Odlewanie kokilowe

1. Oglna charakterystyka a) Pojcia podstawowe

Odlewaniem kokilowym grawitacyjnym nazywa si proces wykonywania odleww w formach metalowych (kokilach) grawitacyjnie, przy ewentualnym zastosowaniu rdzeni metalowych lub piaskowych. Ze wzgldu na wielokrotne uycie kokili w procesie odlewania stosuje si niekiedy pojecie o szerszym zakresie odlewanie do form trwaych (kokile od kilkuset odleww), w odrnieniu od odlewania do form ptrwaych (kilkadziesit odleww) i odlewania do form jednorazowych (piaskowych). Do form trwaych zalicza si rwnie formy wykonane z materiaw niemetalowych, np. z grafitu. Przez zastosowanie obnionego cinienia we wnce formy czy nadanie kokili drga przy jej wypenianiu lub w czasie krzepnicia odleww mona uzyska takie warianty odlewania kokilowego, jak odlewanie niskocinieniowe, odlewanie przez zassanie prniowe i odlewanie do form drgajcych. Zabiegi te zmierzaj do lepszego wypeniania form lub uzyskania korzystnej struktury odlewu.

b) Cechy charakterystyczne
O zastosowaniu odlewania kokilowego decyduj takie czynniki, jak: ksztat i ciar odlewu, wasnoci odlewnicze stopu oraz wielkoci serii. Odlewy wykonywane w kokilach powinny charakteryzowa si: dostateczn gruboci cianki, atw usuwalnoci z formy przy ograniczonym jej podziale, ma liczb rdzeni piaskowych, brakiem duych wystpw (hamujcych skurcz), nagych zmian gruboci cianek oraz duych wzw cieplnych. Zaletami odlewania kokilowego z porwnaniu z odlewaniem w formach piaskowych s: wiksza dokadno wymiarowa odleww, mniejsza chropowato powierzchni, umoliwiajca 23-krotne zmniejszanie naddatkw na obrbk lub nawet na ich unikniecie, bardziej drobnoziarnista struktura, a wic polepszenie wasnoci mechanicznych o 1530%, zwikszanie wytrzymaoci odlewu oraz jego odpornoci na korozj, erozj i zuycie, wzrost wskanikw wydajnoci na jednego pracownika bezporednio produkcyjnego (26 razy) oraz z1m2 powierzchni produkcyjnej (34-kronie), zwikszanie uzysku do wartoci 7598% wskutek zmniejszania ukadu wlewowego i naddatkw obrbkowych, wielokrotne zmniejszenie lub wyeliminowanie obiegu masy rdzeniowej i formierskiej oraz wydatne ograniczenie zwizanego z tym transportu, skrcenie czasu obrbki cieplnej atwo zmechanizowania i zautomatyzowania procesu,

 lepsze warunki pracy. Wadami odlewania kokilowego, ograniczajcymi zakres jego zastosowania, s: trudnoci w uzyskiwaniu odleww cienkociennych wskutek duej szybkoci odprowadzania ciepa przez form, konieczno stosowania rdzeni piaskowych przy ebrach zewntrznych, pogrubieniach i wystpach, znaczne naprenia cieplne wskutek hamowania skurczu w niepodatnej kokili, skonno do zabiele eliwa szarego wskutek wikszej szybkoci krzepnicia i chodzenia, wiksza niejednorodno wasnoci w przekroju cianki odlewu, ograniczona trwao formy i dugi czas jej wykonania, wiksza wraliwo na zmiany parametrw technologicznych procesu.

2. Konstrukcja odleww kokilowych

Wytyczne konstruowanie odleww obejmuj: analiz konstrukcji odlewu i ewentualnie korekt do warunkw odlewania kokilowego oraz okrelenie usytuowania odlewu w kokili, sposobu jej podziau, naddatkw obrbkowych, miejsc doprowadzenia metalu do odlewu, nadleww i znakw rdzeniowych oraz skurczu odlewniczego. Oglne wytyczne w zakresie usytuowania odleww s nastpujce: rozwinite powierzchnie paskie, a szczeglnie powierzchnie bazowe i obrabiane, naley usytuowa w dolnej czci odlewu, pionowo lub ukonie, obrabiane powierzchnie odlewu w czasie zalewania naley usytuowa w grnej czci kokili, naley zapewni kierunek krzepnicia od przekrojw cienkich do nadleww, cienkie ciany odlewu naley usytuowa w dolnej czci kokili, naley zapewni swobodne wypenienie kokili, unikajc przegrzewania poszczeglnych jej czci oraz przesuwania rdzeni przez strumie ciekego metalu, naley dy do uzyskania minimalnej liczby podziaw kokili oraz unika zoonego podziau po linii krzywej lub amanej.

3. Konstrukcja kokili i rdzeni a) Klasyfikacja kokili

W zalenoci od rodzaju stopu, wielkoci odlewu i stopnia jego skomplikowania kokile mog by proste lub zoone. Zgodnie z BN-67/4044-82 odlewnicze formy metalowe klasyfikuje si wg nastpujcych kryteriw: stopnia skomplikowania, liczby i sposobu podziau powierzchni formy, sposobu otwierania, sposobu zamykania, sposobu usuwania odlewu, liczby wnk, podziau materiau formy, sposobu odlewania, sposobu wykonywania odleww, sposobu doprowadzenia metalu do wnki formy, sposobu ogrzania formy, sposobu chodzenia formy i rednio gabarytowego wymiaru.

b) Elementy konstrukcji kokili

Grubo cianki kokili wpywa na szybko krzepnicia i chodzenia, a przez to na struktur i

wasnoci odlewu. Istnieje wiele wzorw empirycznych do okrelenia gruboci cianki kokili, jak np. Dubinina, Piertriczenki, Wiejnika itp. W BN-67/4044-49 podano zakres gruboci cianki kokili z zalenoci od redniej gruboci cianki odlewu. W celu uniknicia wyciekania ciekego metalu podczas wypeniania kokili stosuje si rne sposoby uszczelniania. Wanym zagadnieniem jest usuwanie z wnki kokili powietrza i gazw przez stosowanie odpowietrzenia kokil. Dla uzyskania dobrego zwarcia czci kokili stosuje si rne sposoby ich wzajemnego zamocowania (koki centrujce, koki zamocowujce, wystpy centrujce). Do usuwania odleww z kokili stosuje si rnego typu wypychacze. rednica wypychacza zaley od siy wypychania, np. 12 do 55 mm odpowiednio dla si 0,5 do 8 T. Elementy i zespoy form metalowych do odlewania kokilowego, odrodkowego, cigego, pcigego, (tzw. Krystalizatory), niskocinieniowego, przez zamraanie i przez wyciskanie znormalizowano w normach: BN-67/4044-83 zestawienie, BN-64/4044-01 do BN-67/4044-80poszczeglne elementy, BN-67/4044-81-wymagania techniczne, BN-67/4044-50- chropowato powierzchni form.

c) Materiay do wyrobu kokil ich trwao

Do najczciej spotykanych uszkodze kokili, powstajcych podczas jej eksploatacji, nale: siatka pkni na wewntrznej powierzchni kokili oddziaywanie chemiczne ciekego metalu na kokil, przywieranie odleww do kokili, gbokie pknicia, wichrowanie kokil. Wady te utrudniaj lub nawet uniemoliwiaj eksploatacj kokil i s powodem ich wycofania z produkcji. Przy odlewaniu eliwa przyjmuje si przecitny wskanik zuycia kokil okoo 25 kg na 1 t odleww. Podstawowym materiaem stosowanym na kokile jest eliwo perlityczne lub perlitycznoferrytyczne (510% ferrytu).Z eliwa stopowego oprcz zawierajcego 1% Ni i 2% Cr, wzgldnie 1% Cr, mona poleci eliwo chromowo-molibdenowe (3,23,5% C, 1,82,0% Si, 0,91,1% Mn, do 0,2%P, do 0,1% S, 0,40,9% Cr i 0,60,8% Mo). Kokile staliwne s rzadziej stosowane (np. 0,20,4% C, 0,30,4% Si, 0,50,8% Mn, 0,030,07% P, 0,010,07 S i ewentualnie 0,1% Cr i 0,1%

Ni). W eliwie jest wymagany drobny grafit patkowy i moliwie wysoka zawarto wgla zwizanego. Czci kokil bardziej naraone na obcienia mechaniczne i cieplne wykonuje si ze stali stopowych (np. 0,40,5%C, 0,8% Si, 0,7% Mn, 1315% Cr,1315% Ni, 22,7% W, 0,250,4% Mo do 0,03% P i do 0,03% S lub 0,350,45% C, 1,92,6% Si, do 0,7% Mn, 010%Cr, do 0,5% Ni, 0,70,9% Mo, do 0,03% P i do 0,03% S). Zwikszenie trwaoci kokil mona uzyska przez wprowadzenie rnych usprawnie konstrukcyjnych (w odlewie i kokili), technologicznych (np. Doprowadzenie metalu) eksploatacyjnych (np. chodzenie, stosowanie powok) itp.

d) Sposoby wykonywania kokil

Spord rnorodnych sposobw wytwarzania kokil mona wymieni: odlewanie z wykorzystaniem odleww jako modeli (w formie piaskowej, w formie piaskowej z jednym lub kilku rdzeniami piaskowymi, w formie skadanej z rdzeni, w formie piaskowej z zastosowaniem pyty metalowej - ochadzalnika, w formie wirujcej, w formie skorupowej), wykonywanie podanych kokil z wkadkami napawanie ukiem elektrycznym, metalizacj natryskow modelu, wykonywanie z gipsowych modeli, wykonywanie z tam prasowanych, spawanie znormalizowanych elementw, obrbk skrawaniem.

e) Rdzenie piaskowe i metalowe

Rdzenie piaskowe mog by: wilgotne, suszone i skorupkowe, jak rwnie chemo- i termoutwardzalne.

Rdzenie metalowe s rwnie bardzo czsto stosowane przy odlewaniu kokilowym. W normie BN-66/404-43 podano luzy pomidzy rdzennikami a gniazdami rdzeniowymi dla rdzeni metalowych. Wanym zagadnieniem jest usuwanie rdzenia metalowego po zalaniu formy. Usuwanie rdzeni metalowych z odleww moe by dokonywane prostopadle, pod ktem lub rwnolegle do kierunku rozwierania kokili.

f) Przyrzdy do ustawiania i usuwania rdzeni

Urzdzenia do ustawiania i usuwania rdzeni mog mie napd mechaniczny, pneumatyczny, hydrauliczny lub elektryczny. Obecnie istnieje tendencja do automatyzacji tej czynnoci. Ze stosowanych rozwiza mona wymieni mechanizmy: limakowe, dwigowe i krzywkowe.

g) Nagrzewanie i chodzenie kokil

Kokila przed rozpoczciem serii odleww, a niekiedy pomidzy poszczeglnymi odlewami, powinna by podgrzana dla uzyskania przewidzianej procesem technologicznym temperatury. W tym celu stosuje si przewanie podgrzewanie gazowe lub elektryczne z ewentualn moliwoci regulacji automatycznej Przy kokilach maych stosuje si mniej dokadne sposoby nagrzewania, jak np. wykonanie pierwszego odlewu (wadliwego) w zimnej kokili w celu jej nagrzania, podgrzewanie w suszarni, podgrzewanie palnikiem itp. Rwnie wzgldy utrzymania danej w procesie technologicznym temperatury kokili wymagaj czsto jej chodzenia. Dla oceny temperatury odlewu i kokili oraz dla uzyskania impulsu do automatycznej regulacji stosuje si rnego rodzaju termopary umoliwiajce pomiar temperatury w dowolnym miejscu odlewu lub kokili. Uwzgldnienie odpowiednich poprawek umoliwia okrelenie temperatury powierzchni pracujcej.

4.Parametry odlewania kokilowego a) Temperatura kokili i odlewanego stopu

Temperatura kokili jest zalena od: rodzaju odlewanego stopu i jego wasnoci technologicznych (lejno, zakres krzepnicia, skonno do segregacji), konstrukcji i wielkoci odlewu (ksztat, grubo cianek), materiau formy i zdolnoci do oprowadzenia ciepa. Temperatura zalewania ciekego metalu zaley od: jego skadu chemicznego, skomplikowania i wielkoci odlewu oraz temperatury kokili. Oglnie, ze wzgldu na szybsze krzepniecie odleww w kokilach, szczeglnie odleww cienkociennych, temperatura zalewania stopw metali nieelaznych powinna by o 3050C wysza ni przy zalewaniu do formy piaskowych. Temperatura zalewania stopw Cu powinna by wysza o 5070C od temperatury pocztku krzepnicia.

b) Cechy charakterystyczne eliwnych odleww kokilowych

Parametry procesu odlewania kokilowego s specjalnie istotne przy odlewaniu eliwa ze wzgldu na skonno zabiele. Do z wymiarowania elementw ukadu wlewnego mona posuy si nomogramem z ktrego wyznacza si przekrj wlewu odprowadzajcego = .

Wspczynnik korygujcy n mona wyznaczy ze wzoru : = 0,00220 + 0,0009 + 0,033 + 0,02 + 0,056 0,016 0,15
gdzie: t temperatura przegrzania metalu, w C, temperatura kokili przed odlewaniem, w C, C, Si, P, Mn, S zawarto skadnikw stopowych w %.

Powierzchnie przekroju belki wlewowej i wlewu gwnego oblicza si ze stosunkw : : = 1: 1,15: 1,25 Czas zalewania oblicza si ze wzoru =
gdzie k=3 przy doprowadzeniu metalu do dou. k=3,4 z boku, k=3,9 z gry, czas w s, d zredukowana grubo cianki w cm, G ciar w kg.
3

Czas zalewania naley uzgodni z prdkoci wypeniania kokili. Dla odleww o gruboci cianki do 10 mm prdko wznoszenia si metalu w kokili powinna by nie mniejsza ni 20 mm/s, dla cianek 1030 mm 15 mm/s oraz dla cianek ponad 30 mm 10 mm/s. Przy odlewaniu eliwa sferoidalnego temperatura zalewania powinna wynosi 1270 1320C, a szybkoci wznoszenia metalu w kokili 2045 mm/s. Korzystne jest syfonowe doprowadzenie metalu. Kokile wykonuje si przewanie z stali wglowej normalnej, o zawartoci 0,15 lub 0,20% C; maja one twardo 710 tys. napenie, przy ciarze odlewu do 25 kg. Woda jest doprowadzana do kokili z gry. Kokila powinna mie temperatur 150250C, a woda woda wypywajca

6080C. Odlewy s wyjmowane z kokili przy 950C.

c) Odlewanie staliwa
W kokiliach przewanie odlewa si staliwo o zawartoci 0,15 do 0,45% C, a wyjtkowo stopowe. Przy konstruowaniu kokili naley pamita o niezadowalajcych wasnociach wasnociach odlewniczych staliwa. Przy dobrze ukadu wlewowego naley uwzgldni ma rzadkopynno staliwa jak rwnie konieczno stosowania nadleww w przypadku odleww sprawdzanych na szczelno.

d) Odlewanie stopw aluminium

Temperatura zalewania ciekego metalu w kokili zawiera si w granicach 680700 do 650870C; dla stopw eutektycznych zaleca si temperatur 680800C. Czas pozostawienia odleww w kokili wynosi: 610 s dla odleww maych (510 g), do kilka minut dla odleww o ciarze 58 kg i wikszym.

e) Odlewanie stopw magnezu

Temperatura odlewania wynosi 710800C. Ze wzgldu na znaczny skurcz objtociowy (do 9%) s s wymagane due nadlewy. Ze wzgldu na du skonno do utleniania oraz atwo zaponu stosuje si inhibitujce opylanie siark wnki i metalu podczas zalewania. W konstrukcji ukadu wlewowego przyjmuje si stosunki przekrojw : : = 1: 2: 3do 1: 2: 6. przekrj wlewu doprowadzajcego mona wyznaczy z nomogramu. Doprowadzenie metalu do wnki mona zrealizowa z gry, syfonowo oraz pionowym wlewem wowym. Przekroje poprzeczne wlewu gownego mog by okrge, owalne lub trapezowe, belki wlewowej okrge, trapezowe, prostoktne z zaokrglonymi spaszczeniami do gry, trapezowoprostoktne z przesuniciem oraz prostoktno-trjktne z zaokrgleniami i przesuniciami, a wleww doprowadzajcych trapezowe, prostoktne i prostoktno-trapezowe. Przy konstruowaniu kokili naley uwzgldni minimalne: promienie zaokrgle(2 mm), pochylenia powierzchni zewntrznych (1) i wewntrznych (2) oraz rednice odlewanych otworw

(2 mm) kokile do odlewania stopw magnezu maj podzia: pionowy(proste odlewy paskie i cylindryczne), poziomy (proste niewielkie odlewy) oraz pionowo-poziomy ( zoone odlewy oraz odlewy majce poziome powierzchnie z cienkociennymi ebrami i miejscami pogrubieniami.

f) Odlewanie stopw miedzi

Spord stopw miedzi najczciej s kokilowo odlewane mosidze(MO60,MK80), brzy (BA1032, BA94, B555, B663, B1010 i B525) i mied przewodowa. Szczeglnie dobre wasnoci odlewnicze maj mosidze krzemowe o podwyszonej zawartoci krzemu (4%) a najgorsze mosidze manganowe. Wymagany stopie przegrzania osiga 525% lub 60250C. Brz aluminiowy o zawartoci 10% Al powinien by w temperaturze 10501100C, przy temperaturze kokili 200400C. Ukady wlewowe dla odleww z mosidzu krzemowego zawieraj filtry i odulacze, nadlewy kryte; niewielkie, proste i grubocienne odlewy mona wykonywa bez filtru. Typowe wartoci stosunkw przekrojw s nastpujce : : = 3,5: 2,5: 1

5. Urzdzenia do odlewania kokilowego

Mechanizacja odlewania kokilowego jest jest prostsza ni odlewania w formach piaskowych ze wzgldu na unikniecie wielu czynnoci. Przewanie mechanizuje si nastpujce czynnoci: rozlewanie i zwieranie kokili, wstawianie i usuwanie metolowych rdzeni, usuwanie odlewu, nanoszenie pokry, chodzenie i nagrzewanie kokili oraz zalewanie metalem.

a) Podzia i klasyfikacja kokilarek

Kokilarki, jako urzdzenia do realizacji zoonej lub, kompleksowej mechanizacji procesu odlewania kokilowego, dziel si na: pojedyncze, karuzelowe i przenonikowe. Kokilarki pojedyncze mog by rwnie urzdzeniami przemysowymi dwustronnie dziaajcymi (pojedyncze z wykorzystaniem niektrych wsplnych mechanizmw). Kokilarki karuzelowe umoliwiaj stopniowe realizowanie cyklu procesu technologicznego. Kokilarki przenonikowe mona sklasyfikowa w zalenoci od ich konstrukcji (tor ruchu, rodzaj napd, rodzaj przenonika) lub technologi ( podzia kokili, rodzaj zalewania, sposb chodzenia). Rozrnia si kokilarki z przenonikiem wzkowym (przewanie poziome).

b) System automatycznego sterowania i regulacji

Mechanizmy automatycznego sterowania stosowane w budowie kokilarek, zalenie od ich konstrukcji, dziel si na: mechaniczne, hydrauliczne, pneumatyczne, elektryczne, elektromagnetyczne i akustyczne. Regulacji mog podlega rne parametr, jak np.: temperatura, sia, prdko itp. W kokilarkach stosuje si najczciej osprzt elektryczny i elektroniczny. Do zapewnienia bezpieczestwa stosuje aparatur zabezpieczajc i blokujc. Sterowanie mechaniczne opiera si na rozrzdzie krzywkowym lub ukadach kopiujcych, atwiejszych w wykorzystaniu do programowania. Rwnie stosunkowo jest stosowane sterowanie pneumatyczne, z ukadem rozdzielaczy i zaworw; obecnie jest to eliminowane ze wzgldu na niedoskonao sterowania, zwizane ze spraniem powietrza. Bardziej dokadne jest sterowanie hydrauliczne. Przy sterowaniu elektrycznym istnieje atwo kojarzenia sterowania e regulacj, ale w warunkach odlewniczych tego typu element sterowania mog by zawodne.
Literatura: ,,Poradnik inyniera. Odlewnictwo, Wydawnictwo Naukowo Techniczne, Warszawa Autorzy: mgr in. Wadysaw Chabowski, mgr Wadysaw Dubiel, doc. dr hab. inr. Zbigniew Grny, mgr in. Tadeusz Hejnar, dr in. Jerzy empicki, mgr in. Jan Marcinowski, prof. Dr hab. Dr in. Tadeusz Olszowski, dr in. Jur Piszczak, mgr in. Tadeusz sala, mgr in. Jzef Tokarski, mgr in. Henryk Wsowicz, mgr in. Tadeusz Welkens.

Opracowa: Tomasz Misztal III ,,s