Narcyzm: Jednostka - Społeczeństwo - Kultura

NARCYZM
NARCYZM
POD REDAKCJ JACKA SIERADZANA
Biaystok 2011
Recenzent: prof. dr hab. Czesaw Dziekanowski
Redakcja i korekta: Jacek Sieradzan Skad tekstu i projekt okadki: Mirosaw Miniszewski
Copyright by Uniwersytet w Biaymstoku Biaystok 2011
Wydanie publikacji sfinansowano ze rodkw Wydziau Historyczno-Socjologicznego Uniwersytetu w Biaymstoku.
Wydawnictwo Uniwersytetu w Biaymstoku 15097 Biaystok, ul. M. Skodowskiej-Curie 14, tel. (085)745 71 20 http://wydawnictwo.uwb.edu.pl, e-mail: ac-dw@uwb.edu.pl ISBN 978-83-7431-261-5
Druk i oprawa: TOTEM.com.pl
SPIS TRECI
Wstp Tomasz Olchanowski, Jacek Sieradzan WPROWADZENIE DO PROBLEMATYKI NARCYZMU

OD KLASYCZNYCH KONCEPCJI NARCYZMU DO NARCYZMU KULTURY ZACHODNIEJ........................................................................................................................
Narcyz a wtki archetypowe i religijne Jacek Sieradzan NARCYSTYCZNY CHARAKTER NAKAZU MIOCI BLINIEGO.... Joanna Roda JAK SIEBIE SAMEGO: EWANGELICZNY NARCYZM?.................. Boena Prochwicz-Studnicka U RDE NARCYZMU GRUPOWEGO W WIECIE ARABSKOMUZUMASKIM........................................................................................................ Pawe Ambroewicz AUTOPORTRET W SZTUCE JAKO MOLIWO SPOTKANIA SIEBIE..................................................................................................................................
72
119
133
158
Wtki psychologiczne i psychiatryczbe Tomasz Olchanowski NARCYZM I KOSMOZA............................................................................................ Beata witek NARCYZM JAKO RDO ZABURZE ORIENTACJI YCIOWYCH CZOWIEKA.....................................................................................
169
186
Magorzata Piasecka OSOBY Z NARCYSTYCZNYM ZABURZENIEM OSOBOWOCI W TERAPII UZALENIE.........................................................................................
197
Narcyz jako ekspert od wszystkiego Andrzej Klimczuk EKSPERCI I NARCYZM KULTUROWY PRBA ANALIZY WZAJEMNYCH RELACJI.......................................................................................... Ewa Krawczak SINGIEL NARCYZ CZY PIONIER?
WOK FENOMENU YCIA SOLO..................................................................................
218
256
Narcyzm a popkultura Aneta Ostaszewska KTO JEST BOHATEREM W DOBIE KULTURY NARCYZMU?
PRBA OPISANIA ZJAWISKA NARCYZMU NA PRZYKADZIE RECEPCJI SPOECZNEJ KARIERY MICHAELA JACKSONA..........................................................
277
Jacek Sieradzan BONO I MADONNA MIDZY CHARYZM A NARCYZMEM...........
287
Aneks: Psychoanalityk jako literat Czesaw Dziekanowski KLTWA NARCYZA...................................................................................................

326
Tomasz Olchanowski, Jacek Sieradzan
WPROWADZENIE DO PROBLEMATYKI NARCYZMU

OD KLASYCZNYCH KONCEPCJI NARCYZMU DO NARCYZMU KULTURY ZACHODNIEJ
1. PROBLEMY Z DEFINICJ NARCYZMU Ze sowem narcyzm stao si to samo, co z innym czsto uywanymi i naduywanymi terminami, takimi jak sacrum, religia czy charyzma.1 Uywa si go w tylu rnych i wykluczajcych si znaczeniach, e przestao ono mie sens. Zdaniem Sydneya E. Pulvera (1986:91) wszyscy piszcy o narcyzmie zgadzaj si tylko co do tego, e jest to jedno z najwaniejszych i najbardziej niejasnych poj psychoanalizy. Termin narcyzm przybiera rne znaczenia w zalenoci od teoretycznej orientacji autora (Reber 2000:398). Istnieje mnstwo podziaw i naukowych klasyfikacji narcyzmu. Generalnie sowo to moe oznacza: (1) w sensie genetycznym etap w rozwoju ycia czowieka (2) w sensie klinicznym jednostk chorobow, np. perwersj seksualn (3) w kategoriach relacji spoecznych dominujc postaw charakteru (Gociniak, Mocek 2008:13). W trzecim znaczeniu, ktry interesuje nas tutaj najbardziej, narcyzm to postawa psychiki polegajca na skupieniu si przede wszystkim na samym sobie (Reich 1986:46). Narcyzm oznacza wwczas sposb relacji z innymi albo nadmiernie rozwinite poczucie wasnej wartoci. Wyrnia si te narcyzm pierwotny, sytuacyjny, agresywny, konwersacyjny, korporacyjny, destrukcyjny, pci kulturowej (gender), grupowy, zoliwy, medyczny, falliczny, seksualny, oraz duchowy (Narcissism b.d.).
1
Rozdzia 2 niniejszego tekstu napisa T. Olchanowski. Pozostae s autorstwa J. Sieradzana.
Teoretycy narcyzmu czsto odwouj si do klasycznego podziau na narcyzm zdrowy (dojrzay) i patologiczny. Dla niektrych, w tym dla pedagoki Niny W. Brown, podstawow form narcyzmu jest narcyzm patologiczny. O ile pierwszy cechuje si kreatywnoci, altruizmem, poczuciem humoru, empati, umiejtnoci wchodzenia w zwizki midzyludzkie i wyraania uczu, akceptowaniem siebie i innych, dbaoci o siebie, wiadomoci bycia odrbn jednostk, zdolnoci autoanalizy, poczuciem sensu i wiadomoci wasnego ycia, poczuciem estetyki, zdolnoci odraczania gratyfikacji, to drugi rozpoznaje si za spraw wystpowania jednego z piciu podstawowych wzorcw: destruktywnego, roszczeniowego, podejrzliwego, manipulujcego i ekshibicjonistycznego.2
2. PSYCHOLOGIA WOBEC NARCYZMU Jeeli nasze ycie przypada na czasy panowania kultury narcyzmu, wwczas staje si czym niemal niemoliwym ustanowienie (z wyjtkiem stanw skrajnych) w miar solidnej granicy pomidzy norm a narcystycznym zaburzeniem osobowoci. Choroba kultury i jednostki s wspzalene z sob, dlatego te iluzj jest traktowanie harmonii pomidzy jednostk a spoeczestwem, w obrbie ktrego yje, jako podanego stanu idealnego. W kondycj czowieka wpisany jest, jako stan naturalny, nierozwizywalny konflikt pomidzy nim a jego grup spoeczn, czasem, w zalenoci od okolicznoci i warunkw, wypierany, czasem tumiony, a niekiedy wybuchajcy z nieobliczaln furi.
2.1. Problem diagnozy W klasyfikacji zaburze psychicznych Amerykaskiego Towarzystwa Psychiatrycznego znanej jako Diagnostyczny i statystyczny podrcznik dolegliwoci psychicznych (DSM-IV) pod numerem 301.81 odnajdziemy kategori Narcystyczne zaburzenie osobowoci (Narcisstic Personality Disorder). Autorzy
Pulver 1986:91-110; Stolorow 1986:201-206; Kernberg 1986:251-264; Miller 1986:324-336, 346-347; Brown 2008:7-8, 40, 275-276. Odnonie historii rozwoju pojcia narcyzmu zob. te Cooper (1986:115-131) i Kernberg (2004:46-49).
2
Wprowadzenie do problematyki narcyzmu
podrcznika wymieniaj dziewi cech tej jednostki chorobowej i uznaj osob za cierpic na ten syndrom po stwierdzeniu jednoczesnego wystpienia co najmniej piciu cech: (1) nadmiernie rozwinite poczucie wasnej wanoci (czyli wyolbrzymione osignicia i talenty, oczekuje, e zostanie uznana za najlepsza bez wybitnych osigni) (2) pochonicie fantazjami o nieograniczonym sukcesie, wadzy, blasku, piknie, albo idealnej mioci (3) wiara we wasn wyjtkowo i w to, e moe zosta zrozumiana i kojarzona z innymi wyjtkowymi ludmi bd instytucjami o wysokim statusie (4) domaganie si przesadnego podziwu (5) posiadanie nieuzasadnionych oczekiwa, chce by traktowana w sposb wyrniony, oczekuje te, e inni automatycznie podporzdkuj si jej oczekiwaniom (6) wykorzystuje innych do osignicia wasnych celw (7) brak empatii, niech do utosamienia si z uczuciami i potrzebami innych (8) czsto zazdroci innym, albo wierzy, e inni mu (jej) zazdroszcz (9) okazuje innym arogancj i wynioso (DSM-IV-TM 2000:661). Kandydat do otrzymania tej diagnozy powinien spenia, midzy innymi, takie kryteria, jak: nastawienie wielkociowe, potrzeba bycia podziwianym, brak empatii, wykorzystywanie innych do wasnych celw. Jego fantazje obracaj si na og wok nieograniczonego sukcesu, zwizanego z wadz, bogactwem, wyjtkowymi zdolnociami, wasnym piknem etc. Uwaanie siebie za kogo wyjtkowego wie si z zazdroci o innych, jak rwnie z przewiadczeniem, e inni mu zazdroszcz. Jednak, niezalenie od trafnoci tej klasyfikacji, naley pamita, e diagnoza nie jest w stanie uchwyci w sposb caociowy istoty tego zaburzenia. Nazwa nadana zespoowi objaww nie jest tym samym, co rzeczywisto osoby zdiagnozowanej i otoczenia, na ktre ona oddziauje. Istnieje pewne podobiestwo pomidzy egzorcyzmem a diagnoz, ktre dotyczy wiary w moc sowa. Nazwanie demona, choroby somatycznej czy zaburzenia psychicznego daje wiar w moliwo zapanowania nad tym, co nazwane. Jak pisze Rollo May (1998:79): Diagnoz (pochodzi od greckiego sowa dia-
gignoskein, co dosownie znaczy pozna poprzez) moemy potraktowa jako wspczesn form przydawania imienia obraonemu demonowi. W przypadku zaburze psychicznych postawienie waciwej diagnozy pozwala odnale terapeucie (psychiatrze) waciw drog postpowania z pacjentem i, przy jego aktywnej pomocy, udzieli mu rad, dziki ktrym upora si z kryzysem chorobvowym. Z diagnoz rwnie wie si niebezpieczestwo mylenia podobiestwa z tosamoci. Jako e w opisie objaww danych jednostek chorobowych zwraca si uwag na to, co wsplne pacjenci tak samo zdiagnozowani mog by traktowani jako wrcz tosami z sob. Ta pomyka prowadzi zazwyczaj do depersonalizacji pacjentw, ogldania ich przez pryzmat przyswojonej teorii i niezauwaania tego, co jest w pacjencie zdrowe, nietknite przez dane zaburzenie. Nie jest przypadkiem, e zjawisko narcyzmu zawdzicza sw popularno psychologii gbi (psychoanalizie i wywodzcym si z niej szkoom, cho samo pojcie narcyzmu funkcjonowao na dugo przed pojawieniem si psychoanalizy). Psycholodzy gbi, bdc wierni kategorii niewiadomoci i akcentujc si procesw niewiadomych, byli wiadomi faktu, e granica pomidzy norm a patologi jest nieostra. Poza tym wiele pism klasykw psychoanalizy (Freuda, Fromma, jak rwnie synnych odszczepiecw Reicha i Junga) dotyczyo ycia spoecznego, poniewa zauwayli oni, e zaburzona moe by nie tylko jednostka, ale te formacja kulturowa. Si rzeczy przedstawiciele kierunkw humanistycznych, bdcych bliej oficjalnego obiegu akademickiego (protektorat aparatu wadzy) bd w stanie tylko na tyle gboko wej w procesy zachodzce w psyche jednostki i kultury, na ile nie zagrozi to ich prestiowi i pozycji spoecznej (szacunek gremiw naukowych, nagrody naukowe i pastwowe, dobrobyt materialny etc.).
2.2. Od Freuda do Lowena Niemal dla kadego jest czym oczywistym, e termin narcyzm wywodzi si od mitycznego Narcyza, ktry zakocha si we wasnym odbiciu. Natomiast ju nieliczni zdaj sobie spraw, e etymologicznie sowo narcyz wywodzi si od perskiego nargis (od ktrego te pochodzi narkoza). Sowo to znaczy sztyw10
ny, sparaliowany, odurzony (por. Kutter 1998:108). W psychiatrii koca XIX wieku za pomoc pojcia narcyzmu okrelano perwersj seksualn, ktra wyraa si tym, e kto wybiera wasne ciao jako obiekt seksualny (Fhanr 1996:115). W 1911 roku Freud analizowa przypadek Schrebera, niemieckiego sdziego, ktry opisa wasn chorob psychiczn (synna swego czasu autobiografia paranoika). Wtedy te podj wtek wystpowania narcyzmu w zaburzeniach schizofrenicznych i w hipochondrii. Freud zacz uwaa wrcz psychoz za nerwic narcystyczn. Lekarz sdowy w swej opinii o Schreberze pisa:
Apogeum uroje pacjenta stanowi przekonanie, e jest on powoany do zbawienia wiata i przywrcenia ludzkoci utraconej wiecznej szczliwoci. () Najistotniejsze w jego zbawczej misji jest to, e musi nastpi jego przeobraenie w kobiet. (). Jest pewien, e wycznie on stanowi przedmiot boskich cudw, a wic tym samym jest najbardziej zadziwiajcym czowiekiem, jaki kiedykolwiek y na ziemi (cyt. w: Schreber 2006:304).
Freud zinterpretowa urojenia Schrebera jako wyraz pragnienia, aby by jedynym obiektem seksualnego podania Boga (std jego pragnienie przeksztacenia si w kobiet). Bg z kolei by projekcj ojca. Powysza interpretacja byaby niepena, gdybym nie wspomnia, kim by Bg-Ojciec Schrebera. Ot Daniel Paul Schreber by synem Daniela Gottlieba Moritza Schrebera lekarza i nauczyciela akademickiego na Uniwersytecie w Lipsku, ktry zasyn ze swoich nowinek pedagogicznych. Jego porady wychowawcze doczekay si w Niemczech czterdziestu wyda. Warto nadmieni, ze jeden syn Schrebera seniora popeni samobjstwo, a drugi popad w chorob psychiczn. Metody doktora Schrebera zmierzay do tego, by oswoi besti w dziecku po to, by w przyszoci wczy je w rol produktywnego obywatela. Wrd jego synnych zalece warto wymieni kpiele z kostkami lodu w trzecim miesicu ycia czy przyrzd ograniczajcy poruszanie klatki piersiowej, stosowany w celu wyrobienia nawyku waciwej postawy. Alice Miller oskara wrcz doktora Schrebera o stworzenie okrutnego systemu wychowawczego, w ktrym krzyki noworodka traktowano jako fanaberie. Uznawano je za przejaw uporu, ktry stanowczo trzeba zama. Ju niemal od momentu przyjcia na wiat dziecko miao by poddawane
11
wojskowemu drylowi i bite przy pierwszym paczu, a oduczy si paka. Przytulanie i okazywanie emocji przez opiekuna to przejaw saboci, ktry moe spaczy charakter dziecka na cae ycie. Szczeglnie polecane przez doktora Schrebera byy wiczenia w sztuce rezygnowania (por. wypowied Miller, cyt. w: Bikont 1999:16). W 1914 roku ukaza si artyku Freuda Wprowadzenie do narcyzmu (Zur Einfhrung des Narcissmus), w ktrym ojciec psychoanalizy rozwin pogldy Karla Abrahama. Ego zostao potraktowane jako swego rodzaju zbiornik libido. W myl zaprezentowanych pogldw midzy libido zwizanym z ego a libido zwizanym z obiektem zachodzi stosunek wzajemnej zalenoci. Im bardziej zuywa si jedno, tym bardziej zuboae staje si drugie (Freud 1991:275). Po pierwszej wojnie wiatowej Freud zmodyfikowa wiele zaoe swojej teorii. Midzy innymi wprowadzenie do teorii aparatu psychicznego pojcia id (model strukturalny psychiki) spowodowao zmiany w rozumieniu przez Freuda zjawiska narcyzmu. Terminem aparat psychiczny okrela Freud struktur psychiki i sposb jej funkcjonowania. Obok modelu strukturalnego psychiki (id, ego, super ego; czy, w nowszych tumaczeniach, odpowiednio: to, ja, nadja) we wczeniejszych pracach ojciec psychoanalizy wyrni model topograficzny (niewiadomo, przedwiadomo, wiadomo) oraz ekonomiczny (teoria przepywu energii psychicznej). Id staje si pierwotnym zbiornikiem energii psychicznej, za inne instancje (ego, super ego) wypywaj z id w rezultacie rnicowania si (Freud 1997:74). Id przenosi cz tego libido na erotyczne kateksje obiektw, na co silniejsze ego stara si zdoby libido obiektu i narzuci id jako obiekt mioci (Fhanr 1996:116). W zwizku z powyszym narcyzm ego jest narcyzmem wtrnym, wskutek wycofania libido z obiektw. Wan rol w tym procesie odgrywaj mechanizmy identyfikacji z obsadzonym obiektem oraz introjekcji (przyswojenia pogldw i innych cech obiektu oraz traktowania ich jako wasnych). Niemal od samego pocztku freudowskie rozumienie narcyzmu spotkao si z krytyk, szczeglnie dotyczyo to zagadnienia narcyzmu pierwotnego. Tym niemniej Freudowi (1991:285) zawdziczamy niezwykle istotne dla prezentowanej tematyki rozrnienie dwch rodzajw mioci: mioci podug typu narcystycznego (kiedy to kocha si to, czym si jest samemu, czyli samego siebie; to, czym si byo samemu; to, czym si chce by samemu; tego, kto by czci
12
kochajcej osoby) oraz typu anaklitycznego (zalenociowa mio do kobiety, ktra mnie ywi i mczyzny, ktry mnie ochrania) (por. Pospiszyl 1995:33). W latach 20. XX wieku psychoanalityk Karl Abraham uy okrelenia narcyzm opisujc stany schizofreniczne, ktre wi si z poczuciem wszechmocy u pacjentw cierpicych na niektre postaci schizofrenii. Zdaniem Abrahama libido, ktre w normalnych warunkach przechodzi na okrelone obiekty, wycofuje si i wcza we wasne ego.3 Co si za tyczy hipotezy narcyzmu pierwotnego, to jedni (w tym Kohut i Kernberg) stawiali tez, e od samego pocztku dziecko ma szcztkowe ego, ktre poszukuje obiektw i e tzw. narcyzm prawidowy i silne ego powstaj w wyniku internalizacji pozytywnych zwizkw ze wiatem. Inni (np. Fromm) podkrelali, e mio do obiektu i mio do samego siebie czy dialektyczny zwizek i e obydwa uczucia posiadaj charakter pierwotny nawzajem si warunkuj. Jeszcze inni, szczeglnie terapeuci ciaa (wrd nich Lowen), podkrelali, e wszelki narcyzm jest wtrny, natomiast przypisywanie niemowlciu pewnych cech jest zazwyczaj projekcj rodzicw i badaczy. Ju w 1936 roku Federn w pracy Ich-Psychologie Und die Psychosen wprowadzi rozrnienie na narcyzm zgodny z norm i chorobowy: zdrowa mio do samego siebie jest warunkiem odczuwania mioci do innych ludzi (cyt. w: Kutter 1998:109). Jeli przyjmiemy to zaoenie, niewtpliwie staniemy przed problemem wytyczenia granic. Dlatego te wspczesny psychoanalityk Peter Kutter (1998:110) pisze o koniecznoci sprecyzowania tego, co mamy na myli mwic o narcyzmie lub zjawiskach narcystycznych. Zauwaa, e termin narcyzm bywa obecnie uywany w trzech aspektach znaczeniowych: (1) Jako patologiczny stan mioci do samego siebie, ktry jest osigany kosztem innych obiektw (2) Jako faza przejciowa w ramach rozwoju dziecka, ktra charakteryzuje si nadmiern koncentracj na wasnej osobie (3) Jako subiektywny stan lub afektywn sytuacj, w ktrej jestemy pewni siebie.
K. Abraham, A short history of the development of the libido, viewed in the light of mental disorders (19241), w: E. Jones (wst.), Selected papers of Karl Abraham, M.D., Hogarth Press, London 1927. Por. Vincent 2010.
13
Heinz Kohut, wiedeczyk z urodzenia, neurolog i psychiatra do 1965 roku, by wierny teorii freudowskiej. Potem rozpocz jej reformowanie, szczeglnie, jeli chodzi o ujcie narcyzmu. W 1971 roku ukazao si jego najsynniejsze dzieo The Analysis of the Self. Wedug Kohuta istniej dwie paszczyzny pierwotnego ja: ekshibicjonistyczna wspaniao (przekonanie dziecka, e stanowi ono centrum wiata, a osoby z otoczenia s po to, by zaspokaja jego potrzeby); idealizacja wyobraenia rodzicw, tzw. archaiczna idealizacja (przypisywanie rodzicom i innym osobom z otoczenia nadzwyczajnej mocy, dziki czemu uwalnia si ono od poczucia bezsilnoci, depresji i innych negatywnych stanw emocjonalnych) (por. Pospiszyl 1995:38-39). W normalnym rozwoju dziecko wyzbywa si obu archaizmw dziki zasadzie odzwierciedlania, czyli odbierania od otoczenia waciwego obrazu siebie. Zdaniem Kohuta ten obraz siebie ksztatuje si midzy 2 a 4 rokiem ycia. Za w wieku 4-6 lat zostaje przezwyciony drugi archaizm, zwizany z idealizacj wyobrae osb znaczcych. Do uszkodze narcystycznych mog prowadzi zarwno bezkrytyczne pochway (jako przyczyny narcystycznej niedojrzaoci, naiwnoci i niezdolnoci do dugotrwaego wysiku), jak i zbyt surowe oceny (osobnik taki, jako e nie jest w stanie speni oczekiwa, przepeniony jest narcystyczn wciekoci) (s. 41). Wedug Kohuta w okresie dziecistwa uczymy si rekompensowa bezbronno i niemoc poprzez wmawianie sobie, e wszystko potrafimy, wszystkiemu jestemy w stanie sprosta. W ten sposb uczymy si tworzy wspaniay, narcystyczny wizerunek samych siebie, ktry pomaga nam znosi, przywoane wyej, przykre stany. W okresie dorosym, kiedy znajdujemy si w podobnej sytuacji niemocy i bezbronnoci, moemy, moc regresji, wytworzy go ponownie. Jednak z tym procesem wi si liczne rozczarowania, ktre prowadz do kryzysw, a w przypadkach patologicznych do narcystycznych zaburze osobowoci, ktre Kohut czy z fragmentaryzacj jani (zob. Kutter 1998:111). By unikn nieporozumie naleaoby w tym miejscu wyjani, e Kohut odrnia ja (niem. das Selbst) od ego. Traktuje ja jako centrum psychologicznego wszechwiata, jak i pewn cz aparatu psychicznego, natomiast ego jest instancj rzdzc dostosowaniem si do otaczajcej rzeczywistoci (por. Doktr 1988:7). Z kolei dziki tworzeniu wzorcowych wizerunkw rodzicw i innych osb z najbliszego otoczenia moemy poczu si dzieckiem wspaniaego ojca i (lub) wspaniaej matki i poczu, e mamy udzia w ich doskonaoci.
14
Jako ludzie doroli To samo przeywamy w yciu codziennym, kiedy przypisujemy wspaniae cechy osobie z naszego otoczenia, by mc ogrzewa si w blasku jej chway (Kutter 1998:111, podkr. P.K.). Generalnie, zdaniem Kohuta, szkodliwe lub traumatyczne zachowania wanych osb z otoczenia dziecka peni istotn rol w genezie zaburze narcystycznych. Wczeniej, tj. przed drug wojn wiatow, ten fakt podkrelaa szczeglnie wgierska szkoa psychoanalizy Sandora Ferencziego, a przede wszystkim jego ucze Michael Balint, ktry wywar wpyw na pogldy tak znanych osobistoci jak Kohut, Kernberg czy Alice Miller. W teorii Balinta centralne miejsce zajmowaa koncepcja pierwotnej mioci do obiektu. Zdaniem tego psychoanalityka. dziecko czuje si zaspokojone dopiero wtedy, kiedy jest kochane przez obiekt jego mioci. Jest to pierwotny stan charakterystyczny dla wieku niemowlcego, dlatego te nie mona mwi o narcyzmie pierwotnym. Narcyzm rodzi si wtedy, kiedy pierwotna mio do obiektu prowadzi do frustracji (zob. Kutter 1998:111). Niemal to samo powtrzya Alice Miller w Dramacie udanego dziecka (1995), gdzie opisaa urazy naruszajce poczucie wasnej wartoci, oraz w pracy U pocztkw wychowania (1980), w ktrej poruszya kwesti zaburze narcystycznych. Jej zdaniem owe zaburzenia wykazuj zwizek z zimnym, nacechowanym chodem emocjonalnym zachowaniem rodzicw (lub nauczycieli), ktrzy nieustannie rani dziecic psychik i ignoruj potrzeby ich mioci (por. Kutter 1998:111). Balint doszed do wniosku, i
Niemowl zakada, e partner, obiekt na przyjaznym terenie, musi posiada te same pragnienia, zainteresowania i oczekiwania. Dlatego ten stan nazywa si czsto stanem wszechmocy. Okrelenie to nie jest jednak zbyt trafne: nie istnieje co takiego jak uczucie mocy, w gruncie rzeczy nie zachodzi potrzeba mocy ani wysiku, poniewa wszystko znajduje si w harmonii (cyt. w: Lowen 1995:26).
Wracajc do Kohuta, warto pamita, e wedle jego pogldw w zaburzeniach narcystycznych mamy do czynienia z dwiema biegunowymi formami reagowania: poczuciem niedostymulowania (depresja, poczucie wewntrznej pustki i bezcelowoci ycia) oraz nadmiern stymulacj (kompulsywna aktywno, dziaania ryzykanckie wcznie z przestpczoci) (por. Pospiszyl 1995:43).
15
Obie formy reagowania wynikaj w duej mierze z tego, e osobnik narcystyczny prbuje albo zdominowa i podporzdkowa sobie ludzi, aby ich uczyni posusznymi i wczy do swego wspaniaego ja jako wiadectwa owej wspaniaoci, albo te charakteryzuje go bezkrytyczne lgnicie do wszelkich osb, ktrych pozycja spoeczna, charyzma lub sia osobowoci moe rwnie stanowi potwierdzenie wspaniaoci jego archaicznego ja. Niezalenie od trafnoci tej czci diagnozy, ktra wie si z genez zaburze narcystycznych, wydaje si, e moemy uzna Kohuta za jednego z prorokw naszych czasw. Czy egzystencja wielu ludzi przynalecych do cywilizacji zachodnioeuropejskiej (lub pragncych by jej czci) nie staje si coraz bardziej zagroona z powodu obijania si pomidzy Scyll kompulsywnej nadaktywnoci i Charybd depresyjnej apatii? Innym emigrantem wiedeskim, ktry jako psychoanalityk i psychiatra zyska powszechn saw i uznanie by Otto F. Kernberg. Midzy innymi dziki jego publikacjom czciej zaczto stawia diagnoz bordeline (osobowo pograniczna). Na szczegln uwag zasuguje praca Kernberga Bordeline conditions and psychopathological narcissism (1975). Gwoli sprawiedliwoci naleaoby wspomnie, e termin bordeline (pograniczny) jako pierwszy do psychopatologii wprowadzi psychoanalityk A. Stern ju w roku 1938, opisujc pograniczn grup psychonerwic (por. Jakubik b.d.). Kernberg wskaza na trzy moliwe postacie wewntrznego ustrukturalizowania ja: normalne ja; narcystyczne wspaniae ja oraz pene sprzecznoci i konfliktw ja rozbite, ktre wystpuje w stanach pogranicznych (por. Pospiszyl 1995:48-49). Wprowadzi rwnie pojcie narcyzmu zoliwego na okrelenie prymitywnej agresji zespolonej z patologicznym poczuciem wasnej wspaniaoci. Terapia osb cierpicych na zoliwy narcyzm jest nieskuteczna (s. 50). Osoba cierpica na bordeline na poziomie symptomw cierpi na poczucie pustki i bezsensu ycia (Kutter 1998:114). Czuje si bezradna, saba i uzaleniona od innych, przy czym odczuwa siln zazdro. Przyznanie si do zazdroci, zawici i innych wasnych saboci byoby upokarzajce, dlatego te uczucia te wypiera, stosujc prymitywny mechanizm obronny, jakim jest rozszczepienie. Obok poczucia pustki i bezsensu rozwija si mania wielkoci. Osobowo dzieli si na dwie czci: wspania i bezsensown. W tym samym czasie jedna osobowo zachowuje wiadomo, druga pozostaje niewiadoma. Wystpuje te
16
szybkie przeplatywanie si obydwu stanw. Obok sprzecznych obrazw siebie, rwnie wane osoby z otoczenia podlegaj skrajnym ocenom. Albo s idealne i wspaniae, albo ze i nieciekawe. Bordeline w kontakcie z jedn osob czuje si kim wspaniaym; z drug kim godnym politowania. Jako czonek spoeczestwa osoba bordeline moe w miar dobrze funkcjonowa, lecz przydarzaj si jej sadystyczne wybuchy. Przyczyny stanw pogranicznych psychoanalitycy (w tym Kernberg) cz zazwyczaj z tym, e osoby otrzymujce tak diagnoz byy na og w dziecistwie za mao kochane, le traktowane i wykorzystywane. Niemiecki psychoanalityk Peter Kutter (1998) wprowadzi w 1975 roku termin nerwica braku, ktry wyda mu si bardziej sensowny ni narcystyczne zaburzenie osobowoci czy osobowo z pogranicza (s. 117). Jego zdaniem ludziom cierpicym na t nerwic brakowao w dziecistwie mioci i zainteresowania ze strony rodzicw. W zwizku z tym U podoa nerwicy braku ley wic niemono identyfikacji z matk i ojcem (s. 171). Kutter wskazuje take, e przyczyn tego typu zaburze moe by oglny brak solidnych, godnych naladowania wzorcw, z ktrymi warto si identyfikowa (tame). W przeciwiestwie do koncepcji psychoanalitycznych Teodor Millon, zwizany z tradycj behawiorystyczn twrca teorii uczenia si, uzna, e Dziecko rozwija cechy narcystyczne wtedy, gdy jest przeceniane i traktowane jako co absolutnie wyjtkowego (Doktr 1988:13). Kiedy wychodzi poza krg rodzinny, uczy si jak pozyskiwa podobne wzgldy w szerszym otoczeniu. Wyniesione z domu rodzinnego przewiadczenie, e jest si wspaniaym i wyjtkowym tylko z tej racji, e si istnieje a inni s gorsi i stworzeni do usugiwania mu, jest ju dostatecznym wzmocnieniem tendencji narcystycznych, ktre osobnik ten utrzymuje zazwyczaj od osb o tendencjach bierno-zalenociowych. Zdaniem Millona taka postawa jest do trwa cech osobowoci i moe rwnie by nabyta w wieku dorosym, a jej utrwaleniu sprzyja sia wzmocnie (wzmocnienia posiadaj na og charakter samonapdzajcy si), brak empatii i tendencja do traktowania innych jako gorszych od siebie. Jak si wydaje, w sposb najbardziej przekonujcy do tematyki narcyzmu podszed Alexander Lowen. Ten zmary w 2008 roku (po przeyciu 98 lat) i pozostajcy niemal do koca w peni si twrczych ucze Reicha i terapeuta ciaa (twrca analizy bioenergetycznej), by zdania, e Jeli mierzymy zdrowie psychiczne spjnoci obrazu ego i rzeczywistoci ja lub ciaa, to mona uzna,
17
i kade zaburzenie narcystyczne jest w jakim stopniu obcione szalestwem (Lowen 1995:38). Charakterystyczn cech osoby narcystycznej jest to, e paradoksalnie nie interesuje si ona swym rzeczywistym ja, poniewa zamiast siebie uwielbia i ceni swj wasny obraz. Na wczesnych etapach rozwoju ja jest ja cielesnym. Wraz z rozszczepieniem tego ja od ciaa, rodzi si ego mentalne, ktre zostaje okrelone przez wiadomo, autoekspresj i panowanie nad sob. Ego mentalne powstaje zatem nie wskutek procesw biologicznych, lecz kulturowego uwarunkowania (zob. Olchanowski 2006:139). Traktowanie obrazu siebie jako ja prowadzi do stanu rozszczepienia, w ktrym to ego mentalne odrywa si od ciaa. W konsekwencji rwnie od ja cielesnego zostaj oddzielone uczucia. Nic wic dziwnego, e stopie narcyzmu jednostki moe zosta okrelony przez jej niezdolno do empatii oraz zaprzeczaniu uczuciom. Lowen (1995) ukaza swoiste kontinuum zaburze narcystycznych, od najagodniejszych po najbardziej gbokie, wyrniajc pi rodzajw narcyzmu, ktre wi si z picioma charakterami. S to: charakter fallicznonarcystyczny; charakter narcystyczny; osobowo bordeline; osobowo psychopatyczna; osobowo paranoidalna. Charakter falliczno-narcystyczny (wprowadzony przez Reicha w 1926 roku) reprezentuje np. mczyzna, ktrego ego ukierunkowane jest na uwodzenie kobiet. W zwizku z powyszym wystpuje u niego przerost wizerunku seksualnego i nadmierne zainteresowanie nim. Stanowi typ poredni midzy nerwic natrctw a histeri. Rzuca si w oczy pewna przesada w demonstrowaniu przez tego osobnika pewnoci siebie, godnoci i wyszoci. Jeli chodzi o kobiety, to odpowiada temu charakterowi charakter histeryczny (opisany przez Freuda), szczeglnie wtedy, gdy wie si on (jak czsto si zdarza) z opieraniem si na atrakcyjnoci seksualnej i uwodzeniu (s. 28). W przypadku charakteru narcystycznego spotykamy si z bardziej wielkociowym obrazem ego. Ludzie uwizieni w tym charakterze s najlepsi i opanowani przez pragnienie bycia postrzeganymi jako doskonali, std te wynika ich potrzeba doskonaoci (s. 31). S to czsto osoby, ktre dobrze sobie radz w wiecie wadzy i pienidza. Natomiast nie potrafi odnale si w wiecie uczu i nie mog kontaktowa si z innymi w ludzki sposb. Co jest niezwykle istotne Lowen wskazuje na czste mylenie uczu z sentymentalizmem. Rnica jest taka, ze sentymentalizm nie jest realnym uczuciem, lecz jedynie wyobraa18
niem sobie uczu. Std nieraz okrutni tyrani potrafili paka na filmach czy sztukach teatralnych, by w nastpnej chwili odda si zadawaniu blu ywemu czowiekowi. Charakterystyk osobowoci bordeline przedstawiem powyej, przy omawianiu pogldw Otto Kernberga. Tym niemniej Lowen zwraca uwag, e niektrzy z ludzi bordeline osigaj sukcesy w wiecie interesw lub rozrywki. Jednak w przeciwiestwie do poprzedniego charakteru, ich fasada szybko si kurczy w przypadku stresu emocjonalnego, ukazujc oblicze bezradnego i przestraszonego dziecka. Generalnie nastawienie wielkociowe jest mechanizmem chronicym przed depresj, jednak u bordeline sukces nie zapewnia takiej ochrony i poczucie wyszoci staje si poczuciem niszoci, za pewno siebie brakiem poczucia bezpieczestwa. Osobnicy bordeline zgaszaj si na leczenie przewanie z powodu depresji. Natomiast zbliajc si do natenia narcyzmu w stopniu skrajnym spotykamy na drodze osobowo psychopatyczn. Lowen zwraca uwag przy omawianiu tej osobowoci na takie cechy, jak: zaprzeczanie uczuciom, impulsywno, poczucie wyszoci, pogarda dla ludzi, zachowania typu acting out, ktre wyraaj si w tym przypadku odreagowaniem problemw w dziaaniach sprzecznych z normami, i przy tym dugotrwaych. Ludzie o tym typie kami, kradn, a nawet morduj bez adnych oznak poczucia winy czy skruchy. Innymi, najczciej spotykanymi formami s: alkoholizm, narkomania, rozwizo pciowa. Zwraca uwag te brak wspdziaania z innymi. Zachowania acting out maj zwizek z urazowymi i przytaczajcymi zachowaniami wczesnodziecicymi. Z narcyzmem wie si, zdaniem Lowena, niezdolno do panowania nad podaniem i tolerowaniem frustracji. Szczeglnie niebezpieczna ta niezdolno staje si u jednostek psychopatycznych. Najoglniej mona rzec, e u narcyzw czsto drobne, frustrujce wydarzenie (ocena niedostateczna w szkole, kosz od dziewczyny, wymianie etc.) urasta do rangi kosmicznej katastrofy. Jeli tak si dzieje mamy do czynienia z urazem narcystycznym. Groza tego urazu polega na tym, e osobnik nim dotknity zanim zabije siebie dokonuje krwawej masakry, umiercajc wiele istnie ludzkich. Naleaoby jednak za Lowenem zwrci uwag na to, e psychopaci to nie tylko przestpcy, ale czsto bywaj dyrektorami, politykami czy prawnikami. Jako przykadowego psychopat nalecego do elity spoecznej Lowen wskazuje rekina finansjery, ktry niszczy
19
konkurencyjne spki i wyrzuca ludzi na bruk. W ten sposb zamiast niszczy ich ciaa niszczy ich moliwoci. Twrca terapii bioenergetycznej susznie zauwaa, e kluczem do sukcesu jest brak uczu. Natomiast im wiksze zaprzeczanie uczuciom, tym wikszy narcyzm. Z najbardziej radykalnym nateniem narcyzmu spotykamy si w przypadku osobowoci paranoidalnej. Mamy tutaj do czynienia ze skrajn megalomani, egocentryzmem (przewiadczeniem, ze cay wiat i inni ludzie krc si wok ego) i egoizmem. Ci osobnicy rzeczywicie s przekonani, e wszyscy ludzie nie tylko na nich patrz, ale o nich mwi, a nawet spiskuj przeciwko nim z powodu ich wyjtkowoci i znaczenia. Mog nawet wierzy, e dysponuj niezwykymi, czsto paranormalnymi zdolnociami. Kiedy nie potrafi odrni fantazji od faktw ich szalestwo wychodzi na jaw.
2.3. Narcyzm a pe Na odmienno narcystycznych reakcji u kobiet i mczyzn wskaza w latach 80. XX wieku Gerald Schoenewolf (por. Pospiszyl 1995:85-99). Ten nowojorski psychoanalityk na podstawie swej praktyki terapeutycznej doszed do przekonania, e w najgbszej warstwie niewiadomoci kryje si zo, ktra formuje podstawowy ksztat naszego narcyzmu. Przy czym podkreli szczegln rol matki, poniewa w przypadku jej cech patologicznych pojawia si u dziecka niech i lk wobec swej rodzicielki, ktre nastpnie przeradzaj si we wrogo wobec wszystkich kobiet. Schoenewolf wyrnia nastpujce postacie narcyzmu u mczyzn: (1) Typ falliczny przyjmuje postaw silnego i twardego mczyzny; jest dumny ze swej mskoci, demonstruje wyszo wobec kobiet, ale jednoczenie lubi si nimi otacza jako ywymi dowodami swej mskoci; czsto zabiega o przyjaci, by gra przed nimi rol kogo wanego; wychowywany by na og przez histeryczne i narcystyczne matki, nieraz poniany, bez udziau ojcw albo z ojcami o cechach fallicznych. (2) Typ pasywny (w zasadzie pasywno-agresywny); pozornie ulegy i posuszny, wybiera na partnerk kobiet uczynn, zaradn i dominujc; przedstawia siebie jako nowoczesnego mczyzn i obroc kobiet; w rzeczywistoci stosuje
20
bierny opr, a wasne kopoty seksualne tumaczy zym zachowaniem partnerki, wobec ktrej odczuwa chd emocjonalny, skrywany czsto za fasad zrwnowaenia; w sumie odgrywa si na swojej partnerce; wychowywany by przez bardzo aktywne i dominujce matki, ktre dyy do emocjonalnego podporzdkowania syna, ojcowie za byli nieobecni albo pasywni i nie wtrcajcy si. (3) Typ analny reprezentowany jest przez mczyzn penego drobiazgowoci, pedanterii i gderliwoci; w tym typie moemy wyrni dwa podtypy: sadystyczny i masochistyczny; narcyz sadystyczno-analny dy do cakowitego zdominowania kobiety, dlatego te na swe partnerki wybiera kobiety z niszych warstw lub z poczuciem niszoci; narcyz masochistyczno-analny czy si zazwyczaj z kobiet wykazujc cechy agresywne i posiada niezwyk umiejtno wywoywania u niej poczucia zoci; oba podtypy wykazuj upodobania do ekscesw seksualnych, posiadaj rwnie skonno do opnionego wytrysku; w wychowaniu narcyza analnego zwraca uwag, jako podstawa tej anomalii, trening klozetowy w okresie wczesnego dziecistwa, z tym e w przypadku matki surowej dochodzi do wyksztacenia si u dziecka podtypu masochistycznego, za agodnej sadystycznego; natomiast ojciec narcyza analnego by na og czowiekiem surowym, pedantycznym, chodnym uczuciowo albo nieobecnym. (4) Typ oralny spotykamy si z dwiema odmianami narcyzmu oralnego, ktre maj zwizek z karmieniem we wczesnych fazach rozwojowych, szczeglnie w fazie oralnej; dziecko, ktre jest z jaki przyczyn niedokarmiane (np. obdne karmienie wedle zegarka) w przyszoci nabywa cech lkowych, staje si niepewne, wyrasta na mczyzn ulegego wobec kobiet, ale jednoczenie chwyta niczym pajk na agodno i ulego, by nastpnie bezwzgldnie zaatakowa; natomiast z dzieci przekarmianych (rwnie zbyt dugo karmionych piersi i rozpieszczanych) rekrutuj si narcyzy oralne, ktre charakteryzuj si brakiem umiaru, nieumiejtnoci powcigania swych impulsw oralnych, skonnociami do alkoholu i narkotykw. (5) Typ psychopatyczny reprezentowany jest przez dwa podtypy: impulsywny (przyjemno w zncaniu si, brak umiejtnoci powstrzymania swych reakcji) oraz kalkulatywny (dziaa w sposb ukryty; jego zoliwo jest ukryta pod mask yczliwoci i dobrotliwoci); rozwija si u tych, ktrzy jako chopcy doznawali od najbliszych okruciestw, w tym rwnie ze strony matek.
21
(6) Typ perwersyjny rozwija si u chopcw, ktrzy byli zbyt silnie przywizani do matek; Schoenewolf do zbocze zalicza take homoseksualizm, ktry u perwersyjnego narcyza jest mechanizmem obronnym przed emocjonalnie zaborcz matk oraz kobiet w ogle; ojcowie w yciu perwersyjnych narcyzw byli odrzucajcymi bd nieobecnymi. (7) Typ psychotyczny wycofuje si ze wiata w swj wasny wiat urojony; nie potrafi nawiza kontaktu z otoczeniem, wycofuje si, zamyka w sobie; by zazwyczaj wychowywany przez matki psychotyczne albo cierpice na zaburzenia graniczce ze stanem psychotycznym. Natomiast wrd kobiet narcystycznych Schoenewolf wyrnia nastpujce typy: (1) Typ msko-agresywny jest to kobieta falliczna, ktra wchodzi w rol mczyzny, czym wyraa si brak zgody na bycie kobiet; jej agresywno kieruje si przeciwko mczyznom; za wszelk cen pragnie potwierdzi wyszo nad nimi i do tego celu rwnie uywa zdobytej wiedzy; na partnerw wybiera mczyzn pasywnych narcystycznych, by ich modelowa; przejawia inicjatyw w yciu erotycznym, ale jednoczenie charakteryzuje si nadmiern kontrol, co moe prowadzi do oziboci; w dziecistwie kobiety o tym typie byy wychowywane przez matki o podobnych cechach charakteru albo cechach histerycznych; ojcowie w ich yciu byli fizycznie i psychicznie nieobecni, albo pasywni. (2) Typ histeryczny charakteryzuje wrogo wobec mczyzn (m. in. za ich prymitywizm) i rwnoczenie lk przed nimi; agresja narcystycznych histeryczek wyraana jest w sposb zakamuflowany, poniewa z pozoru s uwodzicielskie i ulege, ale gdy odczuj wadz, udowadniaj swym partnerom ich niedoskonao; w yciu seksualnym kobieta tego typu udaje orgazmy, by po pewnym czasie demonstracyjnie okazywa brak zadowolenia i ozibo, czynic winnym partnera, ktry w konsekwencji zostaje doprowadzony do impotencji; matki narcystycznych histeryczek wykazyway podobne cechy, za ojcowie charakteryzowali si fallicznym konserwatyzmem i pasywnoci. (3) Typ analny podobnie jak w przypadku mczyzn moemy wyrni podtyp sadystyczny i masochistyczny; sadystka, ktra poskramia dzik besti w mczynie, wybiera partnerw ulegych i niezbyt pewnych siebie, ktrych poddaje kontroli; charakteryzuje j wstrt do mskiej fizjologii, satysfakcja z
22
upokarzania mczyzny oraz zmuszanie partnera do rnych form wyrzeczenia, pozbywania si zwierzcych atrybutw (np. golenie caego ciaa, prezerwatywy uywane tylko po to, by si nie zbruka etc.); podtyp masochistyczny czy si na og z osobnikiem agresywnym, prowokuje go, by przeywa wtrne zadowolenie, e to wszystko znosi w imi wyszych celw; w dziecistwie kobiecych narcystycznych typw analnych spotykamy si z wychowaniem, na ktre ma wpyw skrzyowanie postaw rodzicw; ojcowie crek wychowywanych przez matki sadystyczne przejawiali pasywno wobec on i dzieci, za ojcowie crek wychowywanych przez matki masochistyczne posiadali cechy sadystyczne i poddawali crki cisej, poczonej nieraz z agresj, kontroli; natomiast matki charakteryzowa wstrt do ojca, albo prowokacyjna ulego. (4) Typ oralny rwnie i w tym wypadku spotyka si dwa podtypy: oralnosadystyczny (niedostatek pokarmu) oraz infantylno-submisyjny (nadmiar jedzenia); kobieta pierwszego podtypu wybiera na ma alkoholika, by krytykowa jego zachowanie i przejmowa nad nim opiek; by moe potrafi stymulujco wpywa na skonnoci adyktywne (alkohol, narkotyki, hazard, seksoholizm) u partnerw, by udowodni, e zwizek opiera si na niej, i e cechy mczyzny upowaniaj do kierowania nim; kobieta zaliczana do drugiego podtypu wybiera na partnerw tzw. dobrych ywicieli (wysoka pozycja spoeczna, dochody); s permanentnie niezadowolone i uwaaj, e partner powinien dy cigle do czego wicej; oba podtypy charakteryzuje brak satysfakcji ze zblie seksualnych, stanowicy okazj do zademonstrowania nieporadnoci partnera, sadystki ustanawiaj reguy, ktrym partner nie moe sprosta, za infantylne podporzdkowuj si bez jakiejkolwiek inwencji; kobiety narcystyczno-oralne byy zazwyczaj wychowywane przez matki o podobnych cechach, dlatego te bior w dorosym zyciu odwet za krzywdy matek, natomiast ojcowie byli chodni emocjonalnie bd nieobecni. (5) Typ homoseksualny charakteryzuje przetworzenie wstrtu do mczyzn i jego genitaliw w uwielbienie dla kobiet i kobiecoci, a co z tym si wie lesbijskie skonnoci; kobiety te byy wychowywane przez zaborcze i wcibskie matki, ktre prezentoway wobec crek konkurencyjn postaw, dowiadczyy rwnie odrzucenia emocjonalnego przez ojca (z powodu lku przed on albo gwatownoci wasnych uczu).
23
(6) Typ pograniczny daleko przekracza agresywny stosunek do mczyzn; do tego typu naley wiele nawiedzonych kobiet, bezkrytycznych dewotek, radykalnych dziaaczek; zdaniem Schoenewolfa kobiety te niewiadomie walcz z lkiem przed zdominowaniem, zgwaceniem i rozkochaniem przez mczyzn, ktrego panicznie si boj i jednoczenie pragn; spotykamy wrd nich sprzeczne postawy wobec mczyzn (tzw. uwielbienie polifoniczne), np. pogarda i jednoczesne uwielbienie dla ksiy, dziaaczy etc.; jako dzieci byy one wychowywane przez matki z narcyzmem pogranicznym lub masochistycznym oraz okrutnych ojcw, ktrzy zncali si nad crkami; wiele dziewczt zostao uwiedzionych przez ojca, starszego brata bd innego czonka rodziny. (7) Typ psychotyczny kobieta o tym typie przeywa uczucie beznadziejnoci wobec agresywnej matki, przy rwnoczesnym przekonaniu, e liczy si tylko matka; wiele z nich dowiadczyo te odrzucenia przez ojca; wycofanie si w wiat urojony i utrata kontaktu z realnym bywa skutkiem lku przed przedstawicielami pci przeciwnej.
2.4. Narcyzm spoeczny Erich Fromm (1996a:57) uwaa, e jedno z najbardziej owocnych i dalekowzrocznych odkry Freuda zwizane jest z narcyzmem. Ten twrca psychoanalizy humanistycznej dostrzeg, e osobnik narcystyczny nie do, e nie moe znie najdrobniejszej krytyki, to nawet ze skromnoci czyni przedmiot autoafirmacji. Wedug Fromma (1996b:49): Narcyzm stanowi istot wszelkiej powanej patologii psychicznej. Dla osoby narcystycznie zaangaowanej w zwizek istnieje tylko jedna rzeczywisto rzeczywisto jej wasnych procesw mylowych, uczu i potrzeb. Ale co najwaniejsze, w kontekcie omawianego problemu to to, e Fromm (1996a:66) doszed do przekonania, i dla narcystycznej osoby niekoniecznie caa osoba jest przedmiotem narcyzmu, natomiast staj si nim wybrane, niektre aspekty osobowoci , jak np. honor, wygld zewntrzny, uzdolnienia, etc. W 1964 roku Fromm (1996a) opisa dwie formy narcyzmu: agodn i zoliw. W formie agodnej czowiek wybiera co, co wymaga od niego pewnego wysiku (np. narcystyczna duma z wasnej pracy i jej owocw). W przypadku narcy24
zmu zoliwego przedmiotem przywizania jest co, co osoba posiada, np. swoje ciao, wygld, zdrowie, bogactwo. Moemy zauway, e niepotrzebne staj si relacje z kim, ani wysiek. Postawa taka prowadzi do solipsyzmu i ksenofobii (s. 72-73). Krytykujc panujce we wspczesnym wiecie stosunki spoeczne Fromm dochodzi do wniosku, e Dla ludzi, ktrych poziom ekonomicznego i kulturalnego ycia jest niski, narcystyczna duma pynca z przynalenoci do grupy jest jedynym, czsto bardzo skutecznym rdem satysfakcji (s. 74-75). Wraliwo tego psychoanalityka i filozofa na kwestie spoeczne i otwarto na zagadnienia poruszane przez antropologw kulturowych i socjologw pozwolia mu na opisanie nie tylko zjawiska narcyzmu indywidualnego (wiele korzysta w tym wzgldzie z inspiracji Freuda), lecz rwnie narcyzmu spoecznego (grupowego). Fromm (1996a:75) prosi czytelnika, aby, przykadowo, zastanowi si nad tak wypowiedzi: Ja i moja rodzina jestemy najwspanialszymi ludmi na wiecie; jestemy czyci, inteligentni, dobrzy, uczciwi, wszyscy inni brudni, gupi, nieuczciwi i nieodpowiedzialni. Raczej na pewno wikszo z nas uznaaby osobnika wypowiadajcego podobne sowa za osob prymitywn bd (i) niezrwnowaon psychicznie. Ale wystarczy w miejsce zwrotu ja i moja rodzina wstawi nard, ras, kultur, do ktrej przynaleymy, religi, ktr wyznajemy, parti polityczn, z ktr si utosamiamy, czy nawet gatunek, ktrego jestemy przedstawicielami, by z ca zgroz uwiadomi sobie wszechobecno narcyzmu spoecznego i spustoszenia, jakie czyni w ludzkich umysach. Dlatego te moemy mwi o rnych formach narcyzmu spoecznego: od narcyzmu zwizanego z przynalenoci do partii, stronnictwa, klubu kibica po narcyzm narodowy, kulturowy, religijny, rasowy, koczc za na gatunkowym. Kada forma narcyzmu spoecznego otpia emocjonalnie cae zbiorowoci, pozbawia je zdolnoci do empatii i czyni okrutnymi w stosunku tych, ktrzy s poza nasz grup. Wtedy to mona niszczy i podporzdkowywa sobie bez poczucia winy to, co jest uwaane za nisze, gorsze. Czy planeta Ziemia jest tylko dla czowieka, a moe tylko dla chrzecijan, muzumanw, liberalnych demokratw czy rasy biaej? Taka postawa prowadzi ku destrukcji, wizanej przez Fromma z nekrofili. Tymczasem W krlestwie uczu produktywn orientacj wyraa mio dowiadczenie jednoci z inn osob, ze wszystkimi ludmi, z przyrod, a jednoczenie poczucie wasnej integralnoci i niezaleno-
25
ci. W dowiadczeniu mioci zachodzi paradoks, ktry polega na tym, e dwoje ludzi staje si jednym, a zarazem pozostaj dwojgiem (Fromm 1996b:46).
2.5. Podsumowanie Jak pisa Steven Pinker (2005:567): Ludzi przeraa wizja klonowania ludzi i zwizana z nim wtpliwa obietnica, e rodzice bd mogli projektowa swoje dzieci dziki inynierii genetycznej. Czym jednak rni si to od fantastycznego przekonania, e rodzice mog projektowa swoje dzieci za pomoc oddziaywa wychowawczych?. Skupiajc si na powyszych sowach psychologa ewolucyjnego Stevena Pinkera, moemy, z jednej strony, doj do wniosku, e wiara w istnienie przepisu na wychowanie dziecka na szczliwego, odnoszcego sukcesy czowieka jest jedn z najwikszych iluzji wspczesnoci, iluzj skutecznie podtrzymywan przez rnego rodzaju ekspertw. Z drugiej strony atwo moemy uzmysowi sobie, i samo przekonanie, e si ten przepis posiada jest przekonaniem z gruntu narcystycznym. Jak susznie zauwaa Pinker: Rodzice o realistycznym spojrzeniu na proces wychowania byliby rodzicami spokojniejszymi. Mogliby cieszy si czasem spdzanym z dziemi, zamiast stara si nieustannie je stymulowa, socjalizowa i doskonali ich charakter. Mogliby czyta dzieciom bajki dla przyjemnoci, a nie dlatego, e czytanie dobrze wpywa na neurony (tame). Na zakoczenie warto te sobie uwiadomi, e jednymi z najwikszych przeszkd, ktre czyni nas lepymi na to, co jest i uniemoliwiaj obiektywn ocen zjawiska, s nasze pogldy, ktrymi nasikamy pod wpywem autorytetw, albo te dochodzimy do nich jako absolutnych pewnikw pod wpywem splotu zdarze i okolicznoci. Teorie naukowe, ktre wydaj si nam szczeglnie bliskie, staj si takimi nie ze wzgldu na zawart w nich prawd (wikszoci dowiadcze nie jestemy w stanie zweryfikowa), lecz z powodu naszych uwarunkowa charakterologicznych i wiatopogldowych. Spogldajc na psychologiczne koncepcje czowieka moemy z przeraeniem odkry, e zudn puapk czyhajc na twrc danej teorii psychologicznej jest puapka dualizmu psyche i somy (duszy i ciaa). U wielu autorw istnieje tendencja do traktowania czowieka w kategoriach biochemicznej maszyny albo bytu odcielenionego.
26
Dlatego z du sympati i uznaniem naley traktowa koncepcje, ktre przekraczaj nie tylko dualizm psyche i somy, lecz rwnie uwarunkowania kulturowe. Jednym z twrcw takiej koncepcji jest autor pracy (jak i wielu innych cennych monografii) Humanizowanie narcystycznego stylu (1993) Stephen Johnson. Ten filozof i psychoterapeuta wprowadzi koncepcj stylw charakteru, ktre opieraj si na psychologii psychoanalityczno-rozwojowej (inspiracje psychologi ego Anny Freud, psychologi relacji z obiektem Mahlera, Kernberga i Winicotta, psychologi jani Kohuta, analiz charakteru terapeutw ciaa, a przede wszystkim wegetoterapi Reicha i bioenergetyk Lowena). Wedle Johnsona osoby, ktre nie rozwizay konfliktw wystpujcych w poszczeglnych fazach rozwojowych, koduj w psychice i budowie ciaa pewne samoograniczajce skrypty mylowe. Te wewntrzne, gboko zakodowane w procesie rozwoju psychoseksualnego, bdce efektem fiksacji, zdania skryptowe warunkuj zespoy zachowa, ktre Johnson nazywa stylami charakteru. W rezultacie w dorosym yciu czowiek kieruje si pewnymi schematami mylowymi i reakcjami emocjonalnymi, ktre niewiadomie wpywaj na jego zachowanie i czyni niejako winiem jednego z omiu charakterw (schizoidalnego, oralnego, symbiotycznego, masochistycznego, edypalnego). Charakter narcystyczny tworzy si w oparciu o bdnie uformowane relacje pomidzy self (jani)4 a innymi, jak te w oparciu o to, co nazywamy poczuciem wasnej godnoci. Korzystajc z inspiracji Lowena, Johnson opisuje narcyzm przez pryzmat faszywego self. Podkrela jednak, e przeciwiestwem faszywego self jest nie prawdziwe self, lecz rwnie faszywe. Zatem mamy do czynienia z jednostk uwizion przez faszywe self maniakalne i faszywe self depresyjne. W zwizku z tym do terapeutw pracujcych z pacjentami narcystycznymi Stephen Johnson (1993:129-130) kieruje niezwykle istotn uwag:
Terapeutyczna orientacja na prawdziwe self, szczeglnie w pocztkowej fazie jego rozwoju, musi mie najpierw charakter emocjonalny. Uwaga lub interwencja na poziomie poznawczym odciga pacjenta od przeomowego uwiadomie4
Jako e Johnson odrnia self od ego i przez wzgld na fakt pozostawiania przez tumaczy w polskim tekcie angielskiego terminu (brak polskiego odpowiednika; termin ja moe kojarzy si z psychologi Junga, atman z filozofi indyjsk, za samo brzmi niezbyt poprawnie) bd uywa w dalszej partii tekstu terminu self.
27
nia swojego fundamentalnego fizycznego self, w stron jzyka i poj. Podobnie interwencje behawioralne, chocia w kocowym rozrachunku poyteczne, odcigaj klienta od podstawowej koniecznoci skupienia uwagi na aktualnym przeyciu i kad nacisk na przepisy prawidowego zachowania, co zawsze jest narcystycznym odczynianiem5. Kiedy terapeuta doprowadzi wreszcie narcystycznego klienta do jego uczu, powinien za wszelk cen utrzyma go w tym miejscu. Nie powinien analizowa ani dawa klientowi recept. Po prostu powinien by obecny i zachowa bezporednio, by owo najbardziej potrzebne dowiadczenie odkrycia siebie i autoekspresji mogo si dalej rozwija.
3. OD NARCYZMU ROMANTYCZNEJ MIOCI DO NARCYZMU PORADNIKW

SAMOROZWOJU
Jak zobaczymy, narcystyczny idea kultywowany przez wspczesne poradniki samorozwoju ma korzenie w narcystycznym ideale romantycznej mioci, za granice midzy podaniem, mioci, narcyzmem a egoizmem s zamazane. Wedug francuskiego psychiatry i filozofa Jacquesa Lacana (1992:112) korzenie wspczesnej apoteozy romantycznej mioci kryj si w narcystycznym charakterze mioci dworskiej. Jej nierealny idea przystosowany do realiw wspczesnoci jest powielany w przeznaczonych dla kobiet seriach literackich typu Arlekina i kanaach filmowych w rodzaju Romantica. Z interpretacj Lacana zgadza si jego ucze, soweski filozof Slavoj iek (2009:257): Pozbawiona jakiejkolwiek realnej substancji Dama funkcjonuje niczym zwierciado, na ktre podmiot projektuje swj narcystyczny idea. Idealizujcy dworsk mio konserwatywny filozof brytyjski Roger Scruton (2009a), wedle ktrego w niej podanie zostaje moralnie przeksztacone w mio (s. 280) przeoczy, e wczeniej postawi znak rwnoci midzy podaniem, mioci a narcyzmem. Pisa mianowicie, e w kadym naturalnym podaniu jest obecny element narcyzmu (s. 155), oraz e mio erotyczna jest
5
Pojcie narcystycznego odczyniania oznacza pewien paradoks. Polega on na terapeutyzowaniu narcystycznego pacjenta przez narcystycznego terapeut. Przypomina to odczynianie urokw przez maga, gdy zarwno mag jak i terapeuta niezalenie od kontekstu posuguj si wyuczonymi wzorcami postpowania. W tym wypadku terapeuta wchodzi w rol mitycznego Prokrusta (przyp. T.O.).
28
rodzajem podania, a take odmian mioci (s. 253). Jeli takie wpadki zdarzaj si czsto cytowanemu filozofowi-moralicie, to czego wymaga od autorw popularnych podrcznikw? Klasycznym przykadem takiego podrcznika jest praca amerykaskiego psychiatry Waynea Dyera (2009), ktry jak zapewnia polski wydawca w reklamie umieszczonej z tyu ksiki ma miliony czytelnikw na caym wiecie. Do czego prbuje nas przekona doktor Dyer? Po pierwsze do tego, e chcc kocha innych, naley nauczy si kocha samego siebie (s. 50). Jego zdaniem taka postawa nie ma nic wsplnego z egoizmem. Nasze szczcie nie zaley od akceptacji innych, gdy jest samoakceptacj, ona za nie wymaga uznania innych (s. 67-68, 76). Tym, ktrzy chc nauczy si kocha siebie, proponuje seri wicze mioci wasnej, dziki ktrym jak zapewnia zdobdzie si kontrol nad wasnym umysem (s. 70). Jak jednak odrni mio do samego siebie od egoizmu i narcyzmu? Tak prb podjli psychoterapeuci. Zdaniem Veroniki Ray (1994:53): Mio samego siebie to wiadomo, i zasugujemy na to, by y prawdziw peni ycia. () Czowiek nie bdzie gotw na odbieranie mioci od innych tak dugo, dopki nie otoczy mioci sam siebie. Autorka nie wyjania co to jest ycie peni ycia, ale wydaje si, e chodzi jej o odrzucenie wyrzekania si czegokolwiek. Ale jak kocha innych bez wyrzecze? Autorka stara si znale modus vivendi midzy wolnoci a wspuzalenieniem. Wprawdzie wspomina, e mio do samego siebie jest przeciwiestwem prnoci i egoizmu, chronicych to, co nazywa faszywym ja, radzi odnale w sobie dobro, by gotowym na przyjcie pomocy od innych i dodaje, e mio do samego siebie uzdrawia, ale trudno oprze si wraeniu, e rnice midzy mioci a egoizmem maj dla niej charakter czysto werbalny, i e nie jest ona w stanie wyobrazi sobie mioci wolnej od narcyzmu. Take Chrie Carter-Scott (2003), psychoterapeutka prowadzca warsztaty ksztatowania osobowoci, w podrczniku dla poszukiwaczy mioci i romantycznych zwizkw udziela rady: Przede wszystkim pokochaj siebie. Jej zdaniem: Mio do siebie jest niezbdnym warunkiem wstpnym stworzenia autentycznego i udanego zwizku z drugim czowiekiem (s. 15). Kocha siebie w gruncie rzeczy oznacza wierzy w swoj warto (s. 17). Za gwn przeszkod w znalezieniu mioci uwaa mylenie o sobie jako osobie niekomplet29
nej, niepenej, ktre potrzebuje dopenienia ze strony innej osoby. Zamiast tego zaleca mylenie: Jeste penym czowiekiem (s. 18). Masz siebie. Masz wszystko, co potrzebne, by siebie kocha. Zacznij okazywa sobie, jak powiniene by traktowany, a prdko zrozumiesz, co oznacza prawdziwa, bezwarunkowa mio (s. 27). Za najlepszy sposb do znalezienia spenienia w mioci uznaje dogadzanie swoim zachciankom: Wybierz codziennie przynajmniej jeden akt troski i wykonaj go (s. 27). Czym jednak taka troska o samego siebie rni si od egoizmu, tego autorka nie wyjania. Wypada wic zapyta, czym waciwie rni si proponowane przez CarterScott (2003:27) dogadzanie wasnym zachciankom, ktre autorka podrcznika o mioci traktuje jako przejaw mioci do samego siebie np. Spdzenie dnia w ku, gdy nie jestem chory od proponowanego przez Josefa Kirschnera (1993), autora podrcznika Jak by egoist, mylenia najpierw o sobie, a dopiero pniej o innych (s. 90), co dla niego stanowi kwintesencj egoizmu? Kirschner uwaa, e nie ma adnej przyczyny, dla ktrej mielibymy kogo innego respektowa bardziej ni siebie samych (s. 232). Take Rachel i Richard Hellerowie, bdcy pracownikami naukowymi, terapeutami i doradcami w stosunkach midzyludzkich, zachwalaj to, co nazywaj zdrowym egoizmem. Ich zdaniem polega [on] na poszanowaniu wasnych potrzeb i uczu, nawet jeeli inni tego nie robi. Zwaszcza jeeli inni tego nie robi. () Zdrowy egoizm jest kluczem, ktry otwiera nam drzwi do wolnoci wolnoci od ulegania opiniom i wymaganiom innych (Heller, Heller 2010:15-16, podkr. J.S.). O ile cytowana wyej Carter-Scott za warunek sine qua non mioci uwaaa mylenie o sobie jako o istocie doskonaej, Hellerowie za najwaniejsze uwaaj zdrowy egoizm: A teraz najwaniejsze: nikt, nawet wspmaonek, dziecko czy rodzic, nie jest w stanie da ci tego, czego potrzebujesz. Tylko ty moesz opatrzy rany, ktre odniose przez wszystkie te lata powice i naduy emocjonalnych (s. 309). Analiza porwnawcza tych ksiek pozwala na wycignicie wniosku, e mio do innej osoby, rozumiana w kategoriach wiatowych, niczym nie rni si od egoizmu. W obu mona ujrze form narcyzmu. Do podobnego wniosku dosza Christine Rosen (2009:57): W penym pobaliwoci wiecie poradnikw narcyzem jest oczywicie zawsze kto inny nigdy my sami. Nadrzdnym celem wikszoci tych ksiek () jest nauczenie czytelnikw jak kocha samych siebie. W tym kontekcie nie od rzeczy bdzie przypomnie synne sowa
30
Alvy Singera, ktre wypowiada w filmie Woodyego Allena Annie Hall (1977): Masturbacja to seks z kim, kogo naprawd kochasz (Memorable quotes 2010). Czyby wic narcyzm i mio s tylko (naturalnymi) przejawami egoizmu? Gdyby tak uwaali tylko autorzy mniej lub bardziej popularnych przewodnikw napisanych z myl o zysku, mona by je pomin milczeniem. Jeli jednak prawa do rehabilitacji narcyzmu domaga si Jacques Derrida, jeden z najbardziej cenionych filozofw wspczesnych, to naley mu przyjrze z uwag. Zdaniem Derridy (1995:199) narcyzm jest nie tylko warunkiem poznania drugiego czowieka i waciwej komunikacji spoecznej, ale take conditio sine qua non mioci:
Nie ma narcyzmu i nie-narcyzmu; s narcyzmy mniej lub bardziej pene, wielkoduszne, otwarte, rozwinite. To co nazywamy nie-narcyzmem, jest, mwic oglnie, wycznie ekonomi narcyzmu bardziej przyjaznego i gocinnego, ktry jest otwarty na dowiadczenie innego jako innego. Uwaam, e bez ruchu narcystycznego przywaszczania stosunek do innego zostaby z gry cakowicie unicestwiony. Jeli nawet stosunek do innego pozostaje asymetryczny, otwarty i niezawaszczajcy, to musi zarysowywa ruch przywaszczenia w obrazie mnie samego po to, by, na przykad, w ogle moga zaistnie mio. Mio jest narcystyczna. Poza tym istniej mae narcyzmy, due narcyzmy, a w kocu jest mier, ktra jest kresem. Nawet w dowiadczeniu mierci jeli to w ogle moliwe narcyzm nie znika cakowicie (podkr. J.S.).
Derrida (2007:29-30) uwaa, e nie mona by czowiekiem, nie bdc rwnoczenie narcyzem, a odrzucenie narcyzmu jest rwnoznaczne ze mierci:
uczenie si jak y, jest zawsze narcystyczne (...): chce si y tak bardzo jak jest to moliwe, chce si ocali i zachowa siebie, chce si kultywowa wszystkie te rzeczy, ktre chocia nieskoczenie wiksze i potniejsze od nas tym niemniej tworz cz tego maego mnie i przytaczaj ze wszystkich stron. Prosi mnie, abym wyrzek si wszystkiego, co mnie ksztatuje, co tak bardzo kocham, co jest moim prawem, to domaga si, abym umar (podkr. J.D.).
Z drugiej strony, w narcystycznej kulturze przerywajca cielesno mier jako zjawisko nie istnieje jest ona negowana i tabuizowana. Zdaniem Agaty
31
Ostaszewskiej (2010:107): Uwikanie w narcystyczne iluzje nie zezwala na dostrzeenie podstawowego faktu, mianowicie, e zaabsorbowanie ciaem sprowadza si przede wszystkim do yczenia, ktre nie moe zosta spenione. Tym yczeniem jest obiecywana przez religie i sztuki wizualne niemiertelno. Geoffrey Bennington (2009:23-24), przyjaciel a zarazem przenikliwy krytyk Derridy, zarzuci mu prowadzenie narcystycznej gry, ktrej celem jest zamknicie wszystkich w pimie i sprowadzenie wszystkiego do tekstu. By moe powysze sowa Derridy take s form gry jzykowej. W kadym razie w przypadku Derridy nigdy nie moemy by pewni, czy on wierzy, w to, co pisze, czy tylko ironizuje, czy moe traktuje swoj prac jako zabaw. Nawizujca do psychoanalizy i Derridy filozofka francuska Julia Kristeva (2007) uznaa wstrt ju to za warunek przedwstpny narcyzmu (s. 18), ju to za swego rodzaju kryzys narcystyczny (s. 19, podkr. J.K.). Traktujc zaczerpnite od Platona pojcie chra jako rezerwuar i przestrze wyparcia kumulujc zakazy autoerotyzmu i kazirodztwa (s. 18-19), nawizuje niewiadomie do buddyjskiej koncepcji natury buddy (skt. tathgatagarbha), czyli matrycy (macicy) buddw (Sieradzan, w druku, 2). Uczucie wstrtu traktuje jako sposobno wyjcia poza narcyzm: Wstrt to zmartwychwstanie, ktre przechodzi przez mier (ja). To alchemia, przeksztacajca popd mierci w poryw ycia, nowej znaczeniowoci (s. 20). Wydaje si, e w sposb najbardziej wnikliwy kwestia narcyzmu zostaa potraktowana w buddyzmie. Buddysta z pewnoci podpisaby si pod zdaniem Derridy, e narcyzm nie znika wraz ze mierci. Odradzanie si sprawia, e mier nie koczy problemw jednostki. Jednak inne kwestie podjte przez Derrid, w buddyzmie ujmuje si inaczej. Tam, gdzie widzi on zagroenie dla swojego ja, buddysta dostrzega szans na poszerzenie swego rozumienia. Mwic o odrzuceniu narcyzmu jako mierci ego, Derrida nie wzi pod uwag tego, e mier nietrwaego, konwencjonalnego ja, przywizanego do wykonywania wielu codziennych, nierzadko absurdalnych czynnoci, nie oznacza popadnicia w nico. Przywizanie do takiego ja, ktre zmienia si wraz z kad chwil, a w chwili mierci ulega cakowitemu rozpadowi, jest oznak niewiedzy, a t buddyzm uznaje za rdo wszelkich problemw. Porzucenie przywizania do swojego ja jest warunkiem koniecznym skutecznej pracy z umysem. Bez niego nie mona liczy na cakowite
32
wyganicie (mier) ego, a zatem na cakowite zlikwidowanie niewiedzy. Pod tym pojciem rozumie si cakowite oczyszczenie umysu ze splamie (skt. klea) o charakterze emocjonalnym i intelektualnym, oraz tych zwizanych z niewaciw percepcj wiata. To jest konieczne, jeli chce si ujrze rzeczy takie, jakimi s w swej naturze. W kontekcie tego, co powiedziano wyej w tym paragrafie, buddyci zwracaj uwag na to, e wszystkie emocje tworz pary przeciwiestw. Maj one rdo w egoistycznej, narcystycznej naturze czowieka. W tej optyce mio i nienawi to dwie strony tej samej monety. Oba afekty s silnymi namitnociami, a poniewa maj nietrwa natur, atwo jedna przechodzi w drug. Najprociej uj to tybetaski psycholog Chgyam Trungpa (2007:89), piszc:
Gdy tracisz waciwy ogld sytuacji i niezbdny dla porozumienia dystans, mio przeradza si w nienawi. Ot w nienawici, podobnie jak w mioci, naturalne jest pragnienie fizycznego kontaktu z obiektem: kiedy kogo nienawidzisz, chcesz go zabi albo skrzywdzi. W kadym zwizku (miosnym czy innym), w ktry zamieszane jest ego, istnieje groba, e zwrcisz si przeciwko partnerowi. Pki trwa jakiekolwiek poczucie zagroenia czy niepewno, zwizek miosny moe zamieni si w swoje przeciwiestwo.
Niech jednak ci, ktrzy sdz, e podejcie buddystw jest w kwestii narcyzmu wyjtkowe, przyjrz si poniszym sowom amerykaskiej buddystki Toni Packer (1984:13), ktra z tradycji japoskiego dzenu odrzucia wszystko poza medytacj. Nie zakwestionowaa jednak tego, co niektrym moe si wyda przejawem egoizmu bd narcyzmu, cho z buddyjskiego punktu widzenia jest jak najbardziej susznym podejciem:
Praktykowanie Zen caym sercem, ca nasz istot, oznacza zrozumienie bez jakiegokolwiek cienia wtpliwoci e absolutnie adna warto nie istnieje na zewntrz nas samych. Kady z nas, bez wyjtku, jest peny i cakowity, w kadej pojedynczej chwili czasu, bez jakiegokolwiek braku czy niedostatku. (...) Zamiast szuka wartoci na zewntrz, Zen kieruje nas ku odnajdywaniu tego, ktry dokonuje tych wszystkich poszukiwa. Musimy pozna rdo wszelkich naszych poszukiwa. Musimy pozna samych siebie. Jeli rzeczywicie poznamy, kim jestemy, wszystkie nasze pytania, wtpliwoci i poszukiwania, ustan natychmiast.
33
4. KULTURA ZACHODNIA JAKO ZBIOROWY NARCYZM Daniel Ross (2006:78) przywoa tekst Freuda (2001:139-144), w ktrym twrca psychoanalizy pisa, e odkrycia dokonane przez trzech uczonych zaday trzy bolesne rany ludzkiemu narcyzmowi i zniszczyy nasze narcystyczne zudzenia. Kopernik pokaza, e Ziemia nie jest centrum Wszechwiata. Darwin udowodni, e czowiek jest tylko zwierzciem pord innych zwierzt. Sam Freud za wykaza, e wiadome ludzkie ja (ego) jest tylko fragmentem niewiadomoci. Te trzy rewolucje kopernikaska, darwinowska i freudowska pokazay, e ludzki egocentryzm nie ma podstaw fizycznych, biologicznych, ani psychologicznych. Dziki nim czowiek przekona si, e nie panuje nie tylko nad kosmosem czy swoj cielesnoci, ale nawet nad swoj wiadomoci. Wydaje si, e ludzki narcyzm przepdzony ze sfery nauki znalaz schronienie w ostatnim miejscu, z ktrego trudno go usun, gdy wszystko jest tam subiektywne chodzi o kultur wspczesn. Zdaniem Bernarda Stieglera, jak ujmuje to Ross (2006:82), narcyzm jest istot i sensem wsplnego bycia-z-innymi. Pierwotna mio do siebie jest zdolnoci, bez ktrej nie da si rozcign mioci na innych.6 Jest tak dlatego, e czowiek jest zawsze istot niepen i chcc osign peni w procesie indywiduacji, musi uzupeni samego siebie o inn ludzk istot. Takie podejcie nawizujce do Platona, chrzecijastwa i Junga ma jednak jedn zasadnicz wad, o ktrej wspominaj autorzy buddyjscy, a mianowicie, e dopenienie egoizmu jednego ja przez egoizm innego ja nie spowoduje zmiany statusu egzystencjalnego jednostki. Dwa narcystyczne osobniki w jednym zwizku to narcyzm spotgowany, a nie przekroczenie narcyzmu w mioci. Badacze kultury wspczesnej nie maj wtpliwoci, e narcyzm to wane zjawisko wspczesnego ycia. Jak zauway Micha Warchala (2009:48): Narcyzm jest () jednym z najwaniejszych kluczy do opisania problemu saboci pnonowoczesnej kondycji czowieka. Zdaniem Ericha Fromma (1996b:49): Narcyzm stanowi istot wszelkiej powanej patologii psychicznej. Dla teolo6
Por. B. Stiegler, Desire and Knowledge: The Dead Seize the Living: Elements for an Organology of the Libido, tekst niepublikowany; tene, Aimer, saimer, nous aimer: du 11 septembre au 21 avril, Galile, Paris 2003:13.
34
ki i psycholoki Shirley Sugerman (2008): Narcyzm jest metafor kondycji ludzkiej (s. 12) oraz mask skrywajc nasze problemy i nasz niech do przekraczania wasnych ogranicze (s. 146). Poza nimi liczni autorzy akcentowali narcystyczne cechy wspczesnych spoeczestw Zachodu (por. Lasch 1991:25-33). Psycholog Andrzej Leder (2000:72; 2006:11-12) uzna narcyzm za klucz do zrozumienia czowieka XX wieku. Wedug niego XIX wiek by epok osobowoci histerycznej, XX wiek epok osobowoci narcystycznej, a wiek XXI bdzie epok osobowoci autystycznej. W drugiej poowie XX wieku czowiek stan w obliczu szeregu nowych wyzwa, z ktrych najwaniejsze to atwy dostp do rodkw zmieniajcych wiadomo (narkotykw, halucynogenw i tzw. dopalaczy), powszechno praktyk psychoterapeutycznych, moliwoci manipulacji genetycznych, oraz powstanie wiata wirtualnego. Wspczesny narcyzm zbiorowy (stadny) ma poprzednikw w postaciach indywidualnych narcyzw: wadcw takich jak Ludwik XIV, ktry stwierdzi: Pastwo to ja, czy filozofw: od mistycznych kontemplatykw Jedni (Platon, Plotyn), Boga (mistycy ydowscy, chrzecijascy i muzumascy) czy transcendentalnego ideau (Ralph Waldo Emerson, angielscy i niemieccy idealici na czele z Immanuelem Kantem), poprzez apologetw penego zmysowego zaspokojenia i egoizmu (staroytni dionizyjczycy i epikurejczycy, Donatien Alphonse Franois de Sade, Fryderyk Nietzsche, Max Stirner), a skoczywszy na pierwszym teoretyku, ktry uzna teologi za antropologi (Ludwik Feuerbach). Jej rezultatami s deifikacja spoeczestwa kapitalistycznego dokonana w kocu XIX wieku przez Emila Durkheima, oraz zauwaone przez Waltera Benjamina wyonienie si religii kapitalizmu z jej obecn realizacj, jak jest religia konsumeryzmu.7 Spord wymienionych tym autorem, ktry postawi znak rwnoci midzy kultur Zachodu a narcyzmem, jest Christopher Lasch (1991). Jego zdaniem narcyzm przenika wszystkie dziedziny ycia wspczesnego czowieka: opiek rodzicielsk, edukacj, polityk, biurokracj i sport. Lasch obwinia narcyzm za powstanie spoecznego radykalizmu, ktry doprowadzi do upadku autorytetw,
7
Dokadniejsze omwienie tego zagadnienia mona znale w innym tekcie (Sieradzan, w druku, 1). Por. Feuerbach 1981:25; Durkheim 1975:70; Benjamin 2007:132-134; Buchowski 1993:86; Kristeva 2008:38-40; Cielecki 2008:50-56; Jaksender 2008:72-99.
35
rewolucji seksualnej i powstania feminizmu (s. XV-XVI, s. 71-236). W jego przekonaniu narcyzm jest metafor kondycji ludzkiej, a osobowoci yjcych obecnie ludzi maj charakter narcystyczny (s. 31): Wspczesne spoeczestwo kapitalistyczne nie tylko umoliwia narcyzom osignicie rozgosu, ale take ujawnia i wzmacnia u wszystkich narcystyczne cechy charakteru (s. 232). Koncepcja Lascha spotkaa si z ywioowym odzewem i doczekaa licznych krytycznych opinii.8 Psycholog Aleksander Lowen (1995:47), ktry zasadniczo zgodzi z tez Lascha, dostrzeg w narcystycznym zainteresowaniu Zachodu ciaem take aspekt pozytywny, przejaw troski o zdrowie. Christina Hoff Sommers i Sally Satel pokazay, e nadmierne zaabsorbowanie problemami wasnego ja przenika na wskro kultur amerykask.9 A poniewa kultura amerykaska dominuje niemal na caym wiecie, problemy, z jakimi borykaj si Amerykanie, staj si problemami caego wiata. Podobnie jak Lasch, take amerykaski socjolog Richard Sennett (2009) uzna narcyzm za najbardziej powszechny problem wspczesnego czowieka. Jedn z jego najbardziej charakterystycznych cech jest absolutyzowanie wasnej seksualnoci wskutek jej oddzielenia od seksualnoci innych ludzi i caej natury. W ten sposb seksualno jest postrzegana jako cecha osoby, a nie jej dziaanie. Uniemoliwia to zrozumienie symbolicznego wymiaru aktu pciowego. Pojawia si poczucie winy i niespenienia, uczucie, e mogo by by lepiej (s. 21-22). Z tym wie si ambiwalencja postawy narcyza:
Narcyzm jest obsesj na punkcie co ta osoba / to zdarzenie znaczy dla mnie. Pytanie to stawiane jest tak czsto, e zaczyna si zaciera wyrane postrzeganie tych osb i zdarze jako samych w sobie. Paradoksalnie, to zaabsorbowanie sob przeszkadza w zaspokojeniu potrzeb wasnego Ja. Gdy osiga si cel albo nawizuje kontakt z drug osob, pojawia si uczucie, e to nie to, czego chciaem. Narcyzm ma wic dwa aspekty jest zachannym zaabsorbowaniem potrzebami wasnego Ja, a zarazem blokuje ich zaspokojenie (s. 20).
Por. np. Westen (1988:110, 267), Cooper (1986:125-127), Lasine (2001:6. przyp. 8), Rosen (2009) i Warchala (2009). 9 C.H. Sommers, S. Satel, One Nation Under Therapy: How the Helping Culture is Eroding SelfReliance, St. Martins Press, New York 2005. Por. Rosen 2009:57.
36
Wedug Lowena (1995) narcystyczne potomstwo powstaje na obraz i podobiestwo narcystycznych rodzicw, wszyscy za odtwarzaj tylko w swoim yciu schemat stworzony przez narcystyczn kultur konsumpcyjn, ktra utrzymuje ludzi w przewiadczeniu, e mog w sposb wiadomy przezwyciy wszystkie ograniczenia, jeli tylko tego naprawd chc (s. 203-204, 216). Lowen akcentowa negatywny wpyw nadmiernej stymulacji obrazami z filmw i telewizji, dwikami muzyki itp., oraz nadmiernymi oczekiwaniami, jakie wobec swoich dzieci ywi rodzice, czyli tym wszystkim, co powoduje uczucie przeadowania (s. 188-192). Francuski socjolog Pierre Bourdieu (2008:179) nazwa to dosadnie przemoc symboliczn. Bourdieu (2009:38) interpretowa telewizj jako medium objawiania si narcyzmu: ekran telewizor sta si dzi swego rodzaju lustrem Narcyza, miejscem prezentacji czyjego narcyzmu. Pozbawiony jednego z tych czynnikw, kapitalizm traci racj bytu. Konserwatywny filozof kanadyjski Charles Taylor (2002) stawia znak rwnoci midzy spoeczestwem permisywnym, pokoleniem egoistw i narcyzmem (s. 11). Narcystycznej kulturze zachodniej przeciwstawia etyk autentycznoci, ktrej istot jest wzicie odpowiedzialnoci za swoje czyny (s. 27). Jak pisze: Wydaje si prawd, e kultura samorealizacji doprowadzia do tego, i wielu ludzi stracio z oczu problemy, ktre przekraczaj ich jednostkowy punkt widzenia (s. 19). Taylor nie chce jednak zauway tego, co dostrzegli antropolodzy. Zdaniem Wojciecha Jzefa Burszty (2009:67) narcyzm jest naturaln konsekwencj ycia w spoeczestwie kapitalistycznym, nastawionym na konkurencj i konsumpcj. Tomasz Szlendak i Tomasz Pietrowicz (2005:99) wzili w obron konsumeryzm. Ich zdaniem zmniejsza on skonnoci do przemocy, gdy ludzie zajci kupowaniem i konsumowaniem nie maj ochoty na wojowanie. Dziki temu, ich zdaniem: narcyzm jest wrcz zbawieniem dla wspczesnych demokracji. Poniewa jednak u rde kapitalizmu tkwi protestantyzm (por. Weber 1994:170-171, 177-178; Campbell 2005:5-13; Sieradzan, w druku, 1), a u korzeni protestantyzm mamy Bibli, dlatego cywilizacja zachodnia jest narcystyczna z tej racji, e jej bogowie (Jahwe i Jezus) s narcystyczni. Korzenie narcystycznej kultury zachodniej wywodz si z chrzecijaskiego nakazu mioci bliniego (por. Sieradzan 2011:72-118, w tym tomie).
37
5. NARCYZM SZKOY Win za to, e we wspczesnej, narcystycznej kulturze konsumpcyjnej coraz wicej i coraz modszych ludzi wykazuje postawy narcystyczne, najczciej obarcza si ze wychowanie,10 czsto take media, zwaszcza reklamy.11 Psycholog Jarosaw Jagiea (2007) dostrzeg te negatywn rol, jak spenia za szkoa, ktr nazywa narcystyczn (por. zw. s. 133-145):
W narcystycznej szkole traci znaczenie to, co jest jej istot. () O stopniu narcyzmu szkoy wiadczy jako stosunkw midzyludzkich, jakie w niej panuj, gdy narcyzm to nade wszystko niemono porozumienia i nawizania dobrych relacji z innymi. Prawdziwe przyjanie, serdeczno, zaufanie i yczliwo przestaj si liczy. Dominuj bezosobowe, sformalizowane odniesienia midzy ludmi. Wana zaczyna by np. rywalizacja, pozory towarzyskoci, czy gry interpersonalne. Brak wsplnoty i solidarnoci z innymi objawia si choby brakiem rzeczywistej odpowiedzialnoci za losy nastpnych pokole, przydatno yciow przekazywanych treci, wiksz ch do wspzawodnictwa ni do wspdziaania. To take brak harmonii i rwnego rytmu pracy szkoy. Jest ona miotana od stanw nadmiernej aktywnoci, ponad jej rzeczywiste moliwoci, gdzie wszystko podporzdkowane jest jakim wielkim celom (organizujemy w szkol tak imprez, jakiej jeszcze nie byo), po sytuacj cakowitej apatii, biernoci i pasywnoci. Wszyscy wwczas snuj si bez celu, bez poczucia sensu czegokolwiek, gdy w szkole nic si nie dzieje (s. 134-135).
To w szkole modzi ludzi ucz si stygmatyzowania i odrzucania jednostek uznanych z jakich powodw za inne. Przyczyn tego stanu rzecz Lowen (1995:64) dostrzeg w narcyzmie: Narcyzm rozszczepia rzeczywisto jednostki na aspekty akceptowane i odrzucane, przy czym te drugie s pniej rzutowane na innych. Atakowanie innych ludzi wypywa czciowo z chci zniszczenia odrzuconego aspektu.
Lasch 1991:50-51; Lowen 1995:120; Kernberg 2004:34-35, 53; Rosen 2009:58-64; Warecki, Warecki 2008:13-14; Pinsky, Young, Stern 2009:19-25. 11 Por. np. A. Quart, Branded: The Buying and Selling of Teenagers, Basic Books, New York 2004, oraz nawizujcy do Nowego wspaniaego wiata Huxleya znakomity dokument filmowy Brand New World (re. A. Wjcik i E. Jones-Morris, Wielka Brytania, 2005), pokazujcy wpyw reklamy na wyksztatowanie si postaw konsumenckich u dzieci.
10
38
W zym wychowaniu widzi si take przyczyn narcystycznego zachowania celebrytw. Moe ono polega na raco agodnym, przyzwalajcym na wszystko i pobaliwym wychowaniu. Przejawia si to, przykadowo, w braku mioci wynikajcej z nadmiernej surowoci zasad, w braku zainteresowania wychowaniem dziecka, w traktowania dziecka jako rodka do realizacji wasnych niezrealizowanych celw, a wreszcie w narcyzmie, czyli takim stylu wychowania, w ktrym dzieckiem si manipuluje, wmawiajc mu, e jest ono kim wyjtkowym, szczeglnym, e jest gwiazd, ktra z natury rzeczy nie podlega prawom wiata, i ktremu cay wiat musi usugiwa (Pinsky, Young i Stern 2009:19-25). O tym, e obecne szkolnictwo przechodzi powany kryzys, nie trzeba nikogo przekonywa. wiadcz o tym powszechne wrd nieletniej modziey patologie: alkoholizm, narkomania, nie wspominajc o przedwczesnej inicjacji seksualnej. Mody czowiek wychowany na wzorcach kultury konsumpcyjnej nie uznaje ani autorytetu rodzicw, ani nauczycieli. Podziw budz w nim ci, ktrzy za wszelk cen, nawet za cen zbrodni, realizuj swoje marzenia. O narcyzmie modocianych niemieckich zabjcw, ktrzy prbowali lub dokonali masowych zabjstw w swoich szkoach, wspomnia psycholog Jens Hoffmann: Z psychologicznego punktu widzenia s sfrustrowanymi narcyzami. Maj skonno do przeceniania swoich moliwoci, atwo ich zrani, doznane urazy dugo pielgnuj (por. Tysecka 2010:90). Odwoujc si do Lowena (1995:75) mona to tumaczy ambiwalencj osobowoci narcystycznej, tym, e jej dwoma stronami s wcieko i sentymentalizm: U jednostek narcystycznych ekspresja uczu przybiera zwykle dwie formy: irracjonalnej wciekoci i ckliwego sentymentalizmu. Wcieko to znieksztacony wybuch gniewu; sentymentalizm jest substytutem mioci. () Potwory ludzkie cechuje irracjonalna wcieko, sentymentalizm i niewraliwo na innych. To w szkole ksztatuje si narcyzm grupowy, ktry jak pokaza Fromm (1998) jest nieodczony od agresji i fanatyzmu. One kieruj si przeciw tym wszystkim, ktrych grupa stygmatyzuje jako innych. Narcyzm grupowy peni wane funkcje. Po pierwsze, wzmacnia solidarno i spjno grupy oraz uatwia manipulowanie ni poprzez odwoanie si do narcystycznych uprzedze. Po wtre, jego nadzwyczajna waga polega na tym, e przysparza on zadowolenia jej czonkom, w szczeglnoci tym, ktrzy nie maj
39
zbyt wielu powodw, by czu si dumni oraz wartociowi. Nawet jeeli jest si najbardziej ndznym, najbiedniejszym, najmniej szanowanym czonkiem grupy, kompensat tych ndznych warunkw odnale mona w poczuciu: Jestem czci najwspanialszej grupy ludzkiej w wiecie. Ja, ktry w rzeczywistoci znacz niewiele wicej ni robak, staj si gigantem przez moj przynaleno. Konsekwentnie: stopie grupowego narcyzmu jest proporcjonalny do braku prawdziwej satysfakcji w yciu. Te klasy spoeczne, ktrych czonkowie ciesz si yciem, s mniej fanatyczne (fanatyzm jest charakterystyczn cech grupowego narcyzmu) ni te, ktre, jak nisza klasa rednia, cierpi ubstwo zarwno materialne, jak i kulturowe, i yj yciem penym nieskoczonej nudy. () Narcyzm grupowy stanowi jedno z najpowaniejszych rde ludzkiej agresji, a jednak jest, jak pozostae formy agresji obronnej, wycznie reakcj na atak wymierzony przeciwko ywotnym interesom (s. 224-225). Fromm podkrela dalej, e narcyzm spoeczny jest tani albo nawet nie kosztuje nic, bo spoeczestwo paci tylko ideologom (dziennikarzom, nauczycielom, kapanom), formuujcym slogany, ktre inni wykrzykuj. A niektrzy przyczaj si do procederu stygmatyzacji nieodpatnie (s. 224) z gupoty bd nikczemnoci.
6. NARCYSTYCZNE PODOE KULTURY WIZUALNEJ Zwizek narcyzmu z wadz, ktry Stuart Lasine (2001) znakomicie pokaza na przykadzie stosunku boga Jahwe do ydw odnosi si te do jego stosunku do jego awatara Jezusa (por. Sieradzan 2011:81-83). Narcyzm zwizany z patriarchalizmem jest powielany w wielu wersjach: od syna marnotrawnego, ktry musi powrci na ono ojca do Winstona Smitha z Roku 1984 Georgea Orwella, ktry zosta zmuszony przez System do pokochania znienawidzonego Wielkiego Brata (Bahy 2008:31). Poczwszy od epoki romantyzmu, ktra dokonaa apoteozy narcyzmu, narcyzm zajmuje trwae miejsce w kulturze. Powstae na przeomie XIX i XX wieku klasyczne literackie realizacje staroytnego mitu Narcyza to Portret Doriana Graya Oscara Wildea, Piotru Pan Jamesa Matthewa Barriego, Wilk Stepowy oraz Narcyz i Zotousty Hermana Hessego. Za skrajny przejaw zbrodniczego
40
narcyza koca XX wieku uchodzi Patrick Bateman, bohater powieci Breta Eastona Ellisa American Psycho (Pospiszyl 1987; 1995:22-25; Narcissism b.d.). Ale narcyzm nasz codzienny jest szary i nudny, jak snujce si bez celu myli bohaterw opowiada Tadeusza Rewicza. Motywacj tych, ktrzy popeniaj plagiat, niekoniecznie musi by ch zaistnienia w sferze publicznej, ale brak czasu, czy zwyka niech do pracy. Na plagiaty nie ma monopolu modzie naleca do tzw. pokolenia kopiuj i wklej, ktrej bogami/idolami s celebryci (Mikoajewska 2010a:34-39). Gone w ostatnich latach w Polsce plagiaty profesorw Anieli Puszko, Zygmunta Wnuka, Macieja Potpy, Mariana Ochmaskiego, Aldony Kameli-Sowiskiej, Ryszarda Andrzejaka, Grayny Bartkowiak i Andrzeja Jendryczki pokazuj, e popeni je moe kady, nie tylko student, ktremu zwyczajnie nie chce si pracowa, albo nie posiada umiejtnoci napisania pracy (Wroski 2003:84-85; ytnicki 2010; Mikoajewska 2010b:38-42). Interesujce, e przyapana na plagiacie Helene Hegemann, 18-letnia autorka powieci Axolotl Roadkill, ktr z racji wieku mona zaliczy do pokolenia kopiuj i wklej, tumaczya si nie tylko niedbalstwem i bezmylnoci, ale take skrywanym nawet przed sob sam narcyzmem (Forum 2010:37). W XIX i XX wieku do malarstwa, rzeby, rysunku i literatury doczya nowe media ekspresji narcyzmu: fotografia, kino, telewizja, oraz Internet. Charles Baudelaire obserwowa mani utrwalania swoich wizerunkw przez fotografw. Dla niego by to objaw upadku sztuki malarskiej i przejaw narcyzmu: nasze plugawe spoeczestwo zoone z samych narcyzw popdzio zgodnie, by spojrze na swoje trywialne oblicze na skrawku metalu (cyt. w: Sontag 1986:172). Narcystyczne fantazje, marzenia i mity powiela kino.12 Zawd reysera polega na oszukiwaniu i manipulowaniu ludmi, skomentowaa redakcja Przegldu wywiad z polskim reyserem Marcinem Wron (2010:36), cho sam Wrona tego tak nie uj. Wojciech Kuczok i Janusz Wrblewski krytycznie ustosunkowali si do narcyzmu twrcw filmowych.13 Z drugiej strony, gdyby Andrzej uawPor. np.: Narcystyczne przeinaczenia su do zaprezentowania szlachetnoci amerykaskiego agresora kolonialnego, cho tak naprawd s przykrywk dla masakr od Filipin a po Irak (Pilger 2010:45). 13 Nieszczciem jest trafi na reysera, ktry ma wspania osobowo, ale jest narcystyczny i scenariusz wykorzystuje jako pretekst do tworzenia wasnych wizji. Jeszcze gorzej, gdy reyser zwyczajnie tekstu nie rozumie. Przenosi go na ekran wiernie, ale go nie czuje, nie syszy (Kuczok 2008:A23). Por. Wrblewski 2010:54. Wrblewski, ktry zarzuci uawskiemu skandalizowanie,
12
41
ski, Paul Verhoeven i James Cameron, ktrzy uchodz za tyranw bezlitonie wykorzystujcych swoich aktorw, nie mieli odwagi tworzenia wasnych wizji, ani Optanie, ani Nagi instynkt, ani Avatar prawdopodobnie nigdy by nie powstay. Kino bez tych filmw byoby ubosze. W nie mniejszym stopniu dotyczy to filmowych bohaterw. Aktor Ben Affleck wyzna, e narcyzm jest czci jego osobowoci (cyt. w: Pinsky, Young, Stern 2009:109). Inny aktor, William Hurt, mwi o patologicznej chorobie kultury celebrytw, a odnonie celebrytw i ich fanatycznych zwolennikw powiedzia, e narcyzi z ekranu s zjadani przez narcyzw spoza niego (cyt. tame, s. 109-110). Wedug reyserki Anny Augustynowicz (2008) bycie aktorem to znakomita okazja do pracy z wasnym narcyzmem. Odejcie od dialogu do monologu pokazuje kondycj czowieka wspczesnego jako osobnika narcystycznego. Aktorom, ktrzy zatracaj si w scenicznych monologach narcyzw o podou maniakalno-depresyjnym, naley wspczu, gdy nie speniaj si jako ludzie (s. 21). Sposobem przezwycienia narcyzmu u aktorw jest przedoenie roli granej postaci nad wasne ego: jeli aktor jest skoncentrowany na przeywaniu swojego ja, bdzie mu trudno otworzy si na czytanie tekstu roli, bdzie czsto ucieka w wyobraenie o postaci, czyli bdzie j modelowa na obraz i podobiestwo swoje to jest ten element narcystyczny (s. 18). Jeli aktor postpuje inaczej jest nieuczciwy. Narcyzm jest immanentnym aspektem kultury wizualnej kina, telewizji, wideo, Internetu ktre Jean Baudrillard (1993:82) nazwa narcystycznymi mediami. Jej bogami/idolami s celebryci. Opublikowane w 2003 roku badania J. Fostera, K. Campbell i J. Twenge, przeprowadzone na prbie 2546 uczestnikw pokazay, e celebryci s o 17% bardziej narcystyczni od reszty amerykaskiej populacji. Interesujce, e cho badania pokazuj, e mczyni w oglnej populacji s bardziej narcystyczni od kobiet, to celebrytki s o 26% bardziej narcystyczne od celebrytw.14
napisa artyku, ktrego poziom jest skandalicznie niski. Co ma np. znaczy okrelenie Trzeciej czci nocy jako dziea niemal ppornograficznego? Take pisanie, e metody twrcze uawskiego i Grotowskiego przypominaj szarlataneri, jest kuriozalne i dowodzi kompletnej ignorancji autora. 14 Mczyni: Mandal 2008:119; Pinsky, Young, Stern 2009:125-126; celebrytki i celebryci: tame, s. 125-126.
42
D. Pinsky, S.M. Young i J. Stern opisali efekt lustra zwizany z kultur narcystyczn. Ich zdaniem skada si on z czterech elementw: (1) Widz konsumuje sta diet skadajc si z obrazw celebrytw zachowujcych si w przycigajcy uwag, narcystyczny sposb, obrazw, ktre sprawiaj, e to co robi, wydaje si by zabawne i atrakcyjne. (2) U widza pojawia si zainteresowanie tymi obrazami do czasu, w ktrym ich zachowanie wydaje si by normalne, a nawet podane. (3) wiadomie czy nie, widz zaczyna przejmowa ich zachowanie, co ma szkodliwe lub nawet niebezpieczne konsekwencje. (4) Widz wykorzystuje wwczas otwarty dostp do mediw, aby dogodzi swoim wasnym, narcystycznym skonnociom, odzwierciedlajc ich zachowanie i ukazujc je ogowi spoeczestwa (s. 137). Chcc zaistnie w przestrzeni medialnej, trzeba eksponowa wasny egotyzm, ktry odzwierciedla egotyzm czytelnikw, widzw, czy suchaczy. Popisy narcystycznej demagogii w USA reprezentuj telekaznodzieje ewangeliccy, oraz komentatorzy polityczni z Glennem Beckiem na czele, duchowym spadkobierc ksidza Charlesa Coughlina.15 W Polsce pod tym wzgldem wyrnia si Tadeusz Rydzyk, autor pracy doktorskiej o prowadzonej przez siebie radiostacji. Internetowy bloger uzna to za narcyzm w czystej postaci (bogayan 2009). Jarosaw Bahy (2008:31) uwaa za narcyzw wszystkich, ktrzy pojawiaj si w mediach: od gwiazd popkultury poprzez ksiy katolickich a skoczywszy na ekspertach od spraw wszelakich. Piotr Cielecki (2008:56) okreli wspczesn, wizualn kultur konsumpcyjn jako antropo-gadetocentryzm, now, dogmatyczn religi, w ktrej kady widzi siebie takim jakim chce si zobaczy.
7. E-NARCYZM: PORTALE SPOECZNOCIOWE, WIKIPEDIA, CYBERSEKS W sposb szczeglnie jaskrawy narcystyczne tendencje uwidaczniaj si w Internecie: Georg Diez (2009:27) nazwa Internet narcystycznym, penym
15
Wielu Amerykanw nie moe go sucha, ale popisy narcystycznego ekshibicjonizmu jego fanom nie przeszkadzaj, pisa o Becku Zalewski (2010:106).
43
obrazw medium. W kontekcie narcyzmu nabiera znaczenia porwnanie przez Michio Kaku (2000:83) komputera do zwierciada. W wirtualnym wiecie Internetu pojawi si narcyzm sieciowy czyli e-narcyzm. Kartezjask zasad Myl wic jestem zastpia maksyma kultury sieciowej: Ogldasz mnie, wic istniej. Zamknici w swoich pokojach ludzie zamiast rozmawia z sob bezporednio, coraz czciej czyni to za porednictwem komputerw. W ten sposb rzeczywisto stopniowo rozpuszcza si w wiecie wirtualnym. Christine Rosen (2007:32-34) pisaa o portalach spoecznociowych i kruchoci wizi udzielajcych si w nich ludzi jako przejawie narcyzmu. W opinii Rosen (2009:56) w XX wieku charakter czowieka zosta zastpiony przez osobowo, a w XXI wieku osobowo istnieje tylko pod warunkiem, e jest wystawiona na publiczny poklask, a take oceniana, zachwalana i konsumowana przez jak najwiksz liczb ludzi, eksponowana na potrzeby zarwno najbliszych, jak i obcych. W podobny sposb argumentuje Krystyna Lubelska (2009:102):
Nie ulega wtpliwoci, e przedstawiciele pokolenia zwanego Look at me (Spjrz na mnie) rozkochani s we wasnych wizerunkach. Psychologw martwi rozkwit narcyzmu dostrzegalny zwaszcza wrd modych (16-24 lata) internautw. Kontakty wykreowane na portalach spoecznociowych nie tyle su wartociowemu podtrzymywaniu kumplowskiej wizi, ile zdobywaniu internetowej publicznoci, ktra doceni wyjtkowo i atrakcyjno modela prezentujcego si na zdjciach.
Narcystyczne skonnoci ludzi wykorzystuj suby bezpieczestwa, ktre tropi w sieci przestpcw. Ich pracownicy staraj si zdoby zaufanie osb aktywnych na portalach spoecznociowych, aby w ten sposb wej posiadanie niewygodnych dla nich informacji (Przybylski 2010:A15). Ostrze krytyki Andrew Keena, autora Kultu amatora, kieruje si przeciw internetowej encyklopedii Wikipedia. W jego oczach Wikipedia to kultura cyfrowego narcyzmu () rodzaj intelektualnej masturbacji.16 Cho Keenowi nie sposb przyzna czciowej racji, gdy wiele artykuw w Wikipedii jest na
16
Wypowied w filmie dokumentalnym Prawda wedug Wikipedii (Holandia, 2008).
44
bardzo niskim poziomie, to jednak ma ona te liczne zalety, ktre pomin milczeniem: (1) Niektre hasa w Wikipedii s na bardzo wysokim poziomie i doskonale poparte rdowo (2) W anglojzycznej Wikipedii redaktorzy pieczoowicie opracowuj kade haso i kade zdanie niepotwierdzone rdowo zaznaczaj (3) Wikipedia jest na bieco uzupeniania i bardzo szybko mona poprawi bdy, co w wydaniu ksikowym jest niemoliwe (4) Znajduj si w niej hasa dotyczce nowych zjawisk kulturowych, pisane przez tych, ktrzy ledz je na bieco, a ktre w drukowanych encyklopediach znajd si dopiero za jaki czas albo nie znajd si wcale. Jaron Lanier (2010:43), twrca pojcia wirtualnej rzeczywistoci i pierwszego sieciowego awatara, wprawdzie nie krytykowa Wikipedii za cyfrowy narcyzm, ale uzna j za rodzaj sieciowego bstwa dysponujcego gigantyczn iloci informacji. Podda j te krytyce za zamieszczanie ogromnych artykuw dotyczcych wymylonych postaci, a znacznie krtszych dotyczcych postaci historycznych: istnieje niebezpieczestwo, i kiedy pomylimy histori z fikcj. Redukujemy histori, a na kocu j stracimy. Powstanie Internetu umoliwio te zaistnienie nowej formy ycia seksualnego czyli cyberseksu. Kurt Starke (1998:54) scharakteryzowa go nastpujco:
Narcystyczny seks komputerowy ma w rzeczywistoci cay szereg urokw i zalet. Uytkownik nie musi podejmowa adnych zobowiza. Moe sobie dogadza do woli i nie jest zmuszony do adnych seksualnych i partnerskich dowiadcze. W kadej chwili moe si wczy do zabawy lub j przerwa, nie musi si liczy z adnymi wzgldami. Komputer niczego nie ma za ze uytkownikowi. Cyberseks jest czysty, nie grozi infekcj ani ci jest w najwyszym stopniu efektywn odmian seksu w wiecie wiecznego popiechu i braku czasu. Nie podlega adnej kontroli ani cenzurze. Nie trzeba przestrzega granic wiekowych, mona bezkarnie narusza wszelkie tabu. Wszystko jest moliwe, wszystko dozwolone. Komputer stwarza nieograniczone moliwoci urzeczywistnienia fantazji i sprawia, e staj si one wirtualnie realnie. Teorie idce jeszcze dalej gosz, e cyberseks znosi dogmat seksu partnerskiego. Rozdzielenie mioci i seksualizmu staje si wreszcie moliwe. Cyberseks uwalnia zwizek partnerski od seksu na korzy mioci, dziki czemu skocz si, na
45
szczcie, czasy seksu czynicego z partnera odpersonalizowany obiekt seksualny. Ponadto cyberseks umoliwia osiganie rozkoszy i superorgazmw, jakich nie moe da aden zwizek erotyczny, znakomicie wic komponuje si z now form mioci partnerskiej, ktra nie roci ju sobie prawa do regularnego seksu jak to uj badacz najnowszych trendw G. Gerken (magazyn Tango, 1994) Seks oparty na high-tech ofiaruje nam orgazmy, na ktre dzisiaj musimy jeszcze harowa w pocie czoa.
iek (2010:33-36) za Freudem zaliczy masturbacj do przejaww narcyzmu, ale jego krytyczne podejcie do niej jest nie na miejscu, gdy grupowe masturbacje organizowane przez amerykask firm Good Vibrations, ktre podda krytyce, maj cel charytatywny: zysk z nich przeznacza si na cele spoeczne: orodki zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego. Nie mona ich wic uzna za jednoznacznie narcystycznie jak cyberseks. Wspomniany ju Scruton (2009b:55), ktry narzeka na wspczesne bezczeszczenie pikna przez kicz, profanacj, przemoc i narcystyczny seks (pisa np., e lk przez zbezczeszczeniem jest istotnym elementem wszystkich religii), zapomnia, e to chrzecijanie zapocztkowali systematyczne niszczenie i profanowanie tego, co byo wite nie tylko dla Grekw, Rzymian i innych wyznawcw politeizmu, ale potem w okresie wypraw krzyowych take ydw, muzumanw, a nawet swoich wschodnich braci w wierze (prawosawnych). Zgodnie ze staroindyjskim prawem karmy teraz zbieraj to, co sami zasiali nienawi jednych i obojtno drugich.
8. PE BIOLOGICZNA (SEX), PE KULTUROWA (GENDER) A NARCYZM Jeszcze w latach 80. XX wieku seksuolodzy Kazimierz Imieliski i Stanisaw Dulko (1988:157) uznali osoby, ktre zmieniy pe za narcystyczne:
najbardziej rzucajc si w oczy cech osb transseksualnych jest narcyzm. Charakteryzuje on zarwno transseksualnych mczyzn, jak i transseksualne kobiety. Transseksualici zwykle odnosz wszystkie wydarzenie do siebie i wykazuj mao zainteresowania osobami, ktre ich otaczaj. Wynikiem tego jest uksztatowanie si pewnego stereotypu emocjonalnego. 46
Obecnie nikt (poza religijnymi konserwatystami) nie traktuje zmiany pci jako czynu narcystycznego, majcego suy zadowoleniu ego. Osoby, ktre decyduj si na tak radykalny i nieodwracalny w swych konsekwencjach zabieg, robi to z koniecznoci, po prostu dlatego, e nie mog y w ciele, w ktrym si urodziy, gdy si z nim nie identyfikuj. Traktuj je jako co obcego, nie swojego. Czuj si winiami wasnej cielesnoci niczym staroytni Grecy, ktry uznawali ciao (gr. sma) za wizienie (sema) umysu. Z kolei Gerald Schoenewolf (2008) pisa o narcyzmie pci kulturowej (gender) jako reakcji na poczucie niszoci pci biologicznej (sex). Zjawisko to wie si z idealizacj wasnej pci kulturowej, awersj do innych pci i przecenianiu znaczenia seksualnoci w yciu. Uniemoliwia stworzenie stabilnego zwizku emocjonalnego z osobami odmiennej bd tej samej pci kulturowej. Wyrni dziewi cech narcyzmu pci kulturowej: (1) poczucie niszoci/wyszoci zwizane z wasn pci kulturow (2) nadmierne zainteresowanie okazywane wasnym genitaliom (3) okazywanie zazdroci o genitalia innej pci (4) uraza zwizana z rol wasnej pci kulturowej i zazdro okazywana rolom speniamy przez pe przeciwn (5) rozgoryczenie i gniew wynike (u kobiet) z poczucia bycia wykastrowan, a u mczyzn z powodu bycia psychologicznie wykastrowanym (6) lk przed kastracj (u mczyzn) bd anihilacj (u kobiet) (7) wina Edypiaska (8) idealizacja wasnej pci kulturowej i dewaluacja pci przeciwnej (9) idealizacja matek i dewaluacja ojcw. Po analizie przypadkw 30 osb bdcych jego pacjentami przez co najmniej p roku, Schoenewolf doszed do wniosku, e narcyzm pci kulturowej jest do powszechny i pojawia si u hetero-, homo-, bi-seksualistw, transwestytw, transseksualistw, pedofilw, fetyszystw i celibatariuszy, a take u striptizerek i prostytutek. U wszystkich kobiet wykazujcych tendencje narcystyczne dostrzeg zazdro o penisa. Narcyzm pci kulturowej jest sporym problemem spoecznym, poniewa jest zjawiskiem masowym (Schoenewolf wspomnia
47
nawet o epidemii), a osoby nim dotknite s oporne na terapi psychodynamiczn. 9. KULTURA ZACHODNIA MIDZY NARCYZMEM A SZALESTWEM Czowiek yjcy w zachodniej kulturze konsumpcyjnej to zapatrzony w siebie narcyz, potomek Syren i Keledones, magicznych postaci znanych z literatury starogreckiej, oczarowujcych ludzi iluzj sztuki piewu. Podobnie jak bohaterowie kultury wspczesnej jest pogrony we wasnym nierealnym wiecie i we wasnych obsesjach. A poniewa liczni krytycy kultury zachodniej, wrd nich Freud, Fromm, Carothers, McLuhan, Rollo May, Deleuze, Guattari, Bellak, Szasz, Grotowski, Girard, Jaccard, Lasch, Jameson, Lowen, Appadauri czy Virilio zgodnie stwierdzali, e ma ona charakter schizofreniczny, dlatego jej bohater rwnie jest czowiekiem rozdartym midzy nieakceptowan teraniejszoci a marzeniami o yciu penym i doskonaym, jeli nie w najbliszym czasie, to przynajmniej po mierci, w jakim innym wiecie (por. Sieradzan 2008:32). Wedug Kristevej (2008:40, 47) narcyzm jest now form szalestwa, a jego rda tkwi w mistycznej tradycji antycznej, u Platona, Plotyna i Augustyna z Hippony. Lowen (1995) jest przekonany, e narcyzm jest wytworem kultury zachodniej, a kultur zachodni uwaa za nieco szalon (s. 13). Jego zdaniem na naznaczenie kultury zachodniej szalestwem wskazuje gorczkowa aktywno ludzi (s. 13, 164). Wspczeni ludzie to jednostki narcystyczne, twory oszalaej kultury i szalestwa naszej epoki (s. 204). Cytujc sowa Leopolda Bellaka: Jeli spoeczestwo oznacza trudnoci w przystosowaniu si do wiata (a z t definicj si zgadzam), wwczas spoeczestwo jest szalone,17 stwierdza: Jeli wiat, w ktrym yjemy, nasza kultura, s nierzeczywiste, wwczas niezdolnoci do przystosowania nie mona uzna za szalestwo. Moim zdaniem jednostki narcystyczne s doskonale przystosowane do naszego wiata, przyjmuj jego wartoci, podaj za nieustannymi przemianami i czuj si zadomowione w panujcej wok powierzchownoci (s. 205, podkr. L.B.). Niemniej Lowen nie stawia znaku rwnoci midzy osobami narcystycznymi a chorymi na schizofreni, wyranie oddziela te spontaniczne wybuchy wciekoci, dla niektrych bdce objawem choroby psychicznej (cho Lowen tak nie uwaa)
17
L. Bellak, Overload, Human Sciences Press, New York 1975:23.
48
a zachowaniem pozbawionym uczu. Tylko bezuczuciowo jest dla niego form choroby psychicznej (s. 140, 180). Jak pisa:
Narcyzm naraa si na ryzyko przytoczenia przez uczucia i popadnicia w obd czy szalestwo w przypadku zaamania si mechanizmu obronnego, jakim jest zaprzeczanie. Dotyczy to szczeglnie zoci. Kady narcyz boi si oszale, poniewa jego osobowo zawiera zalek obdu. Ten strach wzmacnia zaprzeczanie uczuciom, co prowadzi do bdnego koa (s. 165). Chcc dopomc swoim pacjentom, uwiadamiam ich, e zo, ktr uwaaj za objaw szalestwa, jest zdrowa z chwil, kiedy j zaakceptuj. Natomiast zachowanie wyzbyte z uczu, ktre uwaaj za wskanik zdrowia psychicznego, jest objawem szalestwa (s. 180).
To, e mio jest albo narcyzmem albo szalestwem, pokazaa dobitnie dopiero wspczesna kultura narcystyczna. Jej bohater/ka angauje si w wolne zwizki bez zobowiza. Tak postaw wymusia cywilizacja konsumpcyjna, w ktrej wszystko, wcznie z czowiekiem, stanowi produkt do natychmiastowego spoycia. Wzorzec czowieka yjcego chwil jest popularyzowany przez pisma ilustrowane. Czasopismem, ktre wykreowao wspczesny, narcystyczny wzorzec mioci, a ten za jego spraw sta si symbolem wspczesnego mczyzny, jest amerykaski miesicznik Playboy. Jak pisa Zbyszko Melosik (2006:170):
Bez wtpienia mczyzna Playboya jest narcyzem inni ludzie, a przede wszystkim kobiety, postrzegani s przez niego niemal wycznie jako cz podziwiajcej go widowni. () Zdaniem S. Vaknin, narcystyczny gd pochlebstw, podziwu, uwielbienia, aprobaty i uwagi jest niewyczerpany. Nie posiada on stabilnego poczucia wasnej wartoci, a seksualne interakcje stanowi dla niego, w tym kontekcie, rdo narcystycznego zaspokojenia. Czsto wchodzi on w nowe zwizki, ktre podtrzymuj wspaniae fantazje oraz znieksztacone wyobraenie o samym sobie.
Nawizujc do tego, co o narcyzmie pisali Lasch i Lowen, take niech do posiadania dzieci naleaoby uzna za przejaw narcyzmu. Z drugiej strony, ch posiadania dzieci mona uzna za przejaw egoizmu. A z perspektywy tego, co powiedziano wyej o narcyzmie Jahwe, ch powielania siebie w potomstwie
49
ma podoe narcystyczne, gdy rodzice chc ujrze w dzieciach samych siebie (zobacz, jaki podobny do mamusi/tatusia). 10. SLAVOJA IKA REWOLUCYJNY CZYN JAKO PRBA PRZEZWYCIENIA
NARCYZMU I NOWE SZALESTWO
Slavoj iek uwaa czowieka yjcego w postmodernistycznej cywilizacji konsumpcyjnej za patologicznego narcyza.18 Przyczyn kryzysu czowieka wspczesnego doszukuje si w upadku powszechnie akceptowanego fundamentu wartoci. Ujmujc rzecz historycznie, moemy wyrni kolejne etapy destrukcji tradycyjnych wierze: (1) dawne wierzenia plemienne zniszczyo przejcie od zbieracko-owieckiego do osiadego trybu ycia (2) wiar w Natur jako sacrum zniszczyo upowszechnienie si religii semickich, gwnie chrzecijastwa i islamu, narzucajcych wiar w jedynie suszn wizj Boga (3) wiar w chrzecijaskiego Boga jako nowe sacrum zniszczyy rozwj kapitalizmu i cywilizacji konsumpcyjnej. Za jedyny sposb wyjcia z kryzysu narcystycznej paranoi, w jakiej znalaz si czowiek Zachodu, iek uznaje rewolucyjny czyn, na ktry odwayli si rewolucjonici przeszoci: od Pawa z Tarsu po Lenina. W jego przekonaniu taki czyn doprowadzi do zniszczenia kapitalizmu, bo on w najwikszym stopniu przyczyni si do destrukcji symbolicznego wiata wartoci. Czyn ma unicestwi bezrefleksyjny wiat konsumpcji i zapocztkowa powstanie nowego wiata. iek zdaje sobie jednak spraw z tego, e taki czyn ma znamiona szalestwa. Wie te, e dziaania Pawa i Lenina byy szalone. Poniewa nawizuje do staroytnych wierze millenarystycznych i apokaliptycznych, platoskich i owieceniowych roje o pastwie doskonaym (bdcych w istocie zapowiedzi nowoytnych totalitaryzmw), oraz nowoytnych ideologii kontrkultury i New Age, dlatego niektrzy krytycy ika jak Warchala (2009:52) i Marci Shore
18 S. iek, Pathological Narcissus as a Socially Mandatory Form of Subjectivity, w: Manifesta, European Biennal of Contemporary Art, Ljublana 2000, 234-255. Por. Myers 2009:75-106.
50
(2009:79) zauwayli, e u podstaw jego denia do rewolucyjnej przemiany, ley narcyzm. Obsesyjno-kompulsywny styl publicznych wypowiedzi ika, sprawiajcy wraenie, e mamy do czynienia z czowiekiem nawiedzonym bd obkanym, jest modelowym przykadem susznoci tezy Lascha (1991:231232), tego, e w narcystycznym spoeczestwie najlepiej syszany i najchtniej suchany jest gos jednostek narcystycznych, gdy wanie takie jednostki ono promuje.
11. NARCYZM POLITYKW Narcyzmu doszukiwano si w zachowaniu staroytnych i wspczesnych politykw. Rozdzia 7 swojej ksiki Obywatel i ja w staroytnej Grecji: jednostki wobec prawa i sprawiedliwoci Vincent Farenga (2006:471-529) zatytuowa Narcystyczni obywatele demokracji: Alkibiades i Sokrates. Farenga powoywa si na Tukidydesa (2003), ktry pokaza Alkibiadesa jako czowieka kierujcego si w dziaalnoci publicznej osobistymi animozjami, a nie dobrem ateskiej demokracji. Nie spenia wic wymogw dobrego obywatela (s. 104-107, ks. II 36-41). Alkibiades prbowa zmieni prawa wsplnotowe wypracowane na zasadach konsensu na prawa podporzdkowane osobistym interesom. Jego upr w przeforsowaniu tragicznej w skutkach wyprawy sycylijskiej mia podoe narcystyczne:
Z najwikszym zapaem przemawia za wypraw Alkibiades, syn Klejniasa, pragnc sprzeciwi si Niklasowi, poniewa w ogle by jego przeciwnikiem politycznym, a ponadto Niklas w obraliwy sposb wspomnia go w swej mowie. Przede wszystkim jednak pragn obj dowdztwo spodziewajc si, e jeli mu szczcie dopisze, zdobdzie Sycyli i Kartagin i zyska take dla siebie bogactwo i saw. Cieszc si bowiem powaaniem obywateli, pragn roztacza przepych y ponad stan, utrzymywa stajnie wycigowe i trwoni pienidze. To wanie w niemaej mierze przyczynio si do upadku pastwa ateskiego (s. 325, ks. VI 15).
51
Zdaniem Farengi (2006:486):

Bdc liderem przeksztaconym w obiekt jani, naruszy granice midzy tym, co prywatne a tym, co publiczne, ja i nie-ja, physis i nomos. Ukrytym motywem jego postpowania by narcystyczny lk, nawet gniew, ktrego on a potem kady obywatel dowiadcza wtedy, gdy ja staje si podatna na saboci albo fragmentacj. Ma to miejsce wtedy, gdy nie moe potwierdzi swojej wszechmocy.
Przypisywan Alkibiadesowi dewastacj posgw Hermesa (Tukidydes 2003:331-332, ks. VI 27-28) Farenga (2006:486-487) zinterpretowa jako przejaw narcystycznego symptomu lku nad fragmentacj ego, symbolizowan w przypadku jednostkowego obywatela przez zbezczeszczenie i kastracj herm, a w przypadku kolektywnego ciaa obywatelskiego przez rozpad demokracji spowodowany wprowadzeniem rzdw oligarchicznych lub tyraskich. Za drugi przejaw narcyzmu Alkibiadesa Farenga (2006:487) uzna przypisywane mu sprofanowanie misteriw eleuzyskich (Tukidydes 2003:331-332, 344, 347348, ks. VI 28, 53, 60). Z kolei autsajderstwo Sokratesa ma wedug Farengi (2006:515) zwizek z wywieraniem przez niego magicznego wpywu i narcystycznymi cechami jego osobowoci. W jego przekonaniu fakt czstego odwoywania si Sokratesa do duszy upewnia innych w przekonaniu, e maj do czynienia z szamanem lub magiem (gos), a goszenie moralnej autonomii bez wzgldu na wszystko wskazywao na jego narcyzm.19 Narcyzm Sokratesa polega na tym, e orodek podejmowania decyzji przesun z kolektywnego summum bonum do umysu jednostki (psyche). W ten sposb stworzy podzia midzy kolektywn a jednostkow jani. Skutkiem tego byo przedkadanie dobra jednostki nad dobro wsplne.20 Niemiecki filozof Peter Sloterdijk (2008:78-84) zauway, e narcyzm polityczny jest cile zwizany z klas spoeczn, do jakiej si naley. Inny jest narOdnonie Sokratesa jako maga Farenga (2006) pisze na s. 516-517 i 333, o Sokratesie jako autsajderze na s. 518-520, a o osobowoci narcystycznej Sokratesa na s. 519-523. 20 Kwestia tego, jakim Sokrates by obywatelem, jest skomplikowana i zostaa przez autora poruszona w innym miejscu. Por. J. Sieradzan, Sokrates magos: Autsajderstowo, magia i charyzma w kontekcie antropologii symbolicznej Victora Turnera, rozdz. 5.1.19 (w druku).
19
52
cyzm arystokracji, inny narcyzm mieszczastwa, za jeszcze inny narcyzm robotnikw. Arystokraci powoujc si na swoj rzekom naturaln wyszo prbowali przez stulecia monopolizowa wpyw na polityk i sfer kultury. Ich narcyzm mia charakter bezrefleksyjny, by trwaym sposobem na ycie. Po rewolucji francuskiej i rosyjskiej oraz dwch wojnach wiatowych etos arystokratyczny zosta trwale zastpiony etosem mieszczaskim, a narcyzm mieszczaski wypar narcyzm arystokratyczny. W czasach globalizacji upad etos mieszczaski. Obecnie nie ma niczego, co mogoby go zastpi, gdy robotnicy nie s zainteresowani sfer wadzy. Wedug Sloterdijka narcyzm przenika wszystkie sfery wspczesnego ycia: ekonomi, polityk, ycie spoeczne, kultur i religi. Wszystko jest podporzdkowane ekonomii, ta za w ogromnej mierze jest nastawiona na generowanie zyskw. Psycholodzy dostrzegli blisko psychopatii i narcyzmu (Lowen 1995:36; Jagiea 2007:129), a nawet zwizek postulatw strajkujcych z narcyzmem (Lowen 1995:223-224) i szalestwem.21 Pisano te o narcyzmie architektw,22 narcyzmie korporacyjnym,23 oraz o klonowaniu jako przejawie narcyzmu (Baudrillard 2005:123). Z perspektywy Sloterdijka (2010) nie ma ludzi, ktrzy nie byliby narcyzami, gdy sam fakt uywania jzyka czyni czowieka jednostk narcystyczn, dbajc o wasn, egoistyczn korzy: swoj wasn, swojej rodziny, swoich przyjaci, swojej druyny sportowej, swojego narodu itp. W tym kontekcie jzyk stanowi potny rodek oddziaywania grupowego narcyzmu (s. 6-7). Jako pierwsi na masow skal wykorzystywali go przywdcy totalitarni w XX wieku:
Zwizkowcw protestujcych przeciwko zamykaniu stoczni Sawomir Nitras, pose Platformy Obywatelskiej, nazwa szalecami (Wiadomoci, TVP 1, 4.05.2009). 22 Jak powiedzia architekt Renzo Piano (2010:40): Budynek nie jest ozdob prowadzi cigy dialog z otoczeniem. Trzeba powica uwag tej scenerii. Nie ma miejsca na narcyzm: wyraam to, co czym yje dana spoeczno, nie wspominajc przy tym o sobie. To jak piractwo, ktre karmi si wszystkim dokoa: ciga kradzie, i to bardzo swoista: z odsonit twarz i nieuzbrojon rk, dokonana z uczciwym zamiarem zwrcenia upu w przyszoci. 23 A. Downs, Beyond the Looking Glass: Overcoming the Seductive Culture of Corporate Narcissism, Amacom, New York 1997; V. Hill, Corporate Narcissism in Accounting Firms Australia, Penguin Books Australia, 2005; Narcissistic People Most Likely to Emerge as Leaders, 2008, http://newswise.com/articles/view/545089/, stan na 19.04.2010.
21
53
Strategia powodzenia Hitlera, jako polityka popu i kiczu, polegaa na takim powizaniu pop-nacjonalizmu z evento-militaryzmem, aby najprostsz drog doprowadzi do wrzenia narcyzmy mas. Kluczow rol odegray tu radiofoniczne techniki przekazu oraz paramilitarne liturgie pod otwartym niebem. W obu lud uczy si, e ma by narodem i musi sucha szczujcego gosu swej wasnej projektowanej jani (s. 68).
Francuski psycholog Pascal de Sutter (2009) rozpozna czst wrd politykw kategori osobowoci narcystyczno-kompensacyjnej. Cechuje j gwnie to, e robi czego za duo. Jest zbyt optymistyczna, zbyt ambitna, zbyt dominujca, zbyt wspzawodniczca, zbyt dowcipna, zbyt zaradna, zbyt pomysowa, zbyt analityczna, zbyt sprytna, zbyt zmienna, zbyt perfekcjonistyczna, zbyt grajca, zbyt idealistyczna, zbyt intelektualna, zbyt przedsibiorcza (s. 198). Do innych cech tej osobowoci Sutter zaliczy poczucie wyszoci, przesadn draliwo na krytyk innych, oraz ch zaistnienia we wszystkich mediach, wcznie z plotkarskimi czasopismami wielkonakadowymi (s. 196-197, 134). Jednym z najbardziej charakterystycznych przejaww narcyzmu jest tzw. kamstwo narcystyczne. Polityk kamie, eby pokaza si jako kto lepszy ni jest w rzeczywistoci, eby ukry niewygodn dla siebie prawd, albo chcc unikn upokorzenia wynikego z przyznania si do kamstwa (s. 155-158, 207-208). Zdaniem Suttera: Najgorsz z patologii jest mieszanka paranoja + narcyzm + agresja (s. 74). W kontekcie narcyzmu wspczesnych politykw najczciej wspomina si nazwisko premiera Woch Silvio Berlusconiego. Jego ulubione powiedzenie to stwierdzenie, e s trzy wielkie kraje wiata: USA (bo najpotniejsze), Chiny (bo najwiksze) i Wochy (bo maj jego, Berlusconiego). Krytyk swoich krytykw koczy zwykle okrzykiem: Niech yj Wochy! Niech yje Berlusconi!. Sam siebie nazywa w. Silvio Varcore.24 W Gdasku we wrzeniu 2009 roku powiedzia: Wystarczy popatrze, co zrobiem w cigu 15 miesicy urzdowania, eby zrozumie, e nie jestem czowiekiem chorym, tylko supermanem.25 Berlusconi wygrywa wybory mimo oskare o korupcj i kontakty z mafi, bo jego narcyzm stanowi lustrzane odzwierciedlenie narcystycznego spoeczestwa
24 25
Fakty, TVN, 8.10.2009. Cyt. bez podania rda w: Forum, 2009, nr 36, s. 3.
54
woskiego, przodujcego w Europie pod wzgldem przestpstw podatkowych, sigajcych 30% PKB (Padovano 2010:22). Pisano take o narcyzmie innych politykw. Szwajcarski politolog Francis Chrix pisa o Christophie Blocherze, szefie szwajcarskiej Partii Ludowej: Nienasycony gd wadzy, narcystyczna celebracja wasnej osoby, mesjanistyczna postura zbawcy ludu, paranoiczne wskazywanie wroga zewntrznego (Europy) i wroga wewntrznego (cudzoziemcw i socjalistw), cige atakowanie instytucji pastwa, ktre stara si omieszy (cyt. w: Ostrowski 2007:64). Alice Bota (2009:7) nazwaa Was nie tylko narodow legend, ale take niepoprawnym narcyzem:
Kiedy, gdy walka o wadz w postkomunistycznej Polsce rozptaa si na dobre, stwierdzi, e demokracja to walka wszystkich ze wszystkimi, pono tak wyczyta w jakiej ksice. Gdy przytoczy t opini, przemawiajc przed tumem ludzi, zareagowali oburzeniem. Jaki wniosek wysnu Wasa? Ju nigdy wicej nie przeczytam adnej ksiki. () Kilka miesicy wczeniej, zanim zosta prezydentem, zbeszta polskich i zagranicznych dziennikarzy na konferencji prasowej. Twierdzi, e le pisz, s kamcami, e to si musi skoczy: on sam si tym zajmie. Zakoczy sowami: No, to by wykad! Ilu z was jest teraz obraonych? Ale ja obraam celowo, aby zmusi was do dyskusji. Przecie tylko w ten sposb da si dyskutowa!.
Pisano te narcyzmie innych politykw: Winstona Churchilla26, Benito Mussoliniego (Sutter 2009:42), Adolfa Hitlera,27 Charlesa de Gaullea,28 Saddama Husajna,29 Billa Clintona,30 Radovana Karadicia,31 Arnolda Schwarzeneggera,32
Wypowied w filmie dokumentalnym Nieznane oblicza wielkich politykw Churchill (Discovery Network Europe, 2003). 27 E. Redlich, Diagnosis of a Destructive Prophet, Oxford University Press, New York 1998. Por. Sutter 2009:38 28 Jerrold Post pisa o narcystycznej identyfikacji de Gaullea z ojczyzn: de Gaulle jest Francj, Francja jest de Gaullem (Leaders and their followers in a dangerous world, Cornell University Press, Ithaca 2004:47, cyt. w: Sutter 2009:69). 29 Jerrod Post, byy pracownik CIA, ktry opracowa portret psychologiczny Saddama Husajna, uzna go za przykad osobowoci narcystycznej, antyspoecznej i paranoidalnej, cechujcej si przesadn idealizacj wasnej osoby, brakiem sumienia, wykorzystaniem agresji do osignicia swoich celw, oraz orientacj paranoidaln. Por. Sutter 2009:258-259.
26
55
Nicolasa Sarkozyego,33 Vaclava Klausa,34 Andrzeja Olechowskiego,35 Radka Sikorskiego,36 a take partii Prawo i Sprawiedliwo,37 oraz Samoobrona.38 Cho wspln cech wszystkich wymienionych jest narcyzm, to jednak tylko u zbrodniczych dyktatorw pojawia si mieszanka wybuchowa paranoja + narcyzm + agresja (Sutter 2009:74). Zdaniem Barbary Skargi (2007), parti Prawo i Sprawiedliwo motywuj psychiczne choroby. Obsesja zawici i nienawi. () Czasem mam wraenie, e wraca duch czasw wczesnej komuny, tej z lat 50., na pewno sprzed roku 1956. Wtedy chciano zaprowadzi prawdziwy terror, dzi mamy jego odbicie, smutne echo, ponur karykatur (s. 14). W PiS-ie szuka si cigle nowych przyczkw, eby mona byo obywatela dopa, oskary i ubezwasnowolni.
30
Gdy ujawniono jego zwizek z Monik Lewinsky, dziennikarz Newsweeka okreli go mianem klasycznego () narcyza (cyt. w: Lasine 2001:207). 31 Radovan Karadi, przywdca samozwaczej Republiki Serbskiej, ktr utworzy na terytorium Boni i Hercegowiny, poszukiwany za zbrodnie wojenne, przez kilka lat ukrywa si jako uzdrowiciel Dragan Dabi. Wedug Jeleny Vjakovi, profesorki psychologii klinicznej: Bardzo inteligentny, narcystyczny, zakamany, bez adnych uczu moralnych ani silnej tosamoci. Moe by kad osob, jak tylko zechce (cyt. w: Saubaber 2009:11). 32 Gdy po objciu stanowiska gubernatora Kalifornii A. Schwarzenegger usiowa wprowadzi reformy i napotka na ostry sprzeciw zwizkw zawodowych, zmieni front i skupi si na ekologii i naturalnych rdach energii. To, co jednym wydawao si by politycznym pragmatyzmem, dla innych byo klasycznym narcyzmem. Schwarzenegger nie chcia by nielubianym politykiem, bo w demokracji to oznacza to koniec kariery (Lubowski 2009:12). 33 Sutter (2009:189) okreli Sarkozyego jako osobowo typu narcystyczna kompensacja (podkr. P.S.). Por. tame s. 196-198. Z kolei francuski psychiatra Serge Efez (2008:62) w swojej pracy La Sarkose obsessionnelle stwierdzi, e Sarkozy: Jest lustrzanym odbiciem kadego z nas. I odwrotnie. To wcielenie czowieka postmodernistycznego, cierpicego na obsesj na swoim wasnym punkcie, dcego do przyjemnoci, narcyza, ktry sam sobie jest sterem, eglarzem, okrtem i co gorsza morzem. Sw rado i gniew, miosne upadki i wzloty wystawia na widok publiczny, jakby liczy si tylko on, a nie spoeczestwo. Zdaniem francuskiego psychoanalityka Borisa Cyrulika: Sarkozy znalaz si w sytuacji narcystycznego samogwatu (cyt. bez podania rda w: Forum, nr 9, 2010:3). 34 Por. Makowiak 2009:61. 35 Niedoszy prezydent Polski zdoby si szczero, jedn z wypowiedzi rozpoczynajc od sw: Przy caym moim narcyzmie (Wiadomoci, TVP 1, 10.07.2009). 36 Walenciak (2009:9) opisa szefa MSZ Sikorskiego jako niepoprawnego narcyza. Osobnika z rozdmuchanym ego. Dowodem na to ma by otaczanie si oficerami-potakiewiczami oraz przecenianie swoich moliwoci: marzenia o zostaniu szefem NATO czy prezydentem Polski. 37 Zob. cyt. dalej w tekcie sowa Skargi (2007:16). 38 Wedle dziennikarzy Gazety Wyborczej modzieowcy Samoobrony reprezentuj skrajny przypadek narcyzmu (Ostrowicka-Miszewska 2006:74).
56
Za pornografi, za aborcj, za cokolwiek. Robi si to po to eby zaspokoi swoj straszliw mani wadzy, ktra polega na tym, e nikt nie moe myle inaczej ni ta wadza. To jest dramatyczny narcyzm. Jeeli wychodzi si z takich zaoe, to wr tym panom tylko klsk (s. 16). Coraz czciej pisze si take o narodowym narcyzmie. Autorzy amerykascy akcentuj narcystyczn ch Amerykanw do ksztatowania wszystkiego na obraz i podobiestwo Stanw Zjednoczonych i do zaszczepiania na obcym gruncie wasnych wzorcw ideologicznych, kulturowych i politycznych (Caldwell 2006; Baldwin 2009). Klasyczn prac o narcyzmie ideologii nazistowskiej jest ksika Wilhelma Reicha (2009). Za psychologiczn podstaw narodowego narcyzmu uzna on utosamianie si z wodzem (s. 77). W jego przekonaniu nazizm w miejsce religijnej mistyki wprowadzi sadystyczno-narcystyczny mistycyzm nacjonalizmu (s. 126). W kulcie wodza miaa znale ujcie seksualno tumiona przez paternalistyczn, autorytarn rodzin. Narcyzm z nazistowskim nacjonalizmem wiza te Theodor W. Adorno (1977:238-239). Jak dotd, brak pracy o narodowym narcyzmie polskim. Wydaje si jednak, e to, co Jan Stanisaw Bystro (1995) nazwa narodow megalomani, znakomicie pasuje do tego, co psycholodzy nazywaj narcyzmem. Greckie sowo megalomania oznacza wielkie szalestwo. We wspczesnej terminologii psychiatrycznej zostao ono zastpione przez termin urojenia wielkociowe (Megalomania b.d.). Zdaniem Bystronia (1995) objawem megalomanii spoecznej jest nie tylko wywyszenie czy uwielbienie wasnej grupy, ale w tej samej mierze lekcewaenie czy wymiewanie obcych (s. 9). W jego przekonaniu megalomania najatwiej rozwija si w tych przypadkach, w ktrych odrbno jzykowa i historyczna wie si z odrbnoci religijn (s. 35). Megalomania prowadzi do nacjonalizacji Boga lub do deifikacji narodu, a wic do zaniku tych podstawowych poj religijnych i etycznych, na ktrych wspiera si kultura europejska (s. 38). Cech megalomanii jest stereotypowe postrzeganie innych (s. 5061). Wszystkie te cechy mona odnale w pogldach typowego polskiego, narodowego katolika. Za ich rdo mona uzna chrzecijaski nakaz mioci (por. Sieradzan 2011:72-118, w tym tomie).
57
12. NARCYZM A UTOPIA SPOECZNO-POLITYCZNA Narcyzm odnajdywano w utopijnych ruchach spoeczno-religijnych: redniowiecznych ruchach millenarystycznych, pokoleniu Beat Generation powstaym w latach 50. XX wieku i pokoleniu lat 60. ze szczeglnym uwzgldnieniem hippizmu (Kimball 2008:46, 58-59; Sipowicz 2008:64). Richard Kimball (2008) interpretowa seksualizm Jacka Kerouaca, Allena Ginsberga i Williama S. Burroughsa, czoowych przedstawicieli Beat Generation, za narzdzie okaleczonego narcyzmu (s. 49). Jego zdaniem utopie spoeczno-religijne i polityczne maj rdo w postawie narcystycznej:
Przekonanie o nieograniczonych moliwociach czyli naiwno w randze polityki to kolejna cecha charakterystyczna utopijnych ruchw. To ona nadaje im rozpd i pozwala przedstawia naiwno jako idealizm, narcyzm jako owiecenie, i chaos jako wolno. To wanie ona czyni ruchy utopijne tak podatnymi na manipulacj. Jeli kto gosi apoteoz nieograniczonych moliwoci, bdzie traktowa prawdziwy wiat i jego mieszkacw z nonszalanck pogard. Dlatego we wszystkich totalitarnych ruchach politycznych tkwi elementy utopii (s. 230).
Podobnie narcystyczn postaw Shore (2009:74, 78) znalaza u komunistw polskich z okresu midzywojennego. Jednak w odrnieniu od Kimballa, ktry dostrzeg w narcyzmie politycznym jedynie cechy patologiczne, Shore pokazaa samowyzwalajcy aspekt takiej postawy.
Wat i jego przyjaciele futuryci odnajdywali przyjemno w wykraczaniu przeciw rozsdkowi, w rozmylnym wychodzeniu poza granice przyzwoitoci. Przesiadywali w warszawskich kawiarniach i wierzyli, e wiat krci si wok nich. Ich narcyzm by zgubny, odpowiedzialno oszaamiajca, a poczucie winy nieprzejednane. () Jednak to narcystyczne skupienie na podmiotowoci, podobnie jak towarzyszce mu radykalny nihilizm i radykalna przygodno, okazao si rwnie egzystencjalnie nie do zniesienia, co intelektualnie wyzwalajce.
58
Narcystycznych guru nie brak wrd twrcw nowych ruchw religijnych. W ksice Od kultu do zbrodni pisaem:
Gwnym problemem guru jest ich narcyzm. Powstaje on w rezultacie depresji maniakalnej i charakteryzuje si czstymi zmianami nastrojw. Nierzadko uznaj si oni za istoty boskie i od swoich uczniw wymagaj czci nalenej bogom. Chc by kochani jak mae dzieci. O ile jednak w przypadku dzieci jest to naturalne, w wypadku dorosych staje si to chorobliwe. Jeli narcyzm guru nie zostanie stumiony w zarodku, rozwija si i moe objawi si w postaci misji proroczej, co czsto prowadzi do tragicznego finau (Sieradzan 2006:441).
Fromm (2000) uzna niech do tworzenia zwizkw z innymi za form szalestwa. Na pytanie dlaczego wikszo ludzi nie popada w szalestwo? (s. 146, podkr. E.F.), odpowiada, e jest tak dlatego, poniewa szukaj oni ucieczki w mechanizmach
kompensacyjnych, takich jak niszczca rutyna ycia, gubienie si w tumie, pogo za wadz, prestiem i pienidzmi, zaleno od idoli podzielana z innymi wyznawcami religijnego kultu masochistyczne skadanie z siebie ofiary, wyolbrzymienia narcystyczne krtko mwic: staje si kalekami. Wszystkie te mechanizmy kompensacyjne mog sprawi, e nie dojdzie do utraty zdrowia, jeli odpowiednio funkcjonuj. Jedynym fundamentalnym rozwizaniem, ktre rzeczywicie przezwycia potencjalne szalestwo, jest pena, twrcza odpowied (na wyzwanie) wiata, ktre w swojej najwyszej formie jest owieceniem (s. 171-172).
W ten sposb Fromm staje w szeregu mylicieli religijnych i postreligijnych (jak Diddu Krisznamurti i U.G. Krisznamurti), ktrzy za jedyn autentyczn rewolucj nie prowadzc do zwikszenia cierpienia innych, uznaj rewolucj wewntrzn, czy bdzie to chrzecijaska metanoia, duy dzihad czyli walka z pragnieniami niszej duszy (arab. nafs) w islamie (przeciwiestwo terrorystycznego maego dihadu), hinduskie wyzwolenie (skt. mukti), buddyjskie owiecenie (bodhi), bd te urzeczywistnienie pierwotnego stanu (tyb. rig-pa) nauk dzogczien.
59
13. BUDDYJSKA PRBA PRZEZWYCIENIA NARCYZMU W tym samym roku 1979, gdy Lasch wyda swoj Kultur narcyzmu, amerykaski mistrz dzen Philip Kapleau (1985) opublikowa prac Zen: wit na Zachodzie. On take dostrzeg, e narcyzm stanowi powany problem ludzi Zachodu. O ile agodne formy narcyzmu niewaciwie leczone mog prowadzi do tego, co nazwa ubstwieniem wyizolowanej jani (s. 31),39 to w postaci skrajnej narcyzm moe przybra posta regresji do stanu infantylnego niemowlcia: Cakowity narcyzm oznacza zazwyczaj niezdolno do odrniania jani od zewntrznego wiata, tak jak niemowl nie czyni adnych rozrnie midzy sob, sw matk a butelk mleka (s. 34).40 Majc na myli tych, ktrzy potrafi przekonujco mwi o buddyzmie (jak kaznodzieje chrzecijascy przekonujco mwi o Jezusie), ale brakuje im wewntrznej realizacji, stwierdzi, e na poziomie sw atwo jest pomyli owiecenie z megalomani czy narcyzmem (s. 34). Fromm (1996a:86) uwaa, e czowiek, ktry nie wyzwoli si z narcyzmu indywidualnego i spoecznego, nie moe osign peni czowieczestwa i samorealizacji. Dlatego za cel ycia czowieka uznawa przezwycienie narcyzmu.41 Za najlepsz metod przezwycienia narcyzmu uwaa buddyzm. Fromm podobnie jak autorzy buddyjscy (por. Sieradzan 2005:428-430) by przekonany, e owiecenie jest jedyn moliwoci wyjcia poza szalestwo:
By moe zasada ta nigdzie nie bya wyraona w tak radykalny sposb, jak w buddyzmie. W istocie rzeczy to, czego naucza Budda, to to, e czowiek moe uchroni si przed cierpieniem jedynie wwczas, kiedy wyzwoli si z iluzji i stanie si wiadom swojej realnoci, ktr tworzy trauma jego egzystencji; realnoci choroby, staroci i mierci oraz niemonoci zaspokojenia kiedykolwiek jego zachannoci. Obudzona osoba, o ktrej naucza doktryna buddyzmu, jest osob, ktra przezwyciya swj narcyzm i jest przeto zdolna do penego przebudzenia si; trzeba, aby istota ludzka pozbya si iluzji swego niezniszczalne39 Kapleau powoywa si na artyku Petera Marina, New Narcissism, Harpers Magazine, 1975, nr 10, 45-56. 40 Zacytowane przez Kapleau sowa pochodz z artykuu zamieszczonego w tygodniku Time (20.09.1976). 41 Fromma (1996a:57-91) pogldy na narcyzm wypeniaj rozdzia 4 jego ksiki.
60
go ego, trzeba rwnie, aby porzucia wszystkie przedmioty swego podania, tylko wwczas bdzie moga w peni otworzy si na wiat i poczu si z nim w penym zwizku. Pod wzgldem psychologicznym proces penego przebudzenia jest identyczny z zastpieniem narcyzmu cakowitym poczeniem si ze wiatem (Fromm 1996a:84-85).
O tym, e buddyzm pokazuje drog do przezwycienia narcyzmu wspomniaa te teoloka i psycholoka Sugerman (2008:107-114). Odwoujc si do mahajanistycznej koncepcji mdroci zwierciadlanej stwierdzia, e w jej przypadku nie mamy do czynienia ze zwierciadem narcyza, ktre odbija tylko swoj ja zamknit w powoce ego, ale ze zwierciadem nieznieksztaconej rzeczywistoci (s. 114). Innymi sowy, o ile zwyky, yjcy w niewiedzy czowiek dostrzega wycznie swj umys, to istota owiecona (pal. skt. buddha), ktra nie ma wiadomoci rnicujcej, jest czystym zwierciadem, w ktrym, w sposb klarowny i doskonay, odbijaj si umysy innych. Jest jak umys niemowlcia, ktre nie widzi rnicy midzy ja i nie-ja. Jednak take buddyci nie s wolni od tendencji narcystycznych. Wykorzystywanie praktyki duchowej do celw egoistycznych Czogiam Trungpa (2000) nazwa duchowym materializmem. Jego zdaniem: egoistycznie nastawiony czowiek potrafi wszystko obrci na swoj korzy, nawet duchowo (s. 21). Odwoujc si to Trungpy, V. Gunnar Larsson (b.d.) uku pojcie duchowego narcyzmu. Jest to poczucie albo myl o tym, e jest si osob duchowo zaawansowan bd owiecon, wskutek czego zasuguje si na mio i szacunek innych. Taka osoba moe roci sobie prawo do kierowania i nauczania innych, wystpowa jako owiecony guru itp.
14. DWA WNIOSKI Pierwszy wniosek, jaki pynie z analizy zachodniej kultury konsumpcyjnej jest wzgldno wszystkich punktw widzenia: czyn, ktry dla buddystw jest przejawem wielkiego wspczucia (np. przekazanie na cele charytatywne ogromnych rodkw z wasnych kont), dla czowieka wychowanego w narcystycznej kulturze konsumpcyjnej jest tylko objawem narcyzmu i dowodem na autopromocj
61
(narcyz nie zna innych ludzi, jak tylko narcyzw). Klasycznym tego przykadem jest krytyka spoecznej dziaalnoci Bono jako narcystycznej filantropii (Ahmad 2005). Skoro nawet w filantropii widzi si narcyzm, to gdzie go nie ma? Drugim, nie mniej istotnym wnioskiem jest zamazana a w wielu wypadkach nieistniejca granica midzy podaniem, mioci, narcyzmem a egoizmem. Nasuwa si on po analizie nie tylko autorw popularnych podrcznikw samorozwoju, ktrych mona posdza o to, e wzmacniajc narcyzm swoich czytelnikw licz na wzrost zyskw ze sprzeday, ale take filozofw, zarwno lewicowych (jak Derrida) czy prawicowych (jak Scruton), buddystw (Trungpa, Packer), a nawet filaru katolickiej ortodoksji, jakim jest Tomasz z Akwinu z jego synnymi sowami, e czowiek powinien bardziej kocha siebie samego anieli bliniego, cyt. dalej na s. 100).
BIBLIOGRAFIA TEKSTW WYKORZYSTANYCH
Adorno T.W. (1977), Opinion Delusion Society, Yale Journal of Criticism, 10:2 (1977) 227-245 Ahmad M.I. (2005), Platform: Live 8 A movement robbed of its colors, 15.08.2005, http://keywords.dsvr.co.uk/cpbf_newsite/body.php?subject=international&id=1104 Augustynowicz A. (2008), Narcyz jako osoba dramatu: Z Ann Augustynowicz rozmawia Kamila Paradowska, Fo-pa, 2008, nr 17, 18-21 Baldwin P. (2009), The Narcissism of Minor Differences: How America and Europe Are Alike: An Essay in Numbers, Oxford University Press, Oxford 2009 Baudrillard J. (1993), Game with Vestiges: Interview with Salvatore Mee and Mark Titmarsh (19841) [w:] M. Gane (red.), Baudrillard Live: Selected Interviews, Routledge, London 1993, 81-95 Baudrillard J. (2005), Symulakry i symulacja, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2005 (19811) Benjamin, W. (2007). Kapitalizm jako religia, Krytyka Polityczna, 2007, nr 11/12, 132-134 Bennington G. (2009), Derridabaza [w:] G. Bennington, J. Derrida, Jacques Derrida, Wydawnictwo Genesis, Warszawa 2009, 11-261 (19911)
62
Bikont A. (1999), Skd si bior tyrani, Gazeta Wyborcza, 1999, nr 124, 16-17 Bahy J. (2008), Histeria narcystyczna, Fo-pa, 2008, nr 17, 28-33 bogayan (2009), Doktorat o sobie, 2009, http://bogayan.blogspot.com/2009/10/ doktorat-o-sobie.html, stan na 26.04.2010 Bota A. (2009), Demonta pomnika, Forum, 2009, nr 17, 6-7 Bourdieu P. (2008), Zmys praktyczny, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2008 (19801) Bourdieu P. (2009), O telewizji: Panowanie dziennikarstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009 (19961) Buchowski M. (1993), Magia i rytua, Instytut Kultury, Warszawa 1993 Burszta W.J. (2009), Narcystyczna osobowo naszych czasw, Przegld Polityczny, 2009, nr 93, 64-68 Bystro J.S. (1995), Megalomania narodowa, Ksika i Wiedza, Warszawa 1995 ( 1935)
1
Caldwell W.W. (2006), American Narcissism: The Myth of National Superiority, Algora Publishing, New York 2006 Campbell, C. (2005), The Romantic Ethic and the Spirit of Modern Consumerism, WritersPrintShop, 2005 Carter-Scott C. (2003), Jeli mio jest gr: 10 zasad budowania trwaych zwizkw, Prszyski i S-ka, Warszawa 2003 (19991) Chgyam Trungpa (2007), Mit wolnoci a droga medytacji, Agencja Wydawnicza Jacek Santorski & Co, Warszawa 2007 (19761) Cielecki P. (2008), O bogach, lustrach i wielkiej obietnicy czyli ku wspczesnemu antropocentryzmowi, Fo-pa, 2008, nr 17, 48-56 Clarke R.O. (1999), The Narcissistic Guru: A Profile of Bhagwan Shree Rajneesh [w:] H. Aveling (red.), Osho Rajneesh and His Disciples: Some Western Perceptions, Motilal Banarsidass, Delhi 1999, 6084 (11988) Cooper A.M. (1986), Narcissism [w:] Morrison (1986) 112-143 Czogiam Trungpa (2000), Wolno od duchowego materializmu, Wydawnictwo Mudra, Krakw 2000 (19731)
63
Derrida J. (1995), There Is No One Narcissism (Autobiophotographies) (19921) [w:] tene, Points Interviews, 1974-1994, Stanford University Press, Stanford 1995, 196-215 Derrida J. (2007), Learning to Live Finally: The Last Interview, Palgrave Macmillan, New York 2007 Diez G. (2009), Sam wrd przyjaci, Forum, 2009, nr 12, 27 Doktr T. (1988), Psychologiczne koncepcje narcyzmu, Nowiny Psychologiczne, 1988, nr 5, 3-22 DSM-IV-TM (2000): DSM-IV-TM: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders: Text Revision, American Psychiatric Association, Washington 42000 Durkheim . (1975), Individualism and the intellectuals [w:] W.S.F. Pickering (red.), Durkheim on Religion: A Selection of Readings with Bibliographies and Introductory Remarks, Routledge & Kegan Paul, London 1975, 59-73 (18981) Dyer W.W. (2009), Pokochaj siebie, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2009 (19761) Efez S. (2008), Sarkozy bez narkozy, Forum, 2008, nr 24, 62 Farenga V. (2006), Citizen and Self in Ancient Greece: Individuals Performing Justice and the Law, Cambridge University Press, Cambridge 2006 Feuerbach L. (1981), Wykady o istocie religii, PWN, Warszawa 1981 (18481) Fhanr S. (1996), Sownik psychoanalizy, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 1996 Forum (2010) (opr. red.), Plagiat, ale jaki dobry!, Forum, 2010, nr 8, 37 Freud Z. (1991), Wprowadzenie do narcyzmu (19141) [w:] K. Pospiszyl, Zygmunt Freud: czowiek i dzieo, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw 1991, 273-294 Freud S. (1997), Poza zasad przyjemnoci [w:] tene, Poza zasad przyjemnoci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, 21-89 Freud S. (2001), A difficulty in the Path of Psycho-Analysis (19171) [w:] tene, The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud, vol. 17, Hogarth Press, London 2001, 137-144 Fromm E. (1996a), Serce czowieka: Jego niezwyka zdolno do dobra i za, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996 (19641)
64
Fromm E. (1996b), Zdrowe spoeczestwo, PIW, Warszawa 1996 (19551) Fromm E. (1998), Anatomia ludzkiej destrukcyjnoci, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 1998 (19731) Fromm E. (2000), Psychoanaliza a buddyzm zen (19601) [w:] E. Fromm, D.T. Suzuki, R. De Martino, Psychoanaliza i buddyzm zen, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2000, 111-201 Gociniak J., Mocek M. (2008), Narcyzm i patologia narcystyczna w ujciu psychologii self Heinza Kohuta, Roczniki Psychologiczne, 11:2 (2008) 7-26 Heller R[achel], Heller R[ichard] (2010), Zdrowy egoizm: Jak bez poczucia winy bra od ycia to, na co si zasuguje, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2010 (20061) Imieliski K., Dulko S. (1988), Przeklestwo Androgyne: Transseksualizm mity i rzeczywisto, PWN, Warszawa 1988 Jagiea J. (2007), Narcystyczna szkoa: O psychologicznej rzeczywistoci szkoy, Wydawnictwo Rubikon, Krakw 2007 Jakubik A. (b.d.), Dylematy osobowoci pogranicznej (bordeline personality), www.psychologia.net/artykul.php?level-12, stan na 1.03.2010 Jaksender K.M. (2008), W zwierciadle narcyza: Julia Kristeva, Historie miosne i psychoanaliza, Fo-pa, 2008, nr 17, 72-99 Johnson S. (1993), Humanizowanie narcystycznego stylu, Jacek Santorski & Co., Warszawa 1993 Kaku M. (2000), Wizje czyli jak nauka zmieni wiat w XXI wieku, Prszyski i S-ka, Warszawa 2000 (19971) Kapleau P. (1985), Zen: wit na Zachodzie, Wydawnictwo Pusty Obok, Warszawa 1985 (19791) Kernberg O.F. (1986), Further Contributions to the Treatment of Narcissistic Personalities (11974) [w:] Morrison (1986) 245-292 Kernberg O.F. (2004), Aggressivity, Narcissism, and Self-Destructiveness in the Psychotherapeutic Relationship: New Developments in the Psychopathology of Severe Personality Disorders, Yale University Press, New Haven 2004 Kimball R. (2008), Dugi marsz: Jak rewolucja kulturalna z lat 60. zmienia Ameryk, Sprawy Polityczne, Elblg 2008 (20001)
65
Kirschner J. (1993), Jak by egoist, czyli jak y szczliwie, nawet jeli innym to si nie podoba, Wydawnictwo Sokrates, Warszawa 1993 (19761) Kristeva J. (2007), Potga obrzydzenia: Esej o wstrcie, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2007 (19801) Kristeva J. (2008), Narcyz: nowe szalestwo, Mle, 2008, nr 2-3, 37-50 (19841) Kuczok W. (2008), Spotkania na zakrtach: Z Magdalen Piekorz i Wojciechem Kuczokiem rozmawia Barbara Hollender, PlusMinus, nr 41, dodatek do Rzeczpospolitej, 2008, nr 245, A22-A23 Kutter P. (1998), Wspczesna psychoanaliza: Psychologia procesw niewiadomych, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 1998 Lacan J. (1992), The Ethics of Psychoanalysis 1959-1960: The Seminars of Jacques Lacan, Book 7, Routledge, London 1992 (19861) Lanier J. (2010), Cybertuszcza [Z Jaronem Lanierem rozmawia Philip Bethge], Forum, 2010, nr 12, 42-43 Larsson V.G. (b.d.), Spiritual Narcissism, http://www.integralworld.net/larsson.html, stan na 19.04.2010 Lasch C. (1991), The Culture of Narcissism: American Life in An Age of Diminishing Expectations, W.W. Norton & Company, New York 1991 (11979) Lasine S. (2001), Knowing Kings: Knowledge, Power, and Narcissism in the Hebrew Bible, Society of Biblical Literature, Atlanta 2001 Leder A. (2000), Po drugiej stronie duszy? kto bdzie zdrowy psychicznie?, Polityka, 2000, nr 22, s. 72-73 Leder A. (2006), Gd Narcyza czyli o uzalenieniu i ekscytacji, Niezbdnik Inteligenta, nr 9, dodatek do Polityki, 2006, nr 25, 9-12 Lowen A. (1995), Narcyzm: zaprzeczenie prawdziwemu Ja, Agencja Wydawnicza Jacek Santorski & Co, Warszawa 1995 (19841) Lubelska K. (2009), Kolekcjonerzy dusz, Polityka, 2009, nr 37, 102-103 Lubowski A. (2009), Mga nad Golden State, Niezbdnik Inteligenta, nr 18, dodatek do Polityki, 2009, nr 28, s. 8-13 Makowiak T. (2009), Vaclav Klaus: Narcyz na Hradzie, Polityka, 2009, nr 1, 61-62 Megalomania (b.d.), http://en.wikipedia.org/wiki/Megalomania, stan na 19.04.2010
66
Mandal E. (2008), Mio, wadza i manipulacja w bliskich zwizkach, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008 Markowski M.P. (1997), Efekt inskrypcji: Jacques Derrida i literatura, Studio & Wydawnictwo Homini, Bydgoszcz 1997 May R. (1998), Mio i wola , Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 1998 Melosik Z. (2006), Kryzys mskoci w kulturze wspczesnej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Krakw 2006 Memorable quotes (2010): Memorable quotes for Annie Hall (1977), http://www.imdb.com/title/tt0075686/quotes, stan na 12.09.2010 Mikoajewska B. (2010a), Pokolenie kopiuj-wklej, Polityka, 2010, nr 21, 34-39 Mikoajewska B. (2010b), Plaga plagiatw, Polityka, 2010, nr 43, 38-43 Miller A. (1986), Depression and Grandiosity as Related Forms of Narcissistic Disturbances (11979) [w:] Morrison (1986) 323-347 Miller A. (1995), Dramat udanego dziecka: Studia nad powrotem do prawdziwego Ja, Agencja Wydawnicza Jacek Santorski & Co., Warszawa 1995 (19791) Morrison A.P. (1986) (red.), Essential Papers on Narcissism, New York University Press, New York 1986 Myers T. (2009), Slavoy iek [w:] iek: Przewodnik Krytyki Politycznej, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2009, 11-175 (20041) Narcissism (b.d.), http://en.wikipedia.org/wiki/Narcissism, stan na 19.04.2010 Olchanowski T. (2006), Duchowo i narcyzm, Wydawnictwo Eneteia, Warszawa 2006 Ostaszewska A. (2010), mier w kulturze narcyzmu, czyli o prbie zanegowania wasnej miertelnoci [w:] M. Grecki (red.), Prawda umierania i tajemnica mierci, Wydawnictwo Akademickie AK, Warszawa 2010, 99-107 Ostrowicka-Miszewska H. (2006), Jak porcelana rzucona o beton: Dyskursy o modziey, polityce i polityce modziey, Oficyna Wydawnicza Impuls, Krakw 2006 Ostrowski M. (2007), Gorzka czekolada, Polityka, 2007, nr 45, 62-65 Packer T. (1984), Mw bez otwierania ust [w:] Psychologia Buddw: Muzyka ciszy, Warszawa 1984, 12-13
67
Padovano M. (2010), Signor Niezatapialny, Forum, 2010, nr 19, 20-23 Piano R. (2010), Rzadki okaz zodzieja [Z Renzo Piano rozmawia Lucia Magi], Forum, 2010, nr 5, 40-41 Pilger J. (2010), Dlaczego Oscary to ciema?, Forum, 2010, nr 9, 45-46 Pinker S. (2005), Tabula rasa: Spory o natur ludzk, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2005 Pinsky D., Young S.M., Stern J. (2009), The Mirror Effect: How Celebrity Narcissism is Seducing America, HarperCollins e-Books, 2009 Pospiszyl K. (1987), Oscara Wildea portret Narcyza: Psychologiczne rysy Portretu Doriana Graya, Przegld Humanistyczny, 1987, nr 4, 31-44 Pospiszyl K. (1995), Narcyzm: drogi i bezdroa mioci wasnej, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1995 Przybylski J. (2010), Agenci szukaj przyjaci w Internecie, Rzeczpospolita, 2010, nr 245, A15 Pulver S.E. (1986), Narcissism: The Term and the Concept (11966) [w:] Morrison (1986) 91-111 Ray V. (1994), Jak by wolnym w zwizkach? Medytacje nad wspuzalenieniem, Agencja Wydawnicza Jacek Santorski & Co, Warszawa 1994 (19891) Reber S. (2000), Sownik psychologii, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2000 Reich A. (1986), Pathological Forms of Self-Esteem Regulations (11961) [w:] Morrison (1986) 44-59 Reich W. (2009), Psychologia mas wobec faszyzmu, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2009 (19331) Robins R.S., Post J.M. (1999), Paranoja polityczna: Psychopatologia nienawici, Ksika i Wiedza, Warszawa 1999 (19971) Rosen C. (2007), Portret narcyza z myszk, Forum, 2007, nr 44, 32-34 Rosen C. (2009), Kultura narcyzmu po latach, Przegld Polityczny, 2009, nr 93, 5464 (20051) Ross D. (2006), Democracy, Authority, Narcissism: From Agamben to Stiegler, Contretemps, 6:1 (2006) 74-85
68
Saubaber D. (2009), Dr Dabi i Mr Karadi, Forum, 2009, nr 43, 10-12 Schoenewolf G. (2008), Gender Narcissism and its Manifestation, http://www.narth.com/docs/1996papers/schoenwolf.html, stan na 19.04.2010 Schreber D.P. (2006), Pamitnik nerwowo chorego, Libron, Krakw 2006 Scruton R. (2009a), Podanie: Filozofia moralna ycia erotycznego, Orodek Myli Politycznej, Krakw 2009 (20081) Scruton R. (2009b), Bezczeszczenie pikna, Forum, 2009, nr 30, 54-57 Sennett R. (2009), Upadek czowieka publicznego, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza, Warszawa 2009 (19741) Shore M. (2009), Narcyzm jako rdo cierpie, Krytyka Polityczna, 2009, nr 19, 73-79 Sieradzan J. (2005), Szalestwo w religiach wiata: Szamanizm, religia starogrecka, judaizm, chrzecijastwo, hinduizm, buddyzm, islam, Inter-esse, Wydawnictwo Wanda, Krakw 2005 Sieradzan J. (2006), Od kultu do zbrodni: Ekscentryzm i szalestwo w religiach XX wieku, Wydawnictwo KOS, Katowice 2006 Sieradzan J. (2008), Psychologia, wychowanie a obd: Od schizofrenii kultury zachodniej do dowiadczenia inicjacyjnego, Albo/albo, 2008, nr 2, 31-46 Sieradzan J. (2011), Narcystyczny charakter mioci bliniego [w:] tym wydawnictwie. s. 72-118 Sieradzan J. (w druku, 1) Konsumpcjonizm nowe opium dla ludu czy nowa religia? [artyku zoony do druku] Sieradzan J. (w druku, 2), Przestrze (chra), rnia (diffrance) i lad (trace) Derridy a buddyjska pustka (nyat) i jej synonimy jako prby opisu rzeczywistoci pozapojciowej [artyku zoony do druku] Sipowicz K. (2008), Hipisi w PRL-u, Wydawnictwo Baobab, Warszawa 2008 Skarga B. (2007), Jeeli lud jest ciemny, to taka jest demokracja: [Z prof. Barbar Skarg] rozmawia Przemysaw Szubartowicz, Przegld, 2007, nr 16, 14-16 Sloterdijk P. (2008), Krytyka cynicznego rozumu, Wydawnictwo Naukowe Dolnolskiej Szkoy Wyszej, Wrocaw 2008 (19831)
69
Sloterdijk P. (2010), O ulepszaniu dobrej nowiny: Pita ewangelia Nietzschego, Wydawnictwo Toporze, Wrocaw 2010 (20001) Sontag S. (1986), O fotografii, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1986 (19771) Starke K. (1998), Cyberseks [w:] L. Aresin, K. Starke, Leksykon erotyki, Wydawnictwo Ksinica, Katowice 1998, 52-54 Stolorow R.D. (1986), Toward a Functional Definition of Narcissism (11975) [w:] Morrison (1986) 197-209 Storr A. (2009), Kolosy na glinianych nogach: Studium guru, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2009 (19961) Sugerman S. (2008), Sin and Madness: Studies in Narcissism, Barfield Press, San Rafael 2008 (11976) Sutter P. de (2009), Szalecy u wadzy: Czyli sposb, w jaki psychologia pozwala zrozumie politykw, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2009 (20071) Szlendak T., Pietrowicz K. (2005), Kultura konsumpcji jako kultura wyzwolenia? Midzy krytyk konsumeryzmu a spoeczestwem opartym na modzie, Kultura i Spoeczestwo, 2005, nr 3, 85-108 Taylor C. (2002), Etyka autentycznoci, SIW Znak, Krakw 2002 (19921) Tukidydes (2003), Wojna peloponeska, Czytelnik, Warszawa 2003 Tysecka A. (2010), Profil sprawcy, Polityka, 2010, nr 10, 90-91 Vaknin S. (b.d.), Mental Health and Psychology Dictionary, http://samvak.tripod.com /siteindex.html, stan na 13.06.2010 Vincent M. (2010), Psychoanalysis: Narcissism, http://www.answers.com/topic/narcissism, stan na 13.06.2010 Walenciak R. (2009), Ja, narcyz, Przegld, 2009, nr 15, 6-9 Warchala M. (2009), Narcyzm nasz powszedni, Przegld Polityczny, 2009, nr 93, 4753 Warecki M., Warecki W. (2008), Si uwielbiam: Dlaczego ludzie zakochani w sobie s tak bardzo toksyczni dla innych?, Pomocnik Psychologiczny, wydanie 6, dodatek do Polityki, 2008, nr 6, 12-15
70
Weber M. (1994), Etyka protestancka a duch kapitalizmu, Wydawnictwo Test, Lublin 1994 (19051) Westen D. (1988), Self and Society: Narcissism, Collectivism and the Developments of Morals, Cambridge University Press, Cambridge 1988 (11985) Wrona M. (2010), Doktor od wkrcania widza [Z Marcinem Wron rozmawia Barbara Jagas], Przegld, 2010, nr 43, 36-39 Wroski M. (2003), Profesor pirat, Polityka, 2003, nr 10, 84-85 Wrblewski J. (2010), Skandalista uawski, Polityka, 2010, nr 12, 52-54 Zalewski T. (2010), Comeback Becka, Polityka, 2010, nr 14, 105-107 iek S. (2009), Mio dworska, czyli kobieta jako Rzecz (19941) [w:] iek: Przewodnik Krytyki Politycznej, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2009, 255290 iek S. (2010), Przemoc: Sze spojrze z ukosa, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza, Warszawa 2010 (20081) ytnicki P. (2010), Prof. Kamela-Sowiska po plagiacie rezygnuje z pracy na swojej uczelni, Gazeta Wyborcza, Pozna, 22.05.2010, http://nfaetyka.wordpress.com/2010/ 05/22/prof-kamela-sowinska-po-plagiacie-rezygnuje-z-pracy-na-swojej-uczelni, stan na 13.06.2010
71
Jacek Sieradzan
NARCYSTYCZNY CHARAKTER NAKAZU MIOCI BLINIEGO

Bg przecie sam w siebie nie wierzy, to by bya tautologia albo narcyzm
Ignacy Karpowicz (2010:92)
1. KRYTERIA OSOBOWOCI NARCYSTYCZNEJ Dla autora Jahwe i Jezus s postaciami literackimi. Ich zachowanie analizuje i ocenia na tych samych zasadach, na jakich analizowaby i ocenia postpowanie dowolnych innych bohaterw literackich. Takie podejcie jest norm dla wszystkich wspczesnych zachodnich dyscyplin naukowych z wyjtkiem teologii. Nie uznaj one zachowania Jahwe i Jezusa za co wyjtkowego, jedynie susznego i za przejaw boskoci. Za podstaw przyjto 51 cech narcyzmu wyszczeglnionych w pracach Freuda (1976, 1991, 1996), Annie Reich (1986), Kohuta (cyt. w: Pospiszyl 1995, i w: Gociniak, Mocek 2008), Lowena (1995), DSM-IV-TM (2000), Chasseguet-Smirgela (cyt. w: Dessuant 2005), Brown (2008), Pinskyego, Younga i Sterna (2009), oraz Vaknin (b.d.). Nastpnie szukano ich potwierdzenia w postaciach Jahwe i Jezusa. (W nawiasach podaje si rdo identyfikujce dan cech narcyzmu, oraz paragraf niniejszego artykuu, w ktrym odnale mona potwierdzenie tej cechy u Jahwe i/lub Jezusa). Cechy narcyzmu ujto w pi grup znaczeniowych: narcyzm dziecicy, narcystyczne podoe mioci, wadza i dominacja, charakterologia negatywna, oraz charakterologia patologiczna.
72
Narcystyczny charakter nakazu mioci bliniego
1.1. Narcyzm dziecicy 1.1.1. fantazjowanie jest cech patologiczn, jeli dotyczy dorosego (zob. pkt 1.5), ale od czasw Freuda (1996:148) jest uznawane za naturalny objaw narcyzmu dziecicego; moe ono objawia si przypisywaniem sobie nadludzkich umiejtnoci (np. czynienia cudw), z unicestwianiem w wyobrani wszystkich swoich, rzeczywistych bd wyimaginowanych, wrogw (zob. rda cyt. w punkcie 1.3.1 poniej) (3.4.1-2) 1.1.2. ch zniszczenia tych, ktrzy odrzucili ich nauk (identyczna u Jahwe i Jezusa) (2.15; 3.3.24) 1.1.3. nieposuszestwo dziecka lub nastolatka jest elementem naturalnego procesu rozwoju ego, ale w niektrych przejawach moe by form narcyzmu (3.1.1-2).
1.2. Narcystyczne podoe mioci 1.2.1. wybr obiektu mioci na wzr wasnej osoby (Freud 1991:283) (2.2; 3.3.11) 1.2.2. miosny romans z caym wiatem (Kohut 1986:77) (2.1; zob. pkt 4 poniej) 1.2.3 patologiczna potrzeba odzwierciedlania (H. Kohut, w: Gociniak, Mocek 2008:22; Lasch 1991:10) (2.1) 1.2.4. pragnienie zjednoczenia z wyidealizowanym obiektem, np. z Bogiem (H. Kohut, w: Gociniak, Mocek 2008:22) (3.3.17)
1.3. Wadza i dominacja 1.3.1. przypisywane bogom cechy wszechmocy, wszechwiedzy i wszechobecnoci (Grandiose Fantasies, w: Vaknin b.d.; Emotions, tame; Lasch 1991:10) (3.3.1; 3.3.3-10; 3.3.14-23; 3.4.3) 1.3.2. mska, dominujca, autorytarna natura (Freud 1976:333-334; Pinsky, Young, Stern 2009:112-113) (2.6; 2.8-11; 2.13; 3.3.22)
73
Jacek Sieradzan
1.3.3. prba zdominowania i podporzdkowania sobie innych (H. Kohut, w: Pospiszyl 1995:43; Lowen 1995:87; DSM-IV-TM 2000:661; Brown 2008:14) (2.6; 2.8-11; 2.13; 3.3.1) 1.3.4. wykorzystywanie innych (DSM-IV-TM 2000:661; Pinsky, Young, Stern 2009:118-119) (2.4; 3.3.1) 1.3.5. umniejszanie wartoci innych, ponianie ich (Brown 2008:15, 171-172) (2.14) 1.3.6. traktowanie innych jakby byli sugami (H. Kohut, w: Gociniak, Mocek 2008:15) (2.4; 2.14)
1.4. Charakterologia negatywna 1.4.1. wynioso (Brown 2008:238) (2.19; 3.3.22) 1.4.2. chd i brak empatii (DSM-IV-TM 2000:661; Brown 2008:14-15, 35, 41, 238) (2.6) 1.4.3. nadmiernie rozwinite poczucie wasnej wanoci (DSM-IV-TM 2000:661; Reich 1986:44-59; Brown 2008:238) (2.3; 3.3.1-2) 1.4.4. poczucie wyjtkowoci (DSM-IV-TM 2000:661; Pinsky, Young, Stern 2009:113-114; Lowen 1995:117-121; Brown 2008:41) (2.3; 3.3.1-2) 1.4.5. samowystarczalno (wysoki stopie wiary we wasne zdolnoci lub suszno wasnego punktu widzenia) (Pinsky, Young, Stern 2009:119-120) (2.1; 3.3.1) 1.4.6. poczucie wyszoci (Brown 2008:200; Pinsky, Young, Stern 2009:120121) (2.3; 3.3.1-2) 1.4.7. poczucie niszoci, niska samoocena (H. Kohut, w: Gociniak, Mocek 2008:22; Brown 2008:41) (3.4.6) 1.4.8. okazywanie innym pogardy (Brown 2008:14, 200) (2.17) 1.4.9. arogancja (DSM-IV-TM 2000:661; Brown 2008:15, 41) (2.1; 3.3.1) 1.4.10. zazdro (DSM-IV-TM 2000:661; Brown 2008:15) (2.7; 2.16) 1.4.11. zawi (Brown 2008:42) (3.4.6) 1.4.12. oczekiwanie od innych odgadnicia wasnych oczekiwa, pragnie i potrzeb (Brown 2008:13) (3.2.3)
74
1.4.13. oczekiwanie od innych szczeglnych wzgldw, ale nie okazywanie ich nikomu (Brown 2008:15, 42) (2.3; 2.22) 1.4.14. oczekiwanie od innych podziwu (DSM-IV-TM 2000:661; Brown 2008:14, 42) (3.4.4) 1.4.15. nieumiejtno rozpoznawania i poszanowania cudzych granic (Brown 2008:42) (zob. pkt 1.4.16) (2.16; 2.17; 2.21-22; 2.24-25) 1.4.16. manipulowanie innymi i zwodzenie ich (Brown 2008:35, 200) (2.12; 2.21; 3.3.1) 1.4.17. nieuzasadnione oskaranie innych o nieczuo i obojtno (Brown 2008:14) (2.20; 3.3.25) 1.4.18. nieumiejtno zapomnienia doznanych krzywd (Brown 2008:15) (2.25) 1.4.19. mwienie lub robienie pewnych rzeczy tylko w celu zwrcenia na siebie uwagi innych (Brown 2008:238) (3.4.4) 1.4.20. potrzeba zwracania na siebie uwagi innych (Brown 2008:14-15, 42) (3.4.4) 1.4.21. prno (Pinsky, Young, Stern 2009:121-122) (3.3.1-2) 1.4.22. przechwalanie si (Brown 2008:15, 200) (2.18; 3.3.1-2) 1.4.23. wywyszanie si (Brown 2008:14, 41) (3.3.1-2) 1.4.24. impulsywno, lekkomylno, brawura (Brown 2008:15, 238) (2.23) 1.4.25. wcieko i agresja (H. Kohut, w: Gociniak, Mocek 2008:16, 21; Taggart White 1986:154-162) (2.23) 1.4.26. zo i zdenerwowanie z powodu krytyki (Brown 2008:14) (2.23) 1.4.27. nieograniczone ksztatowanie wasnego stylu ycia na przekr dominujcym trendom spoecznym (Lowen 1995:23-24) (3.2.1-2; 3.3.2) 1.4.28. posugiwanie si kamstwem (Brown 2008:14, 200) (2.21) 1.4.29. po przyapaniu na kamstwie brak zakopotania i poczucia winy (Brown 2008:200) (3.4.7) 1.4.30. obwinianie innych o wasne bdy (Brown 2008:200) (2.26) 1.4.31. wstyd jako motywator obronny wciekoci i przejaw narcystycznego wycofania si (Kohut 1986:71) (3.2.4) 1.4.32. depresja, poczucie pustki i wyobcowania (H. Kohut, w: Gociniak, Mocek 2008:22; Brown 2008:42) (3.4.5)
75
Jacek Sieradzan
1.5. Charakterologia patologiczna 1.5.1. urojenia wielkociowe (H. Kohut, w: Gociniak, Mocek 2008:22; J. Chasseguet-Smirgel, w: Dessuant 2005:103) (2.5; 3.3.1; 3.3.8; 3.3.13-23; 3.4.3) 1.5.2. pochonicie fantazjami o nieograniczonym sukcesie, wadzy, blasku, piknie, albo idealnej mioci (DSM-IV-TM 2000:661; por. Kohut 1986:70) (2.1-5; 2.8-11; 3.3.14-23) 1.5.3. nieustanne domaganie si od innych zaspokajania wszystkich swoich potrzeb (Brown 2008:13) (3) 1.5.4. oczekiwanie, e jego potrzeby bd zawsze stawiane na pierwszym miejscu (DSM-IV-TM 2000:661; Brown 2008:14) (2.3) 1.5.5. ambiwalencja uczuciowa: uczucia pozytywne przechodz w negatywne, mio w nienawi i vice versa, fantazje we frustracj a ta w agresj (Emotions, w: Vaknin b.d.) (2.12; 2.15-16; 3.3.12) 1.5.6. szalestwo (Sieradzan 2005:196-201, 242-249) (2.8; 2.11; 2.25-26; 3.1.2).
2. BOSKI NARCYZM JAHWE Bg jest Narcyzem

Julia Kristeva (2008:42)
Bg ydw, Jahwe, nie by pierwszym narcyzem na scenie idei religijnych. Za odpowiednik stworzenia przez niego czowieka na swj obraz i podobiestwo mona uzna stworzenie z wasnej spermy: boskiej pary Szu i Tefnut przez boga egipskiego Atuma (Campbell 1976:85), oraz pierwszego czowieka przez Allaha (Bielawski 1986:636, Koran 53.45-46). Julia Kristeva (2008:38-43, 47) rde zachodniego narcyzmu dopatrzya si w mistycznej tradycji antycznej: u Platona i jego kontynuatorw Plotyna i Augustyna z Hippony, a take wrd potpiajcych cielesno gnostykw i hermetykw, w czym znaczcy udzia ma autoerotyczne denie do absolutnego pikna u Platona.
76
W Biblii Hebrajskiej mona znale wiele przykadw narcystycznych postaw Jahwe. W wielu poniej wspomnianych historiach wida u Jahwe ch ukrytego wpywania na losy caego wiata poprzez wspieranie swoich faworytw. Popiera on ydw, swj nard wybrany, przeciw Egipcjanom (Wj 6-12). Cen jego aski jest cakowite posuszestwo wobec nakazw, ktre ustanawia (Rdz 9.5), i ktre stosownie do wasnej woli amie. Ale wspiera te wybranych ydw bdcych jego ulubiecami. Posuguje si przy tym nie tyle perswazj, co manipulacj, nakazem, przymusem i przemoc. Do narcystycznych cech Jahwe mona zaliczy: 2.1. Utrzymywanie, e jest bogiem jedynym (Pwt 32.39). Prowadzenie dialogu z samym sob na pocztku Ksigi Rodzaju1 i ze swoim duchem traktowanym jako istota odrbna od niego samego (2Krn 18.19-23) 2.2. Stworzenie czowieka na swj obraz i podobiestwo (Rdz 1.27) 2.3. Przekonanie o tym, e jest jedynym bogiem (Pwt 4.35, 39; 32.39; Iz 43.11; 44.6; 45.5), cho w dekalogu da od ydw czego innego, a mianowicie, eby nie przedkadali czci innych bogw ponad jego kult (Wj 20.3; Pwt 5.79) 2.4. Traktowanie ydw jako swojej wycznej wasnoci (Pwt 7.6) 2.5. Pewno, e wszystkie ludy Ziemi wywodz si od pierwszej stworzonej przez niego pary ludzi, Adama i Ewy. Refleksem tego s sowa skierowane do patriarchy Abrahama: Staniesz si ojcem wielu narodw () i krlowie bd pochodzi od ciebie (Rdz 17.4, 6; por. w. 20) 2.6. Brak empatii i litoci, widoczne w szerzeniu nienawici wrd domownikw i rozbijaniu rodzin (2Sm 12.11), oraz w bezlitosnym egzekwowaniu wprowadzonych przez siebie praw poprzez podjcie decyzji o potopie (Rdz 7-8), zniszczeniu Sodomy i Gomory (Rdz 19.1-29), oraz unicestwieniu caych narodw (Pwt 2.34; 3.6; 7.1-5; 20.16-17; Joz 12.24) 2.7. Zazdro w stosunku do ludzi dysponujcych wiedz o dobru i zu, ktr chcia monopolizowa (Rdz 3.22) 2.8. Unicestwienie caej ludzkoci poza Noem i jego rodzin, pochodzcej od pierwszego czowieka uksztatowanego przez niego samego na swj wasny obraz (Rdz 7)
1
A w omiu miejscach pojawiaj si sowa rzek Bg, wypowiedziane przez Jahwe do samego siebie, jeszcze przed uksztatowaniem przez niego czowieka (Rdz 1.3, 6, 9, 11, 14, 20, 24, 26).
77
Jacek Sieradzan
2.9. Traktowanie caej Ziemi i wszystkich ludw, zwaszcza narodu ydowskiego jako swojej wycznej wasnoci (Wj 19.5; Pwt 7.6) 2.10. Dziaalno Jahwe jest motywowana chci zachowania dominacji, wadzy i kontroli nad wszystkimi poczynaniami ludzi. Najbardziej wida to w historii o wiey Babel (Rdz 11.1-9). Ludziom, ktrzy uprzednio mogli si swobodnie porozumiewa z sob, pomiesza jzyki. Umocnio to jego wadz nad nimi na zasadzie dziel i rzd. 2.11. Jahwe jak wadca absolutny chce mie wpyw na wszystko i czyni wszystko, nie tylko dobro, ale i zo: Ja jestem, a oprcz mnie nie ma boga. Ja pozbawiam ycia i darz yciem. Ja rani i lecz (Pwt 32.39) Ja tworz wiato i stwarzam ciemnoci. Ja przygotowuj zarwno zbawienie, jak i nieszczcie. Ja, Pan, czyni to wszystko (Iz 45.7) Czy zdarza si w miecie nieszczcie, ktrego by Pan (= Jahwe) nie wywoa? (Am 3.6) 2.12. Ma swoich ulubiecw, ktrych faworyzuje ze szkod dla interesu swojego narodu wybranego. Nie wstydzi si przyzna, e Jakuba kocha, a Ezawa nienawidzi (Ml 1.2-3), cho Jakub posuy si podstpem, aby wyudzi od Ezawa przywdztwo nad plemieniem (Rdz 27.1-30). Sprawi, e odrzucono dobre rady Absaloma, ktre mogyby przynie poytek caemu narodowi, poniewa byy wymierzone w jego faworyta Dawida (2Sm 17.14). Wspiera Dawida (1Sm 18.14), mimo i by on tchrzem, cudzoonikiem, blunierc i zdrajc (2Sm 11).2 Czyni to nawet wtedy, kiedy ten suc Akiszowi, krlowi Gat, urzdza upiecze wyprawy, podczas ktrych dokonywa rzezi ludw poudniowych (1Sm 27.2-12). Komentujc to, Jack Miles (1998:201), byy jezuita, pisa: Dawid na dobr spraw walczy z Bogiem na subie u Filistynom przeciwko Izraelitom. 2.13. Od Abrahama domaga si zoenia mu w ofierze swego syna (Rdz 22.1-12), od Mojesza powicenia mu pierworodnych synw (Wj 13.1-2). W obu wypadkach by to test lojalnoci.
2
Dawid by tchrzem, bo nie bra udziau w walkach z Ammonitami; cudzoonikiem, bo uczyni Batszeb, on Hetyty Uriasza nawrconego na judaizm, swoj kochank; blunierc, bo spkowa z ni w okresie menstruacji, czego surowo zakazywao prawo mojeszowe. Bezskutecznie namawia do zamania tego prawa Uriasza. Dawid by te zdrajc, bo wysa go na pierwsz lini frontu, aby zgin, a on mg si oeni z Batszeb. Por. Miles 1998:212-213.
78
2.14. Bez powodu upokarza, krzywdzi i przeladuje ydw (Pwt 8.2-3), w tym nawet wiernego mu Hioba, ktry z tego powodu sta si pomiewiskiem dla innych ludzi (Hi 1.6-2.8; 19; 30.1-15). Take i w tym wypadku by to test lojalnoci, po zakoczeniu ktrego Hiob otrzyma w nagrod wicej ni straci (42.10-17) 2.15. Ambiwalencja uczuciowa: gwatowne przechodzenie od mioci do nienawici i vice versa, od zapewnie o askach jakimi obdarzy lud Izraela do grb w razie nie podporzdkowania si. Ma to miejsce zwaszcza wtedy, gdy Izraelici odwracaj si od niego i zaczynaj czci innych bogw (Pwt 4.23-40; 31.16-17; Jr 1.16; Iz 54.7). Ten schemat pojawia si wiele razy w Torze. Zgodnie z dialektyk kija i marchewki Jahwe roztacza przed ydami nadziej na pokonanie wrogw, zdobycie upw wojennych i osiedlenie si w Ziemi Obiecanej, a zarazem grozi mierci za nieposuszestwo (Pwt 7.12-9.29). Charakterystyczne jest przy tym to, e o ile o askach jakie spadn na ydw za posuszestwo Jahwe mwi zaledwie w 13 linijkach (Kp 26.1-13), to karami i plagami grozi w a 33 linijkach tekstu (ww. 14-46). W analogicznych wypowiedziach przypisanych Mojeszowi cztery razy czciej mwi si o karach za nieposuszestwo, ni o askach za posuszestwo (Pwt 28) 2.16. Pod wpywem zazdroci (Wj 20.5; 34.14) wydaje nakaz przeladowania i zabijania nie-ydw, ktrzy oddaj cze bogom innym ni on (Wj 34.10-15; Pwt 4.23-26). Nakaz ten rozciga si te na ydw czczcych innych bogw (Lb 25.19; Wj 4.3). Cen za przywrcenie jego ask jest z reguy mier, w przypadku ydw, ktrzy oddawali cze Baalowi poprzez wbicie na pal (ww. 3-4). Powodem tego jest traktowanie czci innych bogw jako nienawici wobec siebie (Pwt 7.10) 2.17. Okazywanie pogardy tym, ktrzy skadali ofiary innym bogom (Pwt 32.1719), z pogard zniszczy ziemi Izraela, wcznie z jego wityni (Lm 2.7) 2.18. Przechwalanie si: Wobec caego ludu czyni bd cuda, jakie si nie dziay po caej ziemi i u adnych narodw (Wj 34.10) 2.19. Kierowanie pod adresem innych oskarenia o wynioso, cho sam zachowuje si w identyczny sposb (Kp 26, zw. w. 19) 2.20. Oskaranie ydw o nieprzestrzeganie biblijnego nakazu mioci Boga, czyli o nieczuo i obojtno (I 29.13) 2.21. Manipulowanie ludmi dla wasnych celw: nakazuje Abrahamowi przedstawi krlowi Abimelechowi swoj on Sar jako siostr, aby zgubi wadc (Rdz 20), skca z sob wspobywateli (Sdz 9.23)
79
Jacek Sieradzan
2.22. Nie okazywanie wzgldw nikomu bez wzgldu na to, co robi (Jr 14.12) 2.23. Jego impulsywny charakter przejawia si w tym, e czsto wpada w gniew (Wj 4.14; 15.7; 22.24; 32.10-11; Pwt 1.37; 4.21; 7.4; 2Sm 24.1; Ps 78.49-50), szczeglnie jeli sam staje si obiektem krytyki (Pwt 1.34-37, 27); w gniewie jest straszny (Pwt 7.21) 2.24. O narcyzmie Jahwe chyba najdobitniej wiadczy to, e jego nienawi nie rozciga si tylko na ludzi innych wyzna i narodw, co w owym czasie byo powszechnie akceptowan norm, ale rwnie na ich wasno: Bg nakazuje zabicie nie tylko wszystkich mczyzn, kobiet i dzieci, ale nawet zwierzt i zniszczenie wszystkich nalecych do nich materialnych przedmiotw (Pwt 13.16-17; 1Sm 15.1-3). Jak pokazuje historia Achana i jego rodziny, zakaz ten dotyczy te ydw. Wejcie w posiadanie tego, co jako oboone kltw (hebr. herem) Jahwe uznaje za swoj wasno, traktuje on jako nikczemno i nakazuje ukara winnego spaleniem wraz z ca rodzin i dobytkiem (Joz 7.15-24). Pomsta dokonana na przedmiotach materialnych jest cakowicie irracjonalna i nie znajduje analogii w praxis innych ludw. Mona j wyjani jedynie poprzez odwoanie si do narcystycznych fantazji bezsilnego dziecka o totalnym zniszczeniu swego przeladowcy. 2.25. Cho zabrania ludziom mci si (Kp 19.18), sam mci si na wrogach Izraela (Lb 31.3; Sdz 11.36; 2Sm 22.48), oraz na tych Izraelitach, ktrzy utracili jego wzgldy (2Sm 4.8), za na czczcych innych bogw mci si do trzeciego lub czwartego pokolenia (Wj 20.5; 34.7; Lb 14.18) 2.26. Cho ludziom zakazuje zabija (Pwt 5.17), sam odpowiada za wymordowanie setek tysicy swoich wrogw (Pwt 2.34; 3.6; 7.1-5; 20.16-17; Joz 12.24; 1Krl 18.40; 2Krl 19.35; Iz 37.36; 1Krn 21.14), a nawiedzony przez jego ducha Samson zabi 30 osb (Sdz 14.19). Jahwe zabrania cudzostwa, a zarazem kae Ozeaszowi polubi prostytutk (Oz 3.1). Nie uznaje kamstwa, ale jak wida z historii Sary i Achaba (Rdz 20; 2Krn 18.19-22) posuguje si nim, jeli jest ono po jego myli. Oceniajc zachowanie Jahwe, nie sposb nie doj do tego samego wniosku, do ktrego doszed Hiob, a mianowicie, e czowiek nie ma adnego poytku z Boga (Hi 33.9), poniewa nie kieruje si on ludzkim wyobraeniem o moralnoci i sprawiedliwoci. wiat ludzkich wartoci ma w pogardzie, gdy gubi zarwno niewinnych jak winnych (9.22; por. Koh 9.2-3).
80
Odzwierciedleniem zbrodniczego narcyzmu Jahwe jest narcystyczna osobowo prorokw. Eliasz poleci wymordowa konkurencyjnych prorokw Baala (1Krl 18.40), ktrych istnienie stanowio kamie obrazy dla jego chci monopolizacji kultu. Elizeusz napuci na wymiewajce si z jego ysiny dzieci niedwiedzie, a te rozszarpay 42 z nich (2Krl 2.23-24). O narcyzmie ydowskiego boga Jahwe wspominali Jack Miles,3 Stuart Lasine (2001), Harold Bloom (2005:6, 177; 2006:13), Piotr Cielecki (2008:50-51), oraz Robert Jurszo (2008:100-104). Bloom (2005:176) doszed do tego samego wniosku, do ktrego doszed w tym samym czasie piszcy te sowa, a mianowicie e Jahwe jest amoralnym szamaskim tricksterem, balansujcym midzy figlarnymi psotami a terrorem moralnym (por. Sieradzan 2005:196-201). Z tego powodu wielu autorw akcentuje nie tyle narcyzm, co zwyky amoralizm ydowskiego bstwa. Dla Karen Armstrong (1998:43) wydany przez Jahwe rozkaz zabicia jego syna Izaaka nie by przejawem narcyzmu, tylko okruciestwa: jest to opowie przeraajca, ukazuje Boga jako despotycznego i kaprynego sadyst. Georges Minois (1998:13), powoujc si na Ksig Izajasza (34.1-6), dostrzeg w Jahwe inicjatora jednej z najstraszliwszych rzezi wojennych. Artur Sandauer (1977:255) zastanawia si, jak to moliwe, e amoralny w kobold czyli Jahwe urs do rangi Pana Wszechwiata. Miles (1998:54) ujrza w opowieci o potopie przejaw destruktywnej natury Jahwe. Wedug Jeffreya Burtona Russella (1993:179): Niewielu bogw w Egipcie, Babilonii czy Kanaanie byo tak bezlitosnych, jak Jahwe. Dla Stuarta Lasinea (2001:152) zota era krlestwa ydowskiego za czasw Salomona to spenienie narcystycznej fantazji. Jego opinia znajduje oparcie w ksikach archeologw izraelskich Israela Finkelsteina i Neila Ashera Silbermana. Ich zdaniem Biblia jest tworem autorw wywodzcych si z niewiele znaczcego poudniowego plemienia Judy, ktrzy chcieli ocali tosamo ydowsk po zaniku innych plemion, patriarchowie Abraham, Izaak i Jakub nigdy nie istnieli, eksodus ydw z Egiptu jest mitem, za Dawid i Salomon nie byli wielkimi kr3
W opinii Blooma (2006:13): W swojej kapitalnej ksice Bg: prba biografii Jack Miles przedstawia Jahwe jako istot pogron w stanie cakowitego braku samowiedzy, ktr charakteryzuje jedynie wielka moc i spora dawka narcyzmu. Po kilku spektakularnych wystpieniach istota ta traci zainteresowanie dla wiata, jaki stworzya, a w kocu take dla samej siebie. W ksice Milesa sowo narcyzm si nie pojawia, ale w kontekcie tego artykuu opinia Blooma jest jak najbardziej uprawniona.
81
Jacek Sieradzan
lami jak przedstawiaj ich biblijne legendy, lecz skromnymi przywdcami szczepowymi z wadz nad niewielkim terytorium. Opowieci o wspaniaych krlestwach Dawida i Salomona, majcych istnie w X wieku p.n.e. uznaj za przejaw bujnej fantazji autorw ksig biblijnych powstaych w VII wieku p.n.e. (Finkelstein 2007).4 Dla Lasinea (2001) historia Hioba ukazuje Jahwe jako zimnego, narcystycznego rodzica molestujcego dzieci (s. 211). Za najbardziej jaskrawy znak ojcowskiego narcyzmu Jahwe uznaje jego obsesj na punkcie ludu wybranego czyli Izraela (s. 210). Jego zdaniem Jahwe potrzebuje ludzi jako luster, w ktrych mgby ujrze swoj wspaniao i wyjtkowo, czyli, w istocie, swj narcyzm (s. 211, podkr. S.L.). Jahwe kocha swj lud wybrany dlatego, e jest on zwierciadlanym odbiciem niego samego. Drugi czowiek, a waciwie jego oko, jest lustrem, w ktrym moemy ujrze odbijajc si nasz posta (s. 215; por. Pwt 32.10; Lb 12.8). W oczach narcyza inni ludzie istniej tylko po to, aby mogli po podziwia: Dla narcyza wiat jest zwierciadem (Lasch 1991:10). Zdaniem Lasinea (2001:261) Jahwe nie byby osobowoci narcystyczn tylko wtedy, gdyby by samowystarczalny. A nie jest, bo uksztatowa czowieka, aby ten go podziwia. Narcyz nie potrafi y bez audytorium, ktre go podziwia (Lasch 1991:10). Jahwe reprezentuje to, co Otto F. Kernberg (2004:49) nazwa patologiczn mioci wasn. Wedug biblijnej Ksigi Rodzaju (1.27) czowiek zosta stworzony przez Boga na jego obraz. Jahwe stworzy czowieka po to, aby mg w swoim tworze, dziecku, przeglda si jak w lustrze. Z tej perspektywy Jahwe, wszechdobry i litociwy Bg, jest fantazj dziecka o idealnym rodzicu, podobnie jak rodzicielski bg wyobraany przez molestowane dziecko jako wzr zaradnoci. Paradoksalnie, nawet wtedy, gdy Tato lub Mama jest uwodzicielem, dzieci mog postrzega go/j jako boga (Lasine 2001:217). Tym moemy tumaczy to, e ydzi i inni teici nie porzucaj swojego boga nawet wtedy, gdy obarczaj go win za doznane nieszczcia. Taki okrutny Bg (czy te rodzic-uwodziciel) moe budzi w dziecku przeraenie, ale i tak postrzega si go jako rdo i daw4
Por. I. Finkelstein, N.A. Silberman, The Bible Unearthed: Archaeologys New Vision of Ancient Israel and the Origin of Its Sacred Texts, Free Press, Old Tappan 2001; ci sami, David and Solomon: In Search of the Bibles Sacred Kings and the Roots of the Western Tradition, Free Press, Old Tappan 2006.
82
c wszystkiego. Autor biblijny porwnuje zreszt pozycj Izraela do Jahwe do pozycji dziecka wobec ojca: jak czowiek wiczy swego syna, tak Pan, Bg twj, wiczy ciebie (Pwt 8.5). Uczucie porzucenia dziecka przez boskiego ojca najlepiej wyraaj synne sowa Psalmu (22.2): Boe mj, czemu mnie opuci. Jahwe obdarza ask swoich ulubiecw, wszelako pod warunkiem, e cakowicie mu si podporzdkowuj (Lasine 2001:255), czyli e ich nie-wola stanowi refleks jego woli. Podobnie jak Lasine take Jurszo (2008) zauway, e biblijny obraz Jahwe jest cile zwizany z deniem grupy kapaskiej do wadzy absolutnej. W epoce podboju Kanaanu narcystyczny, mciwy, zazdrosny i zdeterminowany na osignicie celu Jahwe stanowi lustrzane odbicie narcyzmu, nieustpliwoci i konsekwencji ydw dcych do podbicia Palestyny (s. 103). Po wygnaniu babiloskim obraz Jahwe uleg zmianie:
Wczeniej by zaborczy, wyniosy, apodyktyczny, a teraz sta si take jedynie prawdziwy. Trudno o bardziej wyraziste ukoronowanie jahwistycznego narcyzmu: zanegowanie istnienia tych, ktrzy nas upokorzyli, zadajc kam przekonaniu o naszej mocy, potdze i wyrnionej pozycji. Monoteizm powsta z poczucia krzywdy dumnych, wyniosych i przegranych wyznawcw dumnego, wyniosego i przegranego Boga. Jest dzieckiem krzywdy i wyrazem pragnienia zemsty, ktre nie moe zosta zrealizowane w yciu realnym, wic eksploduje z ca si w przestrzeni mitu i fantazji o przyszoci (s. 104).
Perspektywa psychoanalityczna odwraca t interpretacj. Zgodnie z ni to czowiek stwarza Boga na obraz i podobiestwo wasnego narcyzmu i swoich uroje wielkociowych. W ten sposb widzia to ju Ksenofanes z Kolofonu, ktry zauway, e Etiopczycy i Trakowie przedstawiaj w sztuce bogw jako podobnych do siebie ludzi (frg. 5, w: Legowicz 1968:84). Freud (1992:64) odnosi jednoczce przeycie mistyczne, ktre nazywa uczuciem oceanicznym do pobytu w onie matki i tumaczy chci przywrcenia postawy nieograniczonego narcyzmu, oraz poczuciem dziecicej bezradnoci w obliczu penego zagroe wiata. Pojcie uczucia oceanicznego Freud zaczerpn od hinduskich mistykw Ramakriszny i Wiwekanandy za porednictwem ich biografa Romain Rollanda (Masson 1980:33).
83
Jacek Sieradzan
Francuski psychoanalityk Bla Grnberger wywodzi wiar w boga z prenatalnego okresu ycia: Bg to wszechmocny pd zanim stanie si Ojcem (lub matk) w rnych systemach mistycznych. () dziecko to upady bg, ktry musi przeciwstawi si narcystycznej traumie wrodzonej ludzkiej kondycji w chwili, gdy zawiody doznawane porednio rodki kontynuowania stanu prenatalnego.5 Zdaniem Christophera Lascha (1991:242) w okresie prenatalnym pojawiaj si solipsystyczne iluzje wszechmocy i cakowitej samowystarczalnoci bdce rezultatem przeywania ekstatycznej jednoci z matk. Take Kristeva (2008:44) widzi rdow przyczyn narcyzmu w zbytnim przywizaniu do matki, nawet w dorosym yciu. matka jest traktowana jako niemoliwy do realizacji idea, w ktry potomek wpatruje si jak Narcyz w rdo. Tok rozumowania Grnbergera podjo dwch amerykaskich badaczy, dla ktrych fantazje dorosego o omnipotencji s refleksem ycia podowego i, jako takie, przypominaj literackie opisy bogw, wadcw i narcyzw. Laury Oaks (2000:87) porwnaa pd do astronauty dryfujcego w przestrzeni, emanujcego ciepem i spokojem, a Nathan Stormer (2000:128, 130) wspomnia o jego uporczywej wierze w to, e jest bytem autonomicznym, powstaym z wasnej woli: Idylliczny obraz podu jest zorganizowany wok modelu czystego () poczcia. () Pd cechuj spokj, bogo i samotno () W tej zmistyfikowanej czystoci, bdcej form biopolitycznego, niepokalanego poczcia, tkwi przewiadczenie o powstaniu z samego siebie. Komentujc ich pogldy, Lasine (2001:202, przyp. 16) stwierdzi, e Wzite razem opisy te sugeruj, e idylliczny stan Jego Wysokoci Dziecka sfabrykowany przez rodzicielski narcyzm jest obecnie rzutowany wstecznie na macic. Zdaniem Lasinea: opisy Jahwe jako jedynego ojca, ktry wykorzystuje swoje dzieci jako zwierciada i jako krla, ktry zamawia swoje portrety, ten aspekt jedynoci (aloneness) Jahwe sugeruje narcystyczne pragnienie uczynienia jani absolutn i wszechmocn (s. 259). W swojej pracy Lasch (1991:51) wprawdzie nie wspomnia o Jahwe, ale jego sowa wice pojawienie si w spoeczestwie tendencji antyspoecznych
B. Grnberger, Narcissism and the Analytic Situation, w: J. Sandler, E.S. Person, P. Fonagy (red.), Freuds On Narcissism: An Introduction, Yale University Press, New Haven 1991:219220, cyt. w: Lasine 2001:201-202, przyp. 16.
84
i narcystycznych w okresie zagroenia lub prowadzenia stanu wojny, znakomicie koresponduj z nawoaniami Jahwe do stosowania przemocy. Joseph H. Berke i Stanley Schneider (2007:335) wskazali na paradoks pojawiajcy si w yciu mistykw ydowskich. Nawizuje on bezporednio do kabalistycznego ujcia Boga bdcego zarwno nicoci (hebr. ayin; ang. nothingness) i wszystkoci (hebr. ayn-sof; ang. everythingness). Ot kabalista chccy si upodobni do Boga, ktry jak wierzy stworzy go na swj obraz i podobiestwo, musi by zarazem niczym i wszystkim: ju to prochem ziemi (zerem absolutnym), ju to narcyzem totalnym, snujcym marzenia o wasnej wspaniaoci: wszechmocy, wszechdobroci i wszechsprawiedliwoci. Miaby wic by rwnoczenie narcyzem i antynarcyzem, uosobieniem egoizmu i jego zaprzeczeniem. Musi wic czy w sobie wszystkie przeciwiestwa, jak Jahwe z Ksigi Izajasza (45.7). Co takiego jest moliwe tylko w narcystycznych fantazjach. To, co psycholodzy Marek Warecki i Wojciech Warecki (2008:14) pisali o narcyzmie ludzi, znakomicie pasuje do boskiego narcyzmu Jahwe: Uwielbienie wasnej osoby przeradza si u narcyza w stan omnipotencji, czyli poczucia wszechwiedzy i wszechmocy. Jednostki narcystyczne maj przewiadczenie o wasnej racji i misji, usuwaj bez skrupuw () ze swojej drogi wszelkie przeszkody, aby osign sukces. Narcystyczni zboczecy nosz w sobie gbokie przekonanie, e to oni s kreatorami, ktrzy stworzyli, wrcz z prochu ulepili pracownikw, ktrzy bez nich byli mniej warci ni zero. O trafnoci ich obserwacji przekonuje to, e ambiwalencja jednoczesnego bycia wszystkim i niczym jest waciwa nie tylko mistykom ydowskim czy teistycznym. Pojawia si take u buddystw. Za przykad mog posuy sowa lamy tybetaskiego Kalu Rinpocze, ktry sens buddyzmu odda w kilku zdaniach: yjesz w iluzji i zjawiskowoci rzeczy. Istnieje rzeczywisto. Ty jeste t rzeczywistoci. Ale nie wiesz o tym. Jeli przebudzisz si do tej rzeczywistoci, Poznasz, e jeste niczym. A bdc niczym, staniesz si wszystkim. Oto caa nauka (cyt. w: Goldstein 1994:113).
85
Jacek Sieradzan
3. LUDZKI NARCYZM JEZUSA Narcystyczny Jezus to genetyczny spadkobierca charakteru swego boskiego ojca.6 O ile egzemplifikacj domagania si od innych zaspokajania wszystkich swoich potrzeb w przypadku Jahwe bya potrzeba czci wyraajca si skadaniem ofiar (np. Kp 1-7), to w przypadku Jezusa jest to potrzeba wiary (Mk 9.19; Mt 8.10; 9.29; 17.20). Mona te w nim dostrzec klasyczny przykad zego wychowania, ktre wielu badaczy uznaje za gwny czynnik powstania narcyzmu (zob. wyej, s. 38-39).
3.1. Jezus jako dziecko narcystyczne Jezus od dziecka mia usposobienie narcystyczne by nieposuszny. wiadczy o tym szereg epizodw jego ewangelicznej hagiografii. 3.1.1. W dziecistwie opuci rodzicw na trzy dni, bez pytania ich o zgod, aby dyskutowa z uczonymi ydowskimi (k 2.42-46) 3.1.2. Poniewa w modoci nie oeni si, jak byo w zwyczaju pobonego yda owych czasw, tylko uznajc si za mesjasza dy do utopijnego celu, realizacji krlestwa prawdy i sprawiedliwoci, rodzina uwaaa go za szaleca, a niechtni mu ydzi za czowieka optanego (Mk 3.21-22)
3.2. Narcystyczna prba ksztatowania ycia innych w zgodzie z wasn wizj Do narcystycznej prby ksztatowania ycia innych przez Jezusa w zgodzie z wasn wizj nale: 3.2.1. Kwestionowanie ydowskiej obyczajowoci: postu (Mk 2.18-22), szabatu (2.23-28; k 13.14), rozwodw (Mt 5.32), prawa talionu (Mt 5.38; por. Kp 24.19-20), regu czystoci przed posikiem (Mk 7.2-23), uzalenianie osignicia doskonaoci etycznej od rozdania caego majtku, a zbawienia od porzucenia ro6
Jurszo (2008:100) wspomnia take o psychologicznej zalenoci Jezusa od greckiego Narcyza.
86
dziny i doczenia do niego (Mt 19.21, 29), spoywanie posikw z grzesznikami i celnikami (Mk 2.16), przestawanie z prostytutkami (Mt 21.31-32), oraz wzicie w obron cudzoonicy (J 8.3-11), cho za zdrad maesk Tora nakazuje kara mierci (Kp 20.10) 3.2.2. Stwierdzenie, e przepisy prawa mojeszowego, obowizujce wszystkich ydw (np. obchodzenie szabatu), nie dotycz jego samego ani jego uczniw (Mk 2.23-28) 3.2.3. Oczekiwanie, e inni bd postpowa z jego oczekiwaniami, pragnieniami i potrzebami poczone z grobami kar, jakie spadn na tych, ktrzy zachowuj si odmiennie (k 9.52-56; 10.10-12) 3.2.4. Zapowied, e bdzie si wstydzi tych, ktrzy wstydz si jego postaci i sw (k 8.38; por. 1Kor 1.27)
3.3. Wypowiedzi Jezusa majce charakter narcystyczny 3.3.1. Uwaanie siebie za jedynego przewodnika ludzi (Mt 23.10) 3.3.2. Twierdzenie, e autentyczn, wzorcow rodzin tworz jego uczniowie (Mk 3.31-34) 3.3.3. Przekonanie, e Bg odpuci grzechy tym, ktrych spotka, co dla religijnych ydw byo rwnoznaczne z blunierstwem (Mk 2.5-7)7 3.3.4. Goszenie, e wiara i modlitwa powoduj spenienie wszystkich ycze (Mk 11.23-24) 3.3.5. Wielokrotne podkrelanie, e jest ywym chlebem (J 6.35, 48, 51, 58), i e chleb jest jego ciaem (Mk 14.22) 3.3.6. Goszenie, e posiada wadz sdzenia zmarych (J 5.24-27) 3.3.7. Liczne zapewnienia, e po mierci zostanie wskrzeszony (Mt 16.21; 17.2223; 20.19; k 24.7-8)
Co prawda pod tym wzgldem Jezus i tak by mniej narcystyczny od zwykego ksidza, gdy nie mwi jak on ja ci odpuszczam grzechy (ac. ego te absolvo), tylko skromniej stwierdza: Synu, odpuszczone s grzechy twoje. Wydaje si, e wg Jezusa to Bg odpuszcza grzechy, a wg ksidza on sam.
87
Jacek Sieradzan
3.3.8. Przewiadczenie, e kady kto porzuci dla niego rodzin (Mt 19.29), albo choby w niego wierzy (J 6.40, 47) ma zapewnione ycie wieczne, gdy on wskrzesi go po mierci (6.40, 44) 3.3.9. Wiara w to, e nie tylko on posiada umiejtnoci cudotwrcze, z wskrzeszaniem wcznie (J 5.21; 11.1-44; por. Mk 5.35-42; k 7.14-15), ale e maj je take jego uczniowie (Mt 10.5-8). Chodzi o umiejtnoci picia trucizn, oraz chodzenia po wach i skorpionach bez uszczerbku dla zdrowia (Mk 16.18; k 10.19) 3.3.10. Zapewnianie uczniw, e albo on sam (J 14.14), albo Bg speni wszystkie ich yczenia (16.23-24) 3.3.11. Kojarzony przez chrzecijan gwnie z Jezusem, cho pochodzcy od autora Ksigi Kapaskiej, nakaz mioci bliniego (zob. poniej, pkt 4) 3.3.12. Przechodzenie w nauczaniu od nakazu mioci (Mt 5.44; 22.39) do goszenia nienawici (12.30-34), nawoywania do wojny i tworzenia podziaw w rodzinach (10.34-37), oraz groeniu klskami mieszkacom miast, ktre nie przyjy jego nauk (11.20-24) 3.3.13. Uzalenianie wiecznej egzystencji uczniw od spoywania jego ciaa i picia jego krwi (J 6.53-56) 3.3.14. Wiara w to, e to, co mwi, bdzie trwalsze nie tylko od ludzkoci, ale rwnie od kosmosu (Mt 24.34-35) 3.3.15. Uwaanie si za mesjasza (Mk 14.61-62; J 4.25-26), przepowiedzianego przez Mojesza (5.46) 3.3.16. Twierdzenie, e jest (naturalnym) synem Jahwe (Mk 14.61-62) 3.3.17. Wielokrotne zapewnianie, e jest synem czowieczym, synem boym ktry zstpi z nieba (J 3.13; por. 3.16; 5.27; 6.38, 51, 10.36; 16.28), a nawet Bogiem, gdy stanowi z nim jedno (10.30, 33, 38; 14.10-11, 20; 17.21) 3.3.18. Mwienie, e dysponuje wod ycia, ktrej wypicie gasi pragnienie raz na zawsze (J 4.13-14; 7.37-38) 3.3.19. Uwaanie si za wiato wiata (J 8.12; 9.5) 3.3.20. Twierdzenie, e nie pochodzi z tego wiata (J 8.23; 18.36), i e jego uczniowie rwnie pochodz z innego wiata (17.16) 3.3.21. Goszenie, e jest starszy od patriarchy Abrahama (J 8.58) 3.3.22. Twierdzenie, e jest drog, prawd, yciem (J 14.6), dawc ycia wiecznego (10.28), wrotami zbawienia (10.9) i jedyn drog do Boga (14.6) 3.3.23. Utrzymywanie, e nigdy nie umrze (J 8.48-52)
88
3.3.24. Podobnie jak Jahwe (2.15) grozi zagad tym, ktrzy odrzucili jego nauk (Mt 11.20-24) 3.3.25. Wsplne dla Jahwe (2.16-17) i Jezusa jest oskaranie innych ydw o nieprzestrzeganie biblijnego nakazu mioci Boga, czyli o nieczuo i obojtno (Mk 7.6-9).
3.4. Przypisywanie Jezusowi niezwykych czynw jako projekcja narcystycznych fantazji 3.4.1. Ukazanie si najbliszym uczniom w wietlistej postaci (Mt 17.1-9) 3.4.2. Przewiadczenie, e moe sowem doprowadzi do uschnicia drzewa (Mk 11.13-14, 21) 3.4.3. Przypisywanie mu umiejtnoci uzdrowicielskich i cudotwrczych: wyleczenia chorych psychicznie (Mk 1.23-26; 5.2-13; 9.17-27) i trdowatego (1.40-42) poprzez wypowiedzenie formuy sownej, uzdrowienie lepca poprzez: splunicie mu w oczy (8.22-26), wypowiedzenie kilku sw (10.46-52), albo dotyk (Mt 9.2730), uzdrowienie sparaliowanego (Mk 2.3-12), w tym take na odlego (Mt 8.513), nakarmienie tysicy ludzi kilkoma chlebami i rybami (Mk 6.35-44; 8.1-10), przywrcenie uschej rki do dawnego stanu (Mk 3.5) i uciszanie sztormu sowem (Mk 4.37-39). Jeszcze lepiej wida to w ewangeliach opisujcych jego dziecistwo. Wiele jest w nich natychmiastowych, magicznych uzdrowie, ale w odrnieniu od ewangeliach wczonych do kanonu, Jezus nie tylko uzdrawia, ale take zabija. Wyobrania autorw tych opowieci jest nieograniczona: brak jakiejkolwiek gradacji stopnia negatywnych czynw popenionych przez tych, ktrzy weszli w drog Jezusowi. Okrutna strona natury Jezusa aktywizuje si podobnie jak wyobrania skrzywdzonego dziecka z zupenie bahych powodw. Autor opowieci unicestwia wszystko co stoi na drodze Jezusa rwnie niefrasobliwie, jak uczyniby to mciwy i zazdrosny Jahwe. Jezus dokonuje natychmiastowych wylecze (EwDzOrm 26-27), leczy z trdu (EwDzOrm 23.4), uzdrawia chore oko dotykiem (EwTmDz B 3.1), natychmiast leczy stop przecit siekier (EwTmDz A 10, Starowieyski 2003:393, przyp. 769; EwTmDz C 9), wskrzesza chopca, ktry spad z dachu (EwTmDz A 9; C 8;
89
Jacek Sieradzan
EwDzArab 44), leczy te straszliwie cierpicego chopca, ale czyni to dopiero po dugich, upokarzajcych go indagacjach (EwDzOrm 24) wskrzesza chopca, ktry wpad do studni, aby mg zoy zeznania obciajce morderc, a nastpnie go umierca (EwDzOrm 22.4, 12-13), uzdrawia ze lepoty tych, ktrym uprzednio wzrok odebra (EwTmDz A 8), leczy dmuchniciem ukszenia przez mij, ale take zabija wa myl (EwTmDz A 16), a w innej wersji tej opowieci kae wowi wyssa jad z ciaa chopca (EwDzArab 42-43) zabija dziecko, ktre zniszczyo przygotowane przez niego stawki z wod (EwTmDz A 3; C 2; EwDzArab 46), oraz inne, ktre trcio go przypadkiem w rami (EwTmDz A 4; C 4; EwDzArab 47), zabija nauczyciela, ktry go uderzy (EwTmDz A 14; EwDzArab 49) w szabat lepi z gliny i oywia 12 ptakw (EwTmDz A 2; C 3; EwDzArab 36, 46; EwDzOrm 18.2), oywia zasolon ryb (EwTmDz B 6), zamienia py w insekty (EwDzOrm 18.3) wyciga uwizionego chopca przez malekie okno (EwTmDz B 8), chodzi po promieniu sonecznym (EwTmDz B 1) wydua drzewo (EwDzOrm 20.14), chcc usi na skale, obnia j a nastpnie przywraca do poprzedniej wielkoci (EwDzOrm 22.2), nakazuje drzewu pochyli konary, aby mg na nich usi wraz z dziemi (EwDzOrm 23.3), przywraca do poprzedniego stanu dzbany, ktry rozbi i wrzuci do studni (EwDzOrm 23.2) niszczy sowem wityni pogask, z ktrej spada na niego cega (EwTmDz B 2) dokonuje transformacji dzieci w winie (EwTmDz B 4) i kozy (EwDzArab 40), a nasion grochu w kamienie (B 10) sprawia, e laska wbita w ziemi natychmiast wyrasta jako drzewo (EwTmDz B 11), a ubiory wycigane z kota farbiarza przybieraj kolor zgodny z yczeniem rzemielnika (EwDzArab 37; EwDzOrm 21.12-14) manipuluje umysem innego nauczyciela, ktry pada na ziemi trzsc si ze strachu (EwTmDz A 15). 3.4.4. Jego czyny budz podziw i zdumienie tumw (Mt 9.33; 12.23; Mk 9.15; 12.17). Wydaje si, e wszystko to, co robi Jezus i jego boski ojciec miao na celu ch zwrcenia na siebie uwagi innych, co jest szczeglnie czsto wymienian cech narcyzmu. 3.4.5. Odczuwanie poczucia pustki i wyobcowania (Mk 14.33-36).
90
3.4.6. Poczucie niszoci i niska samoocena wprawdzie nie znajduj potwierdzenia u Jahwe i Jezusa, ale wspomina o nich Pawe jako cesze swojej i chrzecijan naladowcw Chrystusa (1Kor 4.9.13). Cech chrzecijan jest take inny przejaw narcyzmu zawi (1Tm 6.4). Czytajc ponisze sowa mona zrozumie dlaczego zawistny i zazdrosny Bg uchodzi za sprawiedliwego:
Zawi to bowiem nic innego jak skonno do traktowania z wrogoci wikszego dobra innych. Zawi nie ustaje nawet wwczas, gdy wytwarza si wiadomo, e wiksze zasoby innych wcale nie umniejszaj naszych dbr. () to, co byo pierwotnie zazdroci i zawici, przeksztaca si z czasem w uczucie spoeczne, w poczucie sprawiedliwoci, ktre wymaga rwnego traktowania wszystkich. () Jest oczywicie prawd, e czsto ludzie odwouj si do sprawiedliwoci, by zamaskowa zawi. To, co uwaa si za oburzenie, moe by w istocie zoliwoci (Wrbel 2010:140)
3.4.7. Take u Pawa znajdujemy kolejn cech narcyzmu: odwoujc si zapewne do krytyki jego pogldw, stwierdza, e kamstwo dla zbonego celu jest dozwolone: Jeli przez moje kamstwo prawda Boa tym bardziej przyczynia si do chway jego, to dlaczego jeszcze i ja miabym by sdzony jako grzesznik? (Rz 3.7). Jezus mia osobliwy stosunek do zasad ekonomii: z jednej strony gardzi prac (synne sowa o ptakach, ktre jedz nie pracujc [Mt 6.26]), swoim uczniom zabroni gromadzenia majtku (Mt 6.19), osignicie doskonaoci etycznej uzalenia od rozdania majtku (19.21), za ze wityni wyrzuci kupcw (Mt 21.12); z drugiej strony zezwala uczniom na kradzie zboa (Mk 2.23-28) i pozwala, eby jego samego i jego zwolennikw utrzymywali bogaci sponsorzy (k 8.3). Z tym wie si te ambiwalentny stosunek do majtku: od bogatego i prawego modzieca wymaga, aby rozda cay majtek (k 18.20-23), ktry mg powsta dziki wyrzeczeniom i latom cikiej pracy, ale nie wymaga tego od skorumpowanego szefa celnikw Zacheusza; pochwala nawet to, e poow swojego (powstaego najprawdopodobniej w nieuczciwy sposb) majtku rozda on ubogim (19.8-9). Dziaalno Jezusa jako egzemplifikacj narcyzmu interpretowa Hubertus Mynarek (1995:141). Tumaczy j skrajnoci jego charakteru, typow dla reformatora-rewolucjonisty:
91
Jacek Sieradzan
Podobnie jak Mojesz, Mahomet, Zaratusztra i inni twrcy religii, ma on usposobienie ekstremalne: jest optany, egocentryczny, odznacza si narcyzmem, maniakaln depresj, cechami paranoika i amoralnoci. Jest geniuszem religijnym przeywajcym wizje apokaliptyczne i narcystyczne projekcje. (...) To, e da od innych bezgranicznego powicenia si dla niego, nie jest etyczne. Chrzecijanie w ogle nie uwiadamiaj sobie tego, i w charakterze Jezusa kryj si bezwzgldno i brak szacunku dla innych ludzi. (...) Wikszo chrzecijan starannie wypiera tego anarchistycznego Jezusa ze swojej wiadomoci. To, czego on uczy, jest w rzeczywistoci diametralnie odmienne od chrzecijastwa kocioa i statecznych mieszczan, dla ktrych najwyszymi wartociami moralnymi s maestwo i rodzina.
Skrajnym przejawem narcyzmu Jezusa jest utosamianie si z bogiem, ktrego nazywa ojcem. Przyczyn tego stanu rzeczy psycholog Aleksander Lowen (1995) upatruje w zym wychowaniu:
Taka identyfikacja z rodzicem rozszczepia tosamo dziecka. Dziki niej dziecko przejmuje w caoci wartoci rodzica (= Jahwe) i tworzy odzwierciedlajcy je obraz samego siebie. Jednoczenie dziecko musi odrzuci ja, ktrego rodzic nie zaakceptowa to znaczy uczucia cielesne i pragnienie niezalenoci. W trakcie tego procesu wartoci rodzica staj si waniejsze ni wartoci zwizane z ciaem i jego uczuciami. Bycie wyjtkowym to bycie ponad swoje cielesne ja. Dziecko zaczyna wierzy, e tym, co rodzic odrzuci bya jedynie jego nisza natura. To zudzenie agodzi bl, ktry nastpnie ulega zaprzeczeniu. Nowy obraz samego siebie u dziecka zyskuje status bdc wyrazem jego wyszej (= boskiej) natury (s. 120).
Odrzucenie swojego ja, o ktrym wspomnia Lowen, najpeniej wida w sowach Jezusa: nie moja, lecz twoja wola niech si stanie (k 22.42). Lowen nie jest jedynym autorem uznajcym ze wychowanie za przyczyn powstania narcyzmu u dziecka. W tej kwestii zgadzaj si z nim Lasch (1991:50-51), Kernberg (2004:34-35, 53), Christine Rosen (2009:58-64) oraz Warecki i Warecki (2008:13-14). Wareccy uwaaj, e osobnicy narcystyczni traktuj innych w taki sam sposb jak czuli si niegdy traktowani (s. 14). Wedug Lowena (1995:98) narcyzm powstaje w wyniku zaprzeczania uczuciom, utraty ja i rzutowania obrazu w celu skompensowania tej utraty. Pia
92
Mellody (1993:44) uwaa, e powodem tego jest mylenie pragnie z potrzebami, co polega wycznie na zaspokojeniu materialnych zachcianek dzieci z pominiciem zaspokojenia ich potrzeb emocjonalnych: Mieszanie potrzeb z pragnieniami jest typowe dla dzieci, ktre dostaj wszystko, czego pragn, ale nie otrzymuj prawie niczego z tego, czego potrzebuj (podkr. P.M.). cisy zwizek religii z postawami narcystycznymi pokazao studium P.J. Watsona, Nathaniela D. Jonesa i Ronalda J. Morrisa (2004:285-287). Badacze ci stwierdzili, e denie do wolnoci w znaczeniu religijnym czyli wolnoci absolutnej, ma podoe narcystyczne i jest motywowane egoistyczn chci maksymalizacji zysku, co przekada si na polepszenie stopy yciowej i wzrost spoecznego prestiu. Zarwno cytowane przez nich studia, jak i badania J. Fostera, K. Campbell i J. Twenge z 2003 roku pokazuj, e mczyni s bardziej narcystyczni ni kobiety (por. Pinsky, Young, Stern 2009:125-126). Narcyzmem mona wic tumaczy niech hierarchii katolickiej do dopuszczenia kobiet do kapastwa. Agata Ostaszewska (2009) postawia znak rwnoci midzy narcyzmem a brakiem inicjacji. Jej zdaniem narcyzm powstaje wskutek niewiedzy odnonie tego, kim si jest i zwizanego z tym braku odpowiedzi na podstawowe problemy egzystencjalne (s. 45-46). Narcyz nie uwiadamia sobie tego, e obrazy idoli, ktrych podziwia bardziej przypominaj bogw ni rzeczywiste postacie (s. 49). Parafrazujc ostatni kwesti otrzymujemy zdanie: obrazy bogw, ktrych podziwiaj ydzi i chrzecijanie, przypominaj narcystycznych idoli, gdy stanowi one projekcj dziecicych, narcystycznych wyobrae o doskonaym Ojcu. Narcyzmu nie da si oddzieli od monoteizmu, gdy s one dwoma stronami tej samej monety. Narcyzm Jahwe i Jezusa powiela si w narcyzmie Allaha. Narcystyczne tendencje w islamie dostrzega m.in. Boena Prochwicz-Studnicka ktra stwierdzia Dugotrwae programowe ugruntowywanie w klasycznym wiecie islamu orientacji narcystycznej (zob. dalej, s. 153).
93
Jacek Sieradzan
4. NARCYSTYCZNY CHARAKTER BIBLIJNEGO NAKAZU MIOCI BLINIEGO Zagadnienie narcyzmu w chrzecijastwie nie doczekao si jeszcze peniejszego ujcia. Na nastpnych stronach wspomnimy o kilku przyczynkach. Jarosaw Bahy (2008:28-30) rozpatrywa szalon ascez yjcych w redniowieczu chrzecijaskich, narcystycznych mistyczek-anorektyczek, ktre chcc zrealizowa doskonae zespolenie z Jezusem, torturoway swoje ciaa. Dominujcymi cechami ich psychiki byy wstrt do wszystkiego co ma zwizek z cielesnoci, i wynike z niego histeria i paranoja. Nakaz mioci bliniego woony w usta Jahwe przez autora Ksigi Kapaskiej (19.18), a w usta Jezusa przez autorw Ewangelii Marka (12.31), Mateusza (5.44; 22.39), ukasza (10.27), Jana (13.34; 15.12) i Tomasza (log. 25, Dembska, Myszor 1992:25), doczeka si licznych komentarzy. W tym paragrafie przyjrzymy si niektrym interpretacjom tego biblijnego nakazu u wybranych psychologw i filozofw. Za punkt wyjcia przyjmujemy ujcie twrcy psychoanalizy. Freud (1992:93) uzna ten judeochrzecijaski nakaz za lekkomylny, gdy nie bierze on pod uwag ani tego, e mio wie si z obowizkami, ani tego, e mio ma sens tylko wtedy, gdy kto na ni zasuguje. Nakaz ten jest te niestosowny i niewaciwy, gdy nakazuje faworyzowa ludzi obcych (ktrzy by moe na mio nie zasuguj) kosztem ludzi sobie znanych. Jako taki jest wic abstrakcyjny i nierealistyczny. Wedug Freuda: Ten obcy czowiek jest oglnie biorc nie tylko niegodny mioci, ale jak musz uczciwie przyzna istnieje wiele powodw, abym czu do niego wrogo, a nawet nienawi. O narcystycznym podou chrzecijaskiego nakazu mioci i jego redniowiecznej realizacji, jak bya mio dworska, byli te przekonani Denis de Rougemont (1968:143-144), Jacques Lacan (1992:179-190; por. tame, s. 112), Slavoj iek (2009b:257), oraz psychoterapeuta Lacanowski Bruce Fink (2010b:57). Fink (2010a:40) dostrzeg, e Ja (ego) wedug Lacana jest miejscem nie tyle aktywnoci, co raczej narcystycznych wiza. Co wicej, Ja (ego) w sposb nieunikniony skada si z faszywych obrazw. Te faszywe obrazy s rzutowane na innych. Na ich podstawie jednostka buduje wypaczony obraz samej siebie i wiata.
94
Powoujc si na Freuda (1992:92-93) i Lacana, iek (2007) przekonuje, e chrzecijaski nakaz mioci bliniego pociga za sob ukryte wykluczenie, a koncepcja mioci bliniego jest niezgodna z prawdziwym wymiarem uniwersalnoci (s. 135). iek (2010:59) uwaa, e istnienie Bliniego cakowicie wyklucza funkcjonowanie jakichkolwiek powszechnych zasad. Opr stawia im bezwzgldnie nieludzki wymiar Bliniego. Dlatego cudza mio do nas jest dla nas tak okrutna, wrcz traumatyczna. () Lacanowsk definicj mioci Mio to dawanie czego, czego si nie ma naley uzupeni fraz: komu, kto tego nie chce (podkr. S..). Wedug ika (2007:134) chrzecijastwo jest religi wykluczenia:
tych, ktrzy nie akceptuj wczenia do wsplnoty chrzecijaskiej. W innych partykularystycznych religiach (a nawet w islamie, mimo jego globalnego ekspansjonizmu) jest miejsce dla innych: s tolerowani, nawet jeli traktowani protekcjonalnie. Chrzecijaskie motto: Wszyscy ludzie s brami znaczy take, e ci, ktrzy nie zgadzaj si by naszymi brami, nie s ludmi. () Chrzecijanie czsto si chwal, e przezwyciyli ydowskie ekskluzywistyczne pojcie ludu wybranego i ogarniaj ca ludzk wsplnot. Sk w tym, e ydzi upierajc si, i s ludem wybranym z uprzywilejowanym, bezporednim poczeniem z Bogiem, akceptuj ludzk natur innych, ktrzy czcz faszywych bogw. Tymczasem chrzecijaski uniwersalizm tendencyjnie wyklucza niewierzcych z uniwersalnej ludzkoci (podkr. S..).
Chcc zrozumie fenomen chrzecijaskiej mioci, iek odwoa si do filozofii Srena Kierkegaarda (2002:98-100), ktry pisa:
Wedug Chrystusa nasz blini jest nam rwny. Nasz blini nie jest ukochanym, ktrego wybiera si na zasadzie namitnej preferencji, nie jest te przyjacielem, ktrego lubimy. () Mczyzna, ktry nie widzi, e jego ona jest najpierw jego blinim, a dopiero potem jego on, nigdy naprawd nie pokocha swego bliniego, bez wzgldu na to, jak wielu ludzi by kocha, poniewa uczyni wyjtek dla swojej ony. () W tym sensie mio jest lepa. Doskonao jej przedmiotu nie ma nic wsplnego z doskonaoci mioci. Nasz blini nie ma adnych znakomitych cech, jakie ma ukochany, przyjaciel albo osoba podziwiana. () Mio do naszego bliniego okrela [wycznie] mio. () Prawdziwa mio jest rozpoznawana wycznie przez mio. 95
Jacek Sieradzan
Komentujc Akty mioci Kierkegaarda, iek (2006), swobodnie poczynajc sobie ze sowami duskiego filozofa,8 stwierdza, i w przeciwiestwie do poetw i kochankw, ktrych obiekty mioci wyrniaj si preferencj ze wzgldu na szczeglne i wyjtkowe cechy, kocha bliniego swego oznacza rwno. W kocu dochodzi do wniosku, e idealny blini, ktrego powinnimy kocha, to martwy blini jedyny dobry blini to martwy blini (s. 409). iek wyciga z tego wniosek, e idealna mio jest cakowicie obojtna wobec ukochanego obiektu, a idealny blini, przedmiot idealnej chrzecijaskiej mioci, musi by martwy. Chcc odpowiedzie na pytanie Czy ta mio do martwego bliniego jest naprawd tylko teologicznym dziwactwem Kierkegaarda? (s. 410, podkr. S..), iek poda dwa przykady. Pierwszy nawizuje do filmu Dekalog VIII Krzysztofa Kielowskiego. W jednej ze scen na uniwersyteckich zajciach z etyki, podczas ktrych dobrze ubrani modzi ludzie omawiaj zagadnienie mioci bliniego, pojawia si wyndzniay mody czowiek. Jeden ze studentw kae mu wyj, co w czyni (s. 408). Przykad ten pokazuje, e rozwaania zachodnich intelektualistw wzdychajcych do Innego s czysto teoretycznego dywagacjami i w starciu z rzeczywistoci rozsypuj si jak domek z kart. Z duym prawdopodobiestwem mona zaoy, e gdyby np. Romowie (modelowi Inni) rozbili obozowisko przed domem ika i rozpoczli ycie zgodnie ze swoj tradycj, ten z lewicujcego bojowca zmieniby si w prawicowego reakcjonist dajcego ich dostosowania si do obowizujcych w jego miecie wymogw czystoci, ciszy nocnej itp. pod rygorem wydalenia. Drugi to historia, jaka mu si przydarzya w San Francisco. Suchajc muzyki w mieszkaniu przyjaciela wypowiedzia niefortunn, jak przyzna, uwag, e
Sdzc po barwie gosu, piosenkarka jest czarna. Dziwne zatem, e ma tak niemiecko brzmice imi Nina. Oczywicie od razu zarzucono mi polityczn niepoprawno: nie powinno si czy czyjej tosamoci etnicznej z cechami fizycznymi lub imieniem, poniewa wszystko to napdza rasowe klisze i uprzedzenia. Gdy zapytaem nastpnie, jak w takim razie mamy
8 W cytowanym przez ika fragmencie powyszego tekstu Kierkegaarda nie ma zdania mier wymazuje wszystkie rnice, a preferencja jest zawsze zwizana z rnicami.
96
zidentyfikowa etniczn przynaleno, uzyskaem odpowied jasn i radykaln: wcale, poniewa kada taka identyfikacja jest potencjalnie opresyjna i sprowadza osob do jakiej szczeglnej tosamoci Czy nie jest to doskonay wspczesny przykad tego, o co chodzio Kierkegaardowi? Powinno si kocha bliniego (w tym przypadku Afroamerykanw) tylko o tyle, o ile po cichu pozbawia si go cech charakterystycznych w skrcie, o ile traktuje si go tak, jakby nie y. A co z kochaniem go wanie za wyjtkowo ostr i melancholijn barw jego gosu, wanie za niesamowite libidalne kombinacje w ich nazwiskach (przywdca antyrasistowskiego ruchu we Francji jakie dwie dekady temu nazywa si Harlem Dsir!) inaczej mwic, za niepowtarzalno sposobw jego joussance? (s. 412, podkr. S..).
Temat mioci bliniego w zwizku z narcyzmem iek (2009a) podj jeszcze w rozdziale Od dekalogu do praw czowieka swojej ksiki Kruchy absolut. Uznajc prawo mojeszowe za narzucone z zewntrz, przygodne i traumatyczne (s. 116), stwierdzi,
e prawa czowieka i miuj bliniego swego: jako Realnego s dwoma aspektami tego samego gestu polegajcego na wyjcia poza Dekalog. () ydowska odmowa uznania mioci bliniego poza granicami Prawa ma na celu niedopuszczenie do tego, by mio ta zostaa zdegradowana do narcystycznego (bdnego) rozpoznania mojego zwierciadlanego obrazu. Czy mona jednak pomyle o mioci wobec Innego jako Rzeczy, ktra jednoczenie unika narcystycznej regresji i pozostaje poza granicami Prawa? Ostateczn odpowiedzi nakazu miuj bliniego swego jest Tak!: wyobraeniowa relacja zwierciadlana i symboliczne Prawo s dokadnie dwoma sposobami obrony przed Blinim jako Realnym (s. 120, podkr. S.).
W opublikowanej rok pniej ksice O wierze iek (2008:224) zmodyfikowa nieco pogld na omawian tutaj kwesti, o czym mog wiadczy sowa:
judeochrzecijaska otwarto na Innego (kochaj bliniego swego) jest zupenie odmienna od pogaskiej gocinnoci plemiennej. Jeli pogaska gocinno opiera si na jasnej opozycji midzy zamknit w sobie dziedzin mojej wsplnoty a zewntrznym Innym, w judeochrzecijaskiej otwartoci pobrzmiewa reakcja na traumatyczne rozpoznanie bliniego jako niezgbionej ot-
97
Jacek Sieradzan
channej Rzeczy najbliszym moim ssiadem jest Obca Rzecz, a nie odwiedzajcy mj dom cudzoziemiec. Mwic jzykiem Hegla, judeochrzecijaska otwarto implikuje logik ustanawiania swoich zaoe: skania nas do pozostawania otwartymi na Inno, ktrej dowiadcza si jako takiej tylko w jej horyzoncie (podkr. S.).
To, e mio duchowa jest obojtna na potrzeby konkretnego czowieka wida te w innych tradycjach. W kontekcie poruszanych tutaj zagadnie warto wspomnie o boskim poredniku jako niezbdnym, dopeniajcym elemencie mioci dwojga ludzi. Pojawia si on zarwno w chrystianizmie jak i w hinduizmie. Kierkegaard (2002:102-105) odrnia mio wiatow, jaka ma miejsce midzy dwojgiem ludzi od mioci duchowej bdcej zwizkiem pomidzy trojgiem: czowiekiem, Bogiem i drugim czowiekiem. W podobny sposb podczas ceremonii zalubin w tradycji hinduskiej kapan przypomina modej parze o tym, e to Bg jest dawc ich mioci: Bg w mu kocha Boga w onie, a Bg w onie kocha Boga w mu. Bg monopolizuje mio, gdy kocha siebie w innych. Mio, jak wszystko we wszechwiecie iluzji (skt. my), jest gr boskiej energii (lla). Druga kwestia dotyczy wspczucia (miosierdzia), najczciej wizanego z mioci. O podobiestwach i rnicach midzy buddyjsk koncepcj wspczucia a chrzecijaskim nakazem mioci bliniego pisaem w innym miejscu (Sieradzan 2010). Tutaj wystarczy wspomnie, e w buddyzmie miujca dobro (pal. metta; skt. maitr) nie jest czym odrbnym od wspczucia (pal. skt. karu). Jeli bg (budda) jest dawc wszystkiego, to czy jego mio i wspczucie koresponduj z ich ludzkim rozumieniem? Wydawaoby si, e tak, gdy w wielu jzykach wsp-czucie to wsp-odczuwanie (ang. com-passion; fr. com-patir), czyli przeywanie cierpienia innych. Problem w tym, i analiza tekstw buddyjskich i chrzecijaskich pokazuje, e zarwno buddyjski jak i chrzecijaski idea maj charakter niezrnicowany. Chrzecijaska wizja Jezusa jako wcielonego sowa (gr. lgos) stanowi zmodyfikowan wersj koncepcji boskiego porednika u Filona Aleksandryjskiego. Owo niezrnicowanie czy wspczujcego bodhisattw, obojtny lgos Filona i Logos prologu Ewangelii Jana, uznawany w teologii chrzecijaskiej za mio wcielon (cho sowo mio w nim nie pada. U Filona (2002:59, 234) lgos jest mionikiem samot-
98
noci i nigdy nie czy si z tumem istot stworzonych i przeznaczonych na zatrat, lecz pragnie zawsze przebywa na wysokociach w oczekiwaniu na Jednego Jedynego (podkr. J.S.). Buddyjskie wspczucie rozcigajce si na wszystkie istoty bez wyjtku i chrzecijaski nakaz mioci bliniego swego jak siebie samego s totalne i wszechobejmujce, i rwnie bezprzedmiotowe, jak obojtny Logos Filona. Ucielenienie Logosu w Jezusie, ktre dla Pawa stanowio o odrbnoci jego wizji Jezusa na wizjami innych autorw jego zdaniem w Chrystusie mieszka cielenie caa penia boskoci (Kol 2.9) w istocie spowodowao cignicie go do ludzkiego wymiaru. Doprowadzio to po stuleciach powolnej ewolucji do przeksztacenia si chrzecijastwa w religi kapitalizmu, a potem konsumpcjonizmu. Przyczyn tego byo to, e Bg () zosta wcignity w ludzki los (Benjamin 2007:133). Krytyczne spojrzenie na teksty pozwala zauway, e ani autorom buddyjskim, ani chrzecijaskim nie udao si wyjani, czym jest doskonae wspczucie (doskonaa mio), czyli jak mona jednoczenie kocha wszystkich (wspczu wszystkim) nie kochajc nikogo konkretnego (nie wspczujc nikomu konkretnemu). Buddyjski bodhisattwa ma zarwno uosabia wspczucie czyli wsp-odczuwanie, jak i bezstronno (pal. upekh; skt. upek). Jezus nakazywa nie tylko kocha (Mt 5.43-44), ale i nienawidzi, przy czym, co charakterystyczne, nienawi miaa obejmowa rwnie czonkw najbliszej rodziny (k 14.26). Paradoks polega na tym, e Kazaniu na Grze Jezus odrzuca nakaz nienawici wobec wrogw, sformuowany w Ksidze Kapaskiej (19.18), ale w Ewangelii ukasza akceptuje go, ograniczajc do wasnej rodziny! Literacki Jezus czciej zmienia pogldy, ni wielu jego chrzecijaskich naladowcw. W tym kontekcie nie od rzeczy jest wspomnie, e buddyjska Metta Sutta (7-8) wyranie zakazuje nienawici: Niech jego myli o bezinteresownej mioci napeni cay wiat, bez przeszkd, bez nienawici, bez adnej wrogoci (Saddhatissa 1998:16). Zdaniem chrzecijaskiego psychologa Heinza-Petera Rhra (2007:5) narcyzm to umiowanie samego siebie. W jego przekonaniu: Kady czowiek potrzebuje pewnej rozsdnej dawki mioci wasnej. Wsparcie udzielane samemu sobie w sposb pozytywny i peen mioci jest warunkiem szczliwego i spenionego ycia. Wyraaj to sowa Biblii: Bdziesz miowa bliniego swego jak siebie
99
Jacek Sieradzan
samego. Rhr pomin jednak to, e nakaz mioci bliniego jest nierealistyczny, gdy jego przestrzeganie doprowadzioby spoeczestwa do upadku. Czy modelowy chrzecijanin, jakim powinien by jest ksidz katolicki, moe kocha wszystkich, nie wyrniajc przy tym nikogo? Eugen Drewermann (2002), niemiecki teolog i psycholog, byy ksidz katolicki, po przeprowadzeniu gruntownej psychoanalizy kleru doszed do wniosku, e ludzie yjcy w celibacie nie s zdolni do mioci. Mog tylko snu onanistyczne, nie wolne od sadyzmu, fantazje na temat mioci, gdy bez seksualizmu nie ma mioci (s. 419422, 451-465). Jak wyrazi to Lon Bloy: Oni nikogo nie kochaj, sdz wic, e kochaj Boga (cyt. tame, s. 419). Lowen (1995) uwaa nakaz mioci za absurdalny i za przejaw narcyzmu. Chrzecijastwo uznaje zainteresowanie wasn cielesnoci i biologicznoci za grzeszne i utrzymuje, e naley kocha innych ludzi jak siebie samego. Chrzecijanom nakazuje si kocha ego, ktre ksztatuje w procesie katechizacji, zastpujc zainteresowanie biologicznym ja naciskiem, jakie kadzie si na chrzecijaskie ego. Nakaz mioci rozciga si na kochanie ego innych oraz doskonaego, Boskiego Ego Chrystusa (s. 44). Wedug Lowena:
Odszczepiajc ego od ciaa lub ja osoby narcystyczne odrywaj wiadomo od jej ywego podoa. Zamiast funkcjonowa jako zintegrowana cao, osobowo ulega rozszczepieniu na dwie czci: aktywne, obserwujce ja (ego), z ktrym jednostka si utosamia oraz bierny, obserwowany obiekt (ciao) (s. 43).
Nawet Tomasz z Akwinu (1967:81), filar katolickiej ortodoksji, zrelatywizowa biblijny nakaz mioci bliniego. Zdajc sobie spraw z tego, e wasne ego jest czowiekowi blisze ni ego wszystkich innych ludzi, stwierdzi, e czowiek powinien bardziej kocha siebie samego anieli bliniego (qu. 26, art. 4, 3). Bardziej, a nie jak siebie samego! Take Bg innego redniowiecznego mistyka dominikaskiego, Jana Eckharta, jest istot narcystyczn. W Ksidze Boskich pociesze Eckhart (1987:110) pisa: e Bg czyni wszystko tylko ze wzgldu na siebie samego () wszystko kocha i czyni jedynie ze wzgldu na siebie samego. W Kazaniu 10 Eckhart (1986:132) stwierdzi za, e Mio zawsze to kocha, co podobne; dlatego sprawiedliwego
100
kocha Bg tak samo jak siebie samego. Bg Eckharta jest narcyzem, nie sposb sobie bowiem wyobrazi, aby kocha kogo, kto jest od niego cakiem inny. Bg kocha innych dlatego, e widzi w nich swoje lustrzane odbicie, a nie z jakich innych powodw, np. dlatego, e s tym, kim s. Z kolei psycholodzy ewolucyjni patrz na biblijny nakaz mioci i dobroci jak na form interesownoci (a wic egoizmu) i narcyzmu: Dobro to narcyzm w przebraniu. () Jestemy dobrzy dla innych, bo dziki temu sami czujemy si dobrze i dobrze o sobie mylimy (Phillips, Taylor 2009:24). Interesujce, e identyczna opini wyrazi czsto odwoujcy si do Biblii konserwatywny filozof brytyjski Roger Scruton (2010:34), wedle ktrego ludzie nie chc przyzna, do jakiego stopnia egoizm i wyrachowanie kryj si w najbardziej wspaniaomylnych uczuciach. Chrzecijanie uznaj czowieka, ktry myli wycznie o sobie za egoist, a takiego, ktry w sposb bezwzgldny wykorzystuje innych dla wasnych celw za zego. Ale iek (2010:94-95) dostrzeg, e dla ludzi o wiele wikszym zagroeniem s polityczni i religijni fanatycy, gotowi zabija pochonici lep wiar w swoje ideay: Zy czowiek jest zatem mylcym tylko o sobie egoist. Prawdziwy egoista jest zbyt zajty dbaniem o wasne dobro, by mogo mu starczy czasu na szkodzenie komukolwiek. Podstawowym grzechem zego czowieka jest wanie to, e bardziej ni on sam zajmuj go inni. Dla Lillian Glass (2009:102-104) fanatyk i narcyz to dwa paralelne typy toksycznych osobowoci. Oba koncentruj si na wasnych fantazjach: fanatyk uznaje swoje wyobraenie Boga za jedynie suszne, a narcyza nie interesuje nic, co nie dotyczy niego samego. Poywieniem fanatyka chrzecijaskiego s opowieci biblijne, a straw narcyza opowieci na temat jego osoby. W tym kontekcie atwiej zrozumie sowa Bruno Ballardiniego (2008:199), ktry uzna pojcie mioci chrzecijaskiej za fikcj wymylon przez marketing Kocioa katolickiego. Suy ona przyciganiu klienteli do oferowanego przeze produktu i ksztatowanie ich na obraz i podobiestwo Chrystusa, bdcego ideaem ycia i produktem konsumowanym obligatoryjnie przez wszystkich czonkw chrzecijaskiej korporacji. Wydaje si, e spord klasykw psychologii tylko Erich Fromm broni ydowskiej i chrzecijaskiej idei mioci bliniego jako metody przezwycienia narcyzmu (1994:55-59; 1996:85), uznajc j za podstawow zasad wszystkich
101
Jacek Sieradzan
religii humanistycznych (2000:120-121). Wedug Fromma (1994): Mio wasnego ja jest nierozerwalnie zwizana z mioci kadego innego czowieka (s. 56). Jeeli czowiek potrafi kocha w sposb produktywny, kocha rwnie samego siebie; jeeli potrafi kocha tylko innych, nie potrafi kocha w ogle (s. 57, podkr. E.F.). Z drugiej strony Fromm by zdeklarowanym krytykiem religii autorytarnych, do ktrych zaliczy jahwizm, kalwinizm, nazizm i komunizm. W jego przekonaniu w religiach autorytarnych Bg monopolizuje rozum i mio. Wymaga od czowieka bezwzgldnego podporzdkowania si, czci, nawet nakazuje siebie kocha, a nieposuszestwo wobec siebie traktuje jako grzech. Towarzyszy temu skrywana albo nawet jawna pogarda wobec natury czowieka (s. 68-71). Zdaniem Fromma wskutek praktykowania religii autorytarnych czowiek alienuje si od samego siebie i uzalenia od Boga:
Wszystko, co posiada, jest teraz w rku Boga, w nim samym nie zostao ju nic. Jedyna droga, na ktrej moe jeszcze uzyska dostp do samego siebie, wiedzie przez Boga. W akcie boskiej czci prbuje on nawiza kontakt z t czci samego siebie, ktr utraci w mechanizmie projekcji. Oddawszy Bogu wszystko, co posiada, baga teraz Boga o zwrot tego, co pocztkowo byo jego wasnoci. Poniewa jednak zatraci samego siebie, jest teraz cakowicie zdany na bo ask. Tak wic musi si czu jak grzesznik, wczeniej bowiem pozbawi siebie wszystkiego, co dobre, a teraz jedynie poprzez zdobycie boego miosierdzia czy aski moe odzyska czowieczestwo. Ale chcc przekona Boga, eby zwrci mu cz jego mioci, musi dowie, jak bardzo wyzby si tej mioci: chcc przekona Boga, by ten pokierowa nim moc swej wzniosej mdroci, musi dowie, jak bardzo pozbawiony jest mdroci, kiedy zdany jest tylko na samego siebie. Jednakowo ta alienacja od wasnych zdolnoci nie tylko czyni czowieka niewolniczo zalenym od Boga, ale jest te rdem jego za. Staje si on bowiem czowiekiem wyzutym z wiary w bliniego, jak rwnie z wiary w siebie, wyzutym z dowiadczenia wasnej mioci, zdolnoci wasnego rozumu. W rezultacie pojawia si rozdzia midzy witym a wieckim. () Czowiek jest pochwycony w bolesnym dylemacie. Im bardziej wysawia Boga, tym bardziej pusty sam si staje. Im bardziej pusty si staje, tym bardziej czuje si grzeszny. Im bardziej czuje si grzeszny, tym bardziej wysawia Boga i tym mniej jest zdolny do odzyskanie siebie (s. 84-85, podkr. E.F.). 102
W tym kontekcie warto te wspomnie o pracy Pii Mellody (1993) o skutkach zego wychowania, co ma miejsce wtedy, gdy rodzic zajmuje miejsce Siy Wyszej (s. 164). Powiela on wwczas toksyczny wzorzec znany z jahwizmu, ktry skada si z trzech elementw: nadmiernej kontroli, wprowadzenia nieludzkich zasad, oraz domagania si doskonaoci (s. 166-167). Takich rodzicw Mellody uwaa za naogowcw religii:
Dla naogowcw religii staje si ona czym w rodzaju narkotyku, ktry pomaga im osign poczucie wyszoci, zapanowa nad otoczeniem i oderwa si od trudnej do zniesienia rzeczywistoci (uczu, myli, cech fizycznych, cierpie). () Naogowcy religii s prawie zawsze sprawcami naduy wobec swoich dzieci, poniewa skupiaj si na swoim naogu, a nie na dzieciach, ktre potrzebuj czasu, uwagi, ukierunkowania i mioci ze strony rodzicw. () Naogowcy religii czsto naduywaj koncepcji Boga do tego, aby grozi dzieciom i straszy je. Lk przed kar Bo zmusza dzieci do robienia tego, czego chc rodzice. () Sytuacja komplikuje si jeszcze bardziej, kiedy rodzice wci mwi o Bogu, a w rzeczywistoci dzieci czuj, e rodzice wci staraj si przeprowadzi swoj wol. () Uzalenieni od religii rodzice czsto ucz dzieci, e Bg jest srogim, karzcym i wymagajcym wadc, ktry da cisego przestrzegania sztywnych zasad. () Dzieci, ktrych jedno z rodzicw jest naogowcem religii () [m]aj poczucie, e sprzeciw wobec tego rodzica jest w rzeczywistoci sprzeciwem wobec samego Boga. Trudno te im uzna, e w rodzic jest po prostu chory, poniewa jest uzaleniony od spraw zwizanych z Bogiem (s. 168-170, podkr. P.M.).
Aby zrozumie, jak drastycznie chrzecijastwo zmienio widzenie wiata i czowieka., trzeba odwoa si do czasw, w ktrych ono powstao. Ot podstaw grecko-rzymskiego obrazu czowieka byo pojcie megalopsychii. Nie pozwalaa ona Grekowi ani Rzymianinowi uwaa si za lepszego, ani za gorszego od miejsca, ktre zajmowa w spoecznej hierarchii. U Arystotelesa (2000:154) megalopsychia to poczucie wasnej wartoci. Ta uzasadniona duma oznacza, e susznie dumny jest, kto uwaajc siebie za godnego rzeczy wielkich, istotnie na nie zasuguje; bo kto bezpodstawnie tak czyni, ten jest gupi, a nikt, kto postpuje w myl nakazw dzielnoci etycznej, nie jest gupi ani pozbawiony rozumu. Odnoszc to do polemiki Grekw i Rzymian
103
Jacek Sieradzan
z chrzecijanami, Grek czy Rzymianin to Czowiek (...) susznie dumny (...) wielko-duszny (...) dziki temu, e jest taki, jaki by powinien (bo uwaa, e zasuguje na to, czego istotnie by godzien), natomiast chrzecijanie przesadzaj lub pozostaj poniej waciwej miary, chrzecijanin za uwaa si za godnego czego mniej anieli to, na co zasuguje (Etyka nikomachejska IV 3). Chrzecijastwo zastpio greckie pojcie wielkodusznoci (megalopsychia) koncepcj pokory. Ta jednak jest tylko skrywanym poczuciem wyszoci. Zmuszajc chrzecijanina do pokory, robi si z niego hipokryt, bo nie wszyscy ludzie chc zaakceptowa niski status, jaki oferuje im ta religia i na jakie, w swoim mniemaniu, zasuguj (por. Zieliski 1921:29). Z drugiej strony chrzecijanin przez sam fakt bycia chrzecijaninem czuje przynaleno do ludu wybranego i jest przekonany o wyszoci nad tymi, ktrzy chrzecijanami nie s, a wic do wybranych nie nale (jako pierwsi pisali o tym Pawe i Tertulian). Nie do, e jest skaony grzechem pierworodnym, to jeszcze jest hipokryt z kompleksem niszoci agodzonym poczuciem wyszoci wynikajcym z przynalenoci do wybranych. Pojcie pokory wie si z koncepcj osoby. Osoba to maska, jak nakada si w yciu, wchodzc w okrelone role. Pierwotnie maska (gr. prosopon; ac. persona) oznaczaa rekwizyt wyrniajcy aktorw grajcych na scenie. W Grecji hipokryt by aktor (gr. hypokrites) ukrywajcy sw twarz za sceniczn mask. Jednak aktorzy zakadali maski tylko na czas przedstawie, a chrzecijanie mask pokory maj obowizek nosi przez cay czas. To, co dla Greka byo gr, dla chrzecijanina stao si rzeczywistoci. Maska, jak bohaterowi filmu Maska, przyrosa mu do twarzy, zmienia j w gb, cakowicie zmieniajc system wartoci i wypaczajc percepcj wiata.9 Odrzucenie megalopsychii przez chrzecijastwo odwrcio istniejc dotd hierarchi wartoci i uczonoci. Rewolucja, jaka bya zwizana z pocztkami
Wida to choby na przykadzie katolickiego senatora Krzysztofa Piesiewicza, ktry przyapany na konsumpcji biaego proszku, stwierdzi, e zaywa (przez nos!) sproszkowane leki, a nie jak utrzymywali jego oskaryciele kokain. Nie zrezygnowa jednak z immunitetu, gdy nie chcia si podda werdyktowi sdu. Piesiewicz to klasyczny przykad chrzecijaskiego hipokryty, ktrego ycie prywatne cakowicie oderwao si od goszonych w teorii wartoci. W swoich scenariuszach rozpatrywa moralne konsekwencje wymylonych postaw i czynw innych ludzi, ale sam nie chcia przyj odpowiedzialnoci za konsekwencje swoich rzeczywistych czynw.
9
104
chrzecijastwa, obalia obowizujce w wiecie staroytnym normy etyczne, tworzce etyk ludw pogaskich. Dominikanin J.S. Bojarski (1969:16-17) podkreli destrukcyjny wpyw chrzecijastwa na barbarzyskich neofitw nawracanych si od IV wieku, ktrzy w miar odchodzenia od swoich plemiennych tradycji, stawali si jeszcze bardziej okrutni. Chrzecijastwu udao si zniszczy nie tylko klanowe prawo zemsty, co naley uzna za sukces, ale take pogaskie cnoty lojalnoci i honoru, co w pocztkowym okresie spowodowao cakowit demoralizacj chrystianizowanych ludw. Arystoteles zapewne przyjby z satysfakcj wyniki bada porwnawczych przeprowadzonych w Polsce wrd katolikw i krisznaitw, czonkw Midzynarodowego Towarzystwa na Rzecz wiadomoci Kriszny (ISKCON). Pokazay one, e katolicy maj nisze poczucie wasnej wartoci od krisznaitw. Komentujc je, Tadeusz Doktr (2001:41-42) stwierdzi:
Moliwe s tu dwie interpretacje: w kategoriach narcyzmu i jako cechy uwarunkowanej temperamentalnie. Interpretacja narcystyczna sugerowaaby, e ruchy katolickie cechuj silniejsze mechanizmy antynarcystyczne ni ISKCON i w zwizku z tym ich uczestnicy w mniejszym stopniu przejawiaj poczucie wasnej wartoci w postaci bycia kim szczeglnym czy wybranym. Interpretacja w kategoriach cech temperamentalnych sugerowaaby raczej przyczenie si do ruchu osb o okrelonym typie temperamentalnym (zblionym do Cattelowskiej introwersji). Uczestnicy obu ruchw religijnych rni si od grupy kontrolnej (cho uczestnicy ruchw katolickich jedynie na granicy istotnoci statystycznej) niszym poziomem czynnika ryzyka wskazujcego na gorsze funkcjonowanie w roli zwizanej z pci. Wyniki mona interpretowa jako potwierdzenie hipotezy, e uczestnictwo w nowych ruchach religijnych zapewnia rozwizanie dylematw zwizanych z nieokrelonoci rl zwizanych z pci we wspczesnej kulturze.
O tym, e polscy katolicy nie s w stanie przetrawi i zaakceptowa narzuconego im przez chrzecijastwo niskiego statusu i czuj si zmuszeni do nieustannego podkrelania wasnej pokory, wiadczy powszechna tendencja do obraania si o najmniejsze gupstwo, a take procesy o obraz uczu religijnych. Wprawdzie Dariusz Rosiak (2009:A18) nie uzna obraania si za przejaw narcyzmu, ale taki wniosek nasuwa si po lekturze jego sw:
105
Jacek Sieradzan
Uznanie si za obraonego ma wiele zalet, w tym t, e prowadzi do zamknicia ust rozmwcy. Sukces w debacie gwarantowany co najmniej z dwch powodw: po pierwsze jako obraony nie musisz przedstawia argumentw, po drugie twj rozmwca wychodzi co najmniej na chama, a jeli dobrze si postarasz na zalepionego, kierowanego nienawici i rnego rodzaju fobiami oszooma, z ktrym nie warto rozmawia. Granie obraonego jest dzi jedn z ulubionych taktyk w debacie publicznej na Zachodzie, a tym take w Polsce. Jest to dla tej debaty taktyka zabjcza i wiadczca o tchrzostwie tych, ktrzy j stosuj. Zakada te sprzeczny z ludzkim dowiadczeniem i zdrowym rozsdkiem postulat poszerzenia sfery praw czowieka o prawo do niebycia obraanym. W istocie nikt nie ma takiego przywileju, a prowadzona przez niektre grupy spoeczne, takie jak geje, kobiety, katolicy, muzumanie, ydzi, Polacy i inni, walka o wprowadzenie w ycie obarczonego sankcj prawn zakazu obraania ich grupy jest jednym z wikszych idiotyzmw naszych czasw.
Filozof Alain Badiou (2009:108) odrzuca chrzecijaskie wyobraenie mioci jako mistycznego stopienia czy ofiary. Take Fink (2010b:57), powoujc si na Lacana, stwierdzi, e staroytne wyobraenie mioci jako zjednoczenia dwch powek czy dwch osb
to nie tylko iluzja, ale iluzja niebezpieczna. Obserwujemy to w psychozie: myl, e moemy by doskonale zjednoczeni z partnerem, jest cile wyobraeniowa. Kiedy w to wierzymy, tkwimy w wielkim zudzeniu () nie widzimy tej drugiej osoby, widzimy w niej po prostu samych, w gruncie rzeczy projektujemy. Takie podejcie do mioci ignoruje rnic, bo nie chce widzie rnicy, i zwykle jest rnic przeraone: innym rodowiskiem partnera, inn religi, ras, sposobami osigania przyjemnoci etc. To cz mioci romantycznej, w znacznym stopniu okrela j wyobraeniowe poprzez narcyzm. Pociga to za sob pragnienie, aby inny by taki sam jak ja, pragnienie wiary, e mog znale samego siebie w innej osobie, w postaci drugiego identycznego ja.
Psycholoka Susan Forward (2006:46) jest zdania, e ycie tylko dla innych, powoduje destrukcj osobowoci czowieka: Melanie nie miaa pojcia, e to, co nazywaa oddaniem i pomaganiem, niszczyo j. Bya oddana kademu, tylko nie sobie. Psychiatra Antoni Kpiski (1977:230-231) pisa, e ycie sam tylko mioci to choroba psychiczna, ktra moe doprowadzi do mierci,
106
a wczeniej do unicestwienia ludzkiej osoby. Ani mioci, ani pokory, ani wybaczania nie mona si nauczy na rozkaz. Uczucia rodz si spontanicznie i nie maj nic wsplnego z nakazem mioci, ktry jest elementem chrzecijaskiej nauki spoecznej, a ta jest czci ideologii wadzy Kocioa katolickiego. Byy dominikanin Tadeusz Barto (2008:120) uznaje za narcystyczny nie tylko nakaz mioci, ale take idea witoci, postulowany choby w Ksidze Kapaskiej (19.1). Piszc o chrzecijaskim narcyzmie, powoa si na przykad tajemniczej, quasi-masoskiej organizacji katolickiej Opus Dei. Jego zdaniem jej celem nie jest Bg, lecz fetyszyzowana osobista wito a do narcystycznego zatopienia. Kwesti nakazu mioci poruszy te w swojej ksice traktujcej o duchowym materializmie tybetaski nauczyciel medytacji Czogiam Trungpa (2000:92):
Chrystus powiedzia: Kochaj bliniego swego. Lecz jak to zrobi? Jak obj swoj mioci ca ludzko, cay wiat? Zewszd syszysz: Musisz i ju, taka jest prawda!; Jeli nie kochasz, jeste potpiony, jeste zy; czynisz szkod ludzkoci!; Jeli kochasz, jeste na drodze dobra, jeste na duchowej ciece. Lecz jak tego dokona?
Stwierdzajc to, Trungpa sprzeciwia si konsekwencjom nakazu mioci bliniego, ktry znajdujemy w licie Pawa z Tarsu. Jej istot jest przymus, wyraajcy si alternatyw: albo si nawrcisz na moj prawd i zostaniesz zbawiony, albo nie a wtedy bdziesz potpiony: Jeli kto nie miuje Pana, niech bdzie przeklty! (1Kor 16.22). Zwracajc si do chrzecijan Czogiam Trungpa (2000:93) mwi:
By moe wkadacie wiele wysiku w to, by wzbudzi w sobie mio i spokj, walczycie, by je osign: Uda nam si, wydamy tysice dolarw, by gosi doktryn mioci, dotrzemy z ni wszdzie. W porzdku, gocie j, zrbcie to, wydajcie pienidze, ale co ze lepym pdem i agresj, ktre to dziaanie nakrcaj? Dlaczego chcecie zmusi nas do zaakceptowania waszej mioci? Skd w tym tyle zalepienia i przemocy? Jeli wasza mio dziaa z takim samym impetem, z tak sam si, co nienawi innych ludzi, to chyba co tu nie jest w porzdku. To tak, jakby ciemno nazwa wiatoci. W takim postpowa-
107
Jacek Sieradzan
niu jest bardzo dua ambicji, gorliwoci neofity. Nie jest to otwarte wchodzenie w kontakt z rzeczywistoci tak, jaka jest.
W innej pracy Chgyam Trungpa (2007) wprost wie pojcie duchowego materializmu z narcyzmem. Mwic o tym, odwouje si do pojcia lustra, ktre pojawia si te w micie o stworzenia czowieka przez Jahwe na swoje podobiestwo. Trungpa, cho nie wspomina o Jahwe, traktuje bogw innych religii jak mieszkacw wiata bogw (skt. devaloka), egzystujcych w wiecie cierpienia (sasra), a wic niezdolnych do wyzwolenia z niego innych:
Gwnym zajciem mieszkacw wiata bogw jest umysowa fiksacja, bdca jak gdyby karykatur medytacyjnego zaabsorbowania, oparta jednak na dziaaniu ego, na materializmie duchowym. Kto, kto w ten sposb medytuje, podtrzymuje wasne istnienie, skupiajc si na jakim temacie. Obiekt medytacji, choby na pozr by nie wiedzie jak gboki, nie wydaje mu si przejrzysty, lecz konkretny i namacalny. Taka medytacja zaczyna si od mnstwa przygotowa i samodoskonalenia. Ma na celu nie tyle konkretyzacj przestrzeni zdatnej do zamieszkania, ile stworzenie lustra, w ktrym mieszkaniec bdzie mg si przeglda. Jest w tym bezmiar narcyzmu, tote medytujcy oczywicie utwierdza si w wierze we wasne istnienie. () Wysiki umysu narcystycznego mog zaowocowa wszelkiego rodzaju odmiennymi stanami wiadomoci. () Taka praktyka, oparta na dziaaniu ja, na poczuciu, e ja to robi, rwnie zwiksza nieufny dystans, jaki czowiek zachowuje wobec samego siebie (s. 34-35).
Zdaniem Trungpy stan narcystycznego skupienia na samym sobie trwa pty, pki czowiek nie uwiadomi sobie faktu nieobecnoci ego, czyli po prostu tego, e owo JA, ktre prbuje uszczliwi, jest fikcj stworzon przez umys, prowadzcy z samym sob gr (s. 140). O tym, e buddyzm przynajmniej w teorii lepiej od chrzecijastwa realizuje jego idea mioci bliniego (a przynajmniej interpretacj tego nakazu w wersji Akwinaty, ktry uwaa, e siebie naley kocha bardziej od blinich) moe wiadczy opowie z Sutry o umiejtnych metodach (Upyakaualyastra) (132-137) o jednym z poprzednich wciele Buddy akjamuniego. Gosi ona, e kapitan statku, karmiczny poprzednik Buddy, pozbawi ycia pewnego
108
czowieka majcego zamiar zabi 500 kupcw pyncych na statku, aby zagarn ich majtnoci. Uczyni to, aby uchroni ich przed mierci, a niedoszego morderc przez odrodzeniem si w piekle. Tekst akcentuje pozytywn motywacj Buddy, gdy przedoy on dobro innych ludzi nad wasne. Budda zdawa sobie spraw z tego, e za zabjstwo moe odrodzi si w piekle. Autor jednak usprawiedliwia Budd, akcentujc jego wspczucie wobec niedoszego zabjcy i jego potencjalnych ofiar. Postpowanie Buddy uznaje za realizacj umiejtnych metod (upyakaualya). Zapewnia te, e zabity przez niego czowiek odrodzi si w niebie (Tatz 1994:73-74). Oryginalny sposb wyjcia poza narcyzm nakazu mioci zaproponowa niemiecki psychoterapeuta Hubertus von Schoenebeck (1994). W swojej ksice zwalcza egoizm patriarchalno-pedagogicznej kultury wadzy, ktra win obarcza jednostk (judeochrzecijastwo wmawia ludziom, e s grzeszni) (s. 42). Jego ujcie zaleca odejcie od wygodnego dla ideologii wadzy naladowania Jezusa na rzecz bycia Jezusem. W ten sposb zblia si do buddyzmu (buddyci nie naladuj Buddy, tylko rozpoznaj, e s buddami). Przesanie jego ksiki, jak si wydaje, jest takie, e przekroczenie chrzecijaskiego narcyzmu jest moliwe tylko pod warunkiem odniesienia do siebie cech, ktre ewangelie przypisuj Jezusowi. W jego ujciu Jezus nie jest bogiem, lecz osob rwn czowiekowi, a kady czowiek stanowi rdze wszystkich wydarze (s. 148):
Kocham samego siebie oznacza, e od pocztku jestem w peni doskonay, jestem twrczy, jestem odbiciem Boga, prawd, yciem, centralnym punktem wydarze. () Czuj moc, aby troszczy si o innego czowieka, gdy jest on czci mnie i jego blisko dobrze na mnie dziaa. Kocha siebie oznacza take kocha innych to tak oczywiste (s. 8). Ufam sobie jako przyczynie wszystkich rzeczy. () Nie trac nigdy poczucia wasnej wartoci. Uwaam si za centrum wszechwiata. () Uwaam innych i wiat za cz mnie samego. Innych i wiat kocham jak mnie samego (s. 40). (podkr. J.S.).
O tym, e nakaz mioci nie dziaa w praktyce w katolickiej Polsce, najlepiej pokazuj telewizyjne wypowiedzi rodzin ofiar morderstw. Tylko jedna z tych, ktrych wypowiedzi w ostatnich latach ukazay si na antenie, wybaczya sprawcy mord dokonany na czonku jej rodziny. Pozostae mwiy, e nigdy nie
109
Jacek Sieradzan
wybacz mordercy i domagay si od sdu skazania go na kar mierci, odwoujc si do przejtego przez ydw (Kp 24.17-20) babiloskiego prawa Hammurabiego (Kunderewicz 1957:103, 106, 196, 200, 229): ycie za ycie, oko za oko, zb za zb (Pwt 19.21). Tym wyjtkiem jest Eleni, piosenkarka pochodzenia greckiego, ktra wybaczya zabjcy crki. Eleni jednak nie jest katoliczk, tylko prawosawn. Opinie psychologw odnonie wartoci wybaczania s podzielone. Zdaniem Forward (2006:205): aby poczu si lepiej i zmieni swoje ycie, wcale nie musimy zdoby si na przebaczenie. Z kolei wedug E. Worthingtona wybaczanie to wielka aska od Boga, a skuteczne wybaczanie sprawcy wyrzdzonych nam krzywd wymaga wieloletniej, intensywnej pracy nad sob (cyt. w: Healy 2008:51; por. Diamond 2008:4-6). Zatem wiara tych wszystkich polskich katolikw, ktrzy domagaj si od sdu krwawej pomsty na zabjcach swoich krewnych, jest przynajmniej w ewangelicznym rozumieniu martwa. W tym konkretnym przypadku religia ydowska zakazujca nienawici okazuje si bardziej praktyczna i yciowa od abstrakcyjnego, chrzecijaskiego nakazu mioci. Stao si tak dlatego, e chrzecijastwo przejo z judaizmu jedynie nakaz mioci (Kp 19.18), a pomino cile z nim zwizany nakaz nienawici, znajdujcy si jeden werset wyej (19.17).
WNIOSKI
Wszystkie z wyszczeglnionych na pocztku tekstu 51 cech narcyzmu (z wyjtkiem dwch) znajduj potwierdzenie w postaciach obu bogw: w przypadku Jahwe chodzi o 33 cechy, a w wypadku Jezusa o 32 cechy. Dwie cechy znajduj potwierdzenie w postaci Pawa z Tarsu i chrzecijan. Kultura zachodnia ma charakter narcystyczny (Lasch 1991:245), gdy jego bogowie Jahwe i Jezus s narcystyczni. Cho obu uznaje si za etyczne wzorce, nie mog dobrze peni swojej roli, bo nie uporali si z problemami osobowociowymi o charakterze narcystycznym. Praca Lascha pokazuje narcyzm kultury amerykaskiej, a Amerykanie zarwno chrzecijanie jak i ydzi bardzo powanie traktuj wyznawan przez siebie religi, czc modlitw z lektur Biblii. Stany Zjednoczone s krajem, w ktrym prawdopodobnie naj110
wicej ludzi regularnie si modli (Norris, Inglehart 2006:133), a natchnienia szuka w biblijnych radach narcystycznych ydowskich bogw. Przejawem chrzecijaskiego narcyzmu jest take to, e jego twrca, Pawe z Tarsu, kwestionowa normy wiata, w ktrym y, przedkadajc ekscentryzm i szalestwo nad zdrowie i normalno (Sieradzan 2005:252-256). Psycholodzy od Freuda do Lowena s zgodni, e chrzecijaskie nakazy mioci i pokory s abstrakcyjne i nierealistyczne. Wprowadzenie ich w ycie codzienne doprowadziaby do rozpadu spoeczestw.10 Ich rdem jest narcystyczne uwielbienie wasnej osoby. Mio, jeli si ju komu przydarza, nie poddaje si jakimkolwiek prbom racjonalizacji, ideologizacji czy instytucjonalizacji, gdy jest szalestwem. Jak pisa Max Stirner (1995): kocham, gdy mio Mnie uszczliwia, gdy kocha to rzecz naturalna; kocham, bo tak mi si podoba. Jednak nakazu mioci nie uznaj (s. 349, podkr. M.S.). Mio jest optaniem nie jako me uczucie (jako takie traktuj j raczej jako wasno), lecz wskutek obcoci obiektu (s. 351). Jego zdaniem mio do Boga, mio rodzinna, mio romantyczna i mio do ojczyzny to formy obudy, skrywajcej egoizm (s. 352). Propagowany przez chrzecijastwo idea mioci bliniego jest form egoizmu. Stirner ju w poowie XIX wieku uzna indywidualny egoizm, ktry nazwa religi czowieka, za ostatni metamorfoz religii chrzecijaskiej (s. 205). Zbudowane na chrzecijaskiej wizji spoeczestwa Zachodu stay si monstrualn kultur narcystyczn. Take w innych spoeczestwach ludzie tworzyli i wci tworz nowych bogw na swj obraz i podobiestwo. Czowiek nieustannie powiela i utrwala swoje ego w coraz to nowych mediach. Najbardziej awangardowi chc to uczyni przy pomocy klonowania lub tworzc sztuczn inteligencj. Robot zaprojektowany przez japoskiego inyniera Hiroshi Ishiguro jest jego kopi. Stworzy go na swj obraz i podobiestwo (zob. Szymborski 2010:70).
10
Por. choby sowa Lowena (1990:196): Zasada kochaj bliniego swego moe mie dla kogo znaczenie tylko w kociele, podczas niedzielnego naboestwa, ale przestaje by przestrzegana w poniedziaek w biurze. () Ale bycie rn osob w rnych sytuacjach oznacza, i czowiek nie jest osob pen w adnej z nich. Moe doznawa uczu mioci, ale s one ograniczone i niedoskonae.
111
Jacek Sieradzan
SKRTY
EwDzArab Ewangelia Dziecistwa Arabska [w:] Starowieyski (2003) 405-439 EwDzOrm Ewangelia Dziecistwa Ormiaska [w:] Starowieyski (2003) 440-541 EwTmDz Dziecistwo Pana, Ewangelia Tomasza (Dziecistwa) [w:] Starowieyski (2003) 388-404
Armstrong K. (1998), Historia Boga: 4000 lat dziejw Boga w judaizmie, chrzecijastwie i islamie, Prima, Warszawa 1998 (19931) Arystoteles (2000), Etyka nikomachejska [w:] tene, Dziea wszystkie, t. 5, PWN, Warszawa 2000, 77-300 Badiou A. (2009), Czym jest mio? [w:] tene, Etyka: Przewodnik Krytyki Politycznej, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2009, 105-130 Ballardini B. (2008), Jezus: i biel stanie si jeszcze bielsza jak Koci wymyli marketing. Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2008 (20001) Barto T. (2008), Opus Dei ukochane dziecko (12008) [w:] tene, Jan Pawe II: Analiza krytyczna, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2008, 113-146 Benjamin W. (2007), Kapitalizm jako religia, Krytyka Polityczna, 2007, nr 11/12, 132-134 (przed 19411) Berke J.H., Schneider S. (2007), Nothingness and narcissism, Mental Health, Religion & Culture, 10 (2007) 335-351 Bielawski J. (1986) (t.), Koran, PIW, Warszawa 1986 Bloom H. (2005), Jesus and Yahweh: The Names Divine, Riverhead Books, New York 2005 Bloom H. (2006), Judeochrzecijastwo to mit: [Z Haroldem Bloomem rozmawia Agata Bielik-Robson], Europa, 2006, nr 30, dodatek do Dziennika z 26 VII 2006, 13-15 Bahy J. (2008), Histeria narcystyczna, Fo-pa, 2008, nr 17, 28-33 Bojarski J.S. (1969), Wstp [w:] Grzegorz Wielki, Dialogi, ATK, Warszawa 1969, 1122
112
Brown N.W. (2008), Kocham narcyza: Jak y z zakochanym w sobie partnerem, Agencja Wydawnicza Jacek Santorski & Co, Warszawa 2008 (20031) Campbell J. (1976), Masks of God: Oriental Mythology, Penguin, New York 1976 (11959) Chgyam Trungpa (2007), Mit wolnoci a droga medytacji, Agencja Wydawnicza Jacek Santorski & Co, Warszawa 2007 (19761) Cielecki P. (2008), O bogach, lustrach i wielkiej obietnicy czyli ku wspczesnemu antropocentryzmowi, Fo-pa, 2008, nr 17, 48-56 Czogiam Trungpa (2000), Wolno od duchowego materializmu, Wydawnictwo Mudra, Krakw 2000 (19731) Dembska A., Myszor W. (1992) (t.), Ewangelia Tomasza, Verbum Marek Grny, Katowice 1992 Dessuant P. (2005), Narcyzm: Przegld koncepcji psychoanalitycznych, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2005 (20011) Diamond J. (2008), Oko za oko czy twarz w twarz [Z Jaredem Diamondem rozmawiaj Jrg Blech i Johann Grolle], Forum, 2008, nr 32, 4-6 Doktr T. (2001), Psychologiczna charakterystyka uczestnikw ruchu Hare Kryszna (ISKCON), Albo/albo, 2001, nr 2, 33-46 Drewermann E. (2002), Kler: Psychogram ideau, Wydawnictwo Uraeus, Gdynia 2002 (19891) DSM-IV-TM (2000): DSM-IV-TM: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders: Text Revision, American Psychiatric Association, Washington 42000 Eckhart M. (1986), Kazania, Wydawnictwo W drodze, Pozna 1986 Eckhart M. (1987), Ksiga Boskich pociesze [w:] tene, Traktaty, Wydawnictwo W drodze, Pozna 1987, 81-126 Filon (2002), Kto jest dziedzicem boskich dbr, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Pozna 2002 Fink B. (2010a), Podmiot Lacanowski, Kronos, 2010, nr 1, 38-51 Fink B. (2010b), Psychoanalityk powinien mwi jak wyrocznia: Z Bruceem Finkiem rozmawia Izabela Malinowska, Kronos, 2010, nr 1, 52-59
113
Jacek Sieradzan
Finkelstein I. (2007), Odkopywanie prawdy [Z Israelem Finkelsteinem rozmawia Gilbert Charles], Forum, 2007, nr 51/52, 33-34 Forward S. (2006), Toksyczni rodzice, Agencja Wydawnicza Jacek Santorski & Co, Warszawa 2006 (19891) Freud Z. (1976), Psychologia zbiorowoci i analiza ego (19201) [w:] tene, Poza zasad przyjemnoci, PWN, Warszawa 1976, 269-357 Freud Z. (1991), Wprowadzenie do narcyzmu [w:] Pospiszyl (1991) 273-294 (19141) Freud Z. (1992), Kultura jako rdo cierpie (19301) [w:] tene, Kultura jako rdo cierpie, Wydawnictwo KR, Warszawa 1992, 55-126 Freud S. (1996), Psychoanalityczne uwagi o autobiograficznie opisanym przypadku paranoi (dementi paranoides) (19111) [w:] tene, Charakter a erotyka, Wydawnictwo KR, Warszawa 1996, 105-165 Fromm E. (1994), O sztuce mioci, Wydawnictwo Sagittarius, Warszawa 1994 (19561) Fromm E. (1996), Serce czowieka: Jego niezwyka zdolno do dobra i za, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996 (19641) Fromm E. (2000), Psychoanaliza a religia, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2000 (19501) Glass L. (2009), Toksyczni ludzie: 10 sposobw postpowania z ludmi, ktrzy uprzykrzaj ci ycie, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2009 (19951) Goldstein J. (1994), Insight Meditation: The Practice of Freedom, Shambala, Boston 1994 Gociniak J., Mocek M. (2008), Narcyzm i patologia narcystyczna w ujciu psychologii self Heinza Kohuta, Roczniki Psychologiczne, 11:2 (2008) 7-26 Healy M. (2008), Ja ci wszystko wybacz, Forum, 2008, nr 11, 50-53 Jurszo R. (2008), Przegrany Bg: O monoteizmie jako postaci narcyzmu, Fo-pa, 2008, nr 17, 100-106 Karpowicz I. (2010), Pisz swoj klsk: Rozmowa z pisarzem Ignacym Karpowiczem, Polityka, 2010, nr 44, 90-92
114
Kernberg O.F. (2004), Aggressivity, Narcissism, and Self-Destructiveness in the Psychotherapeutic Relationship: New Developments in the Psychopathology of Severe Personality Disorders, Yale University Press, New Haven 2004 Kpiski A. (1977), Lk, PZWL, Warszawa 1977 Kierkegaard S. (2002), The Works of Love [w:] C.E. Moore (wyd.), Provocations: Spiritual Writings of Kierkegaard, Bruderhof Foundation, Farmington 2002, 91-124 Kohut H. (1986), Forms and Transformations of Narcissism (11966) [w:] Morrison (1986) 61-87 Kristeva J. (2008), Narcyz: nowe szalestwo, Mle, 2008, nr 2-3, 37-50 (19841) Kunderewicz C. (1957) (t.), Prawa Hammurabiego, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1957 Lacan J. (1992), The Ethics of Psychoanalysis 1959-1960: The Seminars of Jacques Lacan, Book 7, Routledge, London 1992 (19861) Lasch C. (1991), The Culture of Narcissism: American Life in An Age of Diminishing Expectations, W.W. Norton & Company, New York 1991 (11979) Lasine S. (2001), Knowing Kings: Knowledge, Power, and Narcissism in the Hebrew Bible, Society of Biblical Literature, Atlanta 2001 Legowicz J. (1968), Filozofia staroytna Grecji i Rzymu, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1968 Lowen A. (1990), Mio, seks i serce, Agencja Wydawnicza Jacek Santorski & Co, Warszawa 1990 (19881) Lowen A. (1995), Narcyzm: zaprzeczenie prawdziwemu Ja, Agencja Wydawnicza Jacek Santorski & Co, Warszawa 1995 (19841) Masson J.M. (1980), The Oceanic Feeling: The Origins of Religious Sentiment in Ancient India, D. Reidel Publishing Company, Dordrecht 1980 Mellody P. (1993), Toksyczne zwizki: anatomia i terapia wspuzalenienia, Agencja Wydawnicza Jacek Santorski & Co, Warszawa 1993 (19891) Miles J. (1998), Bg: biografia, Wydawnictwo al fine, Warszawa 1998 (19951) Minois G. (1998), Koci i wojna: Od czasw Biblii do ery atomowej, Oficyna Wydawnicza Volumen, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 1998 (19941)
115
Jacek Sieradzan
Morrison A.P. (1986) (red.), Essential Papers on Narcissism, New York University Press, New York 1986 Mynarek H. (1995), Jezus i kobiety: Miosne ycie Nazarejczyka, Uraeus, Gdynia 1995 (19951) Norris P., Inglehart R. (2006), Sacrum i profanum: Religia i polityka na wiecie, Zakad Wydawniczy Nomos, Krakw 2006 (20041) Oaks L. (2000), Smoke-Filled Wombs and Fragile Fetuses: The Social Politics of Fetal Representation, Signs: Journal of Women in Culture and Society, 26 (2000) 63-108 Ostaszewska A. (2009), Michael Jackson jako bohater mityczny: Perspektywa antropologiczna, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009 Phillips A., Taylor B. (2009), Podejrzana dobro, Forum, 2009, nr 14/15, 22-25 Pinsky D., Young S.M., Stern J. (2009), The Mirror Effect: How Celebrity Narcissism is Seducing America, HarperCollins e-Books, 2009 Pospiszyl K. (1991), Zygmunt Freud: czowiek i dzieo, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw 1991 Pospiszyl K. (1995), Narcyzm: drogi i bezdroa mioci wasnej, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1995 Reich A. (1986), Pathological Forms of Self-Esteem Regulations (11961) [w:] Morrison (1986) 44-59 Rhr H.-P. (2007), Narcyzm: zaklte ja, Wydawnictwo W Drodze, Pozna 2007 (20051) Rosen C. (2009), Kultura narcyzmu po latach, Przegld Polityczny, 2009, nr 93, 5464 (20051) Rosiak D. (2009), Wszyscy obraeni, PlusMinus, nr 30, dodatek do Rzeczpospolitej, 2009, nr 185, A18-A19 Rougemont D. de (1968), Mio a wiat kultury zachodniej, IW PAX, Warszawa 1968 (19381) Russell J.B. (1993), The Devil: Perceptions of Evil from Antiquity to Primitive Christianity, Cornell University Press, Ithaca 1993 (11977) Saddhatissa H. (1998) (t.), The Sutta-nipta, Curzon Press, Padstow 1998
116
Sandauer A. (1977), Bg, Szatan, mesjasz i?, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1977 Schoenebeck H. von (1994), Kocham siebie takim, jakim jestem: Droga od nienawici, bezsilnoci i egoizmu ku mioci wobec samego siebie, Oficyna Wydawnicza Impuls, Krakw 1994 (19931) Scruton R. (2010), Dobre strony smutku, Forum, 2010, nr 21/22, 34-35 Sieradzan J. (2005), Szalestwo w religiach wiata: Szamanizm, religia starogrecka, judaizm, chrzecijastwo, hinduizm, buddyzm, islam, Inter-esse, Wydawnictwo Wanda, Krakw 2005 Sieradzan J. (2010), Wspczucie w buddyzmie, Tematy z Szewskiej, 2010, nr 1, 101111 Starowieyski M. (2003) (red.), Apokryfy Nowego Testamentu: Ewangelie apokryficzne, cz. 1, Wydawnictwo WAM, Krakw 2003 Stirner M., Jedyny i jego wasno, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995 (18441) Stormer N. (2000), Prenatal Space, Signs: Journal of Women in Culture and Society, 26:1 (2000) 109-144 Szymborski K. (2010), Homo robot, Polityka, 2010, nr 22, 70-72 Taggart White M. (1986), Self Relations, Object Relations, and Pathological Narcissism (11980) [w:] Morrison (1986) 144-164 Tatz M. (1994) (t.), The Skill in Means (Upyakaualya) Stra, Motilal Banarsidass, Delhi 1994 Tomasz z Akwinu (1967), Suma teologiczna, t. 16, Mio (2-2, qu. 23-46), Veritas, Londyn 1967 Vaknin S. (b.d.), Mental Health and Psychology http://samvak.tripod.com/siteindex.html, stan na 15.05.2010 Dictionary,
Warecki M., Warecki W. (2008), Si uwielbiam: Dlaczego ludzie zakochani w sobie s tak bardzo toksyczni dla innych?, Pomocnik Psychologiczny, wydanie 6, dodatek do Polityki, 2008, nr 6, 12-15 Watson P.J., Jones N.D., Morris R.J. (2004), Religious orientation and attitudes toward money: relationships with narcissism and the influence of gender, Mental Health, Religion & Culture, 7 (2004) 277-288
117
Jacek Sieradzan
Wrbel S. (2010), Odda sprawiedliwo psychoanalizie: Foucault czyta Freuda, Kronos, 2010, nr 1, 129-142 Zieliski T. (1921), Chrzecijastwo staroytne a filozofia rzymska, Zamo 1921 iek S. (2006), Posowie: Wybr Lenina (20021) [w:] W.I. Lenin, Rewolucja u bram: Pisma wybrane z roku 1917, wybra, wprowadzeniem oraz posowiem opatrzy Slavoj iek, Korporacja Ha!art, Krakw 2006, 303-628 iek S. (2007), Lkaj si bliniego swego, jak siebie samego, Krytyka Polityczna, 2007, nr 13, 126-145 (20071) iek S. (2008), O wierze, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2008 (20011) iek S. (2009a), Kruchy absolut: Czyli dlaczego warto walczy o chrzecijaskie dziedzictwo, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2009 (20001) iek S. (2009b), Mio dworska, czyli kobieta jako Rzecz (19941) [w:] iek: Przewodnik Krytyki Politycznej, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2009, 255290 iek S. (2010), Przemoc: Sze spojrze z ukosa, Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza, Warszawa 2010 (20081)
[Powyszy tekst zosta wygoszony podczas seminarium Mio idealna vs mio realna, ktre odbyo si 20 maja 2010 na Wydziale Psychologii i Pedagogiki Uniwersytetu w Biaymstoku.]
118
Joanna Roda
JAK SIEBIE SAMEGO: EWANGELICZNY NARCYZM?

Tematyka mioci zajmuje podstawowe a tym samym szczeglne miejsce w Biblii. Mona pokusi si o stwierdzenie, i w Pimie witym przedstawiony zosta kady aspekt fenomenu mioci. Szczeglny rodzaj mioci reprezentuje mio wasna. Wprawdzie w teologii nie akcentuje si w nadmiarze mioci siebie, ale docenia si jej warto. Samo stworzenie czowieka z mioci i do mioci, skania istot ludzk do opieki nad sob. A fakt powierzenia czowiekowi pieczy nad ziemi i zwierztami, niejako skazuje rodzaj ludzki na rozwj, z ktrym w sposb szczeglny koresponduje zagadnienie szeroko rozumianej samorealizacji egzystencjalnej. Nakaz mio siebie, zosta przedstawiony w formie przykazania, co egzemplifikuje, i z jednej strony radykalne miowanie siebie posiada autorytet Boga, z drugiej moe nie za sob ryzyko niezrozumienia lub nadinterpretacji, tym bardziej, e w mioci wasnej cieraj si dwa rodzaje wraliwoci: wraliwo na wol i plany Boga, jak i wraliwo na indywidualne pragnienia. Biblijne przykazanie mioci, uwzgldnia nakaz mioci wasnej rzdzcej si swoist logik, dlatego chrzecijaska samorealizacja, moe by waciwie zrozumiana jedynie w perspektywie Objawienia. Pierwsza wzmianka o mioci siebie, znajduje si w Starym Testamencie, w Ksidze Kapaskiej (19.18): bdziesz miowa bliniego jak siebie samego. Ja jestem Pan!. Inne teksty podejmujce zagadnienie mioci wasnej, mona odnale w Mdroci Syracha: Kto jest zy dla siebie, czy bdzie dobry dla innych? (14.5) lub ,,Osdzaj odczucia bliniego wedug swoich wasnych i zwaaj na to, czego sam nienawidzisz (31.15). W Nowym Testamencie, gdy Jezus zosta zapytany przez uczonych w Pimie o najwiksze przykazanie1, od-
Pytanie odnosio si do rozwizania problemu z du liczb przepisw i obowizkw, jakie naleao przestrzega w penieniu woli Boga aby uzyska ycie wieczne. Zgodnie z interpretacj
119
Joanna Roda
powiedzia: Bdziesz miowa Pana Boga swego caym swoim sercem, ca swoj dusz i caym swoim umysem. To jest najwiksze i pierwsze przykazanie. Drugie podobne jest do niego: Bdziesz miowa swego bliniego jak siebie samego. Na tych dwch przykazaniach opiera si cae Prawo i Prorocy (Mt 22.34-40; Mk 12.28-34; k 10.25-28; Ga 5.14)2. Jezus poczy dwa przykazania mio Boga (Pwt 6.4-5) i bliniego (Kp 19.18) w jedno przykazanie mioci. Zgodnie z podan przez Jezusa hierarchi, mio wasn warunkuje aspekt wertykalny i horyzontalny. Podstaw mioci siebie stanowi mio do Boga, jako rdo i szczyt samorealizacji czowieka. Natomiast konsekwencj mioci do Boga, jest mio braterska (Schneider 1992:168174; Snackenburg 1963:118). Ju po tych kilku fragmentach Pisma witego, narcystyczne rozumienie miowania siebie jest absolutnie rne od ewangelicznej mioci wasnej. Poczenie dwch nakazw mioci Boga i czowieka w jedno przykazanie, sugeruje swoist trjwymiarowo, gdzie mio obejmuje Boga, bliniego i siebie. Zdaniem J. Woronieckiego (1878-1949): Stwrc miuje si dla Niego samego a bliniego w Bogu i dla Boga. Fakt, e cnota mioci posiada dwa przedmioty: pierwszorzdny Boga i drugorzdny czowieka, sprawia e jej dania zostay ujte w formie dwch przykaza i cho mona je rozwaa
Tory, przepisw byo 613, podzielonych na 248 nakazw i 365 zakazw. Klasyfikowano take przykazania na due i mae, cikie i lekkie (Langkammer 1977:282). 2 Kategoryczno nakazu miowania sugeruje sprzeczno. Czy mona nakaza mio? Skoro dynamika aktu kochania ujawnia si w dobrowolnoci chcenia, kto zatem jest w stanie narzuci komukolwiek miowanie? W odpowiedzi na to pytanie, teologia odwouje si do przekazu biblijnego w ktrym to Bg stwrca ziemi i wszystkiego, co j napenia oczekuje mioci od istoty ludzkiej. Bg jest Mioci, tym samym ma prawo wymaga mioci od czowieka. To Bg ukocha pierwszy, ofiarowa sw mio darmowo i niezasuenie. Dar od Stwrcy, zobowizuje do wzajemnoci. Czowiek zosta powoany do ycia, aby miujc Boga i suc Mu osign wasne spenienie i wieczn szczliwo. Samorealizacja egzystencjalna nie konkuruje z mioci Boga, ale stanowi dla ludzkiego spenienia niezbdny warunek. Przykazanie miowania nie oznacza przymusu, raczej wskazuje na zobowizanie. Tu powinno, rozumiana jest jako wewntrzny nakaz, stanowi rozumny akt wolnej woli. Wsppracujc z ask, czowiek nabywa zdolno kochania, Duch wity wspomaga wypracowanie szlachetnej mioci wasnej. Akt miowania nie moe by postrzegany jedynie na paszczynie uczu, kocha to pragn dla kogo dobra, to postrzega czowieka przez pryzmat wartoci. W takim sensie naley rozumie moralny nakaz mioci bliniego. Kady inny czowiek jest alter ego, drugim ja, obdarzonym t sam godnoci i tak samo cennym w oczach Stwrcy. Z antropologicznego punktu widzenia, mio siebie bazuje na naturalnej ochronie swojego ycia, kada jednostka zabiega o wasne dobro. Nakaz kochania siebie w aspekcie chrzecijaskim, zobowizuje do samopoznania wasnej cielesno duchowej struktury, oraz respektowania faktu bycia stworzeniem (Otowski 2000:35; Olczyk 2006:55).
120
... Jak siebie samego:ewangeliczny narcyzm
osobno w odniesieniu do tych dwch przedmiotw, to nie wolno zapomnie o cisej miedzy nimi cznoci, na mocy ktrej stanowi czno bardzo jednolit. Mamy miowa bliniego ze wzgldu kim jest on dla Boga, a nie dlatego kim on jest dla nas, to sprawia, e mio rozciga si na wszystkich ludzi (Woroniecki 1986:12). Pierwszym blinim ktrego istota ludzka spotyka i ktrego naley obdarzy mioci, jest czowiek sam dla siebie. Nikomu nie wolno z grona blinich wykluczy wasnej osoby. Tym samym, w ramach potrjnego przykazania mioci Boga, bliniego i siebie, mio wasna stanowi podstaw kochania w ogle. Obowizkiem czowieka jest miowa siebie nie ze wzgldu na siebie, ale ze wzgldu na Boga. Wtedy istota ludzka raduje si sob w doskonay sposb i odnajduje najwaciwszy cel swojej mioci (Augustyn 1989:27). Czowiek bdcy dzieem i pomysem Boga, kochajc siebie, kocha przede wszystkim Boga w sobie (Sth I II, q 27, 3) jako, e prawo i nakaz mioci siebie ma rdo w samym Bogu. Samoakceptacja jest darem, poprzez ktry czowiek staje si uczestnikiem Boej mioci i to dziki niej istota ludzka kocha siebie mioci Wszechmocnego (Madre 2008:147). Mio siebie, jakiej wymaga przykazanie, powinna by zatem mioci w Bogu i dla Boga. Z tego wzgldu, prawdziw mio wasn naley rozumie jako afirmacj i realizacj swojej indywidualnoci tak jak to Bg zamierzy z mioci do konkretnego ja (Hrmann 1976:1418). Obraz Boga i obraz siebie, pozostaj ze sob w cisej relacji, czowiek kochajc to co naley do Boga, miuje take i wasn osob (Sth II II, q.25, a. 4). Istota ludzka, tak postrzega siebie sam, jak dowiadcza Boga, to dziki Stwrcy, czowiek jest w stanie doj do centrum siebie odnale kod do wasnego wntrza (Grn 2002:28). Pomidzy mioci Boga i ewangeliczn mioci wasn nie moe zachodzi sprzeczno, w tym wymiarze czowiek patrzy na siebie niejako oczami samego Stwrcy. Jedynie bezinteresowne i kompletne powierzenie siebie Bogu, implikuje autentyczne kochanie wasnego ja (Gilson 1958:276). Co prawda wedug w. Bernarda z Clairvaux (10901153), czowiek przede wszystkim jest egocentrykiem, co wynika z grzesznej postawy, lecz mioci siebie nie mona odczy od nawet najbardziej bezinteresownej ludzkiej mioci. W myl w. Bernarda, istniej cztery stopnie mioci. Pierwszym powodem mioci wasnej jest kochanie siebie ze wzgldu na siebie, natomiast ju czwarty
121
Joanna Roda
stopie znamionuje kochanie siebie dla Boga. Troska o siebie jest naturalna, wrodzona, dlatego pierwszym stopniem mioci wasnej, jest obdarowanie siebie mioci ze wzgldu na siebie samego. Ale ju kochanie bliniego jak siebie, wymaga cznoci z mioci Boga. Niemoliwe jest miowa drugich, bez ukochania Stwrcy. Dowiadczanie wasnej fragmentarycznoci, oraz koniecznoci wsparcia, uzmysawia niezbdno pomocy od Wszechmocnego, i wtedy czowiek wkracza na drugi stopie mioci, gdzie kocha Boga ze wzgldu na bogosawiestwa jakie od Niego otrzyma. Na mocy dobrodziejstw, istota ludzka doznaje wzruszenia i ogromnej wdzicznoci, co umoliwia wejcie na trzeci stopie mioci, gdzie istota ludzka kocha Boga dla Boga. Kochajc Stworzyciela, nie sposb nie kocha wszystkiego co od Niego pochodzi. Taka mio staje si czysta i bezinteresowna, poniewa bazuje na obiektywnym dobru i wartoci. Kochajc Boga dla Niego samego, czowiek kocha tak jak sam jest kochany, nie szukajc ju siebie ale Chrystusa. Wtedy to wkracza na czwarty stopie mioci, gdzie kocha siebie samego dla Boga. Ten najwyszy stopie mioci osiga dusza, kiedy unicestwi grzeszne namitnoci, zdyscyplinuje ciao i zneutralizuje saboci, czyli obumrze sobie w celu pozyskania siebie (Bernard z Clairvaux 2000:43-50). W Starym Testamencie miarodajne kryterium miowania drugich, pochodzi od samego czowieka jak siebie samego, natomiast w Nowym Testamencie, Jezus mwi o nowym przykazaniu. Ta nowo charakteryzuje si tym, e to sam Bg Czowiek, stanowi miar moralnoci chrzecijaskiej. Jeeli wic Jezus nakazuje kocha, tak jak Ja was umiowaem (J 13.34) ten postulat wskazuje na now miar mioci, ktr jest On sam (Trobisz 2005:14). Stwierdzenie jak Ja ma podwjne znaczenie, stanowi przykad do naladowania wzajemnej miosiernej pomocy, oraz umiowanie do koca, do gotowoci oddania ycia. Dlatego nowo przykazania, posiada nowe przeoenia na mio wasn. Chocia brzmienie przykazania mioci pozostaje takie samo jak w Starym Testamencie, to jednak czowiek ju nie jest ten sam, bo zosta odkupiony. A zatem nowy czowiek moe kocha bliniego w nowy sposb, jako e w nowy sposb kocha siebie. Wtedy to, mio staje si prawdziwie chrzecijaska i niesie w sobie nowo chrzecijastwa, gdzie miar mioci staje si brak miary (Benedykt XIV 2007:102). Mio wasna rodzi si przez odczytywanie dobra jakie czowiek otrzyma od Boga. Najpeniejszym wyrazem godziwej mioci wasnej,
122
jest ukierunkowanie caego jestestwa na Stwrc, oraz widzenia Jego samego w drugich. Niezaprzeczaln prawda jest rwnie fakt, i nie ma w czowieku najmniejszej aktywnoci ktra nie zawieraaby relacji do samego siebie. Afirmacja wasnej osoby, stanowi podstawowe etyczno moralne zadanie, wrcz mio wasna domaga si zaspokojenia w pierwszym rzdzie indywidualnych potrzeb. Z antropologicznego punktu widzenia, mio siebie bazuje na biologicznej trosce zachowania ycia. Samoakceptacja wasnego istnienia w danej przestrzeni historycznej i warunkach ekonomiczno gospodarczych, ostatecznie owocuje przeoeniem tej yczliwoci na innych (Machinek 2009:1132). Nadprzyrodzona mio siebie, zobowizuje do wytrwaego i cierpliwego rozwijania wasnych talentw. Aktualizacja indywidualnych zasobw potencjalnoci nie jest ostatecznie zapewniona, wymaga wci ponawianego dziaania i kreatywnoci. W pracy nad wasnymi moliwociami, wielkoduszno jawi si jako szczeglny przyjaciel, jako cnota samowychowujca ku dojrzaej czyli niezomnej i staej osobowoci (Olejnik 1999:328-330). Prawo naturalne, przygotowao podoe ewangelicznej mio wasnej, ktra bdc wzorem i miernikiem mioci drugim, nabya status niezbdnoci. Postulat miowania jak siebie komunikuje o pierwszestwie mioci wasnej przed mioci blinich, i chocia si na niej wzoruje, to jej nie dorwnuje. Czowiek, odpowiada przede wszystkim za wasn dusz, dlatego jest zobowizany dy do wasnej doskonaoci (O`Donovan 1980:119-120). Mio bliniego nie moe by praktykowana za cen zaniedbania obowizkw wzgldem wasnego ja (Marcol 2006:7273). Kategoryczno miowania siebie wicej ni drugiego, zdecydowanie sprzeciwia si powieceniu wasnego zbawienia dla zbawienia innych (Woroniecki 1986:1516). Zdaniem w. Tomasza z Akwinu (12251274), miowanie siebie jest typowe dla caego rodzaju ludzkiego. Tak wszyscy ludzie, dobrzy i li, miuj siebie tym, e miuj wasne trwanie (Sth II II, q. 23, a. 7). Intensywno mioci zaley w gwnej mierze od bliskoci kochajcego z dobrem, ktrego pragnie, poniewa kochajcy z wasnym dobrem stanowi jedno 3. Akwinata uwaa, i
Zjednoczenie dwojga w miosnej dynamice, stanowi przyczyn mioci. Czowiek, naturalnie kocha siebie samego i z natury dy do swojego dobra. To, co jest bardziej z czowiekiem zjednoczone, tym bardziej jest kochane. Czowiek pragnc dla kogo dobra, poniewa jest z nim zjednoczony, ostatecznie pragnie dobra dla siebie. A zatem mio wasna stanowi matryc wszelkiej
3
123
Joanna Roda
kady byt kochajcy stanowi w kadym wymiarze dobro dla siebie. Tym samym kada jednostka kocha siebie jako swoje wasne dobro. Istota ludzka, bezwarunkowo kochajc siebie, w naturalny sposb skania si ku wasnemu dobru, a gdy z czym si zjednoczy, to kocha w przedmiot jak siebie samego4. Czowiek bdc ze sob jednoci, kocha siebie znacznie mocniej, ni drugich z ktrymi nie stanowi jednoci, std wniosek, i mio samego siebie, stanowi racj kochania innych. Chrystus nakazujc miowanie blinich, wskazuje na mio wasn jako na miar i wzr kochania innych (Sth II II, q. 26, a. 4)5. Co wicej, zdaniem Akwinaty, przyja take jest odbiciem mioci siebie. Istota ludzka kocha przyjaciela tak jak wasne ja, tu mio siebie staje si praform i rdem przyjani (Sth I II, q. 2, a. 7)6. Poniewa przyja zmierza ku zjednoczeniu, to kada rzecz w stosunku do siebie jest jednoci, ktra znaczy wicej ni zjednoczenie. Std te jak jedno jest pocztkiem zjednoczenia, tak mio siebie samego jest korzeniem przyjani. Tym samym, czowiek moe mwi o przyjani do innych, jeeli traktujemy drugich tak jak siebie (Sth II II, q. 25, a. 4). W perspektywie teologicznej, mio bliniego nigdy nie wystpuje bez mioci wasnej. Biblia, w dogbnym zrozumieniu mioci drugiego czowieka, odsya istot ludzk wanie do mioci siebie. Frontalne ujcie kochania wasnego ja, w wikszoci przypadkw stwarza jednak powane trudnoci. Midzy innymi z tego powodu, etyka i moralno zostaa wyposaona w prawo bycia przewodnikiem wiadomych wyborw i czynw osoby (Rusiecki 2003:64). Promioci. Kady przejaw mioci mona ostatecznie sprowadzi do mioci siebie samego. Por. Barto 2004:170. 4 To co uczestniczy w szczliwoci wiecznej ma by miowane z dwojakiej przyczyny: albo dlatego, e jest z nami jednym, albo dlatego, e towarzyszy z nami w uczestnictwie szczliwoci. Z tego wynikaj dwie rzeczy do miowania: czowiek ma miowa siebie i ma miowa bliniego. Por. Sth II II, q, 25, a. 3. 5 Podstaw mioci siebie jest fakt, i co samo dla siebie jest swoim dobrem. Czyli kocha si to, co si w sobie posiada wanie ze wzgldu na posiadanie tego w sobie. Skoro wszelkie dobro pochodzi od Boga, to kady kto dy do jakiegokolwiek dobra, zawsze w jakiej mierze dy do Boga (Barto 2004:165, 167). 6 Tomasz z Akwinu uwaa, e mio siebie jest wrodzona i cile zwizana z czowiekiem, dlatego jest czym wicej ni przyjani. Czowiek z racji jednoci, jak stanowi, kocha siebie w sposb naturalny, mio wasna jest mioci najgbsz i dlatego stanowi form i korze przyjani. Zdaniem Akwinaty: skoro przyjaciela miujemy z mioci, a wic i samych siebie winnimy miowa z mioci. Por. Sth II II, q. 25, a. 4.
124
blem egoistycznej i szlachetnej mioci wasnej, posiada swoje rdo w naturze samej mioci. Skonno do wywyszania swojego ego, siga upadku pierwszych rodzicw. Grzech pierworodny, ktry by grzechem pychy, zburzy przede wszystkim harmonie z Bogiem, ale take zainicjowa niepoprawne relacje czowieka wzgldem samego siebie. Od tamtej pory pragnienia istoty ludzkiej bywaj narcystyczne, a relacje przesycone podliwoci i pragnieniem dominacji. Zdaniem w. Augustyna (354-430) dusza czowieka tak zostaa stworzona, e nigdy nie przestaje o sobie pamita, rozumie i kocha siebie (Augustyn 1996:445). Sprzeniewierzenie si Bogu sprawio, i dusza z samej swej natury podobna do Boga, stajc si do Niego niepodobna, staje si zarazem niepodobna do samej siebie. To poprzez grzech, mio wasna przybraa postaw opozycji wzgldem mioci Boga. A skoro prawd jest, i chrzecijaska mio siebie jest mioci w Bogu i dla Boga, to tym samym, swoj dusz naley miowa jako co Boego, co Bg stworzy na swoj chwa i co powinno u kresu ycia, powrci do swego Stwrcy (Woroniecki 1986:58). Radykalny imperatyw zawarty w sformuowaniu kochaj bliniego jak siebie samego, uwzgldnia konkretne wytyczne, co to relacji midzy ludmi. Pismo wite nie nakazuje kocha bliniego zamiast siebie, ale jak siebie. Z punktu widzenia psychologii rozwoju mio wasna jest warunkiem wstpnym, oraz kryterium postpowania z blinim. Zaburzony obraz siebie uniemoliwia yczliwe postrzeganie drugich; niekochany, nie potrafi kocha. Wspodczuwanie, warunkuje poprawne relacje spoeczne, oraz akceptacj innych. Empatyczna umiejtno chroni przed oziboci lub narcystyczn patologi (Funke 1993:424). Autentyczne przyjcie siebie, jest pierwszym etapem w rzeczywistym poznaniu i zrozumieniu drugiego czowieka. Stosunek do siebie, okrela wszelk yciow sytuacyjno. Mio wasn cechuje wasne poczucie godnoci, zaufanie i wiar w siebie. Zdrowa mio wasna wyznacza szacunek wzgldem drugiego, otwiera czowieka na wiat. (Arendit-Dziurdzikowska 2007:70 71). Poczucie szeroko rozumianej satysfakcji egzystencjalnej wspomaga kreowanie silnego ego (Kreppold 2007:25). Samoakceptacja jest pozytywn odpowiedzi wobec stwrczej woli Boga, ktry stwarzajc jednostk wanie tak a nie inn nigdy si nie myli. Stosunek do siebie wyznacza mio nadprzyrodzona, dziki niej naturalne pragnienie samorealizacji zostaje uszlachetnione (Kostecki 1983:224). Punktem wyjcia pozostaje wic nabycie wiedzy koniecz125
Joanna Roda
nej do moralnej mioci wasnej, jak rwnie pewnej sprawnoci egzystencjalnej, ktra znamionuje przyjcia siebie niejako z caym zasobem potencjalnoci i monoci. Autentyczna mio siebie, jest zalena od pozytywnego obrazu swojej osoby, od akceptacji wasnej tosamoci. Odkrycie siebie i wychylenie ku drugim umoliwia czynn samorealizacj w dialogu z Bogiem i blinim. W momencie, gdy jednostka zaakceptuje wasne ja, jest w stanie sta si prawdziwie bezinteresowna i wolna od samej siebie (ODonovan 1980:40). Istota ludzka, ktra nie darzy siebie mioci, skazuje wasn osob na bycie egoist. Poszukujc wasnej tosamoci, ca uwag skupia wycznie na sobie, lekcewac lub cakowicie nie dostrzegajc innych. Kompletne zaabsorbowanie sob uniemoliwia zauwaenie drugich. Nakaz miowania bliniego jak siebie, nie moe by rozumiana samolubnie, poniewa oznaczaoby to znieksztacenie i przeciwiestwo miosnego dialogu. Powinno otoczenia trosk wasnego ja nie jest tosama z egoizmem i egocentryzmem. Rne formy patologii mioci siebie, czsto zwizane s z utrat poczucia wasnej godnoci, z nisk samoocen lub wewntrznym cierpieniem, ktrego czowiek dowiadczy w dziecistwie lub w modoci (Szymoow 2000:175). W refleksji teologiczno-moralnej istnieje mio siebie, ktra jest dobra, i taka, ktra jest za. Ta ostatnia jest samouwielbieniem, umiowaniem wycznie swojego ego, i taki typ mio siebie, stanowi zarzewie wszelkiego grzechu: egzemplifikuje nieprawd bycia. Nieuporzdkowana mio wasna jest uwodzicielk wszelkich namitnoci, orodkiem wszelkiego mylenia, chcenia i dziaania jedynie dla wasnej przyjemnoci i osobistych korzyci. Bdna interpretacja mioci wasnej widzi w kochaniu siebie spenianie indywidualnych ycze. Taka postawa przybiera form opozycji w autentycznym miowaniu siebie. Szlachetna mio wasna znamionuje ofiar i samodyscyplin (Breemen 2001:17-18). Kochanie siebie, ktre skania si ku innym, przynosi temu ktry kocha pewn wsplnot, w ktrej on sam si realizuje i moe pozna sens ycia. Uszczliwia czowieka i wypenia jego tsknot sam fakt bycia zwizanym z innymi (Rotter 1976:443). Wraliwo na wasne pragnienia, cz si w sposb naturalny z przykazaniem mioci, ktre warunkuje kochania innych jak siebie. Znamionuje take wraliwo na penienie woli Boga, ktra nierzadko bywa niezrozumiaa lub niewygodna. Pomimo, i szlachetna mio wasna jest wymagajca
126
i trudna, to podjcie wysiku przybliania si do chrzecijaskiego ideau, jest najlepszym sprawdzianem autentycznej troski o wasne ja. Ostateczn postaw mioci do siebie samego, jest niepodwaalny fakt, e Bg pokocha czowieka mioci pierwsz, wierna i nieodwoaln. Przyj siebie z Bo mioci, to stawia sobie wymagania, to wci si rozwija. Bdem pozostaje praktyka, ktra preferuje patrzenia na siebie jedynie w pozytywnym, albo negatywnym wietle. Dojrzaa mio, postrzega ja w prawdzie, przybiera racjonaln miar wzgldem godziwych jak i negatywnych czynw (Dziewiecki 2001:56). Biblia nakazujc mio siebie, nie postuluje utraty, czy nienawici wasnej osoby. Pismo wite zaleca kocha drugich nie mniej ale i nie wicej. Stosunek wzgldem wasnego ja i innych winien by roztropny i wywaony. Zgoda na cae wyposaenie swojej osobowoci, zarwno talentw jak i wad, znamionuje kochanie siebie niejako w caoci (Dodziuk 2002:19). Przyzwolenie na wasn sabo czy uomno, wyzwala ja z wewntrznych i zewntrznych presji, umoliwia take przeoenie wspaniaomylnoci wzgldem uchybie blinich (Schoenebeck 1994:4043). Zdaniem Benedykta XVI, jedynie owe TAK, ktre zostaje czowiekowi dane przez jakie TY, czyni zdolnym do wypowiedzenia z wasnej strony, rwnie wypowiedz TAK, wraz z owym TY i w owym TY, bo wasne ja realizuje si poprzez TY (Ratzinger, Benedykt XVI 2005:111). Istnieje cisy zwizek pomidzy mioci siebie i bliniego, wrcz obie formy mioci wzajemnie si warunkuj. Szacunek wzgldem osoby ludzkiej znamionuje traktowanie kadego bez wyjtku za drugiego siebie (KDK 27; KKK 1931).W teologicznym spojrzeniu, mio wasna moe realizowa si tylko w jeden sposb wychodzc ku drugiemu. Jeli ten warunek nie zostanie speniony i czowiek skoncentruje si na wasnym ego, to sam skazuje siebie na unicestwienie (Rmelt 1976:677683). Narcystyczne skonnoci deformujce dialog osobowy, doprowadzaj do relacji, ktre staj si powierzchowne i konfliktowe zarwno w yciu zawodowym, spoecznym jak i prywatnym (Cantelmi, Orlando 2007:106). Uwikanie si czowieka jedynie we wasne upodobania paradoksalnie skazuj zapatrzonego w siebie na autodestrukcj egzystencjaln. Chorobliwe zaabsorbowanie sob uniemoliwia wyjcie ku drugim, a tym samym skazuje wasn samoaktualizacj na niepowodzenie. Chrzecijaska powinno mioci wasnej, obliguje kad jednostk do nabywania poprawnej sprawnoci kochania siebie poprzez ascez i samodyscypli127
Joanna Roda
n. Chocia pozyskanie adu egzystencjalnego oraz nabycie umiejtnoci uporzdkowanych relacji interpersonalnych pozostaje procesem na cae ycie. Tym niemniej cige pozyskiwanie dowiadczenia i nabywanie wikszych sprawnoci w dialogu, pozwala trafnie ocenia sytuacje yciowe, wsppracowa z innymi i peni wol Boga (ODonovan 1980:40). Mio wasna przestaje by mioci praw, dopiero wtedy, gdy dokonuje si ze szkod dla innych, przestaje by godziwa, gdy niszczy wsplnot i rani uzasadnione roszczenia drugich (Rotter 1976:444). Docelowo przykazania mioci jasno okrela kierunek i granice. Kochajc wycznie Stwrc, czowiek staje si obudnikiem, gdy skupia si jedynie na blinim, hoduje filantropii, jeeli faworyzuje wycznie siebie, wzmaga swj egoizm. Szlachetn mio wasn, znamionuje dojrzao postaw i umiejtne wywaenie proporcji tych trzech aspektw (Klimaszewski 2005:111). Ewangeliczna mio siebie, aby moga pozosta szlachetn, jest niejako skazana na wyrzeczenie i obumarcie sobie. W kontekcie chrzecijaskiej duchowoci, bycie sob i realizacja siebie oznacza podjcie egzystencjalnego wyzwania przekraczania wasnego ja odejcia od siebie. Ta chrzecijaska specyfika, warunkuje zatracenie wasnej osoby dla drugich. Tylko bezinteresowne oddanie siebie blinim, umoliwia autentyczne wykorzystanie wasnego ycia w ktrym istota ludzka poprawnie kocha siebie samego (Fonk 1993:425). Konieczno wyjcia poza siebie i utrata siebie, nie wyklucza autentycznego przyjcia swojego ja, wrcz stanowi podoe na ktrym czowiek siebie znajduje i miuje. Z drugiej jednak strony, kochanie bliniego jak siebie, znamionuje afirmacj swojego istnienia, ta zgoda na siebie stanowi miar i podaje ksztat mioci drugich. Ludzie, ktrzy yj w niezgodzie z samym sob, sami uniemoliwiaj sobie postrzegania bliniego w prawdzie. Ta niech do siebie, ta niemono przyjcia siebie i pojednania si ze sob, jest zupenie czym innym, ni to tracenie siebie i zaparcie, ktrego wymaga Pan. Kto siebie samego nie kocha, ten nie bdzie mg kocha bliniego. Nie bdzie mg przyj bliniego jak siebie, bo yje w konflikcie ze sob. Tym samym egoizm i prawdziwa mio wasna, nie tylko nie s identyczne, ale si wykluczaj. Egoizm, jest czsto owocem wewntrznego rozdarcia i pochodzi z prby stworzenia innego ja, podczas gdy prawdziwa relacja do ja wyrasta z wolnoci do siebie. J. Ratzinger uwaa, e mona to okreli jako antropolo128
giczne koo: w takiej mierze w jakiej kto poszukuje samego siebie i chce si urzeczywistni, jest wic cakowicie skoncentrowany na sukcesie i na samospenieniu. Wtedy staje si obcy wobec samego siebie, dranic wasne ja traci siebie, bo nie jest w stanie zaspokoi siebie. Rozbija si na tysic postaci, a na koniec pozostaje mu tylko ucieczka od samego siebie. Ta niezdolno wytrzymania z samym sob, staje si ucieczk w naogi lub inne formy egoizmu (Ratzinger, Benedykt XVI 2005:108.110111). Wyrazisto kochania wasnego ja w Chrystusie egzemplifikuje z jednej strony wymagania i samodyscyplin, sigajc nawet a do oddania ycia, z drugiej strony tej surowoci towarzyszy miosierdzie i wspaniaomylno wzgldem swojej osoby. Logika chrzecijanina zakochanego we wasnym ja winna by analizowana jedynie w perspektywie Ewangelii. Zaparcie si siebie nie moe by postrzegane jako zaprzeczenie wasnej wartoci, powinno raczej wyznacza kierunek stanowczemu nie wszelkim skonnociom egocentrycznym. Wolno w miowaniu siebie, ktr postrzega si jako moralny idea bezinteresownoci, nie moe by rozumiana jako pogardzanie sob lub negowanie wasnej indywidualnoci. Taka postawa winna by raczej postrzegana jako gotowo rezygnacji z wasnych dbr, zyskw, czy wrcz ycia, ze wzgldu na wsplnot i wysze dobra (J 15.13; Rotter 1976:444). Kocha siebie roztropnie to przekracza wasne ja, ktre nie boi si samounienia i dowiadcze przynoszcych cierpienie. Nauka Jezusa wzywa ku uwolnieniu siebie z egoistycznych pokus, skania ku gotowoci heroicznego oddania. Naladowanie Chrystusa w postawie bezinteresownoci, wskazuje na potrzeb ukrzyowania mioci wasnej, na wymg pokonywania saboci i maoci skaniajcych do grzechu i pokus zapltania wok wasnego ja (Funke 1993:424). Zdaniem Hansa Urs von Balthasara (19051988), czowiek zosta stworzony nie po to, aby si ogranicza, lecz po to by umarszy dla siebie nalec do Chrystusa, z Nim posiad wszystko (Balthasar 1991:79). Mio wasna jest godna, gdy jej postpowanie wyznacza rozsdek i wiara, jej szlachetno krystalizuje si w podjtym trudzie neutralizacji uchybie moralnych. Wane jest, aby kochanie siebie nie bazowao na silnych emocjach, na burzliwych namitnociach. Realne przyjcie wasnej osoby wymaga umiejtnoci bycia askawym dla siebie, oraz swoistej sprawnoci wybaczania sobie. Literatura psychologiczna podaje, e poprawne relacje z wasnym ja, wprowadzaj wewntrzn harmoni i rwnowag, sys129
Joanna Roda
tematyczna i jakociowa uwaga nad sob uatwia dojrzae i odpowiedzialne istnienie (Padovani 1997:5760). Chrzecijanin kochajcy siebie jest ukierunkowany na wypenienie swojego, danego przez Boga powoania, i wanie to samo spenianie jest jednoczenie chwa Bo. Wszystkie inne dobra oceniane i uywane s wedug miary denia ku wasnemu zbawieniu i wiecznej szczliwoci (Hrmann 1976:1418). Wszelkie starania i aspiracje, ujawniaj konkretne ja w realizacji indywidualnej misji, gdzie nikt nikogo nie moe zastpi. Kady czowiek jest niezbdny w swoim istnieniu, tu jednostka jest poniekd zdeterminowana osobistym byciem (Carr 1991:89). Czowiek, stworzony na obraz i podobiestwo Boga, wyposaony w godno, rozum i wol, otrzyma do dyspozycji czas ziemskiej egzystencji, oraz indywidualn przestrze historyczno spoeczn w celu wypracowa najlepszej wersji samego siebie. Czynic wasne ja osobistym zarzdc, w duej mierze naraony jest na trud balansowania pomidzy egocentryzmem a szlachetn mioci wasn. Gwarantem chrzecijaskiej samorealizacji, jest moralna mio wasna, ktra postuluje kochanie siebie zarwno w boskim, jak i w ludzkim wymiarze. Tym samym kochanie siebie w Chrystusie polega na postrzeganiu wasnej nie podwaalnej, cudownoci nie tylko w mioci ale i w prawdzie.
WYKAZ SKRTW
KDK Konstytucja duszpasterska o Kociele w wiecie wspczesnym Soboru Watykaskiego II Gaudium et spes, 7.12.1965 [w:] Sobr Watykaski II: Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, Pozna 2002, 526606 KKK Katechizm Kocioa Katolickiego, Pozna 1994 Sth Suma Teologiczna [w:] Tomasz z Akwinu (1967)
BIBLIOGRAFIA TEKSTW CYTOWANYCH
Arendit-Dziurdzikowska R. (2007), Kocha siebie, Zeszyty Karmelitaskie, 2007, nr 1, 7073 Augustyn (1989), O nauce chrzecijaskiej, tum. J. Sulowski, Warszawa 1989 Augustyn (1977), O Pastwie Boym, t. 1, tum. W. Kornatowski, Warszawa 1977 Augustyn (1996), O Trjcy witej, tum. M. Stokowska, Krakw 1996 Balthasar von H. U. (1991), W peni wiary, tum. J. Fenrychowa, Krakw 1991
130
Barto T. (2004), Tomasz z Akwinu teoria mioci: Studium nad komentarzem do ksigi O imionach Boych Pseudo Dionizego Areopagity, Krakw 2004 Benedykt XIV (2007), Mittwochskatechese Johannes der Theologe (9.08.2006) [w:] Bleibt in meiner Liebe.Katechesen ber die Apostel, Freiburg Basel Wien 2007, 98 103 Bernard z Clairvaux (2000), O miowaniu Boga [w:] tene, O miowaniu Boga i inne traktaty, tum. S. Kietyka, Pozna 2000, 2163 Breemen van P.G. (2001), Dowiadczenie mioci Boga rdem autentycznej mioci siebie [w:] H. Macho (red.), Co zabra ze sob? Refleksje, wskazwki i uwagi pomocne do odprawienia i kontynuacji wicze duchowych w. Ignacego Loyoli, Krakw 2001, 1632 Cantelmi T. Orlando F. (2007), Przekroczy narcyzm, tum. W. Cichosz, Krakw 2007 Carr D. (1991), Educating the virtues, London 1991 Dodziuk A. (2002), Pokocha siebie i zacz y inaczej, Warszawa 2002 Dziewiecki M. (2001), Pokocha samego siebie mioci Chrystusa, Katecheta, 2001, nr 5, 5357 Fonk P. (1993), Selbstlosigkeit [w:] Lexikon fr Theologie Und Kirche, Band. 9, Freiburg 1993, 425 Funke D. (1993), Selbstliebe [w:] Lexikon fr Theologie Und Kirche, Band 9, Freiburg 1993, 424425 Gilson E. (1958), Duch filozofii redniowiecznej, tum. J. Rybat, Warszawa 1958 Grn A. (2002), Dowiadczy Boga caym sob, tum. J. Dudek, Krakw 2002 Hrmann. K (1976), Selbstliebe [w:] K. Hrmann (red.), Lexikon der christlichen Moral, Innsbruck 1976, 1417 1419 Klimaszewski S. (2005), Najwiksza jest mio, Etyka na co dzie, Warszawa 2005 Kostecki R. (1983), Tajemnica wspycia z Bogiem, Warszawa 1983 Kreppold G. (2007), Samorealizacja czy wyrzeczenie si siebie, tum. K. Markiewicz, Pozna 2007 Langkammer H. (1977), Ewangelia wedug w. Marka, Pozna 1977 Machinek M. (2008), Mio wasna: Aspekt teologiczny [w:] S. Wilk (red.), Encyklopedia Katolicka, t. 12, Lublin 2008, 11321133 Madre F. (2008), Kocha samego siebie: Wprowadzenie do ycia mistycznego, tum. M. Szmagliska, Pozna 2008
131
Joanna Roda
Marcol A. (2006), Afirmacja wasnego Ja jako zadanie moralne [w:] tene, W krgu wartoci chrzecijaskich, Opole 2006, 6980 ODonovan O. (1980), The problem of self-love in St. Augustine, New Haven 1980 Olczyk M. (2006), Czy mona nakaza mio? Imperatywny charakter przykazania mioci: Uwagi na marginesie Deus caritas est [w:] D. Bryla. J. Troska (red.), Teologia i moralno, Deus caritas est, t. 1, Pozna 2006, 4961 Olejnik S. (1999), Teologia moralna ycia osobistego, Wocawek 1999 Otowski J. (2000), Prawo mioci w wietle rozumu, objawienia i religii, Londyn 2000 Padovani M. H. (1997), Uleczy zranione uczucia. Jak przezwycia trudnoci yciowe, tum. A. KoziarzGodula, Krakw 1997 Pismo wite Starego i Nowego Testamentu (2000), wyd. 5, Pozna 2000 Ratzinger J. Benedykt XVI (2005), Auf Christus Schauen. Einbung in glaube, hoffnung, liebe, Freiburg 2005 Rotter H.(1976), Liebe [w:] K. Hrmann (red.), Lexikon der christlichen Moral, Innsbruck 1976, 439-446 Rmelt J. (1976), Selbstverwirklichung [w:] K. Hrmann (red.), Lexikon der christlichen Moral, Innsbruck 1976, 677-683 Rusiecki M. (2003), Wymagajca mio siebie, ycie Duchowe, 2003, nr 33, 6166 Schneider G. (1992), Jesusberlieferung und Christologie, Leiden 1992 Schoenebeck H. (1994), Kocham siebie takim jakim jestem: Droga od nienawici, bezsilnoci i egoizmu ku mioci wobec samego siebie, tum. I. Paczakiewicz, Krakw 1994 Snackenburg R. (1963), Neutestamentliche Teologie, Mnchen 1963 Szymoow J. (2000), Narcyzm jako syndrom zaburze osobowoci wspczesnego czowieka [w:] J. Makselon, B. Soiski (red.), Czowiek przeomu tysiclecia: Problemy psychologiczne, Krakw 2000, 171-180 Tomasz z Akwinu (1967), Suma teologiczna: Mio, t. XVI (2 2.qu.23 46), tum. A. Gaewski, Londyn 1967 Trobisch W. (2005), Pokocha siebie, tum. R. Malinowski, Czstochowa 2005 Woroniecki J. (1986), Katolicka etyka wychowawcza, t. 2, cz. 2, Lublin 1986
132
Boena Prochwicz-Studnicka
U RDE NARCYZMU GRUPOWEGO W WIECIE ARABSKO-MUZUMASKIM*

Islam bdc wic religi pierwotn jest rwnie ostatni z religii i wanie ze wzgldu na t cech szczegln staje si nie tylko religi jako tak, lecz wyjtkow religi, ktr naley zaakceptowa i ktr naley si kierowa (Nasr 1988:36).
Na wstpie naleaoby zaznaczy, e poddawanie naukowej analizie w jakimkolwiek aspekcie wskazanego obszaru kulturowo-cywilizacyjnego przysparza niemao trudnoci, gdy islam nie jest i nie by w swojej historii tworem jednolitym. Nie istnieje bowiem jeden orodek kierujcy, ktry weryfikowaby rozmaite koncepcje prawno-teologiczne i czuwa nad czystoci doktryny1, cho niewtpliwie w wiecie islamu sunnickiego, do ktrego odnosz si ponisze rozwaania, uczeni z uniwersytetu al-Azhar ciesz si niekamanym autorytetem. Na przestrzeni historii rozmaite ugrupowania dyskutoway problemy natury teologicznej, prawnej czy filozoficznej, a goszone pogldy czsto stay z sob w sprzecznoci. Dyskurs prawno-teologiczny, a nawet filozoficzny nie by wolny od polityki. Na wypracowywanych w tej materii twierdzeniach i pogldach ciyo pitno praktycznej (politycznej) dziaalnoci ich twrcw. Ponadto po* Serdeczne podzikowania chciaam skierowa do Jolanty Bubki, ktrej uwagi, zwaszcza z zakresu psychologii narcyzmu zbiorowego, byy dla mnie bardzo pomocne przy podejmowaniu decyzji o ostatecznym ujciu tematu. 1 Naley wiedzie, e islam wypracowa podstawy wiary, ktrych podwaenie jest rwnoznaczne z porzuceniem religii, a take obowizki o prawnie okrelonym rycie, ktrych wykonywanie wiadczy o przynalenoci do gminy muzumaskiej. Niemniej jednak ju zasady i sposoby wypeniania tych obowizkw rni si od siebie w zalenoci od szkoy prawniczej.
133
Boena Prochwicz Studnicka
dziay pomidzy poszczeglnymi dziedzinami wiedzy w islamie (gwnie pomidzy prawem i teologi) nigdy nie byy wyrane, a przyczyn naley szuka przede wszystkim w charakterze prawa muzumaskiego, ktre bdc uznane za prawo objawione przez Boga ustala i reguluje stosunki nie tylko pomidzy ludmi, ale take pomidzy czowiekiem a Bogiem. Islam zrodzi si wrd plemion zamieszkujcych centralne ziemie Pwyspu Arabskiego, Objawienie Boga goszone byo przez proroka Muammada w jzyku arabskim (na tej podstawie w kulturze islamu nastpia sakralizacja tego jzyka). Dlatego te do dzisiaj wpyw Koranu na arabsk umysowo jest bezsprzecznie najsilniejszy, za w perspektywie caego wiata islamu Arabowie wydaj si by elementem najbardziej zachowawczym. Mimo sporw toczonych przez badaczy wok problemw tosamoci arabskiej, czy definicji kultury arabskiej, sami Arabowie mwi o poczuciu jednoci, a podstawowym punktem odniesienia swojej kultury czyni religi i jzyk2. Dlatego te postawy narcystyczne3, ktre jak zostanie to pokazane s motywowane religijnie, najwiksz si i wyrazisto zyskuj w perspektywie arabskiej. Zacz naley od symptomw arabsko-muzumaskiego zbiorowego narcyzmu we wspczesnym wiecie w charakterystycznych dla jego manifestacji aspektach: wobec otwartej wrogoci, ale i samego istnienia Innego i ewentualnej z nim komunikacji, a to w bezporednim zwizku z samoocen. Narcyzm grupowy przejawiajcy si wysokim stopniem nietolerancji wobec innoci, w tym wobec odmiennego systemu aksjologicznego, powinien by rozpatrywany w szerszym kontekcie wykorzystywania religii jako sposobu unikania niepewnoci (tj. zmniejszania poziomu niepokoju i poczucia zagroenia wobec sytuacji nowych i niepewnych). W klasyfikacji kultur narodowych G. Hofstedego Arabowie uzyskali redni wskanik unikania niepewnoci, co oznacza midzy innymi uznawanie szeroko rozumianej innoci za rzecz niebezpieczn, ktr naley przeksztaci (pozbawi cech innoci), unika, a nawet w skrajnych przypadkach zniszczy. Naley take pamita, e wysoki wskanik niepewnoci w danym spoeczestwie jest pozytywnie skorelowany z wysokim wskanikiem kolektywizmu, gdzie dobro grupy ma warto nadrzdn wo2 3
Dziekan 2008:14; Patai 1983:12-15; Hamady 1960:17-22. W niniejszym opracowaniu wykorzystano frommowskie ujcie zjawiska narcyzmu grupowego.
134
U rde narcyzmu grupowego w wiecie arabsko-muzumaskim
bec dobra jednostki, a rozrnienie na my i oni jest bardzo wyrane (szerzej Hofstede 2000:175-214). Nieufnym, podejrzliwym wobec otoczenia dawnym pustynnym nomadom, islam jako system kontrolujcy kad sfer ycia, przynis stabilizacj i poczucie bezpieczestwa. Reakcj na rzeczywisty czy wyimaginowany zamach na muzumask wsplnot, ktrego narcystycznie, urojeniowo dopatruje si ona nawet w jednostkowych przejawach wolnoci sowa, myli czy sumienia, jest lk napdzany agresj. Przykadw jest wiele. Szerokim echem wrd zachodnich orientalistw odbi si przypadek egipskiego myliciela i interpretatora Koranu, Na^ra mida Ab Zayda (ur. 1943). W 1994 roku wadze Uniwersytetu Kairskiego odmwiy nadania uczonemu tytuu profesora, uznajc jego prace za obraz wiary. Prbowa on podda naukowej analizie tekst Koranu. Nastpnie sd egipski uniewani maestwo Ab Zayda na podstawie oskarenia o apostazj (ilhd)4. Orzek, e prawowita muzumanka nie moe duej pozostawa w zwizku z niewiernym. Organizacja Egipski Dihad Islamski ogosia, e Ab Zayd powinien zosta zabity jako odstpca od wiary. W 1995 roku wraz z on opuci Egipt i zamieszka w Europie. W 1985 roku zosta powieszony sudaski poeta, uczony i polityk za wygaszanie pogldw niezgodnych z oficjaln wykadni islamu. Jego ksiki spalono. W okresie ksztatowania si islamu karanie mierci za apostazj miao swoje uzasadnienie w obronie spoecznoci muzumaskiej (ksztatujca si gmina muzumaska moga ulec osabieniu w sytuacji odchodzenia od niej byych wiernych). Dzi uzasadnienie to ma charakter anachroniczny (Nasalski 2006:111-112). Jest przejawem agresji obronnej wypywajcej ze zranionego narcyzmu. Jak uj to Claude Lvi-Strauss (1992:402):
Muzumanie nie uwiadamiaj sobie swojej nietolerancji, gdy ci, ktrzy s za ni odpowiedzialni, jeeli nie zawsze usiuj w sposb brutalny doprowadzi innych do uznania swej prawdy, s (i to jest jeszcze groniejsze) niezdolni do znoszenia innych jako innych. Jedynym sposobem uchronienia si przed zwtpieniem i upokorzeniem jest dla nich sprowadzenie do nicoci niewiernego, jako dajcego wiadectwo odmiennej wierze i odmiennemu rodzajowi ycia.
4
Szerzej na temat apostazji w islamie zob. Peters, de Vries 1976-1977:1-25; Nasalski 2006:101123.
135
Nie chodzi jednak wycznie o postaw nietolerancji i braku akceptacji wobec czonkw wasnej spoecznoci, ktrzy wiadomie odstpili od islamu, bd zostali o to (czsto niesusznie) posdzeni, ale take o tak postaw wobec wszystkich innych, ktrzy nale do wiata nie-my5. Mona to zaobserwowa na przykadzie stanowiska wspczesnego wiata arabsko-muzumaskiego wobec niemuzumanw, gwnie chrzecijan spoza ich wasnego terytorium, tych otwarcie do nich nastawionych, na arenie midzynarodowej. Stanowisko to nie jest jednoznaczne. W zalenoci od stopnia radykalizacji muzumaskich rodowisk, zasadniczo mona wyrni trzy postawy wobec propozycji dialogu midzyreligijnego (a raczej midzykulturowego)6. Wedug pierwszej, the Quranic approach, dialog z chrzecijanami jest moliwy tylko wwczas, gdy ci przyjm prawd o ostatecznym Objawieniu koranicznym oraz zaakceptuj swoje miejsce w hierarchii wierzcych jako ahl al-kitb, czyli ludzie Ksigi, ktrzy w historii islamu mieli z reguy, jak pisze Zaborski (2004:24), status obywateli drugiej kategorii poddawanych rnym formom zalegalizowanej dyskryminacji. Drugie stanowisko, the ideological approach, widzi dziaania chrzecijan wycznie jako motywowane ideologicznie. Chrzecijanie nie szczdz wysikw w kierunku szerzenia chrzecijastwa w wiecie muzumaskim, wspierajc jednoczenie polityczne interesy Zachodu. Podejmowane dziaania maj w swoim zamierzeniu zniszczy islam. Dialog jest zatem niemoliwy. Mona go rozumie jedynie w wymiarze walki o prawd na poziomie teologicznym. Trzecie stanowisko, the irenic approach, podkrela moliwo, ale i konieczno dialogu, wynikajc ze wsplnej idei monoteistycznej czcej islam, judaizm i chrzecijastwo. Jedynie ta ostatnia postawa aspiruje do miana dialogu, jednak jest to postawa charakterystyczna dla elit intelektualnych, uczestniczcych w bilateralnych spotkaniach, midzynarodowych konferencjach i sympozjach, postawa obejmujca swoim zasigiem niewielki procent caego spoeczestwa arabskiego. A zatem, mimo pojedynczych i z pewnoci wanych gosw dcych do dialogu kultur, przewaa postawa przeceniajca wasny wkad w dialog, postawa roszczeniowa, nieprzyjazna a nawet wroga.
5
Dzieje si tak nierzadko wewntrz muzumaskich spoecznoci, w ktrych odnotowuje si wspczenie niemao przypadkw przeladowania chrzecijan. 6 Typologia postaw za: Rudolph 1999:304.
136
Jaskrawym przejawem muzumaskiego narcyzmu jest reakcja na obraanie jego religijnych symboli. We wrzeniu 2005 roku duski dziennik JyllandsPosten opublikowa dwanacie karykatur proroka Muammada i zamieci je jako dodatek do artykuu powiconego wolnoci prasy. Ju dwa tygodnie pniej incydent ten nabra charakteru wydarzenia. W Kopenhadze doszo do pokojowej demonstracji okoo 5 tysicy muzumanw. Zaraz potem jedenastu ambasadorw z pastw muzumaskich bezskutecznie domagao si spotkania z duskim premierem, po czym przekazao spraw w rce Ligii Arabskiej i Organizacji Konferencji Islamskiej. Gos zabrali take duchowi przywdcy wiata islamu, tacy jak rektor Uniwersytetu al-Azhar w Kairze, Sayyid Muammad a-anw, Wielki Mufti Arabii Saudyjskiej, Abd al-Azz a-ay, profesor Uniwersytetu w Katarze, Ysuf al-Qaraw, Egipcjanin zwizany z radykalnym ugrupowaniem Braci Muzumanw, posiadajcy swj program w telewizji al-azra, jednej z najpopularniejszych stacji na Bliskim Wschodzie. Wszyscy oni wezwali do zastosowania rodkw karnych wobec duskiego dziennika. Zaistniaa sytuacja zmusia rzdy pastw arabskich do zajcia stanowiska. Arabia Saudyjska odwoaa swojego ambasadora w Kopenhadze, Libia zamkna tam swoj misj dyplomatyczn, jordascy parlamentarzyci uchwalili rezolucj zobowizujc krla do odpowiedzi na zaistnia sytuacj (Andersen 2007:12). W bliskowschodnich meczetach rozlegy si wezwania do bojkotu duskich produktw. W Internecie pojawiy si publikacje wzywajce do protestw. Redakcja gazety otrzymywaa coraz wicej faszywych alarmw o zamachach bombowych, redaktorom Jylland Posten, a take samym autorom karykatur groono mierci. Na grudniowym szczycie Organizacji Konferencji Islamskiej w Mekce jednogonie przyjto owiadczenie o nastpujcej treci: Niepokoi nas rosnca nienawi do islamu i jego wyznawcw. Potpiamy niedawne zhabienie Proroka Mahometa w mediach niektrych krajw. Wolno sowa jest pretekstem do obraania religii. (Szczyt w Mekce rozpocz awantur o karykatury 2008). W styczniu 2006 roku podoono ogie pod dusk ambasad w Damaszku, dzie pniej w biurze ambasady w Bejrucie. W wielu miejscach w wiecie islamu dochodzio do demonstracji, gwatownych wystpie, a nawet zamieszek. Mimo e istniej podejrzenia, jakoby sprawa karykatur miaa nabra charakteru skandalu midzynarodowego (midzycywilizacyjnego) dziki celowym dziaaniom, gwnie ze strony Ab Labana, imama z kopenhaskiego meczetu, kieruj137
cego tamtejszym Muzumaskim Centrum Kulturalnym (Zawadzki 2008), jednak reakcja wiata muzumaskiego bya zbyt gwatowna, nieproporcjonalnie wysoki poziom agresji nosi znamiona narcystycznej wciekoci. Jak pisze E. Fromm (2008:224-225), zranienie narcyzmu grupowego, ktre moe nastpi poprzez naruszenie dobra grupy, czy to rzeczywiste, czy imaginacyjne, zawsze wywouje gwatown reakcj obronn: Istnieje wiele historycznych przykadw sytuacji, w ktrych obraza symboli narcyzmu grupowego bya przyczyn gniewu graniczcego z obdem []. Zraniony narcyzm mona wyleczy tylko wwczas, kiedy oszczerca zostanie zniszczony, i w ten sposb obraza narcyzmu odczyniona (Fromm 1999:82-83)7. Zbyt gwatowna emocjonalna reakcja na krytyk czy porak, a take odwrotnie, na sukces czy zwycistwo, jest kolejn, charakterystyczn cech dla postawy narcystycznej. Emocjonalny odzew wiata arabsko-muzumaskiego na dwie wojny arabsko-izraelskie, trzeci (tzw. wojn szeciodniow rozpoczt 5 czerwca 1967 roku) i czwart (tzw. padziernikow, ktra wybucha 6 padziernika 1973 roku) moe stanowi tu dobr egzemplifikacj. W przypadku wiata arabskiego taka reakcja ma, podobnie jak w przypadku postawy wobec innoci, zoon przyczyn. Spoeczestwa kolektywistyczne, do ktrych z pewnoci zaliczy naley spoeczestwo arabskie, to jednoczenie kultury wstydu. rdem wstydu nie jest konkretne zachowanie, ale to, e zaistniao ono w wiadomoci innych (Hofstede 2000:110). Kluczow wartoci w kulturze wstydu jest honor (jednym z wielu jego przejaww jest umiejtno obrony przed wrogiem, odwaga, mstwo i waleczno). Oznacza to, e honor, ktry zosta utracony (utrata twarzy), musi zosta odzyskany poprzez rozumiane dosownie lub w przenoni zniszczenie samego rda haby (odzyskanie twarzy). Utrata czy te odzyskanie twarzy w kolektywistycznej kulturze arabskiej dotyka nie tylko jednostki, ale obejmuje ca grup (rodzin, spoeczestwo, nard), ktrej jednostka jest czonkiem (szerzej Patai 1983:90-94, 101-106). Ponadto naley take pamita o skonnoci Arabw do silnej emocjonalnej reakcji na otaczajc rze7
W wiecie arabskim niekoniecznie musi doj do spenienia pogrek czy da, gdy samo wyartykuowanie zamiaru zrobienia czego sprawia, e wewntrzna presja wykonania konkretnych dziaa jest ju duo mniejsza (zwaszcza jeli wypowied bya powtarzana, a sprawa, ktrej dotyczya, wyolbrzymiona). Nie jest to problem zwizany z rozdwikiem pomidzy czynem a sowem, ale z psychologicznie uwarunkowan substytucj czynu (Patai 1983:60, 65).
138
czywisto, w tym take na popadanie w skrajnoci, co znajduje odzwierciedlenie midzy innymi w swoistej retoryce (szerzej Patai 1983:49-59, 156-162; Hamady 1960:43-54). We wspczesnym wiecie konflikt arabsko-ydowski trwa nieprzerwanie od momentu, kiedy Wielka Brytania jako pierwsza wyrazia poparcie dla idei utworzenia w Palestynie ydowskiej siedziby narodowej.8 Do dzisiaj znakomita wikszo Arabw uwaa Izrael za ciao obce w sercu arabskiej ziemi ojczystej (Patai 1983:314), a pokonanie ydw i odzyskanie utraconych terenw przez Palestyczykw traktuje si nie tylko w kategoriach imperatywu politycznego, ale take obowizku religijnego. Wzajemna wrogo i nieprzejednanie wydaj si cakowicie zagusza wszelkie prby poszukiwania rozwiza w zakresie pokojowego wspistnienia9. 6 czerwca 1967 Izrael uderzy na Egipt, Syri i Jordani. Odnis byskawiczne zwycistwo zwaszcza na froncie egipskim. 7 czerwca upad strategiczny punkt Egipcjan arm a-ay. Kiedy ydzi zdobyli Wschodni Jerozolim i Zachodni Brzeg, poddaa si Jordania. 8 czerwca Izrael opanowa cay Synaj a dwa dni pniej zdoby Wzgrza Golan. Wtedy skapitulowaa Syria. Ta najbardziej dramatyczna z arabsko-izraelskich wojen odcisna gbokie pitno na psychice Arabw. Wywoaa nastroje katastroficzne, poczucie totalnej klski i skrajnego upokorzenia (Kjeilen b.d.). Okrelenie wojna szeciodniowa, ktre nioso ze sob przekaz o byskawicznie odniesionym zwycistwie Izraela, byo zastpowane w wiecie arabskim okreleniami, ktre przeksztacay rzeczywisto, by ta bya atwiejsza do zniesienia: niepowodzenie, klska, wojna czerwcowa (Oren 2002:310). Mimo i podejmowano prby analizowania przyczyn przegranej, a tym samym pojawiay si propozycje wielopaszczyznowych rozwiza reformistycznych dla wiata arabskiego, dominowaa postawa biernoci, apatii i fatalizmu. Krl Hussajn tak przemawia do Jordaczykw:
Osadnictwo ydowskie w Palestynie rozpoczo si ju w latach 80. XIX w., jednak kluczowym wydarzeniem w historii wspczesnych stosunkw arabsko-ydowskich by tzw. list Balfoura z 2 listopada 1917 r. Szerzej na ten temat historii konfliktu zob. Madeyska 2008:11-37. 9 Sama sytuacja konfliktu w przypadku grup o orientacji narcystycznej rodzi intensywn wrogo (Fromm 2008:225). Na temat zoonych psychologicznych podstaw konfliktu arabsko-izraelskiego zob. Falk 2004.
139
Wydaje mi si, e nale do rodziny, ktra musi cierpie i skada ofiary za swj kraj bez koca Jeli nie zostalicie nagrodzeni chwa, to nie dlatego, e zabrako wam odwagi, ale dlatego, e taka jest wola Boga (cyt. w: Oren 2002:310).
Odpowiedzi na wojn szeciodniow bya wojna padziernikowa, znana take jako wojna Jom Kippur od wita ydowskiego przypadajcego na dzie, w ktrym siy syryjskie i egipskie zaatakoway Wzgrza Golan i Pwysep Synaj. Trwaa ona niewiele ponad dwa tygodnie i zakoczya si pod naciskiem Rady Bezpieczestwa ONZ, ktra w przyjtej rezolucji wezwaa strony konfliktu do zawieszenia broni. Obiektywnie wojna padziernikowa nie bya militarnym zwycistwem strony arabskiej (dopiero podczas pniejszych negocjacji Izrael zgodzi si na rozwizania, ktre mona byo uzna za korzystne dla strony arabskiej tzn. zgodzi si wycofa z zachodniego brzegu Kanau Sueskiego na Pwysep Synaj oraz z wskiego pasa na Wzgrzach Golan). Natomiast reakcja emocjonalna Arabw na padziernikowe wydarzenia bya niewspmierna do rzeczywistego wyniku wojny. Euforia wynikaa z faktu, e oto dotychczasowa wizja niezwycialnego Izraela okazaa si iluzj. Podczas kilku tygodni od zawieszenia broni owo quasi-zwycistwo Arabw przybrao posta punktu zwrotnego w historii Arabw. Ludzie pira chcc podkreli jego znaczenie dla Arabw, nastroje panujce przed wojn padziernikow opisywali w skrajnie negatywny sposb, sigajc po retoryk z okresu wojny szeciodniowej, a momentami jeszcze silniejsz. Zwycistwo ujmowano w kategoriach przekraczania narodowej ulegoci i ndzy, pokonywania wstydu i upokorzenia, odzyskiwania honoru i wiary w siebie (szerzej Patai 1983:315-318; Pryce-Jones 1990: 319320). Tawfq al-akm, egipski pisarz i dramaturg (zm. 1987), w artykule opublikowanym w gazecie al-Ahrm pisa:
Prawdziwe znaczenie dnia 6 padziernika to nie tylko militarne zwycistwo czy fizyczne przekroczenie [granic], ale raczej duchowe wejcie w now faz naszej historii, to znaczy w faz kulturowej rekonstrukcji () Kulturowej rekonstrukcji naszego narodu, ktrego w tym pamitnym dniu chwalebnym dniu 6 padziernika obudziy okrzyki zwycistwa... Powstalimy, by kontemplowa narodow osobowo i si. Przygotowalimy si do ycia w lepszym jutrze jako nard cy-
140
wilizowany, zasugujcy na ycie wrd [innych] cywilizowanych narodw wiata i do nich si zaliczajc (cyt. w: Patai 1983:318).
Cho krtkotrwaa, ale przeywana z intensywnoci nieadekwatn do rzeczywistej wymowy faktw egzaltacja, staa si wwczas momentem narcystycznej autogloryfikacji. Cech charakterystyczn dla wiata arabskiego jest gloryfikowanie wasnej przeszoci. w zachwyt i duma z przeszoci przybieraj form nienaturaln, przeszo przedstawiana jest w kategoriach absolutnego triumfu i zwycistwa cywilizacji arabsko-muzumaskiej we wszystkich sferach dziaalnoci czowieka (szerzej Pryce-Jones 1990:375-377). Jest to kolejny wyrany przejaw jak ujmuje to Fromm (1999:70, 81; 2008:222) narcystycznej deformacji racjonalnego osdu czy te szerzej braku zdolnoci obiektywizacji. Jeszcze niedawno historia wiata islamu dla samych Arabw nie bya dobrze znana. Wiedz na ten temat czerpano zwykle z literatury ludowej, tzw. sratw, opowieci krcych przez pokolenia w tradycji ustnej, zbudowanych na wp legendarnych wydarzeniach z ycia realnych postaci historycznych (gwnie z okresu VII-XV w.). Wiodcymi motywami sratw byy odnoszone zwycistwa, chwalebne czyny, bohaterstwo, odwaga itp. Z histori wiata islamu ujt w ramy metodologii bada historycznych Arabowie zapoznali si po I wojnie wiatowej, gdy ta cz wiata staa si przedmiotem zainteresowania zachodnich historykw ju pod koniec XIX w. Tak przedstawiona historia (upadek klasycznego wiata islamu, wieki letargu zwizane z rzdami Turkw osmaskich) wywoaa w wiecie arabskim gwatown fal oskare o antyarabsk postaw zachodnich naukowcw. Kada prba krytycznej analizy arabskiej historii bya interpretowana jako prba osabienia arabskiego narodu (Patai 1983:248). Zdarzao si, e okres upadku i stagnacji wiata arabsko-muzumaskiego w powstajcych z czasem podrcznikach historii pisanych przez arabskich historykw by jedynie sygnalizowany (Patai 1983:248). Osignicia klasycznej cywilizacji arabsko-muzumaskiej, jej rola w zachowaniu i rozwiniciu dziedzictwa staroytnoci klasycznej, jak rwnie intelektualne rozbudzenie redniowiecznej Europy s bezsprzeczne. Chodzi natomiast o to, e apologia i idealizacja przeszoci rodzi grone konsekwencje. Jeli nar141
cystycznym celem grupa uczyni nie swoje osignicia, ale siebie sam, swoj przeszo (w tym przesze sukcesy), wwczas jakikolwiek wysiek moe by postrzegany jako bezsensowny (Fromm 1999:69, 73-74). W grupie, ktra yje przeszoci wyidealizowan, przewaa postawa pasywna, a twrcze dziaanie ograniczone jest do minimum. Potwierdzaj to spostrzeenia S. Hamady (1960:215-216), ktra pisze:
Tej mioci i uznaniu dla przeszoci towarzyszy pesymistyczne spojrzenie na postp. Dla Araba szczcie i spenienie czowieka nie nale do przyszoci, ale s ju faktem dokonanym. Dlatego te w poszukiwaniu wiedzy, sprawiedliwoci i wartoci bdzie on raczej zwraca si ku przeszoci ni patrzy w przyszo. Kady czyn przodkw uzna za dobry, kade dziaanie tych, ktrzy przyszli po nich za ze. Dobrze jest naladowa przeszo, le poda za nowym. Kade moliwe dobro przemino, cokolwiek za, co ma znamiona zego, moe jeszcze przyj. To, czego w przeszoci nie uczyniono, jest ze, a to, czego nie mona byo osign, bdzie raczej nieosigalne dla obecnego pokolenia.
Przedstawione w charakterze przykadu zachowania grupowe muzumanw w przypadkach autentycznego czy te wyimaginowanego odstpstwa od przyjtych dogmatyczno-aksjologicznych schematw we wasnym krgu, jak rwnie typ i charakter ich relacji z niemuzumaskim wiatem, nosz w sobie silne znamiona grupowego narcyzmu. Jego rda odnale mona u pocztkw kultury i cywilizacji arabskomuzumaskiej, w samym Koranie, ktry do dzi jak pisze prof. J. Bielawski (1986:741) ksztatuje psychik ludw muzumaskich, okrela ich sposb ycia materialnego i duchowego. (...) To ksiga zawierajca ca ideologi ycia jednostkowego i spoecznego wiernych, doktryny religijne, prawne i moralne, oglne zasady ustroju pastwowego, a nawet sposb zachowania savoir vivre. Tu take bierze pocztek narcyzm grupowy. Ma on zatem sankcj religijn i wyraa si w sposobie realizacji misji dziejowej muzumanw jako depozytariuszy prawdy absolutnej.
142
Kluczowe dla rozwaa na temat rde narcyzmu grupowego jest pojcie firy10. Fira jest oryginaln muzumask koncepcj pierwotnej, archetypowej natury stworzenia, w tym czowieka, wypracowan na podstawie Koranu i sunny Proroka11. W tym znaczeniu sowo to (oraz inne oparte na tym samym rdzeniu f--r) pojawia si kilkanacie razy w Koranie. Reprezentatywne dla tego znaczenia jest uycie sowa fira w nastpujcym wersecie, w ktrym Bg przemawia do proroka Muammada: Przeto zwr swoje oblicze ku religii, jak czowiek gorliwie pobony, zgodnie z natur (firat Allh), jak Bg obdarzy ludzi przy stworzeniu12. Czowiek zatem ze swej natury, danej przez Boga, jest istot religijn (Friedmann 2003:18). Dlatego te nieodcznym pragnieniem czowieka jest denie do najwyszego dobra. Koran pokazuje wyranie poprzez posta Abrahama, e religi, o ktrej mowa (dn al-fira), jest islam. Dlatego te w wielu komentarzach do Koranu wyraenie firata Allh (allat faara an-nsa alayh), dosownie: zgodnie z planem Boga, (wedug ktrego stworzy on ludzi) objaniane jest jako islam (al-islm), religia islamu (millat al-islm)13.
Sam termin fira z punktu widzenia gramatycznego jest rzeczownikiem odsownym wskazujcym na sposb wykonania czynnoci wyraanej przez czasownik i mona przetumaczy go jako sposb stwarzania lub sposb, w jaki co/kto zosta stworzony/jest stwarzany, gdzie czasownik faara oznacza stwarza, da czemu/komu pocztek. Sowo fira posiada znaczenie stwarzania, powoywania do istnienia, naturalnej dyspozycji do czego, wasnoci, natury (Lane 2003:faara, fira). 11 Sunna czyli Tradycja Proroka jest rdem informacji na temat postpowania proroka Muammada, ujtych w form krtkich relacji (hadisw) poprzedzonych acuchem przekazicieli. Sunna stanowi drugie po Koranie rdo prawa muzumaskiego (szariatu). 12 Koran XXX 30. Fa-qim wahaka li-d-dn anfan firat Allh allat faara an-ns alayh. Wszystkie cytaty z Koranu zostay zaczerpnite zostay z tumaczenia J. Bielawskiego, w przypisach umieszczono natomiast transkrypcj tekstu oryginalnego. 13 Zob. np. a-abar 2001/1422AH:18.493n; al-Bayw, Anwr at-tanzl wa-asrr at-tawl; alQurub 2006/1427AH:16.421n; Muammad Sayyid a-anw, Al-Was f tafsr al-Qurn alkarm. W przypadku korzystania z komentarzy koranicznych dostpnych w formie tekstu internetowego, ze wzgldu na brak paginacji podawany jest jedynie autor i tytu komentarza. Analizowany materia egzegetyczny kadorazowo dotyczy wersetu wskazanego w tekcie.
10
143
Prorok Abraham (arab. Ibrhm) wielokrotnie wspomniany w Koranie staje si centraln postaci w witej historii al-izu w ostatnich objawieniach mekkaskich. Ukazany jest jako czowiek, ktry poprzez obserwowanie harmonii we wszechwiecie dochodzi do prawdy o istnieniu jedynego wszechmocnego Boga (XX 75-79). Nazywany jest anfem14, tym, ktry skania si we waciw stron, tym, ktry odwraca si od faszywej religii i skania ku prawdziwej, wyznawc prawdziwej religii (Lane 2003:anf)15. Abraham, jak mwi przekaz koraniczny, nie by wyznawc adnej (znanej wwczas w Arabii) religii: Abraham nie by ydem ani chrzecijaninem, Lecz by szczerze wierzcym hanifem, Cakowicie poddanym, I nie by on z liczby bawochwalcw16. Zgodnie z tradycj muzumask monoteizm, ktry gosi Abraham, siga samych pocztkw ludzkoci, pierwszego czowieka Adama, stajc si w ten sposb rdem wszystkich innych religii (Kahteran 2006:242). W gwnym nurcie egzegetycznym wyranie mwi si o tym, e pierwotn religi objawion Adamowi podczas stworzenia mia by islam; Adam uwaany jest w tradycji muzumaskiej za pierwszego proroka (Friedmann 2003:16; Nasr 1988:34-35). W Koranie, mimo wielu odniesie i paraleli do historii biblijnej, losy Abrahama s cile zwizane z al-izem. Zgodnie z tradycj muzumask Izmael (arab. Isml) wraz ze swoj matk Hagar (arab. aar) zostaje zabrany przez Abrahama w miejsce pniejszej Mekki. Abraham powraca do swojego domu, ale odwiedza syna i Hagar jeszcze trzykrotnie. Podczas trzeciej wizyty, w odpowiedzi na Boe wezwanie, razem z Izmaelem wznosz al-Kab, a raczej j odbudowuj z ruin przetrwaych po Potopie. Odbudowuj bowiem wityni wzniesion przez Adama, ktry po wygnaniu z Raju zachowa w pamici wygld jej niebiaskiego archetypu. Abraham odbywa nastpnie pielgrzymk i wzywa wszystkich ludzi do pielgrzymowania jego wzorem do Domu Boga.
Koran II 135; III 67, 95; IV 125; VI 79, 161; XVI 120, 123. W polskim tumaczeniu Koranu sowo anf oddane jest jako szczerze wierzcy. 16 Koran III 67. M kna Ibrhm yahdiyyan wa-l na^rniyyan wa-lkin kna anifan musliman wa-m kna min al-murikn.
15 14
144
Z czasem religia Abrahama zostaje zapomniana i wyparta przez politeizm, alKaba przeksztaca si w wityni, w ktrej cze oddaje si wielu bstwom, a obrzdy pielgrzymkowe zyskuj nowy inny ukad odniesienia. Podczas wznoszenia fundamentw al-Kaby Abraham wraz z synem modl si do Boga tymi sowami: Panie nasz! Uczy nas cakowicie poddanymi (muslimayn) Tobie, A z naszego potomstwa nard Tobie cakowicie poddany (umma muslima)17. Termin muslim nie ma tu jeszcze znaczenia takiego, jakie zyska po zinstytucjonalizowaniu si islamu, a wic muzumanina, wyznawcy islamu, a raczej etymologiczne cakowicie poddanego woli Boga, cakowicie posusznego Bogu, niemniej jednak nie mona zapomina, e dla egzegetw muzumaskich w sensie metahistorycznym Abraham jest muzumaninem a millat Ibrhm (religia Abrahama) islamem18. Prorok Muammad goszc ide jednego Boga wystpuje zatem jako ten, ktry przywraca prawdziwy monoteizm, sam stajc si tym samym nowym Abrahamem. Znaczcym gestem jest zniszczenie posgw bstw w al-Kabie (w czasie oblenia Mekki w 630 roku) przy jednoczesnym zachowaniu samej wityni oraz rytuaw pielgrzymki19. Islam staje si w ten sposb tosamy z addn al-anf (dn al-fira). Jako taki odbudowuje w kadym czowieku (poprzez praktyk religijn) harmoni z naturalnym Boym porzdkiem. Kady czowiek, jak zostao to pokazane, poprzez swoj natur, nosi w sobie czyst ide absolutnej Prawdy, niemniej uwarunkowania religijno-kulturowe rodowiska, w ktrym wzrasta decyduj o jego wyznaniu. Innymi sowy kady
Koran II 128. Rabban wa-aln muslimayn laka wa-min urriyatin ummatan muslimatan laka. Zob. np. a-abar 2001/1422AH:2.565-566; al-Bayw, Anwr at-tanzl wa-asrr at-tawl; alQurub 2006/1427AH:2.396. 19 Rytuay pielgrzymkowe byy zbyt zakorzenione w tradycji staroarabskiej, Muammad nie mg ich radykalnie odrzuci. Odniesienie ich do postaci Abrahama pozwolio je zachowa. W decyzji proroka Muammada o obraniu Abrahama za przodka islamu mona take doszukiwa si chci przycignicia do goszonych przez siebie idei Arabw wyznania ydowskiego i chrzecijaskiego, szerzej zob. Gaudefroy-Demombynes 1988:276-278.
18 17
145
czowiek rodzi si muzumaninem20. To stwierdzenie ma swoje dodatkowe umocowanie w hadisie, uznawanym za autentyczny, zamieszczonym w kilku wariantach w niemal wszystkich kanonicznych zbiorach Tradycji Proroka. Kluczowa cz tego hadisu brzmi: Kade dziecko rodzi si zgodnie z fir21 (tj. zgodnie ze swoj natur w Boym planie). Jego druga cz mwi, i to rodzice sprawiaj, e staje si chrzecijaninem, ydem czy zoroastryjczykiem. Inne wyznania oddalaj wic czowieka od prawdziwej, autentycznej religii, powoduj upienie jego prawdziwej natury, w ktrej odcinite jest Boe pitno. W islamie istnieje przekonanie, e Bg przemawia do czowieka poprzez swoich wysannikw ju przed Muammadem. Zarwno Tora, jak i Ewangelia maj swoje rdo w boskim Objawieniu, ktrego archetyp znajduje si u Boga w niebie. Jednak ydzi i chrzecijanie sfaszowali wasne pisma22 (sam Koran nie wyjania, jak i kiedy tego dokonano) i w ten sposb odeszli od prawdziwej religii. W wielu miejscach w Koranie islam okrelany jest jako jedyna religia prawdy (dn al-aqq): On, ktry wysa Swego Posaca z drog prost i religi prawdy, aby jej da wyszo nad wszelk religi! A Bg wystarczy jako wiadek!23 Sam prorok Muammad uwaany jest natomiast za piecz prorokw (atam an-nabiyyn), na ktrym ostatecznie zakoczy miay si misje prorocze dla caej ludzkoci24. Jedn z konsekwencji tak wypracowanej idei bya uniwer20 Zaoenie to zrodzio powane trudnoci o charakterze prawno-teologicznym, zob. na ten temat MacDonald 1991:2.931-933; Friedmann 2003:110-115. 21 Kull mawld ylad al-l-fira (Man ylad ylad al-l-fira; Ma min mawld ill ylad all-fira), Kahteran 2006:211. 22 Zob. Koran II 75; III 78; IV 46; V 13. Obok takiego pogldu, szczeglnie w IX i X w. popularne byo rwnie stanowisko mwice, e teksty istniejce w obecnej formie mona uzna za autentyczne, jednak wymagaj one waciwej interpretacji. Jeszcze inni upatrywali przyczyn znieksztacenia tekstw w procesie ich rewizji i przekazywania, Vajda 1986:1.265; Lazarus-Yafeh 2000:10.111. 23 Koran XLVIII 28. Huwa alla arsala raslah bi-l-hud wa-dn al-aqq li-juhirah al-ddn kullih wa-kaf bi-l-Allh ahdan. Zob. take IX 33; LXI 9. 24 Idea ostatniego proroctwa uksztatowaa si najprawdopodobniej w cigu dwch pierwszych wiekw islamu, a wpyw na ni miay dyskusje i spory o charakterze politycznym, szerzej zob. Danecki 1997:1.88-91.
146
salizacja islamu, ktry mia si sta religi wszystkich ludzi. Jak pisze Y. Friedmann (2003:26):
W uniwersalnym planie nastpujcych po sobie objawie, z ktrych kolejne uniewaniaj wczeniejsze, islam poprzez zniesienie praw ludzi Ksigi jest [jeszcze] jednym ogniwem. Jakkolwiek z innego, zasadniczego punktu widzenia jest jedyny w swoim rodzaju. W odrnieniu od swoich poprzednikw uczestniczcych w urzdzie prorockim, Muammad zosta wysany raczej do caej ludzkoci ni do jednej tylko grupy etnicznej; co wicej, jest on ostatnim prorokiem, po ktrym nie nastpi ju aden inny. Znaczy to, e islam zastpuje poprzedzajce go prawa, ale nic nie zastpi prawa szariatu, ktre ma obowizywa wszystkich ludzi i przez wszystkie czasy. Wyczenie islamu z [obowizujcej] reguy abrogacji jest kluczowym elementem stanowicym o jego wyszoci wobec wszystkich innych religii.
Pojciem niejako rwnolegym do dn al-fira, ktre niewtpliwie naley przywoa w kontekcie rozwaa nad rdami narcyzmu grupowego w wiecie islamu, jest umma. W Koranie termin ten wystpuje w kilku rnych znaczeniach cznie 62 razy. Znaczenie, w ktrym umma najczciej przewija si w tekcie Koranu, to spoeczno wiernych, spoeczno dzielca t sam religi. Biorc pod uwag chronologi poszczeglnych sur koranicznych25, a zatem rozwj samego przesania proroka Muammada, zakres znaczeniowy tego terminu ewoluuje, staje si coraz bardziej precyzyjny26: umma coraz czciej rozumiana jest jako gmina/spoeczno muzumaska.
25
Po raz pierwszy termin umma pojawia si w drugim okresie mekkaskim (615-620), najczciej za w trzecim mekkaskim (620-622), zaraz potem w okresie medyneskim (622-632), zgodnie z przyjt chronologi sur koranicznych opracowan przez Th. Nldekego. Zob. take zestawienie wersetw z terminem umma w: Denny 1975:43. 26 Na temat rozwoju koncepcji ummy zob. tame, s. 34-70.
147
Kluczowy werset z okresu medyskiego mwi: Wy jestecie najlepszym narodem (ayr umma), jaki zosta utworzony dla ludzi: wy nakazujecie to, co jest uznane, a zakazujecie tego, co jest naganne27 Jest to umma oparta na modelu Abrahama, prototypie prawdziwej muzumaskiej spoecznoci. Nakazywanie tego, co uznane, a zakazywane tego, co naganne w gwnym nurcie egzegetycznym interpretowano przede wszystkim jako wezwanie politeistw do przyjcia islamu oraz zakaz idolatrii28. Bdc paralelnym zjawiskiem do abrahamowego monoteizmu, umma opisana jest niekiedy w Koranie jako wada (jedna, jedyna)29. Jest to kolejne potwierdzenie, e od czasu stworzenia (od Adama) ludzie byli przynajmniej przez pewien czas jednoci w sensie religijnym, wyznajc jedn, prawdziwa religi (Friedmann 2003:15-16)30. W okresie medyskim pojawia si niejako uzupeniajca koncepcj ummy jako spoecznoci muzumaskiej idea ummy znajdujcej si porodku (umma wasa): W ten sposb My uczynilimy was narodem znajdujcym si porodku (ummatan wasaan), abycie byli wiadkami dla ludzi i aby Posaniec by wiadkami dla was.31
Koran III 110. Kuntum ayr umma uriat li-n-ns tamurn bi-l-marf wa-tanhawna anl-munkar. 28 Interpretacja ta nie wyczerpuje wszystkich sposobw rozumienia tego sformuowania. Niejako obok pojawia si take interpretacja czc to, co jest uznane i to, co jest naganne z tym wszystkim, co Bg i jego Prorok kolejno nakazali i zakazali wiernym, Cook 2006:5.440. 29 Zob. np. Koran II 213; X 19; XXIII 52-53. 30 Okrelenie umma wada odnoszono zarwno do jednoci caego rodzaju ludzkiego, jak i pierwotnej jednoci wyznawcw trzech religii profetycznych. 31 Koran II, 143. Wa-kalika aalnkum ummatan wasaan li-takn uhad al-n-ns wayakn ar-rasl alaykum ahdan.
27
148
Wyraenie umma wasa rozumiane jest jako spoeczno modelowa w kontekcie relacji z Bogiem, jako spoeczno najbardziej sprawiedliwa (iyr udlan), by posuy si terminologi egzegetyczn32 (samo pojcie sprawiedliwoci, adl, wie si w Koranie z pojciem rwnowagi; szerzej Campanini 2006:12-14). Tak jak Muammad jest dla swojej ummy wiadkiem woli Boga, tak umma (tj. umma wasa) jest wiadkiem tej woli wobec ludzkoci. Parafrazujc to stwierdzenie mona powiedzie, e umma wasa przyjmuje zarwno to przewodnictwo, jakie zostao jej dane w postaci Muammada, jak i bierze na siebie przewodzenie ludzkoci (poprzez wiadczenie), ktre zostao zadane przez Boga (Denny 1975:54). Umma muzumaska jako ta modelowa jest godna naladowania, dlatego te zyskuje znaczenie inkluzywne ludzko ma moliwo przyjcia islamu. Idea wyszoci muzumanw nad pozostaymi wyznaniami staa si przyczyn powstania wielu regulacji prawnych obejmujcych ahl a-imma, wyznania chronione. Nalea do nich midzy innymi zakaz budowania domw o wikszej wysokoci ni domy muzumaskie, zakaz poruszania si konno, zakaz zajmowania stanowisk, ktre dawayby prerogatywy umoliwiajce sprawowanie jakiejkolwiek wadzy nad muzumanami. Modlitwy ahl a-imma powinny by ciche, a symbole religijne w przestrzeni publicznej niewidoczne. Muzumanie, ktrzy mogli okazywa yczliwo innowiercom, przykadowo: skadajc im wizyt podczas choroby, wedug niektrych prawnikw byli zobowizani przy tej okazji do przedstawienia propozycji przyjcia islamu. W kadej sytuacji innowiercy musieli zachowywa si wobec muzumanw skromnie, z szacunkiem i ulegoci, potwierdzajc w ten sposb ich nisz pozycj spoeczn. Y. Friedmann (2003:37) analizujc materia prawniczy dotyczcy ahl a-imma konkluduje:
Czsto odnosi si wraenie, e ponienie niemuzumanina jest waniejsze ni jego konwersja.
32 a-abar 2001/1422AH:2.627n; al-Bayw, Anwr at-tanzl wa-asrr at-tawl; al-Qurub 2006/1427AH:2.435; as-Suy, Tafsr al-allayn.
149
Z przekonania, e islam jest religi ostateczn, a umma muzumaska najlepsz wynika zarwno obowizek obrony islamu, jak i jego szerzenia. Jego wypenianiu suy ihd. Sam termin jest rzeczownikiem odsownym od ahada podejmowa wysiki, dokada stara dla osignicia danego celu (Lane 2003:ahada, ihd). W Koranie i hadisach a dalej w gwnym nurcie ortodoksyjnej sunnickiej teologii termin ihd swoim zakresem semantycznym obejmuje zarwno zmaganie si muzumanina z wasnymi sabociami i trudami ycia, jak i pokojowe denia do rozprzestrzeniania islamu, oznacza jednak przede wszystkim walk (wysiek zbrojny) w jego imi. W Koranie znajdziemy obok budujcej zachty: Wzywaj ku drodze twego Pana z mdroci i piknym napomnieniem! Rozmawiaj z nimi w najlepszy sposb!33 liczne wezwania do bezwzgldnej walki zbrojnej: A kiedy min wite miesice, wtedy zabijajcie bawochwalcw, tam gdzie ich znajdziecie; chwytajcie ich, oblegajcie i przygotowujcie dla nich wszelkie zasadzki!34 Kiedy wic spotkacie tych, ktrzy nie wierz, to uderzcie ich mieczem po szyi; a kiedy ich rozbijecie, to mocno zacinijcie na nich pta.35
Koran XVI 125. Ud il sabl rabbika bi-l-ikma wa-l-mawia al-asana wa-dilhum biallat hiya asan. 34 Koran IX 5. Fa-i nsalaa al-ahur al-urum fa-qtul al-murikn hay@u waadtumhum wauhum wa-ûrhum wa-qud lahum kull marâd. 35 Koran XLVII 4. Fa-i laqiytum allan kafar fa-arb ar-riqb att i a@antumhum faudd al-wa@q.
33
150
Zaprawd, Bg miuje tych, ktrzy walcz na Jego drodze w zwartych szeregach, jak gdyby byli budow solidn36. Maj one oczywicie swj kontekst historyczny. Islam ksztatowa si w realiach wojny. Muzumaska umma powstaa w wyniku dziaa militarnych, a dziki dalszym podbojom pocztkowo niewielkie pastwo rozroso si w imperium. Rozwj doktryny witej wojny towarzyszy jego pniejszej historii. Mimo, e w redniowieczu odzyway si gosy o ihdzie jako wojnie obronnej, wikszo autorytetw muzumaskich utrzymywaa, e obowizek ihdu nie ustanie, dopki cay wiat nie znajdzie si pod panowaniem islamu. W teologii islamu utrwali si redniowieczny muzumaski podzia wiata na dr al-islm dom/wiat islamu i dr al-arb dom/wiat wojny o islam. Przez cae wieki podzia w nie oznacza nic innego jak stan wojny muzumanw z caym niemuzumaskim wiatem (Kocielniak 2006:51). Pokj z niemuzumanami z dr alarb uznawano za stan przejciowy. Roszczenia uniwersalistyczne islamu skorelowane byy z zasad mwic o tolerowaniu ludzi Ksigi w obrbie dr alislm pod warunkiem, e zgodz si oni przyj zwierzchnictwo muzumanw i paci podatki. Wzgldna tolerancja ahl al-kitb (ktra przeplataa si z okresami przeladowa) uzaleniona bya wic przede wszystkim od warunkw ekonomiczno-politycznych. Jak podkrela Kocielniak (2006:34), tolerancja ze strony muzumanw w praktyce miaa charakter wyzysku. Natomiast konwersja innowiercw nie posiadajcych swoich witych Ksig bya obowizkowa pod grob mierci lub zniewolenia. Z perspektywy prawnej klasyfikacji ihd jest obowizkiem zbiorowym, naoonym na gmin muzumask przez Boga (far kifya). Oglnie rzecz biorc w sytuacji bezporedniego zagroenia (konieczno obrony ummy) ihd staje si obowizkiem indywidualnym kadego muzumanina (far ayn)37.
Koran LXI 4. Inna Allh yuibbu allan yuqtiln f sablih âffan ka-annahum bunyn mar^^. Prawo omawia szczegowo take inne sytuacje, w ktrych ihd jako obowizek zbiorowy moe zmieni swj status i sta si obowizkiem indywidualnym, zob. Tyan 1991:2.539-540.
37
36
151
Znaczenie ihdu jako walki zbrojnej widoczne jest take w samej Tradycji, ktra zna wiele wypowiedzi Proroka odnoszcych si do uczestnictwa w ihdzie (Danecki 1993:35-38): Drogi do Raju prowadz po oson mieczy. Jeli chociaby na chwil staniesz do walki w imi Boga, uczynisz lepiej niby przez cae ycie opiekowa si swoim i bliskimi. Jeli jakie plemi zaprzestanie walki za wiar, Bg ukarze je mczarnia mi. Kto stanie do walki na ciece Boga, ten uczyni lepiej niby si modli przez szedziesit lat. Nie ma rzeczy, ktre Bg ukochaby bardziej od dwch kropli i dwch krokw: jednej zy przelanej w uwielbieniu Boga oraz jednej kropli krwi przelanej na drodze Boga; jednego kroku na drodze ku Bogu i jednego kroku w wypenianiu obowizkw nakazanych przez Boga. Co wicej, muzumanin polegy w ihdzie staje si mczennikiem (ahdem), ktremu darowane zostaj wszystkie grzechy i od razu dostpuje zbawienia nie czekajc na dzie Sdu Ostatecznego38. Tradycja witej wojny, pielgnowana przez wiksz czy mniejsz cz muzumanw w dalszej historii islamu, wspczenie zostaa podjta zwaszcza przez jego fundamentalistyczne nurty, jednak by znale jej gbokie lady, nie trzeba odwoywa si do ekstremw. Aspiracje uniwersalistyczne islamu rzadziej bywaj realizowane z poszanowaniem wolnoci i godnoci adresatw muzumaskiej ekspansji. Liczne przypadki przeladowania chrzecijan w krajach islamu39 s wiadectwem brutalnego naW szerszym kontekcie, w perspektywie przesania koranicznego (III 104), czonkowie ummy, ktra wzywa do dobra (tj. islamu), bd szczliwi (tj. szczliwi u Boga dostpujc Raju), zob. komentarze do tego wersetu, a-abar 2001/1422AH:5.221; as-Suy, Tafsr al-allayn. 39 Zob. m.in. Kocielniak 2006:109-121; Korczyski 2006:181-191; Pontifex, Newton 2008.
38
152
rzucania wasnej duchowoci i kultury, a nie wyrazem humanistycznych de uniwersalistycznych mogcych prowadzi do przezwycienia grupowego narcyzmu. Dugotrwae programowe ugruntowywanie w klasycznym wiecie islamu orientacji narcystycznej uniemoliwio rwnolege rozwijanie si tendencji przeciwstawnych, ktre zapewniyby suc harmonii przeciwwag. Mimo nieco wczeniejszych stara w kierunku reformowania islamu, dopiero w XIX wieku, pod wpywem bezporednich kontaktw wiata islamu z Zachodem, na szerok skal podjto prby odpowiedzi na pytania o przyczyny wielopaszczyznowej saboci wiata islamu, ktry niegdy reprezentowa twrcz, potn i owiecon cywilizacj. W ten sposb, obok myli fundamentalistycznej, narodzia si myl modernistyczna. Oba te prdy mylowe zmierzay do odnowienia islamu, przywrcenia mu dawnej siy i prnoci. Mimo i modernizm od samego pocztku by ruchem bardzo zrnicowanym, czya go przewodnia idea pogodzenia wiary (gwnie poprzez reinterpretacj Koranu) z wymogami wspczesnoci. Laickie idee byy obce wiatu muzumaskiemu ze wzgldu na fakt, e islam, ktry nie zna podziau na sacrum i profanum, obejmuje swoim zasigiem i ksztatuje kad sfer ycia czowieka. Dlatego te do wielopaszczyznowych reform o charakterze nierzadko laickim poszukiwano uzasadnienia w religii, co niezmiennie prowadzio do apologii islamu (Mrozek 1967:249). Holenderski badacz, Johannes Jansen (2000:114) analizujc zjawisko fundamentalizmu muzumaskiego zauwaa, e w wiecie islamu odrodzenie musi trzyma si z dala od czegokolwiek, co mogoby sugerowa apostazj. Obserwowane wspczenie w wiecie arabsko-muzumaskim tendencje sekularystyczne praktycznie nie znajduj poparcia w spoeczestwie. Sekularyci wci stanowi mniejszo (wielu z nich yje na Zachodzie), a ich dziaalno intelektualna nie ma przeoenia na konkretne zmiany w sferze spoecznopolitycznej. Natomiast zmiany, ktre w tej sferze nastpuj, potwierdzaj coraz wiksz radykalizacj islamu (Andersen 2007:15-16), a tym samym mae szanse na osabienie postawy narcystycznej. Ze sowami tunezyjskiego intelektualisty, al-Affa al-Aara (2003), z pewnoci identyfikuje si wielu wyksztaconych ludzi, ale szanse na zjednanie sobie masy zwolennikw s znikome:
153
Kolumna w al-Ahrm powicona sprawom religijnym wci zwodzi swoich czytelnikw mitem o Mekce bdcej nie tylko centrum wiata, ale take centrum caego uniwersum Ten fakt, [a waciwie] fikcja yjca jedynie w wyobrani tych, ktrzy w ni wierz, pokazuje, jak media religijne buduj front z religijn edukacj w walce przeciwko duchowi nauki, przeciwko racjonalizmowi, by ten nie mg przenikn do muzumaskiej myli. [To] nasz halucynacyjny narcyzm religijny mwi, e nasza religia jest t najlepsz (), nasze wite miejsca s centrum wszechwiata, a nasz nard jest najlepszy spord wszystkich innych
al-Aar al-Aff (2003), On the Arab Identity Crisis and Education, Memri, 2003, no. 576, http://www.memri.org/bin/articles.cgi?Area=sd&ID=SP57603#_ednref3, stan na 17.01.201 Andersen L.E. (2007), Innocence Lost. Islamism and the Battle over the Values and World Order, University Press of Southern Denmark, Denmark 2007 al-Bayw Ibn Umar (XII/XIII w.), Anwr at-tanzl wa-asrr at-tawl, www.altafsir.com, stan na 17.01.2010 Campanini M. (2006), Adl [w:] O. Leamann (red.), The Quran: an Encyclopedia, Routledge, London 2006, 12-14 Cook M. (2006), Virtues and Vices, Commanding and Forbidding [w:] J.D. McAuliffe (red. nacz.), Encyclopaedia of the Qurn, vol. V, Brill, Leiden 2006, 436-443 Danecki J. (1997-1998), Podstawowe wiadomoci o islamie, t. 1, Dialog, Warszawa 1997 Denny F.M. (1975), The Meaning of Ummah in the Qurn, History of Religions, 15 (1975) 34-70 Dziekan M.M. (2008), Dzieje kultury arabskiej, PWN, Warszawa 2008 Falk A. (2004), Fratricide in the Holy Land: a psychoanalitic view of the Arab-Israeli conflict, Madison, Wisconsin 2004
154
Friedmann Y. (2003), Tolerance and Coercion in Islam. Interfaith Relations in the Muslim Tradition, Cambridge University Press, Cambridge 2003 Fromm E. (1999), Serce czowieka. Jego niezwyka zdolno do dobra i za, PWN, Wrocaw 1999 Fromm E. (2008), Anatomia ludzkiej destrukcyjnoci, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2008 Gaudefroy-Demombynes M. (1988), Narodziny islamu, PIW, Warszawa 1988 Hamady S. (1960), Temperament and Character of the Arabs, Twyne Publishers, New York 1960 Hofstede G. (2000), Kultury i organizacje. Zaprogramowanie umysu, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2000 Jansen J.J.G. (2000), Podwjna natura fundamentalizmu muzumaskiego, Libron, Krakw 2000 Kahteran N. (2006), Fitra [w:] O. Leamann (red.), The Quran: an Encyclopedia, Routledge, London 2006, 210-213 Kahteran N. (2006), Hanif [w:] O. Leamann (red.), The Quran: an Encyclopedia, Routledge, London 2006, 242-244 Kjeilen T. (b.d.), Six-Day War, online:http://i-cias.com/e.o/sixdaywr.htm, stan na 17.02.2010 Korczyski T. (2006), Przeladowani potrzebuj naszego gosu: Sytuacja chrzecijan w krajach muzumaskich, Teofil: Pismo Kolegium Filozoficzno-Teologicznego Dominikanw, 2006, nr 2, 181-191 Koran, z arabskiego przeoy i komentarzem opatrzy J. Bielawski, PIW, Warszawa 1986 Kocielniak K. (2006), Dihad. wita wojna w islamie, Wydawnictwo M, Krakw 2006 Lane E.W. (2003), Arabic-English Lexicon, CD-ROM edition, Thesaurus Islamicus Foundation, Vadus, Liechtenstein 2003 Lazarus-Yafeh H. (2000), arf [w:] P.J. Bearman et al (red.), The Encyclopedia of Islam (new edition), vol. X, Brill, Leiden 2000, 111-112 Lvi-Strauss C. (1992), Smutek tropikw, Opus, d 1992
155
MacDonald D.B. (1991), Fira [w:] B. Lewis et al (red.), The Encyclopedia of Islam (new edition), vol. II, Brill, Leiden 1991, 931-932 Madeyska D. (2008), Historia wspczesnego wiata arabskiego, WUW, Warszawa 2008 Mahomet. Mdroci Proroka (1993), wybra, przeoy z arabskiego i wstpem opatrzy J. Danecki, Dialog, Warszawa 1993 Mrozek A. (1967), Koran a kultura arabska, Ksika i Wiedza, Warszawa 1967 Nasalski I. (2006), Kiedy muzumanin porzuca wiar. Apostazja w islamie, Teofil: Pismo Kolegium Filozoficzno-Teologicznego Dominikanw, 2006, nr 2, 101-123 Nasr Sayyed Hossein (1988), Idee i wartoci islamu, PAX, Warszawa 1988 Nldeke Th. et al (1909-1938), Geschichte des Qorans, bd. I-III, Ditrichsche Verlagsbuchhandlung, Leipzig 1909-1938 Oren M.B. (2002), Six Days of War. June 1967 and the Making of the Modern Middle East, Oxford University Press, Oxford 2002 Patai R. (1983), The Arab Mind, Scribner, New York 1983 Peters R., de Vries G. J. J. (1976-1977), Apostasy in Islam, Die Welt des Islams, 17:1-4 (1976-1977) 1-25 Pontifex J., Newton J. (red.) (2008), Persecuted and Forgotten? A Report on Christian opressed for their Faith 2007/2008, Aid to the Church in Need, Sutton, Surrey 2008 Pryce-Jones D. (1990), The Closed Circle: An Interpretations of the Arabs, Paladin Grafton Books, London 1990 al-Qurn al-karm, al-Yamma li--iba wa-n-nar wa-t-tawz, Dimaq - Bayrt [1983]/1404 al-Qurub Muammad (2006/1427AH), am li-akm al-Qurn, taqq Ibn Abd al-asan az-Zak, t. II, VI, Muassasat ar-Risla, Bayrt 2006/1427AH Rudolph E. (1999), The Debate on Muslim-Christian Dialog as Reflected in Muslim Periodicals in Arabic [w:] J. Waardenburg (red.), Muslim Perception of Other Religions. A Historical Survey, Oxford University Press, Oxford 1999, 287-307 as-Suy all ad-Dn (XV w.), Tafsr al-allayn, www.al-tafsir.com, stan na 17.02.2010
156
Szczyt w Mekce rozpocz awantur o karykatury (2008), Gazeta Wyborcza, 10.02.2008, http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80708,3156676.html, stan na 17.02.2010 a-abar Ab afar (2001/1422AH), am al-bayn f tafsr al-Qurn, taqq Ibn Abd al-Musin at-Turk et al, t. II, V, XVIII, Har, al-Qhira 2001/1422AH a-anw Muammad Sayyid, (XX w.), Al-Was f tafsr al-Qurn al-karm, www.al-tafsir.com, stan na 17.02.2010 Tyan E. (1991), Djid [w:] B. Lewis et al (red.), The Encyclopedia of Islam (new edition), vol. II, Brill, Leiden 1991, 538-540 Vajda G. (1986), Ahl al-Kitb [w:] H.A.R. Gibb et al (red.), The Encyclopedia of Islam (new edition), vol. I, Brill, Leiden 1986, 264-266 Zaborski A. (2004), Ekwiwalencja a przekad etymologizujcy i dosowny, Zeszyty Naukowe KUL, 47:4 (2004) 3-35 Zawadzki M. (2008), Kto rozkrci awantur o Mahometa, Gazeta Wyborcza, 10.02.2008, http://wyborcza.pl/1,75248,3156250.html, stan na 17.02.2010
157
Pawe Ambroewicz AUTOPORTRET W SZTUCE JAKO MOLIWO SPOTKANIA SIEBIE Zapewne niejednej osobie znane jest to uczucie zaskoczenia kiedy niespodziewanie dostrzegamy siebie w odbiciu lustrzanym. Czasami mona poczu si nieswojo w momencie, gdy nasze spojrzenie spotyka to drugie te nasze. Niekiedy moemy odczu dziwne wraenie, e co w odbiciu lustrzanym przykuwa nasz uwag. Czasami czowiek wykonujc codzienne czynnoci przy lustrze, w pewnym momencie patrzy na siebie ze zdumieniem pytajc si: To ja?. Autoportret w sztuce jako akt twrczy jest wanie takim momentem, w ktrym czowiek patrzy na siebie w wyjtkowy sposb. Jest to moment skupienia si na swojej osobie, na obrazie siebie i na wasnej ekspresji. Skupienie to moe odbywa si w sposb wiadomy, zamierzony, lecz czsto dzieje si to automatycznie i spontanicznie, podobnie jak sam akt twrczy. Carl Gustav Jung (1993:66) zakada, e proces twrczy umoliwia nie tylko konfrontacj z treciami niewiadomoci, lecz take moe wspomaga rozwj psychiczny czowieka. Takie podejcie do twrczoci pozwala spojrze w gb siebie w celu poszerzenia pola wiadomoci i lepszego samopoznania. Bazujc na zaoeniach psychologii analitycznej Junga chciabym sprbowa pokaza jakie znaczenie moe mie autoportret w yciu psychicznym czowieka. Czyli w pewnej przestrzeni, ktr Jung traktowa jako rzeczywisto psychiczn (Jacoby 2001:13). Chciabym take przedstawi specyficzne cechy autoportretu w sztuce, odsaniajc tym samym pewne tajemnice samego aktu twrczego, ktre wskazuj na silny zwizek midzy psychicznym funkcjonowaniem czowieka a sztuk. Pokazujc ten zwizek, skupi si na artycie, czyli na jednostce ludzkiej kompetentnej w sprawach sztuki i czsto skomplikowanej psychologicznie. Jung (1981:421) odnoszc si do tego problemu zauwaa, e:
158
Autoportret w sztuce jako moliwo spotkania siebie
Kady twrczy czowiek jest dwjni czy te syntez paradoksalnych wartoci. Z jednej strony jest on czowiekiem i osob, z drugiej jednak bezosobowym ludzkim procesem. Jako czowiek moe on by zdrowy lub chory, i dlatego jego osobist psychologi mona i trzeba wyjania w aspekcie osobowym. Natomiast jako artysta jest zrozumiay jedynie na podstawie swego twrczego czynu.
Te dwa wymiary (twrczy i osobowy) uzupeniaj si i silnie oddziaywaj na siebie pokazujc tym samym, e artysta pracuje nie tylko nad dzieem, ale te nad sob. Mona powiedzie, e kade dziaanie twrcze artysty jest jednoczenie jego wasnym autoportretem. W kadym wykonanym dziele autor pozostawia cz siebie. Jednak przychodzi moment, e artysta podejmuje prb twrczego zmierzenia si z obrazem siebie w dosowny i bardzo konkretny sposb. Tworzy on wtedy autoportret i tak jak w lustrze, morze przyglda si swojemu obliczu uformowanemu przez wasne donie. Autor ksiki Autoportrety artystw polskich, Mieczysaw Wallis (1966) definiuje autoportret jako wszelkie dzieo sztuk plastycznych rzeb, malowido, rysunek, ryt lub cz takiego dziea, w ktrej artysta przedstawi samego siebie (s. 9). Takie rozumienie autoportretu jest istotne dla dalszych rozwaa, poniewa skupia si na tradycyjnych formach plastycznych i nie uwzgldnia fotografii, czy wspczenie stosowanych technik multimedialnych. Dlatego chciabym, aby uywany przeze mnie termin autoportret kojarzy si z dziaaniem plastycznym ukazujcym szczeglnie twarz lub ca sylwetk artysty za pomoc rysunku, malarstwa, grafiki czy rzeby. Autoportret wydaje si by atwo dostpnym tematem. Wystarczy do tego lustro i mamy ju gotowego modela do sportretowania, czyli siebie. Element odbicia lustrzanego jest wany, poniewa pozwala widzie siebie tu i teraz, jak to si potocznie mwi jzykiem medialnym, na ywo. Kto, kto zajmowa si portretem, rozumie rnice miedzy malowaniem, czy rysowaniem ywego czowieka, a kopiowaniem postaci z fotografii. Jest to jedna z tajemnic aktu twrczego. Portretujc osob, ktra znajduje si naprzeciw nas, moemy dostrzec, e ona oddycha, porusza si pomimo tego, e pozuje. Pada na ni wiato i tworzy gbi barw i cieni. ywa osoba wypenia miejsce, w kt-
159
Pawe Ambroewicz
rym si znajduje, sprawiajc, e nawet to, meble, ciany, okna jako elementy martwe konfrontuj si z czym organicznym. Wszystkie te cechy s dla portrecisty bardzo wane i odzwierciedlaj si w dziele jak i w pracy twrczej. Artyst i osob portretowan mog czy rne relacje, lecz w sytuacji, kiedy ten pierwszy zaczyna przenosi twarz modela na ptno, czy papier ta relacja pogbia si, przyjmuje zupenie nowy wymiar. Celem ich spotkania jest to, e jedna z nich uwieczni drug w swoim dziele. Ta nie zaprzeczalna przyczyna owego spotkania ju sama w sobie wiele mwi o wyjtkowej relacji midzy artyst a osob portretowan. Mona t sytuacj porwna do rozmowy dwojga osb. Jest to specyficzny dialog bez sw. Jednak w przypadku takiego spotkania to artysta wydaje si by bardziej rozmowny i zaangaowany, poniewa jest sprawc aktu twrczego. To on mwic metaforycznie zadaje pytania, interpretuje i analizuje, a take wsuchuje si w drug osob. Aby z portretu wyszo co wartociowego, nie wolno lekceway osoby portretowanej, tak jak w wartociowej dyskusji nie lekceway si rozmwcy. Jeeli nawet artysta przyjmuje koncepcj, e traktuje modela bardziej przedmiotowo, jako bry, jako gr wiata i cieni to nawet w tej sytuacji ma on do czynienia z przedmiotem ywym. Artysta wsuchuje si w rysy twarzy, spojrzenie, sylwetk i gesty, a co najwaniejsze czsto prbuje wsucha si w psychiczny stan czowieka, ktrego portretuje. Portrecista w plastyczny sposb moe wydoby i uwieczni w dziele tajemnice modela, ktrych on sam nie znajdzie patrzc na siebie w odbiciu lustrzanym czy fotografii. Zatem mona powiedzie, e w akcie twrczym jakim jest portretowanie pojawia si nowa jako relacji midzy dwoma osobami. W przypadku autoportretu artysta ma take kontakt z yw osob, z t rnic, e t osob jest on sam. Powstanie autoportretu czsto zaley od pewnego kontekstu, czy sytuacji, w jakiej znajduje si artysta. Nie zawsze jest wynikiem potrzeby twrczej. Jednak chciabym skupi si na sytuacji, w ktrej dochodzi do aktu twrczego. Istotn rol odgrywa tu dowiadczenie yciowe artysty, a take jego osobowo oraz sposb, w jaki w danej chwili przedstawia o siebie. Jak pisze Wallis: w sposb zaley od wielu czynnikw: od jego umiejtnoci malarskiej, graficznej, lub rzebiarskiej i, w szczeglnoci od jego kunsztu portretowego; od jego zna160
jomoci wasnej powierzchownoci i jego ideau samego siebie; od jego stanowiska w hierarchii spoecznej i jego poczucia wasnej wartoci (s. 10). Wane jest, e artysta w tym wypadku jest zarwno portretujcym jak i portretowanym. Patrzc na to zjawisko pod ktem psychologii analitycznej mona powiedzie, e jedn z dominujcych relacji podmiotu w autoportrecie zarwno plastyczn jak i psychiczn jest relacja ego (centrum wiadomoci) z obrazem siebie. Podobna relacja odnosi si do narcyzmu, gdzie u jednostki dochodzi do alienacji prawdziwego ja i nadmiernego skupienia si na obrazie ja (Lowen 1995:39). Analizujc autoportrety znanych artystw takich jak Rembrandt, Ingres, Goya, Picasso, Grottger, Malczewski, czy Witkacy zauwayem pewn ogln cech, jaka pojawiaa si przy odbiorze tych dzie. Ot w wikszoci przypadkw co jakby uderzao w odbiorc. Autoportrety te skupiaj na sobie tak bardzo uwag, jakby krzyczay, pomimo, e ani rodki formalne ani mimika twarzy, czy gesty nie s zbyt ekspresyjne. Twarze artystw malowane przez nich samych wydaj si by bardzo ywe, witalne. Dziaaj na widza na zasadzie uroku, czyli pewnego silnego wraenia. Podobne dziaanie wedug Junga, wywouj symbole czy pewne elementy marze sennych, ktre maj swoje rdo w archetypowych treciach. Artysta w autoportrecie prbuje uchwyci podobiestwo do siebie samego. Jest to podstawowy cel klasycznego autoportretu. Mwic dokadniej, chodzi o to, aby rysowany, malowany, czy rzebiony ksztat, linia lub barwa utworzyy obraz przedstawiajcy artyst. Patrzc na autoportrety wielkich malarzy mona wysnu wniosek, e poza podobiestwem widoczne jest co wicej, co gbszego ni tylko fizjonomiczny obraz czowieka. Nasuwa si wtedy pytanie: czy autor chcia w zamierzony sposb doda wicej treci, ni jest to widoczne w jego autoprezentacji? Czy chcia nie tylko pokaza siebie, ale take co o sobie powiedzie? Moliwe, e tak. Jednak bardziej intrygujce wydaje si pytanie: czy to autoportret nie chce czego powiedzie artycie? Jung (2009) piszc o rnicy midzy postrzeganiem rzeczywistoci psychicznej przez czowieka pierwotnego i wspczesnego skupia si na rnicy w odczuwaniu wiata i natury. Wedug niego czowiek pierwotny sucha mowy ptakw, szuka znacze w wiekowym drzewie stawa wobec nieznanych nam uczu (s. 33). Jung wyjania to nastpujco:
161
Pawe Ambroewicz
Dla nas cay wiat uczu jest zamknity, zastpio go bladawe uczucie estetyczne. Mimo to nawet dla nas cay w pierwotny wiat uczu nie jest stracony, yje on bowiem nadal w naszej niewiadomoci. Im bardziej oddalamy si od niego za spraw owiecenia, racjonalnej refleksji, tym bardziej si od nas oddala, lecz tym bardziej ronie w si za spraw wszystkiego, co si w nim znajduje, co za zostao przed nami zamknite, poniewa idziemy jednostronn drog racjonalnoci. Ten utracony fragment natury moe si na nas zemci, moe powrci w formie znieksztaconej i zafaszowanej (...) (s. 33).
Wedug Junga to sztuka staje si przestrzeni, gdzie niewiadomo moe si zemci. Nie jest to nic dla nas odkrywczego, e dziki sztuce moemy dowiadczy uczu wyjtkowych, nie dostpnych dla kadego, lecz warto uwiadomi sobie, e uczucia te nie musz by jedynie przyjemnoci z obcowania z piknem, zaspokajaniem egoistycznych pragnie, czy spontanicznym, chwilowym wzruszeniem. Poprzez sztuk moemy siga do tych nieznanych, pomijanych przez nas treci psychicznych o gbszym wymiarze dozna. Nie chodzi tu o dowiadczanie niesamowitych wizji, czy ekstatycznych stanw. Chodzi bardziej o to, co czowiek pierwotny sysza w piewie ptakw i widzia w wiekowym drzewie. To czego my musimy dzisiaj z trudem poszukiwa, odszyfrowywa, albo jak to si mwi potocznie: musimy si po to zatrzyma. Dlatego artysta ma szans dowiadczy poszerzenia wiadomoci w akcie twrczym i uwieczni to w swoim dziele. Problem artysty i jego psychicznej kondycji polega na tym, e rzadko moe on tworzy bez rozbudzenia niecodziennych wewntrznych stanw, mrocznych i niechcianych, bd inflacyjnych i ekscytujcych. Natomiast autoportret jest zazwyczaj przystankiem midzy tym wszystkim, co artyci traktuj jako gwny obszar swoich twrczych poszukiwa. Rzadko w historii sztuki zdarzao si, e artysta skupia si gownie na autoportretach. Autoportret jest jakby podwjn drog do konfrontacji z treciami niewiadomoci. Po pierwsze jako aktywno twrcza stanowi wyjtkow sytuacj psychiczn, a po drugie jako portret samego siebie jest namacalnym i jedynym w swoim rodzaju przedstawieniem artysty. Nie ma dwch takich samych autoportretw, kady jest innym poszukiwaniem, innym kontekstem, innym obrazem samego autora.
162
Pamitajmy, e autoportret to cay czas pewien rodzaj twrczoci artystycznej, czyli pewnego dziaania w przestrzeni. Czowiek jest tu tematem i gwnym obiektem. Artyci czsto nazywaj temat swojego dziea problemem. Podobnie jak lekarze, poszukuj rozwizania i trafnej diagnozy, szukaj jakiej koncepcji, jakiego narzdzia, jzyka, formy, czy barwy, ktra uatwi rozwizanie problemu. W autoportrecie moe to prowadzi nie tylko do zaspokojenia potrzeb twrczych, ale do symbolicznego spotkania. Artysta za kadym razem patrzy na swoj portretowan twarz w taki sposb, w jaki jeszcze nigdy nie patrzy. Inaczej mwic spotyka siebie takiego jakiego jeszcze nigdy nie spotyka. Co samo w sobie daje moliwo odkrycia nowych treci. Oczywicie treci te mog by trudne, niechciane i nieprzyjemne, a ich zbyt gboka penetracja przez ego moe prowadzi do zaburze psychicznych. Naley pamita, e zagbianie si w wiat wasnej psychiki wymaga dojrzaoci i silnie rozwinitej osobowoci. Antoni Kpiski (2002:170) pisze, e autoportret rozumiany jako obraz samego siebie przypomina system urojeniowy, przede wszystkim jest prawie z reguy niezgodny z rzeczywistoci, jest silnie utrwalony i z trudem podlega minimalnej nawet korekcji. Dlatego czowiek nie chtnie cieszy si ze spotkania prawdziwego siebie. Autoportret w sztuce daje moliwo zmierzenia si ze swoim obliczem, czyli z tym, co pomijamy patrzc w lustro przy rytualnych czynnociach, tym co staje si trudne do ubrania w sowa czy pojcia, a widzimy to na swojej twarzy, a take z tym, co wypieramy, czego nie chcemy widzie. Jzyk sztuki jest czsto wierniejszym rodkiem opisujcym niewiadome treci naszej psychiki ni inne rodki wyrazu. Sprzyja temu specyfika aktu twrczego, ktra w relacji ego z obrazem siebie, pozwala na rnicowanie znacze, na przekraczanie granic i ich formowanie. Artysta dostaje szans spotkania samego siebie w niecodziennych okolicznociach i moe t wyjtkow sytuacj wykorzysta. Pamitajmy, e mwimy tu o pewnych moliwociach zwizanych z autoportretem w sztuce. To co symbolicznie okrelam spotkaniem samego siebie poprzez akt twrczy, traktuj jako pewne spontaniczne zdarzenie, jako odkrycie i dostrzeenie czego o sobie samym. Inaczej mwic spotkanie to umoliwia wgld oraz daje duo przestrzeni do nie planowanych autorefleksji.
163
Pawe Ambroewicz
Kady autoportret czy ta sama cecha, bez znaczenia czy wykona go malarz akademicki, kubista, czy surrealista, jest to zawsze przedstawienie istoty ludzkiej skupiajc si na jej twarzy. Autoportret rozumiany jako spotkanie to szczeglnie konfrontacja z twarz, ktra sama w sobie jest ywym symbolem. XVI-wieczny filozof i fizjonomik Marin Cureau de La Chambre pisa, e () natura obdarzya czowieka nie tylko gosem i jzykiem, aby wyraay jego myli, lecz w obawie, e mgby ich naduywa, kazaa te mwi jego czou i oczom, aby przeczyy tamtym, gdyby nie byy do wierne (cyt. w: Courtine, Haroche, 2007:21). Interesujce jest to spojrzenie na twarz jako na przeciwiestwo zamierzonej ekspresji. Podobnie uwaa Kpiski (2002:102) twierdzc e twarz nie kamie; atwiej jest pokierowa reakcjami ruchowymi innego typu, np. ruchami rk, caego ciaa itp. reakcjami werbalnymi ni mimik twarzy. Jeszcze inn cech jest to, e twarz w naszej kulturze, w stosunku do reszty ciaa pozostaje naga. Jest odsonita i tak jak symbol odsania czsto to co ukryte, niewiadome. Moemy zatem spojrze na autoportret jako na konfrontacj artysty z symbolem twarzy. Co powoduje, e spotkanie przyjmuje nowy wymiar, tym bardziej gdy ego uczestniczy asymilacji treci symbolicznych poszerzajc pole wiadomoci. Kolejn wan cech autoportretu w sztuce jest to, e artysta zazwyczaj maluje swj negatyw. Termin ten od aciskiego sowa negatio oznacza przeczenie. Uycie lustrzanego odbicia jako modela powoduje, e prawie kady autoportret to negatyw. Prawe oko staje si lewym, prawy kcik ust staje si lewym, zmarszczki na czole zmieniaj swoje miejsce, lecz nie wpywa to na oglne podobiestwo. Jednak rozpatrujc malowany wizerunek pod wzgldem symbolicznym moemy powiedzie, e artysta maluje swoje przeciwiestwo, swoje przeczenie. Maluje dosownie faszywy obraz siebie. Kto przeciwny kojarzy si z osob dla nas wrog, czyli z naszym przeciwnikiem. Z tym, czym czowiek nie chce by. Jung (1997:18) podobnie okrela archetyp Cienia podkrelajc, e jest to trudny problem moralny odnoszcy si do wypieranych ciemnych cech charakteru i niskich wartoci. (por. Samuels, Sorter, Plaut 1994:47). Czowiek unika kontaktu z tym czym nie chce by, nie konfrontuje si z t czci siebie. Przez to nie moe te poznawa prawdy o sobie. Utrudnieniem jest take projektowanie Cienia na innych ludzi odwraca164
jce uwag od rda problemu. Jung twierdzi, e: Jeli nawet cechy charakterystyczne cienia mona bez wikszego trudu rozpozna jako cechy osobowociowe, w tym miejscu zawodzi i rozumienie, i wola, wydaje si bowiem, e przyczyna emocji niewtpliwie tkwi w drugim czowieku (1997:18). Jednak Cie, szczeglnie ten indywidualny moe by projektowany take w autoportrecie stajc si rzeczywistym obrazem, a przynajmniej w sposb symboliczny moe urzeczywistni si w dziele artysty. Oczywicie urzeczywistnienie w obrazie nie jest jednoznaczne z urzeczywistnieniem wewntrznym, ale daje przynajmniej moliwo konfrontacji z treciami archetypu. Interesujcym przykadem Cienia w autoportrecie jest zestaw dwch dzie Witkacego zatytuowanych Dr. Jeckyll i Mr. Hyde. Przenikaj si w nich rne paszczyzny tego archetypu. W pierwszym obrazie artysta maluje siebie w nazwijmy to normalnym stanie, a w drugim w stanie, gdzie wychodzi z niego demoniczny Mr. Hyde. Jednoczenie sam Dr. Jeckyll jest ju portretem ponurej osoby wyaniajcej si z cienia, a z kolei demoniczny Mr. Hyde wyglda po prostu jak kto w stanie upojenia alkoholem. Mona zaryzykowa stwierdzenie, e Witkacy bawi si obrazem siebie, ale odsania te cz prawdy o sobie. Na tych dwch portretach wyglda jakby uwiadomi sobie swoj ciemn stron osobowoci i jednoczenie si z ni utosamia. Jeszcze inn cech autoportretu jako spotkania jest to, e moemy spotka nie tylko siebie ale i swoich przodkw. Zapewne wielu osobom zdarza si widzie w odbiciu lustrzanym podobiestwo do swojego ojca czy matki, lub dalszych krewnych. To czste zdarzanie powizane jest z mitem o Narcyzie. Jedna z najbardziej znanych wersji mitu o Narcyzie mwi, e ten gardzcy mioci modzieniec by synem boga-rzeki Kefisosa (Grimal 1987:245). Jak wiemy, wierzenia ludw staroytnych czsto utosamiay bogw z konkretnymi elementami natury. Projekcja bstwa dokonana przez umysy ludzi z tamtej epoki prowadzia do tego, e bg-rzeki istnia jednoczenie pod postaci rzeki i pod postaci boga jako takiego (w formie osobowej). Wrbita po narodzinach Narcyza przepowiada e chopak doyje staroci, jeli nie bdzie siebie oglda. Tragiczny los Narcyza wie si z tym, e przeglda si on w odbiciu rdlanym i zakochuje si w tym, co dostrzega. Analizujc t mityczn scen, moemy zauway interesujce zestawienie znacze, co prowadzi do paradoksalnej interpretacji. Ot Narcyz jako syn boga-rzeki patrzc na swoje oblicze w odbiciu
165
Pawe Ambroewicz
rdlanym, patrzy te na twarz swojego ojca, ktry jest panem rzek i jednoczenie jest rzek. Czowiek w miar jak dorasta i dojrzewa widzc swoje odbicie w lustrze, zaczyna dostrzega tam ojca lub matk. Widzi w swojej twarzy pewne elementy fizjonomiczne czy mimiczne, lub zapisane lady emocji i przey, ktre przypominaj rodzica. Jest to motyw archetypowy, ktry przewija si zarwno w baniach i mitach, jak w yciu psychicznym. Bohater wdaje si w ojca staje si jak on, czsto powtarza jego bdy, albo nie moe zmierzy si z wielkoci i chwa, swojego ojca. Odnoszc to do mitu o Narcyzie oraz powyszej interpretacji mona dostrzec archetypowy zwizek midzy ojcem a synem. Ojciec chccy ochroni syna przed spenieniem przepowiedni zabrania mu na siebie patrze, tym samym pozbawia go moliwoci wgldu we wasne oblicze, we wasne uczucia. Narcyz staje si przez to nie czuy, nie poznaje czym jest mio. Jak twierdzi Alexander Lowen (1995) jest to jedna z podstawowych cech osobowoci narcystycznej. Jednak los sprawia, e patrzc w oblicze ojca-rzeki widzi siebie i fatalnie zakochuje si sam w sobie. Tym samym ojciec chcc uchroni syna, niewiadomie przyczynia si do jego klski. Taka interpretacja mwi o odwiecznej prawdzie wychowawczej, e los czowieka nie jest jedynie wynikiem jego indywidualnych zmaga, lecz jest te wynikiem tego co pozostawiaj w nas rodzice. Historia ta jest o tyle istotna dla problemu autoportretu, e pokazuje jak bogate w znaczenia moe by spojrzenie w swoje oblicze i spotkanie tam siebie. Jak pisze Lowen (1995:21):
Osoby narcystyczne nie funkcjonuj w kategoriach rzeczywistego obrazu wasnej osoby, poniewa nie potrafia go zaakceptowa. Ale jak dochodzi do tego, e ignoruj go lub zaprzeczaj jego rzeczywistoci? Po prostu nie przygldaj si ja. Istnieje rnica miedzy ja a jego obrazem, tak jak istnieje rnica miedzy czowiekiem a jego odbiciem w lustrze.
Spojrzenie sobie w twarz nie jest tylko zwyczajn czynnoci. Moe by to bardzo symboliczna i refleksyjna sytuacja w yciu czowieka na co zwraca nam uwag istota autoportretu, czy mit o Narcyzie. Chocia czowiek wykonuje t czynno zazwyczaj mechanicznie i bezrefleksyjnie, to warto by wiadomym
166
e w wyjtkowych okolicznociach, takich jak dziaanie twrcze mona dziki niej zobaczy ukryte zakamarki wasnej duszy. Prbowaem pokaza, e artyci w naturalny sposb uzyskuj t wyjtkow okoliczno w autoportrecie. Czy s wiadomi symbolicznego i psychologicznego wymiaru tego, co czyni, czy s niewiadomi to i tak sytuacj w ktrej dokonuje si akt twrczy sprawia, e autoportret w znacznym stopniu umoliwia konfrontacj z obrazem siebie. Czy mona powiedzie, e autoportret umoliwia poznanie prawdziwego siebie? Osobicie nie odwaybym si tak twierdzi. Natomiast z ca pewnoci autoportret pozwala na spotkanie siebie tam gdzie nie kady ma moliwo zaglda. Konfrontacja czowieka ze swoim obliczem daje moliwo odkrycia nieuwiadomionych dotd treci. Mog to by konkretne wyparte fragmenty ycia, mog to by lki, czy saboci, a moe to by mniej skomplikowane, lecz silne w swej wymowie uczucie, ktrego tre przemawia do naszej wiadomoci sowami Ja jestem. To jest moja twarz. Uwaam, e kady czowiek jest zdolny do twrczego spotkania z sob samym. Warto sprbowa narysowa siebie patrzc w lustro. Nie skupia si na wasnych umiejtnociach, na wmawianiu sobie braku talentu. Nie skupia si na uzyskaniu podobiestwa, po prostu trzeba odway si i zacz rysowa. Sprbowa przyglda si sobie i poszukiwa znacze. Jak ju wspominaem to spotkanie odbywa si na podobnych zasadach co rozmowa. Suchamy drugiej osoby, nie ignorujemy tego, co mwi, staramy si j zrozumie. To co powstanie na kartce jest jakby zapisem spotkania. Taki plastyczny autoportret wymaga odwagi i autentycznego zaangaowania, najmniej wymaga zdolnoci i talentu.
Courtine J., Haroche C. (2007), Historia twarzy. Wyraanie i ukrywanie emocji od XVI do pocztku XIX wieku, Sowo/obraz terytoria, Gdask 2007 Grimal P. (1987), Sownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wydawnictwo Zakadu Narodowego im. Ossoliskich, Wrocaw 1987 Jacobi J. (2001), Psychologia C.G. Junga, Wydawnictwo SZAFA, Warszawa Jung C.G. (1981), Archetypy i symbole, Czytelnik, Warszawa 1991
167
Pawe Ambroewicz
Jung C.G. (1993), Mandala. Symbolika czowieka doskonaego, Wydawnictwo BRAMA, Pozna 1993 Jung C.G. (1997), Aion. Przyczynki do symboliki Jani, Wrota, Warszawa 1997 Jung C.G. (2009), Przeom cywilizacji, Wydawnictwo KR, Warszawa 2009 Kpiski A. (2002), Poznanie chorego, Wydawnictwo Literackie, Krakw Lowen A. (1995), Narcyzm zaprzeczenie prawdziwemu Ja, Agencja Wydawnicza Jacek Santorski i Co., Warszawa 1995 Samuels A., Sorter B., Plaut F. (1994), Krytyczny sownik analizy jungowskiej, Unus, Wrocaw 1994 Wallis M. (1966), Autoportrety artystw polskich, Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1966
168
Tomasz Olchanowski
NARCYZM I KOSMOZA
1. EGO FUNKCJONALNE I EGO STATUSU David Boadella (1994:42), twrca biosyntezy, szkoy terapeutycznej opierajcej si na koncepcjach Wilhelma Reicha, okreli mianem kosmozy denie do mistycznych stanw wiadomoci, ktre s podane same dla siebie. Czowiek opanowany przez kosmoz, dowiadcza zacierania si wszelkich granic i zmierza w kierunku quasi-schizofrenicznego stanu percepcji, a nawet usuwa si w chorob psychiczn, biorc swe przeycia za dowd owiecenia. Chcc zrozumie, e kosmoza wyrasta z narcyzmu, warto przyjrze si wprowadzonym przez Boadell pojciom ego funkcjonalnego i ego statusu. Te odrnienie dokonao si dziki inspiracji brytyjskiego psychologa naukami Jiddu Krishnamurtiego, ktry spostrzeg, e Istniej dwa rne sposoby mylenia: mylenie jako wypenienie pewnej funkcji i mylenie w sensie uywania tej funkcji dla osignicia statusu, autorytetu, pozycji, prestiu (cyt. w: Boadella 1994:41). Ego funkcjonalne jest koordynatorem dowiadczanych procesw psychicznych i w pozytywnym sensie umoliwia harmonijne funkcjonowanie w otaczajcej rzeczywistoci. Natomiast ego statusu niszczy t harmoni, poniewa zakorzenione jest w poczuciu wyszoci, w oddzieleniu umysu od ciaa i w wyniesieniu umysu na pozycj antagonistyczn wobec ciaa (s. 43). Moe peni rwnie rol zinternalizowanego tyrana. Natomiast o ego funkcjonalnym Boadella pisze, e: reguluje napicie mini, rozwaa dziaania w terminach ich rzeczywistych skutkw, ustanawia barier midzy si namitnoci a wyraaniem uczu w wiecie zewntrznym (s. 42). Zatem ego funkcjonalne posiada wymiar zarwno biologiczny, jak i kulturowy. Wie si z instynktem samozachowawczym (dlatego te jest czym wicej ni wiadomo) oraz umoliwia rozrnianie i koncentracj. Zdrowe ego funkcjonalne jest refleksyjne i otwarte na gos sumienia. Wszelkie dziaania ocenia w kategoriach waciwego i nie
169
Tomasz Olchanowski
waciwego, wyboru i przymusu. Najwikszym bdem wielu duchowych poszukiwaczy jest mylenie wolnoci od patologicznych wymiarw ego z katastrofalnym deniem do braku ego. Najprociej rzecz ujmujc: zbyt wiele ego powoduje rozdcie ego statusu (stan inflacji negatywnej) i przerost urojonego obrazu ja, a zbyt mao ego sprawia, e jednostka staje si podatna na manipulacje, i to zazwyczaj ze strony osb o cechach narcystycznych w wymiarze wrcz psychopatycznym. Jako e ego statusu suy podkrelaniu prestiu i oparciu swego ycia na aprobacie, uznaniu i szacunku, to warto zauway, e w zaburzeniach narcystycznych przeronite i faszywe ego statusu niszczy i deformuje ego funkcjonalne. Tym samym jednostka traci kontakt z instynktem samozachowawczym i bywa zagroeniem dla siebie, blinich i otaczajcego wiata. W konsekwencji narcyzm jednostki staje si jej mechanizmem obronnym, ktry ma chroni przed popadaniem w stany depresyjne. Cay paradoks tego procesu polega na tym, e uciekajc przed depresj czy te przed projektowanym na uywk wasnym Cieniem (uzalenienia) zmierza ona ku psychopatyzacji i emocjonalnemu otpieniu, redukujc empati i opierajc swe znaczenie na uzyskanym statusie. Tillichowi zawdziczamy m. in. ukazanie rnicy pomidzy samowyniesieniem a autoafirmacj. Te pierwsze, bdce w zasadzie synonimem inflacji negatywnej, jest zwizane z samowol, egocentryzmem i nieuzasadnion dum. Jednostka zamknita w narcystycznym balonie swego faszywego ja, naraa si na utrat siebie. yje w wiecie rozdzierajcych antynomii, obijajc si pomidzy mani a depresj, person a Cieniem. Natomiast autoafirmacja to zerodkowany stan rwnowagi midzy dwoma biegunami tosamoci (np. midzy podaniem a lkiem). A jako e autoafirmacja jest zwizana z odwag widzenia tego, co jest i umiowaniem wasnego losu na przekr wszelkim okolicznociom (Nietzscheaskie amor fati) prowadzi ku procesowi indywiduacji i przekroczenia granic ego. Niewtpliwie wszelkiej maci nauczyciele duchowi, mistycy i mdrcy buddyjscy podkrelajc destruktywny wpyw ego (iluzj ego jako statycznego schematu) mwi przede wszystkim o ego statusu. Tymczasem yjcy na Zachodzie poszukujcy Narcyz odnosi to czsto do ego funkcjonalnego. Zamiast wyzwala si od przywiza do ego statusu, prbuje wyzwoli si od ego funkcjonalnego. Podcina tym samym swe korzenie i bdzi na pustyni wasnego szalestwa.
170
Narcyzm i kosmoza
Zatem praktyka duchowa tej jednostki nie suy wyzwalaniu si od rnych form chciwoci, nienawici i gupoty, lecz indukowaniu przyjemnych stanw transowych. Mylenie owiecenia z narcystyczn inflacj wyrasta z pragnie dotyczcych zmiany wasnego statusu ekonomicznego i spoecznego, posiadania nadludzkiej siy i paranormalnych waciwoci (np. unoszenie si w powietrzu, jasnowidztwo etc.) (zob. Olchanowski 2008:117). Generalnie inflacja ego sama w sobie nie jest ani dobra, ani za. Stany inflacyjne towarzysz procesowi twrczemu (natchnienie), iluminacji religijnej, zakochaniu, odurzeniu narkotycznemu, czy przeywaniu uroje w chorobach psychicznych. Inflacja ego moe prowadzi ku pozytywnemu rozwojowi, najczciej jednak spotykamy si z jej ciemn stron. Jeli ego utraci swoj autonomi i zdolno konstruktywnej wymiany z otoczeniem lub wiatem symboli, inflacja ma charakter procesu regresywnego i w konsekwencji moe si sta zjawiskiem trwale negatywnym. Wyrazem tego jest owadnicie przez archetyp (odpowiednik optania przez demony, relacjonowany przez tradycje pierwotne) (Dudek, 2002:148).
2. EGO STATUSU A PROBLEM CIENIA To, czym osoba nie chce by (Samuels, Shorter, Plaut 1994:47). Tymi sowami Junga autorzy Krytycznego sownika analizy jungowskiej rozpoczynaj objanianie hasa Cie. T nazw Jung (1989:459) okreli stumion, ukryt, najczciej maowartociow i obcion win osobowo, sigajc kraca a do podoa wsplnego z naszymi zwierzcymi przodkami. Ale jednoczenie dostrzeg, e () czowiek niewiadomy (wanie Cie) skada si nie tylko z tendencji moralnych godnych odrzucenia, lecz wykazuje take szereg dobrych waciwoci, a mianowicie normalne instynkty, celowe relacje, zgodne z rzeczywistoci spostrzeenia, twrcze impulsy. Cie jest zatem sum wszystkich dyspozycji psychicznych, zarwno indywidualnych, jak i zbiorowych, ktrych nie mona pogodzi ze wiadomie obran drog ycia. Wyrugowane ze wiadomoci cz si w niewiadomoci z rnymi treciami i tworz kompleks Cienia. Kompleks ten staje si wzgldnie
171
Tomasz Olchanowski
autonomiczn osobowoci czstkow (podosobowoci) w stosunku do tego, co uwaamy za wiadomo (kompleks ego). Proces uwiadamiania i oswajania Cienia jest niezwykle trudny, chociaby z tego wzgldu, e Cie skada si z wielu zachodzcych na siebie warstw. Najoglniej analitycy jungowscy wskazuj na warstw Cienia indywidualnego (niewiadomo indywidualna, freudowska, ontogenetyczna) oraz Cienia archetypowego, ktry wyraa niedoskona, podatn na zranienia i bezsilno, kondycj czowieka (np. koncepcje pierwotnej niewiedzy, z ktrej wyrastaj podstawowe skalania: chciwo, nienawi i zudzenia w buddyzmie, czy judeochrzecijaska koncepcja grzechu pierworodnego, dawniej grzechu przodkw, co tak doskonale oddaa mitologia grecka). Bycie wiadomym ciemnych stron w swojej psyche wyzwala nie tylko od narcyzmu jednostkowego, ale rwnie grupowego i gatunkowego. Jednak te uwiadomienie zwizane jest z umiejtnoci wycofywania potnych projekcji (na osoby, nacje, a nawet zwierzta). Dla jednostki narcystycznej jest to kopotliwe z tego wzgldu, i najmniejsza rysa na wasnym charakterze (urojonym obrazie) czy drobne niepowodzenia urastaj do rangi kosmicznej katastrofy. Pod wpywem tych dowiadcze wycofuje si ona na pozycje depresyjne i w akcie rozpaczy (iluzja sytuacji bez wyjcia) dokonuje aktw destruktywnych i autodestruktywnych (uraz narcystyczny). Skoro wspaniae ego jednostki narcystycznej jest caym wiatem, kade zjawisko przeczce temu wspaniaemu obrazowi jawi si jako zapowied apokalipsy. Nic zatem dziwnego, e zamach na samego siebie poprzedzaj ataki na innych. Co jaki czas media skadaj nam relacje o, najczciej nastolatkach, ktrzy pod wpywem urazu narcystycznego (kosz od dziewczyny, ocena niedostateczna etc.) strzelaj do wszystkich, ktrzy, jak sdz, s winni ich cierpienia, by w kocu zastrzeli samego siebie. W tym miejscu naley jednak zada przewrotne pytanie: skoro chciwo (jako zachanno nie tylko na pienidze, lecz rwnie na owiecenie czy te wszelkie obiekty zmysw: podliwo wzgldem dozna wizualnych, dwikw, odczu cielesnych, smakw, zapachw i atrakcyjnych dla ego wymysw intelektualnych) urosa w liberalnej demokracji do rangi cnoty, to czy przypadkiem Cie jednostki narcystycznej nie jest pozytywnej natury? Poczucie winy z powodu nikczemnego czynu mona zneutralizowa za pomoc racjonalizacji, czy te ukry si za intelektualnymi wywodami. Najczciej jednak przypisuje si,
172
Narcyzm i kosmoza
moc projekcji, przyczyny wasnego upadku moralnego zewntrznym wrogom. Jeli ego statusu staje si centrum ludzkiej osobowoci, mimo e jest nienasyconym smokiem, to moe oznacza, e do sfery Cienia zostaj wypierane impulsy zwizane z mioci i gbok empati w stosunku do wszystkiego, co yje.
3. WESTERNIZACJA BUDDYZMU Niewtpliwie yjemy w czasach rozprzestrzeniania si buddyzmu w obrbie cywilizacji zachodnioeuropejskiej i jej peryferii. I byby to fakt bardzo pozytywny, gdyby nie pewne znieksztacenia, bdce skutkiem odmiennych uwarunkowa kulturowych ludzi Zachodu. Ot buddyzm bywa zamieniany na Zachodzie (skd najczciej jest importowany do naszego kraju) w narzdzie suce zaspokajaniu potrzeb duchowych wyznawcw klasy redniej. Jak zauwaa Kobai Scott Whitney (b.d.), ktry jest pisarzem i nauczycielem buddyjskim therawady: Ta wygadzona wersja buddyzmu pozwala na posiadanie wasnego stylu ycia, na bycie bogatym nawet rozpieszczonym bez potrzeby zaamywania rk w poczuciu winy. Nie wymaga adnego, konkretnego dziaania w wiecie poza okazjonalnym odosobnieniem z naszym ulubionym nauczycielem.1 Autor ten pokazuje nam, e klasyczna cieka przeznaczona dla wieckich buddystw jest na Zachodzie realizowana od koca, zamiast od pocztku. Dodatkowo, mona rzec, e poza pierwszy etap od koca ona nie wychodzi. Na t ciek skadaj si: dana (szczodro, ktra pomaga pokona chciwo i przywizanie), sila (wskazania moralne, etyczne zachowanie) oraz bhavana (rozwj duchowy). Zatem, moemy sobie uzmysowi, e drog ku Przebudzeniu zazwyczaj przedstawiciel Zachodu pragnie realizowa od rozwoju duchowego. Rodzi si w ten sposb przewiadczenie, e Przebudzenie mona kupi na kursach, bd te e pojawi si ono wskutek samej lektury ksiek. Natomiast chciwo i przywizanie jako co, co odkada si na potem, ulegaj nasileniu, optujc wrcz psyche jednostki i zbiorowoci.
1
Na bdne rozumienie filozofii Wschodu zwrci uwag rwnie twrca psychologii zorientowanej na proces Arnold Mindell (1995:17). Jego zdaniem jest ono pene pychy (inflacja ego), ktra uwidacznia si w patrzeniu z gry na innych, uwaaniu innych za zablokowanych przez popdy i namitnoci, i oskaraniu ich o posiadanie prymitywnego umysu.
173
Tomasz Olchanowski
Na Zachodzie jest odrzucana bd te bdnie rozumiana idea wyrzeczenia. Palijski termin nekhkamma oznacza negacj karmy rozumianej jako pragnienie, jak te wycofanie ze zmysowoci. Jednak tej negacji towarzyszy zawsze patinagga (porzucenie). Dzieje si tak z tego powodu, poniewa dawni nauczyciele buddyjscy bazujc na wasnym dowiadczeniu, pojli, e do wyrzeczenia musi doczy brak przywizania. Wyrzekajc si czego, jednoczenie pracujemy nad wygaszeniem mechanizmu przywizania do tego obiektu (stanu), ktrego si wyrzekamy. W przeciwnym razie jedynie wzmocnimy si tego, czego si wyrzekamy. Do powyszych uwag dodabym rwnie absurdalne zjawisko, jakim jest odwracanie klasycznego potrjnego ksztacenia, opierajcego si na schemacie: sila samadhi (skupienie medytacyjne) paa (mdro). Odwrcenie tego swoistego, buddyjskiego procesu indywiduacji to nieporozumienie prowadzce na manowce. Paa jest owocem waciwej moralnoci i waciwego skupienia medytacyjnego.2 Jeli za staje si pierwszym, a w zasadzie jedynym etapem tego procesu, wwczas przeistacza si w stan narcystycznej inflacji. Mdro wyczytana, intelektualna, jest jedynie czym szcztkowym, pozbawionym indywidualnego dowiadczenia, bo jedynie ono prowadzi ku mdroci intuicyjnej i gbokiej empatii. Psychologia pokazuje, e korzystajc z mechanizmu obronnego, jakim jest racjonalizacja, jestemy w stanie racjonalnie uzasadni nawet nasze najbardziej nikczemne postpowanie. Nastpnie, kiedy ju wprowadzimy si w stan narcystycznej inflacji, czytamy podrczniki dotyczce medytacji, czy te korzystamy z okazyjnych spotka z wybranym mistrzem. Te dziwne samadhi rozwija zazwyczaj iluzje i urojenia dotyczce wasnej osoby. A moralno, ktra powinna by podstaw caego procesu? Omijanie wskaza moralnych i umieszczanie sila na kocu wzmacnia jedynie nasz egoizm i egocentryzm. eby dokadnie zilustrowa o co tu chodzi, mona przywoa jungowski proces indywiduacji i wyobrazi sobie kogo, kto postanawia rozpocz ten
2
Naley wspomnie o tym, e ju w therawadzie (najstarszej z istniejcych wspczenie szk buddyjskich) jest mowa o trzech rodzajach wiedzy/mdroci: zdobytej przez czytanie albo suchanie; zdobytej przez analiz intelektualn, czyli przez mylenie i rozumowanie; oraz zdobytej przez bezporednie dowiadczenie i rozwj duchowy. Oczywicie ten trzeci rodzaj mdroci ceni si najbardziej, ale te pozostaje on w bliskim zwizku z dwiema pozostaymi mdrociami. Generalnie wszystkie trzy rodzaje mdroci s niezbdne w naszym rozwoju duchowym (zob. Ashin Tejaniya 2009:32).
174
Narcyzm i kosmoza
proces od Jani. Niestety, wielu wielbicieli Junga prbuje tak czyni. Najpierw czytaj wszystko na temat archetypu Jani, by w kocu doj do przewiadczenia, e ego jest Jani. Ego podporzdkowuje sobie (bo ma takie prawo, jako e jest czym boskim) procesy kulturowe i naturalne. W kocu, jak atwo to przewidzie, tonie w sferze Cienia (naogi, zbrodnie, redukcja empatii, zaburzenia psychiczne etc.). Czy nie mamy tutaj do czynienia z pewnym uwarunkowaniem kulturowym? Przecie w chrzecijastwie wrcz zakada si, e najwaniejsza jest wiara, mona doda lepa i bezwarunkowa. Dziki wierze czowiek zdolny jest do powstrzymania si od popeniania zych uczynkw i do pozytywnej psychicznej przemiany (mio bliniego). Dziki wierze waciwa moralno pojawi si automatycznie jako skutek boej aski. Rwnie we wspczesnej religii Zachodu jak jest ideologia kapitalizmu czyli liberalizm, przyjmuje si, e sama wolno jednostki (sprowadzajca si w zasadzie do wolnoci kupowania i sprzedawania) uczyni t jednostk moralnie lepsz. W ideologii tej wierzy si, e chciwo i przywizanie pozytywnie zmieni czowieka. A nawet jak sugeruje to zbitka pojciowa liberalna demokracja mamy do czynienia z ustrojem spoeczno politycznym, ktry ochron wasnoci prywatnej stawia ponad ochron czowieka, nie mwic ju o innych formach ycia.
4. TERAPEUTYZOWANIE NARCYZW PRZEZ NARCYZW Nie zawsze jest faktem powszechnie uwiadamianym, e psychologia na Zachodzie liczy mniej ni 150 lat. Czasami mona doj do zbyt radykalnego przekonania, e nauka ta jest myleniem yczeniowym zgodnym z ideologi panujcych bd te, jak sugeruje to A. Pankalla, rne szkoy psychologiczne badaj nie tyle czowieka, co stworzon przez badaczy metafor czowieka i jego umysu (np. psychologia klasyczna trupa; psychologia postaci obraz filmowy; psychoanaliza maszyn parow; behawioryzm, neobehawioryzm, psychologia ewolucyjna maszyn do pisania, zwierz; psychologia kognitywna komputer etc.) (zob. Dudek, Pankalla 2008:473). Podobnie niektrzy socjolodzy, badajc nie tyle spoeczestwo, co metafor spoeczestwa, przypominaj dawnych astrologw na usugach panujcego dworu. Mamy powane problemy z zoba175
Tomasz Olchanowski
czeniem drugiego czowieka, nie mwic ju o wikszej grupie czy nacji z powodu tego, e widzimy nie inn osob (grup), lecz nasze wyobraenie. Zatem nie spotykam kogo, lecz swoje wyobraenie o tym kim (zob. Krishnamurti 2008:22). Zazwyczaj dowiadczenie z przeszoci (spotkanie kogo smutnego, pijanego) utrwala si w pamici jako obraz i jednoczenie wiedza o tej osobie, i z tym obrazem (wiedz) spotykamy ponownie dan osob. Owo przesze dowiadczenie przesania to, co znajduje si naprzeciw mnie. Jest to zjawisko oddawane w psychologii gbi mianem fantazmatu. Zatem wiat moich blinich oraz stosunkw pomidzy nimi jest na og nie wiatem realnym, lecz wiatem fantazmatw. Czowiek obierajcy zawd psychoterapeuty jest szczeglnie naraony na to, e jego dowiadczenia (wczajc to przygotowanie teoretyczne) bd przesania mu pacjenta i jego problemy. W zwizku z tym nie bdzie widzie czowieka przed sob, lecz jedynie swj fantazmat. Szczeglnie uwidacznia si ta tendencja w przypadku terapeutw dogmatykw, ktrzy traktuj rozwaania teoretyczne, charakterystyczne dla danej szkoy, niczym dogmaty. Poza tym niektrzy terapeuci maja skonno, by zachowywa si jakby byli peni, spokojem i dziaali we wsplnym celu z pacjentem. Tymczasem rzeczywisto ich i pacjentw bywa najczciej zupenie inna. Sowa rzeczywisto uywamy na okrelenie czego obiektywnego, lecz przecie zaley ona od naszych wspomnie, oczekiwa, pragnie, obaw, upodoba i niechci. Tylko nieliczni s gotowi, by zobaczy, co znajduje si pod wiekiem wasnych i kulturowo narzuconych ogranicze. Arnold Mindell (1995:17) zwrci uwag na niebezpieczestwo metod opartych na relaksacji. Te techniki, jeli su tylko redukcji napicia (odreagowaniu), wtedy nie s zwizane z dokadnym przepracowaniem rda napi. Wyparte, rozlunione napicia nie znikaj. Co, co wyrzucamy na zewntrz, pozostaje wci wewntrz systemu. Mindell wyraa pogld, inspirujc si taoizmem i psychologi jungowsk. Zakada istnienie zbiorowego pola psychologicznego, w ktre wczaj si wypierane napicia. Rezultatem powrotu tego, co wyparte, s midzy innymi zachowania typu acting out (rozegranie w dziaaniu, odreagowanie).
176
Narcyzm i kosmoza
Ten opisany przez Freuda mechanizm obronny okrelaj czynnoci impulsywne, odbiegajce od normalnego funkcjonowania danej jednostki (seks, hazard, przemoc, uywki). Obejmuj zachowania gwatowne, agresywne i przestpcze, jak rwnie do niewinne kaprysy i czynnoci pomykowe. We wszystkich przypadkach wystpuje jednak element impulsywny, tzn. dana czynno ma sab motywacj take w oczach jej autora, ktry bezskutecznie poszukuje racjonalnego wyjanienia dla swojego zachowania (Fhanr, 1996:216). Analitycy jungowscy wskazuj z kolei na analogie pomidzy pojciem inflacji a freudowskim acting out: () podmiot w potrzasku swych niewiadomych pragnie i fantazji przeywa je ponownie w teraniejszoci i doznaje ich bezporedniego wpywu, ktry wzmaga si wskutek unikania poznania ich rda i powtarzalnego charakteru (cyt. za: Samuels, Shorter, Plaut 1994:22). Generalnie, zarwno Freud i Jung doskonale zdawali sobie spraw, e takie zachowania opniaj pozytywne zmiany terapeutyczne, poniewa pacjent nie jest w stanie dojrze, jaki niewiadomy proces ukrywa si za manifestowanym napiciem. Mindell (1995:24) porwnuje terapi, jak i wszelkie praktyki duchowe, do procesu alchemicznego. Pacjent czy adept medytacji, powinien tak jak alchemik umieci proces3 (sygnay) w medytacyjnym tyglu (uwaga) i podgrzewa go (amplifikowa4), a dokona si przemiana.
W psychologii Mindella (1995:25): Proces to informacja, ktr otrzymujemy dziki specyficznym drogom (kanaom), takim jak widzenie, syszenie, poruszanie si, odczuwanie, relacje, wiat. 4 Jungowska metoda amplifikacji polega na rozszerzeniu i wzbogaceniu treci marzenia sennego (albo fantazji na jawie) o wszystkie podobne, moliwe, analogiczne obrazy przy zachowaniu tosamoci jdra znaczeniowego. Z tym, e skojarzenia nie tylko pochodz od pacjenta (jak ma to miejsce w psychoanalizie freudowskiej), lecz rwnie od analityka. Wychodzc z tego zaoenia, e wszystko, co kiedykolwiek zostao przez czowieka ujte w obrazie lub sowie, posiada absolutn realno psychiczn, niezalenie od tego, czy powstao w tej lub innej epoce jako jednorazowy pomys czy rezultat dugiej tradycji lub badania naukowego wszelka analogia dostarcza, o ile zawiera w sobie archetypowe aspekty motywu marzenia sennego, sposobw, umoliwiajcych precyzj i wyjanienie, potwierdzenie interpretacji (Jacobi 1996:120). Natomiast w mindellowskiej psychologii zorientowanej na proces Amplifikacja jest technik polegajc na wzmacnianiu danego sygnau, w ktrym on si pojawia. W ten sposb staramy si dotrze do informacji, ktra si za nim kryje, tak aby wzbogaci dan sytuacj (Szymkiewiecz 2006:44). Wedle Mindella (1992:33) w procesach komunikacyjnych pojawiaj si podwjne sygnay. Te sygnay, ktre wysyamy w sposb niezamierzony podobne s do odszczepionych osobowoci (kompleksw), ktre prbuj mwi.
3
177
Tomasz Olchanowski
Tybetaski mistrz medytacji i artysta Chogyam Trungpa (2001:74-75), ktry podj studia uniwersyteckie w Oksfordzie, by potem sta si jednym z bardziej znaczcych buddyjskich nauczycieli na Zachodzie, zauway pewien rys charakterologiczny ludzi wychowanych w obrbie cywilizacji zachodnioeuropejskiej. Chodzi mianowicie o nieumiejtno poczenia dyscypliny z rozlunieniem. Stan dyscypliny rodzi nieznone napicie, za rozlunienie staje si destruktywnym odreagowaniem. Ten stan nie jest norm, lecz symptomem psychologicznej i duchowej dezintegracji czowieka.
5. CHARAKTER A KOSMOZA W szkole biosyntezy Boadelli (1994) przyjmuje si, e charakter to ustalona matryca umysu czowieka, forma ograniczajca i znieksztacajca jego dowiadczenie (s. 61). Boadella zestawi osiem podstawowych typw charakteru z omioma rnymi formami pseudowyrzeczenia. Interesujce, e dokona tego na przykadzie grup terapeutycznych i sekt, zdominowanych przez zbiorow manifestacj danego charakteru, ktre z kolei podporzdkoway si destruktywnym autorytetom. Zdaniem Boadelli pseudowyrzeczenie oznacza wyrzeczenie si pewnej wanej waciwoci ego funkcjonalnego w celu zatrzymania i zracjonalizowania ju istniejcej struktury charakteru (s. 75). Kiedy zaczynamy uwiadamia sobie, e naszymi ciaami i duszami rzdz wariaci, moe by to oznak popadania w chorob psychiczn, albo twrczego wgldu. W jednym i drugim przypadku dowiadczenie te sprawia, e nic ju nie jest takie same, nic nie pozostaje na swoim miejscu. By zaprzeczy temu dowiadczeniu jednostka moe tskni moc regresji do starych dobrych czasw (zudzenie archaizacji), bd do wspaniaej przyszoci (zudzenie futuryzacji). Zatem pragnie za wszelk cen pozby si tego, czego aktualnie dowiadcza. A e jest winiem swego charakteru (nie widzi krat), w wikszej lub mniejszej zgodzie z nim nakada mask, by zosta zaakceptowana przez grup osb noszcych podobn mask. To, czego ta jednostka si kurczowo trzyma (urojony obraz siebie i grupy) nie pozwala wejrze jej w gbsze pokady psyche, co koczy si projekcj pozytywnych aspektw wasnej osobowoci na posta zewntrzn (charyzmatyczn w jej mniemaniu). Tylko e projekcje te powoduj zdeformo178
Narcyzm i kosmoza
wane widzenie innych ludzi, siebie i autorytetu. Z tego powodu nonikami projekcji staj si rnej maci dewianci. Kady typ charakteru, opisywany przez Boadell (1994:75-99), ma swoje funkcjonalne przeciwiestwo: schizoidalny i histeryczny, oralny i paranoidalny, masochistyczny i psychopatyczny, falliczny i bierno-kobiecy. Pomijajc ciekaw genez koncepcji Boadelli, warto teraz przej do przyjrzenia si omiu postaciom wyrzeczenia, ktrych rdem jest kady z podstawowych charakterw: a) wyrzeczenie si tosamoci zwizane jest z jednostkami schizoidalnymi, ktre zazwyczaj pocigaj praktyki medytacyjne i dowiadczenia psychodeliczne; pozbywaj si one potrzeby rnicowania, zawajc percepcj do jakoci globalnych zmierzaj drog regresji ku kosmozie i depersonalizacji; poniewa u jednostek schizoidalnych ego nigdy dostatecznie si nie rozwino, ich podr duchowa koczy si nie wolnoci wewntrzn, lecz odcielenieniem, bezradnoci i spoeczn zalenoci; wasna osoba, podobnie jak ma to miejsce w psychozie, staje si substytutem rzeczywistoci (bogiem i wiatem w jednym) b) wyrzeczenie si kontroli: typowe dla charakterw histerycznych s ruchy terapeutyczne i religijne, ktre daj moliwo kumulowania energii i eksplozyjnego uwalniania emocji; jednostki te pociga zatem zasada katartyczna; jednak potne odreagowania mog czy si z destruktywnymi zachowaniami typu acting out, tym bardziej, e charaktery histeryczne maj skonno do narzucania swoich uczu innym, a kiedy okae si, e uczucia te nie s odwzajemniane staj si mciwe i okrutne; Boadella wie wyrzeczenie si kontroli z egzorcyzmami i katartycznym oczyszczeniem; mona doda, e atrakcyjne dla tych charakterw bd zatem rne formy narcyzmu grupowego, szczeglnie takie, ktre opieraj si na magii sw i deklaracji, oderwanych od realnych czynw c) wyrzeczenie si niezalenoci: charaktery oralne poszukuj symbiotycznego zaspokojenia, ktre moe przybiera form zapotrzebowania strawy duchowej; maj tendencj do uzaleniania si od mistrza duchowego czy terapeuty; osoby o tym charakterze stanowi znaczn cz grup terapeutycznych i religijnych, i niejednokrotnie przyczyniaj si do przeksztacania aramw w obozy koncentracyjne a terapeutw w psychopatycznych guru d) wyrzeczenie si obrony dotyczy charakteru masochistycznego; grupa osb o skonnociach masochistycznych zbiera si po to, by cierpie; w grupach two179
Tomasz Olchanowski
rzonych przez nie panuje surowy religijny ascetyzm, a jeli jest to grupa terapeutyczna, toleruje si upokarzanie a nawet fizyczn przemoc; istot masochizmu jest poddawanie si obelgom i rnym formom upodlenia; terapie uzalenie polegajce na deptaniu godnoci ludzkiej istoty wpisay si w krajobraz terapeutyczny cywilizacji zachodnioeuropejskiej i jej peryferii e) wyrzeczenie si protestu: ta forma wyrzeczenia wie si z charakterem bierno-kobiecym; charakter ten reprezentuj osoby predestynowane do milczcej zgody, dcy do umierzania za wszelk cen konfliktw; nale do milczcej wikszoci, tumicej wtpliwoci z powodu lku przed zaatakowaniem lub omieszeniem; doskonale nadaj si na ofiary prania mzgw, a dowodem tego stanu rzeczy jest fakt wykorzystywania osb o tym charakterze przez rnych duchowych hochsztaplerw do gromadzenia majtku (np. prostytucja, handel narkotykami w sektach religijnych) f) wyrzeczenie si litoci dotyczy charakteru fallicznego, ktry kieruje si etyk macho (u kobiet odpowiada temu charakterowi charakter mskoagresywny); w ekstremalnych przypadkach osoby te rozwijaj postawy oparte na pogardzie w stosunku do kobiet i kobiecoci; charaktery falliczne maj najczciej skonno do dominacji seksualnej, nie cofaj si przed gwatem, dlatego te pocigaj je grupy oparte na tej dominacji czy ideologii pseudotantrycznej; w przypadku grup religijnych pojawia si nieraz przepa pomidzy mioci ukazywan przez mistrza a wadz, opart na fizycznej przemocy i seksualnej dominacji, ktr dzier jego uczniowie g) wyrzeczenie si wolnoci jest typowe dla charakteru paranoidalnego, ktry zamyka si w sobie, by ochroni si przed zagroeniem z zewntrz; Boadella okrela t postaw moralnoci oblonej twierdzy; jednostka ta z atwoci przyjmuje wszelkie, nawet najbardziej niewiarygodne, pogldy dualistyczne, std jej cienie ku ideologiom fundamentalistycznym; dualizm dobra i za posiada, w jej mniemaniu, silne i nieprzepuszczalne granice, z tym, e zo zawsze pochodzi z zewntrz, a dobro z wewntrz grupy; zadaniem przywdcy grupy paranoidalnej jest podtrzymywanie tych przekona i utrzymywanie jednostek w lku przed inwazj z zewntrz h) wyrzeczenie si woli wykazuje zwizek z charakterami obsesyjnymi, ktre wyraaj na og przyzwolenie na totaln kontrol; s to jednostki sprawne w detalach, ktre doskonale funkcjonuj pod przywdztwem psychopatycznego
180
Narcyzm i kosmoza
ojca; s ludmi o znakomitej samokontroli, o zablokowanych uczuciach, sprawnie przyjmuj najbardziej szalone rozkazy i jeszcze sprawniej organizuj ich wykonanie. Na przestrzeni dziejw wielokrotnie mona byo spotka si ze zjawiskiem wypaczania nauk duchowych nauczycieli przez ich wyznawcw. Wypaczenia te na og spowodowane byy przez struktury charakteru czonkw danej wsplnoty. Moc zbiorowych projekcji przypisywali oni nieraz wasne intencje (zwizane z wasnymi oczekiwaniami i pragnieniami) charyzmatycznym postaciom, czym tworzyli ich faszywe obrazy. Warto jednak jeszcze raz zauway, e to, co uwaamy za swoje ja (prawdziwe czy nieprawdziwe) jest w gruncie rzeczy tworem naszej wyobrani, uwarunkowanej wielorako przez przesze dowiadczenia i wpywy osb znaczcych. Dlatego te poznanie samego siebie odbywa si na drodze uwiadamiania sobie rwnie tego, czym nie jestem. Nie do, e ju sam charakter zubaa nasze dowiadczenie, to, na dodatek, identyfikacja z ego statusu (mask, ktr przywdziewamy dla uzyskania, aprobaty uznania i szacunku) czyni je jeszcze bardziej uboszym. Dla przykadu mona poda grup zdominowan przez struktur charakteru histerycznego. Kiedy mamy do czynienia z ludmi tego typu skuteczne jest przywdzianie maski nie tylko epileptycznej (paroksyzmalnej, podobiestwa w karykaturalnym wyolbrzymieniu), lecz w zgodzie z prawem przeciwiestwa, schizoidalnej. Osobnik przywdziewajcy mask schizoidaln bywa spostrzegany przez osoby histeryczne jako kto peen spokoju, opanowany, bdcy panem namitnoci i popdw. W podobny sposb dla grupy zdominowanej przez charaktery schizoidalne wielkim guru staje si niekiedy jednostka z mask histeryczn (afektywna erupcja, dowiadczanie skrajnych namitnoci, furia, nieobliczalno), budzca nieraz zarwno przeraenie, jak i fascynacj. Z kolei za pomoc maski paranoidalnej doskonale mona manipulowa charakterami oralnymi. Jak ju byo wspomniane, ich niezaspokojenie na tyle zalepia, e s w stanie uwierzy nawet w najbardziej nieprawdopodobne wizje rzeczywistoci, opierajce si oczywicie na dychotomii. Zrobi niemal wszystko dla przeycia choby iluzji zaspokojenia. Charaktery bierno-kobiece atwo poddaj si urokowi maski fallicznej. Dominacja na polu seksualnym i zawodowym bywa brana za zaradno yciow; prymitywne, stereotypowe pogldy na temat pci i skonnoci agresywne za kwintesencj mskoci. Podobnie w przypadku charakterw
181
Tomasz Olchanowski
obsesyjnych, ktre atwo dostosowuj si do wymogw kapitalizmu, idea spenionego czowieka ukazuje si pod przebraniem czowieka sukcesu materialnego, rekina finansjery czy midzynarodowego spekulanta. Z tym, e spod tej maski co jaki czas pokazuj si psychopatyczne rysy charakteru. W sposb bardziej wyrazisty maska psychopatyczna napawa lkiem, jak i przyciga, potn si popdu jednostki o masochistycznej strukturze charakteru. Uwzgldniajc powysze uwagi mona doj do wniosku, e przywdziewanie maski moe by procesem w peni wiadomym, jak to si dzieje w przypadku wszelkich manipulatorw. Ale te naley pamita, e proces ten w kadej chwili wymyka si wiadomej kontroli nawet najbardziej genialnego manipulatora. Poza tym zapewne niejednokrotnie moglimy zaobserwowa na przykadzie wasnych reakcji, jak np. przy jednostce oralnej zaczynalimy wygasza pogldy charakterystyczne dla paranoika, za przy jczcym masochicie budziy si nasze agresywne uczucia. Przy kontakcie z wyprowadzonym z rwnowagi histerykiem zachowywalimy nieraz pozr panowania nad sob, ukazujc kamienn schizoidaln twarz. Natomiast nasz reakcj na chd emocjonalny jednostki schizoidalnej byway nieraz histeryczne, przesadnie emocjonalne reakcje. Moemy rwnie przyapa siebie na tym, jak nasz reakcj na zbytni bierno drugiej osoby bya przesadna, falliczna dominacja. Z zaenowaniem moemy rwnie odkry u siebie fascynacj genialnymi przestpcami, sprytnymi aferzystami, skutecznymi dyktatorami, czy krwawymi wadcami z historii.
6. NEW AGE I KOSMOZA Czowiek poszukujcy tosamoci nie jest w stanie dowiadczy gbokiego poczucia siebie, poniewa wie si ono z uwiadomieniem tego, e jestem tym, czym jestem, a wszystko inne to wyobraenia i projekcje. Jednak takie uwiadomienie jest zwizane z przeamaniem narcyzmu i zdemaskowaniem ego statusu, jedynego ego, ktrego w czowiek nauczy si ceni i na ktrym opiera sw tosamo. W zwizku z powyszym bdzie dowiadcza najprzerniejszych form pseudouwiadomie i pseudoowiece, ktre w jego przypadku speniaj rol przypisywan mechanizmom obronnym. Jest to o tyle niepokojce, e jednostki, ktre w wyniku poszukiwa duchowych zmierzaj ku kosmozie, sta182
Narcyzm i kosmoza
nowi potencjalnie grup osb predysponowanych do bycia szamanami, prorokami, artystami, czyli najoglniej mwic, przekazicielami mitu, ktrym czsto niewiadomie yj wspczesne spoecznoci. Jeeli nawet narcyzm jest tym, co czy zachodniego, eksperymentujcego z rnymi technikami kontemplacyjnymi i halucynogenami, godnego ducha z guchym na cierpienie innych psychopatycznym zbrodniarzem, czy przedstawicielem aparatu wadzy, to jednak owoce ich dziaalnoci, cho gorzkie, znacznie rni si od siebie. Pomimo podobiestwa jdra (destruktywno) istnieje rnica: czy wpdzam w szalestwo i cierpienie samego siebie, czy te cae narody i ponadnarodowe organizmy. Warto zwrci uwag na to, e jednostki bd grupy wizane z ideologi New Age s w duej czci nastawione pacyfistycznie i proekologicznie, w przeciwiestwie do tak zwanej zdrowej czci spoeczestwa. Tym niemniej Ken Wilber (2000), ktry jako przedstawiciel myli transpersonalnej jest w popularnych opiniach wizany z ruchem New Age, ze szczegln, aczkolwiek wywaon, ostroci ten ruch atakuje. () wiele z tego, co w tym kraju [USA przyp. T.O.] nazywa si duchowym renesansem, w istocie jest preracjonalnym obsuniciem narcyzmem, egocentryzmem, gloryfikowaniem ego, promowaniem ego (s, 13, por. tame, s. 20). Jako powd tego stanu rzeczy Wilber niemal obsesyjnie przywouje typowe mylenie regresywnych stanw preracjonalnych z transracjonalnymi.5 Narcyzm i egocentryzm stanowi w jego ujciu regresj do magicznego etapu rozwoju umysu (faza filogenetyczna, przez ktr przeszed czowiek w swej ewolucji psychicznej powtarza si w jego ontogenezie midzy drugim a pitym rokiem ycia (s. 129-130). Jest to wczesna forma umysu, ktra charakteryzuje si sabym zrnicowaniem podmiotu i przedmiotu, egocentryzmem, animizmem i antropocentryczn magi sown. Obiektom fizycznym s
5
Ten aspekt teorii Wilbera (ze wzgldu na absolutyzm stwierdze) krytykuje Stanislav Grof: Psychika posiada wielowymiarow, holograficzn natur, zatem posugiwanie si do jej opisu liniowym modelem powoduje znieksztacenia i wypaczenia (Grof, 2001:233). Natomiast za najbardziej istotn i odkrywcz uwaa u Wilbera koncepcj projektu Atmana: () na wszystkich poziomach ewolucji (z wyjtkiem pocztkowej jednoci samego Atmana), si motywacyjn jednostki stanowi uporczywe poszukiwanie pierwotnej, uniwersalnej jednoci. Z powodu wrodzonych ogranicze rozwj przebiega w sposb, ktry pozwala jedynie na niezadowalajcy kompromis, ktry tumaczy niedostatki poszczeglnych projektw, prowadzce do porzucenia danego poziomu oraz transformacji do nastpnej fazy (Grof, 2001:231).
183
Tomasz Olchanowski
przypisywane ludzkie egoistyczne intencje. Magiczne ego traktuje wiat jako przeduenie siebie i nadaje mu wasne cechy. Jak pisze Wilber: () wywyszenie magicznego narcyzmu do transcendentnej wiadomoci jest chyba najbardziej charakterystyczn cech przewaajcej czci ruchu New Age, niezalenie od tego, jak dobrymi intencjami jest to czsto powodowane (s. 131). W kocu Wilber wskazuje rwnie na narcyzm poczony z nihilizmem, bdcy si napdow prdu intelektualnego zwanego postmodernizmem, ktry nie wierzy w nic poza sob (s. 98). Jeli wydaje nam si, e z kondycj wspczesnego czowieka jest wszystko w porzdku, i e pisanie na temat zagroe wynikajcych z narcyzmu i jego powika (psychopatyzacja, kosmoza, depresje jako skutek przereklamowywania samych siebie etc.) to tylko fantazje humanistw, to wystarczy wzi pod gbok rozwag sowa Fromma (1996:31-32) i uwiadomi sobie e byy one pisane ponad p wieku temu:
Przypumy, e w naszej zachodniej kulturze tylko na cztery tygodnie przestayby dziaa kina, radio, telewizja, przestayby si odbywa imprezy sportowe i ukazywa gazety. Co by si stao z ludmi zdanymi znw tylko na swoje wasne zasoby, gdyby si przed nimi zamkny te wszystkie drogi ucieczki? Nie mam adnych wtpliwoci, e nawet w cigu tego krtkiego okresu doszoby do tysicy zaama nerwowych, a znacznie wicej tysicy ludzi popadoby w stan ostrego niepokoju, niezbyt odmiennego od obrazu, ktry klinicznie diagnozuje si jako nerwic. Gdyby odebrano narkotyk przeciwko spoecznie uksztatowanemu defektowi, ujawniaby si oczywista choroba.
Ashin Tejaniya (2009), Nie gard skazami: One ci wymiej, Krakw-Rangun, http://sasana.wdfiles.com/local--files/tejaniya-ashin/tejaniya_skazy_ebook.pdf, stan na 30.11.2009 Boadella D. (1994), Toksyczni terapeuci, przemoc religijna, sekty, Jacek Santorski & Co., Warszawa 1994
184
Narcyzm i kosmoza
Dudek Z.W. (2002), Podstawy psychologii Junga: Od psychologii gbi do psychologii integralnej, Eneteia, Warszawa 2002 Dudek, Z.W., Pankalla, A. (2008), Psychologia kultury: Dowiadczenia graniczne i trans kulturowe, Eneteia, Warszawa 2008 Fhanr, S. (1996), Sownik psychoanalizy, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 1996 Fromm E. (1996), Zdrowe spoeczestwo, PIW, Warszawa 1996 Grof S. (1999), Poza mzg. Narodziny, mier i transcendencja w psychoterapii, Wydawnictwo A, Krakw 1999 Jacobi J. (1996), Psychologia C.G. Junga: Wprowadzenie do caoci dziea, Wydawnictwo Ewa Korczewska LC., Warszawa 1996 Jung C.G. (1989), Rebis czyli kamie filozofw, PWN, Warszawa 1989 Krishnamurti J. (2008), Cakowicie inny sposb ycia, Wydawnictwo KOS, Katowice 2008 Kobai Scott Whitney (b.d.), Bardziej doskonaa droga rodka, http://sasana.wikidot.com/bardziej-doskonala-droga-srodka, stan na 11.11.2009 Mindell A. (1992), nice ciao w zwizkach, Jacek Santorski & Co., Warszawa 1992 Mindell A. (1995), Samodzielna praca nad sob. Wewntrzna praca ze nicym ciaem, Nuit Magique, Warszawa 1995 Olchanowski, T. (2008), Wola i optanie: Enancjodromia a rzeczywisto, Eneteia, Warszawa 2008 Samuels, A., Shorter, B., Plaut, F. (1994), Krytyczny sownik analizy jungowskiej, Unus, Wrocaw 1994 Szymkiewicz B. (2006), Zranione stany wiadomoci, Eneteia, Warszawa 2006 Trungpa Chogyam (2001), Szambala: wita cieka wojownika, Jacek Santorski & Co., Warszawa 2001 Wilber K. (2000), Jeden smak: Przemylenia nad integraln duchowoci, Jacek Santorski &Co., Warszawa 2000
185
Beata witek
NARCYZM JAKO RDO ZABURZE ORIENTACJI YCIOWYCH CZOWIEKA

Narcyzm jest dwuwymiarowym zjawiskiem o szczeglnych konsekwencjach spoecznych. Na poziomie jednostkowym jest zaburzeniem osobowoci, natomiast w odniesieniu do kultury przejawia si w utracie cenionych wartoci i zastpowaniu ich nowymi. Kultura staje si przestrzeni, gdzie realizowane s podane spoecznie cele, jednostki osigaj sukcesy, ale czyni to instrumentalnie, bez emocji i uczu. Jak wskazuje A. Lowen (1995:11) Jednostka ksztatuje kultur wedug obrazu wasnej osoby, ale te sama jest ksztatowana przez kultur. Narcyzm kulturowy odzwierciedlajc si w narcyzmie jednostkowym implikuje zmiany w systemie aksjo-normatywnym czowieka. We wspczesnym spoeczestwie narcyzm przejawia si w kulcie modoci. Gruje on czsto ponad innymi deniami jednostek, dla ktrych miar sukcesu jest utrzymanie modoci. Modo staa si wartoci, ktrej podporzdkowuje si plany i cele yciowe. Niejednokrotnie jednostka rezygnuje z realizacji swoich rl spoecznych na rzecz utrzymania statusu czowieka modego, wolnego, niczym nie skrpowanego. Ludzie rezygnuj z zaoenia rodziny powodowani lkiem o zbytnie obcienie obowizkami, brak czasu dla siebie, brak moliwoci realizowania zainteresowa i oddawania si przyjemnociom. Upowszechnianie kultu modoci i sukcesu dokonuje si za porednictwem mediw. Ksztatuj one gusty, zachowania, a take preferencje odbiorcw, opiniuj co jest modne, a co nie. Ludzie pod wpywem mediw dokonuj wanych wyborw i decyzji. Potrzeby ksztatowane wczeniej w kontakcie spoecznym, teraz mona zaspokoi poprzez Internet. W wyniku erozji etyki religijnej i wzrostu swobodnie dysponowanych dochodw, kultura przeja inicjatyw promowania zmian, a gospodarka ukierunkowana zostaa na zaspokajanie nowych zapotrzebowa (Burszta 2004:88). Przykadem moe tu by, rozwj medycyny
186
Narcyzm jako rdo zaburze orientacji yciowych czowieka
estetycznej, ingerujcej w ludzkie ciao, w celu przywrcenia modego wygldu, korygowania niedoskonaoci i wad. Jako zjawisko kulturowe narcyzm przejawia si w braku troski o rodowisko, o jako ycia, o blinich. Spoeczestwo narcystyczne powica rodowisko naturalne dla zysku i wadzy, natomiast sukces jednostki przedkada nad dobro ogu. Ujawnia si niewraliwo na ludzkie potrzeby, przesadne znaczenie nadaje si obrazowi i autoprezentacji. Kultura staje si narcystyczna, kiedy bogactwo osiga rang wysz ni mdro, a rozgos zyskuje wikszy podziw ni godno. Narcyzm odzwierciedla si take, w sferze rozwoju moralnego powodujc jego zaburzenia. Jak podaje A. Lowen (1995:11-13) osoba dotknita narcyzmem stawia potrzeb sukcesu ponad potrzeb kochania i doznawania mioci. Zwrcenie uwagi na problem narcyzmu ma fundamentalne znaczenie dla zrozumienia wielu sytuacji wychowawczych, dla budowania waciwej, opartej na wzajemnym zrozumieniu atmosfery wychowawczej, a take dla korygowania tych wypacze we wzajemnych relacjach, ktre mog doprowadzi do przernych zaburze w zachowaniu (Pospiszyl 2004:483). Analizujc problematyk narcyzmu w kontekcie wychowania, istotne jest rozpoznawanie zjawiska oraz zapobieganie dalszemu rozwojowi. Narcyzm stanowi wan implikacj rozwoju orientacji yciowych czowieka oraz wpywa na wybierany przez niego styl ycia. Rzutuje na czynniki, majce zasadnicze znaczenie dla formowania orientacji. S to: postrzeganie, wartociowanie, odczuwanie i reagowanie na rzeczywisto spoeczn. Widoczny jest take w warstwie formuowanych ideaw oraz percepcji wiata, ktre s nieodcznym skadnikiem orientacji yciowych (Zikowski 1990:57). W znaczeniu spoecznym ksztatowanie orientacji jest procesem, w ktrym jednostka w miar poszerzania wiedzy, zmiany statusu spoecznego i ksztatowania dyspozycji psychicznych modyfikuje swoje pogldy. Formowane, poczwszy ju od wieku dziecicego, struktury poznawcze i emocjonalne modego czowieka dziaaj jak filtr selekcjonujcy bodce docierajce w trakcie wielorakich form aktywnoci i komunikowania. Z wiekiem, w miar poszerzania swoich dowiadcze i kompetencji, rozwijania zdolnoci do posugiwania si symbolami i pojciami abstrakcyjnymi jednostka przenosi w toku generalizacji swoje dowiadczenia z sytuacji rodzinnych, szkolnych, a pniej zawodowych na spoeczne i polityczne (Rowicki 2004:181). W przypadku narcyzw doznany w dziecistwie
187
Beata witek
uraz, zwizany z rygorystycznym stylem wychowania w rodzinie, ujawnia si w orientacjach narcystycznych. Podejmujc prb omwienia orientacji narcystycznych uyteczne jest wskazanie znaczenia terminu orientacja yciowa. Za A. Gaczarczykiem (1994) rozumie j mona jako charakterystyczne dla jednostki i grupy nastawienie do rnych dziedzin ycia i do wasnego ja, wyraajce si w rnym nasileniu, odmianach deklarowanej lub/i rzeczywistej aktywnoci (s. 16). Powstawanie orientacji yciowych uzalenione jest w duej mierze od przebiegu procesw socjalizacyjnych, ktre wprowadzaj jednostk w wiat norm i wartoci oraz ksztatuj jej osobowo. W trakcie tego procesu tworz si elementy skadowe orientacji yciowych, mody czowiek poznaje siebie, zewntrzn rzeczywisto i wspczesn cywilizacj, nabywa i wzbogaca dowiadczenie yciowe, przyjmuje i tworzy wasne kryteria ocen oraz systemy wartoci, nabywa emocjonalnego i racjonalnego stosunku do wartoci yciowych (s. 23-24). W przypadku zaburze narcystycznych czowiek przejawia deficyty w sferze normatywnej i emocjonalnej. Interesuje si gwnie sob, troszczy si o swj obraz w oczach innych, zapomina natomiast uczuciach niezbdnych w relacjach spoecznych. W dziaaniu pozbawiony jest odczu empatycznych, uwodzi ludzi lub nimi manipuluje, a jego ostatecznym celem s wadza i kontrola nad innymi. Dramatem osobnika narcystycznego podaje Z. Freud (1991:284-285) jest to, e nie potrafi on kocha kogo innego poza sob. Zaprzecza uczuciom niezgodnym z obrazem, do ktrego dy. Jest egotyst, skupionym na wasnych interesach, ktremu brak autentycznych ludzkich wartoci - umiejtnoci autoekspresji, opanowania, godnoci i uczciwoci. Narcyz cierpi na brak poczucia ja wywodzcego si z dozna cielesnych. Pozbawiony stabilnego poczucia ja dowiadcza pustki i bezsensu ycia. yje w straszliwym odosobnieniu (Lowen 1995:11). Istotne u narcyzw jest podwyszenie samozadufania. Zdaniem Freuda (1991:288), ujawnia si ono, w przejawianej przez nich koniecznoci bycia zauwaonym. Efektem tego, mog by zaburzenia orientacji defensywnych i sprawczych. Przy orientacji sprawczej celem jednostki jest aktywne ksztatowanie biegu wydarze i zmiana zewntrznych stanw rzeczy. Z kolei przy orientacji defensywnej celem tym staje si ochrona zagroonego poczucia wasnej wartoci (Wojciszke 2006:142). Orientacja defensywna pojawia si wtedy, gdy orientacja sprawcza ulega zaamaniu, bd przestaje by funkcjonalna. Czowiek pod
188
wpywem niekorzystnych zdarze moe wykazywa skonnoci depresyjne lub tendencje do bezradnoci. Orientacja defensywna suy temu, by nie dochodzio do takich, destruktywnych dla organizmu, stanw (Doliski 1993:14-15). Stan orientacji defensywnej jest oparty jest na iluzjach. Czowiek przyjmujc ten typ orientacji w znieksztaconym wietle widzi tak siebie samego, jak i zewntrzny wiat. Zdaniem D. Doliskiego (1993) osoby cechujce si wyjtkowo silnym pragnieniem kontroli, s wyjtkowo podatne na przejawianie silnych deficytw bezradnoci i dugo w tym stanie trwaj. Tendencja ta jest widoczna u narcyzw, ktrzy ca aktywno kieruj na osiganie sukcesw. Jednostki te chc mie pod kontrol to, co dzieje si w otoczeniu. Nie s skonne rezygnowa ze sprawowania i poczucia kontroli, mona wic zaoy, e nie potrafi przecza si z orientacji sprawczej na orientacj defensywn. Tym samym w przypadku wystpienia poraki, s podatne na wystpowania stanu bezradnoci. Przy braku umiejtnoci przyjmowania orientacji defensywnej mona mwi o iluzji braku wpywu na zdarzenia, iluzji, e wiat jest skrajnie nieprzewidywalny i niesprawiedliwy, zudzeniu, e sprawy prawdopodobnie przybior zy obrt itp. (s. 163-164). w takiej sytuacji iluzje mog by skrajnie autodestrukcyjne. Z drugiej strony, zudzenia innego typu, tzw. iluzje pozytywne, mog by paliwem napdowym dziaania czowieka w warunkach, gdy przyjmuje on orientacj sprawcz (s. 165). W odniesieniu do wszelkich iluzji, tak pozytywnych, jak negatywnych mona mwi o ich optymalnym marginesie, wykazujc, e funkcjonalne s one tylko wtedy, gdy ich sia nie jest zbyt dua. Zasadnicz korzyci, jak czowiek osiga przyjmujc orientacj defensywn, jest mono minimalizowania zagroe (w tym gwnie zagroe dla poczucia wasnej wartoci), ktre mog go dotkn. Orientacja defensywna, optymalna w warunkach niesprzyjajcej rzeczywistoci zewntrznej, przestaje by jednak tak wtedy, gdy rzeczywisto si zmienia. Trwanie w sztywnych ramach wyznaczanych przez defensywn orientacj staje si bowiem wwczas przeszkod w rozwoju osobowoci i uzyskiwaniu rnych stanw pozytywnych (s. 166). Defensywny styl funkcjonowania poznawczego ma charakter funkcjonalny wtedy, gdy jest odpowiedzi na zagraajc sytuacj. Gdy jednak nabiera cech chronicznych staje si autodestrukcyjny. Taka sama regua wyznacza funkcjonalno innych przejaww orientacji defensywnej: unikania wpywania na bieg zdarze, kon189
Beata witek
formizmu, blokowania napywu diagnostycznych informacji o sobie. W przypadku jednostek narcystycznych rozwija moe si nadmiernie orientacja sprawcza. Powoduje ona, e czowiek nastawiony jest na nieustanne osiganie sukcesw. Natomiast w przypadku wystpienia poraek jednostka moe doznawa gbokich zaama i urazw. Oprcz orientacji defensywnej i sprawczej, w przypadku jednostek narcystycznych, zaburzeniu mog ulega orientacje aktywne i bierne. A. Gaczarczyk (1994) stworzy typologi orientacji, ktr nazywa oglnym nastawieniem podmiotu (s. 36). Nastawienie to moe by aktywne lub bierne. Rozbudowujc swoj teori, autor wyrnia orientacje reformatorskie, perfekcjonistyczne, nonkonformistyczne, konserwatywne, konformistyczne, inercyjne i inne. Tworz one zbir otwarty. Orientacjom oglnym w tej koncepcji odpowiadaj szczegowe: materialno-bytowe, owiatowo-zawodowe, moralne, oglnoyciowe, obywatelskie, polityczne i inne. Orientacje reformatorskie, perfekcjonistyczne i nonkonformistyczne zaliczane s do grupy aktywnych. Orientacje konserwatywne, konformistyczne oraz inercyjne tworz grup orientacji biernych. W omawianej teorii orientacje yciowe odnosz si do poszczeglnych dziaa rzeczywistoci. Ponadto kady rodzaj orientacji oglnej moe odnosi si do kadej dziedziny ycia. Orientacj obejmujc wicej dziedzin rzeczywistoci, autor okrela orientacj dominujc, bd uoglnion (s. 37). Oglne orientacje yciowe i ich przedmiot przedstawia rysunek 1.
Rys. 1
rdo: Gaczarczyk 1994:36
190
Orientacje aktywne pozwalaj jednostce inicjowa, burzy, by nastpnie tworzy nowe. Osoby przejawiajce aktywne orientacje mog realizowa zmiany w duej skali. Wpywa na wasne ycie oraz innych uczestnikw spoeczestwa. Z kolei orientacje pasywne w stosunku do formalnie uznawanych propagowanych wartoci wywodz si z rnych motyww i rde, u swych podstaw maj charakterystyczne przyczyny. Taki stan moe wiza si z brakiem poczucia podmiotowoci, bdcego przewiadczeniem jednostki o tym, w jakim zakresie ma ona moliwo oddziaywania przez wasn aktywno na zmiany otoczenia i na zmiany wasnych cech osobowociowych (s. 43-44). Orientacje reformatorskie perfekcjonistyczne i nonkonformistyczne charakteryzuj si wysokim nasileniem werbalnej czy pozawerbalnej aktywnoci podmiotu, dlatego zaliczone zostay do grupy orientacji aktywnych. Reprezentuj te jednostki, ktre dostrzegaj, sygnalizuj, realizuj propozycje zmian w otoczeniu i w stosunku do siebie. Orientacje konserwatywne, konformistyczne, inercyjne s oznak biernego nastawienia do ycia i z tych powodw przypisane zostay do grupy orientacji biernych (s. 37). W prowadzonych rozwaaniach istotn kwesti oprcz rozrnienia na orientacje aktywne i bierne jest ich podzia pod wzgldem sposobu osigania wartoci. Gaczarczyk podkrela, e wzgldnie stae nastawienie na sposb osigania wartoci, uwzgldniajce w dziaaniu zainternalizowane normy, pozwala np. wyodrbni orientacje allocentryczne, egoistyczne, altruistyczne (s. 13). Wrd tyche orientacji mona uszeregowa orientacje narcystyczne. Orientacje narcystyczne sytuuj si blisko orientacji egoistycznych oraz orientacji hedonistycznych. Orientacje egoistyczne (ipsocentryczne) to dziaania ukierunkowane, w tym przypadku na optymalizacj funkcjonowania podmiotu, jego ochron przed przyszymi bd moliwymi szkodami, uzyskanie warunkw dla rozwoju (Reykowski 1976:806). Podejmowanie dziaa na rzecz celw osobistych wie si z koniecznoci zaspokojenia potrzeb popdowo-emocjonalnych oraz z ochron, utrzymaniem i wzmocnieniem poczucia wasnej wartoci. Z kolei orientacje hedonistyczne przejawiaj si w deniu do posiadania dbr umoliwiajcych przyjemne ycie, w zaspokajaniu zachcianek i upodoba, w deniu do przyjemnoci cielesnych (Ossowska 2002:126-128). Analizujc zbieno orientacji hedonistycznych i egoistycznych z nastawieniami narcystycznymi, mona zaoy, e demon191
Beata witek
strowa si one mog, w deniu do zaspokojenia potrzeb wasnych oraz chci odczuwania przyjemnoci cielesnych przy jednoczesnym braku zainteresowania potrzebami innych ludzi. W koncepcji A. Gaczarczyka (1994) wane miejsce odgrywa zmiana orientacji yciowych. Nastpuje ona pod wpywem instytucji wychowujcych. Autor zalicza do nich: rodzin, szko, grupy rwienicze oraz instytucje wychowania poredniego. Za H.R. Schaffem (2005:143) mona podkreli, e zaleno midzy typem przywizania a funkcjami psychicznymi prezentowanymi przez dzieci w pniejszych latach ycia nie jest staa: wczesne dowiadczenia mog pooy podwaliny pod pniejsze wydarzenia, ale dowiadczenia pniejsze mog zmieni kierunek rozwoju jednostki. Uzasadnione jest wic zaoenie, e odpowiedni typ wpyww wychowawczych moe odwrci niekorzystny bieg wydarze. Omawiajc orientacje narcystyczne pod ktem oddziaywa wychowawczych, niezbdne wydaje si odniesienie si do poszczeglnych typw narcyzmu. W zalenoci od intensywnoci zaburze mona wyrni pi jego rodzajw: charakter falliczno-narcystyczny, charakter narcystyczny, osobowo graniczna, osobowo psychopatyczna, osobowo paranoidalna (Lowen 1995:28). Kady z wymienionych typw niesie okrelone konsekwencje dla rozwoju orientacji yciowych czowieka. Trzy pierwsze typy mona traktowa jako osobowoci zaburzone, natomiast dwa ostatnie jako jednostki chorobowe. W zwizku z powyszym, jeli w przypadku jednostek falliczno-narcystycznych, narcystycznych i osobowoci granicznych mona mwi o zmianie orientacji pod wpywem oddziaywa wychowawczych, to w przypadku osobowoci psychopatycznych i paranoidalnych niezbdne jest leczenie psychiatryczne. Pierwszy z wymienionych typw, najmniej patologiczny, odnosi si do jednostek obdarzonych charakterem falliczno-narcystycznym. Ten rodzaj narcyzmu uwidacznia si w zachowaniach ukierunkowanych na uwodzenie, gdzie jednostka przejawia orientacje aktywne. W tym przypadku narcyzm polega na przerocie wizerunku seksualnego i nadmiernym nim zainteresowaniu. Symptomy zaburze narcystycznych ujawniaj si w kontaktach jednostki z grup rwienicz. Nasilaj si one w okresie adolescencji, kiedy krystalizuje si jego orientacja seksualna (Lowen 1995:30). Szczeglnie wan form pracy wychowawczej, dla modziey wykazujcej zaburzenia falliczno-narcystyczne, jest ukazywanie zwizku pomidzy ich za192
chowaniem, a reakcj innych ludzi. Narcyz ma deficyty w sferze emocjonalnego odczuwania, jest jednostk dziaajc bez skrupuw. Uwaa, e ma prawo cieszy si przyjemnociami wiata i nie interesuje go jakim kosztem t przyjemno zdobywa. Wykazuje cakowity brak uczu w stosunku do przedmiotw swego podania. Uczuciowo poczytywana jest bowiem za oznak saboci. Kolejnym typem s jednostki obdarzone charakterem narcystycznym. Osoby te nie potrafi znale sobie miejsca w wiecie uczu i nie umiej kontaktowa si z innymi w autentyczny, ludzki sposb. Maj bardziej wielkociowy obraz ego ni osoby o charakterze falliczno-narcystycznym. Nie s lepsi, ale najlepsi. Nie s po prostu atrakcyjni, s najbardziej atrakcyjni. Maj potrzeb doskonaoci i chc by postrzegani przez innych jako doskonali (Lowen 1995:31). Czowiek o orientacji narcystycznej swoj aktywno skupia na autoprezentacji. Jest w tym zakresie perfekcjonist, skonnym do zachowa twrczych, nonkonformistycznych. Autoprezentacja dla narcyza moe nosi znamiona obsesji, sta si najwaniejsz sfer ycia. Posugujc si swoim wygldem narcyz dy do tego, aby inni uwaali go za kogo wyjtkowego, idealnego. Koreluje to z preferowanym przez narcyzw stylem ycia, ktry nakierowany jest na sukces materialny. Trzeci typ narcyz bdcy osobowoci graniczn (bordeline) moe, cho nie musi, wykazywa typowych objaww narcyzmu. Niektre osobowoci bordeline tworz obraz sukcesu, kompetencji i dominacji potwierdzany przez ich osignicia w wiecie interesw lub rozrywki. W przeciwiestwie jednak do fasady charakterw narcystycznych, ich fasada szybko si kruszy w sytuacji stresu emocjonalnego, ukazujc wewntrz bezradne i przeraone dziecko. Inne osobowoci bordeline cierpi na niezaspokojenie potrzeb, podatno na zranienie i lgn do ludzi. W tych przypadkach poczucie wielkoci i arogancja pozostaj ukryte, poniewa nie znajduj potwierdzenia w widocznych osigniciach (Lowen 1995:32-33). W przypadku dwch ostatnich rodzajw narcyzmu: osobowoci psychopatycznej i paranoidalnej trudno mwi o orientacjach, ktre mogyby zosta poddane oddziaywaniom korygujcym, poniewa styl funkcjonowania jednostki jest zaburzony. Analizujc moliwoci oddziaywa korekcyjno-wychowawczych w stosunku do dzieci i modziey ujawniajcych skonnoci narcystyczne mona uzna, e
193
Beata witek
celem pracy wychowawczej bdzie: wyuczenie zwizkw zachodzcych midzy wasnym zachowaniem jednostki a reakcjami otoczenia spoecznego na nie, podwyszenie poziomu empatii i wyuczenie konformizmu umoliwiajcego nawizanie elementarnych zwizkw emocjonalnych. Pozytywne zmiany w zachowaniu dzieci w relacjach z innymi moe przynie zmiana postaw rodzicw wobec dziecka. Cechami rodowiska wychowawczego winny by: wyrozumiao, cierpliwo oraz daleko posunita tolerancja (Pytka 2005). Czue i opiekucze postawy rodzicw mog przyczyni si do powstania poczucia bezpieczestwa. Postawa aprobaty wobec innych ludzi uatwia proces uczenia si i zapobiega silnym negatywnym uczuciom, ktre go blokuj. Jednoczenie taka postawa dostarcza dziecku wzorw opiekuczych postaw wobec innych ludzi. Wane jest te to, e rodzaj relacji pomidzy dzieckiem a dorosym decyduje o skutecznoci modelowania. Dzieci chtniej naladuj zachowanie dorosego modela, ktry potraktowa je ciepo i opiekuczo, ni modela, z ktrym ich kontakt ma charakter rzeczowy (Reykowski 1979: 366). W pracy z dziemi i modzie dotknitymi zaburzeniami narcystycznymi mona wykorzystywa techniki psychodramy, socjodramy oraz metod indukcji. Techniki psycho- i socjodramowe pozwalaj dzieciom i modziey werbalizowa ich wasne problemy i biece trudnoci yciowe. Z kolei metoda indukcji polega na wskazywaniu dziecku na konsekwencje, jakie jego zachowanie przynosi innym. Mog to by konsekwencje korzystne dla kogo i wica si z tym jego rado (indukcja pozytywna) lub wskazanie konsekwencji niekorzystnych szkd i cierpie, jakie kto ponosi (indukcja negatywna) (Reykowski 1979:367). Metoda ta wymaga od dziecka decentracji interpersonalnej, czyli rnicowania wasnych i cudzych dozna, myli, przey oraz wchodzenia w cudze pooenie (Skaryska 1981:16). Badania wykazuj e kiedy dziecko nie radzi sobie z podejmowaniem roli innych ludzi, to le interpretuje ich zachowania spoeczne, czsto zachowuje si agresywnie, nie szanujc praw i oczekiwa innych ludzi (Polkowska 2000:115). Zdolno do decentracji interpersonalnej moe by modelowania w trzech rnych kierunkach. Po pierwsze przyjmowanie perspektywy percepcyjnej (jak sytuacja wyglda w oczach innej osoby), po drugie perspektywy umysowej (jak inna osoba moe rozumie sytuacj), po trzecie perspektywy emocjonalno-motywacyjnej (czego inna osoba potrzebuje, co czuje, czego pragnie) (Deptua 2006:9). Stosujc indukcj moemy pomc dziecku
194
w przyjmowaniu perspektywy danego rodzaju i lepszym rozumieniu zdarze zachodzcych midzy nim i innymi ludmi. Metod indukcji oraz techniki socjoi psychodramowe zastosowa mona zarwno w przypadku dzieci, jak i modziey. Istotne jest jedynie waciwe dostosowanie treci przekazu oraz poziomu zada, ktre maj by przedmiotem interpretacji.
Burszta W.J. (2004), Rnorodno i tosamo: Antropologia jako kulturowa refleksyjno, Wydawnictwo Poznaskie, Pozna 2004 Deptua M. (2006), Jak radzi sobie z trudnymi zachowaniami u dzieci?, Remedium, 2006, nr 3, 8-9 Freud Z. (1991), Wprowadzenie do narcyzmu [w:] K. Pospiszyl, Zygmunt Freud: czowiek i dzieo, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw 1991, 273-294 Gaczarczyk A. (1994), Orientacje modziey w warunkach transformacji ustroju, Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego, Katowice 1994 Lowen A. (1995), Narcyzm: Zaprzeczenie prawdziwemu Ja, Agencja Wydawnicza Jacek Santorski & Co., Warszawa 1995 Ossowska M. (2002), Motywy postpowania: Z zagadnie psychologii moralnoci, Ksika i Wiedza, Warszawa 2002 Polkowska A. (2000), Umiejtno decentracji interpersonalnej, Psychologia Wychowawcza, 2000, nr 2-3, 108-118 Pospiszyl K. (2004), Narcyzm [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Wydawnictwo ak, Warszawa 2004, 482-483 Pospiszyl K. (1998), Narcyzm [w:] Encyklopedia psychologii, Fundacja Innowacja, Warszawa 1998, 295-299 Pytka L. (2005), Pedagogika resocjalizacyjna: wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej, Warszawa 2005 Reykowski J. (1979), Badania nad osobowoci dzieci i modziey: prace psychologw polskich i radzieckich, WSiP, Warszawa 1979 Reykowski J. (1976), Osobowo jako centralny system regulacji i integracji czynnoci czowieka [w:] T. Tomaszewski (red.), Psychologia, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1976, 762-825
195
Beata witek
Rowicki L. (2004), Orientacje spoeczne modziey, Kwartalnik Pedagogiczny, 2004, nr 3, 163-202 Schaffer H.R. (2005), Psychologia dziecka, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2005 Skaryska K. (1981), Spostrzeganie ludzi, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981 Skaryska K., Zikowski M. (1990), Orientacje spoeczne jako element mentalnoci, Wydawnictwo Naukowe, Pozna 1990 Wojciszke B. (2006), Czowiek wrd ludzi: Zarys psychologii spoecznej, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2006 Zikowski M. (1990), Orientacje indywidualne a system spoeczny [w:] J. Reykowski, K. Skaryska, M. Zikowski (red.), Orientacje spoeczne jako element mentalnoci, Wydawnictwo Naukowe, Pozna 1990, 53-76
196
Magorzata Piasecka
OSOBY Z NARCYSTYCZNYM ZABURZENIEM OSOBOWOCI W TERAPII UZALENIE

Jednostki z osobowoci narcystyczn maja przesadne poczucie wasnej wartoci, brak zrozumienia dla uczu innych oraz robi wszystko, aby je podziwiano. W cigu ycia towarzyszy im poczucie wasnej wielkoci, ktre objawia si siln tendencj do przeceniania wasnych umiejtnoci i sukcesw, a zarazem pomniejszania dokona innych (Carson, Butcher, Mineka 2003:502). Osoby narcystyczne marz o spektakularnym sukcesie, wadzy, urodzie. Ludziom tym brak umiejtnoci przyjmowania cudzego punktu widzenia oraz empatii, czsto wykorzystuj innych dla osignicia wasnych celw (s. 503). Maj nadmiernie rozwinit potrzeb adoracji, dlatego te w dziaaniu bd si bardziej koncentroway na wraeniu, jakie wywieraj na innych ludziach ni na deniu do celu. Relacje interpersonalne tych osb w duej mierze s oparte na manipulacji i wykorzystywaniu innych w celu zaspokojenia wasnych, narcystycznych potrzeb (Smelkowska-Zdziabek 2004:191). Ludzie z narcystycznym zaburzeniem osobowoci bd pragnli za wszelk cen zwrci uwag osb, ktre podziwiaj. Najczciej towarzysz im takie uczucia jak: duma narcystyczna, wstyd, wcieko, poczucie pustki, lk i zawi (s. 192). Osoba narcystyczna nie ma stabilnego poczucia wasnego Ja, dlatego w przypadku braku potwierdzenia swojej wyjtkowoci bdzie dowiadczaa powyszych nieprzyjemnych uczu. Osoby narcystyczne mog traktowa rodki psychoaktywne jako znieczulacz przed konfrontacj z wasn pustk i skrywanym poczuciem bezwartociowoci, jak rwnie dla zagodzenia frustracji, ktra wynika z niemoliwoci spenienia nierealistycznych wyobrae na swj temat (Goliska 2007:7). Narcystyczne osoby uzalenione pojawiaj si w orodkach stacjonarnych, w ktrych prowadzi si terapi uzalenie. Wraz z ich przyjciem powstaje istotny dylemat: Czy programy terapeutyczne, skierowane do osb zaywajcych narkotyki, s przydatne rwnie w przypadku osb uzalenionych, ktre
197
Osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowoci w terapii uzalenie
dodatkowo cierpi na narcystyczne zaburzenie osobowoci? Zanim przejdziemy do dyskusji na ten temat, najpierw powinnimy okreli, jakie s kryteria rozpoznawania owego zaburzenia, jaka jest jego etiologia, czym jest uzalenienie i wreszcie jak prowadzi terapi pacjentw uzalenionych z wyej wymienion diagnoz wspwystpujc. Przyjrzyjmy si najpierw jak s definiowane zaburzenia osobowoci. Wedug DSM-IV zaburzenie osobowoci to trway wzorzec wewntrznych dowiadcze i zachowa, ktre w znaczcym stopniu odbiegaj od oczekiwa wystpujcych w kulturze, w ktrej yje dana osoba. Definicja ta opiera si na piciu nastpujcych kryteriach, charakteryzujcych powyszy wzorzec: (1) musi si on ujawnia, w co najmniej, dwch z nastpujcych obszarw: poznawczym, afektywnym, interpersonalnym, kontroli impulsw; (2) jest sztywny i obejmuje szeroki wachlarz sytuacji osobistych i spoecznych; (3) prowadzi do stanu rozpaczy, ktry wymaga interwencji klinicznej; (4) jest stabilny i dugotrway, zaczyna si w okresie dojrzewania lub wczesnej dorosoci; (5) nie mona go wyjani objawami innego zaburzenia (American Psychiatric Association 1994:630). Natomiast ICD-10 ujmuje zaburzenia osobowoci w nastpujcy sposb: nie s bezporednim nastpstwem choroby, urazu czy innego uszkodzenia o.u.n. lub innego zaburzenia psychicznego. Zazwyczaj obejmuj kilka wymiarw osobowoci, prawie zawsze skojarzone z odczuwaniem znacznej przykroci osobistej (ang. distress) i zerwaniem wizi spoecznych. Zaburzenia te pojawiaj si ju w okresie dziecistwa lub pokwitania i utrzymuj si w wieku dojrzaym (Midzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorb i Problemw Zdrowotnych 1994:339). Narcystyczne zaburzenie osobowoci, to wedug DSM-IV trway schemat wielkociowoci (w fantazji lub w zachowaniu), potrzeba bycia adorowanym oraz brak empatii, rozpoczynajcy si w okresie pocztku ycia dorosego i obecny w rnych kontekstach. Wyrniono dziewi kryteriw diagnostycznych, z ktrych co najmniej pi musi by spenionych, aby rozpozna narcystyczne zaburzenie osobowoci: (1) wyolbrzymione poczucie wasnej wartoci; (2) fantazje o mocy, sukcesach, wadzy, doskonaoci, urodzie, idealnej mioci; (3) przekonanie o byciu kim wyjtkowym, kogo moe zrozumie tylko kto rwnie niezwyky; (4) nadmierna potrzeba podziwu; (5) poczucie posiadania specjalnych uprawnie; (6) wykorzystywanie innych do osigania wasnych
198
Magorzata Piasecka
celw; (7) brak empatii; (8) odczuwanie zawici w stosunku do innych ludzi lub bycie przekonanym, e inni ludzie odczuwaj zawi; (9) arogancja i wynioso (American Psychiatric Association 1994:714). Moemy rwnie mwi o stylu narcystycznym mieszczcym si w granicach normy. Osoby o stylu narcystycznym charakteryzuj si adekwatnym poczuciem wasnej wartoci, wykazuj pewno siebie, wybieraj towarzystwo osb uzdolnionych, przy jednoczesnym braku pogardy dla jednostek mniej utalentowanych, s w stanie okaza zainteresowanie problemami innych, nie wykorzystuj bezwzgldnie innych dla osigania wasnych celw, potrafi doceni sukcesy innych osb, s pewne siebie, ale jednoczenie zdolne do altruizmu. Kryteria DSM-IV moemy wic rozmieci na kontinuum od normy do patologii, a rnica pomidzy stylem narcystycznym a zaburzeniem osobowoci jest ilociowa (Millon, Davis i in. 2005:372). Czysta posta osobowoci narcystycznej wystpuje bardzo rzadko, najczciej przechodzi ona w inne zaburzenia tworzc tym samym rne kombinacje. Za Millonem i Davisem moemy wyrni cztery odmiany osobowoci narcystycznej, a mianowicie: pozbawion zasad, elitarn, uwodzicielsk oraz kompensacyjn (s. 374). Osobowo pozbawiona zasad powstaje w wyniku poczenia cech osobowoci narcystycznej i antyspoecznej. Cechuje j: mciwo, pogarda dla ofiar, due umiejtnoci manipulowania innymi, niski stopie internalizacji norm moralnych, skonno do oszustwa, nielojalno, niski stopie lku przed kar, satysfakcja z poniania i upokarzania innych, kamliwo, egocentryzm (s. 373374). Osobowo narcystyczna kompensacyjna zawiera elementy osobowoci unikajcej. Osoby te najczciej doznay pewnego rodzaju przey traumatycznych w dziecistwie, jednak w odrnieniu od osb z osobowoci unikajca, nie wycofay si z ycia spoecznego, lecz ucieky w wiat iluzji i fantazji o wasnej wyszoci. Charakteryzuje je: dua wraliwo na reakcje otoczenia, poczucie niszoci przy jednoczesnym demonstrowaniu postawy wyszociowej zarwno przed innymi, jak i przed samym sob, czstymi fantazjami o sawie, sukcesach, wadzy. W chwili, gdy rzeczywisto staje si zagraajca, demonstruj postaw aroganck.
199
Osobowo narcystyczna z domieszkami cech osobowoci histronicznej tworzy osobowo uwodzicielsk. Jednostki takie charakteryzuj si prowokacjami seksualnymi, aby zwrci uwag osb pci przeciwnej w celu zaspokojenia hedonistycznych pragnie cielesnych. Traktuj inne osoby jako obiekty seksualne, s niechtne prawdziwej bliskoci i zazwyczaj nie potrafi czerpa z niej satysfakcji. Uwodziciele przywizuj bardzo du wag do swojego wygldu zewntrznego (s. 375). Czysty wzorzec osobowoci narcystycznej nazywany jest osobowoci elitarn. Jednostki te s przekonane o swoich specjalnych prawach i przywilejach, d do tego, aby inni podziwiali ich samych, ich sukcesy te rzeczywiste lub zmylone. Czsto wyolbrzymiaj swoje osignicia, aby zyska uznanie i pochway ze strony innych. Zwizki interpersonalne traktuj jako okazj do rywalizacji i pokazania swoich nieograniczonych moliwo, ktre zazwyczaj nie maj odzwierciedlania w rzeczywistoci. Za wszelk cen bd dyy do tego, aby inni oddawali im hod (s. 376). Narcystyczne zaburzenie osobowoci od duszego czasu wzbudza zainteresowanie wrd wielu ludzi. Wynikiem owego zainteresowania jest mnogo koncepcji przedstawiajcych etiologi tego zaburzenia. Poniej zostay pokrtce scharakteryzowane wybrane sposoby interpretacji przyczyn patologicznego narcyzmu na gruncie psychodynamicznym, poznawczym oraz interpersonalnym. Wrd koncepcji opisujcych etiologi narcystycznego zaburzenia osobowoci najliczniejsz grup stanowi te, ktre nale do nurtu psychodynamicznego, a wrd nich teorie relacji z obiektem (Smelkowska-Zdziabek 2004:193). Opisujc spojrzenie na narcyzm z punktu widzenia koncepcji psychodynamicznych nie sposb nie wyj od uwag Zygmunta Freuda. Przed Freudem (1991:273) narcyzm by rozumiany jako perwersja seksualna, ktra polegaa na traktowaniu przez jednostk wasnego ciaa tak, jak obiektu seksualnego. W pracy Wprowadzenie do narcyzmu (1913) zaproponowa inne jego rozumienie. Zaproponowa, aby narcyzm (...) nie by perwersj, lecz pochodnym od libido uzupenieniem do egoizmu instynktu samozachowawczego, ktry susznie przypisywany jest kadej ywej istocie (Freud 1991:273). Jednym z podstawowych pogldw Freuda byo to, i pierwotnym stanem czowieka we wczesnym niemowlctwie jest stan narcyzmu, nazywany przez niego narcyzmem pierwotnym. Wwczas niemowl nie jest zainteresowane
200
Magorzata Piasecka
wiatem zewntrznym do tego stopnia, i nie odrnia ja od nie-ja (Freud 2010:271). Pod wpywem informacji o wiecie zewntrznym dziecko przeksztaca swj pierwotny narcyzm w mio obiektu (s. 59). W przypadku, gdy libidinalne powizanie z obiektem zostanie wycofane i ponownie skierowane do ego, wwczas, wedug Freuda, mamy do czynienia z narcyzmem wtrnym (s. 58). Koncepcja Freuda dotyczca narcyzmu, jak on sam przyznawa, wymagaa dopracowania. Zyskaa je w pogldach m.in. dwch wybitnych psychoanalitykw, a mianowicie H. Kohuta i O. Kernberga. Wedug Freuda natura ludzka skada si z id, ego i superego. Kohut wprowadzi dodatkowo struktur self, czynic z niej centrum rozwoju czowieczestwa, dlatego te jego koncepcja nazywana jest psychologi self (por. Millon, Davis i in. 2005:387). Podobnie jak Freud, Kohut uwaa, ze rozwj dziecka rozpoczyna si od narcyzmu pierwotnego. Pod wpywem uwiadamiania sobie przez dziecko, e nagrody pyn z zewntrz, a nie z jego wntrza, czyli pod wpywem relacji z obiektami self, rozwija si self o dwubiegunowej strukturze. Na pocztku rozwija si wielkociowy biegun self. Pomidzy drugim a czwartym r.. dziecka ksztatuje si biegun zwizany z wyidealizowanymi celami oraz przywizaniem do omnipotentnego rodzica. Jeli omnipotentny obiekt jest wystarczajc ochron przed narcystycznym zranieniem, wwczas dochodzi do internalizacji wanych wartoci, celw i ideaw oraz powstaje podstawa do ksztatowania si dojrzaego self (Smelkowska-Zdziabek 2004:197). Tak, wic pomidzy drugim i czwartym r. ., dziecko uczy si krytycyzmu zarwno do wasnej osoby, jak i do osb z jego najbliszego otoczenia (Pospiszyl 1995:39). Do patologii self moe doj, gdy dziecko nie otrzyma odpowiedniego odzwierciedlenia wielkociowego self lub, gdy nastpi traumatyczna utrata lub frustracja ze strony omnipotentnego rodzica, wwczas self nie osiga dojrzaej postaci. U osb narcystycznych moe wystpowa niejasno, co do granic w wymiarze psychologicznym, co moe si przenosi na relacje z obiektem. Wedug Kohuta na skrajnym biegunie bdzie wystpowaa fuzja z obiektem. Wwczas osoba narcystyczna widzi siebie jako psychologicznie zczon z innymi osobami. Innym rodzajem przeniesienia jest przeniesienie bliniacze, ktre rozwojowo jest na wyszym poziomie ni przeniesienie przez fuzj. Jednostka uznaje od201
rbno, lecz jednoczenie zakada, e ona i obiekt s psychologicznie podobni (Johnson 1993:49). Najbardziej rozwinit form przeniesienia wystpujc u osb narcystycznych jest przeniesienie lustrzane. Obiekt jest tu uywany w celu odzwierciedlania wielkoci faszywego self (s. 50). Wedug Kohuta terapia jednostek narcystycznych powinna polega na tym, i w pierwszej kolejnoci naley zaszczepi tym osobom przekonanie, e aby mc sta si w peni wartociowym czowiekiem nie naley koncentrowa si tylko i wycznie na sobie, lecz naley dostrzega problemy innych ludzi. Dopiero, gdy osoba z narcystycznym zaburzeniem zinteranalizuje owo przekonanie, naley przej do terapii skoncentrowanej na analizie uwarunkowa problemw yciowych pacjenta (por. Pospiszyl 1991:134). Jednoczenie, wielkociowy narcyzm jest efektem zahamowania rozwoju, ktry nastpi pod wpywem niewaciwych form empatii we wczesnym okresie rozwoju dziecka. Z tego twierdzenia wynika, i w trakcie terapii naley odtworzy dane frustracje przy jednoczesnym zapewnieniu empatii i odzwierciedlenia ze strony terapeuty. Takie dziaania spowoduj, e pacjent narcystyczny nie bdzie dowiadcza potrzeby utrzymywania wielkociowego self. Wpyw myli Kohuta odnajdziemy w pracach licznych badaczy, m.in. w koncepcji S. Johnsona. Wedug Johnsona (1993:40): kluczem do zrozumienia narcyzmu jest rana narcystyczna oraz kryzys ponownego zblienia. Patologia narcystyczna obrazuje problemy w reprezentacji self i w relacjach z obiektem, ktre wyrastaj na gruncie trudnoci w fazie ponownego zblienia procesu separacji indywiduacji. Wanie w tym momencie jednostka po raz pierwszy dowiadcza separacji i ma do wykonania wane pod wzgldem rozwojowym zadanie: zintegrowa wielkociowo z podatnoci na zranienie. Jeli otoczenie jest sprzyjajce rozwojowi dziecka, wwczas ugruntuje si prawdziwe self. Jeeli otoczenie nie akceptuje tych dwch stron biegunowoci, wtedy powstaje rana narcystyczna i wytwarza si faszywe self, jako skutek odrzucenia siebie. Odrzucenie to moe powsta jako konsekwencja bycia tym, kim dano, a nie tym, kim si jest lub zahamowania rozwojowego w momencie, gdy dziecko potrzebowao odzwierciedlenia, aby wyksztaci dojrzae i prawdziwe self (s. 42). Dodatkowo warto pamita o tym, e w fazie ponownego zblienia dziecko jest w sposb szczeglny podatne na zranienia. Czuje si zagroone, gdy uwiadamia sobie, z jednej strony, e jest bezsilne, a z drugiej, i nie posiada magicznej
202
Magorzata Piasecka
mocy rodzica, gwnie matki. Akceptujcy rodzic umoliwia dziecku narcystyczn kateksj, czyli staje si dla dziecka obiektem zaangaowania i przywizania oraz zezwala na to, i ma warto tylko w odniesieniu do niego staje si self, obiektem, oraz umoliwia dziecku wykorzystanie go w celu okrelenia swojego self (s. 43). (Fazy rozwoju osobowoci wedug M. Mahler, na ktre powouje si Johnson zostay zobrazowane w tabeli.) Nie rozwizanie problemw zwizanych z faz ponownego zblienia moe powodowa rozwj faszywego self, ktre dodatkowo jest wzmacniane przez zaspakajanie potrzeb rodzicw. W chwili, gdy faszywe self zawiedzie, osoba narcystyczna moe dowiadczy zaamania lub moe wytworzy symptomatologi niezgodn z ego (s. 52). Podstawowymi celami terapii, wedug Johnsona, osb narcystycznych s: (1) usun kompensacje, (...) a do dowiadczenia rzeczywistoci; (2) pomaga i towarzyszy pacjentowi w dowiadczaniu bolesnych, lecz prawdziwych, ukrytych realiw self; (3) wspiera i otacza opiek odkrycie i rozwj prawdziwego self (s. 62). Oglnie rzecz ujmujc, celem poznawczym terapii jest to, aby pacjent zrozumia kompensacyjny charakter wielkociowego self (s. 63). Johnson przedstawia list celw poznawczych w leczeniu narcystycznego zaburzenia osobowoci, nale do nich m.in.: dotrze do podstaw bezwartociowoci, braku zaufania, zalenoci od osigni, wielkociowoci, roszczeniowoci, obronnych funkcji faszywego i symptomatycznego self, pomoc w ekspresji wrodzonych zdolnoci, w osiganiu zintegrowanego i ambiwalentnego dowiadczania siebie i innych, wsparcie realnej oceny siebie, swoich zdolnoci i ogranicze. Emocjonalnym celem jest przeycie blu wynikajcego z utraty faszywego self, a nastpnie budowanie prawdziwego self (s. 65). Do szczegowych celw emocjonalnych nale: dotarcie do urazw zwizanych z niespenieniem oczekiwa innych, lku przed ponownym zranieniem, narcystycznej wciekoci zwizanej z rozczarowaniem oraz stworzenie zaufania do prawdziwego self (s. 66). Do celw behawioralno-spoecznych Johnson zalicza m.in. wsparcie realnych osigni, asertywnoci, spoecznych moliwoci jednostki z narcystycznym zaburzeniem osobowoci bdcej w trakcie terapii (s. 68). Odwoujc si do psychoanalitycznych pogldw na narcystyczne zaburzenie osobowoci, warto zwrci uwag na teori relacji z obiektem Ottona Kernberga. W teorii Kernberga obiekt jest rozumiany nie tylko jako narzdzie do uzy203
skania gratyfikacji, lecz rwnie jako cel sam w sobie wany z punktu widzenia rozwijajcych si popdw libidinalnych, relacja z nim stanowi wany czynnik rozwoju struktur psychicznych. Natomiast self jest funkcj i struktur ego (Smelkowska-Zdziabek 2004:197). Wedug Kernberga osobowo narcystyczna jest form kompensacji. Stanowi pewnego rodzaju obron przed skutkami zahamowania rozwoju na wczesnym etapie (Millon, Davis i in. 2005:385). Rozwj ten dotyczy w gwnej mierze relacji z obiektem. Kernberg przedstawia pi faz internalizacji relacji z obiektem: normalnego autyzmu, normalnej symbiozy, rnicowania reprezentacji self od reprezentacji obiektu, ostatecznej integracji reprezentacji self i obiektu oraz rozwoju struktur psychicznych wyszego poziomu, ostatecznej konsolidacji superego i integracji ego. Narcyzm patologiczny jest zwizany z nieprawidowociami w fazie czwartej, czyli ostatecznej integracji reprezentacji self i obiektu oraz rozwoju struktur psychicznych wyszego poziomu, ktra rozciga si od trzeciego do sidmego r.. dziecka. W wyniku pomylnie rozwizanych problemw tej fazy nastpuje zintegrowanie pozytywnych i negatywnych reprezentacji self oraz osobno pozytywnych i negatywnych reprezentacji obiektu. Wielkociowe self powstaje, wwczas, gdy nastpuje zczenie wszystkich pozytywnych reprezentacji self i obiektu. Wan rol w powstawaniu wielkociowego self odgrywa rodowisko rodzinne dziecka. Relacje z zimnymi i odrzucajcymi rodzicami wzmagaj proces patologii self (Smelkowska-Zdziabek 2004:198). Wielkociowe self stanowi obron przed skrywanym niskim poczuciem wasnej wartoci oraz ukryt agresj pierwotnie skierowan do rodzicw, bdc efektem braku bezwarunkowej mioci. Poniewa wielkociowe self jest elementem kompensacyjnym jednostki narcystyczne bd wraliwe na krytyk i podatne na frustracj (Millon, Davis i in. 2005:386). Terapia w ujciu Kernberga bdzie w duym stopniu polegaa na konfrontacji. Do celw terapeutycznych naley pomoc pacjentowi w zrozumieniu rde zoci, analiza negatywnego przeniesienia wobec terapeuty oraz przygldanie si mechanizmom obronnym pacjenta narcystycznego. Gwny nacisk jest kadziony na zrozumienie przez pacjenta, w jaki sposb konsekwencje dawnych relacji rzutuj na relacj z terapeut. Kernberg zakada, e jeli pacjent uwiadomi sobie ow zaleno, wwczas uatwi mu to wgld w zaburzone relacje z innymi ludmi (por. Millon, Davis i in. 2005:413).
204
Magorzata Piasecka
Bez wtpienia proces powstawania narcystycznych zaburze osobowoci jest najobszerniej opisany na gruncie psychodynamicznym. Warto przeledzi rwnie sposb spostrzegania tego zaburzenia na gruncie innych teorii. Wpyw osb najbliszych, zwaszcza rodzicw, na ksztatowanie si narcystycznego zaburzenia osobowoci podkrelaj rwnie przedstawiciele nurtu poznawczego, a mianowicie Aaron T. Beck, Arthur Freeman oraz Denise D. Davis. Wedug nich tendencje narcystyczne mog by dziedziczone, jak rwnie ksztatowane przez rodzicw, ktrzy nadmiernie kompensuj poczucie niszoci i niewanoci. Takiego rodzaju dziaania rodzicw uniemoliwiaj dziecku nauk radzenia sobie z tym, i w niektrych sytuacjach wypada gorzej od innych. Dziecko nabywa rwnie przekonania, e tego rodzaju doznania s zagroeniem, z ktrym naley walczy poprzez stosowanie strategii wyolbrzymiania wasnej wartoci. Na rozwj owej strategii mog wpywa rwnie inne czynniki, takie jak rzeczywiste talenty i zdolnoci cenione w danej kulturze, obcowanie z grupami spoecznymi, ktre take wierz w przekonanie o wasnej wyjtkowoci oraz ktre potpiaj jednostki ow wyjtkowoci nie obdarzone. Wielkociowe przekonania zamykaj dostp informacjom zwrotnym, ktre s z nimi sprzeczne, natomiast fantazje poznawczo je utrwalaj (Beck, Freeman, Davis 2004:271). W chwili dostrzeenia przez osob narcystyczn zagroenia wystpujcego w postaci sprzeciwu otoczenia, osoba narcystyczna traktuje je jako obelg narcystyczn. Reakcj na tak obelg zazwyczaj jest zo oraz postawa defensywna. Pod wpywem negatywnych myli o sobie i otaczajcym wiecie osoba z narcystycznym zaburzeniem osobowoci moe rwnie popa w depresj, bd dowiadcza uczucia lku. Wynika to z faktu, i jej poczucie wasnej wartoci zaley od sukcesw, jakie odnosi i pochwa, jakie za nie zbiera. Dodatkowo ludzie ci maj niski poziom tolerancji na stres i nieprzyjemne emocje (s. 272). Wedug Becka, Freemana i Davis przekonania kluczowe, ktre s gboko zakorzenione, typowe dla osb z narcystycznym zaburzeniem osobowoci, s zwizane z ukrytym niskim poczuciem wasnej wartoci i wasn niewanoci. Przekonania te uruchamiaj si jedynie w sytuacji zagroenia samooceny (s. 274). Wwczas jednostka narcystyczna moe stosowa strategie samoobrony, ktre maj na celu odepchnicie zagraajcych informacji. Jak wczeniej wspo-
205
minalimy najczstsz reakcj na tego rodzaju zagroenia bdzie zo oraz postawa defensywna, ktra moe przybiera posta przemocy (s. 280). Jednym z podstawowych zaoe narcystycznych jest przekonanie, e sukcesy, majtek, pozycja spoeczna, wadza oraz wasny wizerunek wskazuj na to, jaka jest czyja warto. To zaoenie wyjania, dlaczego osoby narcystyczne bd dyy do rnego rodzaju osigni, bd marzyy o wielkiej wadzy i domagay si wyjtkowych przywilejw. Jednostki z narcystycznym zaburzeniem osobowoci najczciej traktuj relacje interpersonalne jako moliwo osigania sukcesw. Dlatego te odrzucaj relacje z ludmi, ktrzy w ich mniemaniu nie mog by przydatni w deniu do okrelonego celu. Dziel ludzi i relacje z nimi na przynoszce korzyci i te, ktre owych korzyci nie dostarczaj, a wic s bezuyteczne. Uwidacznia si tu fakt, i procesy poznawcze osb narcystycznych cechuje rozumowanie polegajce na dzieleniu rzeczywistoci na kategorie: wszystko albo nic (s. 275). Wedug Becka, Freemana i Davis pacjenci narcystyczni zazwyczaj maj ambiwalentny stosunek do terapii i niechtnie si bd w ni angaowa, gwnie z tego wzgldu, i w jej trakcie mog si uruchamia kluczowe, negatywne przekonania zwizane z niskim poczuciem wasnej wartoci (por. s. 281). W trakcie terapii stosowa bd strategie zwizane z krytyk lub z pochlebstwami. Wane staje si, aby terapeuta mia wiadomo, i pyn one z psychopatologii pacjenta. Istotnym elementem jest nawizanie relacji terapeutycznej, pomocne moe si tu okaza chwalenie pacjenta i wspieranie jego mocnych stron. Interwencje te powinny by przemylane tak, aby wzmacniay pozytywne zachowania (s. 282). Zwolennicy terapii poznawczej w leczeniu osobowoci narcystycznej wyrniaj trzy najwaniejsze cele terapeutyczne: (1) poprawa umiejtnoci samodoskonalenia i realizacji celw oraz przeanalizowanie znaczenia sukcesu; (2) wzrost wiadomoci granic oraz innych punktw widzenia; i wreszcie (3) analizowanie emocji i przekona o wasnej wartoci oraz wypracowanie konstruktywnych alternatyw (s. 283). Po skoczonej terapii zaleca si w tym podejciu podtrzymywanie kontaktu z pacjentem przez duszy czas. Celem takiego kontaktu jest wspieranie pacjenta w wysikach oraz pomoc w utrwalaniu przekona przystosowawczych i wychwytywaniu sygnaw wiadczcych o powrocie do strategii wielkociowych (s. 293).
206
Magorzata Piasecka
Wedug Denise Davis pragnienie przez osob narcystyczn bycia kim wyjtkowym sprzyja znieksztaceniom poznawczym. Jednym z nich jest tendencja osb narcystycznych do dychotomicznego oceniania siebie i innych, zwaszcza w czasie, gdy s zdominowane przez uczucia nieprzyjemne, oscyluj pomidzy zym i dobrym obrazem siebie. Raz uwaaj siebie za osoby wszechmocne, innym razem za bezwartociowe. Osoba narcystyczna bdzie doszukiwaa si rnic pomidzy ni i innymi ludmi w celu wsparcia poczucia wasnej wartoci, w ktre, wedug Davis, w gbi siebie wtpi. Wychwycona rnica w trakcie porwnywania jest traktowana jako dowd wasnej niepowtarzalnoci (Millon, Davis i in. 2005:399). Z powyszych zaoe Davis wyprowadza nastpujce cele terapii osb narcystycznych: urealnienie obrazu wasnej osoby, ograniczenie koncentracji na ocenie innych, nauka radzenia sobie z reakcjami na ocen, wzbudzenie empatii oraz wiadomoci istnienia uczu u innych ludzi, zintegrowanie obrazu wasnej osoby oraz zamiana nierealnych fantazji na takie, ktrych osignicie jest moliwe (s. 413). Nieco inne czynniki majce wpyw na powstawanie narcystycznego zaburzenia osobowoci podkrela Benjamin, przedstawicielka podejcia interpersonalnego. Wedug niej bodcem, ktry moe prowadzi do powstania osobowoci narcystycznej jest nadmierne przecenianie dziecka przez rodzicw i oczekiwanie od niego perfekcji. Osoby najblisze dziecku s skoncentrowane w sposb nadmierny na jego potrzebach. Atmosfera wok dziecka jest pena mioci i ciepa, jest ono traktowane jako kto wyjtkowy, lecz jednoczenie rodzice nie komunikuj wasnych pragnie i potrzeb (s. 394). Dziecko, w konsekwencji takiego traktowania, nie ma moliwoci nauczenia si, e inni ludzi rwnie maj swoje potrzeby. W chwili, gdy dziecko zaczyna nauk chodzenia, dowiadcza licznych frustracji, zauwaa, e jego zachowanie ma wpyw na inne osoby, ale rwnie, e inne osoby maj wpyw na nie, nastpuje rozwj autonomii oraz rozwj wasnego ja. Rodzice nadmiernie opiekuczy usuwaj dziecku wszelkie przeszkody, przez co dziecko nie dowiadcza jak jego postpowanie wpywa na innych. Wwczas dochodzi do rozwoju bezwzgldnego egocentryzmu, jednoczenie nie wyksztaca si wraliwo na innych i empatia. Benjamin wymienia jeszcze jeden czynnik, ktry ma wpyw na powstawanie osobowoci narcystycznej, a mianowicie nie dawanie dziecku prawa do bdw, gdy w chwili, gdy je popenia przestaje by wspaniae i wyjtkowe. Tumaczy to, dlaczego osoby
207
narcystyczne kad porak traktuj jako sabo i najczstsz konsekwencj w wymiarze emocjonalnym jest doznawanie poczucia pustki (s. 395). Zwolennicy podejcia interpersonalnego zakadaj, e osoby narcystyczne w trakcie terapii potrzebuj staej empatii, ktra pomoe im w uwiadomieniu przyczyn przykrych wewntrznych dowiadcze. Benjamin proponuje, aby zidentyfikowa osoby, ktre w dziecistwie pacjenta koncentroway na nim swoje emocje i pokaza pacjentowi zwizek pomidzy nimi a jego obecn sytuacj. Dziki takiej wiadomoci uczucie zawici powinno osabn (s. 412). Z cechami narcystycznymi czsto wspwystpuje zaywanie rodkw psychoaktywnych. Przyczyny sigania po substancje odurzajce s zoone, jednak w przypadku osb z narcystycznym zaburzeniem osobowoci prawdopodobne s nastpujce mechanizmy. Zaycie narkotyku lub wypicie alkoholu uwalnia od uczu przykrych, tak wic osoba narcystyczna, ktra przeywa bolesne uczucia zwizane z poczuciem niszoci moe w ten sposb zagodzi ich si. Dodatkowo takie zawieszenie w prni, jakie gwarantuj rodki psychoaktywne, umoliwia odsunicie si od rzeczywistoci i odbudow zudnych wielkociowych przekona (s. 408). Osoba narcystyczna majca problem z poradzeniem sobie z narcystyczn ran, wraz z ktr mog pojawi si bolesne uczucia takie jak lk, wstyd, zo, zawi, poczucie wewntrznej pustki moe z pomoc narkotykw manipulowa swoimi uczuciami i w ten sposb radzi sobie ze zranieniem. Pamitajmy o tym, i jednostki narcystyczne maj wygrowane oczekiwania, zarwno w stosunku do siebie samych, jak i innych osb. Sprostanie owym wymaganiom nie jest atwe, a kiedy osoba narcystyczna nie osiga sukcesu traktuje ten fakt jako wasn sabo, z ktr w dodatku najczciej nie potrafi sobie poradzi. Frustracja moe si pojawi rwnie wwczas, kiedy otoczenie nie potwierdza wyjtkowoci i wspaniaoci osoby narcystycznej. Te i inne problemy zwizane z gbokim odczuwaniem wasnej bezwartociowoci i uczuciem pustki przez osoby narcystyczne mog, lecz nie musz by przyczyn sigania przez te osoby po rodki psychoaktywne. Narcystyczny pacjent uzaleniony od substancji odurzajcych stawia przed terapeut dodatkowe zadania i wymagania. Psychoterapeuta uzalenie powinien, jeli si decyduje na prac z pacjentem narcystycznym, nie tylko posiada wiedz i umiejtnoci z zakresu psychoterapii uzalenie, lecz rwnie z psy208
Magorzata Piasecka
choterapii szeroko rozumianej. Leczenie zaburze osobowoci i uzalenie zazwyczaj wymaga wiele wysiku, zarwno ze strony terapeuty, jak i pacjenta. Czy programy terapeutyczne dla osb uzalenionych mog by przydatne i skuteczne w przypadku osb uzalenionych, u ktrych dodatkowo wystpuje narcystyczne zaburzenie osobowoci? Publikacja ta stanowi raczej gos w dyskusji na temat leczenia narcystycznych osb uzalenionych, ni jest prb rozwiania wszelkich wtpliwoci zwizanych z owym zagadnieniem. Istnieje szereg programw terapeutycznych dla osb uzalenionych od narkotykw, przyjmuj one zrnicowane formy oddziaywa i prowadzone s w rnym systemie placwek. Zajmiemy si w gwnej mierze placwkami stacjonarnymi, ktrych dominujc metod oddziaywa jest spoeczno terapeutyczna. Przyjmujc jako kryterium czas terapii, moemy placwki stacjonarne podzieli na krtkoterminowe, gdzie czas terapii wynosi okoo 3-6 miesicy oraz placwki dugoterminowe, w ktrych leczenie trwa powyej 6 miesicy. Do orodkw resocjalizacyjno- rehabilitacyjnych najczciej trafiaj osoby uzalenione, czyli takie, ktre zgodnie z kryteriami ICD-10 zostay uznane za uzalenione. Diagnoz tak mona postawi osobie, u ktrej w cigu roku wystpiy, co najmniej trzy z poniszych zjawisk:
1) silne pragnienie przyjmowania substancji albo poczucie przymusu jej przyjmowania; 2) trudnoci kontrolowania zachowania zwizanego z przyjmowaniem substancji, jego rozpoczcia, zakoczenia lub iloci; 3) fizjologiczne objawy stanu odstawienia wystpujce, po przerwaniu lub zmniejszeniu iloci przyjmowanej substancji, w postaci charakterystycznego dla danej substancji zespou abstynencyjnego, albo uywanie tej samej lub podobnie dziaajcej substancji, w celu zmniejszenia nasilenia bd uniknicia objaww abstynencyjnych; 4) stwierdzenie tolerancji, mianowicie w celu wywoania skutkw powodowanych poprzednio przez dawki mniejsze, potrzebne s dawki coraz wiksze (...); 5) z powodu przyjmowania substancji psychoaktywnych narastajce zaniedbywanie alternatywnych rde przyjemnoci lub zainteresowa, zwikszona iloci czasu powiconego na zdobywanie lub przyjmowanie substancji, albo na odwracanie nastpstw jej dziaania; 6) przyjmowanie substancji, mimo wyranych dowodw takich jawnie szkodli-
209
wych nastpstw, jak: uszkodzenia wtroby na skutek intensywnego picia, stany obnionego nastroju w wyniku okresw intensywnego przyjmowania substancji albo polekowe upoledzenie funkcji poznawczych; naley dy do ustalenia, czy osoba przyjmujca substancj bya lub moga by wiadoma rodzaju i rozmiarw szkd (Puyski, Wirka 1997:73-74).
Wikszo orodkw resocjalizacyjno-rehabilitacyjnych dla osb uzalenionych od narkotykw w gwnej mierze opiera si, jak ju wspomnielimy, na metodzie spoecznoci terapeutycznej. Spoeczno terapeutyczna to grupa ludzi, ktrzy przestrzegajc pewnych zasad interpersonalnych, w duej mierze przezwyciyli cierpienie (i rodzce cierpienie dezadaptacyjne zachowania, wynikajce z izolacji) i ktrzy chc i potrafi pomc innym wyalienowanym dotychczas ludziom w osigniciu jasnego poczucia przynalenoci grupowej; jest to zbiorowo ludzi, ktrzy znaleli si poza nawiasem zbiorowoci i wiedz, jak pomc innym do niej wrci (De Leon 2003:48). Celem spoecznoci terapeutycznej jest stworzenie nowego ja spoecznego i nowej autodefinicji; (...) samodoskonalenie oraz powrt z subkultury do spoeczestwa; rekonstrukcja stylu ycia (s. 48) oraz wspieranie osobistego rozwoju. Jest to rodowisko zhierarchizowane, o okrelonych zasadach moralnych i etycznych. Celem leczenia w spoecznoci terapeutycznej nie jest tylko wyeliminowanie zachowa problemowych zwizanych z zaywaniem narkotykw. Ostatecznym celem jest zmiana u osb uzalenionych negatywnego obrazu siebie na pozytywny oraz nabycie umiejtnoci konstruktywnego sposobu radzenia sobie z problemami (Kooyman 2002:72). Inaczej rzecz ujmujc moemy stwierdzi, i zmiana stylu ycia i zmiana tosamoci to dwa podstawowe cele procesu zdrowienia osoby uzalenionej (De Leon 2003:89). Powrmy raz jeszcze do celw, jakie stawiaj przed terapeut, w trakcie pracy z osob narcystyczn, zwolennicy nurtu psychodynamicznego, poznawczego i interpersonalnego. Na podstawie analizowanych wczeniej teorii dotyczcych zaburze narcystycznych moemy uj owe cele w nastpujcy sposb:
210
Magorzata Piasecka
nawizanie relacji terapeutycznej; urealnienie oraz zintegrowanie obrazu wasnej osoby; nabycie umiejtnoci rozpoznawania, przeywania i okazywania uczy; wzbudzanie empatii; ograniczenie koncentracji na ocenie innych ludzi oraz nabycie umiejtnoci przyjmowania krytyki; praca nad identyfikacj i zwalczaniem mechanizmw obronnych; respektowanie praw drugiego czowieka.
Takie spojrzenie jest ujciem oglnym. Oczywistym jest fakt, i kadego pacjenta narcystycznego naley traktowa w sposb indywidualny i wyznacza cele terapii w odniesieniu do konkretnej osoby. Pomimo tego, i jak ju wspominalimy orodki resocjalizacyjnorehabilitacyjne s w gwnej mierze oparte o spoeczno terapeutyczn, to w wikszoci z nich prowadzi si rwnie psychoterapi indywidualn, ktrej jednym z gwnych skadnikw jest relacja terapeutyczna. Relacja terapeutyczna to najprociej rzecz ujmujc postawy i uczucia, jakie ywi do siebie nawzajem terapeuta i pacjent (Gelso, Hayes 2005:15). Bez wtpienia jest to wany skadnik terapii bez wzgldu na to, zgodnie z jakim nurtem psychologicznym terapeuta pracuje. Nawizanie relacji terapeutycznej nabiera szczeglnego znaczenia w chwili, gdy staje przed psychoterapeut uzalenie pacjent narcystyczny. Budowanie owej relacji powinno odbywa si ju od pierwszego spotkania z pacjentem, jest to wany element w budowaniu wsppracy i atmosfery zaufania w procesie terapeutycznym. Osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowoci maj problem z nawizaniem bliskich relacji z innymi ludmi, posiadaj deficyt w zakresie umiejtnoci suchania drugiego czowieka i respektowania jego praw. Najwaniejsze dla owych osb s ich wasne potrzeby, dlatego te wana staje si w relacji terapeutycznej wsppraca, ale rwnie jasno postawione granice tej wsppracy. Kolejnym istotnym elementem w budowaniu relacji terapeutycznej z pacjentem narcystycznym jest unikanie przez terapeut walki o wadz. Pacjent narcystyczny bdzie czsto prowokowa tego typu sytuacje konfliktowe, jednak rozwizanie ich poprzez ow walk o wadz bdzie wspierao nieprzystosowawcze przekonania i nawyki pacjenta. Stworzenie atmosfery,
211
w ktrej pacjent bdzie si czu bezpiecznie sprzyja, bez wtpienia, pracy nad rozbrajaniem narcystycznych mechanizmw obronnych i pracy nad poczuciem pustki wewntrznej. Uczestnictwo w spoecznoci terapeutycznej daje moliwo, osobom z narcystycznym zaburzeniem osobowoci, przeycia konkretnych dowiadcze, jak rwnie dokonania zmian w zakresie spostrzegania siebie, wiata i innych ludzi. W spoecznoci terapeutycznej szczeglny nacisk pooony jest na nabycie umiejtnoci rozpoznawania, przeywania i okazywania uczu. Jest to wany element gwnie z tego wzgldu, i wikszo osb siga po rodki psychoaktywne wanie w celu manipulowania swoimi uczuciami. Mieszkacy maj, wic moliwo nie tylko dowiadczania swoich uczu, lecz rwnie uczu innych osb, co jest pomocne w budowaniu empatii. Do tej pory osoby narcystyczne koncentroway si tylko i wycznie na wasnych emocjach i potrzebach, jest to, wic dla nich moliwo dowiadczania drugiego czowieka. W trakcie przeywania i mwienia o rzeczach trudnych i bolesnych na forum grupy powstaje wi midzy jej czonkami. Przeywanie trudnych uczu zblia czonkw spoecznoci terapeutycznej, pokazuje osobie narcystycznej, e nie zawsze musi by byskotliwa i nieomylna, ma prawo do poraek, ktre zbliaj j do innych, a nie powoduj odrzucenia. Przy pomocy innych ludzi osoba narcystyczna uczy si akceptowa swoje saboci. Jednym ze sposobw pracy w spoecznoci terapeutycznej jest udzielanie informacji zwrotnych wszystkim jej czonkom. Dziki owym informacjom pacjent narcystyczny wystawiony jest poniekd na krytyk ze strony innych osb. Rwnoczenie w ten sposb moe przejrze si w lustrze spoecznym, ale nie w tak, jak robi to do tej pory, zbierajc jedynie pochway. Tu czsto syszy i negatywne opinie na swj temat. Dziki temu, e dzieje si to w atmosferze wzajemnego zaufania i poczucia bezpieczestwa, w imi zasady mwi ci to dla twojego dobra, nie po to, aby ci zrani, pacjent narcystyczny ma moliwo nie tylko nabycia umiejtnoci radzenia sobie z negatywn ocen innych, lecz rwnie budowania nowego, adekwatnego obrazu wasnej osoby. Spoeczno terapeutyczna posiada jasn struktur, w ktrej nie ma miejsca na niejednoznaczne komunikaty (Kooyman 2002:65). Taka struktura zapewnia bezpieczestwo i daje moliwo nauki przejrzystej komunikacji. Wszelkie prby manipulacji drug osob zostaj wychwycone i wskazane osobie, ktra je
212
Magorzata Piasecka
stosuje. Osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowoci dostaj jasny komunikat, i w tym miejscu takie zachowania bd karane. W atmosferze bezpieczestwa, ucz si poprzez spoeczn interakcj zaspakajania swoich potrzeb, bez jednoczesnego naruszania granic drugiej osoby. Informacje zwrotne zapewniaj wgld we wasne zachowanie, co daje moliwo ich ewentualnej korekty. Mieszkaniec spoecznoci terapeutycznej uczy si odpowiedzialnoci za swoje zachowanie. Nastpuje wzrost samooceny za pomoc osigni, ktre s realne i potwierdzone poprzez informacje zwrotne od grupy. Dziki owym informacjom zwrotnym osoba narcystyczna nie ma ju moliwoci chepienia si swoimi sukcesami poprzez ich wyolbrzymianie, przypisywanie sobie zasug tam gdzie faktycznie nie miaa wpywu na jakie pozytywne zdarzenie. Grupa bdzie nagradzaa i wzmacniaa rzeczywiste sukcesy i osignicia, ale rwnie bdzie wspieraa w chwili poraek. Takie reakcje ze strony grupy bd z jednej strony urealniay sukcesy osoby narcystycznej, a z drugiej uatwiay internalizacj przekonania, e ma prawo do bdw i w zwizku z ich popenieniem nie zostaje odrzucona przez bliskie osoby. Zmiana obrazu wasnej osoby jest jednym z najwaniejszych zada w terapii uzalenionych osb narcystycznych. Proces zmiany tosamoci moemy podzieli na trzy fazy: rozpad elementw starej tosamoci, restrukturyzacja nowej tosamoci spoecznej i osobistej w trakcie terapii oraz dalszy rozwj tosamoci po zakoczeniu terapii (De Leon 2003:365). W pierwszej fazie rozpadu osoba uzaleniona dostrzega, i dotychczasowe maski, jakie przybieraa, byy nie prawdziwym ja, lecz ja obronnym. U osb narcystycznych maski te byy ja wielkociowym, ktre bronio przed bolesnym uczuciem wasnej bezwartociowoci. Kolejnym krokiem w tworzeniu nowej tosamoci jest odsonicie swojego prawdziwego, bezbronnego ja. Zmiana ta ulega wzmocnieniu, gdy jednostka widzi, e inni owo bezbronne ja akceptuj i rozumiej. Nowy obraz wasnej osoby ksztatuje si w oparciu o autentyczne przeycia, ktrych jednostka dowiadcza w spoecznoci terapeutycznej. Dalszy rozwj, ju adekwatnej, tosamoci odbywa si w chwili, gdy osoba narcystyczna realizuje si rwnie w rolach poza spoecznoci terapeutyczn. Proces zmiany tosamoci, jest zadaniem nie tylko szalenie wanym, lecz rwnie bardzo bolesnym w szczeglnoci dla osb narcystycznych. Odsaniajc swoje bezbronne ja, jednoczenie
213
decyduj si na dowiadczanie wszystkich bolesnych uczu, przed ktrymi uciekali przed wikszo swojego ycia, ucieczka ta bya moliwa dziki wytworzeniu ja wielkociowego. Zanim powstanie nowe ja osoba narcystyczna musi poradzi sobie z uczuciem pustki, nie jest ona jednak sama w tych przeyciach, gdy towarzysz jej inni czonkowie spoecznoci terapeutycznej. Podsumowujc, moemy stwierdzi, e spoeczno terapeutyczna daje moliwo osobie uzalenionej z narcystycznym zaburzeniem osobowoci: nauczenia si budowania bliskich relacji z innymi ludmi; wzbudzenia empatii i wraliwoci na uczucia i potrzeby innych; wypracowania umiejtnoci wsppracy z innymi na rzecz zaniechania rywalizacji; cieszenia si z wasnych, realnych sukcesw; nauk radzenia sobie z porakami; nabycie umiejtnoci zwizanych z przeywaniem, rozpoznawanie i adekwatnym okazywaniem uczu; nabycie umiejtnoci radzenia sobie z krytyk innych osb i umiejtno wykorzystania jej w sposb konstruktywny; uzyskanie stabilnej, adekwatnej samooceny, nie zalenej tylko i wycznie od pochwa, podziwu i wzmocnie pyncych z zewntrz. To, na ile osoba narcystyczna skorzysta z moliwoci, jakie daje jej udzia w spoecznoci terapeutycznej, zaley w duej mierze od niej samej, gdy nikt nie jest w stanie zmieni drugiego czowieka bez jego zgody i wsppracy z jego strony podczas owej zmiany.
214
Magorzata Piasecka
Wiek 0-2 mies.
2-6 mies. 6-36 mies.
Faza Autystyczna (pierwotnego narcyzmu): niemowl jest bardzo wraliwe na stany wewntrzne i mao wraliwe na czynniki zewntrzne. W fazie tej wystpuje brak tolerancji na frustracj, dziecko oczekuje natychmiastowego zaspokojenia swoich potrzeb, nie ma poczucia odrbnoci self od wiata. Symbioza: nastpuje poczenie self z matk, dziki czemu dziecko ma zudne poczucie kontroli, gdy wierzy, e przejo moc matki. W tej fazie dziecko rozwija zaufanie do wiata, jest bardzo podatne na zranienia. Separacji-indywiduacji 6-9 mies. Rnicowania: charakterystyczny dla tej fazy jest umiech rozpoznania kierowany ze strony dziecka w kierunku matki. Dziecko odrnia osoby obce od matki. Dzieci, u ktrych faza ta przebiega niekorzystnie przejawiaj wikszy lk na widok obcych. 9 15 mies. Praktykowanie (wiczenie): dziecko w tym okresie przyjmuje postaw wyprostowan, co daje mu now perspektyw widzenia wiata. W fazie tej wiczy nowe umiejtnoci, jest pene euforii. Wymaga mniej rodzicielskiej uwagi i opieki. Dziecko nadal wierzy, e posiada magiczne moce matki. W przypadku narcyzmu zahamowanie rozwoju prawdopodobnie ma miejsce w tej fazie. Typowa dla tego okresu jest wielkociowo, omnipotencja, euforia i zaabsorbowanie sob. 15- 22 mies. Ponowne zblienie: dziecko konfrontuje si ze swoj odrbnoci i podatnoci na zranienia. Wielkociowo i mania wiczenia w poprzedniej fazie bronia je przed faktem wasnego ograniczenia. Dziecko w tej fazie idealizuje rodzica. Pod koniec fazy ponownego zblienia doskonay rodzic zaczyna by postrzegany jako odrbna osoba. Dziecko rozszczepia lub izoluje od siebie dobre i ze reprezentacje. Jeli rozwj przebiega prawidowo pod koniec fazy i w kolejnych fazach zintegruje spolaryzowane aspekty w jedn ambiwalentn reprezentacj siebie, matki i innych ludzi. Gdy problemy fazy ponownego zblienia nie zostan pomylnie rozwizane moe nastpi fiksacja na wielkociowoci, idealizacji, rozszczepieniu self i obiektu. 22-30 mies. Droga do staoci obiektu: dziecko poprzez sprzeciw ustala wasn tosamo, osiga realistyczne reprezentacje self i obiektu. Wyksztaca si lk przed utrat mioci obiektu, a nie utrat obiektu. Tabela: Fazy rozwoju osobowoci wedug M. Mahler (por. Johnson 1993:21-35).
215
American Psychiatric Association. (1994), Diagnostic and statistical manual of mental disorders, Washington 1994 Beck A., Freeman A., Davis D. (2004), Terapia poznawcza zaburze osobowoci, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2004 Carson R., Butcher J., Mineka S. (2003), Psychologia zaburze, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2003 De Leon G. (2003), Spoeczno terapeutyczna: Teoria. Model. Metoda, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziaania Narkomanii, Warszawa 2003 Freud Z. (1991), Wprowadzenie do narcyzmu [w:] K. Pospiszyl, Zygmunt Freud- czowiek i jego dzieo, Wydawncitwo Ossolineum, Wrocaw 1991, 273-294 Freud Z. (2010), Wstp do psychoanalizy. Wydawnictwo Marek Derewiecki, Kty 2010 Gelso C.J., Hayes J.A. (2005), Relacja terapeutyczna, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2005 Goliska L. (2007), O zaburzeniach osobowoci..., Terapia Uzalenienia i Wspuzalenienia, 2007, nr 4, 4-7 Johnson S. (1993), Humanizowanie narcystycznego stylu, Wydawnictwo Jacek Santorski & Co., Warszawa 1993 Kooyman M. (2002), Spoeczno terapeutyczna dla osb uzalenionych, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziaania Narkomanii, Warszawa 2002 Mellibruda J, Sobolewska-Mellibruda Z. (2006), Integracyjna psychoterapia uzalenie, Instytut Psychologii Zdrowia PTP, Warszawa 2006 Midzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorb i Problemw Zdrowotnych (1994), Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius, Krakw 1994 Millon T, Davis R i in. (2005), Zaburzenia osobowoci we wspczesnym wiecie, Instytut Psychologii Zdrowia PTP, Warszawa 2005 Pospiszyl K. (1991), Zygmunt Freud- czowiek i jego dzieo, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocaw 1991 Pospiszyl K. (1995), Narcyzm: drogi i bezdroa mioci wasnej, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1995 Puyski S, Wirka I. (red.) (1997), Klasyfikacja zaburze psychicznych i zaburze zachowania w ICD-10, Opisy kliniczne i wskazwki diagnostyczne. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Versalius, Krakw Warszawa 1997 216
Magorzata Piasecka
Smelkowska-Zdziabek A. (2004), Narcystyczne zaburzenia osobowoci [w:] L. Cierpiakowska (red.), Psychologia zaburze osobowoci, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Pozna 2004, 189-207
217
Andrzej Klimczuk
EKSPERCI I NARCYZM KULTUROWY PRBA ANALIZY WZAJEMNYCH RELACJI

WPROWADZENIE
Zoono wspczesnych procesw spoecznych sprawia, e moliwo ich dogbnego poznania i zrozumienia przez pojedyncze jednostki jest znacznie ograniczona. Dynamiczne zmiany zachodzce w wielu dziedzinach i na rnych poziomach powiza sprawiaj, e z perspektywy jednostek i wsplnot rzeczywisto wydaje si by coraz mniej przejrzysta, a tradycyjne wyjanienia s poddawane wielostronnej krytyce. Na pocztku XXI wieku mamy do czynienia z formowaniem si spoeczestw pnej nowoczesnoci w ktrych ludzkie dziaania intensywnie su przeksztacaniu wiata. Efekty tej aktywnoci zwrotnie oddziauj na ludzi, ksztatujc nowe formy zaufania i ryzyka, sytuacje spoeczne i procesy globalnej wspzalenoci. Podejmowane racjonalne i kalkulatywne cele wi si z ustanawianiem i rozwijaniem systemw abstrakcyjnych, ktre w coraz wikszym stopniu towarzysz ludzkim dziaaniom, a do poprawnego, przewidywalnego i kontrolowanego funkcjonowania, wymagaj osb dysponujcych specjalistyczn wiedz. Systemy takie stanowi kompleksy urzdze i form organizacyjnych o charakterze technicznym i spoecznym. S to m.in. systemy telekomunikacyjne, transportu, rynki finansowe, korporacje transnarodowe, siy zbrojne, rodki masowego przekazu i sieci energetyczne. Korzystanie ze zoonych systemw niesie za sob szereg korzyci rozwizujc wiele problemw spoecznych i podnoszc jako ycia ludzkiego. Jednoczenie jednak systemy te wymuszaj na ich bezporednich i porednich uytkownikach odpowiedzialno za ich utrzymanie, co prowadzi do wyrniania coraz to nowych kategorii ekspertw, ktrzy zaspokajaj rozpoznane potrzeby i wytwarzaj kolejne. Zaleno od ekspertw przyczynia si do narodzin kultury narcyzmu
218
Eksperci i narcyzm kulturowy prba analizy wzajemnych relacji
cechujcej si gwnie wycofaniem jednostek do swoich osobistych wiatw, w ktrych poddaj si samodoskonaleniu fizycznemu i psychicznemu. Celem niniejszego artykuu jest analiza dokonujcych si przemian zalenoci midzy rolami ekspertw a zjawiskiem narcyzmu kulturowego. Podjcie tego tematu wydaje si by istotne w warunkach ksztatujcych si w krajach wysoko rozwinitych spoeczestw wiedzy i gospodarek opartych na wiedzy. W pierwszej kolejnoci przyblione zostan cechy systemw eksperckich, narcyzmu kulturowego, roli eksperta jako uczestnika przemian spoecznych oraz modelowe typy ekspertw i rodzajw ich wtajemnicze w struktury ontologiczne i epistemologiczne wiata spoecznego. Nastpnie omwione zostan wybrane problemy zwizane ze znoszeniem ogranicze w dostpie do wiedzy specjalistycznej, ktre posu do wycignicia wnioskw pozwalajcych na ukierunkowanie bada empirycznych.
SYSTEMY EKSPERCKIE A SPOECZESTWO WIEDZY
U podstaw koncepcji pnej nowoczesnoci rozwijanej przez A. Giddensa (2002) ley zaoenie, i istniej trzy czynniki dynamizmu nowoczesnych instytucji. S to: rozdzielenie czasu i przestrzeni, mechanizmy wykorzeniajce oraz refleksyjno instytucjonalna (s. 23-30). W skrcie odnosz si one kolejno do: powstania formalnych metod odmierzania czasu i porzdkowania przestrzeni, ktre umoliwiaj utrzymywanie kontaktw spoecznych w skali globalnej, oddzielenia interakcji od waciwoci konkretnego miejsca oraz szerokiego wykorzystywania wiedzy przy prowadzeniu aktywnoci spoecznych i przeksztacaniu materialnego stosunku do przyrody. W kontekcie podjtego tematu na szczegln uwag zasuguj mechanizmy wykorzeniajce, prowadzce do wysadzania relacji spoecznych z kontekstw lokalnych i ich odtwarzania na niezmierzonych obszarach czasu i przestrzeni (s. 26). Autor wskazuje na dwa rodzaje takich mechanizmw: rodki symboliczne, czyli rodki wymiany o znormalizowanej wartoci, a wic takie, ktre s wymienialne midzy rnymi kontekstami. Naczelnym i najpowszechniejszym z nich jest pienidz. (s. 26), oraz systemy eksperckie, czyli systemy wszelkiej wiedzy specjalistycznej oparte na reguach
219
Andrzej Klimczuk
proceduralnych i przekazywane jednym jednostkom przez drugie (s. 317). Oba mechanizmy cznie traktowane okrelane s jako systemy abstrakcyjne, ktre wi czas i przestrze poprzez transakcje niespotykajcych si ze sob fizycznie jednostek oraz rozwj wiedzy technicznej i spoecznej formuowanie i wykorzystanie ekspertyz naukowcw, technikw, inynierw, lekarzy, doradcw i terapeutw. Kluczowe w funkcjonowaniu tych systemw jest zaufanie, oparte na zawierzeniu, ktre rwnoway niewiedz lub brak informacji, poleganie na osobach lub systemach abstrakcyjnych (s. 318). Giddens zakada, e cho wyraanie zaufania moe by efektem wiadomie podejmowanych decyzji, to jednak w wikszoci sytuacji zaley od osobowoci jednostek i bezrefleksyjnie przyjmowanego poczucia bezpieczestwa przekonania o trwaoci i porzdku wydarze (s. 28). Zaoenia te komplikuje fakt, i z jednej strony systemy abstrakcyjne poszerzaj obszary bezpieczestwa, z drugiej za nios z sob ryzyko i stwarzaj nowe zagroenia w skali lokalnej i globalnej, jak np. wypadki drogowe, spadajce pod naporem niegu dachy zabudowa, epidemie, wycieki substancji chemicznych, wybuchy reaktorw atomowych, zmiany klimatyczne, ale te wycieki danych z instytucji publicznych, afery korupcyjne i kryzysy finansowe. Mona przypuszcza, i procesy ksztatowania si spoeczestwa wiedzy a wic takiego, w ktrym podstaw dziaa staj si wypracowane hipotezy, wyjanienia i teorie a ich tworzenie, upowszechnianie i zastosowanie zostaje otoczone szczegln trosk (Chmielecka 2004:60), oraz gospodarki opartej na wiedzy wyrniajcej si poprzez dziaalno gospodarcz przedsibiorstw, ktrych przewaga konkurencyjna jest oparta na informacjach, wiedzy i innowacjach (Zorska 2007:62), bd sprzyja powstawaniu nowych systemw abstrakcyjnych. Wskanikami zmian mog by nie tylko upowszechnianie szkolnictwa wyszego, wzrost komercyjnych wydatkw na badania i rozwj oraz wdraanie i upowszechnianie nowych technologii, ale te same nazwy nowych stanowisk w organizacjach obejmujce szerokie rzesze ekspertw: analitykw, doradcw, konsultantw, administratorw, diagnostykw, projektantw, ewaluatorw i specjalistw do okrelonych spraw. Przypuszcza si, i coraz czciej niezbdne bdzie podejmowanie wysokiego jednostkowego i zbiorowego ryzyka, prawdopodobiestwa niepowodzenia i niekorzystnych skutkw dziaa. Ryzyko to rwnoway ma opieranie dziaa na wysokim poziomie zaufania, kluczowej
220
odmianie kapitau spoecznego, czyli na przekonaniu i opartym na nim dziaaniu, e niepewne przysze dziaania innych ludzi lub urzdze i instytucji bd dla aktorw spoecznych korzystne (Sztompka 2007:69-70, 244).
ZARYS ZJAWISKA NARCYZMU KULTUROWEGO
Nawizujc do C. Lascha (1991:34) mianem narcyzmu kulturowego okrela si zbiorowe zjawisko zaburzenia osobowoci zachodzce u przedstawicieli wysokorozwinitych spoeczestw z krgu cywilizacji zachodniej. Istotne s tu uksztatowane w procesie rozwoju biologicznego, psychicznego i spoecznego umiejtnoci, zainteresowania, postawy, potrzeby, motywacje i wartoci z ktrymi identyfikuj si jednostki. Wyraaj one ich tosamo i odrniaj od przedstawicieli innych wspczesnych cywilizacji: latynoamerykaskiej, prawosawnej, afrykaskiej, islamskiej, hinduistycznej, buddyjskiej, chiskiej i japoskiej (zob. Huntington 2007). Narcyzm w ujciu Lascha (1991:50) mona uzna za reakcj jednostek na narastajc skal ryzyka wytwarzanego przez systemy abstrakcyjne (por. Giddens 2002:234-237; Aldridge 2006:95-99). wiadomo moliwoci zaistnienia apokaliptycznych wydarze prowadzi do wycofywania si jednostek z ycia publicznego, skupienia si na sprywatyzowanych strategiach przetrwania oraz zamykania si w osobistych wiatach opanowanych przez obsesj samodoskonalenia psychicznego i fizycznego. Ludzie zdajc sobie spraw, i otaczajca ich wielo form ryzyka nie spotkaa wczeniejszych pokole, trac poczucie cigoci historycznej, przestaj si interesowa przeszoci i przyszoci, a skupiaj si na teraniejszoci, w ktrej poszukuj bezpieczestwa psychicznego i poczucia samospenienia. Balansuj wic midzy zaspokojeniem potrzeb podstawowych i potrzeb wyszego rzdu. Ponadto narcyzm, zdaniem Lascha (1991), cechuje: nienawi jednostek do siebie, bunt przeciwko dziecicej zalenoci od innych, saba umiejtno rozpoznawania potrzeb innych, cieranie si uczu wielkoci z poczuciem pustki i nieautentycznoci, stae denie do pozyskania wyrazw podziwu i aprobaty bycia atrakcyjnym, piknym i lubianym, poszukiwanie natychmiastowej intymnoci przy jednoczesnym braku umiejtnoci tworzenia staych zwizkw, stae zmartwienie o swoje zdrowie, strach przed staroci i mierci oraz odporno
221
Andrzej Klimczuk
na terapi, w ktrej jednostka staje si orodkiem uwagi i refleksji. Zakada si przy tym, e rozwj zjawiska narcyzmu ulega intensyfikacji poprzez kapitalizm konsumpcyjny, ktry umoliwia jednostkom narcystycznym przynajmniej chwilowe zaspokojenie swoich pragnie po zakupie i wykorzystaniu odpowiednich dbr i usug (s. 33). Narodzin narcyzmu kulturowego Lasch upatruje w upadku rodziny patriarchalnej oraz zaniku tradycyjnych przywdcw i mdrcw, ktrych to autorytet zostaje zastpiony przez kult ekspertyzy (s. 169-182, 218-232).
Nowi eksperci s wpisani w terapeutyczn kultur narcyzmu. W ramach nowego paternalizmu eksperci wszelkich specjalizacji su zaspokajaniu potrzeb rzesz laikw. Wiele nowoczesnych form ekspertyzy nie bierze si wcale z zaspokajania rzeczywicie odczuwanych potrzeb. W duej mierze to sami eksperci wytwarzaj potrzeby, ktre nastpnie podejmuj si zaspokoi. Uzalenienie od ekspertyzy staje si sposobem ycia (Giddens 2002:236-237).
W swojej koncepcji Lasch, jak zauwaa A. Giddens (2002), przedstawia jednostk jako biern wobec si zewntrznych, szczeglnie instytucji kapitalizmu konsumpcyjnego komercjalizujcego doznania i wspartego perswazyjnymi przekazami reklamowymi; wyolbrzymia skonno ludzi do wycofywania z ycia publicznego; nie docenia relacji midzy wiadomoci a ciaem dbaniem o jako osobistego wygldu zewntrznego, ubioru, diety i wykonywanych gestw, oraz rozwoju osobistego na pokaz. Nadmiernie okrela te szanse ochrony przez jednostki ycia lokalnego przed oddziaywaniami wielkich systemw i organizacji (s. 239-244, 252, 273-274). Zdaniem Giddensa rde narcyzmu naley poszukiwa w niepowodzeniu wyksztacenia podstawowego zaufania,
gdy dziecko nie potrafi w peni uzna autonomii podstawowego opiekuna, a co za tym idzie, wyranie wyodrbni granic wasnej psychiki. Kiedy tak si dzieje, poczucie omnipotencji w zakresie wasnej wartoci przeplata si z przeciwnymi uczuciami pustki i rozpaczy. Przeniesione w dorose ycie, cechy te znamionuj jednostk, ktra jest neurotycznie uzaleniona od innych, szczeglnie w kwestii samooceny, ale ma zbyt mao autonomii, by skutecznie si z nimi porozumiewa. Osobie takiej trudno bdzie pogodzi si z koniecznoci liczenia
222
si z ryzykiem, ktre jest cech nowoczesnego wiata spoecznego. Prbujc zapanowa nad yciowymi niebezpieczestwami, bdzie wic zawiesza si na kultywowaniu atrakcyjnoci fizycznej lub uroku osobistego (s. 243).
Kluczowe znaczenie ma tu zdaniem autora poczucie wstydu, ktre czyni tosamo jednostki kruch i podatn na zmiany. Sama terapia narcyzmu zostaje uznana za system ekspercki stanowicy metodologi planowania ycia, ktry cho moe prowadzi do uzalenienia i biernoci, to daje te szanse na aktywne dziaanie i kontrolowanie swojego losu. Co istotne, wymagajca czasu i pienidzy terapia w pewnym stopniu jest rozrywk kultywowan przez warstwy uprzywilejowane (s. 246). Takie wnioskowanie pozwala przypuszcza, i dochodzi do wspzalenoci pomidzy poszczeglnymi systemami eksperckimi a reprezentujcy je dobrze patni specjalici czciej przejawiaj cechy osobowoci narcystycznej, jak rwnie korzystaj z rnych form terapii: Poniewa jednak waciwa ekspertyzie specjalizacja sprawia, e sami eksperci s w wikszoci sytuacji laikami, nikt bezporednio nie panuje nad tym, jaki wpyw wywieraj systemy abstrakcyjne. Wanie ten efekt jest podoem zaistnienia zjawiska ryzyka na wielk skal (s. 190). Krytyka koncepcji narcyzmu kulturowego nie byaby pena, jeli pominlibymy cech specyficzn pnej nowoczesnoci, jak jest refleksyjno instytucjonalna. Giddens udowadnia, i nowe informacje i nowa wiedza powstajce w znacznej mierze w systemach eksperckich s rutynowo wczane do warunkw dziaania, przez co przebudowuj i reorganizuj ycie spoeczne (s. 29-30). Z jednej strony wydaje si wic, e warunki ycia s coraz bardziej przewidywalne i mona prbowa prognozowa bieg wydarze. Z drugiej jednak czsto nie jestemy w stanie okreli zoonych efektw ubocznych i funkcji ukrytych wywoywanych procesw. Krytyka i wtpienie w przyjte cele i zaoenia podwaa bezpieczestwo i uzasadnia stae starania o wszechstronn budow zaufania. Nie jest to jednak podejcie powszechne. Giddens (2008:95-97) wyrnia cztery typowe postawy przyjmowane przez ludzi wobec niepewnoci i ryzyka. S to: (1) pragmatyczna akceptacja polegajca na skupieniu si na rozwizywaniu codziennych zada oraz wypieraniu zagroe i niepewnoci ze sfery wiadomoci; (2) podtrzymywany optymizm, czyli wiara e zagroenia i niepewno dadz si unikn i pokona dziki
223
Andrzej Klimczuk
opatrznoci, dobremu losowi, nauce i technice lub ludzkiej racjonalnoci; (3) cyniczny pesymizm polegajcy na pogodzeniu si z nieuchronnoci zagroe, skrceniu horyzontu czasowego do teraniejszoci i hedonistycznego korzystania z przyjemnoci; oraz (4) radykalne zaangaowanie, czyli przeciwstawianie si rdom zagroe przez mobilizacj opinii, organizowanie kampanii propagandowych i tworzenie ruchw spoecznych. Wydaje si, i z wyjtkiem ostatniej postawy wszystkie mona uzna za strategie przetrwania zgodne z zaoeniami zjawiska narcyzmu kulturowego. Trudno bowiem uzna je za konstruktywne i wymagajce od jednostek zaangaowania szerszych zbiorowoci do rozwizywania otaczajcych je problemw wspczesnego wiata.
PODSTAWOWE RELACJE EKSPERTW Z NARCYZMEM KULTUROWYM
Dalsze rozwaania wymagaj przyblienia specyfiki roli eksperta jako uczestnika przemian spoecznych. Za J. Gokowskim (2001) przyjmuje si, i rola ta jest jakociowo inna ni rola teoretyka. Najoglniej teoretyk oddziauje na rozeznanie decydentw w strukturze wiata spoecznego, na wyobrani i pomysowo socjotechniczn decydentw, na wiedz i zaradno obywateli oraz daje ekspertom fundament naukowy w ich dziaalnoci (s. 214). Tymczasem rola eksperta polega na wiadczeniu usug w postaci konsultacji (porad), diagnoz (analiz stanu rzeczy i moliwych wariantw przyszoci), projektw (planw operacyjnych i nakrelania strategii osigania celw) oraz na pomaganiu lub przeszkadzaniu decydentom w prowadzeniu gry o form teraniejszoci o zachowanie stanu obecnego, podjcie reform lub wprowadzenie alternatywnego adu. Prawidowe odgrywanie roli eksperta wymaga wsppracy z decydentami i ich personelem technicznym, samookrelenia si w kwestii sporw ideologicznych, rozeznania w aksjologii decydentw i w ich technologii oraz posiadania wiedzy o ich celach i rodkach (s. 211-214). Ekspertem moe by posiadacz kompetencji naukowych, inynier, praktycznie nastawiony uczony lub meneder, twierdzi J. Kurczewska (1997:250-251). Uczeni staj si ekspertami, jeli s uznawani za autorytety przez laikw, czyli twrcw i posiadaczy wiedzy potocznej, z ktrymi utrzymuj bezporednie i intensywne kontakty, oraz na ktrych zamwienie pracuj. Zakada si przy
224
tym, e role ekspertw mona zrozumie tylko w kontekcie instytucji zleceniodawcy oraz publicznoci innych uczonych i publicznoci laikw. Znaczenie ekspertw w komunikacji wiedzy, czyli uporzdkowanych zbiorw informacji na okrelone tematy, jest na tyle wysokie, i urastaj do rangi instytucji spoecznych, usankcjonowanych przez normy spoeczne sposobw i regu zachowania nakierowanych na zaspokojenie okrelonych potrzeb. Kurczewska wprowadza przy tym sze zaoe (s. 257): (1) liczba i zrnicowanie ekspertw s nieograniczone, zale od rnorodnoci kontekstw spoeczno-organizacyjnych; (2) ekspertem jest si zawsze dla kogo: dla innego uczonego, dla zleceniodawcy czy publicznoci laikw bd te dla innego eksperta, ale nigdy dla siebie; (3) ekspert bez wzgldu na typ jest zawsze porednikiem midzy wiatem spoecznym nauki a wiatem wiedzy potocznej; (4) porednictwo wyraa si w mieszanym charakterze wiadomoci, tj. w czeniu wiedzy naukowej z wiedz potoczn; (5) tosamo eksperta nie jest tosamoci wsplnotow, nie jest te efektem dochodzenia do konsensusu z innym ekspertami, dochodzi si do niej przez wyczanie si z szerszej zbiorowoci uczonych oraz technikw i stae denie do nowej tosamoci indywidualnej; (6) ekspert w myleniu i dziaaniu podporzdkowany jest zleceniodawcy co najmniej znaczn czci swej osobowoci. W tym miejscu naley powrci do zagadnienia narcyzmu kulturowego. Z jednej strony ekspert ma precyzyjnie okazywa innym, z jakimi elementami rzeczywistoci spoecznej si identyfikuje, co moe prowadzi do obsesji samodoskonalenia; z drugiej za jest zaleny od innych i nie zawsze moe po prostu zrezygnowa ze wiadczenia swoich usug. Osobowo eksperta moe zatem nabiera cech narcystycznych, co bdzie skutkowa obnieniem jakoci usug, rozpoznania potrzeb zleceniodawcw oraz zwiksza ryzyko niepowodzenia projektw, ktre tworzy lub opiniowa. Natomiast stawianie trafnych i rzetelnych diagnoz moe przyczynia si do napywu wyrazw podziwu i uznania. Nie zachodzi przy tym sprzeczno, jeli ekspert dba o atrakcyjno fizyczn i urok osobisty. Mona nawet sdzi, i cechy te wraz z jego otoczeniem (np. samochd, dom, zamieszkiwana dzielnica, meble, cechy maonka, znajomi) stanowi o wizerunku eksperta i mog dowodzi jego wiarygodnoci (Sztompka 2007:226; Goffman 1981:156-195). Tymczasem wizerunek obok reputacji i
225
Andrzej Klimczuk
aktualnych osigni jednostki stanowi kryterium na podstawie, ktrego ludzie decyduj o obdarzeniu innych zaufaniem. Teoretycznie wyrnia si trzy typy instytucji spoecznej eksperta stanowice form obiektywizacji jego wiadomoci: informatora-porednika, tumacza oraz sternika (Kurczewska 1997:249-255). W pierwszym przypadku ekspert poredniczy w komunikacji midzy grami a doami krgw wiedzy, informuje innych o kompetencjach uczonych, zleceniodawcw, bd laikw. yjc na pograniczu wiedzy potocznej i naukowej, moe by bezwiednym regulatorem dostpu do tych typw wiedzy. Jest dla innych partnerem, nie prbuje dodatkowo wykorzysta swojej uprzywilejowanej pod wzgldem komunikacyjnym pozycji. Nie odgrywa aktywnej pozytywnej lub negatywnej roli w spotkaniach ze zleceniodawcami i publicznoci. Jest okrelany jako pas transmisyjny i produkt uboczny procesu komunikacyjnego. Ekspert-tumacz jest ju bardziej aktywnym podmiotem, ktry nawet jeli jest podporzdkowany celom zleceniodawcy, to korzysta z podwjnego uprzywilejowania: z porwnania swojej pozycji do uczonych z wyszych krgw wiedzy i z porwnania pozycji do uytkownikw wiedzy potocznej. Tumacz tworzy interpretacje rzeczywistoci lub jej aspektw, wytwarza wasne wizje wiedzy naukowej i potocznej oraz dostarcza pozostaym instytucjom informacji o innych. Ekspert ten formuuje dwa wasne ograniczone kody jzykowe: jeden skierowany w d do osb o niskich kompetencjach interpretacji wiata oraz drugi skierowany do gry, ktry jest ograniczony poprzez uzalenienie ekspertw od nieprecyzyjnego jzyka potocznego. Tumacze szyfruj i deszyfruj komunikaty rnych typw wiedzy. Tym samym umoliwiaj krenie wiedzy, ale te reguluj zasoby i charakter przekazywanej wiedzy. Swoje czynnoci wykonuj nie bezwiednie, lecz w sposb wiadomie ograniczony, gdy swoj zaleno ujmuj w nawias poprzez prezentowanie wasnych interpretacji. Poza tym w odrnieniu od porednikw czerpi korzyci z wytwarzanej wartoci dodatkowej i uzyskuj tosamo stawiajc opr zleceniodawcom, samodzielnie interpretujc ich cele staj si dzieem samego siebie. Sternik trzeci typ eksperta stanowi wytwr zleceniodawcw i publicznoci laikw, przy czym moe by dzieem zamierzonym lub nie. Sternik jest potrzebny by zracjonalizowa miejsce uczestnikw wiedzy potocznej w rzeczywistoci spoecznej, jest tworem oczekiwania na autorytet, ktry moe przybra posta
226
rnego rodzaju ideau uczonego: bohatera nauki, mczennika wiedzy, lidera opinii publicznej, wychowawcy i stratega. Wizerunki te mog opiera si na obrazach, wzorach i ideaach postaci niezwizanych z wiedz naukow. Kreowanie instytucji sternika jest procesem penym sprzecznoci za spraw czsto rozbienych oczekiwa po stronie bezporednich zleceniodawcw i szerszego grona laikw. Istotne jest tu zjawisko podlegania przez eksperta wyobcowaniu ze wiadomoci tych, ktrzy kreuj i narzucaj innym jego obraz. W efekcie sam ekspert-sternik moe mie wraenie swojej penej niezalenoci od pracodawcy. Pracodawca za zdolny jest ulec propagowanemu przez eksperta wizerunkowi do tego stopnia, i moe uwierzy w jego autonomi. Fenomen ten sprawia, e eksperci s postrzegani jako osoby wolne od ludzi spoza wiata nauki. Paradoksalnie jednak eksperci-sternicy s potencjalnymi kozami ofiarnymi dla zleceniodawcw i publicznoci. Odpowiedzialno za zbiorowe niepowodzenia, nieszczcia i klski moe zosta przerzucona na eksperta jako posta wyrniajc si od pozostaych. Moe tak si sta zarwno, gdy do wadzy dojdzie opozycyjna partia, jak te gdy zrzucona zostanie bomba atomowa, bd wdroone zostan nieskuteczne programy ekonomiczne i edukacyjne. W kadym takim przypadku ujawnia si fakt, i skoro ekspert-sternik zosta obdarzony autorytetem przez ludzi spoza wiata nauki, to mog oni te sprawowa nad nim kontrol. Okazuje si to jednak niezwykle zoone, gdy poparcie laikw dla eksperta-sternika zazwyczaj jest silne i dobrze chronione. Za istotne uznaje si okrelone przez Kurczewsk trzy rodzaje wtajemnicze ekspertw w struktury ontologiczne i epistemologiczne wiata spoecznego. Zakada si, i
tajemnic rodzi asymetryczna relacja midzy znawcami nauki i techniki a laikami. Charakter tej relacji wynika z trudnego intelektualnie dostpu laikw do ustale o naturze wiata przyrodniczego i spoecznego, czynionych wewntrz nauki. Sprawia, e laicy nie mog dokonywa wasnych wyborw spord tych ustale: mog im tylko rzec by mona hurtem zawierzy (s. 314).
Wtajemniczenia odpowiadaj poszczeglnym typom ekspertw (s. 314-317). Informator-porednik uczestniczy we wtajemniczeniach innych ludzi informuje naukowcw o tym, co dla laikw jest wane, ale mao zrozumiae oraz infor-
227
Andrzej Klimczuk
muje laikw o kopotach akademickich uczonych z wyjanianiem zagadek przyrody i bytu ludzkiego. Sam jednak nie stwarza tajemnic. Ekspert-tumacz staje si za samodzielnym twrc wasnego wtajemniczenia, buduje wasny autorytet. Jego wtajemniczenie wynika z wyjtkowego miejsca w systemie komunikacji spoecznej z przekadania jednych interpretacji wiata na drugie. Tajemnica, ktr tworzy suy, po pierwsze, podbudowaniu przekonania o swojej samowystarczalnoci, niezalenoci i niepowtarzalnoci a, po drugie, ochronie lub umocnieniu przekonania innych o kompetencjach eksperta w przeksztacaniu cudzych informacji na jzyk zrozumiay dla ich odbiorcw. Wtajemniczenie eksperta-sternika wynika za z ludzkiej potrzeby niepodwaalnego autorytetu oraz naturalnego, spontanicznego i bezwarunkowego posuszestwa. Nie jest efektem dziaa samego eksperta, lecz laikw i zleceniodawcw, ktrzy oczekuj od niego pomocy w wierze we wasne siy. Wtajemniczenie to sprawia, i ksztatuje si wizerunek nie tyle fachowca co jakby kapana przedstawiciela wityni nauki, wiarygodnego komentatora ksigi wtajemnicze natury i spoeczestwa. Trzecie wtajemniczenie, cho tworzone rodkami nie odpowiadajcymi wzorom i postulatom racjonalnej wiedzy naukowej i technicznej, mimo wszystko realizuje cele racjonalne(s. 316). Wykorzystujc wartoci zblione do religijnych i moralnych ekspert-sternik moe monopolizowa autorytet nauki i techniki. Fakt, i racjonalno naukowa zostaje dopeniona przez wtajemniczenia pociga za sob nowe zaczarowanie wiata. Im wicej wtajemnicze posiada dana jednostka, tym bardziej prawdopodobne, e stanie si on penym technokrat, czyli osob realizujc dziki swoim kompetencjom publicznie deklarowane aspiracje polityczne, ideologie zmierzajce do projektowania wiata spoecznego w sferach wykraczajcych poza dziedziny nauki i gospodarki (s. XX, 317). Zakada si, e w spoeczestwach industrialnych technokraci realizuj swoje aspiracje w warunkach konkurencji politycznej, natomiast w koncepcjach postindustrialnych przypuszcza si, i mog mie peny monopol polityczny. Technokrata-ekspert czuje si wybracem przyszego spoeczestwa, odczuwa powoanie do rzeczy wielkich i nadzwyczajnych, do czego wicej ni poznawanie rzeczywistoci czy zarzdzanie procesami wytwarzania dbr. Pierwsze zaczarowanie to oddzielenie sfery sacrum spoeczestwa przemysowego, od sfery profanum nauki z jej wartociami i instytucjami, od laikw i ich do228
wiadcze. Drugie odnosi si do faktu, i technokrata nie eliminuje tajemnic bytu czy przyszoci, lecz sam je wytwarza jako posannik przyrody i przyszoci wyraonej za porednictwem nauki i techniki. Trzecie polega na przypisaniu absolutnego autorytetu nauce i technice oraz sferze wytwarzania dbr materialnych, do ktrej si one odnosz wiar t umacniaj rzeczowe dowody jak wzrost gospodarczy, nowe technologie i systemy zarzdzania (s. 317-322). Przywoane pogldy Kurczewskiej mog stanowi uzupenienie koncepcji systemw eksperckich Giddensa. Autor ten nie wspomina bowiem o moliwoci przeksztacania si ekspertw w technokratw. Ujcie to naley take odnie do zjawiska narcyzmu kulturowego. Wydaje si, i doskonalenie si ekspertw w kreowaniu tajemnic, ich potrzeba podziwu i wielkich czynw oraz wzrost skali ryzyka wiadczcy o moliwych negatywnych konsekwencjach ich osigni daj podstawy do upowszechniania si powtpiewania w kompetencje ekspertw. Reakcj na taki stan rzeczy moe by zaostrzenie kryteriw doboru osb na stanowiska wysokiego zaufania. Ponadto okazuje si, e zracjonalizowane w jednych warunkach zachowania wymuszajce dbanie przez ekspertw o swj wizerunek, w innych okolicznociach mog by pitnowane. Przykadowo, doradca premiera moe by postrzegany jako osoba, ktra powinna odpowiednio wyglda i wysawia si, by utrzyma kontakt z osobami na najwyszych stanowiskach, bd reprezentowa je na zewntrz. Jednoczenie jednak od eksperta wymaga si, by wiedzia jak ubra si i zachowa w bezporedniej stycznoci z dysponentami wiedzy potocznej, np. gdy dojdzie do katastrofy budowlanej, klski ywioowej lub strajku. Sytuacj komplikuje fakt, i wspczenie za spraw rodkw masowego przekazu ekspert zdaje si by bardziej ni w przeszoci podatny na moliwo przyapania w zakulisowych sytuacjach (Goffman 1981:156-195), gdy znajduje si w swojej sferze prywatnoci i anonimowoci, odpoczywa i przygotowuje do dalszego odgrywania swojej roli spoecznej, a wic gdy, by moe, podejmuje si czynnoci sprzecznych z tymi, ktre s od niego oczekiwane, np. nie radzc sobie ze stresem spoywa alkohol, podczas gdy jednoczenie pracuje na rzecz instytucji ograniczajcej dostp do uywek; robi zakupy w czasie pracy; bierze udzia w pracach jednej z organizacji, do ktrych przynaley znajdujc si w tym samym czasie na zwolnieniu chorobowym we waciwym miejscu zatrudnienia. Wspczesne media mimo dylematw etycznych czsto decyduj si
229
Andrzej Klimczuk
na prowadzenie dziennikarstwa demaskatorskiego, opartego na prowokacjach, ktre mog zosta uznane w niektrych sytuacjach za prawnie dopuszczalne jednake taka ocena nastpuje dopiero po przeprowadzeniu prowokacji (Chyliski, Russ-Mohl 2008:142-147). Dziaania dziennikarzy jako ekspertw od ujawniania faktw, cho ryzykowne, pozwalaj im na przycignicie uwagi odbiorcw i skuteczn sprzeda towarzyszcych waciwym informacjom reklam, stanowicych element powizanego z narcyzmem kulturowym kapitalizmu konsumpcyjnego.
RELACJE EKSPERTW I NARCYZMU KULTUROWEGO NA TLE DYLEMATW WSPCZESNOCI
Wyrni mona przynajmniej kilka wtkw, w ktrych na pocztku XXI wieku obecne s wzajemne relacje ekspertw i zjawiska narcyzmu kulturowego. Mona je okreli jako: (1) dylematy ksztatowania spoeczestwa wiedzy; (2) wybr midzy substytutami zaufania a sposobami jego odbudowy; (3) przemiany stratyfikacji spoecznej; oraz (4) wybr cieek rozwoju spoecznoekonomicznego. Na kadej z tych paszczyzn dochodzi do rywalizacji midzy pewnymi wizjami oczekiwanej rzeczywistoci spoecznej oraz popierajcymi je siami spoecznymi.
1. Dylematy ksztatowania spoeczestwa wiedzy Istotne wtpliwoci wzbudza jako procesu ksztatowania si spoeczestwa wiedzy, ktrego niepowodzenie moe prowadzi do powstania formacji prowokacyjnie okrelanej mianem spoeczestwa gupoty (Zacher 2007:247). Z jednej strony istniej siy spoeczne popierajce upowszechnianie wiedzy eksperckiej w odniesieniu do rnych sfer ycia ludzkiego: edukacji, kultury, gospodarki, edukacji, bada, zdrowia i stosunku do rodowiska naturalnego, w ktrym to kluczowe bd unaukowienie, systemowo, innowacyjno, ewaluacja skutkw i synergia dajce podstawy do trwaego rozwoju. W takim spoeczestwie istotne ma by denie do wyrwnywania szans, do pomniejszania nierwnoci
230
w dostpie do technologii cyfrowych, ale te luki edukacyjnej i intelektualnej w wykorzystywaniu ich opcji i moliwoci (s. 241). Z drugiej strony dostrzegalne s zjawiska burzce optymizm takich wizji (s. 19-21, 70-71, 244-247). Wiele ludzi nie potrafi i nie chce korzysta z wiedzy lub traktuje j instrumentalnie. Demokratyzacja edukacji doprowadzia do obnienia poziomu nauczania, uczelnie wysze nie zawsze dbaj o biblioteki i jako kadry, przyjmuj modzie nieprzygotowan do studiw, s nieprzygotowane na ciganie przez studentw tekstw z internetu, na ich kupowanie, zaywanie przez nich narkotykw, okazuj si naraone na nepotyzm, korupcj i upartyjnienie polityki kadrowej. W rodkach masowego przekazu dominuje jzyk potoczny, dopuszcza si amanie regu gramatyki, publikacj reklam uraajcych odczucia odbiorcw, czenie powanych informacji z rozrywk (ang. infotainment) oraz uzupeniane wiadomoci obrazami i opisami przemocy. W internecie dynamicznie rozwija si pornografia umoliwiajca degeneracj stosunkw spoecznych i relacji midzy pciami, szum informacyjny i rozsyanie niechcianych informacji (ang. spam), powszechne s dyskusje i komentarze przepenione wulgaryzmami. Zauwaa si spadek czytelnictwa ksiek i prasy oraz rozwj zjawiska wtrnego analfabetyzmu, ktry rodzi obawy o moliwo prowadzenia rzeczowych dyskusji w oparciu o abstrakcyjne pojcia. Polityka i religia musz by wspierane przez reklam upraszczajc ich zaoenia i cele, dopuszcza si skrajny relatywizm oraz uproszczone wyjanienia wiata oferowane przez ruch Nowej Ery, wrbiarstwo, numerologi i scjentologi. Wszechobecny staje si buzz marketing polegajcy na zachcaniu konsumentw do rozmawiania ze swoimi bliskimi i znajomymi o dobrach i usugach a wic zachcania innych do korzystania z nich (Buzz marketing b.d.). Czynnoci te mog dawa ludziom poczucie znawstwa, bycia ekspertem w jakim zakresie. Przybiera rne formy, jak np. marketing wyznawcw (evangelist marketing), marketing wirusowy, prowadzenie blogw o markach (brand blogging), prowadzenie spoecznoci zwizanych z mark (community marketing), przekazywanie prbek produktw liderom opinii (product seeding), wspieranie kwestii spoecznych (cause marketing), ustanawianie mody i wywoywanie efektu naladownictwa (trendsetting) oraz czenie promocji jednych produktw i usug z innymi (casual marketing). Z wskazanymi wtpliwociami czona jest debata o zastosowaniu i jakoci tworzonej oraz udostpnianej za porednictwem internetu wiedzy. Wiedza jest
231
Andrzej Klimczuk
jednym z czynnikw ksztatujcych wadz eksperck, ktra jest tym silniejsza im mniejsza ilo osb ma dostp do informacji i ich uporzdkowanych zbiorw pozwalajcych na okrelanie celw, dobr rodkw i podejmowanie decyzji o dziaaniach realizowanych przez innych (Griffin 2005:558). Przykadowo w gospodarce opartej na wiedzy bycie w sieci staje si warunkiem podstawowym, ale niewystarczajcym do skutecznego konkurowania z innymi na rynkach dbr, usug i pracy. Istotne jest bowiem jeszcze do jakich sieci przynaley dany podmiot gospodarczy oraz jak pozycj w nich zajmuje, czy jest w stanie zdobywa i tworzy now wiedz, dzieli si ni, zarzdza jej przepywami i chroni j (Zorska 2007:61, 152). Niemniej poza rywalizacj o wiedz istotna staje si wspprac przy jej wytwarzaniu, ktra przybraa masow skal wraz z eksplozj tworzenia witryn internetowych nurtu Web 2.0. Podstaw tych przemian stanowi serwisy spoecznociowe (np. MySpace, YouTube, Facebook, deviantART, Wikipedia) umoliwiajce ich wsptworzenie przez uytkownikw np. poprzez oddziaywanie na ich wygld, funkcjonalnoci i zawarto. Ich cech szczegln s treci tworzone przez uytkownikw (ang. User-Generated Content; UGC), ktre Organizacja Wsppracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) charakteryzuje poprzez: (1) potrzeb publikacji, czyli przedstawienia dla okrelonego szerokiego grona odbiorcw (nie s to wic np. listy prywatne); (2) wysiek kreatywny, czyli wkad wasny uytkownika w publikowan prac; (3) twrczo poza yciem zawodowym, czyli prace stanowi przejaw dziaalnoci dobrowolnej i niekomercyjnej (Wunsch-Vincen, Vickery 2007:8-9). Przykadami UGC na witrynach internetowych s np. autorskie rysunki, zdjcia, utwory muzyczne, filmy, recenzje, komentarze, audycje, ksiki, hasa encyklopedyczne, pamitniki. Dotychczasowe analizy wskazuj na wiele, czsto sprzecznych ze sob, skutkw dostpnoci treci UGC.1 Z jednej strony dostrzega si szanse na powstanie
1
Do skutkw dostpnoci treci UGC zalicza si m.in. wzrost sprzeday nowego sprztu i oprogramowania; upowszechnianie si usug dla bardziej zaangaowanych twrcw; nowe koncepcje, inicjatywy i zajcia; nowe techniki reklamy i marketingu; zmiany w pracy tradycyjnych mediw; zmiany w sposobie okrelania pracy i czasu wolnego; zmiany w produkcji i dostpie do informacji; zalew informacyjny; czstsza komunikacja; nowe przestrzenie edukacji i nauczania; wymiana wiedzy naukowej; wzrost wiedzy; zmiana sposobu rekrutacji nowych talentw; spadek izolacji spoecznej; wzrost zaangaowania spoecznego i uczestnictwa politycznego; sprzyjanie wiadomym decyzjom jednostek; dalsza indywidualizacja; konkurencja midzy osobami udostpniaj-
232
nowej, bardziej odpowiedzialnej spoecznie gospodarki opartej na wsppracy okrelanej mianem wikinomii (zob. Tapscott, Williams 2006). Z drugiej za uznaje si, i chaos informacyjny pogbia si. Pojawiaj si quasi-eksperci, kult amatorw oraz przypadki ich wykorzystywania przez korporacje wymagajce patnoci za dostp do skuteczniejszych form reklamy, publikacji i handlu pracami w ramach serwisw spoecznociowych (zob. Olco 2006; Keen 2007; Kosiski 2009; Lanier 2010). Mona zaryzykowa twierdzenie, i nie poparta kompetencjami zawodowymi masowa twrczo, jak umoliwia Internet, stanowi dowd na skal zjawiska narcyzmu kulturowego. Nieradzce sobie z zagroeniami jednostki obsesyjnie publikuj dziea majce wiadczy o cierajcych si w nich odczuciach wielkoci i pustki, potrzebach bycia podziwianym i lubianym przez innych. W sieci jednostki narcystyczne otrzymuj szersze, w znacznej mierze bezpatne, moliwoci ksztatowania swojego wizerunku, poszukiwania nowych partnerw, z ktrymi mog podzieli si swoimi problemami, jak rwnie nowych metod terapii i rodkw podtrzymujcych zdrowie (np. motto serwisu Ekspert.pl: Na czym si znasz? Jaki masz problem? Kady si na czym zna. Jakim ty jeste ekspertem? Pozwl si znale w sieci i Googleu. Motto serwisu Nasze-choroby.pl brzmi: Podziel si swoj chorob! Poznaj chorych takich jak Ty!. Przyblione procesy wsplnotowego wytwarzania wiedzy mona odnie do utopii powszechnej twrczoci autorstwa J. Beuysa. Artysta ten zakada, i wszyscy ludzie maj potencja twrczy a zwizane z nim wartoci duchowe s waniejsze ni materialne lub ekonomiczne (Beuys 2001; Kaczmarek 2001). Beuys twierdzi, i tylko przez kreatywno ludzie mog sta si wolni. Tej wolnoci sprzyja ma rozwj technologii, ktry wymagajc od jednostek coraz mniej pracy postawi je przed problemem wykorzystania czasu wolnego. Pogldy te uznaje si za utopi gdy zakadaj na tyle radykaln przebudow spoeczestwa, i jest niemoliwa do wcielenia (Mannheim 1992). Przeszkod podstawow stanowi sami ludzie, nie wszyscy bowiem dysponuj wystarczajcymi zasobami kapitau ludzkiego, ktre pozwoliby na wytwarzanie
cymi treci; zanik empatii; wzrost umiejtnoci kreatywnych; nowe uzalenienia; nowe nierwnoci spoeczne i gospodarcze; zmiany norm prawnych; problemy z ochron prywatnoci i bezpieczestwem; znoszenie struktur hierarchicznych (Friedman 2006; Wunsch-Vincen, Vickery 2007:28-39).
233
Andrzej Klimczuk
dzie, dbr i usug wysokiej jakoci, a w szczeglnoci przeomowych innowacji. Chodzi tu o wszystkie cechy i zdolnoci, ktre mona przypisa pojedynczemu czowiekowi, a ktre mog by przydatne w skutecznym przeksztacaniu zasobw i odkrywaniu nowych sposobw ich wykorzystania. S to np. wiedza (w tym wyksztacenie), stan zdrowia, wiek, pe, znajomo jzykw obcych i obsugi komputera. (Hamm 2004:52). Utopii tej zaprzeczaj te wyniki bada dotyczce nierwnoci w twrczym uczestnictwie (zob. Florida 2005:48-51; Nielsen 2006; Crawford 2007). W tym miejscu zgodzi si mona za z J. Rifkinem (2002:10), i wkraczamy w powizany z rozwojem gospodarki niematerialnej wiek dostpu cechujcy si krtkotrwaym i ograniczonym uytkowaniem dbr, gdzie regu s stae zmiany, nowe koncepcje i pomysy. Niemniej niekoniecznie trzeba podpisa si pod jego twierdzeniem, i mie, posiada, gromadzi nie ma ju sensu. To wanie gromadzenie i kumulowanie treci w serwisach spoecznociowych stanowi o ich sile przycigania kolejnych uytkownikw, ktrzy mog odkrywa nieznane wczeniej opcje radzenia sobie z codziennymi problemami. Poza tym koncepcja wieku dostpu pozwala na dostrzeenie, i sama moliwo korzystania z infrastruktury Internetu i poszczeglnych serwisw spoecznociowych nie oznacza jeszcze wcale wyrwnania szans rozwojowych. Ot wiele z baz danych i usug przeznaczonych dla ekspertw jest nie tylko gboko ukrytych (ang. deep web) przez zwykymi uytkownikami, ale te pilnie strzeonych przez szeregi kontrolerw (ang. gatekeepers), instytucji i osb okrelajcych reguy i warunki dostpu do sieci (s. 187-192). Wana jest rwnie inna obserwacja Rifkina, i Internet stanowi przestrze cybernetyczn (powizan z przestrzeni geograficzn) w ktrej dochodzi do wyranego starcia midzy wspczesnym kapitalizmem konsumpcyjnym, od ktrego uzalenione s jednostki narcystyczne a kultur, ktra reprezentowana w szczeglnoci przez ulegajce profesjonalizacji instytucje trzeciego sektora, umoliwia odtwarzanie zaufania (s. 260-273). Zakada si, i w nowoczesnoci stosunki midzy komercj i kultur ulegy pogorszeniu wraz z wypieraniem lokalnych wyrobw przez zestanadaryzowane masowe produkty i usugi, nierzadko wykorzystujce symbole i zwyczaje spoecznoci, ktre nie byy w stanie ich skutecznie chroni. Kapitalizm nie moe si zatem oby bez bogactwa zrnicowania kulturowego.
234
2. Wybr midzy substytutami zaufania a sposobami jego odbudowy Bliszego omwienia wymagaj decyzje dotyczce indywidualnych i zbiorowych rodkw zaradczych w sytuacjach niepewnoci. Upowszechnianie nowych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych takich jak: Internet, telefonia komrkowa, skanery, kamery, aparaty i dyktafony cyfrowe oraz przenone pamici USB podczane do komputerw, pozwala sdzi i zmieniaj si cechy tak wiedzy eksperckiej, jak i narcyzmu kulturowego. Przykadowo technologie te doprowadziy do narodzin dziennikarstwa obywatelskiego, ktre uprawiane przez nieprofesjonalistw sprawia, i nierzetelne informacje kompromitujce ekspertw jest w stanie publicznie zaprezentowa kady, kto ma dostp do sieci internetowej. Wywouje to obawy zawodowych dziennikarzy o jako debaty publicznej, za u osb publicznych moe prowadzi do szczeglnej troski o zachowanie prywatnoci. W kocu krpujce fakty z ycia prywatnego mog zosta ujawnione w najmniej oczekiwanym momencie nawet przez niepozornego przechodnia minitego na ulicy, osob spotkan na konferencji lub otrzymujc od eksperta odpowied na zapytanie skierowane drog elektroniczn (Dziennikarstwo obywatelskie b.d.; Sieczyo-Chlabicz 2006; Chyliski, Russ-Mohl 2008:380-386; Bradwell 2010). W warunkach rodzcych obawy o utrat prywatnoci wydaje si, i bdzie wzrasta zapotrzebowanie na substytuty zaufania, czyli alternatywne rozwizania umoliwiajce zaspokojenie potrzeby przewidywalnoci zachowa innych ludzi i instytucji. Za P. Sztompk (2007:328-333) przyjmuje si, i siedem takich mechanizmw stanowi: (1) wiara w opatrzno uciekanie do losu, przeznaczenia, czy Boga moe tumi niepokj; (2) korupcja dajca zudzenie kontroli nad innymi i gwarancj ich przychylnoci; (3) nadmierna czujno, osobisty nadzr i kontrola nad innymi, branie spraw w swoje rce, zatrudnianie agencji ochrony i stranikw, zakadanie alarmw, odzyskiwanie dugw si; (4) uciekanie si do instytucji prawnych poprzez sporzdzanie kontraktw, powoywanie wiadkw, odwoywanie si do rozstrzygni sdowych; (5) gettoizacja czyli otaczanie si murami, tworzenie granic, zakadanie zamknitych wsplnot; (6) paternalizm: poszukiwanie silnego przywdcy, zrzeszanie si w kultach i sektach; oraz (7) eksternalizacja zaufania czyli pokadanie zaufania w przywdcach
235
Andrzej Klimczuk
innych spoeczestw, ich organizacjach i produktach, w instytucjach midzynarodowych oraz emigracja w poszukiwaniu zatrudnienia. Wydaje si, i w kontekcie korzystania z technologii cyfrowych do substytutw zaufania mona zaliczy te filtrowanie wiadomoci przychodzcych i wychodzcych, czyli denie jednostek i instytucji do konsekwentnego selekcjonowania informacji niezgodnych z ich celami i rodkami oraz zapobiegania przedostawaniu si ich w niepowoane rce. Odpowiadanie na zapytania kierowane drog elektroniczn wymaga przemylanych dziaa, brak reakcji na nie rodzi za nieufno. Najoglniej korzystanie z substytutw zaufania mona interpretowa jako podejmowanie strategii przetrwania wiadczcych o pogbianiu si zjawiska narcyzmu kulturowego. W opozycji do substytutw zaufania znajduj si propozycje odgrnego i oddolnego budowania kultury zaufania, szerzej: wzmacniania kapitau spoecznego, czyli potencjau wspdziaania osadzonego w powizaniach midzyludzkich i normach spoecznych, ktry moe przynosi korzyci osobom, grupom i spoeczestwom. O pozytywnych efektach zewntrznych kapitau spoecznego moemy mwi gwnie, gdy przybiera form zwan pomostow lub wczajc (Putnam 2000:22), a wic gdy dochodzi do wsppracy i integracji midzy ludmi rnych kultur, religii, warstw i grup spoecznych. W propozycjach odgrnego ksztatowania zaufania istotne s eksperckie propozycje reform, zmian w sferze prawa, regulaminw, zarzdze administracyjnych i dziaa politycznych wraz z ustalaniem strategii i programw rozwojowych na poziomie krajowym i regionalnym. Teoretyczne uzasadnienie tego nurtu moe stanowi model powstawania kultury zaufania zaproponowany przez Sztompk (2007:293-300), w ktrym punktem wyjcia jest zaoenie, i naley dy do takiego przeksztacania instytucji by swoj prac zwikszay skonno czonkw spoeczestwa do obdarzania innych zaufaniem i speniania ich oczekiwa. Za niezbdne uznaje si tu jednoczesne podejmowanie dziaania na rzecz (1) poprawy legislacji: dbaoci o spjno norm i prostot systemu prawnego; (2) trwaoci porzdku spoecznego czyli gwarantowania spjnoci i nieodwoalnoci zasad np. staoci w deniu do prorynkowych i demokratycznych reform; (3) przejrzystoci organizacji spoecznej czyli otwartego charakteru dziaa wadz, istnienia niezalenych mediw i orodkw badawczych; (4) swojskoci rodowiska spoecznego, a zatem yczliwoci i uczynnoci reprezentantw instytucji; oraz (5) odpowie236
dzialnoci osb i instytucji czyli wolnych wyborw, rwnoci wobec prawa. Szsty, odrbny aspekt, stanowi szeroka edukacja rozumiana jako upowszechnianie dostpu do wiedzy o yciu spoecznym, lekcje ufnoci w yciu rodzinnym, budowa zaufania w szkolnych relacjach nauczycieli i uczniw, podtrzymywanie cigoci stylw ycia i zwyczajw, przekazywanie przykadw zaufania przez wsplnoty religijne, uwzgldnianie tematyki zaufania i nieufnoci w debatach publicznych oraz ukazywanie pozytywnych przykadw opacalnoci zaufania przez mass media. Podstaw do odgrnych metod budowy kultury zaufania dostarczaj take koncepcje sterowania rnorodnoci (Sadowski 2006:176-177; Griffin 2005:190-193), ktre dziki ograniczaniu nieufnoci przedstawicieli rnych grup kulturowych, ma prowadzi do tworzenia wielokulturowych instytucji, spoecznoci lokalnych, miast i krajw a przez to umoliwi im np. obnienie kosztw funkcjonowania, uatwi pozyskiwanie zasobw, uatwi dostosowanie si do otoczenia, zwikszy kreatywno i innowacyjno oraz zwikszy dostp do informacji uytecznych przy rozwizywaniu problemw. Po stronie oddolnych propozycji budowy kultury zaufania mona natomiast postawi listy, indeksy i katalogi dobrych praktyk do jednostkowego i zbiorowego zastosowania na poziomie lokalnym i w rodowisku zamieszkania. W tym miejscu wystarczy zasygnalizowa, i przykad oddolnych propozycji moe stanowi opracowanie zawierajce 150 metod ksztatowania zaufania przygotowane w ramach projektu naukowego Saguaro Seminar, ktry jeden z gwnych autorw koncepcji kapitau spoecznego R.D. Putnam prowadzi na Uniwersytecie Harvarda od 1995 roku. W inicjatywie tej uczestniczy wielu wanych amerykaskich naukowcw, aktywistw, przedstawicieli biznesu i politykw. Zestawienie to zostao znacznie rozbudowane m.in. przez australijsk organizacj spoeczn Bank of I.D.E.A.S. (zob. Saguaro Seminar; Bank of I.D.E.A.S 2009a, 2009b).
237
Andrzej Klimczuk
3. Przemiany stratyfikacji spoecznej Kolejny wtek stanowi przemiany stratyfikacji spoecznej, czyli hierarchii warstw spoecznych o wikszych lub mniejszych szansach dostpu do jakiego spoecznie cenionego dobra: bogactwa, wadzy, prestiu, wyksztacenia i zdrowia (Sztompka 2002:336-338, 354-355). Zakada si przy tym, e ze wzgldu na przynaleno do rnych grup i zajmowanie rnych pozycji ludzie maj nierwny dostp do poszczeglnych dbr. Poza tym moe dochodzi do zbienoci lub rozbienoci midzy hierarchiami stratyfikacyjnymi a wic wysoka lub niska pozycja jednostki lub grupy na jednej z drabin nierwnoci moe odpowiada lub nie odpowiada podobnej pozycji w innych hierarchiach. Przykadem zbienoci moe by sytuacja kiedy posiadanie wysokich zarobkw bdzie wiza si wysokim prestiem zawodu i dostpem do specjalistycznych usug medycznych. Czciej jednak dochodzi do rozbienoci. Zauwaa si ponadto, e klasy wysze poprzez akty przemocy symbolicznej lepiej radz sobie z konwertowaniem jednych zasobw na inne i utrzymywaniem wysokich pozycji w rnych hierarchiach (Bourdieu, Wacquant 2001:104). Dokonujce si w pnej nowoczesnoci przejcie od produkcji dbr materialnych (przedmiotw) do niematerialnych (idei, usug, obrazw, symboli) oznacza poszerzanie zakresu refleksyjnoci instytucjonalnej a wic take systemw eksperckich, ktre przyczyniaj si do rozwoju zjawiska narcyzmu kulturowego. Mona sdzi, i przeom technologiczny lecy u podstaw tych przemian zmienia skale stratyfikacyjne (Sztompka 2002:348-349). Cho powstao ju przynajmniej kilka koncepcji opisujcych hierarchie spoeczne w pnej nowoczesnoci w tym miejscu analizie poddane zostan dwie: netokracji-konsumtariatu autorstwa A. Barda i J. Sderqvista oraz klasy kreatywnej-klasy usugowej w ujciu R. Floridy.2 Przywoane zaoenie Kurczewskiej, i eksperci mog stawa si technokratami wydaje si traci na aktualnoci. Pewnych wyjanie w tym zakresie dostarczaj Bard i Sderqvist (2006:71-90). Autorzy ci twierdz, i doszo do mierci etatyzmu i kryzysu demokracji a ich miejsce stopniowo zajmuje odpowiednio netokracja i system polityczny okrelany mianem plurarchii. Najo2
Zob. rwnie koncepcje (nowej) nowej klasy redniej-podklasy S. Lasha (Beck, Giddens, Lash 2009:168-177) oraz rdze-peryferie D. Harveya (Marody, Giza-Poleszczuk 2004:254-256).
238
glniej zakada si, e polityka spoeczno-gospodarcza pastwa okrelana mianem etatyzmu polega na ingerowaniu w wolny rynek np. poprzez finansowanie inwestycji publicznych, ratowanie upadajcych przedsibiorstw, podtrzymywanie nierentownej produkcji, wprowadzanie monopolu pastwa w niektrych sektorach gospodarki i administracj przedsibiorstwami pastwowymi oraz udzielanie pomocy spoecznej osobom zmarginalizowanym. Zakada si, e wzrost etatyzmu prowadzi do zapotrzebowania na technokratw, ktrzy swoimi poradami maj eliminowa subiektywizm decydentw oraz ograniczy ryzyko strat i zagroe dla zbiorowoci. Eksperci jednak nie s nieomylni, zdarza si e s przesadnie przekonani o sterowalnoci systemw spoecznych (Sztaba 2007:119-120, 470-471; Pacholski 2001:204; Fukuyama 1997a:391-396). A. Bard i J. Sderqvist twierdz, e jeszcze przed latami 90. XX wieku w Stanach Zjednoczonych i Europie nastpi proces pluralizacji mediw polegajcy na zerwaniu ich silnych wizi z etatyzmem. rodki masowego przekazu byy stopniowo uwalniane spod kontroli najwikszych instytucji korporacyjnych i pastwowych stajc si coraz bardziej autonomicznymi podmiotami oferujcymi innym instytucjom wyspecjalizowane rynki reklamowe oraz dajc podstawy do uksztatowania si klasy netokratw (Bard, Sderqvist 2006:80). Mass media dokonay przejcia od wspierania propagandy korporacyjnej i pastwowej do kreowania przedstawie medialnych, w ktrych regu s szokujce doniesienia (s. 81). Ekspertw krytykowano przy okazji ruchw modzieowych przeomu lat 60. i 70. XX wieku, ich pomyek w odniesieniu do zastosowania rodkw chemicznych, wspierania industrializacji pomijajcej kwestie ochrony rodowiska opartej na intensywnym wykorzystywaniu surowcw naturalnych oraz nieskutecznoci w poszukiwaniu sposobw wyjcia z kryzysw naftowych i finansowych (Jung 1997:3; Postman 2004:220; Fukuyama, Colby 2009). Do tego wspczenie w warunkach globalizacji ma miejsce nasilenie aktywnoci ruchw spoecznych krytycznie nastawionych wobec realizacji ryzykownych inwestycji, bada czy programw rozwojowych. Wszystko to daje mass mediom szerokie pole do dziaania na pograniczu sektora pastwowego, rynkowego i organizacji pozarzdowych czyli trzeciego sektora (por. Chyliski, Russ-Mohl 2008:27-31). Cho ten model funkcjonowania mass mediw wci jest uznawany za obowizujcy to ju dostrzega si jego krucho wobec upowszechniania
239
Andrzej Klimczuk
si nowych rodkw przekazu opartych na sieci internetowej (s. 380-386; Bard, Sderqvist 2006:145-149). Netokratami staj si ludzie, ktrzy podobnie jak wczeniej mass media zrozumieli reguy dziaania globalnej sieci informacyjnej i potrafi j wykorzystywa do osigania celw. Chodzi tu o jednostki i grupy, ktre potrafi odkry lub wytworzy wtajemniczenie we waciwe sieci oraz zmobilizowa do zorganizowanego dziaania ich uczestnikw wraz z ich zasobami (Bard, Sderqvist 2006:87). Za przykady mog suy m.in. terrorysta Usama Ibn Laden, L. Thorvalds inicjator ruchu Linuks, L. Page i S. Brin twrcy korporacji Google oraz S. Marcos jeden z przywdcw powstania zapatystw w meksykaskim stanie Chiapas. Mog to by w szczeglnoci osoby mode, ktre w latach edukacji szkolnej miay dostp do sieci, a w tradycyjnych strukturach organizacyjnych s umieszczane na niszych stanowiskach jako pocztkujcy pracownicy, cho wykorzystujc sieci i nowe technologie nieraz dysponuj wiksz wiedz i umiejtnociami ni ich przeoeni (Cellary 2002:15; Poulet 2009:74-75). Tymczasem ci, ktrzy nie maj dostpu do sieci i nie potrafi z nich korzysta, staj si now podklas: konsumtariatem. Mog to by zarwno wykluczeni cyfrowo, jak te jedynie pobienie korzystajcy z sieci przedstawiciele administracji pastwowej, przedsibiorcy i aktywici spoeczni. Wreszcie pojcie plurarchii odnosi si do nowego systemu politycznego
w ktrym kady z uczestnikw decyduje o sobie, ale nie ma moliwoci, ani okazji, by decydowa o ktrymkolwiek z innych uczestnikw. Gwna zasada demokracji, wedug ktrej w przypadku rozbienoci opinii wikszo decyduje o mniejszoci, nie moe by zatem utrzymana. W sieci kady jest swoim panem, na dobre i na ze. Znaczy to, e interes grupy, a zwaszcza utrzymanie porzdku i przestrzeganie prawa, podlegaj nieustannej presji. W czystej plurarchii niemoliwe jest ustanowienie warunkw sprzyjajcych funkcjonowaniu pastwa prawa. Rnica midzy tym, co jest legalne, a tym, co jest przestpstwem przestaje istnie. Prowadzi to do powstania spoeczestwa, ktre jest zupenie nieprzejrzyste, w ktrym wszystkie decyzje polityczne podejmowane s w krgu zamknitych, elitarnych grup, do ktrych nikt poza ich czonkami nie ma dostpu (Bard, Sderqvist 2006:89-90).
240
Nie oznacza to bynajmniej, e netokraci s przekonani o realizowaniu prywatnych interesw; o ich wadzy wiadczy budowanie tosamoci opartej na przynalenoci do grupy, dostpie do informacji, umiejtnoci ich absorbowania i sortowania, podejmowania spojrzenia uoglniajcego, zwracania uwagi, dzielenia si cennymi informacjami oraz otwartoci i wspaniaomylnoci (s. 128129). Konsumtariat stanowi natomiast ludzie znajdujcy si w sieci konsumpcji eksploatywnej, ich aktywno jest sterowana odgrnie poprzez reklamy wywoujce pragnienia oraz zapewnienie rodkw pozwalajcych na utrzymanie konsumpcji na poziomie odpowiadajcym netokratom. Ta forma hiperkapitalizmu ma na celu nie osiganie maksymalnych zyskw, lecz zapobieganie niepokojom spoecznym i przemocy. Przedstawiciele konsumtariatu to indywidualici, ktrzy tworz krtkotrwae nowe plemiona, nie potrafi wykroczy spoza swoj tosamo, stale d do samorealizacji, ktr uznaj s form terapii (tame). Obie klasy oddzielaj rywalizujce ze sob mniejsze sieci, do ktrych dostp odbywa si wedug zasad komercyjnych. Netokracja odrnia si gwnie tym, e kontroluje swoj ch posiadania i powstawania swoj prac i konsumpcj, podczas gdy konsumtariat jedynie wykonuje jej polecenia (s. 150151). Przybliona koncepcja teoretyczna pozwala zakada, e zarwno konsumtariat, jak i netokracja przynale do zbioru jednostek narcystycznych. Jednake netokracja jest w stanie sterowa zjawiskiem narcyzmu kulturowego z myl o rzekomym dobrze ogu. Moliwo dyktowania innym obsesji samorozwoju i pozornie prowadzcej do niej konsumpcji staje si sposobem podtrzymywania wadzy. Jednoczenie w interesie netokratw poszerzanie swojego grona jest uzasadnione tylko o tyle o ile nowi czonkowie dysponuj wartociowymi kontaktami i wiedz. Ich materialne bogactwo i pochodzenie spoeczne nie maj adnego znaczenia. Ponadto koncepcj Barda i Sderqvista od uj Lascha i Giddensa zdaj si odrnia dwa fakty. Po pierwsze: po pokonaniu przez jednostk wielu barier dopuszczaj w pewnym sensie moliwo jej wykroczenia poza ramy narcyzmu i nieufnoci. Po drugie: nie czyni caych spoeczestw zbiorami jednoczesnych ekspertw w pewnych dziedzinach i laikw w innych, lecz wskazuj na sie jako ich wspln paszczyzn porozumienia lub zniewolenia. Netokraci mog zatem
241
Andrzej Klimczuk
cechowa si deniem do interdyscyplinarnoci zainteresowa i internacjonalizacji stosunkw spoecznych. Nieco inne ujcie pnonowoczesnej stratyfikacji spoecznej przedstawi R. Florida. Punktem wyjcia jest tu zaoenie, i gospodarka oparta na wiedzy to w znacznej mierze gospodarka kreatywna i niematerialna w ktrej istotna jest kreatywno rozumiana jako zdolno do staego tworzenia nowych produktw i usug, ktre maj warto ekonomiczn (por. Jung 2009:109). Szeroko rozumian kategori kreacji obejmuj m.in. prawa autorskie, patenty, znaki handlowe oraz projektowanie i wzornictwo (ang. design). Mieszcz si tu wytwory przemysu muzycznego i filmowego, jak rwnie architektura, sztuka i wynalazki. W gospodarce kreatywnej istotne s dwie klasy spoeczne: kreatywna i usugowa (s. 110-116). Styl ycia i pracy ludzi twrczych naukowcw, inynierw, wykadowcw, artystw, grafikw, pisarzy, doradcw, specjalistw od mediw i reklamy, projektantw, architektw stanowi mieszank pracy i zabawy, poniewa kreatywnoci nie mona uruchomi i zatrzyma w dowolnym momencie. Prowadzi to do wykonywania czynnoci zarobkowych o nietypowych porach dnia i nocy oraz wymogu samodzielnego zarzdzania czasem. Efektem jest zaniedbanie prowadzenia domu oraz opieki nad dziemi lub starszymi wiekiem rodzicami, gdy czas wolny na te zajcia pojawia si dopiero np. w rodku nocy, kiedy inni pi lub dnia, gdy inni pracuj. Od osb kreatywnych wymaga si, by prowadziy nieformalny styl ycia, czyli ubieray si na luzie, tak by jak najlepiej wyrazi swoj osobowo oraz uznaway wartoci: indywidualnoci, samoekspresji, akceptacji rnic, poszukiwania rnorodnych dozna. Za konieczno uznaje si trosk o aktywno fizyczn z jednej strony jest to moda, z drugiej za terapeutyczna reakcja na dugi siedzcy czas pracy, prowadzcy m.in. do otyoci i chorb ukadu krenia. Korzystanie z nowych wicze, sportw, lekw i kosmetykw jest powizane z promowaniem swojego wizerunku wrd potencjalnych pracodawcw, partnerw biznesowych i klientw. Ceni si eklektyczny gust, unikanie skomercjalizowanych miejsc i atrakcji oraz konsumpcj dozna, czyli wybr dbr i usug ze wzgldu na styl ycia i autoekspresj a nie na konieczno zaspokojenia potrzeb materialnych. Osoby kreatywne mog liczy na opiekuczego pracodawc, ktry zatroszczy si o to, by ich miejsce pracy byo tak pomylane, aby odczuwali potrzeby wyjcia na zewntrz. Miejsce uporzdkowanych prze242
strzeni biurowych zajmuj otwarte wntrza przypominajce kawiarnie, kluby, pracownie artystw, hotele i kurorty wypoczynkowe. Wszystko to ma inspirowa do dalszej pracy. Twrcze osoby s motywowane przez mikkie sugestie i gesty oraz indywidualny kontrakt oparty na ich osobistych aspiracjach. Ponadto kreatywni pracuj w elastycznym czasie pracy i mog realizowa na koszt pracodawcy wasne projekty, co cznie prowadzi do samoeksploatacji. Cech szczegln klasy kreatywnej jest zapotrzebowanie na wykonywanie pracy w miejscu frapujcym, stymulujcym kreatywno poprzez tolerancyjno, innowacyjno, przyjazno odmiennociom i zrnicowanie pod wzgldem usug kulturowych. Z tego wzgldu korporacje zmuszone s do staego konkurowania o przyciganie talentw. Tymczasem klasa usugowa nie ma moliwoci wyboru czasu pracy i jest stale naraona na jej utrat. Wykonuje prostsze czynnoci, ma mniejsze zarobki i gorsze warunki pracy. Jej nisze pooenie nie wiadczy jednak o braku umiejtnoci kreatywnych, lecz jest efektem nieskutecznych systemw edukacyjnych i metod ksztacenia, ktre hamuj ich rozwj i wykorzystanie (Kopel 2007:54). Kreatywni mog potrzebowa pomocy usugodawcw o kadej porze dnia i nocy, take w weekendy. Mog to by np. usugi bankowe, kulturalne, edukacyjne, gastronomiczne, naprawczokonserwacyjne, turystyczne, seanse filmowe, sporty i rozrywki o dowolnej porze. Propozycj Floridy od propozycji Barda i Sderqvista odrnia fakt, i nie odnosi si ona do ksztatowania globalnej sieci internetowej, lecz sieci metropolii. Nie jest te tylko propozycj teoretyczn, lecz wynikiem bada empirycznych. Ograniczeniem tego ujcia jest fakt, i odnosi si ono tylko do sektora rynkowego, nie uwzgldnia bezporednio decydentw, przedstawicieli organizacji pozarzdowych oraz osb zmarginalizowanych i wykluczonych. Take tu gra i d hierarchii uczestniczy w konsumpcji na rnym poziomie. Niemniej podczas gdy aktywno klasy kreatywnej jest zbliona do netokracji, to cechy klasy usugowej nie odpowiadaj opisowi konsumtariatu (por. Bard, Sderqvist 2006:150-151). Eksperci, czonkowie klasy kreatywnej zdaj si w znacznej mierze przejawia cechy osobowoci narcystycznej, czciowo z uwagi na swoje umiejtnoci, czciowo z uwagi na oddziaywania otoczenia spoecznego i rynku (zob. Aldridge 2006:61-66). Poza tym pozycja klasy kreatywnej wcale nie gwarantuje jej
243
Andrzej Klimczuk
bezpieczestwa i stabilizacji - powstanie internetowowych sieci spoecznociowych i serwisw nurtu Web 2.0 zdaje si poszerza zakres wyboru nowych twrczych pracownikw spord aktywnych uytkownikw sieci. Klasa usugowa za zdaje si by bardziej zainteresowana strategiami przetrwania ze wzgldu na niepewno swojego pooenia, ale nie jest okrelana jako podklasa pozbawion szans na awans. Wydaje si, i przedstawiciele tej klasy prbuj naladowa osoby kreatywne, w mniejszym lub wikszym stopniu otacza si prestiowymi dobrami i dba o wasny wygld, jak rwnie staraj si o szybki awans np. poprzez migracj do innego regionu lub kraju oraz podejmujc si rnych, niekiedy sprzecznych ze sob zawodw w trosce o urozmaicenie yciorysu i portfolio (zob. Giddens 2004:436-438). Ponadto w obu koncepcjach pojawia si wtek powizania pracy z zabaw: u Floridy wydaje si przynosi korzyci pod postaci wikszego zrnicowania dbr i usug oraz poprawy ich jakoci, podczas gdy u Barda i Sderqvista (2006:99-106, 148-150) odnosi si raczej do prowadzonego pod mask rozrywki sterowania ludzkimi dziaaniami. W obu przypadkach autorzy zdaj si nie dostrzega, i gry i zabawy mog odtwarza zaufanie o ile powstaj w trzecim sektorze, poza sektorem rynkowym (zob. Rifkin 2002:273-279; McGonigal 2010; Tapscott 2010).
4. Wybr cieek rozwoju spoeczno-ekonomicznego Kwesti w ktrej ujawnia si relacja ekspertw i narcyzmu kulturowego, jest te zarzdzanie strategicznym rozwojem krajw i regionw w deniu do poprawy jakoci ycia, ktr za specjalistami Programu Narodw Zjednoczonych ds. Rozwoju rozumie mona jako kategori wyraajca stopie samorealizacji czowieka w ujciu holistycznym (przy rwnowadze dobrobytu, dobrostanu i bogostanu) lub w ujciu mniej czy bardziej zawonym, np. z punktu widzenia konsumpcji dbr materialnych zaspokajajcych jego potrzeby (przy dominacji dobrobytu nad dobrostanem i bogostanem) (Borys 2008:9). W tym miejscu przyblienia wymaga model dwch cieek rozwoju molekularnego i wsplnotowego zaproponowany przez J. Czapiskiego (2008:24-25; 2009:29-36). Rozwj molekularny oparty jest na kapitale ludzkim, w szczeglnoci na wyksztaceniu i zdrowiu obywateli. Do sprawnych dziaa niezbdna
244
staje si zatem umiejtno posugiwania si informacjami i wiedz, ich analizowania i komunikowania podczas interpretowania i rozwizywania problemw, przy jednoczesnym zminimalizowaniu wystpowania stanw chorobowych i zaburze psychicznych, ktre miayby to utrudni lub uniemoliwi. Ta cieka rozwoju sprzyja rnicowaniu zamonoci obywateli zgodnie z ich kompetencjami oraz motywacjami i poprawie jakoci ycia poprzez wyposaenie gospodarstw domowych w dobra trwae. Dobro wsplne powstaje w tym przypadku jako efekt zbirki obowizkowych podatkw a inwestycje publiczne s mao efektywne. Przeciwiestwo rozwoju molekularnego stanowi rozwj wsplnotowy. cieka ta oparta jest na kapitale spoecznym, a w szczeglnoci takich jego wskanikach jak uoglnione zaufanie, przynaleno do organizacji pozarzdowych, kontrola korupcji i pozytywny stosunek do demokracji. Kapita spoeczny jest wymagany do powodzenia przedsiwzi na wyszym poziomie zoonoci, ktrych podstaw stanowi wsppraca wadz centralnych i samorzdowych, lokalnych spoecznoci, przedsibiorcw i poszczeglnych obywateli. Na tym etapie samo wykorzystanie wiedzy i zdrowia ju nie wystarczy. Efektem rozwoju wsplnotowego jest wzrost tempa rozwoju infrastruktury, efektywnoci inwestycji publicznych, rwnomierny wzrost zamonoci obywateli, wyrwnywanie szans rozwojowych obywateli, zapobieganie wykluczeniu spoecznemu oraz uzupenianie dziaa instytucji pastwowych przez obywateli, wzrost ich kontroli i odpowiedzialnoci oraz budowa i ochrona kultury lokalnej przed komercjalizacj. Czapiski dowodzi przy tym, e w Polsce zachodzi pewnego rodzaju paradoks. Po 1989 roku pomimo sabego kapitau spoecznego kraj dynamicznie rozwija si pod wzgldem gospodarczym. Jest to efekt intensywnych inwestycji obywateli samych w siebie: w swoje kompetencje, zdrowie i dobrostan psychiczny oraz niwelowania trudnoci w zbiorowym podejmowaniu inwestycji publicznych poprzez wykorzystanie dostpu do zewntrznych rodkw finansowania pozyskiwanych z programw Unii Europejskiej. Mona zatem przypuszcza, i narcyzm kulturowy jest zjawiskiem, ktre ujawnio si w spoeczestwie polskim wraz z procesami transformacji systemowej. Komentarza wymaga zaoenie o opozycyjnej relacji rozwoju molekularnego i wsplnotowego. Takie ujcie jest oczywicie istotne do prowadzenia empi245
Andrzej Klimczuk
rycznych pomiarw biecych zmian, pozwala te dostrzec negatywne skutki dziaa jednostkowych i korzyci z dziaa zbiorowych, niemniej wydaje si nie odpowiada podstawowym zaoeniom koncepcji pnej nowoczesnoci. Przyblione podejcie do powierzchniowo traktuje czowieka jako istot wprawdzie zmieniajc swoje zachowania, ale tylko z myl o wasnych korzyciach, co poddaje pod wtpliwo moliwo jego przejcia do sprawnego dziaania we wsplnocie. Ponadto ujcie to przypomina dylemat indywidualizmu i kolektywizmu przeciwstawiania tego co jednostkowe, temu co spoeczne. Przykadowo w literaturze przedmiotu relacjonuje si wyniki bada porwnawczych w organizacji spoeczno-gospodarczej krajw kultur zachodnich i wschodnich (zob. Fukuyama 1997a; Hampden-Turner, Trompenaars 2000). Zakada si chociaby, i do sukcesw rozwojowych Stanw Zjednoczonych prowadzio upowszechnienie osobowoci wewntrzsterownej opartej na przekonaniu, e ludzie mog i powinni panowa nad swoim otoczeniem za pomoc impulsw pyncych z wasnego wntrza. Tymczasem sukcesy Japonii byy oparte na osobowoci zewntrzsterownej jej obywateli, na przekonaniu o tym i s rzdzeni przez siy zewntrzne, czsto nie poddajce si ich kontroli, jak np. ywioy natury, ale te przepywy finansowe i obieg informacji. C. HampdenTurner i A. Trompenaars (2000) dowodz, i to pierwsze podejcie niesie za sob istotne w kontekcie systemw eksperckich i narcyzmu kulturowego skutki:
Indywidualizm oznacza ryzyko sprowadzenia wiedzy do tego, co wymyl przygodni wdrowni eksperci. () Niemal wszyscy niezmordowanie nauczaj sztuki budowania lepszych zwizkw midzy ludmi, dowodzc, e przedsibiorstwa powinny by lepiej zintegrowane, spjne, harmonijne, wraliwe na potrzeby pracownikw, zczone wiziami wsppracy, nieobojtne na problemy ekologiczne. Kim jednak jestemy? Przygodnymi wdrowcami i sabo zorganizowanymi akademickimi indywidualistami, nie zwizanymi z przedsibiorstwami, ktre chcemy scali. Caa kultura konsultantw jest amerykaska. Ju sam pomys wysania mdrej jednostki, eby naprawia sytuacj w grupie jest gboko indywidualistyczny. () Ponadto indywidualizm, zwaszcza w swojej skrajnej postaci, jest lepiej przystosowany do konsumpcji ni do produkcji. Konsumujemy jako jednostki i z kadym rokiem sama rnorodno towarw 246
i usug skania nas do przybierania indywidualnych postaw i ksztatowania indywidualnych stylw. Wytwarzanie towarw jest natomiast bardziej zdyscyplinowanym wysikiem zbiorowym. Spadek produkcji w krajach o kulturze indywidualistycznej - przy nadmiernej konsumpcji napdzajcej inflacj w pogoni za zbyt ma iloci dbr - wydaje si w coraz wikszym stopniu chorob indywidualistycznej gospodarki, przynajmniej w krajach rozwinitych (s. 61-62).
Kultury kolektywistyczne zdaj si by zatem odporniejsze na zjawisko narcyzmu kulturowego, ale te na kult ekspertyzy. Najwiksze korzyci moe przynosi umiejtne czenie cech indywidualnych i zbiorowych. Pomysy i wynalazki powstaj dziki twrczym jednostkom, w umysach ktrych impulsy wewntrzne ksztatuj nowe zwizki pojciowe. Niemniej im bardziej s zoone, tym bardziej ich wdraanie i realizacja jest uzaleniona od dziaa grup i dostosowania si ich czonkw do czynnikw zewntrznych (s. 66-69). Poza tym skrajne formy pracy zespoowej mog prowadzi chociaby do deindywidualizacji, czyli poczucia anonimowoci czonego z utrat dyscypliny wasnego zachowania, co prowadzi do wzrostu impulsywnoci i patologicznoci podejmowanych czynnoci oraz do syndromu mylenia grupowego polegajcego na wikszym dbaniu czonkw grupy o zachowanie jej spjnoci i solidarnoci, ni realistyczne uwzgldnianie faktw (Aronson, Wilson, Akert 1997:366-382). Na to drugie zjawisko s szczeglnie naraeni eksperci, ktrzy mog obawia si negatywnych sankcji jeli zdecyduj si ujawni niekorzystne fakty, sygnay ostrzegawcze, bd zbyt przeomowe i radykalne pomysy. Rezultatem jest autocenzura, zudzenie jednomylnoci oraz podejmowanie bdnych decyzji pozbawionych alternatywnych planw na wypadek niepowodzenia. Molekularna i wsplnotowa wizja rozwoju mog si wzajemnie uzupenia. Istotne jest zatem poszukiwanie sposobw na podtrzymywanie ich rwnowagi. Badania tego typu mieszcz si w nurcie teoretycznym socjologii ycia codziennego, w ktrym jednym z podstawowych zaoe jest odejcie od przeciwstawiania sobie jednostki i spoeczestwa. Przyjmuje si tu twierdzenie G.H. Meada, i osobowo ludzka zawiera zarwno aspekt podmiotowy (I) wyraajcy moliwo podejmowania przez jednostk spontanicznych i oryginalnych dziaa, jak i przedmiotowy (me) odpowiedzialny za konwencjonalne i rutynowe czynnoci podporzdkowane wymogom zbiorowoci (por. Sztompka 2008:31-
247
Andrzej Klimczuk
32). Poza tym uznaje si, i zarwno kapita ludzki prowadzcy do rozwoju molekularnego, jak i spoeczny pozwalajcy na rozwj wsplnotowy s skumulowane w zasobach ludzkich, czyli ludziach wraz z ich umiejtnociami i dowiadczeniami (Sadowski 2006:21). Sprzenie to jest widoczne rwnie we wskazanych metodach budowy zaufania, ktre mog stanowi zarwno efekt sformalizowanego systemu edukacji, jak i trwajcych przez cae ycie czowieka procesw ksztacenia incydentalnego i nieformalnego. Prb przekroczenia podziau podj te Florida, proponujc pojcie kapitau kreatywnego, ktry miaby stanowi pochodn od kapitau ludzkiego w powizaniu ze sabymi powizaniami midzyludzkimi (ang. thin social capital). Owe powizani nie hamowayby aktywnoci twrczych jednostek a jednoczenie byyby otwarte na imigrantw oraz osoby o odmiennych cechach i pogldach (por. Kopel 2007:53-54; Theiss 2007:33-39). Przyjmuje si rwnie, e w spoeczestwie wiedzy i w gospodarce opartej na wiedzy istotne staje si zarwno przekonanie o tym, i indywidualna samorealizacja prowadzi do rozwoju wsplnoty, jak te e wsplnota suy utrzymaniu jednostki. Takie podejcie wymaga jednak odejcia od mylenia w kategoriach etatyzmu, od przekonania o moliwoci i koniecznoci kierowania rozwojem przez grupy ekspertw rzdowych na rzecz szerokiego wspudziau w ustalaniu i realizacji wsplnych celw tak decydentw, jak i przedsibiorstw oraz spoecznoci lokalnych (Hampden-Turner, Trompenaars 2000:150-151). Ujcie to blisze jest podejmowaniu staego, codziennego zarzdzania kryzysowego i pracy nad niekoczcym si projektem, nieli incydentalnemu planowaniu, ktrego osignicia jedynie na pozr mogyby doprowadzi do odpoczynku i zarzucenia odpowiedzialnoci (zob. Fukuyama 1997b:158-169). Dochodzi do znacznej zmiany wymaga wobec kierowania rozwojem spoeczno-ekonomicznym. Nie wystarczy ju chociaby przyjcie obecnego w teoriach modernizacji zaoenia, e rodki masowego przekazu mog posuy eksperckim dziaaniom majcym na celu upowszechnianie cech osobowoci nowoczesnej opartej na rozbudowanej potrzebie osigania, wysokim poziome empatii i nonkonformizmie. Zauwaa si, e mass media ktre mogyby peni takie funkcje psychoterapeutyczne na szerok skal wspczenie, su raczej celom odwrotnym, stajc si zagroeniem dla demokracji, podwaajcym mo-
248
liwo ksztatowania opartego na zaufaniu spoeczestwa obywatelskiego (por. Szczepaski 1997:52-55; Jaowiecki 2008:109). Ponadto rodki masowego przekazu na pocztku XXI wieku przedstawiaj ekspertw jako osoby niekompetentne, zagubione w rzeczywistoci, niepotrafice dotrze do przecitnego odbiorcy, wypowiadajce si na tematy, ktrymi faktycznie si nie zajmuj w swoim yciu zawodowym, oraz zmuszone przez logik mass mediw do przedstawiania prostych i nonych metafor a nie faktw ze swojej dziedziny (zob. Godzic 2007:258-272). Sami dziennikarze zdajc sobie spraw ze zoonoci naukowych opracowa bd rezygnuj z pisania o nauce, bd traktuj jej osignicia jako ciekawostki, zachcajc specjalistw i ich instytucje do tworzenia dziaw prasowych oraz ksztatowania kontaktw z otoczeniem i ochrony swojego wizerunku (ang. public relations) (Chyliski, Russ-Mohl 2008:252-259). W warunkach narcyzmu kulturowego i kultu ekspertyzy fakty te zdaj si by szczeglnie istotne. Koncepcja czenia rozwoju molekularnego i wsplnotowego prowadzi za do zapotrzebowania na reorganizacj systemw debaty publicznej i podejmowania decyzji. Przedstawienie rozwiza zwizanych z wzrastajc wspzalenoci ludzi i instytucji oraz skal ryzyka wymagaoby odrbnego opracowania. W tym miejscu wystarczy wskaza jedynie, i istotne bd dalsze teoretyczne i praktyczne analizy zwizane z rozwijaniem koncepcji czcych cechy: modelu okrgego stou U. Becka (Beck, Giddens, Lash 2009:47-78), polityki natury B. Latoura (por. Biczyk 2006:166-170), formowania si i instytucjonalizacji kultury prefiguratywnej Mead (1978:106-147) oraz demokracji XXI wieku A. Tofflera (Toffler i Toffler 1996:88-109). Podejcia te akcentuj wysokie tempo zachodzcych we wspczesnych spoeczestwach zmian, ich rnorodno, oddziaywanie na warunki ycia ludzi, ograniczenia prognozowania i prostej racjonalnoci eksperckiej, procesy decentralizacji wadzy oraz przemiany w relacjach midzypokoleniowych.
249
Andrzej Klimczuk
PODSUMOWANIE
W opracowaniu starano si dokona przegldu socjologicznych koncepcji zwizanych z zalenociami midzy rolami ekspertw a zjawiskiem narcyzmu kulturowego. Starano si przy tym o ich aktualizacj oraz opis w warunkach pnej nowoczesnoci oraz przeomu technologicznego, jaki dokonuje si wraz z upowszechnianiem urzdze i systemw informacyjnych i telekomunikacyjnych. Podjte rozwaania mog posuy za punkt wyjcia do bada empirycznych, ktrych wyniki mogyby zosta zaadresowane tak do samych ekspertw, jak i decydentw, przedsibiorcw oraz przedstawicieli organizacji pozarzdowych, mass mediw, instytucji otoczenia biznesu oraz uytkownikw nowych technologii. Zauwaa si przynajmniej kilka potrzeb badawczych: (1) doprecyzowanie rl ekspertw i laikw w spoeczestwie wiedzy i gospodarce opartej na wiedzy; (2) podejmowanych przez nich sposobw adaptacji do zmian i integracji spoecznej, tak w przestrzeni geograficznej, jak i w cyberprzestrzeni; (3) ich postaw wobec znoszenia ogranicze dostpu do wiedzy specjalistycznej oraz pozytywnych i negatywnych skutkw przemian; jak rwnie (4) wyborw w zakresie substytutw zaufania i sposobw jego odbudowy, awansu spoecznego oraz popierania i realizowania wizji wsplnotowego rozwoju spoecznoekonomicznego. Zastosowanie mog tu znale analizy: (1) programw i manifestw grup eksperckich, nowych ruchw spoecznych oraz grup przedstawicieli klasy kreatywnej i usugowej; (2) zarwno udanych, jak i nieudanych przypadkw ich realizacji, konsultacji, diagnoz i projektw zmian zachowanych w formie dokumentacji szeroko rozumianych treci tekstw pisanych, obrazowych, elektronicznych, medialnych i artystycznych; (3) procesw decyzyjnych uwzgldniajcych role ekspertw i laikw wraz z ich konwersacjami i pamitnikami oraz prowadzenie obserwacji, wywiadw i grup fokusowych przy ich udziale. Proponowane badania mog pozwoli na przeamywanie tradycyjnych podziaw teoretycznych, lepsze rozpoznanie cech okresu pnej nowoczesnoci oraz podejmowanie dziaa pozwalajcych na zmniejszanie skali ryzyka i niepewnoci ycia ludzkiego.
250
Aldridge A. (2006), Konsumpcja, Sic!, Warszawa 2006 (20051) Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M. (1997), Psychologia spoeczna. Serce i umys, Zysk i S-ka, Pozna 1997 (19941) Bank of I.D.E.A.S. (2009a), 151 Things I Can Do to Build Social Capital in My Community, http://www.bankofideas.com.au/Downloads/Social_Capital_Handout_1.pdf, stan na 28.03.2010 Bank of I.D.E.A.S. (2009b), 128 Community Projects That Build Social Capital, http://www.bankofideas.com.au/Downloads/Social_Capital_Handout_2.pdf, stan na 28.03.2010 Bard A., Sderqvist J. (2006), Netokracja. Nowa elita wadzy i ycie po kapitalizmie, WAiP, Warszawa 2006 (20001) Beck U., Giddens A., Lash S. (2009), Modernizacja refleksyjna. Polityka, tradycja i estetyka w porzdku spoecznym nowoczesnoci, PWN, Warszawa 2009 (19941) Beuys J. (2001), Kady artyst [w:] A. Mencwel (red.), Antropologia kultury. Zagadnienia i wybr tekstw, cz. I, WUW, Warszawa 2001, 543-547 (19721) Biczyk E. (2006), Bruno Latour i jego remedium na bolczki wiata wspczesnego, Studia Socjologiczne, 2006, nr 1, 155-171 Borys T. (2008), Jako ycia jako przedmiot pomiaru wskanikowego [w:] T. Borys, P. Rogala (red.), Jako ycia na poziomie lokalnym - ujcie wskanikowe, UNDP, Warszawa 2008, 9-16 Bourdieu P., Wacquant L.J.D. (2001), Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001 (19921) Bradwell P. (2010), Private lives. A people's inquiry into personal information, Demos, London 2010 Buzz marketing 28.03.2010 (b.d.), http://pl.wikipedia.org/wiki/Buzz_marketing, stan na
Cellary W. (2002), Przemiany spoeczne [w:] W. Cellary (red.), Raport o Rozwoju Spoecznym. Polska 2001. Polska w drodze do globalnego spoeczestwa informacyjnego, UNDP, Warszawa 2002, 13-17
251
Andrzej Klimczuk
Chmielecka E. (2004), Informacja, wiedza, mdro - co spoeczestwo wiedzy ceni powinno? [w:] K. Kloc, E. Chmielecka (red.), Dobre obyczaje w ksztaceniu akademickim, Fundacja Promocji i Akredytacji Kierunkw Ekonomicznych, Warszawa 2004, 5565 Chyliski M., Russ-Mohl S. (2008), Dziennikarstwo, Polskapresse, Warszawa 2008 Crawford W. (2007), Long Live the Audience!, Econtent, 2007, nr 8, 23 Czapiski J. (2008), Kapita ludzki i kapita spoeczny a dobrobyt materialny: polski paradoks, Zarzdzanie Publiczne, 2008, nr 2, 5-28 Czapiski J. (2009), Kapita spoeczny w Polsce. Kiedy stanie si niezbdn przesank naszego rozwoju? [w:] J. Szomburg (red.), Jakie Razem Polakw w XXI wieku? Wsplnota tosamoci, zasad czy dziaa?, IBnGR, Gdask 2009, 19-37 Dziennikarstwo obywatelskie (b.d.), http://pl.wikipedia.org/wiki/Dziennikarstwo_ obywatelskie, stan na Florida R. (2005), The World Is Spiky, The Atlantic, 2005, nr 10, 48-51 Friedman T.L. (2006), wiat jest paski, Rebis, Pozna 2006 (20051) Fukuyama F. (1997a), Zaufanie. Kapita spoeczny a droga do dobrobytu, PWN, Warszawa-Wrocaw 1997 (19951) Fukuyama F. (1997b), Ostatni czowiek, Zysk i S-ka, Pozna 1997 (19921) Fukuyama F., Colby S. (2009), Co oni sobie myleli?, Europa - Magazyn Idei Newsweeka, 4.09.2009, 6-7 Giddens A. (2002), Nowoczesno i tosamo. Ja i spoeczestwo w epoce pnej nowoczesnoci, PWN, Warszawa 2002 (19911) Giddens A. (2004), Socjologia, PWN, Warszawa 2004 (20011) Giddens A. (2008), Konsekwencje nowoczesnoci, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2008 (19901) Gokowski J. (2001), Teoretyk i ekspert: role uczestnika przemian spoecznych [w:] E. Haas (red.), Rozumienie zmian spoecznych, KUL, Lublin 2001, 185-215 Godzic W. (2007), Znani z tego, e s znani. Celebryci w kulturze tabloidw, WAiP, Warszawa 2007 Goffman E. (1981), Czowiek w teatrze ycia codziennego, PIW, Warszawa (19591) 28.03.2010
252
Griffin R.W. (2005), Podstawy zarzdzania organizacjami, PWN, Warszawa 2005 (19961) Hamm B. (2004), Kapita spoeczny z punktu widzenia socjologicznego [w:] L. Frckiewicz, A. Rczaszek (red.), Kapita spoeczny, WAE, Katowice 2004, 49-59 Hampden-Turner C., Trompenaars A. (2000), Siedem kultur kapitalizmu: USA, Japonia, Niemcy, Francja, Wielka Brytania, Szwecja, Holandia, Oficyna Ekonomiczna, Krakw 2000 (19931) Huntington S. (2007), Zderzenie cywilizacji, Muza, Warszawa 2007 (19961) Jaowiecki B. (2008), Media a spoeczestwo obywatelskie [w:] M.S. Szczepaski, K. Bierwiaczonek, T. Nawrocki (red.), Kapitay ludzkie i spoeczne a konkurencyjno regionw, Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego, Katowice 2008, 101-110 Jung B. (1997), Kapitalizm postmodernistyczny, Ekonomista, 1997, nr 5-6, http://www.sgh.waw.pl/instytuty/ism/publikacje/Kapitalizm_postmodernistyczny.pdf, stan na 28.03.2010, 1-17 Jung B. (2009), Kryzys czasu, czas kreatywnoci i wsppracy [w:] J. Osiski, S. Sztaba (red.), Nauki spoeczne wobec kryzysu na rynkach finansowych, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2009, 101-124 Kaczmarek J. (2001), Joseph Beuys od sztuki do spoecznej utopii, UAM, Pozna 2001 Keen A. (2007), Kult amatora. Jak internet niszczy kultur, WAiP, Warszawa 2007 Kopel A. (2007), Klasa kreatywna jako czynnik rozwoju miast, Zeszyty Naukowe Wyszej Szkoy Humanitas, 2007, nr 1, 51-58 Kosiski B. (2009), Wikiwiat - Prawda, rzeczywisto i inne zudzenia w epoce WEB 2.0, referat z konferencji i3: internet infrastruktury innowacje, Pozna, 6.11.2009, http://www.i3conference.net/online/prezentacje/Wikiswiat__prawda,_rzeczywistosc_i_inne_zludzenia_w_epoce_WEB_2.0.pdf, stan na 28.03.2010. Kurczewska J. (1997), Technokraci i ich wiat spoeczny, IFiS PAN, Warszawa 1997 Lanier J. (2010), You Are Not a Gadget: A Manifesto, Knopf, New York 2010 Lasch C. (1991), The Culture of Narcissism: American Life in an Age of Diminishing Expectations, W.W. Norton & Company, New York 1991 (11979) Mannheim K. (1992), Ideologia i utopia, Wydawnictwo Test, Lublin 1992 (19291) Marody M., Giza-Poleszczuk A. (2004), Przemiany wizi spoecznych. Zarys teorii zmiany spoecznej, Scholar, Warszawa 2004 253
Andrzej Klimczuk
McGonigal J. (2010), Gaming can make a better world, referat z konferencji TED2010, Palm Springs, 9-11.02.2010, http://www.ted.com/talks/jane_mcgonigal_gaming_can_make_a_better_world.html, stan na 28.03.2010 Mead M. (1978), Kultura i tosamo. Studium dystansu midzypokoleniowego, PWN, Warszawa 1978 (19701) Nielsen J. (2006), Participation Inequality: Encouraging More Users to Contribute, 09.10.2006, http://www.useit.com/alertbox/participation_inequality.html, stan na 28.03.2010 Olco M. (2006), Blog jako nowa forma uspoecznienia, referat z konferencji II Oglnopolskie Sympozjum Fizyka w Ekonomii i Naukach Spoecznych, Krakw, 2122.04.2006, http://www.ftj.agh.edu.pl/doc/pl/fens2/2fens_olcon.pdf, stan na 28.03.2010 Pacholski M. (2001), Technokracja [w:] M. Pacholski, A. Sabo, Sownik poj socjologicznych, Akademia Ekonomiczna, Krakw 2001, 204 Postman N. (2004), Technopol. Triumf techniki nad kultur, Muza, Warszawa 2004 Poulet B. (2009), Cyberwojna ju trwa - wywiad z Nicolasem Arpagianem, Forum, 2009, nr 44/45, 74-76 Putnam R.D. (2000), Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community, Simon & Schuster, New York 2000 Rifkin J. (2002), Wiek dostpu. Nowa kultura hiperkapitalizmu, w ktrej paci si za kad chwil ycia, Wydawnictwo Dolnolskie, Wrocaw 2002 (20001) Sadowski A. (2006), Biaystok. Kapita spoeczny mieszkacw miasta, WSE, Biaystok 2006 Saguaro Seminar, Civic Engagement in America at Harvard University's John F. Kennedy School of Government (2009), 150 Things you can do to build social capital, http://www.bettertogether.org/pdfs/150things.pdf, stan na 28.03.2010 Sieczyo-Chlabicz J. (2006), Naruszenie prywatnoci osb publicznych przez pras. Analiza cywilnoprawna, Kantor Wydaw. Zakamycze, Krakw 2006 Szczepaski M.S. (1992), Pokusy nowoczesnoci [w:] M. Malikowski, S. Marczuk (red.), Socjologia oglna. Wybr tekstw, Tom III, WSSG, Tyczyn 1997, 21-70. Sztaba S. (2007), Etatyzm [w:] S. Sztaba (red.), Ekonomia od A do Z. Encyklopedia podrczna, WAiP, Warszawa 2007, 119-120
254
Sztaba S. (2007), Technokracja [w:] S. Sztaba (red.), Ekonomia od A do Z. Encyklopedia podrczna, WAiP, Warszawa 2007, 470-471 Sztompka P. (2002), Socjologia. Analiza spoeczestwa, Znak, Krakw 2002 Sztompka P. (2007), Zaufanie. Fundament spoeczestwa, Znak, Krakw 2007 Sztompka P. (2008), ycie codzienne - temat najnowszej socjologii [w:] P. Sztompka, M. Bogunia-Borowska (red.), Socjologia codziennoci, Znak, Krakw 2008, 15-52 Tapscott D. (2010), Cyfrowa doroso. Jak pokolenie sieci zmienia nasz wiat, WAiP, Warszawa 2010 (20081) Tapscott D., Williams A.D. (2008), Wikinomia. O globalnej wsppracy, ktra zmienia wszystko, WAiP, Warszawa 2008 (20061) Theiss M. (2007), Krewni-znajomi-obywatele. Kapita spoeczny a lokalna polityka spoeczna, Wydawnictwo Adam Marszaek, Toru 2007 Toffler A., Toffler H. (1996), Budowa nowej cywilizacji: Polityka trzeciej fali, Zysk i S-ka, Pozna 1996 (19951) Wunsch-Vincen S., Vickery G. (2007), Participative Web: User-Created Content, OECD 2007, http://www.oecd.org/dataoecd/57/14/38393115.pdf, stan na 28.03.2010, 174 Zacher L.W. (2007), Transformacje spoeczestw: od informacji do wiedzy, C.H. Beck, Warszawa 2007 Zorska A. (2007), Korporacje transnarodowe. Przemiany, oddziaywania, wyzwania, PWE, Warszawa 2007
255
Ewa Krawczak
SINGIEL NARCYZ CZY PIONIER? WOK FENOMENU YCIA SOLO

Jeszcze nie tak dawno dominowao przekonanie, e wikszo osb, jeli nie wszystkie, ktre nie maj partnera, cechuje jedno pragnienie zampjcie lub oenek. Kwesti do rozstrzygnicia pozostawaa ewentualnie data lubu. Maeski zwizek potwierdzony formalnym kontraktem stanowi bowiem normatywny model ycia dla kadego dorosego czowieka. Kto pozostawa poza nim, wedug kulturowego stereotypu by osob niepenowartociow, spoecznie niedojrza, a przez to marginalizowan. Takie podejcie oznaczaoby wspczenie umiejscowienie na marginesie ycia spoecznego nawet kilka milionw Polakw, poniewa wok tej wielkoci oscyluje liczba osb yjcych bez pary. Byoby to trudne przynajmniej z jednego powodu. Urzeczywistniajcy si poza klasycznymi formami ycia spoecznego zindywidualizowany Polak na og rzadko spotyka si z dezaprobat otoczenia albo jakimikolwiek innymi restrykcjami. Czciej jego przebojowo yciowa, pochonicie tym wszystkim, co oferuje kady nowy dzie, intensywno przey moliwych dziki pienidzom, czasowi wolnemu i zaangaowaniu w to, co robi, budzi podziw innych i zazdro zwaszcza tych, ktrzy z prawdziw udrk speniaj swoje rutynowe obowizki. Wyksztaceni, niezaleni finansowo, bez staych zobowiza wobec drugiej osoby s obecni i widoczni we wspczesnym krajobrazie spoecznym. Bywaj postrzegani w kategoriach sukcesu zawodowego, ale take w kategoriach braku sukcesu w yciu osobistym. Dla jednych stanowi niegrony wybryk natury, a ich deklaracje o braku potrzeby zwizku partnerskiego i wyborze samotnoci oznaczaj tylko zmian nazwy staropaniestwa czy starokawalerstwa na neutralnego i modnego obecnie singla. Inni dochodz z kolei do wniosku, e samotne ycie to nie kaprys, anomalia tylko norma. Jak jest naprawd? Czy identyfikacja roli okrelonej wzorem singla czy si z faktycznym wyborem, czy jest
256
Singiel narcyz czy pionier? Wok fenomemu ycia solo
raczej iluzj i racjonalizowaniem sytuacji? Wiele rnych teorii prbuje ten widoczny fenomen opisa i wyjani sytuujc singli pomidzy bohaterami lub dziwakami. Czy s dowodem na si jednostkowej interwencji w tradycyjne instytucje i normatywne wskazania, czy moe za samotnym yciem kryj wasn niedojrzao, syndrom wiecznego dziecka, egoizm i mio wasn, czy moe nonkonformizm?
DYSTYNKCJE POJCIOWE
Samotno naley, zgodnie z literatur przedmiotu (zgodnie rwnie z intuicj), zaliczy do alternatywnych form ycia maesko-rodzinnego. Zwaszcza e tzw. fenomen ycia solo lub bardziej spopularyzowany w mediach fenomen single life staje si konkurencyjny nie tylko wobec maestwa, ale rwnie wobec kohabitacji. Przegld sposobw rozumienia tej formy ycia pozwala stwierdzi, e nie wystpuj w tym wzgldzie istotne rozbienoci. Zazwyczaj wikszo okrele oscyluje wok samotnoci i samodzielnoci yciowej, zamieszkiwania w pojedynk, jednoosobowego gospodarstwa domowego. Oglnie mwic, single life oznacza wszystkich ludzi yjcych samotnie, niezalenie od ich statusu spoecznego, sytuacji cywilno-prawnej, a zatem dotyczy zarwno panien, kawalerw, osb rozwiedzionych i yjcych w separacji, jak i osb owdowiaych. W literaturze anglojzycznej, chcc okreli osoby yjce w pojedynk, obok terminu single (w jzyku polskim singiel, czyli pojedynczy, jednoosobowy, jeden jedyny, samotny, wolny, bezenny, nieonaty/niezamna) czy single life, uywa si rwnie innych: singleness (bezenno), czy singlehood (samotno, pojedynczo). Definiuj one sytuacj prawno-matrymonialn w kontekcie relacji damsko-mskich, nie majc zwizku z okreleniem samotnoci jako stanu psychicznego, dla ktrego np. jzyk angielski posiada takie sowa, jak: lonely, lone, loneliness. Rozstrzygajc kwestie jzykowe i terminologiczne warto zauway, e termin single uywany bywa w jzyku angielskim i w literaturze anglojzycznej zamiennie z not married, unmarried (nieonaty/niezamna). Jest to nieprecyzyjne, poniewa dokonuje si w ten sposb uproszcze w grupach, ktre maj swoje wewntrzne kategorie. Single bowiem
257
Ewa Krawczak
zawieraj kategorie osb, ktre nigdy nie yy w stanie maeskim oraz rozwiedzionych, owdowiaych i przebywajcych w separacji, czyli osb z dowiadczeniem maeskim, za kategoria zamni czy onaci zawiera zarwno osoby dowiadczajce maestwa tylko raz, jak i powtrnie i wielokrotnie uwikane w ten stan1. Ze wzgldu na rne dowiadczenia, potrzeby, style ycia oraz szanse yciowe nie mona mwi w przypadku singli o homogenicznej grupie. W rnych propozycjach definicyjnych dla tej alternatywnej formy ycia maesko-rodzinnego do najczciej wskazywanych kryteriw uznawania kogo za singla nale: niepozostawanie w zwizku maeskim, niepozostawanie w wycznym zwizku heterolub homoseksualnym (z wyczeniem osb kohabitujcych), samodzielne mieszkanie lub prowadzenie jednoosobowego gospodarstwa domowego, ktremu towarzyszy nieodczuwanie braku partnera oraz wiadomy wybr tej formy ycia poczony z brakiem dzieci. I tutaj pojawia si konieczna do rozstrzygnicia kwestia. Ot wielu badaczy zalicza do kategorii singli rwnie samotnych rodzicw, ktrych dotyczy te pojcie monoparentalnoci. Krystyna Slany (2005:116-124) charakteryzujc alternatywne formy ycia spoecznego, przywouje rodzicw samotnie wychowujcych dzieci przy okazji rozwaa o single life, jak i wtedy, gdy zajmuje si wanie monoparentalnoci. Wydaje si, e posiadanie dzieci i zamieszkiwanie z nimi oznacza ju gospodarstwo dwuosobowe, co stanowi wany powd, by t grup wyczy z grona singli. Zamieszkujc z kim nie jest si bowiem osob samotn, yjc w pojedynk. Dla mocniejszego uzasadnienia takiego stanowiska mona posuy si pojciem jednoosobowego gospodarstwa domowego obecnym w rocznikach statystycznych. Obejmuje ono osoby ekonomicznie niezalene, samodzielne, ktre nie pozostaj we wsplnocie majtkowej z innymi osobami i prowadz wasne gospodarstwo domowe, czyli bez jakiegokolwiek udziau innych osb. S to zrnicowane pod wzgldem statusu maeskiego samotne osoby, a mianowicie: panny, kawalerowie, osoby rozwiedzione, owdowiae oraz separowane. Natomiast samotne matki, ojcowie oraz osoby spoza rodziny mieszkajce z ni wchodz w skad tej kategorii gospodarstwa domowego, ktr tworz rwnie mae-
Dokadnie omawia to w swojej ksice Emilia Paprzycka (2008:16).
258
stwa bezdzietne i z dziemi (Rocznik Statystyczny 2002:116)2. Wanym ujciem samotnoci i samodzielnoci yciowej w kontekcie bycia singlem jest propozycja Aldony urek (2005:79; 2008). W jej rozumieniu oznaczaj one osob, ktra ma status osoby niezamnej bd nieonatej, posiada wzgldn samodzielno materialn, co umoliwia jej niezaleno finansow i prowadzenie jednoosobowego gospodarstwa domowego oraz charakteryzuje j brak trwaych relacji spoecznych o charakterze materialnym i osobowym, wynikajcym ze wsplnego, wzgldnie trwaego, zamieszkiwania. Przywoana propozycja rozprawia si z psychologicznymi oraz spoecznymi konotacjami samotnoci zbliajc si zdecydowanie do definicji samotnoci jako obiektywnego stanu fizycznego3.
DANE DEMOGRAFICZNE I TYPOLOGIE SINGLI
Ostatni spis powszechny ujawni, e w Polsce pord istniejcych ponad 13 milionw gospodarstw domowych (13 337 tys.) byo ponad 24% gospodarstw jednoosobowych, a w cigu ostatniej dekady mia miejsce ich najwikszy wzrost. Jeszcze w 1988 roku odsetek panien i kawalerw wynosi 22,9%, natomiast kilkanacie lat pniej, w 2002 roku ta kategoria osb stanowia ju blisko 28% ogu ludnoci. The Economist alarmowa ju w 2001 roku o podwojeniu odsetka niezamnych 24-letnich Amerykanek, za w przypadku osb w przedziale wiekowym 30-34 lata pisano nawet o jego potrojeniu, a wszystko dziao si w przecigu zaledwie trzech dekad (Kawula 2005:48). W takich niemieckich miastach jak Monachium i Hanower jednoosobowe gospodarstwa domowe wynosz odpowiednio 51,8% i 51,2% wszystkich gospodarstw domowych obu metropolii. Dane pokazuj wyranie, e w tym kraju jest wicej tzw. miast samotnych serc. Obok ju wymienionych kolejne miejsca na tej licie zajmuje Frankfurt (48%), oraz Kolonia i Hamburg (47,7%)4. Najwyszy odsetek gospodarstw jednoosobowych wystpuje w krajach skandynawskich, wrd ktrych pozycj lidera zajmuje Dania (44%). Najni2
Jednak np. Peter Stein (1981) w zaproponowanej przez siebie typologii singli, wrd tzw. trwaych singli z wyboru umieszcza take rodzicw samotnie wychowujcych dzieci, takich ktrzy albo nigdy nie byli w zwizku maeskim albo w przeszoci dowiadczyli takiego incydentu. 3 Na temat rnych sposobw ujmowania samotnoci zob. m. in. Doga (2003), Tillich (1991:3-8) i Gajda (1987). 4 Wicej interesujcych danych na ten temat podaje Stanisaw Kawula (2005:50).
259
Ewa Krawczak
szy jest on w krajach Europy Poudniowej, gdzie wynosi od 12% do 23%. W innych krajach europejskich odsetek ten waha si pomidzy 23% a 35% (Slany 2002:118120). Liczby nie pokazuj wszystkiego. Informujc o skali zjawiska single life, nie mwi nic o jego wariantach, ktre ze wzgldu na status, drogi dochodzenia do ycia w pojedynk i wiek s zrnicowane. Szczeglne zainteresowanie fenomenem singli i liczne badania im powicone pozwoliy nakreli w miar precyzyjny obraz ich samych i stylu ycia, ktry reprezentuj. By pokaza heterogeniczno tej zbiorowoci powstay rne typologie (Stein 1981:257-258). Umoliwiaj one wprawdzie identyfikacj odmiennych grup singli, pozwalaj okreli ich przywizanie do realizowanego stylu ycia i stopie zaangaowania, wedug okrelonych cech zaliczy do okrelonej kategorii czy typu, ale nie oznacza to wcale, e kwalifikacja ma stay charakter. Upodobania czowieka, jego preferencje i satysfakcja czerpana z rnego stanu rzeczy mog bowiem podlega licznym zmianom w cigu caego ycia, a w konsekwencji przynaleno do jakiego krgu osb, do jakiego typu zbiorowoci te od zmian nie jest wolna. W zalenoci od preferencji yciowych, dowiadcze w toku dotychczasowej biografii oraz mody na okrelony styl ycia, ktra niewtpliwie statyczna nie jest, mona wyrni permanentn samotno, reprezentowan przez typowych samotnikw, dla ktrych jest to docelowy i ostateczny model ycia, albo popularniejsz i czciej spotykan wersj ycia w pojedynk, czyli czasow samotno. W obu przypadkach pozostaj jeszcze do rozstrzygnicia motywy i okolicznoci decydujce o ksztacie ludzkiego losu. A wic naleaoby zapyta czy samotno jest wynikiem wyboru, czy te mimo woli przyszo komu realizowa ycie bez partnera (zob. Stein 1978:2-11; Paprzycka 2008:24-25). Jeeli jednostka nie potrafi wskaza okrelonej przyczyny bd konkretnego momentu majcego wpyw na podjcie decyzji o tym, by nie nawizywa relacji o trwaym charakterze, mona mwi o tzw. samotnoci od zawsze (ab olim). Gdy natomiast brak relacji wie si ze wiadomym i dobrowolnym wyborem, ktry jest efektem negatywnych dowiadcze wasnego lub cudzego ycia, rozczarowania pyncego z podejmowanych wczeniej bez sukcesu prb stworzenia trwaego zwizku i zbudowania gbszych wizi, to oznacza samotno od teraz (ex nunc). Biorc pod uwag preferencje dotyczce stylu ycia w duszej perspektywie czasowej i stosunek do ycia w samotnoci mona za van Hoornem (1999) wyrni
260
cztery kategorie osb samotnych, czyli: tsknicych, ambiwalentnych, ubolewajcych oraz zadowolonych. Pierwsze okrelenie oznacza, e single life nie miao nic wsplnego z wyborem stylu ycia. Dotyczy tej kategorii singli, ktrzy pragn mie yciowego partnera, a ich stosunek do roli, jak odgrywaj, pozostaje stale krytyczny. Ambiwalentni, podobnie jak tsknicy, chc swoje ycie dzieli z drug osob, take poprzez wsplne zamieszkiwanie z ni, przy czym ich opinia na temat samotnoci jest pozytywna. Interesujc kategori singli stanowi tzw. ubolewajcy. Negatywnie nastawieni do samotnego ycia wyraaj wol realizacji wanie takiego modelu. Ostatnia z wymienionych kategorii pozytywnie ocenia samotno i tak pragnie y. Zazwyczaj single life nie jest docelowym i wymarzonym scenariuszem, nawet jeli do korzyci zaliczy swobod i niezaleno w planowaniu i realizacji rnych przedsiwzi, dysponowanie wiksz iloci wolnego czasu, a take moliwo uniknicia powierzchownych znajomoci i kontaktw, co z perspektywy ycia w ramach spoeczestwa masowego wydaje si kuszc alternatyw. Oczywicie trwaa samotno ma rwnie negatywne konsekwencje i to zarwno dla osoby realizujcej taki wariant ycia, jak i dla otoczenia. Naley do nich poczucie osamotnienia, utrata wizi z wasnym rodowiskiem spoecznym, brak zakorzenienia, a nawet atrofia szeroko pojmowanej umiejtnoci wspycia spoecznego objawiajca si trudnociami w nawizywaniu skutecznych interakcji komunikacyjnych. By moe dlatego, jak twierdzi Krystyna Slany (2002:121-123), tylko nieliczni decyduj si na samotno jako ostateczny model, czciej realizujc czasowe ycie w pojedynk (serial mono-living) (zob. Tann 1997:124). Przyjcie takiego, do powszechnego scenariusza, oznacza przeplatanie kolejnych zakoczonych zwizkw okresami samotnoci. Nieco odmienn wersj stanowi LAT, czyli zwizek , w ktrym partnerzy mimo wizi emocjonalnej i seksualnej prowadz odrbne gospodarstwa domowe i tylko okazjonalnie przebywaj razem. Nazwa pochodzi od pierwszych liter wyraenia living apart together, co w wolnym przekadzie znaczy yjc oddzielnie razem5.
5
Termin ten zaproponowa holenderski dziennikarz Michel Berkiel, autor artykuu na temat omawianego zjawiska opublikowanego w Haase Post w 1978 roku. Pomys na nazw zaczerpnity zosta z tytuu filmu Eva i Frank: Living Apart Together, wywietlanego wwczas w Holandii. Po skrceniu tytuu utworzony zosta akronim LAT. Wanie taki skrt przyj si rwnie w jzyku potocznym okrelajc styl ycia ludzi, ktrzy zamieszkuj ze sob tylko okazjonalnie.
261
Ewa Krawczak
WIZERUNKI SINGLA
Odsetek osb yjcych samotnie jest wysoki wrd tych, ktrych okrela si czsto mianem ludzi sukcesu, czyli dobrze wyksztaconych, o wysokim poziomie dochodw oraz wrd osb bdcych ich cakowitym przeciwiestwem biednych, bezrobotnych, chorych i niepenosprawnych. W obu grupach przyczyny ycia w pojedynk s inne, tak jak inaczej wygldaj szanse tworzcych je ludzi na to, by znale partnera i zbudowa zwizek o trwaym charakterze. Dla rozwaa przybliajcych sensowne rozstrzygnicie postawionego w tytule pytania, najbardziej interesujc kategori wydaj si by modzi ludzie sukcesu. W jzyku publicystyki i w literaturze przedmiotu zyskali oni okrelenie miejskich lub wielkomiejskich singli, a dziki rodkom masowego przekazu dosy dobrze zosta spopularyzowany ich obraz. Rekrutuj si owi single spord osb z grupy wiekowej 25 40 lat mieszkajcych samotnie w duych miastach. Ponadprzecitnie wyksztaceni, o wysokich dochodach s dobrze ubrani i atrakcyjnie wygldaj. Reprezentuj zazwyczaj wolne zawody, klasy menederw, pracuj w reklamie, w firmach public relations lub s wacicielami wasnych firm. Ich szacunkowa liczba wynosi w Polsce okoo 2 miliony i stale ronie. Dlaczego yj samotnie? Z rnych powodw. Przede wszystkim mog to robi bez lku przed naznaczeniem spoecznym bd marginalizacj w spoeczestwie. Negatywny stosunek do osb yjcych bez pary straci obecnie na swojej powszechnoci i sile, a jego miejsce coraz czciej zajmuje admiracja i naladownictwo. Wizerunek ludzi samotnych jako nieudacznikw yciowych, ktrzy odbiegaj od oglnie przyjtej normy, odchodzi w zapomnienie, a status wspczesnej kobiety czy wspczesnego mczyzny wiadomie realizujcych samotny styl ycia ronie. W oczach opinii publicznej egzystencja singli wyglda atrakcyjnie, czsto postrzegana bywa jako atrakcyjniejsza od ycia osb uwikanych w zwizek, poniewa pozwala na rozwj, sprzyja zaspokojeniu indywidualnych potrzeb. Takie osoby mog wicej z ycia uzyska, maj wiksz moliwo samorealizacji. Singiel dobrze wpisuje si w zmodernizowany sposb funkcjonowania globalnego spoeczestwa, ktrego wartoci zwizane s przede wszystkim z dbaoci o wasne interesy i potrzeby. W nowym etapie rozwoju spoecznego nacisk na
262
wartoci ekonomiczne, podnoszenie poziomu ycia zwaszcza w zakresie konsumpcji dbr, indywidualizm, okrelenie si w kategoriach wasnego ja, racjonalne podejmowanie decyzji i wasne wybory yciowe sprzyjaj erozji zinstytucjonalizowanego modelu ycia maesko-rodzinnego (Slany 2009:155-159). Jednostka, podejmujc ycie bez pary, nie odczuwa w adnym stopniu dysonansu pomidzy wasnymi przekonaniami, a obowizujcym w jej krgu kulturowym systemem wartoci, ktry przy okazji sprzyja realizacji single life. A 58% ankietowanych przez Instytut Gallupa uwaa, e ycie bez kogo to wybr a nie konieczno (Kawula 2005:51). Tak jest, ich zdaniem, wygodniej. Dobra sytuacja finansowa pozwala na samodzielne ponoszenie kosztw egzystencji, natomiast niezaleno psychiczna, z ktrej s bardzo dumni, sprzyja decyzji, by podj wyzwanie albo ryzyko ycia w pojedynk. Nikomu nie musz tumaczy, dlaczego pno wracaj do domu, z nikim nie negocjuj wyboru kafelkw, miejsca weekendowych wypadw, tego, co bdzie na obiad. Maj czas na hobby, uprawianie sportw i towarzyskie spotkania (tame). W ten sposb, jak sami twierdz, oszczdzaj sobie niepotrzebnych konfliktw, ktre wywoywane s przez pne powroty do domu, za due wydatki, niezapacone w terminie rachunki lub z tak banalnego powodu, jakim moe by baagan, czy brudne naczynia pozostawione w zlewie. Maj za to czas, by spokojnie przygotowa si do pracy na dzie nastpny, mog sobie pozwoli na dodatkow nauk, czytanie ksiek i prasy, ogldanie telewizji bez dzielenia si wadz nad pilotem, dysponuj swobodnie czasem wolnym, w ktrym mog najzwyczajniej poleniuchowa. Midzy innymi z tych wanie powodw single life zyskuje popularno, upowszechniajc si bardzo szybko, rwnie w Polsce. Lepiej bowiem dobrze y samemu lub z kim na odlego, ni kci si o byle co, zamieszkujc pod jednym dachem. W konfrontacji z sielankowym obrazem ycia, jakie jest udziaem singla, maestwo wypada z pewnoci gorzej, poniewa jest synonimem wysiku, obowizku, problemw i dyspozycyjnoci w imi potrzeb innych osb. Ono odbiera swobod, niezaleno, utrudnia rozwj zawodowy i karier, zmusza do kompromisu, wyrzecze, a nawet powicenia bez gwarancji na kocowy sukces. Egzystencja singla wydaje si atwiejsza, przebiega zgodnie z ideologi przyjemnoci, racjonalnoci, bez koniecznoci realizowania jakiejkolwiek idei losu lub przeznaczenia. Samotno ma zatem charakter zbawczy. Nie sprzeciwiajc
263
Ewa Krawczak
si podmiotowemu uczestnictwu w wiecie poszerza wrcz jego zakres. W tym przypadku oznacza ona autoafirmacj jednostkowego ja, a nie jego izolacj ze spoeczestwa, na co zwraca uwag midzy innymi Hanna wida-Ziemba (1998:52). Wybory stylu ycia, zwaszcza samotnego, sprzone s nie tylko z przemianami wiadomoci. Reperkusje dla tradycyjnych instytucji, czyli maestwa i rodziny na nim opartej, wynikaj bowiem take z procesw negocjacji tosamoci jednostki, szczeglnie tej zwizanej z pci i redefiniowaniem seksualnoci. W efekcie mczyzna i kobieta otrzymuj wiksze zrnicowanie wzorw rl, w ktrych mog prbowa realizowa swj los, ni miao to miejsce w przeszoci. W zwizku z negocjowaniem tosamoci jednostki, sztywny podzia penionych rl wynikajcych z pci czowieka jest ju nie do obrony. Model, w ktrym terytorium domu naley do krlestwa kobiety, a wiat zewntrzny stanowi obszar realizacji rl spoecznych mczyzny, nabiera cech i znaczenia reliktu. Ju bowiem w latach 60. kobiety przestaa satysfakcjonowa rola ony skupionej na mu albo matki zatroskanej wycznie przyszoci i szczciem dzieci, zwaszcza e dziki pracy zgodnej z ich predyspozycjami i ekspresj powoli, ale systematycznie, zaczy uzyskiwa ekonomiczn niezaleno6. Odwoywaa si ona co prawda do stereotypu kobiety, jednak stanowia moliwo wyjcia z zamknitego terytorium kuchni i dziecicego pokoju oraz wczy si w sfer ycia publicznego. W obecnych realiach, w postinformacyjnej rzeczywistoci nasilone zmiany w spoecznych relacjach midzy mczyznami i kobietami nie ominy przypisywanych mczynie. Wedug bada Emilii Paprzyckiej (2008:49), z ekonomicznego i egzystencjalnego zabezpieczyciela powinien przeobrazi si w partnera i towarzysza zabaw w czasie wolnym. W zaspokajaniu materialnych potrzeb wasnych i rodziny, reprezentowaniu jej na zewntrz czy samodzielnym zarzdzaniu finansami, kobieta poradzi sobie sama. Doszo zatem do sytuacji, w ktrej polowanie na odpowiedniego mczyzn lub odpowiedni kobiet,
6
Maestwo i dzieci traktuje si jako dwa podstawowe cele w yciu kobiet. Cele, ktrych realizacja umoliwia ekspresj i wzmacnianie orientacji ekspresyjnej. W tradycyjnym ujciu, kobieta po lubie powinna zmieni swoje dotychczasowe ycie, (), ograniczy dotychczasowe znajomoci i przyjanie i powici si zaspokajaniu potrzeb ma, a potem i dzieci. Zob. Miluska 2001:58.
264
lepiej zastpi polowaniem na odpowiedni prac, a temu sprzyja ycie bez formalizowania zwizku. Zamiast traci czas i energi na zachowania oraz czynnoci, ktre nie przynosz prestiu, naley inwestowa w te, ktre przynios spenienie, sukces i pozwol realizowa wasne a nie cudze pasje. rdem poczucia wartoci kobiet, niezalenoci odmawianej im przez dugie lata, jest obecnie praca i gwnie z ni wi nadziej na wasny rozwj. daj mioci z lat 60., seksu z lat 70. i sukcesu zawodowego z czasw wspczesnych (). Nie godz si na msk dominacj ani na rol drugich skrzypiec. Nie chc by cierpliwe, powica si () (Paprzycka 2008:57), a raczej same wymagaj powice. A dla takich modych kobiet, z wysokimi dochodami i aspiracjami, z powodu ich wysokiej ceny na rynku maeskim (reservation wage), brakuje odpowiednich partnerw, wyedukowanych i odpowiedzialnych7. Z kolei mczyzn powstrzymuje przed zwizkiem brak przygotowania do ycia w parze. Stabilizacja, wychowywanie dzieci, oczekiwania kobiet, ich wyemancypowanie, dua samodzielno w wielu sferach ycia wzbudzaj lk i niech, by wiza si na trwae. Skoro dodatkowo instytucje maestwa i rodziny przestay stanowi sfer ich dominacji i wpyww, to nie ma potrzeby w nie inwestowa, poniewa nie gwarantuj w zamian ani prestiu, ani bezpieczestwa i spokoju. W warunkach spoeczestwa pluralistycznego odchodzi si od stereotypowego i schematycznego postrzegania roli kobiety i mczyzny, co oczywicie pociga za sob okrelone konsekwencje. Dawniej kady wiedzia, czego si moe spodziewa po zaoeniu obrczki (Oyster 2003:37), poniewa obszar dziaania kobiety i mczyzny by niezwykle klarowny i rozgraniczony. O realizowanych interakcjach stanowia normatywna regulacja, wskazujca co musi si i do czego ma si prawo. W typowej i powszechnej do niedawna rodzinie tradycyjnej m mia na przykad obowizek dostarczenia rodzinie rodkw utrzymania, czemu odpowiadao prawo ony do dania pienidzy pierwszego. Z kolei ona miaa obowizek dbania o gospodarstwo domowe, czemu odpowiadao prawo ma do otrzymania obiadu po pracy (Sztompka 2002:90). Taka regulacja wystpuje rwnie w rodzinach nowoczesnych (partnerskich). Gdy postpo7
Tymicki 2001:94. Analizy zbiorowoci osb bezennych/niezamnych przeprowadzone przez tego autora ukazuj znaczenie czynnikw strukturalnych. Wynika z nich, e kobiety lokujce si w grnych granicach statusu spoecznego (wyksztacenie, pozycja spoeczna) stanowi najliczniejsz grup naraon na ycie samotne. Por. Czajkowska-Majewska (1999) oraz Wachna (2003).
265
Ewa Krawczak
wanie przebiega wedug uzgodnionych wzorw, wtedy rzadziej pojawiaj si konflikty na tle niesprawiedliwego podziau obowizkw i moliwoci korzystania z uprawnie. Istnieje bowiem wspczenie silne oczekiwanie, aby obowizki i prawa byy rozoone midzy maonkw w taki sposb, by ich ciar gatunkowy wyglda podobnie. Staramy si o to, aby gdy jedna strona podejmuje jakie obowizki (np. zmywanie naczy), druga rwnie solidarnie podejmowaa obowizki podobne ciarem (np. wyprowadzanie psa). I gdy jedna roci sobie jakie prawa (np. do spotkania przy piwie z kolegami), aby byo to kompensowane porwnywalnymi prawami drugiej (np. do wyjcia na plotki do przyjaciki) (s. 91). I wydawaoby si, e nie ma problemu. Jednak pary maj czsto bardzo rozbiene oczekiwania co do ksztatu maestwa i charakteru rl maeskich. Jak pisze Carol K. Oyster (2002: 37-38) czasami okazuje si, e podczas gdy on sdzi, e z rol ony czy si dzielenie dochodw, wychowywanie dzieci i zajmowanie si domem, to ona wcza w t rol dzielenie dochodw, robienie kariery i rezygnacj z dzieci. Doskonale podsumowuje to Ulrich Beck (2002:152) charakteryzujc stosunki midzy pciami jako niestabilne powizanie rzeczy najbardziej sprzecznych. W efekcie przemian obejmujcych rne sfery ycia czowieka doszo do paradoksu wicej rwnoci mianowicie jeszcze bardziej uwiadamia istniejce i zaostrzajce si nierwnoci (s. 52). A poniewa nie powstaj adne rozwizania instytucjonalne, ktre mogyby ten stan rzeczy zmieni, w warunkach preferujcych biografie wyboru opcj, ktra pozwoli unikn konfliktowej sytuacji, moe by alternatywny styl ycia, czyli single life. Ten pomys na ycie doskonale wpisuje si we wspczesne trendy z postpujc autonomizacj jednostki, subiektywizmem, ideologi sukcesu, take w prywatnych relacjach, oraz emocjonalnym indywidualizmem jako zasad kierujc yciem osobistym (por. Dyczewski 2002:47). Szczciu jednostki, jego satysfakcji i czerpaniu przyjemnoci zostaj podporzdkowane osoby, zachowania i instytucje. Te, ktre w rachunku zyskw i strat lokuj si po niewaciwej stronie przestaj budzi zainteresowanie i przewanie zostaj zastpione innymi. Wizerunek wielkomiejskiego samotnika jest znakomit ilustracj bohaterw opisywanej wnikliwie przez Zbyszko Melosika (2005:17) tzw. kultury klikania. Traktuj oni rzeczywisto jak wielki dom towarowy, z wielk iloci pek i towarw, ktre szybko wypeniaj koszyk tosamoci jednostki. Nawyk
266
systematyzacji i kategoryzacji wiata zastpuje norma przypadkowoci, chwilowej fascynacji. W wiadomoci czowieka nie istnieje ju jakakolwiek teleologia. Odtd ju zawsze moe by tak albo inaczej. Wydaje si, e ludzie dryfuj bez celu. Dlatego jednostka tworzy tymczasowe konstrukcje, mikronarracje testujc ich uyteczno. To, co si sprawdza, zostaje uznane za prawd, reszta za jako nieprzydatna odrzucona. Jak pisa Zygmunt Bauman (1994:16):
zawiera si dzi zwizki nie po to aby, nie z myl o tym, eby suyy one czemu innemu ni one same ale gwoli korzyci, jakie ma si nadziej wydoby ze zwizku samego; gwoli satysfakcji, jak dostarczy ma partner w toku intymnego obcowania (). Byoby bezsensowne domaganie si, by mio taka, a tym bardziej zwizek, ktremu przestaa ona towarzyszy, trwa duej ni satysfakcje, jakich dostarczaj sobie nawzajem partnerzy.
A co jeli nawet tego sobie nie dostarczaj? Amerykaski filozof Charles Taylor (2002:11) dowodzi, e we wspczesnej kulturze narcyzmu pojawia si potrzeba wydobycia tosamoci z wntrza jednostki (por. Czerka 2007:234-235). W konsekwencji tego zjawiska czowiek przesta odnosi si do jakiego zewntrznego ukadu, instytucji, systemu normatywnego, dobra innych, wartoci kluczow czynic wasny rozwj. Dzieje si tak dlatego, e we wspczesnym rozumieniu samorealizacja oznacza sukces, a sukces to presti i sawa. Pozbawieni sukcesu s pozbawieni tosamoci, a zatem s nikim. W przeszoci nikim byy stare panny i starzy kawalerowie, chocia ich sytuacja w porwnaniu z sytuacj samotnych kobiet bya bardziej komfortowa. Single natomiast s sob, poniewa dowiadczaj samorealizacji zgodnie z racjonalnymi strategiami yciowymi, w imi celw indywidualnych, bez dugofalowych zobowiza, tak aby nie wiza sobie rk. Ograniczenie si do wasnego ja, koncentracja wycznie na okrelaniu celw i drg yciowych przez pryzmat zyskw i strat w duszej perspektywie oznacza nie tylko tryumf emocjonalnego indywidualizmu, ale take kalkulacyjnego narcystycznego pragmatyzmu jako zasady kierujcej yciem osobistym. Jak inaczej bowiem okreli postaw, gdy wszystko podporzdkowane zostaje zainteresowaniu sob, a jednostka uzalenia si od osigni. Znakomit ilustracj takiej diagnozy s wypowiedzi gwnych bohaterw prowadzonych
267
Ewa Krawczak
rozwaa. Twierdz oni na przykad, e dzi atwiej si z kim przespa ni wej w stay zwizek, e mczyni boj si niezalenych kobiet i e nastaa plaga mskiego i kobiecego narcyzmu, a ludziom o takich skonnociach trudno si spotka (Sosnowska 2001:64-68; por. Sonda 2003). Skoncentrowani na sobie, analizuj drobiazgowo wasne wntrze i oczekiwania poszukujc osb podobnych do siebie i podobnie mylcych. Nie popisujc si stanem posiadania nie kryj jednak wasnych opinii na swj temat. Jeden z trzydziestolatkw charakteryzujc siebie powiedzia: duo pracuj, prowadz blog internetowy, mam wielu przyjaci. Nie odczuwam potrzeby zmiany swojego ycia. Zdaj sobie spraw, e mam zbyt duo wewntrznej autonomii i pewnie sporo egoizmu (Lubelska 2006:8). Czsto przedstawiani s jako perfekcjonici o sadystycznie wysokich w stosunku do siebie wymaganiach, ktrzy oczekuj odpowiedniego podziwu dla swojej doskonaoci i dla realizowanego stylu ycia. Na pytania dotyczce samotnoci odpowiadaj podobnie, wskazujc kilka powodw. Nale do nich zazwyczaj: brak czasu na zaangaowanie w zwizek, strach przed nieudanym zwizkiem, wiadoma decyzja, osobowo lub cechy charakteru oraz trudne do pogodzenia sprzecznoci midzy poczuciem wasnej niezalenoci, chci zachowania wolnoci a koniecznoci ograniczenia swobody na rzecz relacji z kim innym i zawierania kompromisw midzy wasnym wiatem a wiatem drugiej osoby. To trudne, poniewa trzeba samemu z czego zrezygnowa, ograniczy swoje potrzeby czy aspiracje. atwiej wymaga od innych, oczekiwa ich rezygnacji, ogranicze, zrozumienia i dostosowania do okrelonych warunkw. Narcyzm oznacza bezwzgldne dziaanie w imi wasnych interesw, a motorem tego dziaania jest umiowanie samego siebie, stan zakochania si w sobie. W mitologii greckiej Narcyz by synem boga rzeki Kefisos w Beocji i nimfy Liriope. Ten pikny modzieniec wzgardzi mioci nimfy Echo, za co zosta ukarany przez Afrodyt (Nemezis) nie majc si nigdy speni mioci do siebie samego, do wasnej urody dostrzeonej w odbiciu rdlanym, gdy pi wod. Po mierci w wyniku tsknoty za nieosigalnym przedmiotem swego uczucia zosta zamieniony w kwiat, ktry sta si symbolem zimnej, nieczuej urody (Kopaliski 1985:733)8.
8
Nie jest to jedyne rdo dotyczce mitw.
268
Co wsplnego z mitycznym Narcyzem maj single? Lapidarnie mwic jest to wzorzec zachowa zdominowany przez koncentracj na sobie. Gdy wasna osoba stanowi obiekt nieustannego zainteresowania, ciekawoci, a nawet mioci, gdy ponadto rozpoznanie czy identyfikacja potrzeb lub uczu innych osb budzi niech, to mona zacz zastanawia si, czy to ju narcyzm czy tylko egoizm. Brak empatii, zazdro o innych, poczucie wyjtkowych uprawnie, pretensjonalne poczucie wasnego znaczenia i wymaganie podziwu, fantazje o nieograniczonych sukcesach, wasnym piknie tworz kryteria, na podstawie ktrych rozpoznaje si osobowo zaburzon narcystyczn9. Niektre z tych cech doskonale pasuj do oglnego wizerunku singla. Jednak mimo e osi dziaania i refleksji jest wasna osoba, to nie wydaje si, by bya ona substytutem rzeczywistoci Bogiem i wiatem. Wikszo singli wskazuje raczej na uatwienia w codziennej aktywnoci pynce z samotnoci. Tak na bieco to wydaje mi si nawet atwiejsze, bo ma si na uwadze tylko swoje potrzeby mwi jedna z respondentek bada Emilii Paprzyckiej (2008:287). Inna z kolei stwierdza, e ycie w pojedynk to taka ulga yciowa, bo bierze si odpowiedzialno za wasne poczynania (tame). W tych przypadkach trudno orzeka o narcyzmie, o mioci wasnej. Mona raczej zauway lk przed konsekwencjami ycia w zwizku, gdy trzeba odpowiada take za drug osob, a sprawy codzienne nie zawsze ukadaj si zgodnie z planem i oczekiwaniami. Dla niektrych singli styl ycia, ktry realizuj, oznacza najzwyczajniej ucieczk od presji wymaga
Diagnostyka opiera si moe na kryteriach wedug DSM-IV (kod 301.81), czyli klasyfikacji zaburze psychicznych Amerykaskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (APA) albo na Midzynarodowej Klasyfikacji Chorb i Problemw Zdrowotnych ICD-10 (kod F60.8), opracowanej przez wiatow Organizacj Zdrowia (WHO) i obowizujcej w Polsce od 1996 roku. Zob. Wcirka (2008) oraz Cierpiakowska (2007:18). Wedug DSM-IV s one nastpujce: 1. pretensjonalne poczucie wasnego znaczenia np. wyolbrzymianie osigni i talentw, oczekiwanie bycia uznanym za lepszego bez wspmiernych osigni); 2. zaabsorbowanie fantazjami o nieograniczonych sukcesach, wadzy, byskotliwoci, piknie lub idealnej mioci; 3. wiara, e jest si kim szczeglnym oraz wyjtkowym i e mona by w peni zrozumianym tylko przez innych szczeglnych ludzi; 4. przekonanie, e powinno si zadawa jedynie z ludmi czy instytucjami o szczeglnym bd wysokim statusie; 5. wymaganie nadmiernego podziwu; 6. poczucie wyjtkowych uprawnie (entitlement), czyli wygrowane oczekiwania co do szczeglnie przychylnego traktowania lub automatycznego podporzdkowania si przez innych narzucanych im oczekiwaniom; 7. eksploatowanie innych, czyli wykorzystywanie ich do osignicia swoich celw; 8. brak empatii: niech do honorowania lub utosamiania si z uczuciami i potrzebami innych; 9. zazdro o innych lub przekonanie, e inni s zazdroni o nas lub nam zazdroszcz; 10. okazywanie arogancji, wyniose zachowania i postawy wobec innych.
9
269
Ewa Krawczak
stawianych ludziom w wieku dorosym, czyli od tradycyjnych rl maeskich i rodzinnych. Ja w tej chwili yj jak wolny ptak i jak chc, to bior w czym udzia, ale do niczego poza psem nie musz si podporzdkowywa i jak patrz na koleanki, ktre maj rodziny, a pracuj tak jak ja i nieustannie rozwaaj straty albo w kontaktach z dziemi i mem, albo w pracy, to ciesz si, e ja tak nie musz (s. 238). W zasadzie ich ycie okrelaj przede wszystkim inni single, coraz rzadziej uczestnicz w tym osoby i grupy spoza tego krgu. We wasnym gronie, wrd ludzi yjcych podobnie, dzielcych swj czas pomidzy obowizkami zawodowymi i niezobowizujcymi spotkaniami towarzyskimi, kinem, sal gimnastyczn, atwiej uzyska potwierdzenie dla swojego wyboru. Samowystarczalno czowieka pod wzgldem uczuciowym moe budzi wtpliwoci. Pod tym wzgldem samowystarczalny nie jest rwnie singiel, chocia prbuje o tym przekonywa innych i siebie. Zdaniem psychologw, wzrastajca liczba osb bez pary wiadczy o kryzysie, jaki nastpi w relacjach damskomskich oraz o zaamaniu poczucia wsplnoty midzyludzkiej, a wszystko inne stanowi rodzaj iluzji stworzonej przez coraz bardziej konsumpcyjne spoeczestwo. Ubieranie samotnoci w ideologi jest przykrywk dla lkw przed trwaymi zwizkami, pod ktr rwnie ukrywaj si tsknoty singli za idealnym zwizkiem, idealnym partnerem, czyli sytuacj pozwalajc na pozostanie sob. Dobrze ilustruj te marzenia uosabiajce singli w kulturze popularnej postacie filmowych bohaterek i bohaterw. Ally Mc Beal, Carrie Bradshaw, Magda Miowicz i wiele innych s przykadem wyksztaconych, atrakcyjnych fizycznie, niezalenych i samodzielnych kobiet. Jednak bez mczyzny u swojego boku nie czuj si szczliwe. Okazuje si, e praca, sukcesy, znajomi i dysponowanie wasn osob i wasnym czasem niezupenie im wystarcza. Te trzydziestolatki pragn mie wszystko, czyli wspania karier zawodow czy z rodzinnym szczciem. Pracuj i nie maj zamiaru rezygnowa ani z ambicji zawodowych, ani z adnych innych planw i przedsiwzi, ale potrzebuj partnera, ktry oprcz szansy na blisko doceni ich ambicje, zrozumie potrzeby i bez uszczerbku na swej mskoci bdzie chcia i umia przej poow domowych obowizkw (Paprzycka 2008:314; por. Graff 2001). Ja oczekuj silnego typu, ale nie mam zamiaru powtrzy historii mojej mamy, nie bd pra, gotowa, prasowa i jeszcze moe malowa i tapetowa (Paprzycka 2008:317). Wydaje si, e w otaczajcej rzeczywistoci trudno spotka taki typ nowego
270
mczyzny. Wiele wypowiedzi na ten temat wskazuje na swoiste wymogi wobec niego. Powinien posiada cechy dalekie zarwno od zachowa tzw. macho, jak i zachowa kobiecych. Wedug Krystyny Kofty i Magorzaty Domagalik (1999:84) cechowa go bdzie brak chodnego dystansu do wiata, wiara w istnienie intuicji i romantyczne porywy serca. Przy rozwizywaniu amigwek zawodowych nie bdzie korzysta jedynie z analitycznych pryncypiw. Nie bdzie si wstydzi wasnych ez. () Coraz trudniej bdzie mu si odnale w realiach patriarchatu. Okazuje si zatem, przynajmniej w przypadku kobiet yjcych w pojedynk, na temat ktrych jest coraz wicej publikacji, e bez spenienia zarazem wystarczajcego i koniecznego warunku obecnoci partnera niezaleno przestaje by wycznie zalet, pogbia raczej poczucie samotnoci. W tym kontekcie atrakcyjno single life nabiera znamion pozoru a nie prawdy, o ktr w kulturze indywidualizmu jest niezwykle trudno. Przywoujc posta mitycznego Narcyza, by porwna do niego osoby yjce solo, uwypukla si bardziej negatywne cechy zjawiska single life. Zmiana optyki jest moliwa, w przypadku pytania o zakres pionierstwa singli. Ot buduj oni swoje ycie ponoszc ryzyko. Zapuszczajc si w nieznane i niezbadane obszary, nie dysponuj gotowymi modelami wykonywania rl spoecznych. Nie posiadaj rwnie, jak twierdzi Peter Stein (1981:255), adnego wsparcia ze strony spoeczestwa. Czsto nawet, na skutek oddziaywania uprzedze spoecznych, niepochlebnego medialnego obrazu, odbierani bywaj jako swoiste kuriozum z powodu braku partnera i rodziny. Mona zaryzykowa twierdzenie, e nietrwae i le wypadajce w praktycznych testach wspczesnoci instytucje spoeczne takie jak maestwo, rodzina stanowi jednak szablon, wedug ktrego przebiega cigle jeszcze wartociowanie. W yciu singli zdarzy si moe waciwie wszystko. Nie mog jednak liczy na gotowy wzr, drobiazgowo wyznaczone scenariusze rl rozpisanych jak niegdy w tradycyjnych formach ycia przewidzianych dla dorosego czowieka, czyli w maestwie i rodzinie. Przez wieki te instytucje kreliy najdrobniejsze szczegy codziennego ycia decydujc o statusie jednostki i o jej przydatnoci. Na ten porzdek spoeczny pojedynczy czowiek nie mia realnego wpywu. Wspomniane instytucje staj si obecnie produktem i konstrukcj osb, ktre je tworz, a wic od ich potrzeb i interesw zaley sposb realizacji. Przesunicie
271
Ewa Krawczak
uwagi z caoci, ze spoeczestwa na jednostk spowodowao, e styl ycia jest jej osobistym przedsiwziciem, na co nie istnieje adne spoeczne zabezpieczenie, poniewa miejsce powszechnie obowizujcych nakazw i zakazw zajy indywidualne rekonstrukcje w trakcie ycia (Slany 2005:54). Wprowadza to swoist swobod, upowszechnia orientacj sytuacyjn i prowadzi do subiektywizacji postaw oraz zachowa, relatywizacji wartoci i permisywizmu. Przywileje nielicznych, czyli manifestowanie indywidualizmu i wzgldna niezaleno stay si w zmodernizowanym spoeczestwie udziaem wielu. Tak jak wielu yje zgodnie z mentalnoci be here now (by tutaj i teraz), ktra z chwytliwego hasa popularnego w latach 60. ewoluowaa, jak pisze Lionel Shriver (2005:26), a do uzyskania obecnej postaci. W myl tej filozofii do lamusa odchodz dylematy przodkw. Zamiast pyta o to, czy bodcem dziaania s jakie wysze cele spoeczne, modzi stawiaj sobie raczej pytania o to, czy efekty podjtego dziaania ich uszczliwi. Troska o zachowanie cigoci rodu, kultury, narodu dla funkcjonujcych poza histori, obowizkiem i wyrzeczeniem singli nie jest wpisana w scenariusz, ktry chc realizowa. Miejsce spoeczestwa zaja jednostka, miejsce przyszoci teraniejszo, a osobiste zadowolenie zastpio wartoci moralne. Wielu osobom bardziej zaley na prowadzeniu wygodnego ycia ni na yciu dobrym. Oczywicie nie moe by ze, gdy jest interesujce, zabawne, gdy mona korzysta z momentu ycia na gorco starajc si przey wszystko, bez wyrzecze. Gdybym miaa si zdecydowa na bycie z kim, to miaabym ju teraz kopot, na pocztku zrobiabym bilans tego, z czego musz zrezygnowa, co musz zrobi, eby byo dobrze, a mi si to nie umiecha, bo mi jest dobrze tak jak jest tumaczy Olga (Paprzycka 2008:314). W takim podejciu mona za Zygmuntem Baumanem (2007:136) bardziej doszukiwa si znamion syndromu konsumpcyjnego, ktry zgodnie z diagnoz kultury konsumpcyjnej Christophera Lascha (1979) wykazuje cechy narcystyczne, ni mwi o narcyzmie. Gdy podstaw relacji interpersonalnych i wizi emocjonalnych staje si ideologia niekoczcych si zakupw, trudno o trwae zaangaowanie. By funkcjonowa prawidowo zwizki wymagaj nieustannej uwagi i troskliwoci, a im duej trwaj, tym trudniej skupi na nich uwag i zapewni codzienn dawk stara (...). Dzisiaj nudzimy si sob znacznie szybciej. Przypomina to zachowanie dzieci, ktrych zainteresowanie now zabawk nie trwa zbyt dugo. By moe dlatego niektrzy socjologowie wol
272
wykorzystywa przy opisie singli okrelenie dzieci ludens zamiast narcyz10. Tym, co charakteryzuje dzieci ludens, jest kolekcjonowanie wrae, take tych dostarczanych przez partnerw. Trwanie w czystej relacji trwa dopki nie osabnie satysfakcja. Jak pisze Francesco M. Cataluccio (2006:7), miejsce osb dojrzaych zajy dziwnie krzepkie dzieci: kuriozalni penoletni, ktrzy nigdy nie dojrzeli i traktuj ycie jak wietn rozrywk, jak parodi dziecinnych zabaw. Przeraa ich nie tylko ekonomiczna odpowiedzialno, ale take wszelkie powinnoci wobec innych. atwiej koncentrowa si na sobie ni zosta senex i orientowa si na t stron ycia, ktr tworz praca, rodzina, dzieci, historia i spoeczestwo11.
ZAKOCZENIE
Stwarzajc przesanki dla zmian i tolerancyjnie podchodzc do destandaryzacji cyklu ycia wspczesne spoeczestwo nie gwarantuje nikomu adnego powodzenia. A przecie brak gwarancji na udane maestwo, na trway, szczliwy zwizek stanowi jeden z istotniejszych powodw rezygnacji z maestwa czy rodziny opartej na sformalizowanym zwizku. Mimo to ludzie podejmuj ryzyko ycia w pojedynk. Poszukujc odpowiedzi na pytanie postawione w tytule, mona odwoa si do popularnych teorii, ktre dotycz przemian wiata rodzinnego i zajmuj si dekonstrukcj znaczenia tradycyjnych stylw ycia zorientowanych wok ogniska domowego, czyli koncepcji konwergencji oraz teorii klasycznouniwersalistycznej. Pierwsza, mwic o jednorodnoci zachodzcych w sferze maesko-rodzinnej przemian w rnych krgach kulturowych, akcentuje nieunikniono procesu przechodzenia przez kolejne etapy i jednoczenie podkrela dywersyfikacj form ycia maesko-rodzinnego i ich gbokie wewntrzne przeobraenia. Jest wolna od ocen i etykiet. Druga ma nieco odmienny charak10
Okrelenia tego uy Francesco M. Cataluccio (2006), okrelajc kategori modych ludzi opniajcych swoj spoeczn partycypacj. 11 W literaturze przedmiotu, zwaszcza tej dotyczcej przemian ycia maesko-rodzinnego i alternatywnym formom, pojawia si wiele teorii, ktre prbuj zdiagnozowa stan obecny i wskaza odpowiedzialne czynniki. Zob. urek (2005), Slany (2002; 2007), oraz Kocik (2002) i Czerka (2007).
273
Ewa Krawczak
ter. Odwoujc si do rodziny jako uniwersalnej w wymiarze globalnym formy ycia, ujmuje style alternatywne jako dysfunkcjonalne dla adu spoecznego, skrajne lub patologiczne. W wietle obu koncepcji wida wyranie, e singiel moe by i narcyzem, i pionierem, nie mwic ju o tym, e droga do innych okrele oraz etykiet pozostaje nadal otwarta.
Bauman Z. (1994), Dwa szkice o moralnoci ponowoczesnej, Instytut Kultury, Warszawa 1994 Bauman Z. (2007), Pynne ycie, tum. T. Kunz, Wydawnictwo Literackie, Krakw 2007 Beck U. (2002), Spoeczestwo ryzyka: W drodze do innej nowoczesnoci, tum. S. Ciela, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2002 Cataluccio F.M. (2006), (Nie)dojrzao: choroba naszych czasw, tum. S. Kasprzysiak, Znak, Krakw 2006 Cierpiakowska L. (2007), Psychopatologia, Scholar, Warszawa 2007 Czerka E. (2007), Rodzinne uwarunkowania odraczania dorosoci u modych mczyzn, Oficyna Wydawnicza Impuls, Krakw 2007 Doga Z. (2003), Samotno modziey analiza teoretyczna i studia empiryczne, Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego, Katowice 2003 Dyczewski L. (2002), Wi midzy pokoleniami w rodzinie, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2002 Gajda J. (1987), Samotno i kultura, Instytut Wydawniczy Zwizkw Zawodowych, Warszawa 1987 Graff A. (2001), wiat bez kobiet: Pe w polskim yciu publicznym, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2001 Hoorn van W.D. (1999), Glad to Live Alone or Happier Together, European Population Conference, The Hague, www.nidi.nl/public/demos/dem00031.html Kawula S. (2005), Ksztaty rodziny wspczesnej: szkice familologiczne, Wydawnictwo Adam Marszaek, Toru 2005
274
Kocik L. (2002), Wzory maestwa i rodziny: Od tradycyjnej jednorodnoci do wspczesnych skrajnoci, Krakowska Szkoa Wysza im. A. F. Modrzewskiego, Krakw 2002 Kofta K., Domagalik M. (1999), Harpie, piranie, anioy, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 1999 Kopaliski W. (1985), Sownik mitw i tradycji kultury, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1985 Lasch Ch. (1979), The culture of narcissism: American life in an age of diminishing expectations, Warner Books, New York 1979 Lubelska K. (2006), Pojedynczo, Polityka, 2006, nr 42, 4-12 Melosik Z. (2005), Modzie a przemiany kultury wspczesnej [w:] R. Leppert, Z. Melosik, B. Wojtasik (red.), Modzie wobec (nie)gocinnej przyszoci, Wydawnictwo Naukowe Dolnolskiej Szkoy Wyszej Edukacji TWP, Wrocaw 2005, 13-31 Miluska J. (2001), Rola pci w sposobie funkcjonowania maestwa i rodziny [w:] H. Liberska, M. Matuszewska (red.), Maestwo, msko, kobieco, mio, konflikt, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Pozna 2001, 53-65 Oyster C. K. (2003), Grupy, tum. A. Bezwiska-Walerjan, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Pozna 2002 Paprzycka e. (2008), Kobiety yjce w pojedynk: Midzy wyborem a przymusem, Wydawnictwo Akademickie ak, Warszawa 2008 Rocznik Statystyczny (2002), Gwny Urzd Statystyczny, Warszawa 2002 Shriver L. (2005), Bezdzietna generacja, Forum, 2005, nr 46, 24-29 Slany K. (2002), Alternatywne formy ycia maesko-rodzinnego w ponowoczesnym wiecie, Zakad Wydawniczy Nomos, Krakw 2002 Slany K. (2005), Modele maestwa socjologiczna analiza, Wi, 2005, nr 2, 2940. Slany K. (2007), Alternatywne formy ycia maesko-rodzinnego [w:] A. Kojder (red.), Jedna Polska? Dawne i nowe zrnicowania spoeczne, Wydawnictwo WAM, Krakw 2007, 238-269 Slany K. (2009), Globalne czynniki przemiany rodziny we wspczesnym wiecie [w:] A. Maksymowicz (red.), Moralne dylematy Polakw w ponowoczesnoci, Zakad Wydawniczy Nomos, Krakw 2009, 151-164
275
Ewa Krawczak
Sonda (2003): Sonda: By kobiet w roku 2003. Polka jaka jest , Twj Styl, 2003, nr 6, 52-56 Sosnowska A. (2001), Raport: Mode, ambitne, dlaczego samotne?, Madame Figaro, 2003, nr 1, 64-68 Stein P. (1978), The Lifestyles and Life Changes of the Never-Married, Marriage & Family Review 1:4 (1978) 2-11 Stein P. (red.) (1981), Single Life: Unmarried Adults in Social Context, St. Martins, New York 1981 Sztompka P. (2002), Socjologia: Analiza spoeczestwa, Znak, Krakw 2002 wida-Ziemba H. (1998), Wolno i samotno, Znak, 1998, nr 8, 42-52 Tann S. (1997), Zmiany w polityce i zmiany w rodzinie [w:] P. Kryczka (red.), Rodzina w zmieniajcym si spoeczestwie, KUL, Lublin 1997, 121-129 Taylor Ch. (2002), Etyka autentycznoci, tum. A. Pawelec, Znak, Krakw 2002 Tillich P. (1991), Osamotnienie i odosobnienie, tum K. Mech, Znak, 1991, nr 431, 3-8 Tymicki K. (2001), Starokawalerstwo i staropaniestwo: Analiza zjawiska, Studia Socjologiczne, 2001, nr 4, 78-106 Wachna D. (2003), Wok szklanki wody, Zadra: Pismo Feministyczne, 2003, nr 3/4 (16/17), 58-59 Wirka J. (red.) (2008), Kryteria diagnostyczne wedug DSM-IV-TR, tum. Z. Pelc, J. Wirka, Elsevier Urban & Partner, Wrocaw 2008 urek A. (2005), Relacje czce modych singli z ich rodzicami [w:] W. Wrzesie, A. urek, I. Przyby (red.), Rodzice i ich dzieci w tacu pokole, Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna 2005, 74-122 urek A. (2008), yjc w pojedynk, Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna 2008
276
Aneta Ostaszewska
KTO JEST BOHATEREM W DOBIE KULTURY NARCYZMU?

PRBA OPISANIA ZJAWISKA NARCYZMU NA PRZYKADZIE RECEPCJI SPOECZNEJ KARIERY MICHAELA JACKSONA
Czy spoeczna kariera Michaela Jacksona osigna posta tak osobliwego fenomenu, poniewa yjemy w kulturze narcyzmu? Prba odpowiedzi na to pytanie, jak i oglna refleksja nad zjawiskiem narcyzmu spoecznego stanowi temat niniejszego artykuu. Opierajc si na gwnych tezach pracy The Culture of Narcissism Christophera Lascha (1991), postaram si dokona interpretacji fenomenu popularnoci idola kultury popularnej.
NARCYZM JAKO ZJAWISKO SPOECZNE
Przykad spoecznej kariery Michaela Jacksona stanowi kwintesencj wspczesnej kultury. Ujawnia on labilno emocjonaln, cig niepewno, chwiejno gustw, pogldw, a nawet wartoci jej uytkownikw. Ujawnia zarazem potrzeb posiadania czego, co zmianom nie podlega; kogo, kto zawsze jest. Jackson zarwno za ycia, jak i po mierci wzbudza powszechne zainteresowanie i wywouje spontaniczne i emocjonalnie skrajne reakcje. Zajmujca jest tu sama relacja: idol-publiczno1, relacja przesiknita emocjami i swoist intymnoci. W dobie Internetu publicznoci nie wystarcza ju moliwo podziwiania idola. Pojawia si pragnienie angaowania w to, co dotyczy podziwianej postaci, przeywania tego, co przeywa idol. Jest to osobliwa potrzeba cigej asystencji. Moja wstpna teza jest zatem nastpujca: relacja idol-publiczno
1
Pojciem publiczno posuguj si w znaczeniu oglnym jako odbiorcy mediw.
277
Aneta Ostaszewska
ma charakter dialektyczny. Publiczno jest jednoczenie gbk, ktra wchania swojego idola, oraz jego kreatorem. Przejmuje rol konstruktora, sumienia i wreszcie sdziego. Idol za bdc wytworem zbiorowej wiadomoci i niewiadomoci wspdecyduje o tosamoci wspczesnego czowieka. Uzasadnienie tej tezy rozpoczn od przywoania nazwiska Lascha2 i tytuu jego ksiki The Culture of Narcissism. Wydana pod koniec lat 70. XX wieku staa si wanym przyczynkiem do socjologicznej dyskusji na temat narcyzmu3. Celem ksiki bya prba zwrcenia uwagi na przemiany, jakie dokonyway si w yciu spoecznym XX stulecia doprowadzajc do wyonienia kultury narcyzmu. Postp nowoczesnego przemysu, masowa produkcja, rozwj przemysu reklamowego, wpyw mediw, rozrost biurokratyzacji, mechaniczna reprodukcja kultury oraz zmiana modelu rodziny i upadek jej autorytetu, to zdaniem Lascha najwaniejsze czynniki, ktre wpyny na wyonienie si interesujcego nas zjawiska. Upadek autorytetu mczyzny jako gowy rodziny oraz zmiany w nawykach pracy odbiy si rwnie na relacjach pci i stosunkach midzyludzkich. Emancypacja kobiet okazaa si pod wieloma wzgldami pozorna, a patriarchalny autorytet zastpi nowy paternalizm przemys reklamowy, media i tzw. ideologia terapeutyczna.4 Z kolei ucieczka od czucia, czyli separacja sfery emocji (mioci) od seksu, sprawia, e zwizki midzy ludmi traktowane s a priori jako nietrwae, przelotne. Nawizywanie bliskich relacji stao si niemoliwe, bowiem wspczesny narcyz skoncentrowany jest przede wszystkim na wasnych potrzebach oraz wasnym spenieniu. Czym jest zatem narcyzm w rozumieniu socjologicznym? Lasch pisze, e jest czym wicej ni tylko metafor samouwielbienia.5 W usystematyzowaniu pojcia siga on do koncepcji psychoanalitycznych, gdzie wane teorie na temat narcyzmu stworzyli m.in. Freud (1991), Kohut (1971) oraz Kernberg (1985). Wreszcie, odwouje si do studiw Sennetta (2009), za ktrym powtarza, e narcyzm jest przeciwiestwem silnej mioci wasnej (Lasch 1991:31), to pr2 3
W Polsce Lasch jest znany przede wszystkim jako autor ksiki Bunt elit (1997). Przed Laschem na narcyzm jako zjawisko spoeczne zwrci uwag m.in. E. Fromm (2000:5791). 4 Termin ten Lasch (1991:3-31) tumaczy jako poszukiwanie spokoju duszy w gabinetach terapeutycznych, ruchach budzenia wiadomoci i/lub poprzez intensyfikacj przey religijnych. Wicej na temat terapeutycznego wymiaru wspczesnej kultury pisze Rieff (1987). 5 Pojcie narcyzmu pierwotnie suyo jako okrelenie autoerotyzmu (Ellis 1960:102-104).
278
Kto jest bohaterem w dobie kultury narcyzmu?
ba obrony przede wasn bezwartociowoci. Narcyzm powstaje wtedy, gdy jednostka prbuje budowa obraz siebie istotnie rny od tego, kim faktycznie jest. Najwaniejszym punktem jej zainteresowania staje si wasny wizerunek, obraz samego siebie. Narcyzm w perspektywie socjologicznej (konsekwencja wielu przemian spoeczno-ekonomicznych) mona interpretowa jako sposb pokonywania przez wspczesne spoeczestwo zbiorowo ludzi zaabsorbowanych wasnym wizerunkiem codziennych niepokojw, frustracji oraz poczucia spoecznego zagroenia. To prba wymazania XX-wiecznej, traumatycznej historii, o ktrej nie chce si pamita. Wreszcie, narcyzm to odpowied na nierozwizane kryzysy dziecistwa, w tym m.in. brak poczucia bezpieczestwa i akceptacji. Oglny wniosek mona zatem sformuowa nastpujco: narcyzm jako zjawisko spoeczne to obrona przed cierpieniem, ktrego przyczyn jest brak satysfakcjonujcych odpowiedzi na podstawowe, egzystencjalne pytania: kim jestem i jak y.
WIZERUNEK NARCYZA
Wspczesny czowiek homo narcissus pomimo zaangaowania w poszukiwanie odpowiedzi na pytanie kim jestem, nigdy nie znajduje zadowolenia. Dzieje si tak dlatego, e ideay, na ktrych si wzoruje, i do ktrych dy, nieustannie si zmieniaj.6 Chwiejno gustw oraz wielo dostpnych wzorw postpowania, sprawia, e trudno zbudowa jeden, stay i pewny fundament tosamoci. Kreowany obraz samego siebie nie jest wynikiem pracy nad sob, tzw. wgldu, lecz zaleny bywa od uznania i akceptacji ze strony innych. Inni traktowani s jako publiczno, przed ktr odgrywa si okrelone role. Stao wizerunku zarwno u aktora na scenie w teatrze, jak i na scenie ycia spoecznego jest wad. Publiczno bowiem oczekuje od wykonawcy coraz to nowych podniet. W kulturze narcyzmu tzw. bycie sob sprowadza si do cigego zmieniania i wypoyczania kolejnych masek (Filipowicz 1998:5-12). Tosamo staje si czym pynnym, niedokoczonym (Bauman 2006:45-46), a wzniosy postulat
6
O niekoczcych si poszukiwaniach wasnego ja pisze m.in. Giddens (2002:233).
279
Aneta Ostaszewska
indywidualizacji przymusem (Jacyno 2007). W praktyce spoecznej poszukiwanie wasnego ja sprowadza si do wpasowywania w ju istniejce wzory, czy te naladowanie podpatrzonych w mediach obrazw. W tym kontekcie metafor wspczesnego spoeczestwa jest fan7 kto, kto nieustannie prbuje znale co/kogo, dla czego warto y lub przynajmniej tak wypeni czas, by odrzuci niewygodne poczucie nudy i wewntrznej pustki. Kim s ci, ktrymi interesuje si wspczesny fan? To przede wszystkim popularne postacie, twarze z mediw, ktre promieniuj saw, znakomitoci, charyzm itp. Fan podziwia tych, ktrych ycie wydaje si wypenione niesabncym powodzeniem. Ulega zudzeniu, e bdc postrzeganym jako osoba popularna, sam dowiadczy sensu wasnego istnienia, stanie si szczliwszy. Wierzy, e naladujc popularnych i podziwianych sam zostanie jednym z nich. W kulturze narcyzmu bycie fanem to bycie czci podziwianej postaci, dzielenie z ni poczucia samospenienia. Doprowadzone za do skrajnoci zainteresowanie idolem sprawia, e nie sposb ju przeprowadzi linii demarkacyjnej pomidzy fanem, a podziwian osob. Podziwiany idol staje si bowiem przedueniem podziwiajcego (Ostaszewska 2009:162-166). Fan rozpoznaje siebie w idolu, poniewa jest on projekcj jego narcyzmu, czyli, mwic inaczej, jest zaprzeczeniem odczuwanej bezwartociowoci. Stanowi odpowied na wane, egzystencjalne pytania. Idol istnieje zgodnie z wymaganiami swoich stwrcw (fanw), jest ich idealizacj, podmiotem identyfikacji oraz odbiciem najskrytszych, nierzadko nieuwiadomionych pragnie. Wykorzystujc m.in. estetyk przemocy i/lub kiczu, odwoujc si do erotyzmu i/lub mistycyzmu, idol staje si swoistym regulatorem spoecznego porzdku. Co wane, zawsze narusza tabu, ktre musi by naruszone. Peni role wspczesnego trikstera i krla karnawau, bywa kozem ofiarnym, wreszcie witym kultury popularnej.8 Uosabia fantazje publicznoci, nierzadko wywoujc lk, bowiem burzy zastany porzdek; wprowadza chaos, implicite za przywouje podstawowe pytania (i pewne propozycje odpowiedzi na nie): kim jestem? i jak y? W tym kontekcie Michael Jackson to wspczesny krl karnawau, ktremu publiczno powierzya okrelon rol do odegrania rol krla popu. To rw7
Lasch (1991:21) przyznaje, e bycie fanem to wszystko, do czego zdolny jest wspczesny czowiek. Amerykanw nazywa autor narodem fanw. 8 Wicej na temat figur: krl karnawau, trikster oraz kozio ofiarny, patrz: Ostaszewska (2009).
280
nie trikster, czyli kto o zmieniajcym si wygldzie, problematycznym zachowaniu i nieokrelonej orientacji seksualnej. To kozio ofiarny, kada bowiem z powyszych cech (czyli wygld, zachowanie, orientacja seksualna) moe by interpretowana jako girardowski znak ofiarniczy (Girard 1982:26-35) lub goffmanowskie pitno (Goffman 2003:31-52). Wreszcie: nieyjcy ju dzisiaj Michael Jackson to kandydat na witego kultury popularnej.9 Warto zwrci uwag, e przed mierci idola, media wielokrotnie w sposb ironiczny przedstawiay jego osob, umniejszajc zasugi muzyczne, a skupiajc si na wygldzie, szczeglnie, na jego twarzy.10 Po mierci natomiast w komentarzach medialnych na temat Jacksona dominowaa powaga, podkrelano muzyczne dokonania i dobroczynno.11 Nastpia idealizacja zmarego. W latach 2003-2005 podczas trwajcego procesu Jacksona o seksualne molestowanie dziecka podjam si analizy komentarzy uytkownikw Internetu na temat idola (Ostaszewska 2009:146-167). Jackson skupia w nich uwag przede wszystkim z powodu wygldu, szczeglnym obiektem zainteresowania i licznych komentarzy bya twarz idola, a zwaszcza nos. Przykad idola ujawnia, e wspczenie ciao postrzegane jest jako projekt tosamociowy, co, co mona projektowa, poddawa nieustannej stylizacji, wrcz dowolnie kreowa12. Michael Jackson jest egzemplifikacj totalnej autokreacji. Przy okazji procesu Jacksona moj uwag zwrcio rwnie zainteresowanie fanw wszelkimi przedmiotami zwizanymi ze znan osob. Przyjam, e wiadczy to o potrzebie podziwiajcego, by za spraw przedmiotu traktowanego jako symboliczna relikwia posi jak jego (magiczn) cz.13 Wszystko bowiem, co dotyczy podziwianej postaci, nabiera cech wyjtkowoci. Wystarczy nadmieni o spopularyzowanych aukcjach internetowych, podczas ktrych wyprzedaje si najrniejsze przedmioty nalece, bd w jakikolwiek sposb zwizane, ze sawnymi osobami. Na jednej z takich aukcji w 2005 roku wystaTaki wniosek nasuwa si po obejrzeniu uroczystoci poegnania Jacksona w Staples Center w Los Angeles (07.07.2009). Zob. m.in.: Michael Jackson Memorial Service @ Staples Center (b.d.). 10 Zob. m.in. tytu: Nos Michaela Jacksona wkrtce odpadnie (2009). 11 Zob. m.in.: Michael Jackson: critics review his legacy (2009). 12 Wicej na temat nowoczesnego projektu tosamociowego, patrz m.in.: Giddens (2002:79-89). 13 Czarnowski (1989:157) zauwaa, e bohater bdc wcielenie okrelonej wartoci otaczany jest kultem jako ten, ktry posiada mana.
9
281
Aneta Ostaszewska
wiono na sprzeda tosty z podobizn Jacksona oraz napisem Niewinny! Tosty pojawiy si w internetowym portalu aukcyjnym eBay zaraz po ogoszeniu wyroku uniewinniajcego Jacksona z zarzutw o molestowanie seksualne14. Du popularnoci ciesz take aukcje, podczas ktrych wyprzedaje si czci garderoby idoli. Po mierci Jacksona na aukcje trafiy m.in. rkawiczka15 oraz spalone kosmyki jego wosw16. To osobliwe zapatrzenie w idola interpretuj jako jedn z charakterystycznych cech kultury narcyzmu.
POPKULT
W dobie Internetu blisko podziwianych i podziwiajcych stwarza iluzj, e rwnie publiczno moe uczestniczy w przedstawieniu w roli wykonawcw. Moliwe jest to m.in. za spraw programw telewizyjnych typu reality show oraz popularnych serwisw, takich jak: youtube.com, czy myspace.com. Pytaniem retorycznym jest, czy mamy do czynienia z nowymi obszarami, otwierajcymi si dla poszukujcych samospenienia w roli wykonawcw, czy jednak chodzi tu przede wszystkim o prb zwrcenia uwagi na siebie? W kulturze narcyzmu aprobata samego siebie jest uzaleniona od publicznego uznania. Homo narcissus istnieje (w peni prawdziwie, w jego przekonaniu) tylko wtedy, gdy inni go dostrzegaj. Tote nastawiony jest na poszukiwanie takich dozna, ktre sprawi, e jego ycie bdzie zachwyca, wzrusza, a przede wszystkim wywoywa zazdro innych. Pragnie podziwu, jakim idol cieszy si wrd publicznoci. Status idola bowiem niesie ze sob poczucie wyjtkowoci. W kulturze narcyzmu idol spenia podwjn funkcj: po pierwsze jest obiektem podania, a po drugie podmiotem identyfikacji. Idol to kto, dziki ktremu publiczno moe zaspokaja wasne (wiadome i niewiadome) pragnienia; ponadto, jest tym, kim fani chcieliby by, ale z rnych przyczyn nie mog. Narcystyczn potrzeb przylegania do kogo podziwianego okrelam jako
Sprzedajcy zapewnia, e podobizna idola pojawia si na licytowanych tostach jeszcze przed ogoszeniem werdyktu sdu. Patrz: Tosty z podobizn Jacksona (2005). 15 Rkawiczka Jacksona za 50 tys. dolarw (2009). 16 Spalone kosmyki Jacksona id na aukcj (2009).
14
282
popkult (Ostaszewska 2009:58-62). Tym, co wyrnia popkult, jest przede wszystkim narcyzm publicznoci: idol ma sprawi, e fan odnajdzie sens wasnego ycia i znajdzie odpowiedzi na egzystencjalne pytania: kim jestem? i jak y?. Po drugie natomiast, w relacj idol publiczno wpisuje si mimetyczna potrzeba rozpoznania si podziwiajcego w podziwianym, czyli implicite stopienia si w symboliczn jedno.17 Wan cech kultury narcyzmu jest apoteoza modego, atrakcyjnego wygldu. Idoli wspczesnych bogw utosamia si gwnie z atrybutami modoci i zewntrznego pikna, a wic ipso facto cechami podatnymi na upyw czasu. Istniej oni explicite jako pikni ludzie, czy wrcz pikne ciaa, s zatem realizacj zbiorowego fantazmatu o wiecznej modoci i piknie. Potwierdzeniem tej tezy s organizowane co roku na amach prasy oraz na stronach internetowych konkursy na najpikniejszych, najbardziej przystojnych, czy najlepiej ubranych ludzi na wiecie.18 Kult modoci, fascynacja wygldem wynika przede wszystkim z troski o fizyczn atrakcyjno, ktra ma uprawomocni poczucie wasnej wartoci. Warto czowieka ocenia si po zainteresowaniu, wrcz podaniu, jakie wzbudza wrd innych. Dlatego tak obsesyjnie prbuje si trwa w iluzji modoci. Suy temu ma m.in. przeduanie wieku produkcyjnego, podanie za mod, korzystanie z coraz bogatszej oferty chirurgii plastycznej, a wreszcie - popkult. Zygmunt Bauman pisze, e celem wspczesnego czowieka jest zdobycie wycznego panowania nad wasnym ciaem, a wic porednio przeycie nieprzeywalnej miertelnoci (1998:47). W kulturze narcyzmu ciao funkcjonuje jako przedmiot kultu. Homo narcissus wyraa siebie poprzez swj wygld, a zatem poprzez ciao; szczeglnym obiektem uwagi i troski jest twarz.19 Caa prawda o twarzy zdaje si kry w jej nagoci. Poniewa twarz jest odsonita, w taki te sposb mwi. Co jednak w przypadku, gdy jest zasonita lub gdy przypomina mask? Wwczas twarz, a poprzez ni rwnie cay czowiek, staje si nieczytelny. Jego tosamo staje si zagadkowa. A to, czego nie wida, stwarza niejednoznaczno, budzi
17
Fan twierdzi, e rozumie idola jak nikt inny; e pomidzy nimi istnieje jaka niewidzialna, lecz silna wi emocjonalna (Ostaszewska 2009:162-165). Po mierci Jacksona cz fanw popenia samobjstwa. Zob. Samobjstwa fanw Jacksona (2009). 18 W Polsce tego typu plebiscyt (Najpikniejsi) organizuje m.in. dwutygodnik Viva!. 19 Zob. m.in.: Nowa twarz, lepsze ycie? (2009).
283
Aneta Ostaszewska
rne podejrzenia. S to gwnie podejrzenia o intencj ukrycia czego przed spojrzeniem publicznoci, ktra chce widzie i wiedzie wszystko o obiekcie zainteresowania. Proces Michaela Jacksona, jak rwnie negatywne opinie na jego temat (Ostaszewska 2009:146-152) mona interpretowa jako spoeczn kar za niejawno, nieprzezroczysto idola, a zwaszcza, jego twarzy. Zasaniajc bowiem twarz, odmawia si innym prawa do jej obserwacji, czytania oraz oceny. Jednoczenie jednak w ten sposb moc tajemnicy wzrasta, podobnie jak i zainteresowanie tym, co niejawne, co skrywa twarz. Kara, jaka spotkaa Jacksona, bya ponadto kar za nieudan prb urzeczywistnienia postulatu autokreacji. Pomimo stara Jacksonowi nie udao si zatrze ladw niedoskonaoci wasnego ciaa.
MIER W KULTURZE NARCYZMU
Dzisiaj, wydaje si, e to nie ycie Jacksona (w tym proces sdowy), ale jego mier stanowi esencj kultury narcyzmu. mier krla popu bya momentem przeomowym, wrcz koszmarem, oto bowiem kto, kto wydawa si do tej pory niezniszczalny i na wiele sposobw (i dla wielu osb) rwnie nierealny zmar. Jackson odszed w sposb bardzo ludzki jego serce zwyczajnie nie wytrzymao, jego organizm okaza si zniszczalny, podatny na mier. Znamienne, e ju w dniu mierci Jacksona, w mediach pojawiy si pytania dotyczce wygldu jego ciaa i twarzy po mierci.20 Prowadzi to do wniosku, e ciao Jacksona to sui genesis ciao zbiorowe, publiczne. Jego mier za to mier ciaa narcystycznego, ktre cho poddawane rnym zabiegom autokreacji, zwyczajnie zaniemogo, ujawniajc sw niemoc per se. Pokazuje to, e bez wzgldu na czynione starania, nie sposb cakowicie zapobiec procesom degeneracji organizmu, a w konsekwencji unikn mierci (ciaa). Jednak postawienie tezy, e w kulturze narcyzmu nie mona przey wasnej miertelnoci, jest mimo wszystko ryzykowne. Dowodzi tego zbiorowe poegnanie krla popu, ktre odbyo si 7 lipca 2009 roku w Staples Center w Los Angeles i byo
Magazyn Ok.! na okadce pisma zamieci zdjcie nieyjcego Jacksona (dokadnie jego twarzy): OK Magazine puts Michael Jacksons dead body on the cover (2009).
20
284
transmitowane, zarwno przez stacje telewizyjne, jak rwnie Internet. Publiczny pogrzeb Jacksona ukaza i uprawomocni jego wizerunek nie jako czowieka, lecz jako idola par excellence, czyli kogo, kto yje wiecznie.21 Oznacza to, e w kulturze narcyzmu waniejszy od czowieka, jest jego wizerunek. Cho ciao umiera, to wizerunek jest niemiertelny. ycie w kulturze narcyzmu to zatem ycie dla wizerunku, ktry powinien przetrwa w wyobrani spoecznej. Przykad Jacksona jako bohatera wspczesnej kultury pokazuje, e mier idola zamiast doprowadzi do obnaenia fantazmatu o niemiertelnoci, przyczynia si do jego rozkwitu, z Jacksona za czyni idola na zawsze.
Bauman Z. (2006), Pynna nowoczesno, Wydawnictwo Literackie, Krakw 2006 Bauman Z. (1998), mier i niemiertelno. O wieloci strategii ycia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998 Czarnowski S. (1989), Kult bohaterw i jego spoeczne podoe. wity Patryk. Bohater narodowy Irlandii [w:] M. Legid-Gauszka, Czarnowski, Warszawa 1989, 145-164 Ellis H. (1960), The Psychology of Sex. A Manual for Students, A Mentor Book, New York 1960 Filipowicz S. (1998), Twarz i maska, Spoeczny Instytut Wydawniczy Znak, Krakw 1998 Freud Z. (1991), Wprowadzenie do narcyzmu [w:] Pospiszyl K., Zygmunt Freud. Czowiek i dzieo, Wydawnictwo Zakadu Narodowego im. Ossoliskich, Wrocaw 1991, 273294 (19141) Fromm E. (2000), Serce czowieka. Jego niezwyka zdolno do dobra i za, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000 Giddens A. (2002), Nowoczesno i tosamo. Ja i spoeczestwo w epoce pniej nowoczesnoci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002 Jacyno M. (2007), Kultura indywidualizmu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007 Kernberg O. (1985), Bordeline Conditions and Pathological Narcissism, Aronson, New York 1985
21
Tez t rozwijam szerzej w ksice: Post Scriptum. Po mierci Michaela Jacksona (w druku).
285
Aneta Ostaszewska
Kohut H. (1971), The Analysis of the Self, International Universities Press, New York 1971 Lasch C. (1991), The Culture of Narcissism American Life in an Age of Diminishing Expectations, W. W. Norton & Company, New York 1991 Lasch C. (1997), Bunt elit, Platan, Krakw 1997 Michael Jackson: critics review his legacy (2009), http://www.telegraph.co.uk/culture/music/michael-jackson/5654966/Michael-Jackson-criticsreview-his-legacy.html, stan na 10.02.2010 Michael Jackson Memorial Service @ Staples Center (Live CNN PART 1) (2010), http://www.youtube.com/watch?v=EV9Wsq7n5uE&feature=PlayList&p=6267EF40F5698A 19&playnext=1&playnext_from=PL&index=19, stan na 10.02.2010 Nos Michaela Jacksona wkrtce odpadnie (2009), http://www.dziennik.pl/zycienaluzie/article318802/Nos_Michaela_Jacksona_wkrotce_odpad nie.html, stan na 10.02.2010 Nowa twarz, lepsze ycie? (2009), 08.06.2009, http://kobieta.gazeta.pl/poradnikdomowy/1,63125,6655256,Nowa_twarz__lepsze_zycie_.html, stan na 10.02.2010 OK Magazine puts Michael Jacksons dead body on the cover, (2009), 01.07.2009, http://www.inquisitr.com/27969/ok-magazine-michael-jackson-cover/, stan na 11.02.2010 Rkawiczka Jacksona za 50 tys. dolarw (2009), http://www.tvn24.pl/0,10503,1618103,,,rekawiczka-jacksona-za-50-tysdolarow,raport_wiadomosc.html, stan na 12.02.2010 06.09.2009,
Rieff P. (1987), The Triumph of the Therapeutic. Uses of Faith After Freud, University of Chicago Press, Chicago 1987 Samobjstwa fanw Jacksona (2009), 30.06.2009, http://muzyka.interia.pl/pop/news/samobojstwa-fanow-jacksona,1331095, stan na 10.02.2010 Sennett R. (2009), Upadek czowieka publicznego, Warszawa 2009 Spalone kosmyki Jacksona id na aukcj (2009), 14.10.2009, http://www.dziennik.pl/kultura/muzyka/michael_jackson/article457354/Spalone_kosmyki_Ja cksona_ida_na_aukcje.html, stan na 10.02.2010 Taylor C. (2002), Etyka autentycznoci, Wydawnictwo Znak, Krakw 2002 Tosty z podobizn Jacksona (2005), 22.06.2005, http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,60935,2780330.html, stan na 10.02.2010
286
Jacek Sieradzan BONO I MADONNA MIDZY CHARYZM A NARCYZMEM Niniejszy artyku stanowi prb porwnania postaci dwch czoowych postaci poprockowej sceny muzycznej przeomu XX i XXI wieku wokalisty U2 Bono i Madonny.1 Jest on trzeci prb zmierzenia si przez autora z postaciami Bono i Madonny. Stanowi te kontynuacj bada nad zjawiskiem charyzmy w kulturze wspczesnej (Sieradzan 2009; Sieradzan 2010). Funkcjonujcy w polskich mediach stereotyp Madonny jako skandalistki profanujcej witoci religijne i Bono jako przedstawiciela tak zwanego rocka chrzecijaskiego, jest duym uproszczeniem. Upowszechniaj go religijni ortodoksi, bez wzgldu na to, czy yj w USA, Polsce czy Rosji i czy s protestantami, katolikami czy prawosawnymi.2 Niniejszy artyku ma m.in. na celu pokazanie uomnoci tego typu prezentacji. Chcc si przekona o uproszczeniach stereotypw, wystarczy przyjrze si naukowym publikacjom na temat obojga artystw, opartych o krytyczne badanie rde, a take ich biografiom i wywiadom z nimi. W pierwszej czci, ktra ma charakter historyczny, autor zestawi biografie Bono i Madonny, akcentujc podobiestwa i rnice. W drugiej wyszczeglni cechy narcyzmu i bdzie szuka ich potwierdzenia w biografiach obojga artystw.
1 rda czciej cytowanych tekstw znajduj si w sowniku skrtw na kocu artykuu. Pozostae s w bibliografii. 2 Wicej na ten temat zob. Sieradzan 2010. Przykadowo protodiakon rosyjskiej Cerkwi, Andrzej Kurajew, nazwa j w telewizji rosyjskiej pidziesicioletni kurw (cyt. w: Drani, wic jestem 2009:55).
287
Jacek Sieradzan
1. PODSTAWOWE FAKTY Z YCIA MADONNY I BONO 1a. Podobiestwa Oboje s niemal rwienikami: Madonna jest dwa lata starsza od Bono. Oboje dobrze uczyli si w szkole. Bono by nawet najlepszym uczniem w klasie (TM 25, 40; BB 29). Madonna uczya si pilnie i zdobywaa wysokie oceny, ale nie w celu zdobycia wiedzy, lecz zwrcenia na siebie uwagi. Studiowaa przez ptora roku. Zrezygnowaa ze studiw nie dlatego, e nie dawaa sobie rady, gdy ma wysoki iloraz inteligencji (powyej 140),3 tylko dlatego, e przestay j one interesowa (TM 25, 40; AM 31). Bono studiowa tylko przez dwa tygodnie, po czym wylano go z uniwersytetu za nieznajomo ojczystego jzyka irlandzkiego (BB 30). U obojga pilno w nauce nie czya si z przestrzeganiem zasad etyki. Oboje w modoci dokonywali drobnych kradziey w sklepach spoywczych: Bono po to, aby zdoby jedzenie (domowe kanapki rozdawa kolegom). Madonna krada jedzenie i kosmetyki, chcc zaimponowa koleance ze studiw (BB 25; TM 40). Oboje wczenie stracili matk. Matka Madonny zmara, gdy miaa ona pi lat. Przez pewien czas po jej mierci cierpiaa na agorafobi, a od szstego do smego roku ycia czsto wymiotowaa poza domem. Pustka, jak uczynia swoim odejciem sprawia, e Madonna zmienia si i poczua wielk determinacj. Zacza tskni za czym nieokrelonym (EM 4; TM 24). Jako 11-latka buntowaa si przeciw rodzinie i Kocioowi. Do kocioa chodzia w paszczu zaoonym na goe ciao (AM 27). Majc 14 lat palia papierosy, ubieraa obcise dinsy, wyskubywaa brwi i bya na bieco z mod (s. 30). Bono straci matk w wieku 14 lat. Zmara w kilka dni po mierci swego ojca, dziadka Bono. Pod wpywem szoku spowodowanego jej mierci z pocztku straci apetyt, potem opucia go pewno siebie. Przez dwa lata buntowa si przeciw wiatu. Ubiera krzykliwe kurtki, a na gowie nosi czerwonego irokeza. Krad w sklepach, zaniedba obowizki domowe, godzinami oglda telewizj, a nawet rzuca noem w starszego brata (WB 37-38; BB 24-29, 61). Gwoli ci3
Tylko 2% ludzi ma tak wysoki IQ.
288
Bono i Madonna midzy charyzm i narcyzmem
soci naley wspomnie, e Bono buntowa si jeszcze przed mierci matki. W wieku 12 lat za obrzucanie psim ajnem nauczyciela hiszpaskiego zosta usunity ze szkoy w. Patryka (Fry b.d.). Rnice midzy nimi s tutaj wyrane: o ile Madonna staa si obiektem przemocy, zarwno symbolicznej jak i fizycznej ze strony zakonnic, to Bono sam stosowa przemoc: wobec kolegw, i wobec nauczyciela. W wiele lat pniej w wywiadzie Bono nazwa to mechanizmem obronnym (Wenner 2005:1). Oboje s naturalnymi talentami i muzycznymi samoukami. adne z nich nie chodzio do szkoy muzycznej, ani nie uczyo si piewu. Madonna jako nastolatka przez krtki czas (z woli ojca) uczya si gry na fortepianie. Gra na gitarze zacza si uczy dopiero w wieku 21 lat, gdy zostaa czonkini zespou rockowego. Mimo to i tak jego osobowo zdominowaa innych muzykw w zespole (TM 52). W szkole redniej graa w przedstawieniach. Przez pi lat (od 14 do 19 roku ycia) intensywnie uczya si taczy, wiczc do piciu godzin dziennie. Bya zazdrosna o sukcesy innych i wpadaa we wcieko, jeli inni tancerze wzbudzali wiksze zainteresowanie od niej, albo okazywali si lepsi. W 1978 roku zostaa przyjta do Pearl Lang Dance Company (EM 2; TM 39). Tam doceniono oryginalny styl jej taca i to, e taczya z dzikim rozpasaniem. Liderka zespou nazwaa j wyjtkow tancerk (TM 45). Madonna ma take naturalny talent aktorski. Wzia tylko jedn lekcj gry aktorskiej. Jej nauczycielka Mira Rostova wyrzucia j z zaj, gdy, jak powiedziaa jest zbyt wulgarna i nigdy nie bdzie aktork (EM 3). Jednak film Desperacko szukajc Susan, w ktrym gwiazd miaa by nie ona, lecz Rosanna Arquette, uznano za jeden z piciu najlepszych filmw roku 1985, gwnie dziki jej roli, w ktrej graa sam siebie (TM 83). W zwizku z rolami Madonny w filmach Ilene Rosenzweig zauwaya u niej, e ona nigdy nie gra odgrywanych postaci, tylko sam siebie.4 Cech t mona uzna za przejaw silnej tendencji do autokreacji, albo za cech narcyzmu.
4 I. Rosenzweig, I Hate Madonna Handbook, St. Martins Press, New York 1994, cyt. w: Guilbert 2002:33.
289
Jacek Sieradzan
Oboje zrobili byskawiczne kariery. Ich pierwsze utwory wyszy na pytach w drugim roku ich grania w zespoach, ktre wsptworzyli (EM 58, 69-70; TM 59, 74). Ogromny wpyw na muzyczny rozwj obojga wywara muzyka czarnych. Idolami Madonny byli Diana Ross, The Supremes, Ronnie Spector i Stevie Wonder. Bono sucha Ouma Kalthouna, Youssou nDoura, Anglique Kidjo i Salifa Keity. Co wicej, oboje auj, e nie urodzili si czarni. W pocztkach kariery Madonny, niektrzy fani uwaali, e jest czarna, gdy manier piewania przypominaa czarne wokalistki rhythmandbluesowe (TM 28-29; BB 231). Nie przeszkodzio to jednak w jednym z wywiadw powiedzie, e wielu czarnych w USA to ludzie o wyjtkowo ciasnych umysach, homofoniczni i seksistowscy (Guilbert 2002:156). Oboje cierpieli bied w pocztkach kariery, wiksz jednak Madonna. Na pocztku samodzielnego ycia w Nowym Jorku Madonna pracowaa w barach szybkiej obsugi, jako szatniarka w rosyjskiej restauracji, a nawet ebraa o pienidze u znajomych. ywia si tym, co dostaa w restauracji. Godna, wybieraa jedzenie ze mietnikw. Za siedem dolarw na godzin pozowaa nago malarzom w szkole sztuk piknych. W mieszkaniu, ktre wynajmowaa, po pododze biegay karaluchy (TM 9, 44-49). Biedy, cho nie tak dotkliwej jak Madonna, zazna te Bono. Czonkowie U2, oszukani przez menedera, chcc zakoczy pierwsz tras koncertow, musieli poyczy pienidze od rodziny (BB 32). Zarwno Madonna jak i U2 maj cakowit kontrol nad procesem twrczym i produkcj swojej muzyki. Oboje pisz wikszo piewanych przez siebie tekstw (CU 155; TM 78). U2 to pierwszy zesp rockowy, ktry ju od pocztku dziaalnoci jest wacicielem praw autorskich na wszystkie swoje utwory, kontroluje take wpywy ze sprzeday pyt i biletw na koncerty (Tomlinson, OBrien 2007:73). Madonna i Bono to kapitalici umiejcy dba o swoje interesy. W samej muzyce ani Bono, ani Madonna nie dokonali adnej rewolucji. Muzyka U2 naley do gwnego nurtu rocka, tak jak muzyka Madonny do gwnego nurtu popu. O ile jednak Madonna to krlowa muzyki pop i bogini popkul-
290
tury, a Andrew OHagan stwierdzi nawet, e ona jest dominujc kultur,5 to U2 nikt nie nazywa krlami ani, tym bardziej, bstwami rocka. Zespow klasy U2, grajcych rocka, jest wiele. Ani Bono, ani aden z muzykw U2 nie dorwnuj klas muzykom legendarnych zespow Led Zeppelin czy Metallica. U2 graj nadzwyczaj solidnego rocka, nadajc mu wasne, indywidualne pitno, nie stworzyli jednak nowego gatunku. Oboje s heteroseksualni. Madonna przyznaa, e miaa dowiadczenia lesbijskie, nigdy jednak nie deklarowaa, e jest biseksualistk (EM 22). Dla Madonny seks jest jednym wicej elementem publicznego wizerunku. Jej publiczne wystpy, wypowiedzi w mediach i ksika Seks sprawiy, e uznaje si j za jedn z kreatorek i aktywnych uczestniczek rewolucji seksualnej. W jednym z wywiadw powiedziaa, e jest obojtne, czy ludzie poczuj si lepiej, mylc o niej jako kim, kto uprawia seks z kobietami, czy poczuj si bezpiecznej mylc o niej jako o kim kto tego nie robi (Lentz 1993:153). Jeli chodzi o Bono, nic nie wiadomo, aby mia dowiadczenia homoseksualne. Bono i Madonn cz te tendencje do androginii i transwestytyzmu. Bono zwierzy si z fascynacji transwestyckimi tendencjami glam rocka i Lou Reeda. Majc 13-14 lat ubiera sukienki. Podczas niektrych wystpw w latach 90. czonkowie U2 przebierali si za kobiety (BB 179, 261-262; CU 187). Nawizujc do tego, co zapocztkoway gwiazdy rocka w latach 60., Madonna zamazuje granice midzy pciami. E. Ann Kaplan (1998:252) uwaa, e ze wszystkich gwiazd rocka Madonna posuna si w tym najdalej. Take zdaniem Randyego J. Taraborelliego Madonna nieustannie zaciera lady midzy pciami (TM, podpis obok zdjcia na wkadce pomidzy s. 224 i 225). O ile Mick Jagger ubierajc si jak kobieta, Lou Reed, David Bowie i David Sylvian malujc szmink usta, a Robert Plant i Joe Cocker podczas piewania na scenie czasami wykonuj kobiece gesty, to Madonna ukazywaa si jako mczyzna. Ju w jednym z pierwszych publicznych wystpw w Nowym Jorku, ktrego tematem przewodnim bya androginia, pojawia si z krtkimi wosami i w mskiej piamie. Na pocztku lat 90. ubieraa si jak mczyzna i pozowaa do zdjcia z cygarem w ustach. We wrzeniu 1993 roku podczas paryskiego tourne Girlie Show
5
A. OHagan, Blonde Ambitions and the American Way, F. Lloyd (red.), Deconstructing Madonna, BT Batsford Ltd, London 1993, cyt. w: Guilbert 2002:42.
291
Jacek Sieradzan
upodobnia si do hinduskiego bstwa iwy (jedn z form iwy jest androginiczny Ardhanariwara, Pan Ktrego Poowa Ciaa jest Kobiet) (EM 8). Jedn z fantazji Madonny byo przebieranie mczyzn w damskie stroje. Swojego chopaka Tonyego Warda przebraa za kobiet i wysza z nim na miasto jak z now dziewczyn. Prbowaa te (bezskutecznie) skoni Michaela Jacksona, aby wystpi w teledysku z ni przebrany za kobiet (AM 233-234; TM 239). Ani Bono, ani Madonna nie s namitnymi konsumentami alkoholu i uywek. Bono powiedzia, e narkotyki to gupota, naduywanie alkoholu to gupota, palenie to gupota (BB 153). Z drugiej strony stwierdzi: pal cygara, pij wino (s. 55). Colin McGregor, byy chopak Madonny z czasw szkoy redniej, powiedzia, e wtedy jej gwn atrakcj () byo picie (AM 38). Jednak zdaniem Christophera Andersena w Nowym Jorku i pniej Madonna pozostawaa abstynentk (s. 68). Matthew Rettenmund wymienia tylko dwa wyjtki od tej reguy (EM 6). Papierosy palia ju jako nastolatka i naogu nie rzucia w dorosym wieku (EM 168; AM 30). Czasami palia marihuan i braa LSD, ale kokain po sprbowaniu, nazwaa gwnem i nigdy do niej nie wrcia. Czciej zaywaa Ecstasy nazywane Kwasem w. Jzefa dla dzieci (EM 54; AM 68; Madonna Interview, Rolling Stone, June 13 1991, W). Oboje znani s z niewyparzonego jzyka i znajduj zadowolenie z przeklinania w miejscach publicznych. Podczas transmitowanej na ywo przez telewizj wrczenia Zotych Globw, Bono nazwa otrzyman nagrod really really fucking brillant, za co zosta skrytykowany przez Telewizyjn Rad Rodzicw (Parents Television Council) (Bono b.d.). Sowo fuck wypowiedzia te podczas ceremonii wrczania nagrd Grammy. Sowo to Madonna w programie Davida Lettermana w 1994 roku powiedziaa a 13 razy. Podczas pobytu w Jerozolimie wykrzykiwaa przeklestwa po hebrajsku i arabsku w kierunku fotografw, ktrzy j osaczyli (EM 163-164, 75). Co do tego, e oboje s postaciami charyzmatycznymi, nie maj wtpliwoci rozliczni komentatorzy ich twrczoci.6 O charyzmie Madonny moe te wiadczy fakt, e rzeczy, ktrych dotkna bd pocaowaa, ktre uywaa, nosia, lub podpisaa, s wysoce cenione przez kolekcjonerw (EM 10). Podobnie od
6
WB 272; SW 53, 125; Madonna 1996; Cuellar 2009:30; EM 31, 63, 127, 156-157; TM 33, 49; AM 15, 40; CU 179.
292
staroytnoci traktowano rzeczy, ktre weszy w kontakt z charyzmatykami typu religijnego, np. pniejszymi witymi chrzecijaskimi. Oboje maj bardzo krytyczny stosunek do religii, zwaszcza do rzymskiego katolicyzmu. Oboje katolickie wychowanie uznaj za przeklestwo (Sieradzan 2009). Madonna (1991) powiedziaa: Zawsze wiedziaam, e katolicyzm jest religi dogbnie seksistowsk, nastawion na stumienie, grzech i karanie. Odkochaam si od katolicyzmu. W 1998 roku pytana o to, czy wci uwaa si za katoliczk, nie odpowiedziaa wprost. Stwierdzia tylko, e katolicyzm nie przystaje do wspczesnoci, gdy jest religi mao ywotn i mao plastyczn. Przyznaa jednak, e odrzucenie katolickiego przesania nie oznacza odrzucenia magii i misterium katolickich mszy (Madonna 1998b). W dwa lata pniej powiedziaa, e chodzi do kociow katolickich, anglikaskich i do synagog, ale interesuje si te innymi religiami (Madonna 2000). Dla Madonny (1994) katolicyzm jest cile zwizany z erotyk o charakterze sado-maso: Jest bardzo zmysowy i mwi o tym wszystkim, czego nie powinno si robi. Wszystko jest zakazane. I wszystko jest w nim cikie: konfesjona, cikie zielone draperie, witrae, rytuay, klczenie. W tym wszystko jest bardzo duo erotyki. A poza tym katolicyzm jest bardzo sadomasochistyczny. Z kolei Bono stwierdzi: Czsto zastanawiam si, czy religia nie jest wrogiem Boga. Kiedy Duch opuci budynek, to mamy do czynienia z czym, co przypomina religi (DeCurtis 2001:4). Bono ostro protestuje, gdy U2 nazywa si chrzecijaskim zespoem rockowym: Pier. (f--ked up) nasz kt chrzecijaskiego rynku. () Uwielbiam hymny i muzyk gospel, ale idea zmiany muzyki w narzdzie ewangelizacji to nie dostrzeganie istoty rzeczy (tame). By moe sabncej popularnoci instytucjonalnego chrystianizmu naley przypisa fakt, e od 2005 roku sowa piosenek U2 s wykorzystywane podczas liturgii w niektrych kocioach episkopalnych w USA. Odwoujc si do eucharystii, niektrzy nazywaj to U2charist (Stern 2006). Oboje znani si ze swej dziaalnoci spoecznej. W przypadku Bono gwnie na rzecz spoecznoci afrykaskich. Jeszcze w 1985 roku pracowa incognito w sierocicu w Etiopii (BB 273; CU 123; Fry b.d.). Dla Bono jest to realizacja ewangelicznego zalecenia mioci bliniego. W wywiadzie dla konserwatywnego portalu Right Wing News Bono wyzna, e do regularnej pracy na rzecz ubogich skonia go nie tylko wizja Boga, ale take sowa jednej z dwch prosty293
Jacek Sieradzan
tutek, ktr po koncercie zabra z Edgem do pokoju hotelowego. Po wypiciu trzech butelek whisky mia mu si objawi Bg i nakaza walk z bied w Afryce (Hawkins b.d.). Z powodu jego dziaalnoci Visnja Cogan nazwaa go nawet wieckim witym, cho idea witoci wydaje si Bono mieszna (CU 136, 140). Angaowa si w kampanie uwiadamiajce zagroenie zwizane z AIDS, malari i grulic, gwnie dlatego, i uzna za niesprawiedliwe, e na Zachodzie ycie biaego czowieka jest wicej warte od ycia czarnego Afrykanina (BB 91; SW 186). Z jego inicjatywy umorzono 100 miliardw dolarw dugu dla Afryki, 1/3 oglnej sumy zaduenia (BB 99-100, 157). Madonna ju w szkole redniej braa udzia w programie pomocy dla dzieci. W 1985 wraz z wczesnym mem Seanem Pennem w szpitalu dla nieuleczalnie chorych dzieci odgrywali w. Mikoaja i nieynk. Madonna braa udzia w walce o ocalenie lasw brazylijskich. Podobnie jak Bono, podarowaa wiele przedmiotw na aukcje charytatywne.7 Jest jedn z pierwszych i najbardziej aktywnych animatorek ruchu na rzecz chorych na AIDS. W latach 1986-1995 przekazaa na rzecz fundacji walczcych z AIDS co najmniej pi milionw dolarw. W 1991 roku otrzymaa nagrody od organizacji zajmujcej si uwiadamianiem zagroenia ze strony AIDS, oraz od organizacji gejw i lesbijek. Wsppracuje z Raising Malawi, organizacj charytatywn pomagajc sierotom w Malawi. Tylko podczas jednego pobytu w Brazylii w 2009 roku udao si jej zebra 11 milionw dolarw na rzecz tej fundacji (EM 3-5, 14; Robertson 1999:282; OB 342; Wrblewski 2008:99; Raising Malawi 2009). Oboje angauj si w polityk. Od czasu Live Aid w 1985 roku czonkowie U2 wczyli si w walk przeciw apartheidowi. Od 1987 roku na swoich pytach zamieszczaj adresy kontaktowe Amnesty International, od 1991 roku take adresy Greenpeace, a ponadto nazwiska winiw politycznych. W 1992 roku wesp z kilkoma aktywistami Greenpeace muzycy U2 protestowali przeciw instalacjom jdrowym znajdujcym si na pnocy Wielkiej Brytanii. Sprzeciwiali si take planom zanieczyszczania rodowiska przez fabryk przetwarzania odpadw radioaktywnych, ktra miaa powsta 130 kilometrw od ich ro7
UNICEF-owi podarowaa na aukcj ko, na ktrym onanizowaa si podczas tourne Ambicja Blondynki. Z tego powodu podczas wystpu w Toronto wadze zastanawiay si, czy nie wystpi przeciw niej na drog sdow za obraz moralnoci (EM 113). Tour ten okaza si jej najwikszym sukcesem artystycznym.
294
dzinnego Dublina. W 1993 roku podczas koncertu w Niemczech na znak protestu Bono podar flag Irlandii. Koncert U2 w Sarajewie, na koniec ktrego zapiewa Miss Sarajewo, na krtko zjednoczy ca Boni. Za sw dziaalno Bono zosta w 2003 roku odznaczony Legi Honorow. By trzykrotnie (w 2003, 2005 i 2006) nominowany do pokojowej Nagrody Nobla. Tygodnik Time uzna go w 2005 roku (wesp z maestwem Gatesw) za posta roku. W 2007 roku od krlowej Elbiety otrzyma tytu szlachecki i order imperium brytyjskiego. W 2008 roku wrczono mu doroczn nagrod Czowieka Pokoju, przyznawan przez komitet, w skad ktrego wchodzi wielu laureatw pokojowej Nagrody Nobla. Nie wszyscy akceptuj to, w jaki sposb Bono pomaga Afryce. Jobs Selasie, przywdca African Aid Action, uwaa, e rozdawnictwo pienidzy wzmaga korupcj i uzalenienie Afryki od Zachodu (w niektrych krajach afrykaskich zachodnia pomoc stanowi ju 70% budetu). Ani Bono, ani zachodni decydenci nie wsppracuj z rdzennymi, afrykaskimi organizacjami, lepiej znajcymi problemy czarnych spoecznoci (WB 177-179, 206; CU 124-130; BB 115; Bono and Bob 2007; Bono b.d.). Jeszcze bardziej krytyczna w ocenie zachodniej pomocy dla Afryki jest Dambisa Moyo (2009), wyksztacona na Harwardzie i Oksfordzie zambijska ekonomistka, ktra kwestionuje sens budowy kapitalizmu w Afryce. Jej zdaniem Afrykanom powinno si dawa prac, a nie pienidze, ktre rozkradaj rzdzcy. Niektrzy Afrykanie postrzegaj Bono jako inny rodzaj biaego misjonarza, ktry przyjeda z gotow koncepcj i prbuje do niej przekona tubylcw. Konferuje z prezydentami, szefami bankw i organizacji, ktrzy podobnie jak on s ludmi bardzo bogatymi i w zwizku z tym nie rozumie, jakie problemy Afryki s najwaniejsze i jak je rozwiza. Madonna 11 wrzenia 2001 roku odwoaa koncert w Los Angeles i zadbaa o to, aby cay dochd z przeoonego wystpu przekazano rodzinom ofiar. Nie daa si ponie nienawici wobec muzumanw i daniom natychmiastowego odwetu. 15 wrzenia 2001 roku wezwaa prezydenta Busha do wstrzemiliwoci. Ubrana w sukni zrobion z amerykaskiej flagi, powiedziaa: Jeli chcecie zmieni wiat, zmiecie samych siebie (OB 273).
295
Jacek Sieradzan
1b. Rnice Pierwsza zasadnicza rnica midzy nimi dotyczy maestwa. Bono jest onaty z t sam kobiet od ponad wier wieku. Madonna bya zamna kilka razy (BB 130; TM 299). Madonna cile przestrzega rygorystycznego harmonogramu dnia. Od lat jest wegetariank. Biega 10 mil dziennie, bez wzgldu na pogod. Ponadto godzin dziennie wiczy (TM 39, 111, 155; CL 2; EM 181). Bono nie narzuci sobie podobnego reimu. Madonna ma opini zej dziewczyny. Jak wier wieku wczeniej wikszo Brytyjczykw bya przeciwna, aby ich crka umwia si na randk z Rolling Stonesem, tak ankieta Entertainment Weekly przeprowadzona w 1991 pokazaa, e 64% rodzicw nie yczya sobie, aby ich dzieci chodziy na koncerty Madonny. Take w rodowisku artystycznym, gwnie filmowym, jest uwaana za czarn owc. Dlatego cho w latach 1985-1993 bya a 17 razy nominowana do nagrd Oscara, Grammy, Emmy i MTV dostaa tylko jedn statuetk MTV (1986). Producenci dwch jej pyt dostali nagrody Emmy, ale jej samej za wykonanie piosenek tej nagrody nie przyznano. Do 2009 roku Bono wraz z U2 dosta 22 razy nagrod Grammy, Madonna tylko 13 razy (EM 77, 13-14; Bono b.d.; Madonna b.d. 2). Take stosunek Madonny do seksu jest znaczenie bardziej nowoczesny i ekscentryczny, ni stosunek Bono. U Taraborellego czytamy: Madonna twierdzi, e pierwsze kontakty seksualne miaa ju z wieku omiu lat, ale nie by to stosunek (TM 34). Miaa te powiedzie, e w wieku 11 lat, przyjacika wypieprzya j palcem (AM 28). Majc 11 lat zmusia do pocaunku chopca, jako 12-latka caowaa si ju regularnie, a pierwszy stosunek odbya w wielu 15 lat (EM 68, 97; AM 26, 28, 36-37; TM 34). W wiele lat po tym fakcie Madonna powiedziaa: Kiedy byo ju po wszystkim, nadal czuam si dziewic. Nie utraciam dziewictwa, dopki nie miaam wiadomoci tego, co robiam (TM 34). Wrd rwienikw miaa opini dziwki (TM 33; CL 44). Nie jest jasne, czy ta opinia bya suszna, gdy Andersen z jednej strony pisze, e Madonna do koca szkoy redniej uprawiaa seks tylko z jednym partnerem, a z drugiej strony rozpisuje si o jej podbojach miosnych, stwierdza np., e w wieku 16 lat uwioda swego gejowskiego nauczyciela taca (AM 37). O mao co nie pada te
296
ofiar przemocy seksualnej. W wieku 20 lat w Nowym Jorku zostaa zmuszona przez napastnika, ktry grozi jej noem, do seksu oralnego. Udao si jej jednak uciec (OB 40). Na dominujc pozycj Madonny w zwizku, wcznie z seksem, wielu mczyzn nie chciao si zgodzi. Zarwno zakochana w niej lesbijka Camille Barbone, jak i jej mscy kochankowie Mark Kamins, Dan Gilroy i S. Bewman zgodnie mwili, e w ku zachowuje si jak mczyzna: przejmuje inicjatyw, jest agresywna, nieokieznana i ekshibicjonistyczna (lubia si kocha przy otwartych oknach i odsunitych zasonach) (AM 69, 97; TM 51, 71). W pocztkach swojego ycia w Nowym Jorku seks traktowaa jako zabaw i zupenie nie przejmowaa si uczuciami swoich kochankw. Wrd nich byli nie tylko heterycy, ale take geje i lesbijki (EM 109; AM 86, 91, 98, 159, 251). Wedug Barbone seks traktowaa instrumentalnie, by dla niej jedynie rodkiem do osignicia celu, niczym wicej (TM 63). W przeciwiestwie do Madonny, Bono jest w sprawach seksu konserwatyst. Niechtnie rozmawia na tematy seksualne. Twierdzi, e jako nastolatek mia wiele dziewczyn, ale po spotkaniu swojej przyszej ony przestay go one interesowa. Korzystanie z seksualnych usug groupie uzna za odraajce (WB 4041; BB 131). Tym niemniej w wywiadzie przyzna, e raz w czasie swego maestwa po koncercie skorzysta z usug prostytutki (Hawkins b.d.). Madonna, mimo i jest heteroseksualistk, preferuje gejw i kobiety: Pracuj gwnie z gejami. Dla mnie s peniejszymi istotami ludzkimi ni wikszo normalnych mczyzn, ktrych znam (AM 251). Na pytanie o ulubionych aktorw, wymienia nazwiska omiu aktorek i ani jednego aktora (pomina nawet swego byego ma Seana Penna). Take geje uznaj j za kobiet wyjtkow, eksponujc publicznie wasn, ywioow seksualno. Madonna wielokrotnie wystpowaa w obronie praw mniejszoci, gwnie gejw i lesbijek. W 1991 roku powiedziaa, e chce wykorzysta swoj pozycj do poparcia de wszystkich ludzi przeladowanych z powodu trybu ycia, jaki prowadz (EM 4, 90; AM 36, 154). W yciu obu nie brak zachowa ekscentrycznych, traktowania ycia jako przedstawienia. Madonna z nudw pomalowaa dwa pudle znajomej: jednego na pomaraczowo, a drugiego na rowo; na jednym namalowaa sowo sex a na drugim inne swoje ulubione sowo fuck. Zwariowana nastolatka, ktr graa
297
Jacek Sieradzan
w filmie Rozpaczliwie szukajc Susan, bya ni sam. Zdaniem Barbonne Madonna odtwarzaa w filmie to, co robia w yciu: wygupiaa si, krada w sklepach itp. (AM 67). Colin McGregor, byy chopak Madonny, powiedzia: Podniecaa chopakw, robia wszystko z wyjtkiem pjcia do ka, a nastpnego dnia zachowywaa si jak gdyby nigdy nic () Dla Madonny ycie zawsze byo jednym wielkim przedstawieniem (AM 38). Jej biografka pisze, e czkaa gono w miejscach publicznych, symulowaa masturbacj i pokazywaa wiatu intymne miejsca swojego ciaa (OB 198). W przeciwiestwie do Madonny, Bono traktuje ycie znacznie powaniej. Jednak na scenie czasami zachowuje si w sposb ekstrawagancki. Jeszcze przed powstaniem U2 wraz z Edgem, na scenie w lecie (!) parodiowa wita Boego Narodzenia, zamiast koldy Jingle Bells (Dzwocie, dzwony), piewajc Jingle Balls (Dzwocie, jaja) (BB 70-71, 125). Przebiera si za diaba McPhisto, a podczas jednego z koncertw w Londynie symulowa odbywanie stosunku pciowego z dziewczyn, ktra wskoczya na scen (CU 185, 39). W przeciwiestwie do Bono, w postpowaniu Madonny czsto ujawniaj si zachowania histrioniczne. Od dziecka chciaa zosta gwiazd, byo jej obojtne, w jakiej specjalnoci i jakim kosztem. Jej karier od pocztku naznaczy egoizm. Bezlitonie wykorzystywaa innych do swoich celw. W jednym z wywiadw stwierdzia: Byam ulubienic ojca () Wiedziaam jak go sobie owin wok palca (Cross 2007:5-6). W filmie dokumentalnym W ku z Madonn (1991) mwi: Interesuje mnie manipulowania ludmi (AM 259; por. Guilbert 2002:44). W pierwszym wywiadzie udzielonym telewizji powiedziaa, e chce rzdzi wiatem (TM 288; OB 79). W innym stwierdzia: Bd symbolem zapowiedziaa podobnie jak Marylin Monroe (AM 127). Mimo i Madonn czsto porwnywano do Marylin Monroe, kariery z ca pewnoci nie zrobia kopiujc j. Wiedziaa, e nie dorwnuje jej jako aktorka, a ponadto nie chciaa by drug Marylin. W Marylin wszystko byo sztuczne i wykreowane na uytek masowego odbiorcy. Cho bya wielk aktork, graa sodkie i gupie blondynki (dumb blondes), ktre obecnie nazywa si bimbo girls. Madonna z ca pewnoci nie jest jedn z nich. Brat Madonny uwaa, e jeli kogo udawaa, to raczej ksin Dian, ni Marylin. W Paryu w 1979 roku prbowano z niej zrobi now Edith Piaf, co rwnie jej nie interesowao
298
(EM 119; AM 51; CL 112, 120). Wedug Pameli Robertson (1999:274) sceniczne emploi Madonny nie nawizuje bezporednio do Monroe, ale do dawniejszych gwiazd kina, jeszcze z lat 30. XX wieku. Roseann M. Mandziuk (1993:179) dostrzega jednak, e Madonna czsto przybiera analogiczne pozy, nosi podobne stroje, a nawet stara si przyjmowa te same wyrazy twarzy, co gwiazdy ekranu takie jak Greta Garbo, Jean Harlowe, Marlena Dietrich czy Monroe. Georges Claude Guilbert (2002) podkrela wpyw, jakie wywary gwiazdy ekranu od Josephine Baker do Lizy Minelli (s. 131-147) a, z drugiej strony, dostrzeg w jej zachowaniu na scenie parodi gwiazd filmu od pocztku istnienia kina, a skoczywszy na wspczesnych aktorkach porno (s. 100). Chcc zawsze by sob i mie nieustannie racj, wykcaa si z koleankami i kolegami, rodzin i nauczycielami. Nie bdc w stanie znale argumentw, ktre by j przekonay, powtarzano jej, eby si zamkna. W szkole zakonnice bezskutecznie prboway rnych metod majcych zmusi j do posuszestwa: biy j po gowie linijkami, myy jej usta mydem i zaklejay je tam (AM 25). Wcieka na ojca za to, e prbuje odwie j od decyzji porzucenia studiw, rzucia talerzem z jedzeniem o cian (TM 42). Dorosa Madonna prowokowaa publiczno i robia wszystko, aby zwrci na siebie uwag, a gdy stao si to faktem, miaa o to pretensje. Zainteresowanie mediw swoj osob uznaa za objaw choroby spoeczestwa: To absurdalne i niezdrowe, ile uwagi powica si temu wszystkiemu (TM 235). Taraborelli skomentowa to, piszc:
By moe najlepszym wyjciem z caej tej sytuacji byoby powstrzymanie szalestwa Madonna powinna odmwi udzielania wywiadw, przesta czyta o sobie w gazetach i dzwoni do dziennikarzy, wdajc si z nimi w dyskusje o tym, co o niej napisali. Jednak ona nie moga si powstrzyma (TM 235).
Jedn z wyrniajcych cech jej osobowoci od dziecka by ekshibicjonizm. Robia wszystko, aby zwrci na siebie uwag innych. Raz w tym celu poparzya sobie rk. Chciaa, aby wszystko krcio si wok niej i szo po jej myli. Wszystkim staraa si narzuci swoj wol. wiat uwaaa za swoj wasno (TM 21-23; AM 25). Wedug Taraborelliego:
299
Jacek Sieradzan
Madonna od maego nie lubia, eby ktokolwiek mia nad ni przewag i () nie znosia, kiedy kto mwi jej, co ma robi i jak ma si zachowywa, nawet jeli byli to rodzice. () Ona sama czsto mwi, e od wczesnego dziecistwa bya typem buntownika (TM 22-23).
Chcc skupi na sobie uwag innych, taczya na stole jak Shirley Temple, a pod koniec wystpu pokazywaa wszystkim majtki. Podczas zabawy zwieszaa si gow w d na trzepaku, tak aby chopcy mogli zobaczy jej majtki. W wieku 11 lat wywoaa skandal podczas wystpu w szkolnym przedstawieniu, ubrana w skpy kostium bikini i pomalowana jasnozielon farb (TM 23, 31-32). Potem powiedziaa o tym: Byam praktycznie goa, ale popis talentw stanowi jedyn w roku okazj do pokazania wszystkim, kim naprawd jestem i kim mogabym by. Chciaam zrobi co skandalicznego (AM 24; TM 32). Ju jako nastolatka: Lubia swoje ciao i nie wstydzia si nagoci (TM 34). W Nowym Jorku w pocztkach kariery w 1979 roku: Taczya na stoach i rozbijaa wszystko, co nawino jej si pod nogi. Oblewaa si szampanem (s. 52). W dorosym yciu kochaa si w dzie przy otwartych oknach i z odsunitymi roletami (AM 97). Co najmniej dwukrotnie zrealizowaa swoje fantazje o nagoci w miejscach publicznych: raz prbowaa zatrzyma nago takswk na ulicy w Miami, majc na sobie tylko szpilki a w rku torebk, a przy innej okazji w pizzerii zrzucia futro i nago jada zamwion potraw (TM 34, 52; AM 97; Madonna 1992; Madonna 2006). W jednym z wywiadw przyznaa, e uwaa si za ekshibicjonistk (cyt. w: Guilbert 2002:160). Zdaniem jednego z komentatorw w ten sposb uczynia z ekshibicjonizmu sztuk (por. Madonna 2007). O ile Madonn kojarzy si ze scenicznym ekshibicjonizmem, to uwaa si, i Bono podczas wystpw nawizuje emocjonalny, a nawet fizyczny kontakt z publicznoci. Najbardziej spektakularny popis Bono polega na zeskoczeniu z wysokiej estrady w tum widzw podczas Live Aid w 1985 roku, wybraniu jednej z dziewczt, pocaowaniu jej i odtaczeniu z ni taca. Z kolei podczas jednego z koncertw w Londynie (tour Zooropa) na scen wskoczya dziewczyna, pooya si na Bono i zaczli symulowa stosunek pciowy (CU 185, 39).
300
1c. Tricksteryzm: bunt, pienidze, wadza, kapitalizm, postmodernizm Dla jednych Bono jest postaci typu mesjaskiego, ktra chce zbawi wiat, dla innych szum wok podejmowanych przez niego akcji charytatywnych to tylko element marketingu majcy za zadanie lepsze sprzedawanie produktu U2 czyli muzyki. Madonna sprzedaje siebie w otoczce religii, ekshibicjonizmu, seksu i skandali, Bono w otoczce chrzecijastwa i ekscentrycznego emocjonalizmu (zapraszanie fanw na scen, obapianie ich, caowanie, polewanie szampanem itp.). Element autopromocji stanowi te reklamowanie przez oboje podczas koncertw prowadzonych przez nich akcji charytatywnych (por. Fry b.d.). Na ogromnych telebimach podczas koncertw U2 pojawiaj si fragmenty filmw oraz napisy. Niektre z nich budz kontrowersje. Byy wrd nich fragmenty filmu Leni Riefenstahl przygotowanego na organizowane przez nazistowsk Rzesz igrzyska w Berlinie w 1936 roku i wizerunki dyktatorw, np. Ceausescu (CU 190). Z jednej strony napisy gosiy: Wszystko co wiesz, to nieprawda, a z drugiej: Wszystkiemu wierz. Ciesz si powierzchownoci, Uwierz (w co? J.S.), Ogldaj wicej telewizji (SW 124-125). Co sdzi o Bono, ktry podczas nagrywania teledysku do pyty Achtung Baby powiedzia do kamery: Nauczyem si kama (s. 177). Wydaje si te, e naiwnie stawia on znak rwnoci midzy nazizmem, komunizmem, zorganizowanymi religiami a Uni Europejsk, gdy zapewnia wszystkie one wprowadzaj chaos w ludzkie umysy (CU 190). W 2001 roku Bono zaprowadzi dziennikarza Seana OHogana na dach Milion Dolar Hotel i przywoa sowa Edgea sprzed 13 lat, z ktrym sta wtedy na tym samym dachu, mwic: Jeli masz wiar i naprawd wierzysz, e moesz to zrobi, to zrobisz to. Jednak ani Edge w 1988, ani Bono w 2001 nie skoczyli z dachu. Zdawali sobie spraw, e ich wiara nie wytrzymaaby takiej prby (SW 169). Madonnie zawsze towarzyszy kilku ochroniarzy. Jest to nie tylko konieczno, od czasw, gdy bya napastowana przez Roberta D. Hoskinsa, ktry podawa si za jej ma, a raz nawet przedosta si przez pot oddzielajcy jej will od reszty wiata (TM 206-207). Bono, mimo i w Arizonie czonkom U2 groono mierci za popieranie ruchu na rzecz czarnych, porusza si bez ochrony i nie uwaa si za gwiazd (BB 53-54, 133).
301
Jacek Sieradzan
Oboje s jednymi z najbogatszych artystw na scenie muzycznej. Krytycy ich dziaalnoci spoecznej podkrelaj, e przyczynia si ona w znaczcym stopniu do zwikszenia sprzeday ich pyt (Tomlinson, OBrien 2007:70). Mimo deklarowanego chrystianizmu muzycy z U2 niechtnie dziel si pienidzmi z uboszymi obywatelami Irlandii. W 2007 roku na kilka miesicy przed upywem okresu zwolnienia z podatkw wyprowadzili znaczn cz swoich pienidzy z Irlandii do Holandii. Z tego powodu dostali si pod ostrza krytyki czonkw irlandzkiego parlamentu, charytatywnej organizacji chrzecijaskiej Christian Aid, oraz Jima Aikena, promotora koncertw U2 w latach 80. i 90., ktry zarzuci im brak patriotyzmu. Vertigo Tour U2 z 2006 roku, odbywany pod hasem jednoci wiata, w ktrym nawoywali Amerykanw do jednoci w walce z AIDS i ubstwem na wiecie, przynioso zespoowi przychd w wysokoci 389 milionw dolarw, ale pienidze te zostay ulokowane w firmach obcionych najniszym podatkiem. Dlatego Aiken nazwa U2 arcykapitalistami sprawiajcymi wraenie, e nimi nie s (cyt. w: Tomlinson, OBrien 2007:68; por. Bono 2005; Bono b.d.). Madonna jest w kulturze wspczesnej postaci wyjtkow. Uwaa si ja za krlow muzyki pop, Na kilku uniwersytetach amerykaskich prowadzono kursy o jej yciu i twrczoci (EM 1-2). W 2003 roku widzowie kanau VH1 uznali j za najwiksz esk ikon muzyki pop wszechczasw (Pecknold 2006:445). Autor artykuu zamieszczonego w czasopimie Machina zapewnia, e Madonna jest boska, a redakcja zilustrowaa jego tez okadk przedstawiajc krlow pop ubran w szaty czstochowskiej Maryi (Makarenko 2006:26). Woski artysta Antonio de Felipe namalowa jej portret jako Maryi z Dziecitkiem Jezus (reprodukcja w: EM 140). Madonna bya pierwsz artystk na scenie muzycznej, ktra miaa pen kontrol nad tworzon przez siebie muzyk i swoim scenicznym wizerunkiem (Queenan 2008:42). Bya te jedn z pierwszych piosenkarek, ktre promoway swj wizerunek poprzez sztuk wideo, jaka pojawia si w latach 80. (EM 181). Udao jej si wykreowa wielu nowych trendw mody. Synny kreator mody Jean-Paul Gaultier powiedzia: Madonna jest mod (EM 66). Madonna zapocztkowaa mod na wannabes (od wanna be Madonna, chc by taka, jaka Madonna) (TM 79-80). Sowo wannabes podobnie jak termin Desperately
302
seeking pochodzcy od tytuu filmu z jej udziaem weszy na trwae do jzyka potocznego (Pecknold 2006:445). Cathy Schwichtenberg (2003a:3) uwaa j za probierz dla dyskusji teoretycznych o moralnoci, seksualnoci, relacjach midzy pciami, polityce gejowskiej, wielokulturowoci, feminizmie, rasie, rasizmie, pornografii i kapitalizmie (por. McNair 2004:144-146). Madonna wskazuje na umowno granic midzy pciami, rasami, preferencjami seksualnymi, a take religi i kultur, oraz erotyk i religi (por. OB 293). Jest aktywn uczestniczk rewolucji seksualnej i walki o prawa mniejszoci seksualnych. Russell Brand nazwa j mistrzem reinkarnacji i, jako tak, porwna do Davida Bowie i Jezusa (Madonna 2008). Guilbert (2002:195, przyp. 123) uznajc j za ucielenienie mitu postmodernistycznego i Daniel Harris stwierdzajc, e postmodernizm jest Madonn (cyt. tame), postawili w istocie znak rwnoci midzy ni a najbardziej wpywowym nurtem myli wspczesnej. Nic wic dziwnego, e Madonna staa si tematem wielu prac naukowych.8 Wszystko, co robi Madonna, ma jeden cel: pokazanie, e jej prawdziwe ja jest nieuchwytne i w zwizku z tym nie moe by publicznie eksponowane. To, co pokazuje innym, to tylko maski, jakie zakada na pewien czas, aby potem odrzuci i zastpi innymi maskami. We wspczesnym, zoonym wiecie wszystko jest gr wzajemnie przenikajcych si znacze. W jednym z wywiadw powiedziaa, e ludzie nigdy nie poznaj, jaka naprawd jest. Madonna opiera si patriarchalnemu stereotypowi, skupionemu na wadzy, kontroli, dominacji, manipulacji, oraz cisym, nieprzekraczalnym podziaom na pci i pokazuje liminalno granic nie tylko midzy kobiet i mczyzn, ale take midzy rasami (w wielu wideoklipach towarzysz jej tancerze o rnym kolorze skry), dominacj i podporzdkowaniem, tym co waciwe i tym co niewaciwe itp. (Kaplan 1993:149-150; Guilbert 2002:112-114). Moe to jednak oznacza, e Madonna przejmuje mski stereotyp i stosuje go do samej sobie jako kobiety. Jeli jak kady kapitalista wszystko podporzdkowuje zyskowi ekonomicznemu swojego (jednoosobowego) przedsibiorstwa i na wszystkich wok siebie mach, dzieciach, kochankach, wsppracownikach wymusza posuszestwo zgodnie ze swoj wol, zawsze
8
Najpeniejsza bibliografia prac naukowych o Madonnie znajduje si w: Guilbert 2002.
303
Jacek Sieradzan
(nawet w ku) chcc by na grze, to czym ona si rni od kadego innego (mskiego) szefa firmy? By moe Madonna, jak zauwaya Melanie Morton (1993:233), prbuje metaforycznie dziery fallusa, chocia w jej przypadku fallus jest pochw (pussy). Patrzc na Madonn z tej perspektywy mona zmodyfikowa ujcie Davida Tetzlaff (1993:239). Otrzymujemy wtedy cig przyczynowy: Madonna pienidze wadza postmodernizm patriarchat. Jeli odrzucimy z niego postmodernizm, cig ten znajdzie zastosowanie w przypadku prawie kadego kapitalisty-mczyzny. Zdaniem Guilberta (2002:36) Madonna, zwaszcza w swojej ksice Seks, pokazaa jak bardzo nasze ycie jest zdominowanie przez cztery siy spoeczne: pe, ras, kapita i wadz. Nie sposb jednak Madonny uzna za symbol agresywnego bezdusznego kapitalizmu nastawionego na zysk, ktrego istot jest wyzysk, gdy jest ona uosobieniem sprzecznoci i nieustannie zmienia swj publiczny wizerunek. Jej publicznego wizerunku nie da si sprowadzi do jednego czonu alternatyw: dziewica/wamp, wita/prostytutka, matka/nierzdnica, dziaaczka spoeczna/ bezwzgldna kapitalistka, gdy Madonna nie tylko uosabia kad z nich, ale take przekracza te dychotomie jako powierzchowne (por. Guilbert 2002:35, 91110). Formowanie jednoznacznych opinii na jej temat nie ma sensu, gdy systematycznie rozmontowuje wizerunki, ktre jej ju nie suyy: prowokujcej nastolatki kolekcjonujcej chopcw i traktujcej ich jak zabawki, seksualnej buntowniczki, materialnej dziewczyny, godnej sawy gwiazdy, szpetnej amerykaskiej megiery i uduchowionej mateczki (OB 293; Pecknold 2006:450). Madonna jest pena sprzecznoci. Cho deklaruje si jako agnostyczka, to jednak modli si, wierzy w reinkarnacj i praktykuje kaba (TM 32; EM 34, 147; Frister 2010:96-97). czy w sobie materializm z antymaterializmem, duchowo chrzecijask z ydowsk i hindusk, mitologiczne, boskie dziewice i wite/przeklte nierzdnice. Materialna Dziewczyna, ktr bya przez wiksz cz kariery, zmienia si w Mistyczn Dziewczyn, ktra na rzecz wsplnoty kabalistycznej przeznaczya 18 milionw dolarw (Pecknold 2006:447, 449; CL 28). Nominalna katoliczka zmienia si w postkatolick, antymaterialn indyjsk ksiniczk (M.A. Tata, cyt. w: Pecknold 2006:449). By moe jej niezliczonym transformacjom naley przypisa, e John Izod dostrzeg w niej trickstera, na poy mityczn posta czc w sobie cechy
304
czowieka, boga i zwierzcia, ktrej specjalnoci jest czynienie trickw, uwodzenie i skadanie prnych obietnic. Umieci j take obok panteonu siedmiu wielkich bogi greckich: Demeter, Persefony, Hery, Hestii, Ateny, Artemidy, a zwaszcza Afrodyty.9 Tutaj posta trickstera wie si z archetypem wielkiej bogini oraz kompleksem szamasko-magicznym.
2a. Kryteria osobowoci narcystycznej Archetypow osobowoci narcystyczn jest Narcyz.10 Najbardziej znana wersja mitu pojawia si u Owidiusza (1933:46-50): Narcyz umiera, zakochany w swoim obrazie odbitym w wodzie (rozdz. III 339-510). Pauzaniasz (1989:233234, ks. IX 31.7-8) przytoczy dwie wersje mitu. Zgodnie z pierwsz Narcyz nie wiedzc, e w rdle widzi wasne odbicie, zakocha si w sobie i z tego powodu umar. Wedle drugiej Narcyz zakocha si w siostrze bliniaczce. Po jej mierci chodzi nad rdo i przyglda si swemu odbiciu w wodzie, wyobraajc sobie, e widzi siostr. Narcyz nie kocha siebie, tylko swoje odbicie!. Narcyz nie potrafi kocha nikogo poza sob. Zakochana w nim nimfa Echo take nie potrafia wyzna mu swojego uczucia (Pospiszyl 1995:6). W wywiadzie w 1982 roku Jacques Derrida powiedzia, e Echo i Narcyz to dwoje zakochanych w sobie lepcw, ktrzy nie widz niczego poza sob (Dick, Ziering Kofman 2002). W interpretacji francuskich badaczy Franoisa Frontisi-Ducroux i Jeana-Paula Vernanta opisana przez Owidiusza w Przemianach historia Narcyza nabiera nowego znaczenia. Ich zdaniem Narcyz nie tyle kocha sam siebie, co swj fantazmat (gr. eidolon; ac. simulacrum) innego, cigncy si za nim jako jego wasny cie. Stwierdzenie, e ten inny to w istocie on sam, byo przeyciem tak frustrujcym, e spowodowao jego mier.11
9 J. Izod, Madonna as Trickster, w: F. Lloyd (red.), Deconstructing Madonna, BT Batsford Ltd, London 1993. Por. Guilbert 2002:36-37. 10 Podstawow prac o micie Narcyza w dawniejszej literaturze zachodniej napisa L. Vinge (The Narcissus Theme in Western European Literature up to the Early 19th Century, Lund 1967). Odnonie zwizku tego mitu z magi zob. Nelson (1999/2000). Por. te Sugerman (2008:21-25). 11 F. Frontisi-Ducroux, J.-P. Vernant, Dans loeil du mirroir, Paris 1997. Por. Sikora 2004:186200.
305
Jacek Sieradzan
Tomasz Sikora (2004:199), odwoujc si do ich interpretacji oraz mitw o pierwotnej androginii czowieka doszed do wniosku, e:
Dziaanie Narcyza jest w istocie prb cofnicia si do pierwotnego stanu doskonaego erotycznego coincidentio oppositorum sprzed podziau na pci, do ktrego doszo za spraw bogw zazdrosnych o szczcie niepodzielonych istot. Narcyz dzieli siebie, aby stworzy przestrze reprezentacji dla zmarej poowy i w ten sposb przywrci peni. ywy Narcyz przyzywa martw siostr w lustrzanej powierzchni rda, ktre reprezentuje wody Styksu. Narcyz daje swoje odbicie/cie (skia), aby w nim pojawi si obraz (eikon) siostry.
Poniewa wody Styksu reprezentuj nie tylko mier, ale i odrodzenie si, dlatego symbolika Narcyza jest tak zoona i wieloznaczna: dla Narcyza odrzucajcego prawa ycia s to wody mierci, dla inicjowanych wody odrodzenia si w wiecie niezmconej bogoci. Termin narcyzm wprowadzi do nauki pod koniec XIX wieku psychiatra Henry Havelock Ellis. Mia on negatywny stosunek do narcyzmu bdcego, jego zdaniem, mioci do samego siebie (por. Dessuant 2005:29). Klasyczna literacka realizacja mitu Narcyza, jak jest wydany w 1891 roku Portret Doriana Graya Oscara Wildea poprzedza o 23 lata Wprowadzenie do narcyzmu (1914) Freuda, bdce pierwszym, klasycznym ujciem tematu z punktu widzenia psychologii (por. Pospiszyl 1987). Freud (1991:273) pisa w nim:
Termin narcyzm wywodzi si z opisu klinicznego i zosta wybrany przez P. Nckego w 1899 r. do okrelenia zachowania, w ktrym jednostka traktuje wasne ciao w sposb podobny do traktowania obiektu seksualnego, a wic z upodobaniem je oglda, gaszcze, pieci, a do osignicia tymi rodkami penego zaspokojenia. W tym ksztacie narcyzm oznacza perwersj, ktra wchona cae ycie seksualne drugiej osoby.
Zdaniem Freuda (1991) o narcystycznym charakterze jednostki mona mwi w czterech aspektach, stosownie do tego, czy ona kocha (a) to, czym si jest (siebie), (b) to, czym si byo, (c) to, czym chciaoby si by, (d) osob, ktra bya czci nas samych (s. 285). Cho wybr obiektu mioci moe mie charakter narcystyczny, to sama mio sprawia, e narcystyczne indywiduum po306
kornieje, ale narcyzm ulega transformacji dopiero po odwzajemnieniu uczu (s. 291). Freud (1996a:148) wyrnia trzy stadia w rozwoju indywiduum: autoerotyzm czyli mio do samego siebie, narcyzm jako normaln, przejciow faz rozwoju, oraz mio do innego indywiduum. Jego zdaniem wiele osb zatrzymuje si na tej (= narcystycznej J.S.) fazie niezwykle dugo i e ze stanu tego wiele wynika dla pniejszych faz rozwojowych. Take Isidor Sadger, Otto Rank, Otto F. Kernberg i Heinz Kohut uwaali narcyzm za normalny okres w rozwoju jednostki (por. Pulver 1986:97-101; Taggart White 1986:158; Dessuant 2005:29-30; Pospiszyl 1991:133). Klasyczna psychoanaliza odrnia narcyzm pierwotny, w ktrym mio czowieka do samego siebie poprzedza jego mio do innego indywiduum od narcyzmu wtrnego, polegajcego na wycofaniu mioci do innego (innych) i ponownym skierowaniu jej do samego siebie (Dessuant 2005:9). Bela Grunberger wprowadzi pojcie narcyzmu moralnego, bdcego odniesieniem instynktu samozachowawczego do cile indywidualnego aspektu psychiki podmiotu,12 a Kernberg uku pojcie narcyzmu zoliwego, z ktrym mamy do czynienia wtedy, gdy prymitywna agresja zespoli si z patologicznym poczuciem wasnej wspaniaoci.13 Zdaniem chrzecijaskiego psychologa Heinza-Petera Rhra (2007) narcyzm to umiowanie samego siebie. Jak pisa: Kady czowiek potrzebuje pewnej rozsdnej dawki mioci wasnej. Wsparcie udzielane samemu sobie w sposb pozytywny i peen mioci jest warunkiem szczliwego i spenionego ycia. Wyraaj to sowa Biblii: Bdziesz miowa bliniego swego jak siebie samego (s. 5). Rhr pomin jednak to, e nakaz mioci bliniego jest absurdalny (nie mona nakaza kochania na rozkaz ego innych ludzi, ani doskonaego, Boskiego Ego Chrystusa) i nierealistyczny (jego przestrzeganie doprowadzioby spoeczestwa do upadku).14
B. Grunberger, Narcissism: Psychoanalytic Essays, Free Association Books, London 1989, cyt. w: Dessuant 2005:59. 13 O.F. Kernberg, Severe personality disorders: Psychotherapeutic strategies, Yale University Press, New Haven 1984:195, cyt. w: Pospiszyl 1991:133. 14 Nakaz mioci za absurdalny uzna Lowen (1995:44). Zdaniem Ballardiniego (2008:199) jest to fikcja, wymylona przez marketing Kocioa katolickiego.
12
307
Jacek Sieradzan
Zdajc sobie z tego spraw, Rhr wprowadzi pojcie zdrowego narcyzmu. Pod tym pojciem rozumie [d]enie do bycia zauwaonym i uznanym. Z narcyzmem zaburzonym mamy za, jego zdaniem, do czynienia wtedy, gdy potrzeba mioci, podziwu i uznania jest w sposb patologiczny wyolbrzymiona (s. 6).
Zdrowy narcyzm pozwala ludziom przyzna, e nie zawsze musz by perfekcjonistami, e nie trzeba by zawsze lepszym od innych, e ma si prawo zawie itp., a mimo to by w porzdku. Jednak u ludzi o narcystycznych zaburzeniach osobowoci ja jest przeinwestowane, rozdmuchane. To, kim s, kim myl, e musz by, jest w nich zespolone w wielkociowe ja. W swojej wyobrani identyfikuj si oni z wasnym ideaem samego siebie, aby w ten sposb uniezaleni si od oceny innych. Wszystkie negatywne czci, ktre nie daj si dopasowa do ideau, s przez nich wypierane, a czasem nawet projektowane na innych. Idealizowanie wasnej osoby i wasnych zdolnoci jest w ich wypadku w wysokim stopniu dalekie od rzeczywistoci i prowadzi do stanu, w ktrym ludzie ci trac zdolno dokadnego rozpoznania, kim waciwie s (s. 33, podkr. H.-P.R.).
Warto zdrowego narcyzmu akcentowa take Kazimierz Pospiszyl (1995:5). Swoj prac o narcyzmie rozpocz sowami: Mio do wasnej osoby jest podstawowym, a zarazem najpotrzebniejszym uczuciem! Gdy go zabraknie, koczy si ycie. Brak narcyzmu odbiera czowiekowi rado ycia, motywacj do dziaania, a moe go nawet wpdzi w rozpacz i doprowadzi do samobjstwa. Natomiast wedug Aleksandra Lowena (1995) narcyzm powstaje w wyniku zaprzeczania uczuciom, utraty ja i rzutowania obrazu w celu skompensowania tej utraty (s. 98). Narcyzw cechuje brak czowieczestwa (s. 12). Jego zdaniem: aktywno autoerotyczna stanowi przejaw mioci do siebie, natomiast narcyzm jest form mioci do ego lub obrazu wasnej osoby (s. 42). Innymi sowy, zainteresowanie wasnym ciaem i wasn seksualnoci jest czym naturalnym, bo wie si z ja biologicznym. Z kolei ego psychiczne tworzy si wraz z rozwojem samowiadomoci. Lowen jest przekonany, e narcyzm jest wytworem kultury zachodniej, a kultur zachodni uwaa za nieco szalon (s. 13). Si napdow narcyzmu jest za wadza (s. 98).
308
Zdaniem Christophera Lascha (1991) wspczesna kultura wiata zachodniego jest kultur narcyzmu (s. 245, 231-232): Wspczesne spoeczestwo kapitalistyczne nie tylko umoliwia narcyzom osignicie rozgosu, ale take ujawnia i wzmacnia u wszystkich narcystyczne cechy charakteru (s. 232). Ludzie wyznaj kult jani, a nad prac dla dobra spoecznego przekadaj samorealizacj. Samorealizacja ta nie oznacza jednak tego samego, co w religiach. Nie chodzi o chrzecijask metanoi, hinduskie wyzwolenie czy buddyjskie owiecenie, ale o urzeczywistnienie potencjau zawartego w egoistycznej jani. Wasne ycie uznaje si za najwaniejsze a innych ludzi za rodki do realizacji samego siebie. Do tego, co pisa Lasch, nawiza Zenon W. Dudek (2007), opisujc typ psychologiczny niewinitko, ktry uzna za personifikacj raju. Typ ten doskonale koresponduje z niedojrza, narcystyczn osobowoci konsumenta jako wiecznego dziecka, yjcego w sztucznym raju wasnych iluzji. Dudek uznaje go za stan wiadomoci przedheroicznej, stan dziecka yjcego wedug zasad psychologii raju wiat jest cudowny, ja jestem pikny, ycie jest wspaniae, nadzieja wiecznie ywa, nie ma powodw do niepokoju, problemy same si rozwi (rodzice czuwaj, Bg pomoe, manna spadnie z nieba) (s. 14). Jeli tego typu wiadomo nie zostanie przezwyciona wraz z wyjciem z dziecistwa, psychik dorosego osobnika zdominuj narcyzm, idealizm, naiwno i infantylizm, optymizm, realizm, pesymizm i cynizm. yj w krgu fantazji i idealizacji. Wieczni chopcy i wieczne dziewczynki nierzadko choruj na rne postaci schizofrenii i psychozy (s. 15). Nie sposb nie wspomnie o tym, e Diagnostyczny i statystyczny podrcznik dolegliwoci psychicznych, bdcy swego rodzaju bibli psychiatrw, wymienia syndrom osobowoci narcystycznej (Narcisstic Personality Disorder). Autorzy podrcznika wymieniaj dziewi cech tej jednostki chorobowej i uznaj osob za cierpic na ten syndrom po stwierdzeniu jednoczesnego wystpienia co najmniej piciu cech:
(1) nadmiernie rozwinite poczucie wasnej wanoci (czyli wyolbrzymione osignicia i talenty, oczekuje, e zostanie uznana za najlepsza bez wybitnych osigni) (2) pochonicie fantazjami o nieograniczonym sukcesie, wadzy, blasku, piknie, albo idealnej mioci
309
Jacek Sieradzan
(3) wiara we wasn wyjtkowo i w to, e moe zosta zrozumiana i kojarzona z innymi wyjtkowymi ludmi bd instytucjami o wysokim statusie (4) domaganie si przesadnego podziwu (5) posiadanie nieuzasadnionych oczekiwa, chce by traktowana w sposb wyrniony, oczekuje te, e inni automatycznie podporzdkuj si jej oczekiwaniom (6) wykorzystuje innych do osignicia wasnych celw (7) brak empatii, niech do utosamienia si z uczuciami i potrzebami innych (8) czsto zazdroci innym, albo wierzy, e inni mu (jej) zazdroszcz (9) okazuje innym arogancj i wynioso (DSM-IV-TM 2000:661, kod 301.81).
Syndrom osobowoci narcystycznej jest znacznie powaniejszym problemem spoecznym od schizofrenii, gdy w samych tylko Stanach Zjednoczonych cierpi na niego 5,3% populacji (Pinsky, Young, Stern 2009:98). Co wicej, dla wielu narcyzm nie jest chorob, lecz immanentn cech kulturow. W poniszej tabeli wyszczeglniono cechy narcyzmu oraz ich potwierdzenie (lub nie) w postaciach Madonny i Bono.
Cecha narcyzmu wybr obiektu mioci na wzr wasnej osoby nadmierne znaczenie seksu w yciu oczekiwanie podziwu za sprawno seksualn skonnoci do flirtowania i uwodzenia odpychanie osb uwodzonych przez siebie mio do matki jako odrodzony narcyzm rodzicw miosny romans z caym wiatem homoseksualizm, lesbianizm rdo Freud 1991:283 Freud 1991:284 Brown 2008:238 Brown 2008:15, 200, 238 Brown 2008:238 Freud 1991:286 Kohut 1986:77 Freud 1996a:148-151; Freud 1976a:402-404; Dessuant 2005:40-41; Pospiszyl 1987:32-44; Pospiszyl 1995:121-134 Freud 1976b:333-334 Pinsky, Young, Stern 2009:112-113 Madonna ? + ? + + + + + Bono ? ? ? ? ? ? +
mska, dominujca natura autorytarianizm
+ +
? ?
310
Bono i Madonna midzy charyzm i narcyzmem stosowanie wszystkich dostpnych rodkw w celu zdobycia tego, czego si pragnie prba zdominowania i podporzdkowania sobie innych Brown 2008:14 H. Kohut, w: Pospiszyl 1995:43; Lowen 1995:87; DSM-IV-TM 2000:661; Brown 2008:14 DSM-IV-TM 2000:661; Pinsky, Young, Stern 2009:118-119 Brown 2008:15, 171-172 H. Kohut, w: Gociniak, Mocek 2008:15 Brown 2008:41 Brown 2008:238 DSM-IV-TM 2000:661; Brown 2008:14-15, 35, 41 Brown 2008:42 H. Kohut, w: Gociniak, Mocek 2008:22; Lasch 1991:10 DSM-IV-TM 2000:661; Reich 1986:44-59; Pulver 1986:103-107; Brown 2008:238 H. Kohut, w: Gociniak, Mocek 2008:22; J. Chasseguet-Smirgel, w: Dessuant 2005:103 DSM-IV-TM 2000:661; Pinsky, Young, Stern 2009:113-114; Lowen 1995:117-121; Brown 2008:41 Rhr 2007:33 Westen 1988:163, przyp. 1 Pinsky, Young, Stern 2009:119-120 + + ? ?
wykorzystywanie innych
umniejszanie wartoci innych, ponianie ich traktowanie innych jakby byli sugami ubstwo emocji i sposobw ich wyraania chd i wynioso obojtno na potrzeby innych (brak empatii) niewaciwe poczucie humoru lub jego brak patologiczna potrzeba odzwierciedlania
? ? ? ?
? ? ? ?
nadmiernie rozwinite poczucie wasnej wanoci (czyli wyolbrzymione osignicia i talenty, oczekuje, e zostanie uznana za najlepsza bez wybitnych osigni) urojenia wielkociowe
poczucie wyjtkowoci (ang. entitlement)
perfekcjonizm wiara w warto i moc jani samowystarczalno (wysoki stopie wiary we wasne zdolnoci lub suszno wasnego punktu widzenia)
+ + +
? + +
311
Jacek Sieradzan poczucie wyszoci poczucie niszoci, niska samoocena Brown 2008:200; Pinsky, Young, Stern 2009:120-121 H. Kohut, w: Gociniak, Mocek 2008:22; Brown 2008:41 Lasch 1991:84 Lasch 1991:85 Lasch 1991:99 DSM-IV-TM 2000:661; por. Kohut 1986:70 Brown 2008:15 Brown 2008:13 DSM-IV-TM 2000:661; Brown 2008:14 Brown 2008:14 Brown 2008:14, 200 DSM-IV-TM 2000:661; Brown 2008:15, 41 DSM-IV-TM 2000:661; Brown 2008:15 Brown 2008:42 Brown 2008:200 Brown 2008:13 Brown 2008:15, 42 DSM-IV-TM 2000:661; Brown 2008:14, 42 Brown 2008:42 Brown 2008:35 ? ?
dzielenie ludzi na bogatych, wielkich i sawnych oraz pospolity tum identyfikowanie si ze zwycizcami a nie przegranymi skupianie si na neurotycznej obsesji typu ide fixe pochonicie fantazjami o nieograniczonym sukcesie, wadzy, blasku, piknie, albo idealnej mioci pochonicie sob nieustanne domaganie si od innych zaspokajania wszystkich swoich potrzeb oczekiwanie, e jego potrzeby bd zawsze stawianie na pierwszym miejscu infantylizm: dsanie si i kapryszenie okazywanie innym pogardy arogancja zazdro odczuwanie zawici satysfakcja z budzenia u innych zawici oczekiwanie od innych odgadnicia wasnych oczekiwa, pragnie i potrzeb oczekiwanie od innych szczeglnych wzgldw, ale nie okazywanie ich nikomu oczekiwanie od innych podziwu nieumiejtno rozpoznawania i poszanowania cudzych granic wykorzystywanie sygnaw niewerbalnych, np. kontaktu wzrokowego, do manipulowanie i kontrolowania otoczenia manipulowanie innymi i zwodzenie ich
? + + ?
? + ? ?
+ + + ? ? ? + ? ? ? + ? ? ?
+ ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ?
Brown 2008:35, 200
312
Bono i Madonna midzy charyzm i narcyzmem manipulowanie innymi w celu uzyskania ich podziwu nieuzasadnione oskaranie innych o nieczuo i obojtno nieumiejtno zapomnienia doznanych krzywd fiksacja (np. ponowne zaoenie rodziny, mimo negatywnych dowiadcze z poprzednich zwizkw) kompensacja (wynagradzanie sobie doznanych poraek w jednej dziedzinie deniem do sukcesu i dominacji w innej) ekshibicjonizm Brown 2008:15 + ?
Brown 2008:14 Brown 2008:15 Pospiszyl 1995:103
? ? +
? ?
Pospiszyl 1995:103
histrionizm: teatralne wejcia i wyjcia, odgrywanie przedstawienia przed innymi potrzeba zwracania na siebie uwagi innych prno przechwalanie si wywyszanie si mwienie lub robienie pewnych rzeczy tylko w celu zwrcenia na siebie uwagi innych gone mwienie i przerywanie innym impulsywno, lekkomylno, brawura przesadna koncentracja na swoim wygldzie nieograniczone ksztatowanie wasnego stylu ycia na przekr dominujcym trendom spoecznym zo i zdenerwowanie z powodu krytyki agresja i wcieko
Kohut 1986:69-71; J. Chasseguet-Smirgel, w: Dessuant 2005:103; Pinsky, Young, Stern 2009:114-118 Brown 2008:238 Brown 2008:14-15, 42 Pinsky, Young, Stern 2009:121-122 Brown 2008:15, 200 Brown 2008:14, 41 Brown 2008:238
+ + + + + +
+ + + + +
Brown 2008:238 Brown 2008:15, 238 Brown 2008:238 Lowen 1995:23-24
? ? + +
? ? ?
posugiwanie si kamstwem, przeinaczanie faktw
Brown 2008:14 H. Kohut, w: Gociniak, Mocek 2008:16, 21; Taggart White 1986:154-162 Brown 2008:14, 200
313
Jacek Sieradzan przyapany na kamstwie nie czuje zakopotania ani winy obwinianie innych o wasne bdy wstyd jako motywator obronny wciekoci i przejaw narcystycznego wycofania si depresja, poczucie pustki i wyobcowania Brown 2008:200 Brown 2008:200 Kohut 1986:71 H. Kohut, w: Gociniak, Mocek 2008:22; Brown 2008:42 Kohut 1986:69 H. Kohut, w: Gociniak, Mocek 2008:22 ? ? ? ?
hipochondria pragnienie zjednoczenia z wyidealizowanym obiektem, np. z Bogiem
? ?
? ?
Spord 72 cech narcyzmu wyszczeglnionych w tabeli, 35 znajduj potwierdzenie w osobie Madonny, a tylko 11 u Bono; 11 nie znajduje potwierdzenia u Madonny, a 16 u Bono. W przypadku pozostaych cech brak danych lub pewnoci, czy wyszczeglnione cechy znajduj u nich potwierdzenie. Potwierdzeniem narcyzmu Madonny jest take to, e pasuje do niej pi z dziewiciu kryteriw syndromu osobowoci narcystycznej (nr 3, 5-7 i 9).
2b. Bono i Madonna a narcyzm Jak na tle tego, co powiedziano wyej o obojgu, podej do kwestii narcyzmu? Wydaje si, e odpowied na pytanie czy artysta w ogle moe nie by narcystyczny, musi by negatywna. Czy to, co oboje mwi i robi w przestrzeni publicznej i yciu prywatnym stanowi tylko odpowied na zapotrzebowanie rynku ich odbiorcw, czy moe wynika z gbokiej potrzeby samorealizacji? Innymi sowy, czy zachowania i wypowiedzi, ktre mona uzna za narcystyczne, maj na celu zaspokojenie narcystycznych oczekiwa ich fanw, czy stanowi przejaw ich osobistego narcyzmu? Aby odpowiedzie na te pytania, trzeba wczeniej wiedzie, na ile rockmani swoim zachowaniem zmienili obyczaje, a na ile dostosowali si tylko do zmian, jakie zaszy w obyczajowoci od poowy lat 50. Bez powanych, wielowymiarowych bada socjologicznych nie jest to jednak moliwe. Dlatego w tym miejscu odniesiemy jedynie wypowiedzi i zachowania Bo-
314
no i Madonny do specjalistycznych prac o narcyzmie i na tej podstawie wycigniemy wnioski. Z caa pewnoci oboje maj wiadomo wasnego gwiazdorstwa. Zdaniem przychylnego jej biografa, Taraborelliego, stworzya narcystyczny image swojej osoby (TM 80). Madonna jednak nigdy by nie powiedziaa tego, co Bono rzek do tumu kbicego si przed domem aukcyjnym, w ktrym licytowano jego rysunki: Cze, nazywam si Bono i jestem gwiazd rocka (WB 302). Bono zdaje sobie spraw z tego, e sukces i sawa wzmacniaj egoizm i pozbawiaj tosamoci. Z drugiej strony zapewnia, e stara si, aby gwiazdorstwo nie zmienio go na gorsze (SW 111; BB 62-63, 127). Jak powiedzia: wychodz na estrad i udaj gwiazd, mimo e poza ni niezbyt przypominam idola ani si tak nie zachowuj (BB 54). Nie zgadza si z tymi, ktrzy uwaaj, e status gwiazdy rocka nadyma ego. Jego zdaniem rozwala ego. Rozbija je na drobne kawaki i dlatego tak wielu ludzi robicych to co ja, jest tak bardzo popieprzonych (WB 187-188). Komentujc sowa swego rozmwcy, ktry stwierdzi, e ludzie maj obsesj na punkcie wasnego ja, Bono odpar: odrobina narcyzmu jest konieczna, czasem trzeba popatrze na swoje odbicie w wodzie (BB 44). Ma wiadomo tego, e Gwiazda rocka to kto z pustk w sercu wielkoci wasnego ego (s. 127). Madonna zanim jeszcze zdobya status gwiazdy otwarcie i bez hipokryzji mwia to, co myli. Harvey Weinstein powiedzia o niej: Madonna jest uczciwa: mwi to, co czuje, nie cenzuruje siebie i ma awanturniczego ducha (cyt. w: EM 117). Jej wypowiedzi na konferencji prasowej w 1983 roku, ktra moga wyglda na chepienie si pocztkujcej gwiazdki, nie sposb jednak uzna za przejaw narcyzmu, gdy z perspektywy wier wieku wida, e ona po prostu miaa racj. Stwierdzia wtedy: Ludzie jeszcze nie wiedz, jaka jestem dobra () Ale niedugo si dowiedz. Za kilka lat wszyscy bd mnie znali. Mwic szczerze dodaa mam zamiar zosta jedn z najwikszych gwiazd tego stulecia (TM 9). T wypowied byaby narcystyczn, gdyby nie udao si jej odnie kolosalnego sukcesu. Nie sposb te doszuka si w niej (wymienionych wyej) patologicznych cech syndromu osobowoci narcystycznej. Krytycy Madonny popeniaj bd utosamiajc jej sceniczne emploi i wykreowane przez ni i media jej wizerunki z rzeczywist Madonn. Traktuj dosownie wszystko, co mwi i robi. To tak jakby utosamia pisarza z kady zdaniem,
315
Jacek Sieradzan
ktre woy w usta wymylonych przez siebie postaci. Pochopnie zakadaj, e jedn z najbardziej znanych kobiet wiata zostaa obraajc miliony ludzi (AM 71). Bez talentu, olbrzymiej pracy, charyzmy i trafnego przewidywania szybko zmieniajcej si koniunktury nigdy by jej si to nie udao. W epoce politycznej poprawnoci mwienie tego, co si myli z reguy przeszkadza w karierze, a czasami j uniemoliwia albo przerywa. A Madonnie nie tylko nie zamao to kariery, ale nawet w niej pomagao. Powierzchowni krytycy nie wiedz tego, co jest oczywiste dla samej Madonny i badaczy jej twrczoci: e jak mapa nie jest terytorium, tak rola nie jest czowiekiem. Odnoszc to, co robi na scenie, do roli Marleny Dietrich w Bkitnym aniele, Madonna powiedziaa: Ona jest wulgarna. Ja gram [osob] wulgarn (cyt. w EM 50; podkr. M.R.). Take Guilbert (2002:162) zauway, e Madonna nigdy nie przekracza na scenie ani w telewizji pewnych granic, np. nigdy nie uya dildo podczas symulowania masturbacji. Rettenmund uwaa jednak, e ona nie tyle promuje pewne treci, np. wyzwolenie seksualne, co ucielenia je (EM 50). To prawda: taki odbir Madonny moe by powszechny, ale czy jest on prawdziwy? Oddzielenie wizerunku sceniczno-medialnego od rzeczywistej Madonny jest bardzo trudne, gdy granica midzy nimi jest zamazana. O ile jej sowa: Jestem swoim wasnym obrazem, swoim wasnym eksperymentem, swoim wasnym dzieem sztuki (EM 10), mona traktowa jako jej wyznanie wiary, to sowa Jestem sztuk (OB XIII) s dwuznaczne, bo mona je rozumie tak jakby stawiaa znak rwnoci midzy sob a sztuk i uwaaa siebie za uosobienie sztuki jako takiej. Madonna jest, a przynajmniej przez jaki okres w yciu bya, cakowicie skupiona na sobie. Zauwaono, e zaczyna nudzi si, gdy nie ona jest przedmiotem rozmowy w towarzystwie. Bernstein (2004:193) zaliczy to do jednej z klasycznych cech narcyzmu: Wampiry narcystyczne, jeeli tematem rozmowy nie jest ich wielko, zaczynaj si nudzi. Za przejaw narcyzmu mona te uzna wyniose traktowanie fanw. Cho na jej koncerty przychodzio wiele 12-letnich fanek. Madonna gardzia nimi. Ktrego razu miaa powiedzie grupie 4-5-letnich dziewczynek, ktre przez cay dzie siedziay w holu hotelu czekajc na ni, e s nikim i nic dla niej znacz. Bywao, e na scenie ciskaa dzieci, nie znosia jednak, eby przeszkadzay jej w wolnym czasie. Zanim urodzia dwoje dzieci i adoptowaa trzecie uwaano, e
316
nienawidzi dzieci i e brakuje jej instynktu macierzyskiego. Zdarzyo si, e wyrzucia przez okno bukiety r, jakie otrzymaa od fanw na urodziny (AM 120, 123-124, 190; EM 12). Zbyszko Melosik (2006:62) zarazem ma i nie ma racji, piszc, e Madonna to najbardziej niebezpieczna forma kobiecoci: narcystyczna, nienasycona i zorientowana na spektakl seksualny. Seksualno Madonny nigdy nie bya interpretowana w aspekcie przyjemnoci, jakiej mogaby ona dostarcza mczyznom, zawsze w aspekcie przyjemnoci, jakiej dostarczaa samej sobie. Jak wspomniano wyej, z powodu jej ambiwalencji wszelkie prby jednoznacznej interpretacji jej postaci s z gry skazane na niepowodzenie, gdy jest ona zarwno narcystyczna jak i wspczujca. Take Bono zdarzaj si wypowiedzi, ktre mog wiadczy o jego narcyzmie (cho w niektrych mona dostrzec ironi). Bono podczas nagrywania teledysku do pyty Achtung Baby powiedzia do kamery: Nauczyem si kama (SW 177). Uwaa, e artyci to oszuci (BB 224), utalentowani kamcy i kamstwem zarabiaj na ycie (s. 48). Na pytanie, czy nie traci kontaktu z rzeczywistoci, Bono odpar: Pracuj w imieniu (sic!) miliarda ludzi, ktrzy yj za mniej ni dolara dziennie (BB 163). Sam Bono uwaa si raczej za nawiedzonego kaznodziej lub proroka.15 Laurie Britt-Smith (2008) dopatrzya si w sowach i dziaalnoci Bono politycznej i spoecznej retoryki odwoujcej si do prorockiej tradycji ydowskiej, motywowanej sprawiedliwoci i wspczuciem. 3a. Dyskusja Aby stwierdzi, ktre z ich wypowiedzi czy zachowa mona uzna za narcystyczne, zobaczmy, co na ten temat pisz klasycy zagadnienia. Freud uznaby zapewne Madonn za modelowy, cho nie doskonay, przykad osobowoci narcystycznej. wiadcz o tym choby jej mska, dominujca natura, oraz skonnoci do kobiet. Z drugiej strony, nie wida u niej deseksualizacji, ktra wedug Freuda (1976c:111) towarzyszy transformacji libido zwizanego z obiektem w libido narcystyczne. Z perspektywy Lowena jest inaczej,
15
BB 49. Za proroka owadnitego misj uwaa go te Pczak (2008:81).
317
Jacek Sieradzan
gdy jak wspomnielimy wyej autoerotyzm uznaje on za co najzupeniej normalnego, a nie, jak Freud, za przejaw narcyzmu dziecicego. Z kolei majc na uwadze sowa Freuda (1991:291) o narcyzmie przeksztacajcym si w mio po odwzajemnieniu uczu, nie mamy danych, ktre pozwoliyby zakwestionowa tez o szczeroci uczu Madonny a zwaszcza Bono wobec swoich partnerw yciowych. Jeli chodzi o Lowena (1995) charakterologi narcyzmu, to Madonna lepiej wpisuje si w charakter histeryczny, ktry cechuje pewno siebie, arogancja, ywotno i umiejtno wywierania wraenia na innych, ni w charakter narcystyczny (osoby narcystyczne jego zdaniem maj potrzeb doskonaoci i chc by postrzegani przez innych jako doskonali) (s. 31). Naley jednak doda, e wedug Lowena narcyzm jest przeciwiestwem histerii (s. 22-24). Jednak Lowen ju sam fakt wyboru przez nich zawodu wokalisty pop-rockowego mgby uzna za przejaw narcyzmu, gdy nadmierna stymulacja, np. poprzez bodce suchowe, dostarcza jednostce narcystycznej poczucia ywotnoci. Ale muzyka rockowa i taniec disco pogbiaj rwnie wewntrzn martwot narcyza, czynic z nadmiernej stymulacji sposb ycia (s. 190). Zdaniem Rettenmunda w wiadomoci typowego psychoanalityka Madonna to narcystyczna ekshibicjonistka, majca obsesj na punkcie Marylin Monroe, cierpica na zaburzenia obsesyjno-kompulsywne, ze stumieniem analnym, kompleksem Edypa i tendencjami samobjczymi (EM 7). Obraz Madonny jako postaci narcystycznej uwielbiajcej robi z siebie widowisko to jeden z podstawowych wyobrae, jakie funkcjonuj na jej temat (Schulze, White, Brown 1993:17). Przyczyn manipulatorskiego charakteru Madonny, chccej sprawowa nad wszystkim wadz i kontrol, dla Lowena (1995) bdc jedn z cech narcyzmu (s. 87), mog by upokorzenia doznane przez ni w dziecistwie. Do zdobycia przez ni wadzy nad umysami tysicy zwolennikw przyczyni si zmierzch autorytetw i kryzys rodziny (s. 91-97). Take Rhr (2007:33) uznaby Madonn za narcyzk, gdy powiedziaa: Jestem perfekcjonistk. Dziaam pod ogromn presj (Michael 2004:71), a perfekcjonizm jest dla niego jedn z cech narcyzmu. W jednym z wywiadw Madonna (1998a) przyznaa, e jej film W ku z Madonn mona interpretowa jako przejaw narcyzmu. Za narcystyczne mo-
318
na uzna jej osobiste Credo: adnych zahamowa, adnych restrykcji, adnych tabu. Cakowita wolno (cyt. w: Guilbert 2002:99). Z kolei inna uwaga Lowena (1995:31), e charaktery narcystyczne maj liczne osignicia i sukcesy pasuje w rwnym stopniu do Madonny, co do Bono. Jeli natomiast spojrze na Madonn i Bono z psychoanalitycznej perspektywy Fritza Erika Hoevelsa (1997:239), to rnice w mentalnoci midzy nimi naleaoby przypisa ich wychowaniu: matka Madonny by katoliczk, a matka Bono protestantk. W jego ujciu wszystkie charaktery histeryczne s katolikami, wszystkie charaktery z nerwic natrctw protestantami, a te ze szczeglnym nasileniem jej oznak kalwinistami. Jednak oba spoeczestwa amerykaskie i irlandzkie s zdominowane przez charakter anankastyczny, co przejawia si w protestanckim nacisku na skrupulatno i dokadno. Wida to zwaszcza w rygoryzmie Madonny. Z tej perspektywy, paradoksalnie, Madonna jest blisza protestantyzmowi ni Bono. Take w oczach Wielkiego Sieciowego Brata Madonna jest bardziej narcystyczna ni Bono. Po wpisaniu w wyszukiwarce Google 13 maja i 13 listopada 2010 roku poniszych hase w jzyku polskim i angielskim okazao si, e ilo stron Internetowych wicych Madonn z narcyzmem jest znacznie wiksza od tych, ktre wi z narcyzmem Bono: Madonna + narcyzm: 9150 i 184 000 stron Madonna + narcissism: 85 100 i 53 600 stron Bono + narcyzm: 4820 i 42 600 stron Bono + narcissism: 33 700 i 23 400 stron. 3b. Wnioski W porwnaniu z Madonn Bono jest z pewnoci mniej narcystyczny. Ale dla ludzi yjcych w narcystycznej kulturze konsumpcyjnej, zdominowanej przez konkurencj, nie ma to wikszego znaczenia. Madonna jest ucielenieniem i wzorem kultury zachodniej, uznanej za Lascha za narcystyczn. Gdyby nie zachowywaa si jak uosobienie narcyzmu, prawdopodobnie nigdy nie zdobya by rozgosu i nie wpyna znaczco na ycie innych. Z drugiej strony warto wspomnie, e to nie Madonna, a wanie Bono wraz z innymi uczestnikami koncertu Live 8 zosta poddany krytyce za ignorowanie uzasadnionych go319
Jacek Sieradzan
sw Afryki i [przemian] wiatowego ruchu na rzecz sprawiedliwoci w wielk orgi narcystycznej filantropii (Ahmad 2005).
SKRTY
AM C. Andersen, Madonna: Krlowa skandali, Wydawnictwo Alfa, Warszawa 1997 BB Bono o Bono: rozmawia Michka Assayas, Wydawnictwo Znak, Krakw 2007 CL C. Ciccone, W. Leigh, Life with My Sister Madonna, Simon and Schuster, London 2008 CU V. Cogan, U2: An Irish Phenomenon, Collins Press, Wilton 2006 EM M. Rettenmund, Encyclopedia Madonnica, St. Martins Press, New York 1995 OB L. OBrien, Madonna: Like an Icon, Bantham Press, London 2007 SW S. Stockman, Walk On: Duchowa Podr U2, PPUH EMIR, omianki 2006 TM J.B. Taraborelli, Madonna: Biografia intymna, Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media, Warszawa 2002 WB M. Wall, Bono: wity i grzeszny, In Rock Music Press, Pozna 2005
Wszystkie rda internetowe wg stanu na 2.12.2009

Ahmad M.I. (2005), Platform: Live 8 A movement robbed of its colors, 15.08.2005, http://keywords.dsvr.co.uk/cpbf_newsite/body.php?subject=international&id=1104 Ballardini B. (2008), Jezus: i biel stanie si jeszcze bielsza jak Koci wymyli marketing. Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2008 Bernstein A.J. (2004), Emocjonalne wampiry, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2004 (20011) Bono (2005) [w:] Encyclopedia of World Biography, http://www.encyclopedia.com Bono (b.d.), http://en.wikipedia.org/wiki/Bono Bono and Bob (2007): Bono and Bob Geldof increase Africas problems say charity, New Musical Express, 23.11.2007, http://www.nme.com/news/bono/32704
320
Britt-Smith L. (2008), Is Bono a Prophet?, http://www.interference.com/9100-isbono-a-prophet Brown N.W. (2008), Kocham narcyza: Jak y z zakochanym w sobie partnerem, Agencja Wydawnicza Jacek Santorski & Co, Warszawa 2008 (20031) Cross M. (2007), Madonna: A Biography, Greenwood Press, Westport 2007 Cuellar M. (2009), Poza horyzontem, Forum, 2009, nr 17, 30-33 DeCurtis A. (2001), Bono: The Beliefnet Interview, http://www.beliefnet.com/Entertainment/Music/2001/02/Bono-The-Beliefnet-Interview.aspx Dick K., Ziering Kofman A. (re.) (2002), Derrida, film dokumentalny, USA, 2002 Dessuant P. (2005), Narcyzm: Przegld koncepcji psychoanalitycznych, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2005 (19831) Drani, wic jestem (2009), Forum, 2009, nr 32, 55 DSM-IV-TM (2000): DSM-IV-TM: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders: Text Revision, American Psychiatric Association, Washington 42000 Dudek Z.W. (2007), Archetypowe wzorce inicjacji bohaterskich, Albo albo, 2007, nr 3, 9-28 Freud Z. (1976), Poza zasad przyjemnoci, PWN, Warszawa 1976 Freud Z. (1976a), Leonarda da Vinci wspomnienia z dziecistwa [w:] tene (1976) 359-446 (19171) Freud Z. (1976b), Psychologia zbiorowoci i analiza ego [w:] tene (1976) 269-357 (19201) Freud Z. (1976c), Ego i id [w:] tene (1976) 91-144 (19211) Freud Z. (1991), Wprowadzenie do narcyzmu [w:] Pospiszyl (1991) 273-294 (19141) Freud S. (1996), Charakter a erotyka, Wydawnictwo KR, Warszawa 1996 Freud S. (1996a), Psychoanalityczne uwagi o autobiograficznie opisanym przypadku paranoi (dementi paranoides) [w:] Freud (1996) 105-165 (19111) Freud S. (1996b), Uwagi na temat pewnego przypadku nerwicy natrctw [w:] Freud (1996) 23-82 (19091) Frister R. (2010), Z Madonn po mamon, Polityka, 2010, nr 12, 94-97
321
Jacek Sieradzan
Fry M. (b.d.), Bono Biography from @U2, http://www.atu2.com/band/bono/index .html Gociniak J., Mocek M. (2008), Narcyzm i patologia narcystyczna w ujciu psychologii self Heinza Kohuta, Roczniki Psychologiczne, 11:2 (2008) 7-26 Guilbert G.C. (2002), Madonna as Postmodern Myth: How One Stars Selfconstruction Rewrites Sex, Gender, Hollywood and the America Dream, McFarland & Company, Jefferson 2002 Hawkins J. (b.d.), The Bono Interview, Right Wing News (Conservative News and Views), http://www.rightwingnews.com/humor/bono.php Hoevels F.E. (1997), Katolicyzm i protestantyzm dwie nerwice zbiorowe [w:] tene, Psychoanaliza i religia: Pisma zebrane, Ahriman-International, Wrocaw 1997, 225-250 Kaplan E.A. (1993), Madonna Politics: Perversion, Repression, or Subversion? Or Masks and/as Master-y [w:] Schwichtenberg (1993) 149-165 Kaplan E.A. (1998), Badania feministyczne a telewizja [w:] R.C. Allen (red.), Teledyskursy: Telewizja w badaniach wspczesnych, Wydawnictwo Zumacher, Kielce 1998, 225-259 Kohut H. (1986), Forms and Transformations of Narcissism (11966) [w:] Morrison (1986) 61-87 Lasch C. (1991), The Culture of Narcissism: American Life in An Age of Diminishing Expectations, W.W. Norton & Company, New York 1991 (11979) Lentz K.M. (1993), Chameleon, Vampire, Rich Slut [w:] L. Frank, P. Smith (red.), Madonnarama: Essays on Sex and Popular Culture, Pittsburgh 1993, 153-168 Lowen A. (1995), Narcyzm: zaprzeczenie prawdziwemu Ja, Agencja Wydawnicza Jacek Santorski & Co, 1995 Madonna (1991): Madonna Interview, US Magazine, June 13 1991, http://allaboutmadonna.com/madonna-interviews-articles/us-magazine-june-13-1991 Madonna (1992): Madonna Interview, Vanity Fair, October 1992, http://allaboutmadonna.com/madonna-interviews-articles/vanity-fair-october-1992 Madonna (1994): Madonna Interview, Esquire Magazine, August 1994, http://allaboutmadonna.com/madonna-interviews-articles/esquire-magazine-august-1994 Madonna (1996): Madonna Interview, Spin, January http://allaboutmadonna.com/madonna-interviews-articles/spin-january-1996 1996,
322
Madonna (1998a): Madonna Interview, Q Magazine, March 1998, http://allaboutmadonna.com/madonna-interviews-articles/q-magazine-march-1998 Madonna (1998b): Madonna Interview, Elle, April http://allaboutmadonna.com/madonna-interviews-articles/elle-april-1998 Madonna (2000), Madonna Interview, The Face, August http://allaboutmadonna.com/madonna-interviews-articles/the-face-august-2000 Madonna (2006): Madonna Interview, Q Magazine, November http://allaboutmadonna.com/madonna-interviews-articles/q-magazine-may-2006 1998, 2000, 2006,
Madonna (2007): Madonna: Dziki anio, dokument filmowy, USA, 2007, Planete, emisja 28.11.2009 Madonna (2008): Madonna Interview, Q Magazine, May http://allaboutmadonna.com/madonna-interviews-articles/q-magazine-may-2008 Madonna (b.d. 1): http://en.wikipedia.org/wiki/Madonna_(entertainer) Madonna & 2008,
(entertainer), Awards,
Madonna (b.d. 2): Madonnas Biography http://allaboutmadonna.com/madonna-biography-awards
Makarenko V. (2006), Reklamodawcy uciekaj z Machiny, Gazeta Wyborcza, 2006, nr 35, 26 Mandziuk R.M. (1993), Feminist Politics & Postmodern Seductions: Madonna & the Struggle for Political Articulation [w:] Schwichtenberg (1993) 167-187 McNair B. (2004), Seks, demokratyzacja podania i media, czyli kultura obnaania, WWL Muza SA, Warszawa 2004 Melosik Z. (2006), Kryzys mskoci w kulturze wspczesnej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Krakw 2006 Michael M.S. (2004) (red.), Madonna In Her Own Words, Omnibus Press, London 2004 Morrison A.P. (1986) (red.), Essential Papers on Narcissism, New York University Press, New York 1986 Morton M. (1993), Dont Go for Second Sex, Baby! [w:] Schwichtenberg (1993) 213235 Moyo D. (2009), The Anti-Bono: Questions for Dambisa Moyo, New York Times, 19.02.2009, http://www.nytimes.com/2009/02/22/magazine/22wwln-q4-t.html 323
Jacek Sieradzan
Nelson M. (1999/2000), Narcissus: Myth and Magic, Classical Journal, 95 (1999/2000) 369-383 OBrien L. (2009), Grzeszna Madonna, In Rock Music Press, Pozna 2009 (20071) Owidiusz (1933): P. Ovidius Naso, Przemiany, Gebethner i Wolff, Warszawa 1933 Pauzaniasz (1989): J. Niemirska-Pliszczyska, H. Podbielski (t.), U stp boga Apollona: Z Pauzaniasza Wdrwki po Helladzie ksigi VIII, IX, X, Wydawnictwo Zakadu Narodowego im. Ossoliskich, Wrocaw 1989 Pecknold D. (2006), Madonna [w:] D.R. Hall, S.G. Hall (red.), American Icons: An Encyclopedia of the People, Places, and Things that Have Shaped Our Culture, Greenwood Press, Westport 2006, 445-451 Pczak M. (2008), Rockument, Polityka, 2008, nr 18, 80-81 Pinsky D., Young S.M., Stern J. (2009), The Mirror Effect: How Celebrity Narcissism is Seducing America, HarperCollins e-Books 2009 Pospiszyl K. (1987), Oscara Wildea portret Narcyza: Psychologiczne rysy Portretu Doriana Graya, Przegld Humanistyczny, 1987, nr 4, 31-44 Pospiszyl K. (1991), Zygmunt Freud: czowiek i dzieo, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw 1991 Pospiszyl K. (1995), Narcyzm: drogi i bezdroa mioci wasnej, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1995 Pulver S.E. (1986), Narcissism: The Term and the Concept (11966) [w:] Morrison (1986) 91-111 Queenan J. (2008), Zmiecie pyt!, Forum, 2008, nr 8, s. 40-43 Raising Malawi (2009): 11 mln $ dla Raising Malawi, http://www.madonnanewera.com/index.php?option=com_content&view=article&id=266 :11-mln-dla-raising-malawi&catid=2:news&Itemid=24 Reich A. (1986), Pathological Forms of Self-Esteem Regulations (11961) [w:] Morrison (1986) 44-59 Robertson P. (1999), Guilty Pleasures [w:] A. Metz, C. Benson (red.), The Madonna Companion: Two Decades of Commentary, Schrimer Books, New York 1999, 268-290 Rhr H.-P. (2007), Narcyzm: zaklte ja, Wydawnictwo W Drodze, Pozna 2007 (20051)
324
Schulze L., White A.B., Brown J.D. (1993), A Sacred Monster in Her Prime: Audience Construction of Madonna as Low-Other [w:] Schwichtenberg (2003) 15-37 Schwichtenberg C. (1993), The Madonna Connection: Representational Politics, Subcultural Identities, and Cultural Theory, Westview Press, Boulder 1993 Schwichtenberg C. (2003a), Introduction [w:] Schwichtenberg (2003) 1-11 Sieradzan J. (2009), W co wierz Madonna i Bono? Gwiazdy popu i rocka o religii, Rita Baum, 2009, nr 14, 104-111 Sieradzan J. (2010), Medialne wizerunki Madonny a rzeczywisto [w:] D. Hejwosz, W. Jakubowski (red.), Kultura popularna tosamo edukacja, Oficyna Wydawnicza Impuls, Krakw 2010, 245-265 Sikora T. (2004), Euoi: Studia z symbolizmu i metaforyzacji katoptrycznej, Zakad Wydawniczy Nomos, Krakw 2004 Stern G. (2006), Episcopal U2-charist uses songs in service, USA Today, 25.10.2006, http://www.usatoday.com/life/music/2006-10-25-u2-churches_x.htm Sugerman S. (2008), Sin and Madness: Studies in Narcissism, Barfield Press, San Rafael 2008 (11976) Taggart White M. (1986), Self Relations, Object Relations, and Pathological Narcissism (11980) [w:] Morrison (1986) 144-164 Tetzlaff D. (1993), Metatextual Girl: patriarchy postmodernism power money Madonna [w:] Schwichtenberg (1993) 239-263 Tomlinson R., OBrien F. (2007), Bono Inc., Bloomberg Markets, March 2007, 6874 Wenner J.S. (2005), Interview: Bono, Rolling Stone, Issue 986, 3.11.2005, http://www.rollingstone.com/news/story/8651280/the_rolling_stone_interview_bono Westen D. (1988), Self and Society: Narcissism, Collectivism and the Developments of Morals, Cambridge University Press, Cambridge 1988 (11985) Wrblewski J. (2008), Kino bezpiecznej kontestacji, Polityka, 2008, nr 22, 99-101
325
Czesaw Dziekanowski
KLTWA NARCYZA
Nie wiem, skd to wiem, ale wiem, e prowadzc pacjenta narcystycznego, trzeba si ostronie posugiwa technik. Zwaszcza nie spieszy si z interpretacj przeniesienia, cay czas powciga j. Zamiast ucieka si do analitycznych interwencji, uprzywilejowywa postaw empatii, pamita, e ma ona pierwszoplanowy charakter. To przecie empatia zawiera najwikszy potencja terapeutyczny. Zawsze do gbi wzrusza mnie mit o Narcyzie. Jego bohaterem jest pikny modzieniec, ktry pochylajc si nad lustrem wody zakocha si we wasnym odbiciu. Wyglda na to, e zakocha si, lecz nic o tym nie wiedzia. Zawsze wic zastanawiaem si, czy jest moliwe literackie przedstawienie tej tragicznej sytuacji, tego psychologicznego problemu. Pacjent ten zgosi si do mnie tylko z jednego, jak si wydawao, powodu wiat go nie rozumia. To by singiel, stary kawaler. Cay wiat? spytaem. Nikt, dosownie nikt mnie nie rozumie odpar smutnym gosem i rozpocz litani. Ani ojciec, ani matka, ani siostra, ani brat. Nie mwic o dziadkach, ciotkach, wujkach, nauczycielach, ksiach, jednej, drugiej, trzeciej dziewczynie. Epizodycznie uczestniczy w dwch grupach terapeutycznych. Na jednej go opakano, na drugiej wyszydzono, e sam jest sobie winien. Uwaa si za wyjtkowca, stawia ponad spoeczestwem, jest wyjtkusem, wyjtkutasem. Na proces terapeutyczny, w duej mierze bdcy improwizowan interakcj, spojrze mona rwnie czule jak na proces literacki, nadajc mu form artystyczn. Kusi mnie, a zarazem czuj wewntrzny opr przed angaowaniem si w tak zaprojektowany eksperyment. Opowiada, e duo czyta. Rozejrza si po gabinecie i powiedzia: Jako nie wida u pana ksiek. Czyby je pan przenis do Internetu?
326
Kltwa Narcyza
Chodzi do szk, ale nauka nic mu nie daa, bya za powierzchowna. Chodzi do teatru, filharmonii, do galerii, ale sztuka nic mu nie daa, bya za pytka. Chodzi do kocioa, ale nie spotka tam Boga, religia nic mu nie daa. Wyspowiada si, ale ksidz nie udzieli mu rozgrzeszenia. Moe dlatego, e zamiast wyzna grzechy, opowiedzia dwa sny, w dodatku, na nieszczcie, o zerowym adunku pornograficznym. W pierwszym nie siedzia na gigantycznej hutawce podczepionej do nieba, bya szeroka jak chmury i zawieszona kilometry nad ziemi. By wysoko, wysoko. Ogarnia go lk na przemian z eufori. W dole roztaczaa si winnica po horyzont. Cay nard by pod nim, spa. By to zachwycajcy widok. Tak wyglda wszechwiat, myla z lkiem przed utrat kontaktu z ziemi, czyli rzeczywistoci. Czu, e jest mieszkacem nieba. Koysanie si byo modlitw do Boga, z ktrym czu si zespolony. Bg nie potpia go za brawur, za izolacj wskutek nierealistycznej wielkociowoci. Powinien by si wstydzi, ale Bg go nie potpia, gdy rozumia jego potrzeby, a zwaszcza pragnienie wybicia si ponad przecitno, ponad zwyko. Bya to boska, bogosawiona bujanka. Iluzja wyjtkowoci. W dole las, pola zb, winnice. A w drugim nie jedzie sobie rowerem przez gboki nieg, ktry si przed nim rozstpuje, eby mia gadk drog pod koami. Nagle widzi papiea w biaej szacie, z tiar na gowie, w towarzystwie Murzyna. Papie idzie przez pola w przepacistym niegu, do miasteczka, podpiera si lask. Raptem zatrzymuje si i zawraca, poniewa mieszkacy gapi si zamiast skada mu hod, nikt nie pada na kolana. Tym papieem, jak pan si domyla, jestem ja sam rozemia si Gigant. Ja nie schodz poniej gowy kocioa. Ja, jako terapeuta zasuchany w jego snach, po swojemu ujrzaem papiea. Ojciec wity podrowa, by tu wic wdrowcem. Wdrowcy objawiaj si czsto jako symbol tsknoty. Nostalgii, ktra nigdy nie odnajdzie swego zagubionego przedmiotu utraconej matki. Pomylaem, e bohater motywowany jest potrzeb uwolnienia si od matki, ale nie jest w stanie tego dokona. A jego wdrwka jest oscylacj pomidzy pragnieniem cznoci z matk a pragnieniem bycia od niej niezalenym. Zreszt pierwszy sen take uskutecznia podr. Ta hutawka-bujanka, niby przyczepiona do nieba, tak naprawd przemieszcza
327
Czesaw Dziekanowski
si, wdruje nad ziemi. Dziki temu nicy widzi cigle nowe lasy, pola zb, winnice. Te dwa sugestywne sny odegray inspirujc rol. W moim umyle skrystalizowaa si interpretacja, e mj pacjent ucieka w narcyzm pod presj przeywanego konfliktu - pozosta z matk i by od niej zalenym, czy te odej i wyzwoli si od niej. Wyglda na to, e on nie bez powodu ucieka w narcyzm. W jego przypadku, chowanie si w narcyzm zdaje si by swoistym mechanizmem obronnym. Wychowywaa go babka. Bardzo sabo sobie z nim radzia, a waciwie w ogle sobie z nim nie radzia. Gdy szli razem przez wie, a on by may, za may, aby dowodzi, chciaa trzyma go za rk. Tymczasem on wyrywa si i bieg przed siebie ucieka. Babka pdzia za nim, on jednak by szybszy, ona dostawaa palpitacji serca i kaszlu z zadyszki. Wyzywaa go od niewdzicznikw, urwisw i nicponi. Ona tak si o stara, jest mu przecie u niej najlepiej na wiecie, ale on tego nie docenia. To wszystko prawda, ale te prawd jest, e on si na ten wiat nie prosi. Skoro nie ma dla miejsca w rodzinie u matki i ojca to korzystniej bdzie dla wszystkich, jeli zniknie z tego wiata. Babka naprawd troszczya si o niego, ale marnowaa swj wysiek, niepotrzebnie zdzieraa swoje serce, poniewa on jej nie cierpia, nie tolerowa. On tskni za powrotem do domu, y jak na wygnaniu. Czu si jak sucy u dziadka, ktremu pomaga w warsztacie stolarskim. Wynie, przynie, pozamiataj. Dziadek mia szeroki gest, pragn jednego, eby wnuk zosta jego nastpc stolarzem. Na jednej z sesji Gigant przypuci atak na matk. Oskary j o to, e si go pozbya. Krtko mwic, e bya z kobiet. Nie radzia sobie z dziemi. Cierpliwie suchaem tych skarg, ale zapali si we mnie dzwoneczek alarmu. Ta krytyka wydaa mi si przesadzona, przynajmniej odrobin. Suchaj pan. Moe paska matka chciaa by dobr kobiet, ale nie umiaa, nie potrafia powiedziaem. Zatkao go. zy pojawiy si w jego oczach. By to nagy wgld. Od tego momentu przesta atakowa matk. Zreszt to by sygna, e ja rwnie jestem jak jego matka zym analitykiem. Ale nie dlatego, e chc by zym. Przeciwnie, ja chc by bardzo dobrym terapeut, ale nie umiem, nie potrafi. Moje moliwoci s ograniczone.
328
Kltwa Narcyza
Nie potrafiem ci uleczy w cigu dziewiciu miesicy, jak sobie tego yczye na pocztku. Nie potrafiem w cigu roku, w czasie, ktry mi wyznaczye jako drug szans. Powiedziae: Daj panu rok na wyleczenie mnie! I co? Rok min, mina poowa drugiego, wkrtce zacznie si trzeci, a pan cigle przychodzi do mnie.
329

Narcyzm: Jednostka - Społeczeństwo - Kultura

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Narcyzm: Jednostka - Społeczeństwo - Kultura

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

NARCYZM

Recenzent: prof. dr hab. Czesaw Dziekanowski

Copyright by Uniwersytet w Biaymstoku Biaystok 2011

Wydanie publikacji sfinansowano ze rodkw Wydziau Historyczno-Socjologicznego Uniwersytetu w Biaymstoku.

Druk i oprawa: TOTEM.com.pl

Wstp Tomasz Olchanowski, Jacek Sieradzan WPROWADZENIE DO PROBLEMATYKI NARCYZMU

Magorzata Piasecka OSOBY Z NARCYSTYCZNYM ZABURZENIEM OSOBOWOCI W TERAPII UZALENIE.........................................................................................

Jacek Sieradzan BONO I MADONNA MIDZY CHARYZM A NARCYZMEM...........

Aneks: Psychoanalityk jako literat Czesaw Dziekanowski KLTWA NARCYZA...................................................................................................

Tomasz Olchanowski, Jacek Sieradzan

WPROWADZENIE DO PROBLEMATYKI NARCYZMU

Rozdzia 2 niniejszego tekstu napisa T. Olchanowski. Pozostae s autorstwa J. Sieradzana.

Tomasz Olchanowski, Jacek Sieradzan

Wprowadzenie do problematyki narcyzmu

Tomasz Olchanowski, Jacek Sieradzan

Wprowadzenie do problematyki narcyzmu

Tomasz Olchanowski, Jacek Sieradzan

Wprowadzenie do problematyki narcyzmu

Tomasz Olchanowski, Jacek Sieradzan

Wprowadzenie do problematyki narcyzmu

Tomasz Olchanowski, Jacek Sieradzan

Wprowadzenie do problematyki narcyzmu

Tomasz Olchanowski, Jacek Sieradzan

Wprowadzenie do problematyki narcyzmu

Tomasz Olchanowski, Jacek Sieradzan

Wprowadzenie do problematyki narcyzmu

Tomasz Olchanowski, Jacek Sieradzan

Wprowadzenie do problematyki narcyzmu

Tomasz Olchanowski, Jacek Sieradzan

Wprowadzenie do problematyki narcyzmu

Tomasz Olchanowski, Jacek Sieradzan

Wprowadzenie do problematyki narcyzmu

Tomasz Olchanowski, Jacek Sieradzan

3. OD NARCYZMU ROMANTYCZNEJ MIOCI DO NARCYZMU PORADNIKW

Wprowadzenie do problematyki narcyzmu

Tomasz Olchanowski, Jacek Sieradzan

Wprowadzenie do problematyki narcyzmu

Tomasz Olchanowski, Jacek Sieradzan

Wprowadzenie do problematyki narcyzmu

Tomasz Olchanowski, Jacek Sieradzan

Wprowadzenie do problematyki narcyzmu

Tomasz Olchanowski, Jacek Sieradzan

Wprowadzenie do problematyki narcyzmu

Tomasz Olchanowski, Jacek Sieradzan

Wprowadzenie do problematyki narcyzmu

Tomasz Olchanowski, Jacek Sieradzan

Wprowadzenie do problematyki narcyzmu

Tomasz Olchanowski, Jacek Sieradzan

Wprowadzenie do problematyki narcyzmu

Tomasz Olchanowski, Jacek Sieradzan

Wypowied w filmie dokumentalnym Prawda wedug Wikipedii (Holandia, 2008).

Wprowadzenie do problematyki narcyzmu

Tomasz Olchanowski, Jacek Sieradzan

Wprowadzenie do problematyki narcyzmu

Tomasz Olchanowski, Jacek Sieradzan

L. Bellak, Overload, Human Sciences Press, New York 1975:23.

Wprowadzenie do problematyki narcyzmu

Tomasz Olchanowski, Jacek Sieradzan

Wprowadzenie do problematyki narcyzmu

Tomasz Olchanowski, Jacek Sieradzan

Zdaniem Farengi (2006:486):

Wprowadzenie do problematyki narcyzmu

Tomasz Olchanowski, Jacek Sieradzan