rodzicw. Odzwierciedleniem tych problemw s statystyki istotnie odnotowujce wrd modziey naduywanie alkoholu, narkotykw, wzrost agresji i przemocy, depresji i nerwic. Zatem gdybymy chcieli nad ni roztoczy mentorski ton, zwamy najpierw, e jej sytuacja jest naprawd nie do pozazdroszczenia. Doroli mimo nierozumienia wikszoci problemw ludzi modych staraj si, jak mog, wspieraj dzieci w ich deniu do sukcesu, dbaj o materialne podstawy bytu, o to, by nie wyglday gorzej ni ich rwienicy, by nie popaday w nieodpowiednie towarzystwo, by si uczyy i nie sprawiay kopotu w szkole. Czy to wystarczy? Jak wygldaj relacje pokoleniowe? Jeli wyczy przypadki patologiczne (zncania si nad rodzin73), relacje te od lat s w zasadzie poprawne. W kocu lat dziewidziesitych odnotowalimy bardzo du zgodno ocen dotyczcych wzajemnych kontaktw i wzajemnego zrozumienia74. Zgodno ta przede wszystkim dotyczya podstawowych, wsplnie wyznaczanych celw, aspiracji i de yciowych75. Lista zastrzee, pretensji, uwag bya niezwykle krtka. Dorosych niepokoi fakt narastania zachowa agresywnych wrd modziey, kryzys autorytetw, niskie ambicje i nadmierny hedonizm; modym doskwiera brak zrozumienia i zaufania ze strony dorosych. Doroli zazdrocili modziey lepszych moliwoci w yciu; modzi dorosym niezalenoci, samodzielnoci i stabilizacji yciowej. Doroli wspczuli wasnym dzieciom trudnego startu, ciaru odpowiedzialnoci za podejmowane decyzje, niejasnej przyszoci; dzieci wspczuy rodzicom problemw dorosego ycia i wieku, ktry, w ich odczuciu, oznacza koniec (C mona zrobi, gdy ma si 40 lat...? ). Krytyka relacji pokoleniowych bya zjawiskiem rzadkim i bya czstsza wrd
72 73 74 Jest to przykad reakcji duchownego w dyskusji na temat modziey. Pisalimy o tym we wczeniejszych partiach tego rozdziau. S to badania dynamiczne, ledzce losy pokolenia rocznik 57 i biologicznych dzieci przedstawicieli tego pokolenia. Objy one w 1998 roku 1028 jednostek (rodzic plus dziecko) zob. K. Szafraniec, Zmiana spoeczna i konflikt pokole. Refleksje po-Mannheimowskie, Przegld Socjologiczny 2001, nr 3. Zob. rozdz. 1 raportu.

75

384

Modzi i SpJno Spoeczna

modziey (ale i tak obejmowaa zaledwie 20% badanych). Dzisiaj jedynie 35% modziey nie ma krytycznych uwag do swoich rodzicw. Modych w rodzicach denerwuje najczciej brak zrozumienia, nadmierna ingerencja, konflikty, mentalno i pogldy, nadopiekuczo, przekonanie, e zawsze maj racj. Na te cechy rodzicw uskara si ponad poowa modziey. Jeszcze gorzej wyglda ocena nauczycieli na mentaln cian w kontaktach z nimi uskara si 70% modziey76. Co wane, niedobory kompetencji juwentologicznej ujawniaj nie tylko odczucia modziey czy stan wiadomoci jej rodzicw. Jej nieobecno potwierdzaj analizy materiaw medialnych, wypowiedzi pedagogw i przedstawicieli rodowisk dziaajcych z modzie i na rzecz modziey, projekty pracy i proponowane rozwizania. Wszystkie nacechowane s panik moraln i przewag dyskursu terapeutyczno-szkoleniowego (skonnociami dorosych do moralizowania, ulepszania, prostowania jakoby zagroonej i niewiadomej zagroe modziey). Jednoczenie wiedza dorosych na temat modziey, jej potrzeb, problemw, sposobu, w jaki spdza czas wolny, jest zatrwaajco rozbiena z tym, co modzie rzeczywicie odczuwa, gdzie si bawi, czego potrzebuje77. O wielu problemach doroli w ogle nie maj pojcia. O innych wol nie rozmawia. Widz to, co chc widzie, a ich interpretacje omijaj czsto punkt widzenia istotny dla modziey. Przykadem takich rozjedajcych si perspektyw interpretacyjnych jest jzyk modziey nabierajcy coraz bardziej wyrazistego charakteru nie tylko ze wzgldu na obecno wulgaryzmw (znane cztery sowa z nieskoczon iloci ich mutacji), narastajcych anglizmw (power, sorki, biforka, after, lajtowo) czy skrtw (sie ma, spoko, pozdro, oki, nara). Jest to jzyk peen przernych neologizmw, ktre maj co mocniej podkrela (co jest: super, czadowe, full wypas, odjechane lub: lipne, badziewiaste, obciachowe), co ironizowa (stary, wapniak, teletubi, pasztet, pokemon) czy nazywa po swojemu (ogarn, wbija, pali Janka, pali Piotrka, te ci kocham, ciacho, ciema)78. Modzieowy jzyk idzie na skrty nie tylko sownikowe skadnia, styl, syntaktyka powielaj schematy funkcjonujce w Internecie i w mediach. Podczas gdy doroli ubolewaj nad tymi zjawiskami, widzc w nich przede wszystkim zagroenia dla kultury jzyka polskiego (ktry jest peen chwastw i bdw)79 i dla samej modziey (ktra traci zdolno samodzielnego, czytelnego formuowania wasnych myli80, staje si coraz bardziej obsceniczna i jzykowo dziczeje81), modzi uwaaj, e jest w tym co wicej. W jzyku wyraaj siebie swoj ch bycia dorosym, swoj odrbno, pomysowo, stosunek do wiata,
Badania wasne zrealizowane wrd 19-letniej modziey: Porzucona generacja cieki edukacyjne i wchodzenie w doroso (N = 1096), 2007. 77 B. Fatyga, P. Zieliski, A. Hupa, Warszawskie badanie stylw ycia modziey. Narkotyki w kulturze modziey miejskie. Koncepcja i wyniki bada, OBM UW, Warszawa, maj 2008. 78 http://www.miejski.pl. 79 A. I. Wrblewski, Polszczyzna nam si kudli, czyli Kaczor Donald z hamburgerem w dziobie [w:] J. Miodek (red.), O zagroeniach i bogactwie polszczyzny, Towarzystwo Pryzjaci Polonistyki Wrocawskiej, Wrocaw 1996. 80 M. Kubowicz, Wspczesna edukacja a jzyk modziey, http://www.jezykowedylematy.pl/2010/11/ malgorzata-kubicz-wspolczesna-edukacja-a-jezyk-mlodziezy/, strona pobrana 3 sierpnia 2011 r. 81 Wywiad z Piotrem Fk pt. Uwaga, przeklestwa! Cztery sowa i rozmowa, Wyborcza.pl z 27 czerwca 2011 r., http://wyborcza.pl/1,76842,9846793,Uwaga__przeklenstwa__Cztery_slowa_i_rozmowa.html, strona pobrana 3 sierpnia 2011 r. 76

385

Modzi i SpJno Spoeczna

bunt. S niekonwencjonalni, nieszablonowi, szukaj wasnego sposobu na ycie i funk-

cjonowanie w wiecie. Nie chc o wszystko pyta dorosych. Chc mie co swojego, choby ten jzyk, ktrego starsi nie mogliby zrozumie. I cho czasem jest on niezrozumiay, wulgarny i niechlujny, jest ich wizytwk i wzmacnia wsplne wizi 82.

Te dwa stanowiska dorosych i modziey ukazuj dwa rne sposoby rozumienia jednego i tego samego fenomenu. Nie chodzi tu o to, by jedno przeciwstawia drugiemu, lecz by pokaza, e perspektywa modych nie zawiera si w tej, jak przyjmuj doroli ludzie. Doroli najpierw co oceni, wydadz okrzyk rozpaczy i zaszufladkuj. Modzi poka, e to co ma swoje korzenie i swj okrelony sens. Powiedz do siebie czy do rodzicw do zo lub nara, ale nie powiedz tak w sytuacjach oficjalnych w szkole, na uczelni czy w urzdzie. Gdyby to zrobili, wiedz, e zostaliby uznani za niewychowanych lub groteskowych. Jest wiele innych zjawisk, ktre dowodz rozbienoci w rozumieniu ludzi modych (cay raport jest w pewnym sensie ilustracj tego problemu). W debacie publicznej obserwujemy niebezpieczn prb narzucenia spoeczestwu zarwno ich faszywego wizerunku (jako zagroonych, zagubionych, straconych i bezradnych), jak i stylu rozwizywania ich problemw (pod okiem dorosych, z uwzgldnieniem ich perspektywy, ich wyobrae o wiecie i w zakresie przez nich uznanym za waciwy). Tymczasem modzi zdaj si lepiej wyczuwa wiat, w ktrym yj i z ktrym musz sobie radzi, podejmowa wane dla wasnej przyszoci decyzje. Chc by odpowiedzialni i samodzielni. Potrafi stawia czoa wasnym problemom i nowym wyzwaniom. Potrzebne jest im wsparcie i potrzebna jest dobra rada (by moe jak nigdy przedtem), niemniej nie moe to by przekaz jednokierunkowy, oparty na kondominium starszych ze starszymi, ktrzy wiedz lepiej, nie ufaj modym i boj si konfrontacji z ich punktem widzenia. Dzi to starsi powinni otworzy si na modych, bo grzech stereotypw i niewiedzy jest po ich stronie. Przyszo, ktra nalee bdzie do ludzi modych, przez kilka najbliszych dekad bdzie cigle jeszcze goci reprezentantw obydwu pokole i bdzie wymagaa nie tylko wzajemnego zrozumienia, lecz take solidarnoci pokoleniowej, bardzo trudnej do zrealizowania w warunkach pezajcego kryzysu ekonomicznego i demograficznej nierwnowagi. Era prefiguracji wiata-do-zrobienia (przez modych) ktr ju w latach siedemdziesitych ubiegego wieku wieszczya amerykaska antropolog Margaret Mead83, w Polsce wanie nadchodzi, a to oznacza i wiele wyzwa, i wiele problemw. Ich ciaru nie udwignie ju starsze pokolenie. Nie jest rwnie oczywiste, e udwign go modzi. W caym raporcie ukazywalimy ich jako silne i wymagajce, ambitne pokolenie. Jest to jednak rwnie normalne pokolenie, tzn. wewntrznie podzielone, zrnicowane, w ktrym s innowatorzy i ci, ktrzy s lokomotyw zmian, s naladowcy podajcy konwencjonalnym torem, ale s te maruderzy i margines spoecznych patologii. S zwolennicy budowania nowoczesnego spoeczestwa w oparciu o demokratyczne procedury i s modzi zmczeni demokracj, w ktrej si nie odnajduj. Przyszo zdaje si stwarza wiele moliwoci, lecz rwnie wiele trudnych problemw, ktre zmusz nas wszystkich do redefinicji wielu podstawowych kwestii, w tym funkcji i roli pastwa, ekonomii, spoeczestwa obywatelskiego, zapewne rwnie udanego ycia i szczcia osobistego.
82 83 Wypowied maturzystki. M. Mead, Kultura i tosamo. Studium dystansu midzypokoleniowego, PWN, Warszawa 1978.

386

Rekomendacje dla polityk publicznych

nie Mona MWi o Modych Bez MWienia o przySzoci i nie Mona MWi o przySzoci Bez MWienia o Modych

1. Z wielu powodw warto i naley dostrzega w polityce i decyzjach publicznych problematyk modziey, a take warunkw wchodzenia w ycie dorose modej generacji. W pierwszym okresie transformacji przed modymi wyksztaconymi ludmi otworzyy si szerokie moliwoci zwizane z rozwojem kariery zawodowej. Byo to jednak w olbrzymiej czci zwizane z efektem boomu przedsibiorczoci oraz samodzielnie wytworzonego przez modych boomu edukacyjnego. Skala wsparcia instytucji publicznych bya ograniczona (co wymuszao samodzielno i adaptacyjno). Dopiero w ostatnich latach, waciwie ju po pierwszej fazie wchodzenia na rynek pracy drugiego powojennego wyu demograficznego, ujawniy si dziaania pastwa szerzej obejmujce rne wymiary funkcjonowania modej generacji. Poprawiy si uprawnienia rodzicielskie pracownikw, upowszechniono form zatrudnienia, jak jest telepraca, wyduono urlopy macierzyskie oraz wprowadzono tzw. tacierzyskie, zwikszono wsparcie dla rodzicw przebywajcych na urlopach wychowawczych, uproszczono model zakadania obkw oraz przedszkoli i ich finansowanie przez zakady pracy, dopuszczono nowe formy opieki nad dziemi do lat trzech, wspierajc zatrudnianie nia wszystko to w celu lepszego czenia obowizkw i aspiracji rodzinnych oraz ambicji zawodowych modych ludzi. Poprawiono standardy porodw i warunki ochrony zdrowotnej noworodkw, pojawiy si nowe przepisy dotyczce przeciwdziaania przemocy w rodzinie. Zarazem wielk ofert dla dzieci i modziey sta si program Orlik, dziki ktremu otworzono ju 1500 nowych boisk, ktre skutecznie powoduj upowszechnianie sportu wrd najmodszych. Stworzono lepsze warunki dla wzrostu udziau w edukacji przedszkolnej, take na wsi, dla rozpoczynajcych edukacj 6-latkw przygotowano nowe klasy i sposoby edukacji, a take warunki do czenia edukacji i zabawy w ramach programu Radosna szkoa. Wyrwnywanie szans i minimalizowanie rnic spoecznych wie si z programami doywiania (w tym i promocji zdrowej ywnoci) i programami stypendialnymi. Efekty reformy edukacji z 1999 roku przyniosy znaczc popraw jakoci edukacji, co mierz indeksy bada PISA. Podtrzymano boom edukacyjny na poziomie wyszym, racjonalizuje si system stypendialny, take dla doktorantw, s ju studia zamawiane i zachty do uczenia si na kierunkach szczeglnie wanych dla rozwoju gospodarki. Stworzono modym ludziom moliwo studiowania za granic w ramach wykorzystywania programw europejskich, a specjalne projekty maj wspomaga najlepsz 500 modych naukowcw i menederw. Rnego typu programy wspieraj start zawodowy absolwentw, i nawet w okresie kryzysu stopa bezrobocia modych jest dwukrotnie mniejsza ni bya jeszcze 5-7 lat temu. Lista podjtych inicjatyw i wysikw jest duga, co nie znaczy, e wyczerpuje wszystkie moliwoci likwidowania problemw, jakie stawia przed modym pokoleniem ycie. Rodzi si te wane pytanie, czy podejcie do rozwizywania spraw modego pokolenia ma charakter kompleksowy? Niniejszy raport porzdkuje stan wiedzy na temat modej generacji w wielu wymiarach jej funkcjonowania, co stao si moliwe dziki specjalnemu seminarium zainicjowanemu w Kancelarii Prezesa Rady Ministrw w roku 2010. Brali w nim udzia
389

reKoMendacJe dla polityK puBlicznych

przedstawiciele rnych dziedzin nauki, ale take dziaacze animatorzy ruchw modzieowych. Dyskusje, analizy poszczeglnych tematw, pogbione badania, porwnywanie danych europejskich i globalnych przyniosy w efekcie niezwykle bogat charakterystyk problemw modego pokolenia. Lektura tego raportu, skoordynowanego w penej wersji przez Pani Profesor Krystyn Szafraniec, prowadzi do wielu wnioskw. Uczestnicy tego wsplnego przedsiwzicia uznali jednak, e nie mona poprzesta na wnioskach. Dlatego w oparciu o charakterystyk sytuacji modej generacji Polakw oraz wnioski pynce z raportu, po wymianie uwag i pogldw, zaczy powstawa przesanki, a w konsekwencji przygotowano rekomendacje dziaa do podjcia. Chcielimy przeoy rezultat rzetelnej analizy i diagnozy na wskazania dla polityk publicznych. Dokument w caoci ma wic rwnie praktyczny wymiar. Jest to o tyle waniejsze, i moe okaza si skuteczniejsze we wdroeniu, e wida spjno midzy rekomendacjami tego raportu a caym nowym kompleksowym systemem programowania strategicznego rzdu. Dla przyszoci kraju, jeli si myli o dugofalowym rozwoju, wana jest perspektywa czasowa o jedn generacj do przodu. Taka jak w dokumencie POLSKA 2030 i jego nowej, wdroeniowej wersji, projekcie ju rzdowym POLSKA 2030. TRZECIA FALA NOWOCZESNOCI. Uzupenieniem jest przygotowana rwnie redniookresowa Strategia Rozwoju Kraju 2020 oraz 9 zintegrowanych strategii obszarowych. W tej caoci programowej szczeglne jest miejsce aktorw zmian. Jednym z najsilniejszych i najwaniejszych jest wanie nowa generacja Polakw. 2. Jest oczywiste, e z punktu widzenia wyzwa rozwojowych wiata i Europy podjcie tematu demograficznego jest kluczowe. Powd jest prosty wikszo wysoko rozwinitych spoeczestw starzeje si, ale i w wielu relatywnie biednych krajach udzia modej generacji w caej populacji (co ujawnio si podczas Wiosny Arabskiej) jest na poziomie 50-65%. Wydaje si zatem kluczowe, by wymiar generacyjny sta si jednym z podstawowych dla projektowania scenariuszy i strategii rozwojowych. Jego istot musi by rwnoczesno podjcia i rozwizywania problemw swoistej solidarnoci midzy generacjami, wanie dlatego, e to wzmocni rynek pracy poprzez stworzenie warunkw dla lepszego wejcia na ten rynek, ale i pniejszego wychodzenia, czyli dusz aktywno. W rezultacie utrzymany zostanie wikszy potencja pracy rnych generacji Polakw, a rwnoczenie wikszy potencja obywatelski i konsumencki. reKoMendacJa 1: Uczyni wymiar generacyjny kluczowym dla strategii rozwojowych wiata, Europy, krajw, a w naszym pastwie perspektywy Polski 2030. TRZECIA FALA NOWOCZESNOCI po to, by kompleksowe podejcie dao szans na popraw sytuacji yciowego startu modych, a zarazem stworzyo warunki dla aktywnej staroci i tzw. srebrnej gospodarki. 3. Dlaczego tak wany jest przygotowany przez nas raport MODZI 2011? Z jakich powodw dokument o polskim modym pokoleniu, szeroko pojmowanym, mieszczcym w sobie rne krgi generacyjne, jest tak istotny? Dla rozwoju wszystkich krajw dobra wiedza na temat modego pokolenia, identyfikacja jego problemw oraz polityka nakierowana na modych s wane. Potwierdzaj to raporty OECD, Komisji Europejskiej, UNDP i sugestie Banku
390

reKoMendacJe dla polityK puBlicznych

wiatowego z wielu dokumentw. Jednake w polskim przypadku mamy do czynienia ze zjawiskiem specyficznie niezwykym i doniosym jestemy krajem z grupy krajw rozwinitych, gdzie paradoksy demograficznych wyzwa skupiaj si w moliwym zderzeniu lub solidarnoci pierwszego oraz drugiego powojennego wyu demograficznego. Zderzenie lub wsppraca dwch wyw odsania dodatkowy wymiar paradoksu moliw puapk dwch wyw, identyfikowan jeszcze kilkanacie lat temu jako zagroenie wypychania z rynku pracy starych przez modych, lub blokowania przez starych miejsca rozwojowego modym, co zawsze grozi moe konfliktem. A przecie dzisiaj ju wida, e z demograficznego punktu widzenia waniejsze jest znalezienie pozytywnego, niekonfliktowego rozwizania miejsc pracy dla modych, ale i duszej aktywnoci starszych. Powoli, a za lat kilkanacie coraz silniej dezaktywizujce si starsze pokolenie, pokolenie Solidarnoci, bdzie zastpowane przez tych, ktrzy rodzili si od poowy lat 70. do drugiej poowy 80. W szerszym ujciu chodzi te o modsze rodzestwo tych, ktrzy tworzyli kocow grup wyu. Te rne krgi generacyjne modego pokolenia charakteryzuj si swoistym, niepowtarzalnym dowiadczeniem. Jest to dowiadczenie zmiany, a waciwie olbrzymiej eksplozji rnego typu zmian. Nastpia dekompozycja statusu i sytuacji ich rodzicw, zmieni si ustrj polityczny kraju ze wszystkimi konsekwencjami, od rozwoju demokracji po inny charakter debaty publicznej, organizujcej si nie tylko w ramach porzdku wolnoci obywatelskich, lecz take pod presj marketingowo wywoywanego konfliktu w mediach. Powsta rynek i gospodarka rynkowa, z si wzorcw konsumpcyjnych, ze swoimi szansami, ale i patologiami oraz niemonoci rozwizywania wszystkich problemw publicznych. Transformacja zderzya si i poczya z modernizacj, zmiany kulturowe ze zmianami technologicznymi. Mode polskie pokolenie jest pierwszym w historii kraju od setek lat, ktre w stosunku do liderw zmian w wiecie nie powinno mie poczucia luki edukacyjnej oraz technologicznej. Eksplozja wielkiej zmiany otworzya szanse przed modymi, ale rwnie generuje problemy. Dzisiejsi modzi zmieniajc siebie pod wpywem zmieniajcego si wiata zmieniaj take wiat, by dalej zmienia siebie. ycie w wolnoci (i politycznej, i rynkowej) uczynio JA centrum planistycznym wasnej biografii. Indywidualizm modej generacji ma jednak wszelkie znamiona, by spotyka si z poczuciem wsplnotowoci i czy z umiejtnociami kooperacji, co jest tak wane dla rozwoju kapitau spoecznego. reKoMendacJa 2: Z punktu widzenia si rozwojowych oraz dowiadczenia zmiany, to wanie moda generacja Polakw ma wszelkie znamiona, by nie tylko jak poprzednicy zmieni model ustrojowy, ale poprowadzi kraj w przyszo, opart na nowych przewagach konkurencyjnych, dokona naprawd radykalnego skoku cywilizacyjnego (i to poza wszelkimi rnicami wiatopogldowymi oraz ideologicznymi czy politycznymi). W rozwizywaniu rnych problemw i podejmowaniu wyzwa powinnimy stawia na modych. 4. Kluczowym osigniciem modego pokolenia jest dokonanie rewolucyjnej zmiany w strukturze wyksztacenia Polakw. Prawie 5 razy wicej studentw ni 20 lat temu, a w wieku produkcyjnym prawie 2,5 razy wicej osb z wyksztaceniem wyszym, to efekt boomu edukacyjnego.
391

reKoMendacJe dla polityK puBlicznych

Dzisiaj to wanie wyksztacenie stao si czynnikiem rnicujcym spoecznie o wiele bardziej ni inne czynniki determinujce status i miejsce w hierarchii spoecznej. Z jednej strony jest to wyraz rosncych aspiracji spoecznych i poczucia szansy, e mona zmieni wasne pooenie. Z drugiej jednak strony ujawniaj si wszelkie bariery w realizacji takich zamierze zwizane z niskim kapitaem kulturowym i materialnym rodzin pochodzenia, a take ze sabociami systemu edukacji nieudolnie wyrwnujcego szanse, jak i zreszt nie w peni zorientowanego na owienie talentw. Odsania to zarazem obszar moliwej, przemylanej interwencji pastwa. Jest oczywiste, e wspczesny rozwj wymaga selektywnej interwencji, nastawionej na niektre obszary, a przede wszystkim na efektywno, dobre adresowanie, wysok stop zwrotu ponoszonych inwestycji z punktu widzenia dobra publicznego. Mode pokolenie inteligentnie i adaptacyjnie wybierao i wybiera strategie edukacyjne. W pierwszej fazie wizao si to z przekonaniem, e wyksztacenie wysze jest swoistym biletem do lepszej kariery zawodowej, a lepsza kariera zawodowa gwarantem poprawy losu i wyszego statusu (kryterium opacalnoci poczone z aspiracyjnym!). Efektem bya wic koncentracja na zdobyciu cenzusu wyksztacenia wyszego bez wzgldu na jako, co w pierwszym okresie byo akceptowane na rynku pracy potrzebujcym energii modych z wyszym wyksztaceniem. Obecnie wida negatywne skutki zwizane z uzyskiwaniem wyksztacenia wyszego niskiej jakoci czy realnie niedopasowanego do wymaga rynku pracy (brak inynierw, nadmiar specjalistw od zarzdzania i marketingu etc.). Ujawniaj si te saboci przygotowania edukacyjnego we wczeniejszych fazach. Niski poziom udziau 3-5-latkw w edukacji nie pozwala na szybsze wyrwnywanie rnic w kapitale kulturowym, jaki daje rodzina pochodzenia. Cigle wystpuj rnice edukacyjne midzy wsi a miastem, zwaszcza midzy rnymi typami szk. Sabo rozwinite kompetencje cyfrowe w edukacji oraz nauczyciele niemogcy peni roli mentorw, mistrzw dla rodzcej si klasy kreatywnej1 nie pozwalaj budowa przewag na przyszo w zmieniajcej si gospodarce. Brak dobrego czenia szkoy z gospodark osabia przygotowanie zawodowe, cho ju dzisiaj wida, e strategie edukacyjne modych z rodzin o niszym kapitale kulturowym nastawione s coraz bardziej na szkolnictwo zawodowe. Modzie dugo inwestuje w edukacj, realizujc wasne aspiracje, ale to osabia start zawodowy. Naleaoby zatem nic nie ujmujc aspiracjom i zdobywajcym przygotowanie zawodowe zastanowi si nad poprawieniem efektywnoci pozyskiwania umiejtnoci zawodowych przy licencjacie. W wielu zawodach podane byoby zniesienie ogranicze wejcia do praktycznego wykonywania zawodu. Dlaczego, w sensie ekonomicznym i kulturowym, edukacja jest obecnie tak wana? Dawniej symbolem wejcia w ycie dorose byo zaoenie rodziny. Dzisiaj przesank rozpoczcia dorosoci, uzyskania czego, co dla modych jest bardzo wane, autonomii jest podjcie pracy. O tym, jaka to bdzie praca, jak zdobyta i jak bdzie przebiega w niej kariera modego czowieka, decyduje zarwno wynik edukacji, jak i zdobyta umiejtno uczenia si przez cae ycie, w rny sposb, take z wykorzystaniem modeli i technik nieformalnych. eby te zadania realizowa, niezbdna jest kompleksowo nowoczesnej oferty systemu edukacyjnego.
1 R. Florida, Rise of the Creative Class, Penguin Group, New York 2004.

392

reKoMendacJe dla polityK puBlicznych

reKoMendacJa 3: Niezbdne jest stworzenie warunkw, aby kady mody czowiek mia dostp do wybranej przez siebie dowolnej cieki edukacyjnej, co wymaga prowadzenia polityki wyrwnywania szans przez umoliwienie udziau w edukacji powszechnej kademu dziecku od 3 roku ycia, personalizacj procesw uczenia, by indywidualnie stymulowa rozwj osb uzupeniajcych deficyty lub wysoce utalentowanych. reKoMendacJa 4: Niezbdne jest umoliwienie pozyskiwania kompetencji cyfrowych w szkole (cyfrowa rewolucja edukacyjna zwizana z projektem klasa laptopowa, co wymaga odpowiedniego przygotowania nauczycieli, sprztu i dostpu w szkole do szybkiego, szerokopasmowego Internetu). reKoMendacJa 5: Naley stworzy dobre doradztwo zawodowe w szkole gimnazjalnej oraz zdecydowanie poprawi i unowoczeni szkolnictwo zawodowe, aby wspdziaao z nasz gospodark, co podniesie jego jako i atrakcyjno dla modziey. reKoMendacJa 6: Wana jest poprawa efektywnoci i jakoci studiw, rozwj systemw stypendialnych o prostej formule (kredyt na indeks), stypendia dla wybitnie zdolnych (take aby najlepsi mogli studiowa na uznanych uczelniach zagranicznych) oraz dla doktorantw (pozwalajce na samodzielno utrzymania si) i postdoktorantw. Potrzebne jest rwnie wiksze wsparcie stay zagranicznych oraz obecnoci zagranicznych studentw w Polsce. reKoMendacJa 7: Istot kontynuacji reform edukacyjnych jest zmniejszanie rnic terytorialnych, a tym samym niespjnoci w dostpie do wysokiej jakoci edukacji i zmniejszenie roli obcie wynikajcych ze saboci stymulacji rodzinnej. Polska szkoa powinna wykazywa si zdecydowanie wysz zdolnoci wypracowywania edukacyjnej wartoci dodanej. 5. Niezmiernie istotnym elementem dla wchodzenia modego pokolenia w doroso jest poprawa transferu: edukacja rynek pracy. Do poowy pierwszej dekady XXI wieku osoby z wyszym wyksztaceniem szukajce zatrudnienia atwo zdobyway przewag nad modzie niewyksztacon. Dzisiaj taka zaleno rwnie istnieje bo mimo wszystko atwiej znale prac osobie po studiach, cho wymaga to jednak czasu (do 1 roku). Ale problem startu zawodowego modych to nie tylko zagroenie bezrobociem (w Polsce pozostaje ono relatywnie na takim samym poziomie albo niszym ni w wielu innych krajach). To przede wszystkim niepewno cieki rozwoju zawodowego, potgowana w oczywisty sposb niedopasowaniem systemu edukacji do wymogw zmieniajcego si rynku pracy. Gwne rdo niepewnoci tkwi w tak duym prymacie elastycznych form zatrudnienia, e wytwarzaj one wszystkie symptomy dualnego rynku pracy.
393

reKoMendacJe dla polityK puBlicznych

Czasowe formy zatrudnienia, umowy o dzieo i zlecenia, niekiedy wymuszanie samozatrudnienia daj szans startu w profesji (cho nie zawsze zgodnie z kierunkiem ukoczonej nauki), ale zarazem nie nios satysfakcji w postaci spjnej, bilansujcej si cieki kariery, udziau w szkoleniach, odpowiedniego ubezpieczenia czy gwarancji odpowiednich dochodw, albo co czsto jeszcze waniejsze dugoterminowej pewnoci dochodw, ktre byyby oznak zdolnoci kredytowej dla bankw, szczeglnie istotn nie tyle przy kredytach bieco-konsumpcyjnych, co np. mieszkaniowych (powszechny fenomen kredytw od rodzicw). Zatrudniani tymczasowo modzi pracuj duej (czas pracy), za relatywnie mniejsze wynagrodzenia, w niepewnych warunkach, z tymczasowoci okresu zatrudnienia i z niepewnoci co do przyszej emerytury (niskie skadki). W tym kontekcie warto podkreli, i przyjta w 1999 roku reforma emerytalna bya odpowiedzi na wyzwania przyszoci i wspomagaa poczucie bezpieczestwa emerytalnego dzisiejszych i przyszych modych w przebiegu caej kariery zawodowej. Rozumiejc potrzeb zrwnowaenia systemu (mniejsza skala zaduania si jawnego na przyszo) i bardziej rwnomiernego obciania rnych pokole, nie wolno ju dalej tego projektu podwaa i destruowa. Lepiej go racjonalnie rozwija przez wiksz efektywno oraz rozwj warunkw dla dodatkowego ubezpieczenia w III filarze, opacalnego i jak najwczeniej dostpnego. Wszystkie zjawiska potgujce niepewno s niebezpieczne. Ograniczaj one ten rodzaj startu zawodowego, ktry przez uzyskanie autonomii finansowej ma by oznak dorosoci. Niemono wejcia w doros rol determinuje decyzje o zwizkach i posiadaniu dzieci przesuwajc je znacznie w czasie (nie jest to oczywicie jedyna przyczyna). Ale sia aspiracji jest tak dua, e strategie adaptacyjne do kadych warunkw, byle uzyska prac i dochody, okazuj si silniejsze od pokus wycofania, frustracji czy buntu. Modzi wycofuj si w tzw. NEETs (ani praca, ani nauka, dzieje si tak w caej Europie). Wycofuj si w nadmiernie przeduone mieszkanie z rodzicami, na ich czciowym utrzymaniu tzw. gniazdownicy (zjawisko nasilajce si rwnie w Europie). Wida wyran korelacj midzy gniazdownictwem a zatrudnieniem tymczasowym oraz zagroeniem ubstwem. W duej jednak wikszoci to wanie sia aspiracji generuje mobilno w poszukiwaniu pracy: wyjazdy ze wsi do miast, z maych miast do aglomeracji, czy wielk fal migracji zagranicznych (nasilon zwaszcza po akcesji do UE), ktra owocuje dualizmem ycia i zakorzenienia, przynoszc z jednej strony szanse wynikajce ze styku kultur i dowiadcze (efekt pozytywny tygla kulturowego), z drugiej natomiast niosc zagroenia alienacj. Elastyczno rynku pracy jest niezbdna dla rozwoju spoecznego i wzrostu gospodarczego, produktywnoci, efektw makroekonomicznych. Ale rodzi si pytanie o ciek stabilizacji zatrudnienia, o to, jak poczy niezbdn elastyczno startu z uzyskiwaniem po pewnym czasie coraz wikszej stabilnoci zatrudnienia (przy czym nie chodzi tu o dawne, o trwae miejsce pracy przy jednym warsztacie, lecz o jej pewno i socjalne zabezpieczenie). reKoMendacJa 8: Programy Aktywnej Polityki Rynku Pracy finansowane z Funduszu Pracy nie powinny by ograniczane oraz naley je uelastyczni tak, by mona byo zatrudnia absolwentw w samorzdach w celu realizacji projektw
394

reKoMendacJe dla polityK puBlicznych

zadaniowych, czy studentw oraz uczniw w okresach specjalistycznych praktyk zawodowych. Rwnolegle naley wprowadzi obowizek zatrudniania na stabilniejszy okres, po czasie stau u pracodawcy. reKoMendacJa 9: Naley wzmocni warunki prawne, by zatrudnienie sezonowe (przy zgodzie stron: pracownika i pracodawcy) mogo by powtarzalne i traktowane jako element stabilnoci, co zwikszyoby wiarygodno pracownika u kredytodawcw. reKoMendacJa 10: Trzeba zwikszy elastyczno wymogw dotyczcych telepracy, tak by na wiksz skal rozwija t form zatrudnienia, take dla matek na urlopie wychowawczym, z zachowaniem czci uprawnie urlopu wychowawczego. reKoMendacJa 11: Trzeba stworzy model promocji przedsibiorczoci innowacyjnej, zwikszajc zachty do start-up-w innowacyjnych, przeznaczajc na ten cel odpowiednie granty, dziki pozyskaniu ktrych modzi mikroprzedsibiorcy bd w stanie zamawia projekty badawcze i wdraa innowacyjne rozwizania. reKoMendacJa 12: Naley stworzy warunki, by nie podwyszajc nadmiernie kosztw pracy, zarazem zagwarantowa odpowiednie ubezpieczenie spoeczne osobom zatrudnionym w nietypowych formach zatrudnienia. 6. Szczeglnie istotnym problemem jest dostrzeenie w charakterystyce sytuacji modego pokolenia spraw zwizanych ze zmieniajc si rol kobiet. Rosn aspiracje i ambicje dziewczt, co wida w wynikach bada PISA dotyczcych rozumienia tekstw, wikszej presji na uzyskiwanie wyksztacenia wyszego i dopasowywania si do wymogw zwizanych ze wzrostem gospodarczego znaczenia usug. Ju dzisiaj w populacji osb z wyksztaceniem wyszym jest 700-800 tys. kobiet wicej ni mczyzn. I mimo ogranicze oraz barier zwizanych z nierwnym traktowaniem (niszych przecitnie pac, hamowania awansu, niedoceniania profesjonalizmu, tworzcych rne typy praktyk dyskryminacyjnych), wida olbrzymie osignicia w poprawie pooenia spoecznego kobiet. Zmieniaj si wzorce poszukiwania i doboru partnerw, z takich, gdzie bardziej decydowa status materialny, na takie, gdzie istotniejsza jest wsplnota wzorca kulturowego (co porednio zwiksza trend rozwojowy bycia singlem). Silne aspiracje powoduj, e mobilno i adaptacyjno modych kobiet jest wiksza ni mczyzn, co wida w wyborach migracyjnych (gwny impet wzgldnie staej migracji po 2004 roku obj mode kobiety z wyszym wyksztaceniem). Efektem jest zmiana struktury demograficznej populacji wsi i maych miast oraz silna konkurencyjno i rywalizacja zawodowa w grupie modych kobiet. Z drugiej strony jednak wanie w grupie kobiet wida najwiksze fale przypyww do sfery biernoci zawodowej. Przyczyn tego jest albo nadmierne, wykluczajce z rynku pracy, obcienie obowizkami domowymi, albo niemono znalezienia
395

reKoMendacJe dla polityK puBlicznych

rwnowagi midzy prac a funkcjami rodzinnymi, albo maa ze wzgldu na nisze wyksztacenie atrakcyjno dla pracodawcy. Rewersem silnych aspiracji i byskotliwych karier kobiet mog by wic rwnie silne zagroenia wykluczeniem z procesw spoecznych i rynku pracy. Rosnca samodzielno kobiet na rynku pracy i w yciu publicznym jest kluczowym czynnikiem rozwojowym i modernizacyjnym. Poprawa warunkw do bardziej rwnego lokowania si kobiet w systemie edukacji oraz na rynku pracy, wraz ze wsparciem dla pozytywnego czenia aspiracji prywatnych z ambicjami profesjonalnymi, winna zatem przynie zwielokrotniony efekt rozwojowy. reKoMendacJa 13: Promowa rwne traktowanie kobiet i mczyzn, co oznacza konsekwentne wypenianie w praktyce istniejcego prawa, cznie z zapisami dotyczcymi kwotowego udziau kobiet w rnego typu przedstawicielstwach. reKoMendacJa 14: Upowszechnia nowe wzorce zatrudniania i rozwoju kobiet pracownikw, bardziej dostosowane do zmiennoci cyklu ycia rodziny i dopasowane do rnego typu wyksztacenia oraz moliwoci zawodowych kobiet (w tym wspiera zdobywanie nowych kwalifikacji kobiet decydujcych si na powrt po okresie przerwy na rynek pracy lub bez dowiadczenia startu zawodowego, poprzez specjalne programy aktywizacji z Funduszu Pracy). 7. Wczenie Polski po 1989 roku w obieg rozwoju i przeobrae wiata przynioso szereg zmian kulturowych. Jedn z nich jest podleganie rodziny procesom deinstytucjonalizacji, przesuwanie startu w ycie rodzinne (zwizane z potrzeb wchodzenia w doroso poprzez zdobycie stabilnej pracy i autonomii materialnej) czy budowanie partnerskich zwizkw nastawionych na posiadanie dzieci. W Polsce i tak dalej mamy wzgldnie niski redni wiek zawierania pierwszych maestw, w stosunku do UE relatywnie mniejsz skal rozwodw oraz niszy redni wiek rodzenia dzieci (w Polsce okoo 28,5, a w UE 30 lat). Badania pokazuj deklarowan na wysokim poziomie ch posiadania dzieci, ale odsaniaj rwnie lki wynikajce z niepewnoci warunkw materialnych do ich wychowywania. Strategie rodzinne i prokreacyjne s zatem o wiele bardziej wiadome obecnie ni dawniej. Rnicuj si take coraz bardziej formy zwizkw. Ze wzgldu na realizowanie rnorodnych wzorcw tzw. nowego porzdku sentymentalnego ronie znaczenie wieloci typw aktywnoci seksualnej i emocjonalnej. Dawniej kategori mioci wizalimy w spoeczestwie ze szczciem osobistym i udanym yciem rodzinnym, dzisiaj podkrelany jest zwizek tej kategorii z indywidualnym poszukiwaniem wzorcw intymnoci. Nie zmienia to faktu, e znajdujemy si w takiej fazie przemian obyczajowych i ekonomicznych, e taka sama jest skala preferencji dla tradycyjnego modelu rodziny oraz dla partnerskiego i odwrconego (po 26%), przy lekkiej dominacji modelu semi-partnerskiego (oboje pracuj, ale ciar funkcji domowych spoczywa na kobiecie 32%). Troska o lepsz jako ycia jest zupenie zrozumiaa. Nie dziwi wic, e z jednej strony gospodarstwa domowe ludzi modych s wyposaone lepiej ni pozostaej czci spoeczestwa, podobnie jak mode zwizki radz sobie o wiele bardziej z domykaniem
396

reKoMendacJe dla polityK puBlicznych

budetw rodzinnych w skali miesica ni starsze grupy spoeczestwa. Inna jest te struktura rozkadu wydatkw, bardziej nastawiona na wartoci postmaterialne, powizane ze spdzaniem czasu wolnego i rwnowag pracy i ycia, cho przecie jest oczywiste, e nie dotyczy to w takim samym stopniu wszystkich modych rodzin. Nie ulega jednak wtpliwoci, i parametry mieszkaniowe s w Polsce jednymi z najgorszych w Europie (powierzchnia, standard, liczba pokoi na osob, koszty eksploatacji) i nie na miar aspiracji modego pokolenia, szczeglnie jeli mwimy o grupach niej uposaonych i niemogcych liczy na wsparcie kredytowe rodzicw. Dalece niesatysfakcjonujce s te warunki do czenia pracy i opieki nad dziemi (w tym niski poziom elastycznoci zachowa pracodawcw, dotyczcych dopasowywania organizacji pracy do cyklu potrzeb rodzinnych pracownikw: kobiet i mczyzn) oraz dostpno (w sensie instytucjonalnym i cenowym) opieki dla dzieci. Przy zaoeniu wyduajcej si aktywnoci osb 50-55+ trudne moe by w nadchodzcych latach dalsze korzystanie przez mode rodziny z usug emerytowanej babci w formule bardzo wczesnego opuszczenia rynku pracy. Wszystkie opisane wymiary zakadania i istnienia wspczesnej modej rodziny w Polsce pokazuj dramatycznie dylemat midzy wyborem satysfakcjonujcej samodzielnoci yciowej a zaoeniem rodziny. Sugerowane rozwizania musz delikatnie budowa rwnowag pomidzy popraw instytucjonaln a akceptacj zmieniajcych si i wybieranych przez mode pokolenie kulturowych wzorcw ycia razem. reKoMendacJa 15: Promowa i upowszechnia stosowanie nowych rozwiza wspomagajcych elastyczne czenie pracy zawodowej rnego typu z penieniem funkcji opiekuczych (co dotyczy powinno zarwno zmian w Kodeksie Pracy, jak i nowych postaw pracodawcw, inwestujcych w ten sposb w rwnowag pracy i ycia pracownikw). reKoMendacJa 16: Zwikszy praktyczn dostpno opieki nad dziemi do lat 3 poprzez wyposaenie przyjtych ju rozwiza prawnych w warunki finansowe realizowanych programw oraz rozwin formu wsparcia dla rodziny przez tzw. asystentw rodziny. reKoMendacJa 17: Wprowadzi w ycie rozwizania w systemie edukacji upowszechniajce edukacj przedszkoln na poziomie docelowo co najmniej 90% udziau dzieci w kadym roczniku od 3 do 5 lat, co sprzyja bdzie wyrwnywaniu szans edukacyjnych dzieci oraz zmniejszy koszty alternatywne ponoszone przez rodzicw. reKoMendacJa 18: Wypracowa nowy model wsparcia opieki zdrowotnej dla dzieci w szkoach, poprzez dostpno opieki pielgniarskiej oraz lepszej jakoci profilaktyk zdrowotn (badania okresowe stanu zbw i narzdw ruchu oraz przeciwdziaanie tendencji do otyoci wrd dzieci, co wymaga zorganizowanej i mocnej promocji zdrowego ywienia).
397

reKoMendacJe dla polityK puBlicznych

reKoMendacJa 19: Wprowadzi zmiany w systemie wiadcze rodzinnych, by wzrosa ich dostpno w realnej sytuacji zagroenia ubstwem, ale w powizaniu ze wsparciem na rzecz wydobycia si z ubstwa (by unikn trwaej puapki uzalenienia od zasikw spoecznych) oraz z nakierowaniem gwnych dziaa na rodziny wysoko wielodzietne. reKoMendacJa 20: Dokona analizy moliwoci wikszego skupienia wsparcia na rzecz wzrostu dzietnoci poprzez ulgi podatkowe w wikszej skali na dzieci od trzeciego w rodzinie. reKoMendacJa 21: Rozwija promocje zmian kulturowych i mentalnych, by rosa akceptacja dla rozwiza wspierajcych dzieci i zwizki osb wychowujcych dzieci, bez wzgldu na stron formaln relacji midzy partnerami. reKoMendacJa 22: Dokona radykalnych zmian w opiece nad dziemi niepenosprawnymi w celu wzmocnienia ich potencjau rozwojowego poprzez adekwatny system edukacji (od przedszkola do szkoy wyszej), umoliwiajcy w przyszoci usamodzielnienie yciowe poprzez podjcie pracy. reKoMendacJa 23: W celu poprawy warunkw mieszkaniowych modej generacji, przygotowa nowy program, w wyniku ktrego pojawi si lepsza oferta mieszka na wynajem, zorganizowane zostan elastyczne formy czasowego uzyskiwania mieszkania z puli budownictwa socjalnego na start yciowy przy niskich dochodach. Jednym z celw i zada programu bdzie rwnie udostpnianie dugoterminowych kredytw przy wikszym zaufaniu do zdolnoci kredytowej modych klientw oraz ewentualne wsparcie porczeniowe pastwa, czy stworzenie warunkw dostpnoci instrumentw dunych wspomagajcych kredyt hipoteczny i jego uzyskanie. 8. Rozstrzygnicie wielu dylematw startu zawodowego i yciowego modego pokolenia jest kluczowe dla wykorzystania potencjau innowacyjnoci tej generacji. Analizy orientacji yciowych ujawniaj, e w grupie 19-latkw a 30% charakteryzuje si niekonwencjonalnoci podejcia do wasnych aspiracji i celw, skupia si na wyrafinowanej konsumpcji i zamierza osiga ponadprzecitne cele. W starszej grupie wiekowej (modych dorosych) jest ich ju o poow mniej. I pewnie, patrzc z socjologicznego punktu widzenia, jest to zjawisko normalne, powtarzalne w historii i rnych krajach. Niemniej jednak warto zdefiniowa, jakie s realne warunki konfrontacji takich ambitnych postaw z rzeczywistoci wejcia w ycie dorose, oraz ktre z cech i potencjaw innowatorskich warto specjalnie rozwija, nawet mimo ograniczonych warunkw wsparcia. Po 20 latach transformacji wida rwnie, e innowacyjno zachowa modych ludzi w Polsce nie polega na wydobywaniu i wzrocie potencjau buntu. Raczej
398

reKoMendacJe dla polityK puBlicznych

na elastycznej i twrczej adaptacji i budowaniu strategii pozwalajcych chwyta swoisty wiatr w agle, by realizowa wasne aspiracje, w tym rwnie te dotyczce konsumpcji. S one kluczowe dla dobrego zdefiniowania celw wasnych, indywidualnych, zogniskowanych na poprawie jakoci ycia. Ale zarazem maj one fundamentalne znaczenie dla uczynienia z gospodarstw domowych naprawd istotnego stymulatora rozwoju i wzrostu gospodarczego. Sens indywidualny i spoeczny spotyka si w obszarze nowoczenie pojmowanej konsumpcji z sensem ekonomicznym. Dzisiejsze mode pokolenie (troch inaczej ni starsza generacja i modzi wkraczajcy w ycie dorose zaraz po 1990 roku poszukujcy we wzorcach konsumpcyjnych kompensaty za czasy niedoboru) realizujc potrzeby materialnego posiadania mie nie chce ju w prosty sposb kompensowa niedoboru, bo yje coraz powszechniej w warunkach spoeczestwa i gospodarki postniedoboru (z bardziej zoon filozofi wyboru stylu konsumpcji). To oznacza, e coraz czciej mie suy by w zgodzie z rozpowszechniajcymi si i przesuwajcymi punkt cikoci dominujcych zachowa spoecznych i ekonomicznych modelami postmaterialnymi (cho w oczywisty sposb nie we wszystkich grupach jest wiele takich, gdzie prosta kompensacja konsumpcyjna nadal dominuje i gdzie posiadanie rzeczy traktowane jest jako podstawowy wyznacznik wasnej wanoci i wartoci). Udzia w konsumpcji wytwarza energie aspiracyjne; dane z analiz i statystyk pokazuj, jak poprawia si kondycja materialna pozwalajca na realizacj rnych yciowych potrzeb. Oferta wspczesnego rynku jest powszechna i dokada si wszelkich stara, aby bya dostpna produkty modne niekoniecznie musz by drogie i trudno osigalne, czsto bywaj wanie dostpne i modne przez swoj oryginalno, ekscentryczno, niszowy charakter czy naladownictwo drogich oryginaw. Tak jak z edukacj ktra rnicuje spoecznie, a zarazem otwiera szanse na zniwelowanie rnic podobnie dzieje si z adresowanymi do modych i powstajcymi wrd nich wzorcami konsumenckimi: rnicuj, ale pozwalaj zrwnywa statusy i pooenie. Dzieje si tak jednak tylko i wycznie wwczas, gdy modzi maj dostp do dochodw, czyli do samodzielnoci z tytuu pracy. Nierwnoci w konsumpcji wprost zale od nierwnoci dochodowych, cho przez specyfik wspczesnej oferty marketingowej w zdecydowanie mniejszej skali ni dawniej. Dodatkowym, ubocznym efektem jest swoista nastolatyzacja wzorcw konsumpcyjnych i kulturowych w pokoleniu rodzicw. Z czasem wymusi to moe ich wiksz gotowo na dusz aktywno zawodow, by nastolatyzujc si, nie odstawa konsumencko od mainstreamu. Jeeli zatem mode pokolenie Polakw poprzez uczestnictwo w boomie edukacyjnym, a w przyszoci poprzez jeszcze wiksz popraw parametrw edukacyjnych oraz uczestnictwo w procesie wielkiego impetu zmian cyfrowych ma wszelkie przesanki, by budowa nowe przewagi konkurencyjne (doceniajc yciowo warto pracy i kariery zawodowej), to sia jego innowacyjnoci zalee bdzie take od inspiracji, jakie pyn dla ycia i pracy z jakoci ycia oraz warunkw do wzrostu potencjau kreatywnoci. To dlatego we wspczesnych modelach rozwojowych dostrzega si tak si metropolii i regionw metropolitalnych, bo to one tworzc metropolitalne style ycia, organizacji biznesu i przestrzeni, generuj warto dodan o charakterze ekonomicznym. A zatem nie tylko nowoczesne formy organizacji pracy, z wykorzystaniem
399

reKoMendacJe dla polityK puBlicznych

technik kooperacji i komunikacji, dostpem do wiedzy (w modelach macrowikinomics 2), twrczo przeobraajce otaczajc kultur w twr o charakterze konwergentnym (przenikanie si przekazw z rnych mediw), lecz take sposb spdzania wolnego czasu decydowa mog, a na pewno bd w nadchodzcych latach, o wzrocie nowego typu produktywnoci, czyli efektw zbudowania nowych przewag konkurencyjnych. Knowledge economy i leisure time s dwoma wymiarami tego samego trendu rozwojowego, przy wszystkich zastrzeeniach co do ograniczonoci czasu wolnego w warunkach tak silnej orientacji na prac i karier zawodow (cho zarazem ronie znaczenie prywatnoci i wsplnotowoci spotka typu domwki etc.). Jedynym problemem jest tu niebezpieczestwo zwizane z tak siln orientacj na prac i karier zawodow w modym pokoleniu, e w rezultacie dzieje si to czsto (wida ju oznaki takich tendencji) kosztem zdrowia. Wzrost chorb o podou emocjonalno-psychologicznym w grupie wiekowej 25-35 lat jest zjawiskiem wymagajcym analizy i reakcji. To, co jednak dla budowy nowych przewag konkurencyjnych jest szczeglnie istotne, dotyczy wzrostu rozumienia roli Internetu i jego funkcji (zarwno w obszarze zawodowym, jak i formie spdzania czasu wolnego, uczestnictwa w portalach spoecznociowych, gdzie np. Polska ma wysokie wyniki) w stymulowaniu kreatywnoci i kooperacji oraz tradycyjno-nowoczesnego sposobu uczestnictwa w kulturze. Zarwno czytanie ksiek od wczesnego dziecistwa, jak i udzia w audiowizualnych przekazach w roli odbiorcy, ale i twrcy (prosument3: producent i konsument we wspczesnych formach kulturowej ekspresji) zwikszaj potencja wyobrani, przekadajcy si na efekt wysokiej, ekonomicznej stopy zwrotu w pracy jako twrczoci. Cech wspczesnego uczestnictwa w kulturze jest co, co brzmi okropnie maskluzywizm. Kultura jest masowa, popularna w rnych obiegach i treciach, ale zarazem odbierana niszowo, z kultywowaniem indywidualnego, swoicie ekskluzywnego podejcia. Dlatego wielkomiejska oferta kultury ma co z wielobranowej galerii, tak jak swoboda doboru prezentacji na You Tube. Kluczem jest, by poza uczestnictwem w tak pojmowanej rwnowadze pracy i ycia nie zostali mieszkacy obszarw o mniejszym nasyceniu ludnoci, dostpnoci transportow, przemysem i usugami czy moliwociami spdzania czasu wolnego. Procesy dyfuzyjne, budowanie potencjaw wzrostu terytoriw o niszych dzisiaj parametrach rozwojowych, krtko mwic nowoczesna polityka spjnoci winna to mie szczeglnie na uwadze. Z punktu widzenia rozwoju Polski, polityce spjnoci potrzebny jest zatem mocno podkrelany wymiar generacyjny i terytorialny. reKoMendacJa 24: Stworzy warunki, gwnie regulacyjne i zwizane z dostpnoci usug i treci w Internecie (e-pastwo) oraz penym otwarciem zasobw publicznych w celu wykorzystania cakowitych moliwoci czynnikw cyfryzacji jako nonika innowacji dla innowatorw modej generacji i caego spoeczestwa.
2 3 D. Tapscott, A. D. Williams, Wikinomics, How Mass Collaboration Changes Everything, Penguin Group, New York 2006; Macrowikinomics, Rebooting Business and the World, Penguin Group, New York 2010. Por. A. Toffler, The Third Wave, Morrow, New York 1980.

400

reKoMendacJe dla polityK puBlicznych

reKoMendacJa 25: Przygotowa do wdroenia programy zwikszajce dostpno do kultury (ksiki, rozwj sieci bibliotek, digitalizacja zasobw kultury kanon krajowy i zagraniczny) oraz odpowiednio wprowadzajce do szk edukacj kulturaln, tak by zwiksza potencja kreatywnoci spoeczestwa. reKoMendacJa 26: Stworzy prawne i materialne warunki dla realizacji w mediach nowoczesnej misji publicznej, co powinno sprzyja wzrostowi uczestnictwa w kulturze, rozumieniu wiata, udziaowi w otwartych debatach publicznych. reKoMendacJa 27: Stworzy oglnokrajow sie WIETLIKW, jako centrw rozwoju spoeczno-kulturowego, pozwalajcych na stosowanie innowacyjnych metod wczania w kultur, pomocy nieprzystosowanym, wyrwnywania szans cywilizacyjnych, zdobywania praktycznych umiejtnoci i kompetencji przydatnych na rynku pracy (o krajowych standardach i specyfice lokalnej, z liderami animatorami rozwoju lokalnego). reKoMendacJa 28: Upowszechni ide tworzenia regionalnych i powiatowych CENTRW KOPERNIK, nastawionych na promocj wiedzy, atrakcyjne formy wyjaniania procesw i zdarze naturalnych, pomoc w innowacyjnej edukacji. reKoMendacJa 29: Stworzy warunki (jeli trzeba, poprzez wymogi legislacyjne zwizane z zagospodarowaniem przestrzeni) dla tworzenia dospoecznych miejsc publicznych w przestrzeni publicznej miast i osiedli, tak by zwiksza sieciowy i nastawiony na budow kapitau spoecznego charakter relacji midzyludzkich, a zarazem rozwija rne formy spdzania czasu wolnego. reKoMendacJa 30: Poprawi (w ramach strategii rozwoju transportu) dostpno transportowo-komunikacyjn orodkw peryferyjnych z centrami rozwoju, w celu wzmocnienia wizi funkcjonalnych i zmniejszenia rnic cywilizacyjnych o charakterze terytorialnym. 9. Jakie jest ycie obywatelskie modego pokolenia? Wiele analiz, dotyczcych zreszt nie tylko Polski, potwierdza, i krgi generacyjne modego pokolenia yjc w warunkach spoeczestwa ryzyka (Beck4) czy pynnej nowoczesnoci (Bauman5), nie tworz wyrazistego oblicza, dajcego si dobrze opisa. Rwnoczenie cechuje je brak swoistego wsplnego dowiadczenia pokoleniowego. Czy zatem wielo moliwych tosamoci jest ograniczeniem rozwoju

4 5

U. Beck, Spoeczestwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesnoci, Scholar, Warszawa 2004. Z. Bauman, Liquid Modernity, Polity Press, Cambridge 2000.

401

reKoMendacJe dla polityK puBlicznych

i siy przyszego oddziaywania na rzeczywisto, czy raczej w dobie spoeczestwa otwartego i rosncego znaczenia spoeczestwa sieci, moe okaza si korzyci? Polskie mode pokolenie poza specyficznym zrywem do udziau w wyborach 2007 roku, poza wyrazist prezentacj i afirmacj wasnych wartoci i emocji w okresie po mierci Jana Pawa II wiosn 2005 raczej jest indyferentne polityczne. I chyba indyferentyzm jest silniejszy od wiadomej i zorganizowanej kontestacji. Deklarowany indyferentyzm modziey nie oznacza jednak niedostrzegania wagi spraw politycznych i publicznych, nie jest przejawem totalnej obojtnoci. Wyraa jedynie dystans wikszoci (bo nie elitarnych grup politycznych modego pokolenia) do pewnego sposobu uprawniania polityki, jakoci debaty publicznej, zinstytucjonalizowanej sceny politycznej. Przyczyn owego dystansu moe by skupienie na wasnych sprawach, koniecznoci dawania sobie rady z wyzwaniami trudnego ycia, jak i przekonanie, i ich wybory polityczne tylko w ograniczony sposb mog wpywa na rzeczywisto. Jest to zatem lekki, cho znaczcy przejaw braku zaufania do instytucji wadzy. Pokazuje wic ograniczono kapitau spoecznego. Szans na popraw i zmian sytuacji mogaby by wiksza efektywno, sprawno pastwa w dziaaniu, co przekonywaoby do skutecznoci polityki w jej wymiarze publicznym. Pytaniem uzupeniajcym, by zrozumie postawy modej generacji, jest kwestia udziau w yciu obywatelskim, swoistego deficytu obecnoci w tym obszarze. Stosunkowo mao Polakw angauje si w wolontariat, a ci, ktrzy to czyni (mowa o modych) kilkukrotnie czciej ni w innych krajach pobieraj z tego tytuu rnego rodzaju certyfikaty, by ewentualnie spoytkowa to jako nonik rozwojowy wasnej kariery zawodowej. A przecie zarazem ronie znaczenie uczestnictwa w rnego typu nieformalnych aktywnociach obywatelskich, grupach spoecznych, rodowiskach tylko w innej postaci, ni daje si to oficjalnie zdiagnozowa. Wzrost uczestnictwa w wirtualnej rzeczywistoci sieci niesie popraw zaangaowania, tym bardziej, e wanie w tym obszarze modzi znaleli warto koncentrujc ich oczekiwania i potrzeby ze sfery wartoci, podkrelajc rol wolnoci w Internecie. Analizowane dane pokazuj, e indyferentyzm publiczny i deficyty obywatelskie modego pokolenia s pochodn niepewnoci co do wasnej przyszoci. To drugi wymiar, drugie oblicze samodzielnoci i strategii dostosowawczych. Nie zmienia to jednak faktu, e patrzc na otaczajc rzeczywisto w jej wymiarze publicznym, modzi wanie patrz, czyli obserwuj. Jakie warunki s potrzebne, by przy wieloci tosamoci, zindywidualizowanej odpowiedzialnoci za siebie i wasn przyszo, uznaniu dla sfery wolnoci w Internecie przej z pozycji obserwatora na pozycj aktora? Potrzebna jest scena, potrzebna jest widownia oraz moliwoci prby, by uy tej teatralnej metafory... I musi chodzi o wasn scen, wasne przedstawienie... reKoMendacJa 31: Stworzy mechanizmy udziau i konsultacji w przygotowywaniu decyzji publicznych na miar demokracji partycypacyjnej (w maej lokalnej skali rozwija inicjatywy zwizane z budetami partycypacyjnymi) z uyciem nowoczesnych technologii komunikacyjnych (sieci), budujc model otwartego rzdu zarazem warunki przejcia ze statusu obserwatora do roli aktora dla modego pokolenia.
402

reKoMendacJe dla polityK puBlicznych

reKoMendacJa 32: Stworzy nowe warunki dla swobody dziaania spoeczestwa obywatelskiego i jego instytucji (midzy innymi NGO w rnych postaciach), wzmacniajc je przez dugofalowy projekt budujcy wieloletni program finansowego wsparcia elaznego kapitau tych organizacji (nowy Fundusz Inicjatyw Obywatelskich grantowany z budetu w takiej skali, w jakiej obywatele poprzez odpis 1% finansuj aktywno inicjatyw spoecznych). reKoMendacJa 33: Wypracowa nowy sposb funkcjonowania realnych organizacji przedstawicielskich modziey na rnych poziomach i w rnych obszarach, dajc im realne zadania do wykonania i wspomagajc tym samym rzdow koordynacj dziaa na rzecz modego pokolenia. 10. Jedna z powaniejszych obaw dotyczcych wspczesnej modziey przewiduje, e moe to by stracone pokolenie. Mode pokolenie Polakw nie powinno zosta stracone. Ma w sobie potencja innowacji i kreatywnoci, ma przewagi, jest w perspektywie lat nadchodzcych szans i nadziej. S trzy najbardziej znaczce i niebezpieczne zagroenia. Pierwsze dotyczy obszaru niepewnoci zwizanego z podejmowaniem dorosoci we wszystkich jej wymiarach. Nie chodzi tu o cieplarniane warunki, bo to pokolenie nigdy ich nie miao i zawsze osigao swoje cele, popraw losu dziki wasnemu wysikowi i aspiracjom. Niemniej jednak wydaje si, e dzisiaj dla tego pokolenia i dla nastpnych potrzebna jest kompleksowa polityka startu yciowego (praca, dom, dzieci), stosujca dobrze dobrane, selektywne i efektywne narzdzia. Drugie zagroenie wie si z czynnikami, ktre wsplnotow energi tej generacji mog osabi, bowiem skala nierwnoci i niespjnoci bdzie tak dua, i nie nastpi kumulacja efektu wzgldnie zrwnowaonej aktywnoci caej generacji (a jest to drugi powojenny wy demograficzny!). To wymaga dziaa na rzecz wyrwnywania szans, przeamywania rnic cywilizacyjnych midzy miastem a wsi, dobrze pojtego egalitaryzmu w celach i realizacji polityk publicznych, poczonego z odpowiedzialnoci ludzi za siebie. Kluczowe jest tu dodanie do regionalnego, terytorialnego wymiaru polityki spjnoci (krajowej i z uyciem rodkw zewntrznych) wymiaru generacyjnego, take nastawionego na solidarno midzy pokoleniami. I trzeci obszar barier, ktrych istnienie prowadzi moe do zjawiska straconego pokolenia, to bariery udziau w yciu publicznym, zarwno powizane z niskim kapitaem spoecznym i maym zaufaniem do pastwa, jak i nieprzejrzystoci rl przeznaczonych dla obywateli w procesie demokratycznego rzdzenia, w tym dla modej generacji blokowanej przez swoich historycznych poprzednikw. adna polska generacja nie miaa i tak sprawnie nie wykorzystaa, przy wszystkich sabociach i bdach, swojej historycznej szansy, jak szeroko pojmowane pokolenie Solidarnoci (w sensie grupy wiekowej, przy wszystkich rnicach politycznych rodowodw) z miejscem dla Lecha Wasy, Tadeusza Mazowieckiego, Jarosawa Kaczyskiego, Jana Krzysztofa Bieleckiego, Jerzego Buzka, ale i Aleksandra Kwaniewskiego czy Leszka Millera, a obecnie Donalda Tuska by wymieni tylko niektrych i yjcych. Dziedzictwo polskiej historii zostao utrzymane oraz rozwinite. Teraz, po przeszo 30 latach, pora przekazywa midzypokoleniowe zobowizania nie tylko dorobek, ale przede wszystkim tworzy woln przestrze dla nowej
403

reKoMendacJe dla polityK puBlicznych

generacji, jej energii i kompetencji, jej wizji, jej przywdztwa. To byby prawdziwie patriotyczny i nowoczesny zarazem, skuteczny, efektywny model przekazywania wadzy w demokracji, bez swoistego kulturowego ojcobjstwa. W demokracji, dla ktrej wymiar generacyjny jest istotny, bo tworzy obszar wsplnoty, jako zadania i wsplnej odpowiedzialnoci. reKoMendacJa 34: Wprowadzi do polityk publicznych rnego rodzaju wymiar generacyjny i stworzy w realizacji celw POLSKI 2030. TRZECIA FALA NOWOCZESNOCI warunki dla nowoczenie pojmowanego wzrostu spjnoci spoecznej, szczeglnie w ujciu terytorialnym. reKoMendacJa 35: Stworzy polityczny klimat dla debaty o solidarnoci i wymianie midzygeneracyjnej, prowadzc j z uznaniem i szacunkiem dla odrbnoci wiatopogldowych i ideowych, rnic w pogldach politycznych, ale w poszukiwaniu celu, jakim jest dobro wsplne oraz przekazywanie przywdztwa.

Warszawa, 31 lipca 2011 roku Micha Boni

404

Bibliografia
Modzi 2011

Accession Monitoring Report. May 2004 September 2008, Home Office, UK Border
Agency 2008. Adamski W., Mode pokolenie Ameryki, PWN, Warszawa 1977. Agnew R., Foundation for a general strain theory of crime and delinquency, Criminology 1992, nr 30 (1). Agnew R., L. Broidy, Gender and crime: a general strain theory perspective, Journal of Research in Crime and Delinquency 1997, nr 34 (3).

Aktywno Ekonomiczna Ludnoci Polski, II kwarta 2009, GUS, Warszawa 2009. Aktywno turystyczna modziey, Ministerstwo Sportu i Turystyki, Departament
Turystyki, Warszawa, 28 lipca 2010.

Analiza wpywu uwarunkowa demograficznych na rozwj szkolnictwa wyszego do 2020 roku, Ekspertyza Instytutu Rozwoju Kapitau Intelektualnego im. Sokratesa,
Warszawa 2010. Appadurai A., Nowoczesno bez granic, Universitas, Krakw 2005.

Badanie Barometr Manpower Perspektyw Zatrudnienia Polska. Raport z badania IV kwarta 2010 roku. Badanie Barometr Manpower Perspektyw Zatrudnienia Polska. Raport z badania I kwarta 2011 roku. Badanie firm rodzinnych. Raport kocowy, PARP, Warszawa, grudzie 2009.
Bk P., Powody biernoci politycznej modziey w jej wasnych opiniach o sobie, praca magisterska powstaa w IS UMK, Toru 2004. Banderski G. i in., Przedsibiorczo akademicka, Raport z badania, PARP, Warszawa 2009. Baranowska A., Pogldy i preferencje dotyczce ekonomicznego modelu rodziny [w:] I. Kotowska i in., Aktywno zawodowa i edukacyjna a obowizki domowe w wietle bada empirycznych, IBnGR, Warszawa, 2006. Bauman Z., Liquid Modernity, Polity Press, Cambridge 2000. Bauman Z., Pynna nowoczesno, Wydawnictwo Literackie, Krakw 2004.
405

BiBliografia

Bauman Z., Wieloznaczno nowoczesna. Nowoczesno wieloznaczna, PWN, Warszawa 1995. Bawin-Legros B., Intimacy and the New Sentimental Order, Current Sociology 2004, t. 52, nr 2. Beck U., Spoeczestwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesnoci , Scholar, Warszawa 2002. Bell D., Kulturowe sprzecznoci kapitalizmu, PWN, Warszawa 1988. Bently T., K. Oakley, The Real Deal: What Young People Really Think about Government, Politics and Social Exclusion, Demos, London 1999. Biaecki I., Biedni pac za studia, bogaci dostaj si na uczelnie bezpatne, Gazeta Wyborcza 2003, nr 156. Biernat T., P. Sobierajski, Modzie wobec maestwa i rodziny. Raport z bada, Toru 2007. Biernat T., Spoeczno-kulturowe uwarunkowania wiatopogldu modziey w okresie transformacji, Wydawnictwo UMK, Toru 2006.

Bilans aktywnoci kulturalnej Polakw w roku 2009, CBOS, Warszawa 2009.

Biuro ds. Osb Niepenosprawnych, Raport dotyczcy liczby studentw Uniwersytetu Jagielloskiego z zaburzeniami psychicznymi oraz chorujcych psychicznie, Krakw, 10 grudnia 2010. Bomba J., Smutny wiat ludzi modych, Sprawy nauki, artyku dostpny na: http:// www.sprawynauki.waw.pl/?section=article&art_id=2030. Borowicz R., Nierwnoci spoeczne w dostpie do wyksztacenia, Wydawnictwo Wszechnicy Mazurskiej, Olecko 2000. Boski P., O dwch wymiarach Lewicy-Prawicy na scenie politycznej i w wartociach politycznych polskich wyborcw [w:] J. Reykowski (red.), Wartoci i postawy Polakw a zmiany systemowe. Szkice z psychologii politycznej, IP PAN, Warszawa 1993.

Budety gospodarstw domowych w 2009 r., GUS, Warszawa 2010. Budety gospodarstw domowych w 2009 roku, GUS, Warszawa 2010.
Burda P., Krajowy Konsultant ds. Toksykologii Klinicznej, Dopalacze, prezentacja na spotkaniu Zespou ds. Modziey w KPRM, 22.10.2010.

406

BiBliografia

Choroszewicz M., P. Wolff, Population and social condition, Eurostat Statistics in Focus 50/2010.

Co zmienio si w stylu ycia Polakw w ostatnim dwudziestoleciu? CBOS, 2009.

Collins R., The credential society, Academic Press, New York 1979. Czapiski J., T. Panek, Diagnoza spoeczna 2009. Warunki i jako ycia Polakw, Rada Monitoringu Spoecznego, Warszawa 2009. Czarnecka J., Cechy idealnego partnera i idealnego zwizku w opinii polskich singli i singielek, AUL, Folia Sociologica 2009, nr 34. Czarnecka J., Polscy single jako konsumenci: dzi i jutro [w:] J. Kowalski, A. Rossa (red.), Przyszo demograficzna Polski , AUL, Folia Oeconomica. Czenik M., Frekwencja wyborcza w Polsce. Perspektywa porwnawcza, Scholar, Warszawa 2007.

Dane liczbowe programu Rodzina na swoim, BGK, Warszawa, 31 marca 2011 r. Demography Report. Commission Staff Working Document, Komisja Europejska,
Bruksela 2010.

Determinanty innowacyjnoci i rozwoju przedsibiorstwa, PARP, Warszawa, grudzie 2010.

Dlaczego modzi wybrali Tuska, wywiad z Hann wid-Ziemb w Gazecie Wyborczej

z 28 padziernika 2007 roku.

Dobroczynno w Polsce, CBOS BS/15, Warszawa 2010. Doing Better for Families, OECD 2011.
Dolata R., Procedury rekrutacji i dzielenia uczniw na oddziay w gimnazjach prba oceny z perspektywy nierwnoci spoecznych w edukacji [w:] Zmiany w systemie owiaty. Wyniki bada empirycznych, ISP, Warszawa 2002. Domalewski J., P. Mikiewicz, Modzie w zreformowanym systemie szkolnym, IRWiR PAN, Warszawa 2004. Domalewski J., Spoeczne, rodowiskowe i edukacyjne uwarunkowania drg szkolnych modziey, IRWiR PAN, Warszawa 2010. Domalewski J., Szkoa wiejska katalizator czy inhibitor zmian systemowych?, praca doktorska, IS UMK, Toru 2006.

407

BiBliografia

Domalewski J., Wymiary i uwarunkowania zrnicowania szkolnictwa ponadgimnazjalnego [w:] J. Domalewski, K. Wasielewski (red.), Zmiany w edukacji szkoa i jej spoeczne otoczenie, Adam Marszaek, Toru 2011. Domalewski J., Zrnicowanie gimnazjw wymiary, uwarunkowania i konsekwencje [w:] A. Mczkowska-Christansen, P. Mikiewicz, Idee Diagnoza Nadzieje. Szkoa polska a idee nierwnoci, Wydawnictwo Naukowe DSW, Wrocaw 2009. Domaski H., A. Ostrowska i in., First European Quality of Life Survey: Social Dimensions of Housing, 2006. Domaski H., Zadowolony niewolnik? Studium o nierwnociach midzy mczyznami i kobietami w Polsce, IFiS PAN, Warszawa 1992. Drinkwater S., J. Eade, M. Garapich, Poles Apart? EU Enlargement and the Labour Market Outcomes of Immigrants in the UK, University of Surrey Guildford 2007. Duchowski M., E. A. Sekua, Gust estetyczny [w:] Raport o stanie i zrnicowaniach kultury miejskiej w Polsce, W. Burszta, B. Fatyga (red.), Ministerstwo Kultury I Dziedzictwa Narodowego, Warszawa 2009. Durkheim E., Samobjstwo, Oficyna Naukowa, Warszawa 2011.

Dwie dekady przemian religijnoci w Polsce, CBOS, Warszawa, BS/120/2009. Dwie dekady przemian religijnoci w Polsce. Komunikat z bada, CBOS, Warszawa
2009.

Dziaalno spoeczna Polakw, CBOS BS/10, 2010. Dzieci w Polsce w 2008 roku. Charakterystyka demograficzna, GUS, Warszawa 2010.
Dziedziczak-Fotyn A., Modzi adepci zarzdzania na rynku pracy. Oczekiwania pracodawcw wobec wyszych uczelni [w:] A. Buchner-Jeziorska (red.), Szkoa sukcesu czy przetrwania. Szkolnictwo wysze w Polsce, SGH, Warszawa 2005.

Education at a Glance 2010. OECD Indicators, OECD 2011. Edukacja dla pracy. Raport o rozwoju spoecznym Polska 2007, UNDP, Warszawa 2007. Employment in Europe, Raport Komisji Europejskiej, 2010. Employment Outlook, Chapter 2: Employment Protection, Regulation and Labour Market Performance, OECD Publishing, Paris 2004.
Erikson E. H., Identity, psychosocial, International Encyclopedia of the Social Sciences 1968, vol. 4., Mc Millan and Free Press, New York.
408

BiBliografia

Eriksson J.G. i in., Catch-up growth in childhood and death from coronary heart disease: longitudinal study, BMJ, 1999, 318(7181).

Etyczne aspekty zapodnienia in vitro, CBOS, Warszawa 2010. Europe Health Report, WHO, 2005. Europe the continent with the lowest fertility, Human Reproduction Update, Vol. 16,
No. 6, 2010.

European Cultural Values, Special Eurobarometer 278, European Commission 2007.

Fatyga B. i in., Warszawskie badanie stylw ycia modziey Narkotyki w kulturze modziey miejskiej. Koncepcja i wyniki bada, Orodek Bada Modziey Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008. Fatyga B. na podstawie tekstu J. Nowiskiego, Instytucje kultury [w:] Raport o stanie i zrnicowaniach kultury miejskiej w Polsce, W. Burszta, B. Fatyga (red.), Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa 2009. Fatyga B., J. Sierosawski, Uczniowie i nauczyciele o stylach ycia modziey i o narkotykach, ISP, Warszawa 1999. Fatyga B., Jakiej kultury Polacy potrzebuj i czy edukacja kulturalna im j zapewnia, raport dla Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa 2009. Fatyga B., P. Zieliski, A. Hupa, Warszawskie badanie stylw ycia modziey. Narkotyki w kulturze modziey miejskiej. Koncepcja i wyniki bada, OBM UW, Warszawa, maj 2008. Fatyga B., Wdrujce pytanie o wolno. Raport z bada, Orodek Bada Modziey Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010. Fijaek Z., Narodowy Instytut Lekw: Dopalacze artykuy kolekcjonerskie czy nowa generacja narkotykw syntetycznych, prezentacja na spotkaniu Zespou ds. Modziey w KPRM, 22.10.2010. Filiciak M. i in., Modzi i media, Nowe media a uczestnictwo w kulturze, Raport Centrum Bada nad Kultur Popularn SWPS, Warszawa 2010.

Financial Times 2-3 kwietnia 2011. Flash Eurobarometer No 202, Young Europeans: A survey among young people aged between 15 and 30 in the European Union Analytical Report, 2007.
Florida R., Narodziny klasy kreatywnej, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2010.

409

BiBliografia

Florida R., Rise of the Creative Class, Penguin Group, New York 2004. Fromm E., Mie czy by?, Rebis, Pozna 1997. Fromm E., Ucieczka od wolnoci, Czytelnik, Warszawa 1997. Garbat M., Usugi spoeczne i aktywizacja studentw z niepenosprawnoci na przykadzie dziaa podejmowanych na Uniwersytecie Zielonogrskim [w:] J. Plak (red.), Osoby niepenosprawne. Szanse i zagroenia godnego funkcjonowania w nowoczesnym spoeczestwie, WSP TWP, Warszawa 2011. Garewicz J., Pokolenie jako kategoria socjofilozoficzna, Studia Socjologiczne 1983, nr 1 (88). Gawiska M., Zakad pracy chronionej stereotypy i uprzedzenia dotyczce niepenosprawnych, praca magisterska powstaa w IS UMK w Toruniu. Giddens A., Nowoczesno i tosamo. Ja i spoeczestwo w epoce pnej nowoczesnoci, PWN, Warszawa 2002. Giddens A., Przemiany intymnoci. Seksualno, mio i erotyzm we wspczesnych spoeczestwach, PWN, Warszawa 2007. Giddens A., Ramy pnej nowoczesnoci [w:] Wspczesne teorie socjologiczne, A. Jasiska-Kania i in. (red.), Scholar, Warszawa 2006. Giermanowska E., Biografie zawodowe modych niepenosprawnych dysfunkcje instytucjonalnego wsparcia [w:] J. Plak (red.), Osoby niepenosprawne. Szanse i zagroenia godnego funkcjonowania w nowoczesnym spoeczestwie, WSP TWP, Warszawa 2011. Giroux H.A., The Abandoned Generation. Democracy beyond the Culture of Fear, Palgrave Macmillan, New York 2003. Giuliano P., On the determinants of living arrangements in Western Europe: does cultural origin Matter?, Mimeo International Monetary Fund, 2004.

Global Employment Trends 2011: The challenge of a jobs recovery, ILO, 2011. Global Employment Trends for Youth. Special issue on the impact of the global economic crisis on youth, ILO, 2010.
Goleman D., Inteligencja emocjonalna, Media Rodzina, Pozna 1997. Grabowska-Lusiska I. i M. Oklski, Emigracja ostatnia?, Scholar, Warszawa 2009. Grzelak M., M. Czenik i in., Kampania spoeczna Zmie kraj. Id na wybory. Raport o przebiegu kampanii i rekomendacje na przyszo, Warszawa 2008.
410

BiBliografia

Gumua W. i in., Rynek pracy w Polsce (wynagrodzenia i migracje w listopadzie 2009 r. na tle bada panelowych w latach 2006-2009), NBP, Warszawa 2010. Gumua W. i in., Rynek pracy w Polsce (wynagrodzenia, produktywno pracy i migracje ) w listopadzie 2009 na tle bada panelowych w latach 2006-2009, Materiay i Studia zeszyt 245, NBP, Warszawa 2010. http://gdansk.naszemiasto.pl/wydarzenia/776932.html. http://kobieta.gazeta.pl/kobieta/1,107880,9102603,Czym_dla_Polakow_jest_milosc_.html. http://nieglosuj.pl/wymowki.html. http://serwisy.gazeta.pl/wybory2007/085056.html. http://serwisy.pl/wybory2007/1,85404,4613938.html. http://www.bankier.pl/wiadomosc/GUS-mozliwy-wzrost-zatrudnienia-w-finansach-ikomunikacji-2231543.html. http://www.browar.biz/forum/archive/index.php/t-1027.html. http://www.glosujbezmeldunku.pl/. http://www.glosujmy.org/wybory2007/o_nas.php. http://www.kariera.com.pl/Publikacje/Idealny-Pracodawca. http://www.logo24.pl/Logo24/1,86375,8392605,Lekko_na_gazie.html. http://www.miejski.pl. http://www.oecd.org/document/4/0,3746,en_2649_34819_37836996_1_1_1_1,00.html. http://www.rmf24.pl/fakty/polska/news-premier-skrytykowal-akcje-schowaj-babcidowod,nId,202034. http://www.rp.pl/artykul/449751.html. http://www.stat.gov.pl/gus/5840_1741_PLK_HTML.htm.

ICT use and educational scores: preliminary results from PISA, OECD 2010.
Iglicka K., Kontrasty migracyjne Polski. Wymiar transatlantycki, Warszawa 2008.

InfoDug 2011. Oglnopolski raport o zalegym zadueniu i klientach podwyszonego ryzyka, BIG InfoMonitor, Warszawa, maj 2011.
411

BiBliografia

Informacja o badaniu zasobw imigracyjnych w Polsce w 2008 roku, GUS 2010. Informacja o rozmiarach i kierunkach migracji z Polski w latach 2004-2009, GUS,
Warszawa 2010.

Informacja o wynikach rekrutacji na studia na rok akademicki 2010/2011, MNiSW,

Warszawa, 22 grudnia 2010. Inglehart R., Pojawienie si wartoci postmaterialistycznych [w:] P. Sztompka i M. Kucia (red.), Socjologia. Lektury, Znak, Krakw 2005.

Initial Findings from the IEA International Civic and Citizenship Education Study 2010, International Association for the Evaluation of Educational Achievement,
Amsterdam 2010.

Internet Standard: Megapanel, stycze 2011 serwisy tematyczne, URL: http://www. internetstandard.pl/news/368513_2/Megapanel.styczen.2011.serwisy.tematyczne.html.
Izdebski Z., Seks Polakw w Internecie, Raport z bada, stycze 2010. J. Kirenko, Percepcja osb niepenosprawnych [w:] J. Plak (red.), Osoby niepenosprawne. Szanse i zagroenia godnego funkcjonowania w nowoczesnym spoeczestwie, WSP TWP, Warszawa 2011. Jarosz M., Samobjstwa: ucieczka przegranych, PWN, Warszawa 2004. Jawowska A., Drogi kontrkultury, PIW, Warszawa 1975. Jenkins H., Nowe formy uczestnictwa w kulturze [w:] M. Filiciak i in., Modzi i media, Nowe media a uczestnictwo w kulturze, Raport Centrum Bada nad Kultur Popularn SWPS, Warszawa 2010. Jowell R., A. Park, Young People, Politics and Citizenship: a disengaged generation?, The Citizenship Foundation, London 1998. Jzefik B., Anoreksja i bulimia psychiczna. Rozumienie i leczenie zaburze odywiania si, UJ, Krakw 1999. Jwiak J., I. Kotowska, E. Matysiak, Czy liczba dzieci w Polsce musi spada?, GUS, Warszawa, 31.03.2010. Kaczmarczyk P., J. Tyrowicz (red.), Wspczesne procesy migracyjne w Polsce a aktywno organizacji pozarzdowych w obszarach powizanych z rynkiem pracy, FISE, Warszawa 2008. Kaczmarczyk P., Poakcesyjne migracje Polakw prba bilansu, Studia Migracyjne Przegld Polonijny 2010, nr 4.
412

BiBliografia

Kaczmarczyk P., Wspczesne procesy migracyjne stan wiedzy, Studia Migracyjne Przegld Polonijny 2007, nr 2. Kahn L.M., Employment protection reforms, employment and the incidence of temporary jobs in Europe: 19962001, Labour Economics, 2010, Vol. 17. Kaleta A., Spoeczestwo informacyjne na obszarach wiejskich [w:] M. SzczepkowskaPustkowska, M. Lenartowska-Zychowicz, A. Koyczkowska (red.), Przestrzenie teraniejszoci i ich spoeczno-edukacyjne sensy, Adam Marszaek, Toru 2010. Kellner D., Popular culture and the construction of postmodern identities [w:] S. Lash, J. Friedman (red.), Modernity and Identity, Oxford 1992. Kochalska H., Niski wkad coraz popularniejszy, ale drogi, Bankier.pl. Open Finance, http://www.bankier.pl/wiadomosc/Niski-wklad-coraz-popularniejszy-ale-drogi2319861.html (strona pobrana 23 czerwca 2011 r.). Koczy S., Wykorzystanie nowoczesnej techniki w kompensacji niepenosprawnoci [w:] J. Plak (red.), Osoby niepenosprawne. Szanse i zagroenia godnego funkcjonowania w nowoczesnym spoeczestwie, WSP TWP, Warszawa 2011. Koakowski L., Mini wykady o maxi sprawach, Znak, Krakw 1999.

Koniunktura gospodarcza. Usugi, nr 07/2010, GUS, Warszawa 2010.

Korzeniowski K., Alienacja polityczna a uczestnictwo polityczne w warunkach transformacji systemu [w:] J. Reykowski (red.), Wartoci i postawy spoeczne a przemiany systemowe. Szkice z psychologii politycznej, IP PAN, Warszawa 1993. Kosea K., Badanie International Civic and Citizenship Education Study (ICCS) rdo nowych danych o modziey [w:] K. Szafraniec, M. Zieliska (red.), Zrozumie spoeczestwo zrozumie pokolenia, Roczniki Lubuskie 2011 (w druku). Kosea K., Badanie International Civic and Citizenship Education Study (ICCS) rdo nowych danych o modziey, referat na XIII Zjedzie Socjologicznym, Krakw, wrzesie 2010. Kosea K., Pokolenia modziey polskiej w badaniach ilociowych tropy i rozczarowania socjologa [w:] K. Szafraniec (red.), Modzie i owiata za burt przemian, Adam Marszaek, Toru 2007. Kotowska I., U. Sztanderska, I. Wycicka, Aktywno zawodowa i edukacyjna kobiet a obowizki rodzinne, Scholar, Warszawa 2007. Kotowska I., U. Sztanderska, I. Wycicka, Aktywno zawodowa i edukacyjna a obowizki domowe w wietle bada empirycznych, IBnGR, Warszawa 2006.

413

BiBliografia

Kotowska I., Zmiany aktywnoci zawodowej kobiet a modele rodziny w Europie [w:] M. Sikorska (red.), By rodzicem we wspczesnej Polsce, WUW, Warszawa 2009. Krajewski M., Stan czuwania [w:] M. Filiciak i in., Modzi i media, Nowe media a uczestnictwo w kulturze, Raport Centrum Bada nad Kultur Popularn SWPS, Warszawa 2010.

Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego, MRR, Warszawa 2010.

Kubowicz M., Wspczesna edukacja a jzyk modziey, http://www.jezykowedylematy. pl/2010/11/malgorzata-kubicz-wspolczesna-edukacja-a-jezyk-mlodziezy/, strona pobrana 3 sierpnia 2011 r.

Kultura w 2008 roku, GUS, Warszawa 2009.

Kurzpa J., Raport Fanta. Pokolenie nadziei, czyli wspczesny nastolatek, sprawy, ktre s dla niego wane, i wiat, w ktrym si obraca, SWPS i Coca Cola Poland, Wrocaw 2010.

Kwalifikacje dla potrzeb pracodawcw, Raport kocowy wykonany w ramach projektu realizowanego przez PKPP Lewiatan, Warszawa, czerwiec 2010. Kwieciski Z., Dynamika funkcjonowania szkoy, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toru 1995. Kwieciski Z., rodowisko a wyniki pracy szkoy, IRWiR PAN, Warszawa 1975. Kwieciski Z., Wykluczanie, IPN, Toru 2002. Kwieciski Z., Wykluczenie, UMK, Toru 2002. aciak B., Obraz wiata i dziecistwa w podrcznikach szkolnych, Raport dla Fundacji Batorego, Warszawa 2009. Laschewski L., Boundless Opportunities? Visions and Setbacks to Digital Learning in Rural Areas, Eastern European Countryside 2008, nr 14.

Ludno. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30.06.2010, GUS.

ukowski W., Spoeczny sens ruchliwoci niepenej (biwalentnej ) [w:] E. Jawiska, M. Oklski (red.), Ludzie na hutawce. Migracje midzy peryferiami Polski i Zachodu, Scholar, Warszawa 2001. Lutz W. et al., European Demographic Data Sheet 2008, www.populationeurope.org. Lynch I., G. Kaplan, Socioeconomic position [w]: L. Berkman, I. Kawachi, eds., Social epidemiology, Oxford University Press, New York 2000. M. Filiciak, (red.). Modzi i media, SWPS, Warszawa 2010.
414

BiBliografia

M. Halamska, Spoeczna kondycja polskiej wsi [w:] I. Nurzyska, M. Drygas (red.), Rozwj obszarw wiejskich w Polsce diagnozy, strategie i koncepcje polityki, IRWiR PAN, Warszawa 2011. Makowska-Szkutnik A., rodowisko psychospoeczne szkoy i przystosowanie do szkoy [w:] A. Oblaciska, B. Woynarowska (red.), Zdrowie subiektywne, zadowolenie z ycia i zachowania zdrowotne uczniw szk ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekcie czynnikw psychospoecznych i ekonomicznych, IMiD, Warszawa 2006. Mannheim K., Diagnosis of our Times. Wartime Essays of a Sociologist, Chapter III: The Problem of Youth in Modern Society, Kegan Paul, Trench, Trubner & CO., LTD, London 1943. Mannheim K., Problem pokole, Colloquia Communia 1992-1993, nr 1-12. Mannheim K., The problem of Generations [w:] Essays on the Sociology of Knowledge, Oxford University Press, New York 1938. Mariaski J., Emigracja z Kocioa. Religijno modziey polskiej w warunkach zmian spoecznych, Wydawnictwo KUL, Lublin 2008. Mariaski J., Religia w spoeczestwie ponowoczesnym. Studium socjologiczne, Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2010. Marody M., Poszukiwanie dowodu na wasne istnienie [w:] M. Filiciak i in., Modzi i media, Nowe media a uczestnictwo w kulturze, Raport Centrum Bada nad Kultur Popularn SWPS, Warszawa 2010. Mazur J. (red.), Status materialny rodziny i otoczenia a samopoczucie i styl ycia 15letniej modziey. Wyniki bada HBSC w ujciu rodowiskowym, IMiD, Warszawa 2007. Mazur J., A. Makowska-Szkutnik, Wyniki bada HBSC, Raport techniczny, Warszawa 2011. Mazur J., H. Kooo, Zadowolenie z ycia [w:] A. Oblaciska, B. Woynarowska (red.),

Zdrowie subiektywne, zadowolenie z ycia i zachowania zdrowotne uczniw szk ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekcie czynnikw psychospoecznych i ekonomicznych, IMiD, Warszawa 2006.

Mead M., Kultura i tosamo. Studium dystansu midzypokoleniowego, PWN, Warszawa 1978. Melosik Z., Kultura popularna jako czynnik socjalizacji [w:] Z. Kwieciski, B. liwerski (red.), Pedagogika, PWN, Warszawa 2003, t. 2.

Mental Health Report, Special Eurobarometer 345, TNS Opinion & Social, padziernik 2010.
Merrill J.C., H.D. Kleber, M. Schwartz, Cigarettes, alcohol, marihuana, other risk behaviors, and American youth, Drug and Alcohol Dependence 1999, Vol. 56 (3).
415

BiBliografia

Mikiewicz P., Spoeczne wiaty szk rednich, Wydawnictwo Naukowe DSWE TWP, Wrocaw 2005.

Modsze pokolenia o Solidarnoci, BS/75/2010, CBOS, Warszawa 2010. Modzi 2005. Raport z bada SMG KRC. Modzie 2010, CBOS, Warszawa 2011.
Morawski W., Socjologia ekonomiczna, PWN, Warszawa 1995. Muszyska M., Zrnicowanie modeli rodziny w krajach europejskich w kontekcie statusu kobiet w spoeczestwie, Studia Demograficzne 2003, nr 2/144. Niepia T., Polska modzie stawia na rodzin, Rzeczpospolita, 30.03.2010. Oblaciska A., B. Woynarowska (red.), Zdrowie subiektywne, zadowolenie z ycia

i zachowania zdrowotne uczniw szk ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekcie czynnikw psychospoecznych i ekonomicznych, IMiD, Warszawa 2006.

Obuchowska I., O autonomii w wychowaniu niepenosprawnych dzieci i modziey [w:] W. Dykcik (red.), Spoeczestwo wobec autonomii osb niepenosprawnych, Eruditus, Pozna 1996. Odjas B., Kampanie spoeczne a udzia modych w wyborach. Na przykadzie wyborw parlamentarnych 21 padziernika 2007, praca magisterska, IS UMK, Toru 2009.

Off to a good start? Jobs for Youth, OECD, 2010. Oglnopolskie Badanie Wynagrodze, Sedlak&Sedlak, Warszawa 2010.
Olejniczuk-Merta A. (red.), Uwarunkowania rozwoju spoeczno-zawodowej aktywnoci ludzi modych, IBRKiK, Warszawa 2008. Olejniczuk-Merta A., Modzi konsumenci w procesach transformacji rynkowej, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009. Olejniczuk-Merta A., Uwarunkowania rozwoju spoeczno-zawodowej aktywnoci ludzi modych, IBRKiK, Warszawa 2008.

Opinie na temat dopuszczalnoci aborcji, CBOS, Warszawa 2010.

Opoczyska M., Moratorium psychospoeczne szansa czy zagroenie dla rozwoju [w:] A. Gadowa (red.), Klasyczne i wspczesne koncepcje osobowoci, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 1999.

416

BiBliografia

Osignicia maturzystw w 2010 roku, Sprawozdanie z egzaminu maturalnego

w 2010 roku, CKE 2010.

Osignicia uczniw koczcych gimnazja w roku 2010, Sprawozdanie z egzaminu

gimnazjalnego, CKE 2010. Osipowicz D., Marginalizacja spoeczna migrantw [w:] E. Jawiska, M. Oklski (red.), Ludzie na hutawce, Scholar, Warszawa 2001. Ostrowska A., J. Sikorska, Z. Sufin, Sytuacja ludzi niepenosprawnych w Polsce, IFiS PAN Warszawa 1994.

Owiata i wychowanie w roku szkolnym 2008/2009, GUS, Warszawa, 2010. Owiata i wychowanie w roku szkolnym 2009/10, GUS, Warszawa 2010.
Parsons T., Szkice z teorii socjologicznej, PWN, Warszawa 1972.

Pensions at a Glance 2010, OECD, 2011.

Piasecki M., Modzi koca wieku, W.A.B, Warszawa 1999.

Pierwsze kroki na rynku pracy. Oglnopolskie badanie studentw i absolwentw,

Raport Deloitte i Katedry Rozwoju Kapitau Ludzkiego Szkoy Gwnej Handlowej, Warszawa 2010.

PISA 2009 at a Glance, OECD 2010. PISA 2009 Results: Learning Trends. Changes in Student Performance since 2000,
Volume V, OECD 2010.

PISA 2009 Results: Overcoming Social Background Equity in Learning Opportunities and Outcomes, Volume II, OECD 2010. PISA 2009 Results: Students on Line. Digital technologies and performance, Vol. VI,
OECD 2011.

PISA 2009 Results: What Makes a School Successful? Resources, Policies and Practices,
Volume IV, OECD 2010.

PISA 2009 Results: What Students Know and Can Do. Student Performance in Reading, Mathematics and Science, Volume I, OECD 2010.
Plaga R., M.K. Zawacka, Wielkomiejski singiel, MB SMG/KRC, 2005.

Podstawowe dane z zakresu ochrony zdrowia w 2009 r., GUS, Warszawa 2011.
417

BiBliografia

Polacy o Magdalence, okrgym stole i o zdradzie, BS/101/2010, CBOS, Warszawa 2010. Polacy o swojej sytuacji materialnej, CBOS, Warszawa 2008. Postawy prokreacyjne Polakw, CBOS, Warszawa, stycze 2010. Postawy wobec gejw i lesbijek, Komunikat z bada, CBOS, Warszawa 2010. Postawy wobec transformacji systemowej i oceny jej skutkw, CBOS BS/94,
Warszawa 2010.

Prognoza ludnoci Polski na lata 2008-2035, stan w dniu 30.06.2010, GUS Departament
Bada Demograficznych. Przewocka J., Zaangaowanie spoeczne Polakw w roku 2010: Wolontariat, filantropia, 1%. Raport z bada, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2011. Quintini G., S. Martin, Starting well or losing their way? The position of youth in the labour market in OECD countries, OECD, Social, Employment and Migration Working Papers, No 39, 2006.

Raport AMRON-SARFiN Oglnopolski raport o kredytach mieszkaniowych i cenach transakcyjnych nieruchomoci 1/2011 marzec 2011, Zwizek Bankw Polskich. Raport o stanie i zrnicowaniach kultury miejskiej w Polsce, W. Burszta, B. Fatyga
(red.), Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa 2009.

Raport o stanie rynku telekomunikacyjnego w Polsce w 2010 roku , UKE,

Warszawa 2011. Robbins Wilner A., Quartelife Crisis. The Unique Challenges of Life in Your Twenties, Jeremy P. Tarcher/Penguin 2001.

Rocznik Demograficzny 2002, GUS, Warszawa 2002. Rocznik Demograficzny 2010, GUS, Warszawa 2011. Rocznik statystyczny 1985, IPIN. Rocznik statystyczny 1995, IPIN. Rocznik statystyczny 2000, IPIN. Rocznik statystyczny 2001, IPIN. Rocznik statystyczny 2002, IPIN.
418

BiBliografia

Rocznik statystyczny 2003, IPIN. Rocznik statystyczny 2004, IPIN. Rocznik statystyczny 2005, IPIN. Rocznik statystyczny 2006, IPIN. Rocznik statystyczny 2007, IPIN. Rocznik statystyczny 2008, IPIN.
Rogala-Obkowska J., Przyczyny narkomanii. Wyjanienia teoretyczne, ISNS UW, Warszawa, 1999.

Rok 2005. Modzi Polacy jako obywatele, Raport Instytutu III Rzeczypospolitej, GdaskWarszawa 2002. Rosner A., M. Stanny, K. Heffner, Zrnicowanie poziomu rozwoju obszarw wiejskich, IRWiR PAN, Warszawa 2008. Seabrook J., The Race for Riches: The Human Costs of Wealth, Marshall Pickering, Basingstoke 1988. Sennett R., Fall of Public Man, Cambridge University Press, Cambridge 1977. Sikorska M. (red.), By rodzicem we wspczesnej Polsce, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2006. Sikorska M. (red), Raport z badania Z macierzystwem na co dzie. Na potrzeby programu AXA Wspieramy mamy. Sikorska M., Nowa matka, nowy ojciec, nowe dziecko. O nowym ukadzie si w polskich rodzinach, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009. Skaryska K., Aktywno i bierno polityczna [w:] K. Skaryska (red.), Podstawy psychologii politycznej, IP PAN, Warszawa 2002. Slany K., Alternatywne formy ycia maesko-rodzinnego w ponowoczesnym wiecie, Nomos, Krakw 2002. Slany K., Alternatywne formy ycia maesko-rodzinnego, Nomos, Krakw 2002. SMG/KRC, Pokolenie wyu, Warszawa 2008. Sokoowska M., Zaoenia oglne, definicje [w]: C. Czabaa, Zdrowie psychiczne. Zagroenia i promocja, IPIN, Warszawa 2000.
419

BiBliografia

Sonda: wikszo dzieci nie wyjedzie na wakacje, http://www.polskieradio.pl/5/3/

Artykul/390760,Sondazwiekszosc-dzieci-nie-wyjedzie-na-wakacje. Spannring R., C. Wallace, Ch. Haerpfer, Civic Participation among Youth People in Europe [w:] H. Helve, C. Wallace (red.), Youth, Citizenship and Empowerment , Ashgate, Aldershot-Burligton-USA-Singapore-Sydney 1998.

Special Eurobarometer 183-6/58.2. Physical Activity, 2003. Special Eurobarometer 278, European Cultural Values. Fieldwork February March 2007, European Commssion, Brussels 2007. Special Eurobarometer 335, E-Communications Household Survey Fieldwork: November December 2009, Brussels, 2010. Spoeczestwo w drodze do wiedzy. Raport o stanie edukacji, IBE, Warszawa 2011. State of the Mobile Web, April 2010, Raport Opera Software, May 24, 2011. State of the Mobile Web, October 2010, Raport Opera Software, November 24, 2010. Strategia Rozwoju Kapitau Spoecznego 2011-2020. Diagnoza (projekt ), Ministerstwo
Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa 2011. Strzemiska A., M. Winicka, Modzie na wsi. Raport z badania, Pracownia Bada i Innowacji Stocznia, Warszawa 2011. wida-Ziemba H., Wartoci egzystencjalne modziey lat dziewidziesitych, ISNS UW Warszawa 1995. wierzbowska-Kowalik E., Wyksztacenie rodowisk rodzinnych i miejsce zamieszkania jako wyznaczniki szans na podjcie studiw, Nauka i Szkolnictwo Wysze 2000, nr 2/16.

Sytuacja gospodarstw domowych w 2009 r. w wietle wynikw badania budetw gospodarstw domowych, GUS, Warszawa 2010. Sytuacja gospodarstw domowych w 2010 r. w wietle wynikw badania budetw gospodarstw domowych, GUS, Warszawa 2011. Sytuacja na rynku nieruchomoci mieszkaniowych w Polsce w latach 2002-2009,
NBP, Warszawa 2010. Szafraniec K. i in., Modzi doroli paradoksy socjalizacji i rozwoju, IRWiR PAN, Warszawa 1990.

420

BiBliografia

Szafraniec K., Anomia przesilenie tosamoci. Jednostka i spoeczestwo wobec zmiany, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toru 1986. Szafraniec K., Anomia okresu transformacji a orientacje normatywne modziey. Perspektywa midzygeneracyjna [w:] J. Mariaski (red.), Kondycja moralna spoeczestwa polskiego, Wyd. WAM i Komitetu Socjologii PAN, Krakw 2003. Szafraniec K., Autorytaryzm polskiej wsi. Perspektywa socjalizacyjna, Kultura i Spoeczestwo 2005, nr 2. Szafraniec K., Mode pokolenie a nowy ustrj, IRWiR PAN, Warszawa 2010. Szafraniec K., Modzi doroli paradoksy socjalizacji i rozwoju , IRWiR PAN, Warszawa 1991. Szafraniec K., Pokoleniowe preferencje dotyczce adu spoecznego [w:] B. Idzikowski i in. (red.), Modzie polska w nowym adzie spoecznym, Wydawnictwo Uniwersytetu Zielonogrskiego, Zielona Gra 2003. Szafraniec K., Polskie residuum systemowe pytanie o rol wsi i chopw w procesach przeksztace ustrojowych, Kultura i Spoeczestwo 2002, nr 4. Szafraniec K., Warto wyksztacenia na wsi fakty, tendencje, konsekwencje, Wie i Rolnictwo na przeomie wiekw [w:] I. Bukraba-Rylska, A. Rosner (red.), IRWiR PAN, Warszawa 2001. Szafraniec K., Zmiana spoeczna i konflikt pokole. Refleksje po-Mannheimowskie, Przegld Socjologiczny 2001, nr 3. Szafraniec K., Zmiana spoeczna przez brak konfliktu pokole, Przegld Socjologiczny 2001, nr 1. Szahaj A., Jednostka czy wsplnota. Spr liberaw z komunitarystami a sprawa polska, Aletheia, Warszawa 2000.

Szkoy wysze i ich finanse w 2009 roku, GUS, Warszawa 2010. Szkoy wysze w 2009 roku, GUS, Warszawa 2010.
Szlendak T., Socjologia rodziny. Ewolucja, historia zrnicowanie, PWN, Warszawa 2010. Sztanderska U. (red.), Edukacja dla pracy. Raport o rozwoju spoecznym, Warszawa 2007. Sztanderska U., G. Grotkowska, Zatrudnienie i bezrobocie kobiet i mczyzn [w:] I. Kotowska i in. (red.), Aktywno zawodowa i edukacyjna a obowizki domowe w wietle bada empirycznych, IBnGR, Warszawa 2006.

421

BiBliografia

Sztompka P., Trauma wielkiej zmiany: spoeczne koszty transformacji, ISP PAN, Warszawa 2000. Szylko-Skoczny M., M. Duszczyk, Polityka imigracyjna Polski. Szanse i wyzwania dla rynku pracy, IPS UW, Warszawa 2011. Szymborski J., K. Jakbik (red.), Zdrowie dzieci i modziey w Polsce, Biuletyn RPO, Warszawa 2008. Tabak I., Relacje modziey z rodzicami i rodzestwem [w:] Zdrowie subiektywne, zadowolenie z ycia i zachowania zdrowotne uczniw szk ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekcie czynnikw psychospoecznych i ekonomicznych. Raport z bada, A. Oblaciska, B. Woynarowska (red.), IMiD, Warszawa 2006. Taje S., Absolwenci szkolnictwa zawodowego a warszawski rynek pracy. Raport z badania jakociowego metod zogniskowanego wywiadu grupowego, Warszawa, 26 maja 2010. Tapscott D., A. D. Williams, Macrowikinomics. Rebooting Business and the World, Penguin Group, New York 2010. Tapscott D., A. D. Williams, Wikinomics. How Mass Collaboration Changes Everything, Penguin Group, New York 2006. Tenbruck F.H., Jugend und Gesellschaft. Sociologische Perspectiven, Freiburg i.B., Rombach 1962.

The 2007 ESPAD report, Substance Use among Students in 35 European Countries. The ESPAD Report 2009. The Global Cannabis Commission Report, WHO 1995. The Impact of the 1999 Education Reform in Poland [w:] OECD Education Working Paper SERIES, No 49, OECD Directorate for Education, Paris 2010. The World in 2010. ICT Trends and Facts, World Statistics Day, IUT, 20.10.2010.
Titkow A., D. Duch-Krzysztoszek, Niejednoznaczny status pracy domowej kobiet [w:] Raport Kobiety dla Polski. Polska dla kobiet. 20 lat transformacji 1989-2009, Fundacja Feminoteka, Warszawa 2009. Titkow A., Tosamo polskich kobiet. Cigo, zmiana, konteksty, IFiS PAN, Warszawa 2007. Toffler A., The Third Wave, Morrow, New York 1980.

422

BiBliografia

Tomlinson J., Cultural Imperialism. A Critical Introduction, Continuum International Publishing Group, New York 1991. Tremblay R. i in., Predicting Early Onset of Male Antisocial Behaviour from Preschool Behaviour, Journal of the American Academy of Child and Adollescent Psychiatry 1992, nr 31. Tymicki K., 2008, Przemiany wzorca dzietnoci w Polsce w latach 1985-2007. Analiza i opracowanie danych z rejestracji urodze, raport z bada, Instytut Statystki i Demografii, Szkoa Gwna Handlowa, Warszawa 2008.

Ubstwo w Polsce na tle krajw UE w wietle Europejskiego Badania Dochodw i Warunkw ycia EU-SILC 2008, GUS, Warszawa 2010. Uczelnia Przyjazna Pracodawcom, IPiSS, Warszawa 2010. Uczestnictwo Polakw w sporcie i rekreacji ruchowej w 2008 roku, GUS, Warszawa 2009. Uwaga, przeklestwa! Cztery sowa i rozmowa, wywiad z Piotrem Fk, Wyborcza. pl z 27 czerwca 2011 r., http://wyborcza.pl/1,76842,9846793,Uwaga__przeklenstwa__ Cztery_slowa_i_rozmowa.html (strona pobrana 3 sierpnia 2011 r.). Wakacje Polakw, Pentor RI, Warszawa, lipiec 2010. Wakacje uczniw, CBOS, Warszawa 2010.
Warzywoda-Kruszyska W. i G. Mikoajczyk-Lerman (red.), Ucze i student niepenosprawny warunki ycia i nauki, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 2011. Wasielewski K. (red.), Tworzenie partnerstw lokalnych i ich sieci na obszarach wiej-

skich. Dowiadczenia z funkcjonowania programu LEADER w Polsce w latach 20042009, WSG, Bydgoszcz 2009.

Wasielewski K., Drogi modziey wiejskiej na uniwersytet, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toru 2011. Wasielewski K., Ksztacenie w wyszych szkoach rolniczych. Funkcje spoeczne i jednostkowe, Raport roczny w IRWiR PAN, Warszawa 2010. Wasielewski K., Spoeczne zrnicowanie uniwersytetu, Studia Socjologiczne 2006, nr 1. Weinar A., Reemigranci jako aktorzy zmiany spoecznej [w:] K. Iglicka (red.) Migracje powrotne Polakw. Powroty sukcesu czy rozczarowania?, ISP, Warszawa 2002.

Wejcie ludzi modych na rynek pracy 2009, GUS, Warszawa 2011. Wejcie ludzi modych na rynek pracy, GUS, Warszawa 2010.
423

BiBliografia

Whitehead M., D. Dahlgren, Concepts and principles for tackling social inequities in health: Levelling up Part 1, WHO Europe, Liverpool London 2007. Whitehead M., G. Dahlgren, Tackling inequalities in health: what can we learn from what has been tried? Working paper prepared for the Kings Fund International Seminar on Tackling Inequalities in Health, Ditchley Park, Oxfordshire, London, Kings Fund (mimeo), 1993. Wojtyniak B. i in., Dugo ycia i umieralno ludnoci Polski [w:] B. Wojtyniak, P. Goryski (red.), Sytuacja zdrowotna ludnoci Polski, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH, Warszawa 2008. Wojtyniak B., P. Goryski (red.), Sytuacja zdrowotna ludnoci Polski, NIZP PZH, Warszawa 2008.

World Internet Project Poland 2010, Agora, 2010. World Youth Report, United Nations, 2010.
Woynarowska B., Problemy zdrowotne i styl ycia 18-latkw czynniki ryzyka i zasoby dla zdrowia w dorosym yciu [w:] A. Oblaciska, B. Woynarowska (red.), Zdrowie

subiektywne, zadowolenie z ycia i zachowania zdrowotne uczniw szk ponadgimnazjalnych w Polsce w kontekcie czynnikw psychospoecznych i ekonomicznych,
IMiD, Warszawa 2006. Wrblewski A. I., Polszczyzna nam si kudli, czyli Kaczor Donald z hamburgerem w dziobie [w:] J. Miodek (red.), O zagroeniach i bogactwie polszczyzny, Towarzystwo Przyjaci Polonistyki Wrocawskiej, Wrocaw 1996.

Wyjazdy zagraniczne studentw i znajomo jzykw obcych. Komunikat z bada,

CBOS, Warszawa, czerwiec 2004.

Young peoples health in context. HBSC Study: International Report from the 2001/2002
Survey No. 1, 2004.

Youth - Investing and Empowering, Komisja Europejska, 2009. Youth in Europe. A Statistical Portrait, Eurostat, European Commission, Publications Office of the European Union, Luxembourg 2009. Youth on the move. Analytical Report, Flash Eurobarometer 319a, Gallup Organisation, 2011.

Youth on the move. Analytical Report, Flash Eurobarometer, Gallup Organization 2011. Zaduenia i oszczdnoci Polakw w I 2011, NBP, Warszawa, 25 lutego 2011.
424

BiBliografia

Zarba H. S., W kierunku jakiej religijnoci? Studia nad katolicyzmem polskiej modziey, Zakad Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2008. Zesp Doradcw Strategicznych Prezesa Rady Ministrw, Dugookresowa Strategia Rozwoju Kraju: Polska 2030. Trzecia fala nowoczesnoci (wersja robocza), KPRM, Warszawa 2011. Zesp Doradcw Strategicznych Prezesa Rady Ministrw, Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, KPRM, Warszawa 2009. Bazy danych: Badanie Aktywnoci Ekonomicznej Ludnoci GUS. Badanie Budetw Gospodarstw Domowych GUS. Bank Danych Lokalnych GUS. Diagnoza spoeczna 2009. European Values Survey. Eurostat. Komenda Gwna Policji. OECD iLibrary. United Nations. ZUS.

425

AT BE BG CY CZ DE DK EE ES FI FR GB GR HU IE IT LT LU LV MT NL PL PT RO SE SI SK

Austria Belgia Bugaria Cypr Czechy Niemcy Dania Estonia Hiszpania Finlandia Francja Wielka Brytania Grecja Wgry Irlandia Wochy Litwa Luksemburg otwa Malta Holandia Polska Portugalia Rumunia Szwecja Sowenia Sowacja

ISBN 978-83-933627-0-7