BOGDAN JASKI

DZIENNIK
1830 1839

BOGDAN JASKI

DZIENNIK
1830 1839
odczyta z autografu i opracowa

ANDRZEJ JASTRZBSKI

RZYM 2000

SUPERIORUM PERMISSU: O. SUTHERLAND MACDONALD CR Przeoony Generalny Rzym, 6 czerwca 2003 r.

______* ______
Wszelkie prawa zwizane z publikowaniem tej pracy w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposb, wcznie z fotokopiowaniem, nagrywaniem na tamy lub przy uyciu innych systemw, s zastrzeone i zale wycznie od zgody pisemnej Wadzy Generalnej Zgromadzenia Zmartwychwstania P. N. J. Chr. w Rzymie. Copyright by Zgromadzenie Zmartwychwstania P. N. J. Chr., Rzym, 2003 r.

Opracowanie komputerowe, druk i projekt okadki: Liliana Drd Konsultacje przy opracowaniu komputerowym: O. Andrzej Gieniusz CR Odczytanie wersji opracowania komputerowego: O. Tadeusz Kaszuba CR i Liliana Drd

Kopie oraz druk okadki i oprawa: Legatoria-Tipografia w Rzymie, Wochy

SPIS TRECI

SOWO WSTPNE PRZEOONEGO GENERALNEGO (O. Sutherland MacDonald, CR) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII O BOGDANIE JASKIM. SZKIC DO PORTRETU (Andrzej Jastrzbski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

O DZIENNIKU BOGDANA JASKIEGO. NOTA WYDAWNICZA (Andrzej Jastrzbski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

BOGDAN JASKI, NOTATKI DO DZIENNIKA PODRY. ROK 1828 . . . . . . 31 BOGDAN JASKI, NOTATNIK INTYMNY. ROK 1828 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

DZIENNIK 1830 - 1839

DZIENNIK. ROK 1830 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 DODATEK: I. DO ROZJANIENIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 II. ORGANIZACJA MEJ PRZYSZOCI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 NOTA O YCIU C. H. DE SAINT-SIMON, JEGO DOKTRYNIE I SZKOLE . . . 91 DZIENNIK. ROK 1831 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 NOTY: 1. NOTA O YCIU I TWRCZOCI F. M.-CH. FOURIER . . . . . . . . . . . . . . 115 2. NOTA O YCIU, TWRCZOCI I DZIAALNOCI POLITYCZNEJ M. MOCHNACKIEGO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 DZIENNIK. ROK 1832 . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 DODATEK: I. MEMORANDA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 II. WSPOMNIENIA KRTKIE MEJ PRZESZOCI OD WIEKU DZIECINNEGO PODUG LAT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 NOTY: 1. NOTA O YCIU I DZIAALNOCI KSIDZA F.-R. DE LAMENNAIS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 2. NOTA O TOWARZYSTWIE LITERACKIM POLSKIM . .. . . . . . . . . . . . 226 DZIENNIK. ROK 1833 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 DZIENNIK. ROK 1834 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 DODATEK: I. NOWOCZESNO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 II. [SPOWIED] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260 III DLACZEGO WRCIEM DO WIARY WITEJ KATOLICKIEJ? . . . 262

IV

Spis treci
265 341 344 344 345 346 347 348 349 349 353 354 355 355 357 359 363 429 430 431 432 433 435 438 439 440 443 447 485 486 487 489 489 490 490 491 492 494 495 496

DZIENNIK. ROK 1835 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . DODATEK: I. [SPOWIED, c. d] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. [MODLITWA, OSKARENIE SI] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. [SPOWIED] OD 2 LUTEGO, 1835 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV. [SPOWIED] 13 CZERWCA W DZIE WITEGO ANTONIEGO . . V. SPOWIED W DZIE NARODZENIA NAJWITSZEJ PANNY 8 WRZENIA 1835 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI. SPOWIED 14 WRZENIA 1835 W DZIE PODWYSZENIA KRZYA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII. SPOWIED 21 WRZENIA W DZIE WITEGO MATEUSZA . . . VIII. DNIA 19 PADZIERNIKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX. POSTANOWIENIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . X. SUBA NARODOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XI. BRACTWO SUBY NARODOWEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XII. KONGREGACJA WITEGO PIOTRA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIII. MOJE OBOWIZKI I POWOANIE, OZNACZENIE OGLNE MOICH PRAC ZIEMSKICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIV. STOSUNKI MOJE W EMIGRACJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . NOTA: LISTA EMIGRANTW Z 21 GRUDNIA 1835 R. . . . . . . . . . . . . . . . . . . DZIENNIK. ROK 1836 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . DODATEK: I. MISCELLANEA PATRIOTYCZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. PRZYGOTOWANIE DO SPOWIEDZI NA JUTRO, 9 STYCZNIA 1836 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. MOJE SPOWIEDZI I KOMUNIE WITE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV. O ZASADACH, CELACH I URZDZENIACH KONFEDERACJI PATRIOTYCZNEJ KATOLIKW ITD. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V. NA NIEDZIEL 31 LIPCA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI. NA PITNASTY SIERPNIA, PONIEDZIAEK WNIEBOWZICIE NAJWITSZEJ PANNY . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII. NAUKI MOJE DLA BRACI, POCZTKI NASZYCH PRAC NAUKOWYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VIII. STOSUNKI NASZE W EMIGRACJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX. NA NIEDZIEL 9 PADZIERNIKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . NOTA: LISTA EMIGRANTW Z 25 WRZENIA 1836 R. . . . . . . . . . . . . . . . . DZIENNIK. ROK 1837 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . DODATEK: I. KWESTIA YCIA . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. POSTANOWIENIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. POSTANOWIENIA TU W TRAPIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV. POBUDKI DO PRACY ZAROBKOWEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V. MODLITWA CODZIENNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI. POSTANOWIENIE DZIKOWANIA PANU BOGU . . . . . . . . . . . . . . . VII. MYLI, NATCHNIENIA, POSTANOWIENIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VIII. MODLITWY I ROZMYLANIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX. MODLITWY I ROZMYLANIA I POSTANOWIENIA . . . . . . . . . . . . . X. POSTANOWIENIA I MODLITWY I ROZMYLANIA . . . . . . . . . . . . . XI. TRZECIA SPOWIED . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . XII. SPOWIED W SOLESMES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Spis treci
XIII. KWESTIA NARODOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496 XIV. POLITYKA NASZA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497 XV. SPRAWA NARODOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 498 XVI. CZWARTA SPOWIED W SOLESMES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499 XVII. PIELGRZYM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499 XVIII. PITA SPOWIED MOJA W SOLESMES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501 XIX. POSTANOWIENIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501 XX. POSTANOWIENIA PO PRZYBYCIU DO PARYA . . . . . . . . . . . . . . 502 XXI. POSTANOWIENIA (PO PRZYBYCIU DO PARYA) . . . . . . . . . . . 504 XXII. POSTANOWIENIA PO PRZYBYCIU DO PARYA . . . . . . . . . . . . 506 XXIII. POSTANOWIENIA PO PRZYBYCIU DO PARYA . . . . . . . . . . . 508 XXIV. POSTANOWIENIA DALSZE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 508 XXV. POBUDKI KU OGRANICZENIU SI W ZAJCIACH I CHOBY NAJLEPSZYCH PROJEKTACH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 510 XXVI. KOMUNIA WITA 21. W DZIE WITEGO TOMASZA . .. . 511 XXVII. OSTATNIE POSTANOWIENIE W DZIE WYJAZDU MEGO Z SOLESMES, WITEGO TOMASZA, 21 GRUDNIA . . . . . . . . 511 XXVIII. PRZED KOMUNI WIT, 24. W NIEDZIEL, I 25. W BOE NARODZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511 XXIX. W TYGODNIU OD BOEGO NARODZENIA DO NOWEGO ROKU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512 NOTY: 1. FRAGMENTY LISTU B. JASKIEGO Z LA GRANDE TRAPPE DO FRANCISZKI GIEDROJCIOWEJ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513 2. LISTA ODNOTOWANYCH PRZEZ B. JASKIEGO EMIGRANTW POLSKICH PRZEBYWAJCYCH W 1837 R. W TULUZIE I MONTPELLIER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514 3. LISTA EMIGRANTW POLSKICH PRZEBYWAJCYCH GWNIE W PARYU W 1837 R., Z KTRYMI B. JASKI ZAMIERZA SI SKONTAKTOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 516 DZIENNIK. ROK 1838 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 519 DODATEK: I. SPOWIED 6 STYCZNIA . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 607 II. SPOWIED 13 STYCZNIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 608 III. SPOWIED 3 LUTY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 608 IV. SPOWIED. 24 LUTEGO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 608 V. [URZDZENIE DNIA] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 609 VI. [REGUA DOMOWEGO ZACHOWANIA SI] . . . . . . . . . . . . . . . 610 VII. [SPOWIED] 6 LIPCA . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 612 VIII. UPOMINEK CODZIENNY . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 614 IX. ZAMIARY NAJBLISZE . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 614 X. Z TUROWSKIM PRZED WYJAZDEM DO TRAPPY . . . . . . . . . . . . 615 XI. [NOTY DO SPOWIEDZI] . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 615 XII. NA PONIEDZIAEK, 3 WRZENIA 1838 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 616 XIII. WILIA NARODZENIA PANNY MARYI. 1838 . . . . . . . . . . . . . . . 616 XIV. SPOWIED . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 617 XV. 22 WRZENIA Z MIKULSKIM . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 617 XVI. NA SPOWIED PRZED WITYMI SZYMONEM I JUD . . . . . 618 DZIENNIK. ROK 1839 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . 619 DODATEK:

VI

Spis treci
I. W PRZESZYM ROKU 1838 . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. KWESTIA: CZY RAZEM Z DZIENNIKIEM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. PIERWSZE MYLI I NATCHNIENIA W TRAPIE . . . . .. . . . . . . . . . . IV. ROZMYLANIA O PRZESZYCH GRZECHACH . . . . . . . . . . . . . . . . V. KATEGORIE PRZYSZOCI . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI. NATCHNIENIA DUCHA WITEGO W NIEDZIEL ZIELONYCH WITEK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII. OBEJRZENIE SI NA PRZESZO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VIII. DO PRZYSZEJ SPOWIEDZI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX. RADY NA POZOSTAJCE DNI W TRAPPIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . X. PRZECIWKO NIEDBALSTWU W LISTACH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XI. CO JEST NAWRCENIE SI ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XII. POSTANOWIENIA, ROZMYLANIA, W UPOMINKU CODZIENNYM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIII. SPOWIED 27 LIPCA, SOBOTA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIV. [NASZA PROFESJA WIARY] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XV. SPOWIED NA 10 SIERPNIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XVI. MYL O POWICENIU SI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XVII. SPOWIED NA SMEGO WRZENIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XVIII. SPOWIED NA 10 LISTOPADA . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIX. SPOWIED NA PIERWSZ NIEDZIEL ADWENTU, 1839 . . . . . . XX. SPOWIED NA DRUG NIEDZIEL ADWENTU . . . . . . . . . . . . . . 687 687 688 689 690 691 693 694 694 695 696 696 699 700 703 704 704 705 705 706

ANEKS AGNIESZKA JASKA DO SYNA TEODORA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 711 INSTRUKCJA I OBOWIZKI DLA P. BOGDANA JASKIEGO. . . . . . . . 712 SOWNICZEK WYRAZW I ZWROTW OBCOJZYCZNYCH ORAZ DAWNYCH POLSKICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . INDEKS TYTUW KSIKOWYCH W DZIENNIKU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . INDEKS TYTUW CZASOPISM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . INDEKS NAZW INSTYTUCJI I ORGANIZACJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . INDEKS OSB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . STRESZCZENIE. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SUMMARY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

715 721 735 743 749 761 811 813

Sowo wstpne Przeoonego Generalnego

Podstawow zasad charyzmatu Zgromadzenia Zmartwychwstania Paskiego jest bezwarunkowa mio Boga. Jako zmartwychwstacy jestemy przekonani, e to wanie Boa bezwarunkowa mio nas powoaa, ksztatuje nas i daje nam si, by i naprzd poprzez prby, trudnoci, upadki i inne rodzaje mierci, z ktrymi spotykamy si w codziennym yciu. To ona jest rdem naszego odkupienia w Zmartwychwstaym Synu, Jezusie Chrystusie. Charyzmat bezwarunkowej mioci Boga Bogdan Jaski przeywa i unaocznia w swym Dzienniku. Prawdopodobnie on sam nie przewidywa, i te zapiski trafi w rce tych wszystkich, ktrzy sign po niniejsz publikacj. By moe byby tym faktem nawet zaenowany, i to nie z powodu brutalnej szczeroci swego dziennika, ktra stanowi jeden z istotnych rysw jego charakteru, ale poniewa mgby si obawia po ludzku sdzc i niektrzy spord tych, ktrzy uwiadomi sobie jego saboci, mogliby sami osabn w ich wasnej odpowiedzi na Boe wezwanie. Byli i s tacy w Zgromadzeniu, ktrzy przeczytali Dziennik i stwierdzili, i nie powinno si go publikowa w caoci. Tym niemniej XXX Kapitua Generalna Zgromadzenia w Rzymie (1999) podja decyzj o wydaniu Dziennika bez jakichkolwiek skrtw czy opuszcze, a o. Marian Piwko CR, zaoyciel Wyszej Szkoy Zarzdzania i Przedsibiorczoci im. Bogdana Jaskiego w Polsce, podj si wydania polskiej wersji Dzienika, w oparciu o tekst przekazany przez Kuri Generaln. Niniejsza publikacja jest rezultatem tej decyzji. Zostao rwnie przygotowane angielskie tumaczenie Dziennika, ktrego dokona o. Franciszek Grzechowiak CR. Niniejsze wydanie ma charakter krytyczny. Zostao opracowane na zlecenie Zarzdu Generalnego przez p. Andrzeja Jastrzbskiego. Prace nad nim rozpoczy si w roku 1987 i zostay ostatecznie zakoczone w 1999. O. Andrzej Gieniusz CR przygotowa skad elektroniczny publikacji, o. Tadeusz Kaszuba CR, ktry wsppracowa z p. Jastrzbskim od samego pocztku, by odpowiedzialny za korekt tekstu, a p. Liliana Drod, sekretarka Generalatu, spdzia niezliczone godziny przepisujc tekst do komputera, porwnujc go z rkopisami i przygotowujc indeks. Wszystkim tym osobom Zgromadzenie jest gboko wdziczne. Trzeba nam take podzikowa Bogdanowi Jaskiemu. Dziennik jest czci jego ycia, w jego nagiej rzeczywistoci. Jak ju powiedziaem, jestem przekonany, i nie wiedzia on o tym, e jego zapiski maj sta si publiczne nie tylko w Zgromadzeniu, ale w caym Kociele. Gdy przyby z Warszawy na studia do Parya, jednym z wymogw dla otrzymania stypendium byo ska-

VIII danie sponsorom sprawozda z wasnej dziaalnoci. Sporzdza wic notatki, w ktrych opisywa swoje prace i przedsiwzicia, i z mniejsz lub wiksz regularnocia przesya je do Warszawy. Powinnimy by wdziczni wczesnym wadzom za owo wymaganie sprawozda, poniewa moim zdaniem to dziki nim Bogdan zacz odnotowywa poszczeglne wydarzenia swego ycia, a z czasem, po nawrceniu, owe notatki przeksztaciy si w rodzaj oceny wasnego ycia. Podobnie jak w wypadku w. Pawa Apostoa, jestemy skazani na domysy odnonie do szczegw nawrcenia Bogdana na katolicyzm. Dziennik jest w tym zakresie bardzo skpy. Nie opisujc tego szczeglnego wydarzenia tak obszernie, jak bymy sobie tego yczyli, dostarcza jednak wiele materiau na temat cigego nawracania si. Bogdan obdarowany ask i odpowiadajc na w dar po powrocie do katolicyzmu by nadal czowiekiem penym pasji, wielkodusznoci i wraliwoci na problemy spoeczne, a z drugiej strony by take czowiekiem walczcym ze swoimi ludzkimi sabociami. ar, ktry niegdy pchn go w kierunku saint-simonistw, spala go teraz w krucjacie katolickiej, ktra wkrtce znalaza swj wyraz w zaoeniu zgromadzenia zakonnego. Dziennik Jaskiego to fenomen o wielu obliczach. Jest on histori ludzkiego ycia i histori bezwarunkowej mioci Boga. Jest to wyznanie czowieka, ktry uwierzy w t mio i jest to wreszcie wiadectwo nawracania si czowieka, ktry wrci do katolicyzmu, ale cigle musi wyzwala si ze swych ludzkich ogranicze i saboci. Cae swe ycie Bogdan powici bez reszty naprawie spoeczestwa. Jego zapa, wiara w bezwarunkow mio Boga we wasnym yciu, pragnienie, aby osobicie odpowiedzie na t mio, jak rwnie przekonanie, i owej pracy powinna podj si grupa podobnie mylcych ludzi, stay si celem jego ycia. Z tego wzgldu uformowa grup uczniw, ktrzy mieli pracowa nad wasnym nawrceniem i nad nawrceniem spoeczestwa. Wkrtce, zachcony przez ludzi pokroju A. Mickiewicza i K. Montalamberta, utworzy z tej grupy zgromadzenie zakonne. Bogdan, jak Abraham, Mojesz i w pewnym sensie sam Jezus, nie zdoa ujrze spenienia si Boych obietnic za swego ziemskiego ycia. My, ktrzy przyszlimy po nim, widzimy owoce jego zasiewu i spenianie si tego, co mu zostao obiecane. Ale przecie jest jeszcze tyle obietnic do zrealizowania, tyle pracy do wykonania. Bogdan Jaski zaoyciel Zgromadzenia Zmartwychwstania, ktry nie zdoa ujrze jego prawnych narodzin, zostawi jednak charyzmat, ktrym do dzi yj zmartwychwstacy. I tak: gdziekolwiek jestemy, walczymy ze

IX sabociami naszej natury, usiujemy sami by wsplnot zakonn i celem udoskonalenia spoeczestwa pracujemy nad budowaniem wsplnot, w ktrych wszyscy mog doiadczy nadziei, radoci i pokoju Zmartwychwstaego Chrystusa. Podobnie jak Bogdan zapraszamy wszystkich, by wczyli si w nasze dzieo: jako czonkowie czy wsppracownicy.

O. Sutherland MacDonald, CR Przeoony Generalny Rzym, w Dzie Zaoycieli, 17 lutego 2001 r.

O BOGDANIE JASKIM Szkic do portretu

Dziennik 18301839 to dziennik niezwyky, jak niezwyky by jego autor. Pisany z gbokiej, wasnej potrzeby, nie przeznaczony do publikacji, bardzo osobisty, bardzo szczery, a przy tym autentycznie religijny. Pisa go czowiek wiecki Bogdan Jaski, ktry zmar w 34 roku ycia. Poza Zgromadzeniem Zmartwychwstacw, ktrzy widz w nim swego zaoyciela, i poza bardzo wskim gronem historykw zajmujcych si profesjonalnie Wielk Emigracj, jest on waciwie cigle nieznany szerokiemu ogowi wyksztaconego spoeczestwa polskiego. Tylko wybitne wspczesne mu jednostki, jak na przykad Adam Mickiewicz, dostrzegay w nim czowieka niepospolitego wymiaru duchowego. O Bogdanie Jaskim zachoway si do dzi nieliczne, lecz majce swoj wag wiadectwa. Wedle nich wywiera on niezwyky urok na przestawajcych z nim ludzi. Niemal bez wyjtku podkrelano czar jego osobowoci, zniewalajcy kadego, kto si do niego zbliy. Czar ten ujawnia si w jego dzienniku i bdzie si zapewne zwiksza w miar poznawania go jako czowieka o fascynujcej i zarazem wstrzsajcej dramatyzmem biografii duchowej. By moe kto odkryje w nim co nieznanego, co jednak wyda mu si bliskie, bo znane z jego wasnego ycia, i przemwi do jego wraliwoci. Odkryje czowieka, ktry zarwno przed mierci, jak i po mierci by waciwie niedoceniony, a nawet szybko zapoznany. Pierwszorzdnym rdem do poznania ycia osobistego i duchowego Bogdana Jaskiego i jego spoecznego i religijnego zaangaowania s wprost cudem ocalae zapiski autorskie. S to gwnie osobiste notatki, zebrane pod umownym tytuem Dziennik 18301839, obejmujcy take teksty tyczce si rnych spraw. Nie do pominicia oka si dla naszej charakterystyki listy Jaskiego, zachowane w wersji oryginalnej zarwno brulionowej, jak i wykoczeniowej. Gdy od duszego czasu przestaje si poprzez te teksty z ich autorem, trzeba w kocu uzna, e obcuje si z czym, co znosi struktur literack czy retoryczn. Z czym, co zniewala autentycznoci zwierze, czystoci gosu. Wicej, przypomina nas samych, mwi jakby o naszych ambicjach, nadziejach i zawodach, odsania nasze przegrane yciowe, pozostawia ten sam niedosyt i wreszcie ukryte pragnienie bycia lepszym.

O Bogdanie Jaskim

Gdy si czyta osobiste notatki Jaskiego, odnosi si wraenie, e nic, co ludzkie, nie byo mu oszczdzone, e z nizin moralnych wznis si do mistycznych wzgrz. Zmar na suchoty. y krtko, lecz wiele przey. Powinnoci badacza historyka literatury jest przedstawi obiektywny na miar usilnych stara i zdobytej wiedzy obraz ycia i dziaalnoci Bogdana Jaskiego. Ukaza te czynniki, dziaania, okolicznoci, sytuacje w kontekcie historycznym, obyczajowym, kulturowym, ktre wraz z caym bogactwem wyposaenia natury ludzkiej Jaskiego przyczyniy si do uksztatowania jego osobowoci. Na kartach swoich wypowiedzi Jaski stwierdza jasno, e to Bg powali go na ziemi i wzi w swoje jarzmo. arliwo tych wypowiedzi jest taka, e nawet sceptyk, ale dobrej woli, przyjmie do wiadomoci prawdziwo tych wypowiedzi i odniesie si z szacunkiem do relacji Jaskiego, gdy pisze on o asce nawrcenia. Pozostaje wic posuy si udokumentowanymi wiadectwami w postaci jego zapiskw, not, ktre po nim pozostay, oraz wspomnieniami tych, ktrzy go znali, aby wydoby prawd o nim. Do najcenniejszych i wyjtkowych dokumentw osobistych Jaskiego mieszczcych si w Dzienniku 18301839 nale teksty opatrzone autorskimi tytuami, jak Wspomnienia krtkie mej przeszoci od wieku dziecinnego podug lat (z 1832 roku) i Obejrzenie si na przeszo (z 1839 roku), ponadto Rachunki sumienia, Postanowienia poprawy. Przynajmniej niektre z tych tekstw, jeli nie wszystkie, nosz wyrane pitno wyzna. W zamierzeniu autora byy one przeznaczone tylko i wycznie dla niego samego dla nikogo innego. Rozpatrujc te dokumenty na wszelkie sposoby, tak od strony formalnej, jak i treciowej, stwierdzamy, e w dziennik z przylegymi pismami jest dzieem na wskro osobistym, intymnym w moralnym, religijnym, duchowym znaczeniu. By pisany z myl o wasnym odrodzeniu. Okazao si take, i dziennik wraz z zawartymi w nim wyznaniami i postanowieniami poprawy ju z samej swej natury i charakteru, jakie nada mu Jaski, nie by przewidziany na uytek zewntrzny. Autor pisa go wycznie dla swoich potrzeb duchowych, dla autokontroli i autodydaktyki. Tym wiksze jest znaczenie prawdomwnoci tych dokumentw, nie sptanej jakimi niedomwieniami. Tym bardziej rewelacyjne s zapisane w tych dokumentach bez poczucia tabu poufne zwierzenia, sigajce w gb najbardziej osobistych dozna i spraw, nawet enujcych. Byoby bardzo trudno znale podobnie autentyczny zapis, w ktrym aska i grzech uobecniyby si w sposb zdecydowany i zarazem dyskretny. Wielka odwaga osobista Jaskiego wobec siebie szokuje i zadziwia.

Szkic do portretu

Wspomniane wyej Obejrzenie si na przeszo zostao zapisane na niewielkim arkuszu papieru w czasie rekolekcji, ktre w maju 1839 roku, na przeszo rok przed mierci, odprawia w dawnym klasztorze cystersw w La Trappe. Jest to niezwyky dokument duchowej autobiografii. Autor podzieli w nim cae swe dotychczasowe trzydziestodwuletnie ycie na dwa okresy. Pierwszy okres to lat 16, dziecistwa i studenctwa bez adnych rozwini, drugi rwnie 16 lat, od wyjcia ze szk. Z tego pierwszego okresu przypomnijmy waniejsze fakty: Bogdan Jaski urodzi si 26 marca 1807 roku w Lisowie koo Grjca jako najstarszy syn niezamonych rodzicw pochodzenia szlacheckiego. Z ducha i temperamentu syn ziemi mazowieckiej. Ojciec Piotr by onierzem napoleoskim i dzierawc dbr narodowych, pniej wacicielem czci dbr otrzymanych w posagu. Matka Agnieszka z Hryniewickich zajmowaa si gwnie gospodarstwem domowym i wychowaniem trzech synw (czwarty zmar w niemowlctwie). J gwnie nkaa troska o ich utrzymanie. Wydaje si, e to maestwo nie byo udane i zapewne takie byo take dziecistwo i wczesna modo Bogdana. W okresie studenckim by uczniem wojewdzkiej szkoy w Putusku, ktr prowadzili benedyktyni i ktra miaa renom znakomitej z powodu wysokiego poziomu nauczania. Uczy si niele, by zdolny i pojtny. Lubi si bawi, a nawet prniaczy si i wagarowa. Z tego zapewne powodu zaniedbywa nauk, tote nie otrzyma promocji do klasy trzeciej. Potrafi jednak tak si przyoy do nauki, e zdobywa premie. Majc lat 12, przeywa nieszczliwe wakacje: rodzice rozstaj si. Mieszka na stancji, to uczy si, to wagaruje. Po raz pierwszy odmwi udziau w birbantce. Sta siz naga religijny, pracowity, skromny, a nawet ultrareligijny. W 1822 roku uzyskuje wiadectwo dojrzaoci. Zdoby solidn wiedz, znajomo jzykw obcych i matematyki, w ktrej celowa. Bieda w domu przymusia go do pracy, przyj posad kolaboratora, czyli wsppracownika, w swojej dotychczasowej szkole, rozkoszujc si w nauczycielstwie. Jaski wchodzi w drugi okres. Jemu przypisa wszystkie dane dotyczce swego odchodzenia od wiary, trwania w niewierze i dochodzenia do wiary ojcw. Dane te uoy w porzdku chronologicznym, wynotowujc przy nich kady kolejny rok zachodzcej zmiany wewntrznej, swj wczesny wiek i lakoniczny zapis stanu psychicznego. Wanie ten dokument moe nam posuy za rodzaj itinerarium ycia wewntrznego i zewntrznego Jaskiego. Dokonujc takiego podziau, Jaski z ca wiadomoci wyznaczy cezur rozdzielajc te dwa okresy. Niejako symbolicznym jej znakiem byo zapisanie si Jaskiego od wyjcia ze szk we wrzeniu 1823 roku na Krlewski

O Bogdanie Jaskim

Uniwersytet Warszawski, na jego najpopularniejszy wrd adeptw Wydzia Prawa i Administracji. Cezur t narzuci Jaskiemu gwatowny przeom, jaki si w nim wwczas dokona: bunt ducha i ciaa przeciw Bogu. W dzienniku wyzna: Kiedy si ze we mnie zaczo i jak, nie mog sobie przypomnie... To pamitam, e sam razem zacz si we mnie bunt ducha i ciaa przeciw Bogu. Opierajc si na relacjach autora, mona ustali z du pewnoci, e w wewntrzny, totalny przewrt nastpi w wieku szesnastu siedemnastu lat i mg mie kilkufazowy przebieg. Wiele wskazuje na to, e jedn z jego przyczyn byo rozbudzenie si popdu seksualnego, ktry z ogromn si wkroczy w nieuksztacon, nieprzygotowan do nowej sytuacji wiadomo dojrzewajcego mczyzny. W duchowoci i cielesnoci Jaskiego dokonuje si zadziwiajca przemiana. Rodzice, a raczej matka i wychowawcy, byli odpowiedzialni za wychowanie dziecka, pniej chopca, i za model jego religijnoci. Nastpi jednak moment, kiedy to Bogdan przej od nich odpowiedzialno za siebie samego. Cay ich trud wychowawczy, ich pedagogiczny wysiek podda on surowej ocenie. Z waciw modym bezwzgldnoci, pod naporem budzcych si w nim si witalnych, odrzuca ich autorytet, wicej nawet, okazuje pogard tym, ktrych przedtem szanowa, czci, kocha. Take wobec matki, ktr rozbraja swoj przymilnoci, a ktr pniej wspomni jako dobr, wit, objawi nieczuo, ozibo. Jej ostatni niedokoczony list do syna, wspaniae wiadectwo macierzyskiej troski, niepokoju i przenikliwoci, zachowa on przy sobie do koca swego ycia.1 W tym kryzysie dojrzewania Jaski zaczyna sobie uwiadamia nowe moliwoci, nowe zadania, w czym niemay udzia mieli nieco starsi od niego koledzy i przyjaciele. Zawar on wwczas znajomo z Leopoldem Tadeuszem Broniszem, starszym od niego o trzy lata ateuszem, ktry jak wspomni Jaski bdc towarzyszem uniesie, niewinnoci i modzieczego ognia, towarzyszem by bdw, saboci i rozpusty. Wanie temu ateuszowi zawdzicza, e za jednym tchnieniem z swej duszy duchem wieku wla w moj inny duchowy kierunek i wzniolejszy, i odpowiedniejszy przygotowanemu do organizmowi. A sprawio to lepe fatum w osobie drogiego, o dobrym sercu Bronisza. Nie bez znaczenia jest fakt, e w Warszawie przedpowstaniowej Koci katolicki nie cieszy si autorytetem, e przewaay nastroje antyklerykalne sprzyjajce niechciom antyreligijnym i antykocielnym. ___________
1

Zob. Aneks: Agnieszka Jaska do syna Teodora.

Szkic do portretu

W takiej atmosferze zapewne za spraw owego ateusza w umyle Jaskiego zaczy kiekowa wtpliwoci co do sensu wiary religijnej. Std zrodzia si jej negacja. Dokona apostazji: wyrzek si wiary w Jezusa Chrystusa i przynalenoci do Kocioa. Aby niejako zapeni powsta w sercu prni, przyjmuje od swych kolegw i przyjaci sposb bycia, wyzwoliwszy si z przesdw wiary religijnej i z wizw etycznych, jakoby gwaccych natur ludzk. Bunt ducha przeciw Bogu narasta w Jaskim w miar, jak narastao w nim niedowiarstwo. W czasie studiw uniwersyteckich zapozna si z gon i modn bibli materializmu, za jak by uwaany Systme de la Nature (1770) Paula Thiry d'Holbacha (1723-89), francuskiego filozofa owiecenia, autora take kilku innych dzie, jak Systme social (1773) i La Morale universelle (1776). Holbach twierdzi, e caa przyroda jest organizmem materialnym rzdzonym przez determinizm i celowo, e poznajemy j przez dowiadczenie, ktre jest jedynym rdem ludzkiej wiedzy. Wedug Holbacha idea Boga jest po prostu antropomorficznym tworem umysw ciemnych, nieowieconych, jedyn za racjonaln etyk jest etyka hedonistyczno-deterministyczna. Jaski nie tylko odrzuci chrzecijastwo, ale te z eufori wszcz propagand antychrystianizmu. Odrzuci wiar w wiat duchowych wartoci, w sens powinnoci, we wszelk samodzielno myli. Podda si bogom owiecenia, przyjmujc materializm Holbacha, jego i Diderota determinizm, sensualizm Condillaca i hedonizm Helvetiusa. Sta si fatalist. W dzienniku mwi o fatalnych z ludmi stosunkach, o ju wspomnianym lepym fatum, o tym, e niezawise od nas okolicznoci i objawione ju lub ukryte w nas przymioty stanowi o kresie naszego szczcia i znaczenia. Przyjmuje jako fatalne spotykajce go utrapienia: poddaem mu si pisze w dzienniku niewolnik zej myli nie szukajc adnego ratunku. Studiujc na uniwersytecie ekonomi polityczn, Jaski jeszcze bardziej utwierdzi si w materializmie, naturalizmie i bezbonoci. W toku studiw ujawniy si w nim wedle sw przyjaciela Ludwika Krlikowskiego najznakomitsze zdolnoci, zdolnoci prawdziwie rzadkie. Tene Krlikowski, syn paszczynianego chopa, starszy od Jaskiego o siedem lat, pniejszy gony utopista i rewolucjonista zapalony, jeden z twrcw polskiej myli spoecznej, tak scharakteryzowa sw z Teodorem Olechowskim i Bogdanem Jaskim przyja: Wzem naszej przyjani bya mio ojczyzny, nauka i apostolstwo w caym znaczeniu tego wyrazu. Wszystko byo do miary wczesnych naszych poj. Jaski nam wtrowa i pomaga. W kadym z nas z powodu tej splnoci Ducha i celu potgoway si wszystkie

O Bogdanie Jaskim

zdolnoci, uczucia i miao mna do przedsiwzicia wszystkiego dla zbawienia naszej ojczyzny.2 W tych latach uniwersyteckich Ludwik Krlikowski pasjonowa si gwnie spraw ludu i jego wyzwolenia. Materialista jak Jaski w teorii poznania, namitnie czyta Pismo wite, traktaty Ojcw Kocioa, zwaszcza Pastwo Boe witego Augustyna. Mia wrcz mistyczny kult dla Jezusa Chrystusa za Jego bosk nauk, w ktrej widzia jedyne rozwizanie kwestii spoecznej. Krlikowski i Jaski, zwizani cis przyjani, wsplnie dyskutowali, czytali, planowali wielkie przedsiwzicia. Zapewne std wzio si, e Jaski, ktry nie tak dawno wyrzek si Chrystusa, zaczyna w tych latach szanowa Chrystusa Pana, co zapisa w Obejrzeniu si na przeszo. Pojmujemy teraz, co Jaski myla, gdy notowa w dzienniku, e ogarniao go uczucie nadzwyczajnej misji, wielkoci, uczucie jakiej misji szczeglnej, uczucie wasnej potgi, e snu najhardziejsze projekta, wyobraenia o potdze mojej woli i mojego wpywu na innych zapowied charyzmatycznych zdolnoci. Przy takiej postawie ywi przeciwstawne uczucia nienawici i pogardy wobec tego, co przyziemne, paskie, mae. Gdy par lat pniej zobaczy niegdysiejszych przyjaci w zwyczajnej, szarej codziennoci, wyrzeknie jak Katullus w sawnym dystychu: Kocham i nienawidz, szacuj i pogardzam! O jake to rnorodne moje dzisiejsze ja! (Notatki do dziennika podry, 14 listopada 1828). Jaski widzi siebie jako mistrza rewolucjonizmu. Bez enady, a nawet ze wzgard odnosi si do tych, ktrzy s prostymi rewolucjonistami z nienawici do tyranw, ja dla dobra ludzkoci. Ma tak wielkie rozumienie o sobie, e osiga apogeum pychy. W dzienniku zapisuje: Przyznaj sobie misj nadzwyczajn. Ujawnia swj egocentryzm niczym nie skrpowany. Stawia na wasne ja, a jednoczenie na wiat, poda go, chce zreformowa, zmieni na lepsze. Popada w konflikt nie do rozwikania. Wynosi siebie ponad innych, zasklepia si w stosunku do nich, pogra si w pysze. Czuje niesmak w skromnej pracy. Zanika u niego gorliwo w penieniu obowizkw. cieniajcy si egocentryzm Jaskiego doprowadza go do lenistwa i podliwoci. Bunt ciaa przeciw Bogu wedug Jaskiego by rwnolegy do buntu ducha, w kadym razie oba sprzeciwy wzajemnie si wspieray. Przey on w 1823 roku romans z pewn szlachciank, ktr ponownie spotka w Pocku tu przed opuszczeniem Polski. Przeycie to pozostawio w jego pamici wraenie nie___________
2

E. Callier, Bogdan Jaski. Pozna 1876. Cz trzecia, s. 6.

Szkic do portretu

biaskich uczu, ale i podania. Ono stao si dla niego wezwaniem do aktywnoci. Czuje si uczniem staroytnych i nowoytnych filozofwhedonistw, Arystypa i Anachreonta, Helvetiusa i Holbacha. Wedug nich przecie dobrem jest rozkosz, celem czowieka jest uywa ycia, a uywa si tylko zmysami. Wyznaje wic liberalizm obyczajowy, permisywizm. Rozwizy w yciu, pozbawia si poczucia wstydu. Chadza do domu publicznego. W swym dzienniku napomkn o zarazie, co jednak nie wstrzymao go przed dalszymi wyprawami i przygodami w Warszawie, potem w Paryu i Londynie. Zapewne dezaprobata ze strony kobiet uczciwych sprawia, e Jaski dotknity do ywego w swojej ambicji, nie moe ich cierpie. Wspomniany Krlikowski pisa, e Jaski nad dz nie umia panowa i nie tylko nie mia sobie tego za grzech, ale nawet udawa to za potrzeb ludzk, bardzo godziw, zwaszcza dla umysw wyszych, do ktrych si sam najpochlebniej zalicza (E. Callier, tame). Jaski stacza si w d: birbanckie zabawy, pijatyki z Broniszem. Wid ycie wesoe, pi z czaszki zmarego, piewa hulaszcze piosnki, demonstrowa ekstrawagancje, ekscesy i swoj niefrasobliwo. Mia poczucie humoru, by skonny do artw i zoliwostek. Elokwentny i nader towarzyski, posiad sekret prowadzenia rozmw, dyskusji. Ambitny prniak powie kiedy o sobie. Mimo towarzyskiego powodzenia cierpia bied, musia pracowa, a nie chciao mu si, wola gra rol pana. W wczesnym yciu Jaskiego nic nie mogo by mae, szare, nijakie, bez wyrazu, mia bowiem natur namitn, yw, dn wielkoci. Fascynowa swoje otoczenie coraz wikszym zepsuciem, gorszy, a zarazem zdobywa nie mniejsze powodzenie. Przy tym wszystkim mody Jaski, gadkiego lica wspomina Janowski3 pilny, bystry,w obejciu si z innymi miy i chtnie si udzielajcy, by czowiekiem z natury dobrym, uczynnym, o czym za chwil. W 1827 roku Jaski otrzyma tytu magistra. W tym czasie ukoczyli studia Krlikowski i Olechowski, jego najblisi przyjaciele. Zdecydowali si na dalsze studia w Paryu. Wyjechali zostawiajc Jaskiego, ktry j si wkrtce prawniczej praktyki protektora, czyli adwokata. W tym roku Jaski zawiera znajomo z Aleksandr Zawadzk, crk pukownika Wojsk Polskich. Wedug Krlikowskiego pozna on by t dziewic w domu publicznym w Warszawie,

___________
3

Jan Nepomucen Janowski, uniwersytecki kolega Jaskiego, pniejszy wspzaoyciel Towarzystwa Demokratycznego na emigracji. Zob. E. Callier, dz. cyt., s. 14.

O Bogdanie Jaskim

gdzie bya dla wszystkich4 W nastpnym roku, w padzierniku, gdy Aleksandra bya w ciy, Jaski wzi z ni lub kocielny, mimo e uwaa si za ateist. Tym samym ze wzgldu na ni zdoby si na moralny indyferentyzm. Co wicej, potwierdzajc w swoich notatkach w zwizku z tym lubem przyjcie Ciaa i Krwi Paskiej z rk proboszcza, dopuci si kolejnej profanacji, po profanacji rzeczy witych w 1824 roku. Co zmusio Jaskiego do takiego postpowania? Zbliyo mnie do niej uczucie dobre, ch wycignicia z toni pisa. Sabo, prno, pogarda (straciem rozum, wol) towarzystwa byy na kocu jedynymi pobudkami dotrzymania jej sowa i zrobienia dobra tej, ktrej nie tylko nie kochaem, ale i nie cierpiaem. W licie do swoich braci usprawiedliwia si: Dane sowo, antycypowanie rzeczy maeskich, a moe pewna indywidualna sabo do tego mnie skoniy. Trudno jednoznacznie ustali, co Jaski rozumia, mwic o pewnej, indywidualnej saboci. Moe chodzio o sabo wobec kobiety? A moe o dobro znamienn dla Jaskiego, ktra okazaa si nieodporna na naciski ze strony mojej Twardosi, to jest Aleksandry, przyszej jego ony. Poza tym chcia si pokaza, postawi na swoim, nawet zademonstrowa sw odraz wobec obudnego, charakteryzujcego si hipokryzj towarzystwa, ktre odnioso si ze wzgard do upadej dziewczyny. Krok obojga okaza si tragiczny w nastpstwach: nie pomg ani jemu, ani jej. Aleksandra, przez lub przywrcona do spoecznoci, po wyjedzie ma zostaa pozostawiona samej sobie mimo przejciowej pomocy rodziny. Urodzia w kwietniu 1829 roku synka, ktremu nadaa imiona: Aleksander (po swoim ojcu) i Teodor (Bogdan po mu). Po jakim czasie oddaa syna swojej rodzinie, sama za powrcia do dawnego trybu ycia. Epilogiem sprawy nieszczsnego maestwa, wymagajcej dokadnego przebadania, bdzie decyzja Aleksandry wstpienia do zakadu sistr marcinkanek w Warszawie, oczywicie wraz z odpowiednim posagiem. Aleksandra przeya byego ma. Syn Aleksander Bogdan jeszcze w 1839 roku tylko stod pilnowa u rodziny Grabowskich. Dalsze jego losy s nieznane. Z kolei Jaski majc ju po wygraniu konkursu przyznane stypendium rzdowe na dalsze studia zagraniczne oraz paszport, zaraz po lubie wyprawi si w drog. Mimo usiowa, by utrzymywa kontakt z on poprzez listy ___________
4

E. Callier, dz. cyt. Cz trzecia, s. 7. Inny, niesprawdzony przekaz pimienny umieszcza Aleksandr Zawadzk w scenerii Ogrodu Saskiego, gdzie Jaski zasta j paczc z powodu uwiedzenia. Typowy przekaz w gucie epoki romantycznej.

Szkic do portretu

i mimo zapewnienia, e wrci, nie dotrzyma obietnicy. Czu si za Aleksandr odpowiedzialny, dla tysica jednak powodw nie powrci do kraju. Sprawa maestwa bya i pozostaa otwart ran w sercu Bogdana niemal do koca jego ycia. Kobieta zamaa ca moj wielko czytamy w dzienniku. Poniona duma, poniony rozum, niemono naprawienia bdu ustawicznie mnie trapiy. W stanie gbokiego przygnbienia, ale i z uczuciami nadziei pomylnej przyszoci, ktre wznieci w nim widok nieba o zachodzie soca, opuszcza kraj rodzinny, jak si potem okazao, na zawsze, egnajc zarazem swoj modo. Jaski, w wieku 21 lat, uwozi z sob do Parya baga planw naukowych, ale i trosk, niepokojw. Jego cisy umys domaga si racjonalnego uzasadnienia, takieje odpowiedzi na pytanie o sens ycia. Ani materializm, ani ateizm, ktre wywoay w nim niegdy filozoficzn egzaltacj, nie pomagay mu, bo nie byy w stanie pomc w uporaniu si z niepokojami, ktre drczyy go do granic moliwoci. Szuka jakiego kompromisu midzy materializmem a spirytualizmem poprzez eklektyzm, filozofi szkock prba ta jednak si nie udaje. Jeszcze bardziej pogra si w pijastwie, topic trosk, egzystencjalny niepokj w niepamici i rozpucie w paryskich knajpach i burdelach. A Pary uchodzi wwczas za Babilon: Jest tu najwikszy przepych, najwiksze wistwo, najwiksza cnota, najwikszy wystpek; co krok to afisze na weneryczne choroby krzyku, wrzasku, turkotu i bota wicej, nili sobie wystawi mona ginie si w tym roju i wygodnie z tego wzgldu, e nikt si nie pyta, jak kto yje. [...] Co panien miosiernych! goni za ludmi [...]5 adna z wczesnych stolic europejskich poza Londynem nie miaa tylu panien co Pary. W wielkim miecie atwiej im byo uprawia swj proceder gwnie po to, by nie umrze z ndzy, godu, wycieczenia. Jaski sta si czowiekiem charakteru sabego i chwiejnego (L. Krlikowski). W dzienniku zapisuje imiona kobiet z Koryntu. Traci na nie z trudem zdobywane pienidze. Zaciga poyczki, popada w dugi. I tak znalaz si w ndzy. Bieda w najwyszym stopniu to zapis z dziennika. By w takiej desperacji, e myla o samobjstwie.

___________
5

Korespondencja Fryderyka Chopina. Zebra i opracowa Bronisaw Edward Sydow. Warszawa 1955, t. I, s. 187. Cytowany fragment z listu Chopina do przyjaciela Norberta Alfonsa Kumelskiego. List datowany 18 listopada 1831 roku.

10

O Bogdanie Jaskim

W czasie skrajnego zaamania natkn si na gony i modny ruch saintsimonistw. Zapowiadali oni now er ludzkoci, now moralno, tak zwane nowe chrzecijastwo. Bynajmniej jednak nie chrzecijanie wykorzystywali sztafa rzymskiego chrzecijastwa dla anektowania nowych wyznawcw. Oni te pomogli Jaskiemu wydoby si z beznadziejnego pooenia i zapewnili mu nawet materialne wsparcie. Krlikowski, ktry w tym okresie przebywa w Paryu i jaki czas trzyma u siebie przyjaciela z lat uniwersyteckich, zapewnia, e popad [on] jeszcze w wikszy nierzd, a nastpnie w dugi i niedostatek, co go popchno do saintsimonistw, e kiedy wciska si do nich, czyni to z potrzeby finansowej (E. Callier, dz. cyt., ss. 7, 10). Jaski wprowadzony w doktryn saintsimonistw, zaczyna si odradza. Akceptuje ich spoeczny radykalizm, ich hierarchiczn organizacj, w ktrej w krtkim czasie zajmie jako pierwszy cudzoziemiec Polak znaczc pozycj. Jak oni, i Jaski wystpuje przeciw Objawieniu i papizmowi. Oywiajc go gbok potrzeb religijn prbuje zaspokoi w neochrystianizmie i panteizmie, goszonym przez jego nowych przyjaci. W Londynie, gdzie jako stypendysta prowadzi studia naukowe, propaguje zmodyfikowany przez przyjaci francuskich saintsimonizm wrd ekonomistw, prawnikw i filozofw. Czuje si apostoem z przekonania, powoanym do wielkich zada, do uszczliwienia ludzkoci. Chcc udoskonali ludzko, musi sam by doskonay. By wolnym od przesdw i naogw zwaszcza cielesnych, co byo szczeglnym wymogiem doktryny saintsimonistycznej. W tym celu zaczyna pisa dziennik: dla doskonalenia si, dla codziennego kontrolowania swych czynw. W Londynie te, w grudniow por 1830 roku, dowiaduje si o wybuchu rewolucji w Warszawie. Jest pod wielkim tego wraeniem. Myli o powrocie do Kraju. Jak si jednak wydaje, saintsimonici przyjmujcy kosmopolityzm za swj pogld, odwiedli go od tego zamiaru, prbujc osabi w nim patriotyzm. W Paryu, po powrocie z Londynu przechodzi kolejny kryzys, chyba najwikszy z dotychczasowych. Spowodowa go po czci rozam w ruchu saintsimonistycznym. Ideowa, moralna i organizacyjna klska saintsimonistw staje si osobist klsk Jaskiego. Tym boleniejsz, e w tych apostoach i ich nauce pooy takie zaufanie, jakie tylko naley Chrystusowi wspomni w jednym ze swoich listw z 1836 roku. W tym samym licie dopowie, e zerwanie z przywdcami tego ruchu pogryo mnie w najniepewniejszym, najboleniejszym stanie. Z kolei upadek powstania w Polsce i niewiadomy los najbliszych ojca i braci, wywouj w nim poczucie bezradnoci. Ju od grudnia 1831 roku nie otrzymywa stypendium z Warszawy. Byem w tak nieszczliwym stanie,

Szkic do portretu

11

em albo wcale, albo zbyt mao mg zarabia. Zadua si. Jest w psychicznomoralnej zapaci. Powraca desperacja, myli o odebraniu sobie ycia, o ucieczce gdzie, choby do Ameryki. Miota si midzy zwierzcoci a rozpacz. Przed nikim nie mog otworzy mego serca. Dojmujce uczucie samotnoci. Ogarnia go niedono a do mierci moralnej. Oguszony tym wszystkim, musi jednak z czego y. Pomaga Francuzowi Burgaud des Marets przeoy na jego jzyk Konrada Wallenroda Adama Mickiewicza. Pisuje do francuskich gazet artykuy historyczne i publicystyczne. Publikuje doniesienia z Polski. Niedoszy kosmopolita saintsimonistyczny repolonizuje si, wciga si w ycie polskiej emigracji. I nie przestaje nadal interesowa si kwestiami metafizycznymi, przejawiajc w wybitnym stopniu skonno do refleksji. Dochodzi do uznania pierwszestwa Ducha przed materi i odchodzi od panteizmu, a w konsekwencji od fatalizmu. Jest to pierwszy intelektualny krok w kierunku nawrcenia. Jest wiadkiem burzliwych wydarze politycznych, spoecznych, gospodarczych, take sensacji kulturalnych i artystycznych. Przey historyczne wstrzsy, jak sawne trzy dni chway rewolucj 1830 roku, kiedy w miejsce obalonego krla Karola X powoano na krla Francuzw ksicia Ludwika Filipai zabezpieczono monarchi konstytucyjn. Dochodzio do gosu bogacce si mieszczastwo, coraz wiksz rol odgrywali bankierzy, ktrzy przyczynili si do wzrostu znaczenia buruazji. Dziaaa wolna prasa. Odbyway si pokazowe procesy polityczne, stosowano represje w postaci wyrokw, nakadano cikie kary finansowe. Stopniowo do gosu dochodzia klasa robotnicza, jej wystpienia w pierwszym (1831) i drugim (1834) powstaniu lyoskim wywoay spoeczne niepokoje. W Paryu 1832 roku szerzya si epidemia cholery. Do kolejnych ostrych walk dochodzio 5 czerwca 1832 roku, take do powstania w kwietniu 1834 roku. Zaczy si szerzy pogldy socjalistyczne. Wraz z rozwojem przemysu rodzi si kapitalizm. Zakradaa si anarchia w wytwarzaniu dbr materialnych, pocigajca za sob zuboenie mas. Za monarchii lipcowej doszed do penego rozkwitu w dziedzinie kultury romantyzm, goszcy priorytet wiary i uczucia przed rozumem. Jaski styka si z nowociami w yciu religijnym i kocielnym. Wanie po rewolucji lipcowej 1830 roku zrodzi si z inspiracji gonego pisarza religijnego, ksidza Lamennais'go ruch L'Avenir, ktry bulwersowa wczesny laicyzm, a przede wszystkim wywoywa niepokj i protesty wrd gallikaskich hierarchw Kocioa katolickiego we Francji. Ruch ten deklarowa wierno nauczaniu Kocioa katolickiego i jego Gowie, ale te postulowa rozdzia midzy Kocioem a pastwem w imi wolnoci i dobra zaintere-

12

O Bogdanie Jaskim

sowanych stron. Jaski studiuje pisma liderw i zwolennikw tego ruchu: czytanie d'Ecksteina dao mi pozna nieco inny katolicyzm. Pisma czoowych promotorw odrodzenia religijnego we Francji: Lamennais'go i jego najbliszych wsppracownikw, jak ksidz Gerbet, ksidz Lacordaire, hrabia Montalembert i inni, a take studia historyczne Ren Franois Rohrbachera o Kociele, otwieraj Jaskiemu oczy na intelektualne i moralne wartoci katolicyzmu. Myl moja obrcia si ku Chrystusowi i wszedem w stosunki z kilku ludmi, przyjacimi Lamennais'go. Lektura pisma Goethego o niemiertelnoci duszy podnosi Jaskiego wysoko. Wypracowuje sobie opinie na temat katolicyzmu. Religijnie usposobiony Mickiewicz, z ktrym jaki czas mieszka, osobistym przykadem utwierdza mnie niby w moich opiniach (Dziennik 1835, rkps s. 242 ACRR). Ale opinie Jaskiego zmieniaj si i cigle nie s tym, czym przekonania, ktre uruchamiaj wol. Dugo jeszcze i moje niedawne wyobraenia, i agitujce si tu midzy dawnymi przyjacimi Francuzami kwestie i projekta, rozdzieray byy i niepokoiy moj dusz (w licie, jak si wydaje, nie wysanym do Ludwika Krlikowskiego z 1836 roku). Raz przyjmuje intelektualnie katolicyzm, innym razem modeluje go, umniejsza, a nawet uwaa swj katolicyzm za skompromitowanie si (Dziennik, 6 grudnia 1834). Zaczyna si modli, chodzi do kocioa, lecz za lada okazj zapuszcza si w ze stosunki z kobietami. Zawie meandry, zygzaki mylowe i moralne znacz si na jego drodze, cay rok okropna, przeciga sabo i ducha, i ciaa (tame, s. 243). Uznaje potrzeb emancypacji rewolucyjnej Kocioa, powraca do republikanizmu, do mistycyzmu Saint-Martina, ale w chciach, bo w czynach, w mylach ju zupena nico (tame). Pracuje nadal dla chleba pisujc artykuy popularnonaukowe dla czasopism francuskich, zajmujc si edytorstwem w wydawnictwie Januszkiewicza, ekspedycj rozmaitych dzie polskich. Przy tym praca okoo ducha, wewntrzna i osobista, przy tym cige niepokoje, bieda, caodzienne i caonocne burze myli, tsknota za Krlestwem Boym, szukanie za drog ku niemu zebray si nareszcie w fizyczn sabo: zapadem na piersi. Uznano mnie ju za suchotnika, wielu na mier przeznaczyo! Tymczasem po dwumiesicznej, cikiej saboci w ku, wstaem zdrw i zdrowszy ni kiedykolwiek wprzdy. Byo to w sierpniu. W kocu tego roku 1834 postanowiem wrci cakowicie do jednoci powszechnej Kocioa Chrystusowego i postanowienie moje wykonaem (w licie do L. Krlikowskiego: ACRR 8590, s. 1069-1073). Zanim doszo do pojednania si z Bogiem, Jaski musia przej przez wewntrzne przemiany, ktre trway przez dugi czas, bo a siedem lat. W tym to okresie rejestrowa w dzienniku swoje moralne saboci, upadki, przejawy egoizmu, pychy i cielesnoci, chcc gruntownie pozna siebie, aby w ten sposb o wasnych siach i dziki przenikliwoci swej inteligencji i wyjtkowej skon-

Szkic do portretu

13

noci do refleksji, o wasnych siach wydwign si z ponienia. Nie udawao mu si to, pki si nie przekona, e pomocy nie moe szuka w sobie, lecz poza sob. wiadomo wasnych ogranicze rani bolenie jego przeczulon pych. Jego zalepiony w sobie samym egocentryzm, zamykajcy si przed Bogiem i ludmi, pka, rozbraja si. Jego wntrze otwiera si na modlitwy, na wyznanie za, rodzi si w nim postanowienie poprawy, pragnienie zjednoczenia si w komunii witej, praktykowanie miosierdzia. Dziennik Jaskiego ukazuje kolejne fazy, etapy jego duchowego odradzania si. Potykajc si na tej drodze, zacz stopniowo zdawa sobie spraw, kim by, kim jest i co powinien czyni. wiadomo wasnej ndzy moralnej zostaje jednak przeniknita wiadomoci dobroci i miosierdzia Boga Ojca. Od 1832 roku rozpocz si intelektualny proces nawrcenia, w ktrym szczegln rol odegray jak wyej wspomniano lektury dzie promotorw francuskiego odrodzenia religijnego i kontakty z nimi, zwaszcza za z Adamem Mickiewiczem. Dramatyczne przeycia, ktre poprzedziy, a moe nawet wywoay chorob, na jak zapad Jaski, mogy wraz z t niemal mierteln chorob i niespodzianym uzdrowieniem przynagli w proces. Nie byo ju adnego powodu, aby odwleka godziny powrotu do Boga miosierdzia, do jednoci z Kocioem Chrystusowym. To pierwsze pojednanie z Bogiem nastpio na przeomie lat 1834/1835 byo to pierwsze nawrcenie moralne. Bya to spowied z caego ycia i przyjcie komunii witej. Mwi o tym dziennik Jaskiego. Odrodzony duchowo Jaski jest szczliwy jak nigdy. Ta pierwsza jego wielka spowied i pierwsza od nawrcenia si komunia wita wywouj w nim rado i akty bezgranicznej wdzicznoci wobec Boga, Dawcy upragnionego pokoju. Dzie 11 stycznia 1835 roku jest dla niego dniem radoci i nadziei. Jego wina staa si win szczliw, bo cigna na niego Boe Miosierdzie. Czuje si wtedy jak najbardziej sob. Nie byby jednak naprawd sob, gdyby nie dzieli si t radoci z innymi. Nie byby naprawd sob, gdyby nie odwdziczy si Bogu swoim yciem. I o tym mwi jego dziennik. Rwnie w nim znajdujemy skargi i ale Jaskiego, e si zaamuje, e upada ulegajc pokusom cielesnoci, e cierpi, i cigle bierze nad nim gr demon pychy. Wanie z powodu pychy i cielesnoci przeywa on najsilniejsze, najbardziej intensywne walki wewntrzne. Zwraca si wtedy do Boga poprzez akty strzeliste, pene napicia i aru modlitewnego. Przechodzi mki niekonsekwencji w swym postpowaniu nie wiedzc pocztkowo, e przechodzi proces oczyszczenia, ktre stopniowo uwalniao go od braku prawdy i mioci, od egoistycznych skonnoci, instynktw i namitnoci. Przechodzi metanoi.

14

O Bogdanie Jaskim

Jednake Jaski w tym procesie dochodzenia do Boga, dochodzi rwnoczenie do siebie, do swej tosamoci, nie zamykajc si w sobie, nie ograniczajc si do dialogu z Bogiem. Wczy si w sub blinim, rodakom, emigrantom. Jeszcze w okresie rozluniania swych wizi z saintsimonistami dosta si w wir ycia Wielkiej Emigracji. Angaowa si z pocztku politycznie w prace komitetw emigracyjnych w Paryu. Szybko si jednak zrazi do programw politycznych, ktre miast czy, dzieliy emigrantw na rne wzajemnie zwalczajce si stronnictwa. Pozna synne polskie pieko, parodi polskoci. Nie czu si z temperamentu politykiem. Praktycznie rozmin si z powoaniem na profesora Instytutu Politechnicznego. Czu si dziaaczem spoeczno-religijnym. Mia po temu niezwyke charyzmaty: zjednywa sobie otoczenie i przekonywa go. Podejmowa dziaalno kulturaln, publicystyczn i redakcyjn. W 1833 roku, po ktrym nie pozostawi w swoim dzienniku adnego zapisku (poza notatkami dziennymi), wsppracowa bardzo blisko z Adamem Mickiewiczem, redagujc z nim Pielgrzyma Polskiego, ktry od czerwca przeszed wycznie w jego rce. Tumaczy w tym czasie na francuski Ksigi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego swego wielkiego przyjaciela Adama. Uczestniczy w pracach korektorskich (m.in. Pan Tadeusz) i edytorskich dla wydawnictwa wspomnianego ju E. Januszkiewicza. Podejmowa akcje niesienia pomocy dla emigrantw ich nazwiskami zagciy si zapiski dziennikowe poczynajc od 1832 a po rok 1839. Poprzez kontakty z polskimi emigrantami uwiadamia sobie coraz wyraniej ich stan psychiczny, moralny i religijny, a nie tylko materialny. Ich wyrwanie si z naturalnego rodowiska, ktrym by kraj rodzinny, powodowao, e yli w stanie cigej depresji. Przebywajc wrd obcych, czuli si wyobcowani. Przeywali dotkliwie swoje pooenie jako gboko nienormalne. Pozbawieni moralnego zaplecza, pojedynkowali si o byle gupstwo, popeniali samobjstwa, popadali w choroby psychiczne, wchodzili w konflikt z prawem, wszczynali burdy i ktnie. Przygnbiajcy obraz polskiej emigracji z jej pierwszych lat! Rozmowy Jaskiego z Adamem Mickiewiczem i innymi bliskimi mu Polakami musiay i w kierunku ustalania duchowej diagnozy emigracji i szukania rodkw zaradczych na jej potrzeby. Niektrzy z emigrantw, sami zaangaowani moralnie i religijnie, widzieli potrzeb organizowania takiej spoecznoci, takiego nowego zakonu, ktry by moraln postaw czonkw, praktykowaniem przez nich wartoci etycznych i religijnych, mg promieniowa na szerokie krgi Polakw, gwnie we Francji, a take na rodakw w kraju. W tym celu zosta w grudniu 1834 roku powoany do ycia Zwizek Braci Zjednoczonych (Towarzystwo Braci Zjednoczonych). Zwizek ten okaza si nietrway, niebawem rozpad si. Jednake sama idea trawia umys i serce

Szkic do portretu

15

Jaskiego, ktre ju byy przeniknite myl o bractwie, o nowym zakonie. Zalki jej kryy si w postanowieniach Jaskiego, zapisanych w dzienniku pod dat 12 listopada 1835 roku. Pozosta ju tylko krok, jaki naleao uczyni, aby idea staa si ciaem. Wydaje si nie od rzeczy przypomnie tu zapis ksidza Pawa Smolikowskiego: Syszaem z ust ks. Kalinki, ktry zapewne na emigracji od innych przej, e Bracia Zjednoczeni zbierali si co pitek na Msz w., a po niej u Mickiewicza czytali Pismo w. i rozmawiali o sposobach ratowania ojczyzny. Mickiewicz, razu pewnego, bardziej ni zwykle znkany smutnymi wieciami, jakie go z kraju dochodziy, i tym, co si dziao na emigracji, zawoa: >>Nie ma dla Polski innego ratunku, trzeba nowego zakonu. Ale kto go zaoy? Trzeba na to witego. Ja? Za pyszny. Ty? (do Platera) zanadto arystokrata. Ty? (do Zaleskiego) zanadto demokrata. Jaski zaoy<< (Smolikowski, I 41). Moemy uzna to za zot legend polskiego romantyzmu, w ktrej jednak jest co z historycznej prawdy: Mickiewicz pozna si na Jaskim i jego charyzmie i okaza mu pomoc w realizowaniu idei. W lutym 1836 roku, w pierwsz niedziel postu powstaje bractwo skupiajce pierwszych zapalecw sprawy Boej. Jaski ca dusz i ciaem powica si rozwojowi tego bractwa, nie szczdzc trudw okoo jego utrzymania. Z czasem bractwo otrzymuje miano Domku Jaskiego. Charyzmatyczny dar przycigania ludzi do idei bractwa ujawnia w Jaskim natur apostoa. On sam, wyrniajcy si nieprzecitn inteligencj, kultur ycia osobistego, arliwoci religijn serca wobec bliniego, dwiga na co dzie krzy, spotykajc si z arogancj rodakw i ich gupot, z ich ignorancj w sprawach wiary. Dozna wielu zawodw i rozczarowa, nie unikn z ich strony i szkalowania. Rwnolegle cierpia z powodu wasnych saboci i bdw swej przeszoci. Coraz rzadziej popada w irytacj, zdenerwowanie, coraz czciej uczy si cierpliwoci. Coraz lepiej znosi siebie. Zda sobie spraw, e to, co czyni, czyni ju nie od siebie i dla siebie, lecz z woli Pana, ktry po prostu przeznaczy go do suby apostolskiej. Jaski mia t wiadomo, ktra zobowizywaa go do pracy nad odrodzeniem religijno-moralnym wsprodakw, do tworzenia kadry kapaskiej, ktrej zrby zacz tworzy w Rzymie, a ktra stanie si podpor emigracji, narodu i Kocioa. Jaski, odkd wszed na drog twardej walki z szatanem, wiatem i ciaem, nie cofnie si z niej i bdzie trzyma si jej do koca. Wie, e jest saby, ale te wie, e w tej saboci doskonali si jego wiara wraz z nadziej i mioci. Czuje nieraz najgupsz dz znaczenia midzy ludmi, ch podobania si. Czasem nachodzi go przypomnienie podliwe z dawnych czasw,

16

O Bogdanie Jaskim

marzenia, e si nie uywao rozkoszy i wiata, ile mogo (zapis z dziennika, 19 czerwca 1838). Jednake z coraz wikszym spokojem przyjmuje utrapienia ze strony pychy i ciaa jako pierworodne skaenie ludzkiej natury, nie dajc im w swym yciu przyzwolenia. We wspomnianym Obejrzeniu si na przeszo, rozwaajc j i podsumowujc, Jaski zauway, e od 1823 roku majc wwczas 16 lat przez 12 lat by poza Kocioem, w tym przez 9 lat nie wierzy w Chrystusa, od tego roku przez 7 lat pozostawa w zupenej irreligii (bezbonoci), w tym przez 5 lat by materialist i ateist. Dla uwyranienia jego duchowego portretu mona dopowiedzie, e Jaski, dawniej przeciwnik papizmu i Objawienia, przyj Koci w caej jego sile i saboci, w wymiarze przyrodzonym i nadprzyrodzonym, wiadomy jego bdw i zarazem jego dziejowej misji. Jako wiecki aposto w dziele nawracania doznawa wielu przeszkd ze strony wsprodakw-emigrantw, ktrych odrzucio od Kocioa brewe Grzegorza XVI. Dobrze rozumia wag ich zarzutw. Tote zamierza przeprowadzi w Rzymie w sprawie brewe konsultacj, ktrej ogoszenie publiczne mogoby by wielkiego uytku. Nie zdy tego dokona, gdy wkrtce zmar. Jaski z ostatnich lat ycia to czowiek zupenie inny ni z epoki uniwersyteckiej. W biblijnym sensie zrzuci z siebie szaty starego czowieka i przywdzia jak syn marnotrawny szaty nowego czowieka. Patrzc na ycie i dziaalno Bogdana Jaskiego z perspektywy naszego czasu, moemy odnie wraenie, i zrobi niewiele i tak naprawd nie mg wiele przemyle, rozwin i dokona. Po ludzku biorc, y zbyt krtko, by mg swoje dzieo doprowadzi do peni. Zmar w momencie, gdy jego Domek dozna wielu wstrzsw. Zostao mu oszczdzone uczucie zawodu, gdy znaczca liczba jego przyjaci i zwolennikw przesza do obozu Andrzeja Towiaskiego nie bez wpywu Adama Mickiewicza! Jaski, ktry mia klarown wiadomo, e Opatrzno upatrzya w nim apostoa i powierzya mu zadanie religijnego i moralnego nawracania wsprodakw, umierajc, zaufa Jej bezwarunkowo: Jej powierzy zaledwie poczte dzieo, ktrego z Jej woli nie byo mu dane prowadzi do koca. Wspczesny Jaskiemu Frdric Ozanam wypowiedzia sowa, ktre mona z przekonaniem odnie do Polaka: Jestemy tu, by spenia wol Opatrznoci. Ta wola spenia si z dnia na dzie i ten, ktry umiera pozostawiajc swe dzieo niedokoczone,

Szkic do portretu

17

jest tak samo zaawansowany w oczach najwyszej sprawiedliwoci jak ten, ktry ma mono wykoczy je cakowicie.6

* W pocztkowym okresie mojej pracy nad Dziennikiem Bogdana Jaskiego spotkaem si z wielk pomoc ze strony Fundacji Centro Incontri e Studi Europei w Rzymie. Kierownictwu tej instytucji, sekretarzowi Pani Wandzie Gawroskiej, i przewodniczcemu, Panu architektowi Robertowi de Luca, ktrzy okazywali mi niezwyk, wrcz serdeczn yczliwo, zawdziczaem znakomite warunki egzystencji i pracy. Skadam im obojgu wyrazy najgbszej wdzicznoci. Najserdeczniejsze sowa podzikowania przekazuj Mistrzowi Krystianowi Zimermanowi, ktry w zwizku z moj prac zapewni mi nie tylko komfortowe warunki pobytu w Paryu, lecz take swoim gestem sprawi, e mogem przeamujc nieoczekiwane przeszkody kontynuowa badanie naukowe. Pani Profesor Karolinie Lanckoroskiej dzikuj z caego serca za nieoczekiwan pomoc dziki niej udao mi si w Rzymie sfinalizowa swoj prac. Inicjatorem i porednikiem by tu Pan Doktor Wojciech Biliski, radca ambasady Rzeczypospolitej Polskiej przy Watykanie. Bardzo serdecznie mu za to dzikuj. Z przyjemnoci myl o serdecznej gocinnoci Pana Doktora Stefana Frankiewicza, Ambasadora Rzeczypospolitej Polskiej przy Stolicy Apostolskiej. Dziki warunkom, ktre mi stworzy, mogem spokojnie pracowa nad dzieem Jaskiego. Prosz go o przyjcie moich sw najszczerszej wdzicznoci. Bardzo serdecznie dzikuj Siostrze Alinie Merdas, RSCJ, za pomoc w skontrolowaniu tekstu francuskiego, wystpujcego w dzienniku Bogdana Jaskiego, i jego przekadu na jzyk polski.

___________
6

Wypowied F. Ozanama cytuj za Kalikstem Morawskim: Fryderyk Ozanam, Warszawa 1955, s. 21.

18

O Bogdanie Jaskim

W toku ostatniej fazy mojej pracy w Paryu dopomogli mi historyk i autor Pan Krzysztof Rutkowski oraz wsppracownik Biblioteki Polskiej w Paryu Pan Witold Zahorski, za co te skadam im bardzo serdeczne podzikowanie. Za przyjazn pomoc, rady i wskazwki w sprawach edytorskich dziki skadam Redaktorowi Antoniemu Podsiadowi. Zacignem dug wdzicznoci wobec wielu pracownikw bibliotek, archiww i rnych instytucji kulturalnych. W szczeglnoci wspominam Bibliotek Narodow, Bibliotek Uniwersyteck, Bibliotek Instytutu Bada Literackich w Warszawie, Bibliotek Jagiellosk, Bibliotek XX Czartoryskich i Bibliotek Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, Bibliotek Papieskiego Instytutu Studiw Kocielnych w Rzymie, Bibliotek Polsk w Paryu, Archevch Catholique de Paris Archives historiques i Bibliothque Nationale. Szczeglne sowa wdzicznoci skadam Zgromadzeniu Ksiy Zmartwychwstacw w Rzymie za powierzenie mi pracy edytorskiej nad dziennikiem Bogdana Jaskiego. Dzikuj uprzejmie asystentowi generalnemu Zgromadzenia, Ksidzu Grzegorzowi Trederowi CR, oraz sekretarce archiwum Pani Lilianie Drd za trudy poniesione w zwizku z technicznym opracowaniem dziennika. Przede wszystkim jestem wdziczny p. Ksidzu Johnowi Iwickiemu CR, archiwicie Zgromadzenia, ktry zachci mnie do pracy edytorskiej. Dziki jego inicjatywie dziennik Bogdana Jaskiego zosta w kocu po bez maa stu pidziesiciu latach opracowany i przygotowany do wydania.

Andrzej Jastrzbski

O Dzienniku Bogdana Jaskiego Nota wydawnicza

Autografy opublikowanego tu po raz pierwszy dziennika Bogdana Jaskiego stanowi cz jego archiwum, ktre do dzi przechowuje w swoich zbiorach Zgromadzenie Zmartwychwstania Paskiego w Rzymie (ACRR) przy via San Sebastianello 11. Pod dat 12 grudnia 1839 roku Jaski, wwczas obonie chory, przed opuszczeniem Parya, do ktrego zamierza powrci z Rzymu, a ktry mia opuci na zawsze, zanotowa w dzienniku: ukadam papiery cay dzie. Byy one przechowywane w szafie niskiej, czerwonej, co stoi po prawej stronie w stancji Bogdana. W tej to szafie mieci si skad kartonw i rnych papierw osobicie dotyczcych samego Bogdana pisa 20 marca 1840 roku jego powiernik Edward Duski do Karola Krlikowskiego (ACRR 35331). W kolejnym licie do tego Krlikowskiego, nadzorujcego paryski Domek przy ulicy Vavin 13, Duski donis: Przypomina Bogdan swoje papiery i szaf z ksikami ascetycznymi itp., ktre zachowaj, jako dotychczas byy (27 marca 1840; ACRR 35532). Rne papiery osobicie dotyczce samego Bogdana, zmarego 2 lipca 1840 roku w Rzymie, przywiz jeszcze tego samego roku z Parya do rzymskiego klasztorku Edward Duski. Uczyni to na polecenie Starszego Brata, Piotra Semenenki. Tak wic archiwum Jaskiego zostao zabezpieczone przez jego najbliszych wsppracownikw: Piotra Semenenk, Hieronima Kajsiewicza, Edwarda Duskiego i innych. Traktowali oni z pietyzmem pozostawione przez niego papiery, ktre w ich wiadomoci miay warto wiadectwa, rang duchowego testamentu. Tote nie sposb sobie wyobrazi, by mogli dowolnie penetrowa archiwum Jaskiego. Mieli w pamici sowa skierowane do Krlikowskiego: zachowaj, jako dotychczas byy. Wag dokumentw Jaskiego podkreli ksidz Hieronim Kajsiewicz, jego niedoszy monografista: Da-li Bg pogod i ask po temu, wydamy pniej obszerniejsze dzieje caego procesu duchowego, jaki si odbywa w drogim naszym nieboszczyku przez cae jego ycie, szczeglniej od wyjazdu jego za granic. Mia bowiem zwyczaj wszystko zapisywa sobie, a papiery jego odziedziczyo Zgromadzenie i zachowuje w swoich zbiorach. Passus ten pochodzi z rkopimiennego pamitnika H. Kajsiewicza, spisanego Roku Paskiego 1850.7 Na zawarto archiwum Jaskiego zoyo si par zeszytw, mnstwo lunych kart i kartek. S one uoone obok siebie, wydawaoby si, przypadkowo. Nie miay

___________
7

H. Kajsiewicz: Pocztki Zgromadzenia Zmartwychwstania Paskiego spisane Roku P. 1850 (ACRR 7496, s. 11).

20

O Dzienniku Bogdana Jaskiego

autorskiej paginacji. Dopiero w 1960 roku zostay spaginowane w takiej kolejnoci, jaka si wwczas zachowaa, jak jeszcze zastano. Tej kolejnoci nie naruszono nawet wtedy, gdy dostrzeono w niej oczywiste bdy. Tote zdarzaj si przypadki, e ju spaginowana strona parzysta (verso), poprzedzaa stron nieparzyst (recto). Po dokonaniu paginacji na papiery zostay naoone sygnatury. Cae archiwum Jaskiego mieci si w granicach sygnatur od 8428 (strona 1) do 8654 (strona 1060). Sam dziennik, ktry stanowi cz tego archiwum, jest sygnowany numerem 8627 i obejmuje strony od 104 do 965.8 Wygld zewntrzny autografw, ktre zoyy si na dziennik, jest bardzo zrnicowany, gdy chodzi o rodzaj papieru i jego kolor, format. Teksty s utrwalone na tawym papierze, take na bladoniebieskim i niebieskim. Raz na grubym, innym razem na cienkim, a nawet bibukowym arkusiku. Formaty papieru bywaj wiksze i mniejsze, przy czym najwikszy format wynosi 27 x 23 cm, a najmniejszy 11 x 7 cm. Pismo Jaskiego, staranne i czytelne w listach adresowanych do oficjalnych osobistoci, w prywatnych zapiskach bywa bardzo czsto niedbae, pokrtne: jest pochye, ostre, nie zawsze wyraziste, tak e niekiedy nie wiadomo, czy w danym miejscu zostaa uyta na przykad litera czy . Natrafiamy na interlinie tak wskie, e niektre litery danego wiersza nakrywaj litery poprzedniego, tak i zatarte s kontury tych liter. Szczegln trudno w odczytaniu sprawiay notatki pisane dwustronnie na cienkiej bibuce. Autor posugiwa si pirem atramentowym, rzadko owkiem zwykym lub kopiowym. Odczytanie pisma Jaskiego nastrczao wic rozmaite trudnoci, ktre nie we wszystkich przypadkach dao si rozstrzygn. Stosowa on niemal z reguy skrty, to znaczy skraca wyrazy. Bywao, e nie koczy zdania. Rzadkie byy przypadki uszkodzenia autografu; zdarzay si kleksy, plamy i dziury po wypalonym cygarze. Jaski zacz pisa dziennik bez adnego wprowadzenia od wtorku 28 padziernika 1830 roku w Londynie i kontynuowa go z przerwami przez 10 lat. Przed wyjazdem z Parya, 13 grudnia 1839 roku zdy jeszcze na zakoczenie tego dnia zapisa w dzienniku: Boe, dopom mi!. Jak si pniej okazao, byy to ostatnie sowa zapisu dziennikowego. Dalszy cig dziennika zosta nieodwoalnie przerwany. Jaski wybra sobie jako form wypowiedzi osobistej dziennik, czyli form zapiskw prowadzonych z dnia na dzie, a utrwalajcych nie tyle bieg wypadkw zewntrznych, ile przede wszystkim jego wasne przeycia, myli i denia. Jak wspomniano, autor zacz pisa dziennik w Londynie, gdzie przebywa na stypendium naukowym. Przey w Paryu gboki kryzys duchowy i moralny, wywoany

___________
8

W Katalogu Zgromadzenia, inwentaryzujcym archiwalia jego zaoycieli, zbir rkopimienny Jaskiego jest poprzedzony zbiorami archiwaliw Piotra Semenenki i Hieronima Kajsiewicza. W 1960 roku z powodw wycznie technicznych zaczto paginowa, nastpnie sygnowa autografy kolejno Semenenki, Kajsiewicza (ostatnia sygnatura 8426) i dopiero po nich Jaskiego.

Nota wydawnicza

21

utrat wiary w sens ycia. Niespodzianie znalaz pomoc ze strony paryskich saintsimonistw. Zwiza si z nimi stajc si ich arliwym wspwyznawc i apostoem nowej wiary. Chce by godnym miana saintsimonisty, tote musi si wyzwoli z naogw i przesdw. Dla zniszczenia ich kontrola myli i czynw, uczu kadego mego dnia bdzie pewnie poyteczn. Co pisz i napisz, pisz dla siebie. Trzy dni pniej notuje w dzienniku: Uznaem za rzecz potrzebn kontrolowa si codziennie z mych uczu, wyobrae i czynw, a przez to cise kontrolowanie i wyrozumowanie, wyznaczanie przyszych pojedynczych aktw mego ycia nie stan si mocniejszym, religijniejszym (ostatni cytat z 17 listopada 1830 roku). W brulionowym licie pisanym po francusku w grudniu 1830 roku w Londynie donosi Thalabotowi, jednemu z ojcw saintsimonistw: Od ptora miesica zaczem pisa dziennik w celu doskonalenia si, codziennego kontrolowania swych czynw, by znalazy si w harmonii z jedynym uczuciem, dziki ktremu wi si z nasz wit wiar. Odkrywa si tutaj cel, dla ktrego Jaski zacz pisa dziennik. Deklarowana oficjalnie moralno saintsimonistw domagaa si od niego osobistej moralnoci, szczeglnie w dziedzinie seksu. Jaski jednak niemal rok pniej przeywa dramatycznie kolejny kryzys ideowy, do jakiego doprowadza go rozam w ruchu saintsimonistw, dokonany definitywnie w listopadzie 1831 roku. Zawiesza pisanie dziennika, ktry mia by dla niego narzdziem moralnego odradzania si. Wiara saintsimonistw okazaa si zudzeniem, zatem kontynuacja dziennika zdaje si traci w jego oczach sens. A jednak Jaski powrci do niego: 7 marca 1832 roku zanotowa: Pisz ten dziennik dopiero od 25 lutego, w maju za zapisa: Zbieram najpierw od miesica zabyte wspomnienia. W dniu 8 czerwca 1832 notuje: Robi sobie uwag, e i te wspomnienia dlatego pisz w tak drobnych szczegach, i nic wielkiego nie robi. Std kady drobiazg dla mnie, chccego y wewntrznie i rozbiera swe czyny ma zbytni wag. W tym czasie Jaski zaangaowa si w sprawy polskiej emigracji, ktre wielokrotnie i zarazem nader ascetycznie zostay zapisane w dzienniku. Mimo ofiarnego zaangaowania si nie przestawa odczuwa drczcej go do gbi potrzeby znalezienia sensu w swoim yciu. W imi tej potrzeby zagbia si w studiowanie dzie i pism wiatych katolikw skupionych wok dziennika L'Avenir. Jej redakcja zostaa na skutek presji Rzymu rozwizana. W imi tej potrzeby kontynuuje dziennik, a pisanie go staje si dla niego czym w rodzaju imperatywu. Dokonuje si powolny proces konwersji. Zaczynam dalej pisa spowied i ten dziennik pisze pod dat 4 stycznia 1835 roku. Nieco pniej, 25 padziernika tego roku, nakrela nastpujce zadania: przypominanie sobie przepdzonego w przeszym tygodniu czasu, zastanowienie si nad wasnymi bdami, spisywanie poprzednich not. Przy jakiej okazji stwierdza, e tych not kontrolujcych moje ycie zaniedbaem take zupenie (pod koniec grudnia 1835 roku). Pisanie dziennika nabiera stopniowo znaczenia niemal sakralnego. W czerwcu 1838 roku za bytnoci w opactwie Solesmes modli si: Boe... dajesz znw wol i moc rozpoczcia na nowo tej codziennej i szczegowej kontroli mego ycia... ebym jak najcilej trwa w tej praktyce i ebym j jak najlepiej dopeni ku jak najwikszemu poytkowi memu duchowemu, Twojej Chwale i memu zbawieniu wiecznemu. Pod dat 25 maja 1839 roku postanawia: Odtd

22

O Dzienniku Bogdana Jaskiego

z kadej godziny, z kadej prawie minuty zdawa sobie rachunek i dla pamici i nauki zapisywa powinienem. Boe, dopom mi do wypenienia tego. Jak ju powiedziano, Jaski pisa dziennik z przerwami, i to nieraz znacznymi. Wyrzuca sobie, e go zaniedbuje, e odkada go z lenistwa, dla kawy, fajki i niepotrzebnych rozmw towarzyskich. Ale wspomina te, e nie mg kontynuowa dziennika z powodu choroby, zmczenia. Tak dusz przerw powodowali nieraz rodacy, uchodcy mieszkajcy daleko od Parya. Oczekiwali od niego pomocy i rady. Jaski przyjeda do nich. Niemao czasu pochaniaa mu praca zarobkowa, dla chleba. Odnotowywa takie przerwy w swoim dzienniku. Zabezpiecza zapiski przechowujc je w swoim prywatnym archiwum. Dziki temu zachoway si pojedyncze kartki i papiery z pierwszych lat dziennika, na ktre Jaski bdzie si powoywa jeszcze pod koniec swego ycia w swoich zapiskach. Wolno stwierdzi, e to wszystko, co pisa do dziennika, nie zostao zaprzepaszczone, nie zagino.9 Przygotowujc dziennik B. Jaskiego do wydania, moemy oprze si tylko na tym, co zostao ocalone, a raczej co zostao pieczoowicie zachowane. Wydaje si zbdn dyskusja, czy dziennik zosta uszczuplony ze szkod dla niego. Wrd zapiskw dziennikowych znajdoway si brulionowe listy Jaskiego, ktre formalnie nie naleay do dziennika, i te nie s przedmiotem mojej bliszej analizy. Podobnie byo z listami oryginalnymi adresowanymi do Jaskiego, ktre znalazy si poza zasigiem dziennika, a ktre zostay po czci ju opublikowane.10

___________
9

10

Zob. K. Grski: Religijno Bogdana Jaskiego przed nawrceniem. Nasza Przeszo, t. 10, 1959, s. 249-276. - Prof. Grski zna z autopsji autografy dziennika Jaskiego. Zna te prac ks. Pawa Smolikowskiego CR Historia Zgromadzenia Zmartwychwstania Paskiego (Podug rde rkopimiennych napisa.... Wydanie nowe, przerobione i uzupenione. T. I. Krakw 1925). Profesor sdzi, e Smolikowski korzysta z tych cennych materiaw, ktre i ja miaem w rku, ale korzysta i z innych, ktre widocznie zawieruszyy si... Powoa si na przytoczony przez niego fragment z zapisu Jaskiego: w Zapiskach [czyli w dzienniku] dzi tego tekstu nie ma (s. 250). Oto w tekst: 8 stycznia (sobota, 1831, Londyn) na zebraniu owenistw, pod koniec mojej z nimi rozprawy, a w szczeglnoci z samyme Owenem, niektrzy z jego dawnych uczniw, a osobliwie panie, nie dopuszczay mi prawie do gosu, same zbijajc swego mistrza, tumaczc mu nasz nauk i wzywajc go, aby po prostu sam sta si sensymonist. Po tej konferencji Owen mi owiadczy, e wkrtce uda si do Parya w celu porozumienia z naszymi gwnymi ojcami (P. Smolikowski: dz. cyt., s. 7). Prof. Grski nie zorientowa si, e ten tekst jest fragmentem nie dziennika, lecz brulionowego listu francuskiego, ktry napisa Jaski do saintsimonisty, a ktry w czci przeoy na jzyk polski ks. Smolikowski, poprzedzajc swj przekad znaczc uwag, e Jaski o wyniku swojej misji w Londynie tak sprawia [informuje] swoich (tame, s. 6). Brulionowy list Jaskiego do saintsimonisty datowany 19 stycznia 1831 (ACRR 8626, s. 70-81). Listy [polskie] B. Jaskiego zebra, opracowa na podstawie oryginau i objani ks. Bolesaw Micewski CR; zob. Bibliografia. Listy Piotra Semenenki do B. Jaskiego w: Listy. T. I, Rzym 1980. T. II, Rzym 1986.

Nota wydawnicza

23

Przystpujc do analizy dziennika, musimy mie stale na uwadze, e Jaski pisa go wycznie dla siebie, na wasny uytek, dla nikogo wicej. A pisa go z wewntrzn swobod, nie skrpowany rygorami literackimi. Mia wiadomo wyboru, pisa to, co chcia napisa. Zapisywane kartki umieszcza by moe w kartonowym pudle, nakada na nie kolejne zapiski dziennikowe i take niedziennikowe, respektujc w granicach praktycznej moliwoci zasad chronologiczn i zarazem zasad synchroniczn. W taki mniej wicej sposb narastay zapiski, ktre nastpoway po sobie w kolejnoci i w takim ukadzie, jaki ustali dla nich sam autor. Jak wida, Jaski uzna, e zbdne jest ich paginowanie. Kolejno zapiskw i ich ukad maj charakter zdecydowanie autorski, co przypiecztowaa ostatecznie w 120 lat pniej paginacja nieautorska. Tego stwierdzenia nie podwaaj sporadyczne odchylenia chronologiczne, ktre zauwaamy, gdy ledzimy kolejno zapiskw, przyjt przez autora. Nie podwaaj go rwnie zapiski dziennikowe, nieliczne, majce odrbne sygnatury, rne od sygnatury 8627. Zostay one oczywicie wczone do zespou notatek objtych t sygnatur i uwzgldnione w niniejszym wydaniu dziennika. Rozpatrujc zapiski objte sygnatur 8627, ktrym nadano oglny tytu Dziennik 18301839, stwierdzamy, e jest on zoony z trzech rnych rodzajw zapiskw. Pierwszy rodzaj zapiskw prezentuj notatki rnej dugoci, datowane, w ktrych autor zwraca si do siebie, rozmawia z sob, opowiada o sobie z myl o wasnym odrodzeniu moralnym. S to soliloquia w formie dziennika, pisane z dnia na dzie. Dziennik zosta zamierzony przez autora jako narzdzie pomocne w poznawaniu i doskonaleniu siebie. Pisany z wyjtkow szczeroci i niezwykle uczciwie. Nie ma w nim cienia pozy. S to zapiski, ktre tworz dziennik osobisty, journal intime. Nurt osobisty dziennika pogbia si, nabiera mocy, intensywnoci, arliwoci. Z czasem rozszerzy si na sprawy pozaosobiste, w ktrych autor wemie osobisty udzia, na sprawy polskiej emigracji, na narodziny Bractwa Suby Narodowej. Pisz dziennik dlatego, eby wiedzie co wok organizowania bractwa (14 czerwca 1836) take na zaoenie domku, ktry otrzyma miano Domku Jaskiego. A zatem pierwszy rodzaj zapiskw to dziennik osobisty, intymny. Sam autor nie okrela w ten sposb swoich zwierze. Zadowala si prostym sowem dziennik, czasem zastpczo uywa takich zwrotw, jak notatnik, wspomnienia, notatki. Drugi rodzaj zapiskw tworz zapisywane na lunych, pojedynczych kartach uwagi, spostrzeenia, refleksje itp., ktre nie naleay do dziennika osobistego, ale ktre niekoniecznie wszystkie byy w nim wzmiankowane, sygnalizowane. Nie jest rzecz atw zakwalifikowa zapiski drugiego rodzaju. Gdyby przyszo nam zebra owe zapiski, otrzymalibymy co, co zwyko si nazywa konglomeratem. Czeg tu nie ma! Wchodz tu w gr zapiski o treci rnorodnej, jak np. refle-

___________
Archiwalne zbiory Jaskiego obejmuj nie tylko jego autografy, ale take oryginalne rkopisy obcej rki. S to m.in. listy francuskie i liczne polskie emigrantw. Do Jaskiego pisali o czym on sam wspomina w dzienniku Adam Mickiewicz, Piotr Semenenko wraz z Hieronimem Kajsiewiczem, Jzef Hube, Walery Wielogowski i inni. Ich listw, ktre powinny by w archiwalnych zbiorach Jaskiego, nie ma. Zostay wyjte i przeniesione do innych dziaw archiwum Zgromadzenia.

24

O Dzienniku Bogdana Jaskiego

ksje moralne, religijne, ascetyczne, osobiste i nieosobiste, obszerne notaty autobiograficzne, jak Wspomnienia krtkie mej przeszoci czy Obejrzenie si na przeszo. Dalej: wyznanie wiary Dlaczego wrciem do wiary witej katolickiej? W teje grupie znajdujemy wcale liczne teksty spowiedziowe, czyli rachunki sumienia, dalej Pobudki do dobrego ycia, Wspomnienia. Take uwagi dotyczce spraw organizacyjnych bractwa, Domku, poza tym Nauki moje dla braci, Regua domowego zachowania si, przewidziana do publikacji Nasza profesja wiary. Dochodz tu uwagi i przemylenia Jaskiego na temat narodu, patriotyzmu, emigracji polskiej, jak Suba narodowa, Miscellanea patriotyczne, Kwestia narodowa, Polityka nasza itp. Dochodz listy obecnoci polskich emigrantw. Dorzumy rwnie jego wybiegajce w przyszo plany, projekty. Jaski rozmieszcza tego typu zapiski w dzienniku w kolejnoci chronologicznej skrzyowanej z kolejnoci synchroniczn. Przykadem tego moe by taki oto przypadek: nalecy do drugiego rodzaju zapiskw tekst pod tytuem Spowied 14 wrzenia 1835 ze strony 293 autografu Jaski zlokalizowa w dzienniku na stronie 295 oryginau, przy dacie: 14 wrzenia, poniedziaek. Podwyszenie witego Krzya. Zlokalizowa, to znaczy oba rne teksty ze wzgldu na t sam dat zapisu umieci kolejno obok siebie w jednym i tym samym miejscu i czasie (synchronizm), na co wskazuj nie tylko daty zapisu, ale take ich strony zapisu. Inny przykad zbienoci. Wspomniany ju tekst: Dlaczego wrciem do wiary witej katolickiej? zapisany na stronach 244-247, z dat 28 grudnia 1834 roku, Jaski zamieci w dzienniku przed stron 248, zawierajc zapiski datowane od 25 do 31 grudnia tego roku. Ostatni przykad: Jaski napisa krtkie uwagi pt. Do rozjanienia (s. 112) z 5 listopada 1830 roku oraz Organizacj mej przyszoci (s. 113) z 23 listopada tego roku i oba teksty pozadziennikowe zlokalizowa przy stronie 110 dziennika, gdzie czytamy: ustanowiem sobie na osobnym papierze pewne do wyjanienia problemata. Intencj Jaskiego byo, jak si wydaje, by z tekstami dziennikowymi ssiadoway synchronicznie te teksty niedziennikowe, ktre zostay w nich zasygnalizowane, niejako zapowiedziane. Jednake ten zamiar nie zosta przez autora cakowicie zrealizowany. Pozostao sporo tekstw drugiego rodzaju, niedatowanych, ktre Jaski pisa w latach 18371839, a ktre znajdujemy na obrzeu dziennika 1839 roku.11

___________
11

Jaski wertujc swoje papiery, mg co przeoczy, np. wsun jak notatk do niewaciwego miejsca. Jednake takich papierkw omykowo zlokalizowanych jest stosunkowo niewiele. Trudno natomiast dopatrzy si omyki ze strony Jaskiego, gdy ustanowi obok siebie teksty celowo dobrane i pozostawi je na obrzeu swego archiwum. Te teksty to na przykad: Nasza profesja wiary z 1 sierpnia 1839 roku, strony 844-847 (nastpna strona 848 czysta, nie zapisana), Postanowienia 12 listopada z 1835 roku, strony 849 - 851, i Suba narodowa z 4 grudnia 1835, strony 852-853. Wida tu, e te teksty s numerowane kolejno, a ich paginacja, ktra nie pochodzi od autora, po prostu utrwalia status quo. Te dobrane przez Jaskiego teksty czy idea, wsplna im myl, tak e prba przeniesienia ktrej strony z tego zespou do innego miejsca, a stao si tak w wypadku strony 851, byaby prb cakowicie aprio-ryczn.

Nota wydawnicza

25

Trzeci rodzaj zapiskw obejmuje te wszystkie notatki, ktre autor sporzdza ze wzgldw czysto praktycznych, dla uatwienia sobie pracy, dla niemarnotrawienia czasu, dla pamici. Podejmowa rnorakie zajcia i sprawy zwizane z dziaalnoci spoeczn, publicystyczn. Angaowa si w niesienie pomocy emigrantom-wsprodakom. Przybywao mu stale obowizkw i interesw. Aby im podoa, lepiej si z nich wywiza, zacz notowa je na osobnych kartkach szczeglnie od 1836 roku, gdy podj myl zaoenia bractwa religijno-wieckiego. Tak powstaway zapiski, ktre prowizorycznie nazwiemy notatkami dziennymi. S to zapiski dzienne z rozkadem zaj, czyli urzdzenia dnia, w ktrych zaplanowa okrelone dziaania na jutro, na najblisze dnie i tygodnie, a nawet na kilka tygodni. Spisuj roboty na jutro notowa pod dat 17 stycznia 1838 roku. Zapisywa dnie, a nawet godziny umwionych rendez-vous. Niektre z odnotowanych zaj dobiera w okrelonym celu, nadajc im zbiorcze minitytuy: Pilne roboty, Roboty najpilniejsze, Rzeczy do zrobienia, Najgwatowniejsze potrzeby, Roboty przed wyjazdem, Kupi, Rachunek, Gwne moje zamiary itd. W grupie tych zapiskw znajdujemy kartki z notatkami przypominajce w zarysie kartki z kalendarza, z kocielnego kalendarzyka, jako e Jaski od niejakiego czasu opatrywa spisy robt przewidzianych na okrelony tydzie nagwkami: Roboty na pierwszy tydzie Postu, Pity tydzie po Zielonych witkach, Tydzie po Wielkiej Nocy, Drugi tydzie adwentu itd. Wspomnijmy tu jeszcze zapiski zawierajce polecenia, dyspozycje, zadania i obowizki, instrukcje, ktre Jaski ustala dla wspbraci i uczniw. Byy to wic notatki pamiciowe sporzdzane na dorany uytek, kartki z zapiskami rozmieszczonymi pionowo w co najmniej dwu rzdach, bd te ustawionymi w rozmaitych konfiguracjach. Stosowa przy tym rne wyrnienia w tekcie, jak podkrelenia, spacje, kursywy, wyki, nawiasy, klamerki itp. Wydawaoby si, e kartki z zaleceniami, dyspozycjami, ktre zostay zrealizowane, byy ju nieprzydatne, zbdne i tym samym mogy zosta wyrzucone na mietnik. Stao si inaczej. Jaski zatrzyma te notatki, rozmieci na bieco w dzienniku w jakim takim porzdku chronologicznym. Wydaje si, e zamiarem autora byo wykorzysta zachowane notatki dzienne w czasie pniejszym. Wiadomo, e nie nada on z pisaniem dziennika. Przeciony rozmaitymi pilnymi sprawami mg przynajmniej sporzdza notatki dzienne. Wanie one mogy by i zapewne byy dla niego czym w rodzaju substytutu nie zapisanego dziennika. Myla, e majc zachowane notatki dzienne, bdzie mg na ich podstawie odtworzy minione sprawy i tym samym odrobi zalegoci, jakie zaistniay w dzienniku. Tak nieraz postpowa. Obecnie moemy zauway, e nierzadko notatki dzienne i notatki dziennikowe maj t sam dat zapisu, pod ktr znajdujemy choby w czci takie same informacje. Z kolei luki w dzienniku w niejednym przypadku mona rozjani zastpczo treci notatek dziennych odpowiedniej daty. Tak wic takie notatki mog choby czciowo wypeni niektre luki dziennika. I odwrotnie: luki notatek dziennych w jakiej mierze mog by niejako zapisane dziki informacjom ze strony dziennika. Tote oba rodzaje notatek, dziennych i dziennikowych, formalnie wzgldem siebie niezalene, wykazuj niezamierzone implikacje, przydatne przy interpretowaniu zapisw, i wzbogacaj je pod wzgldem informacyjnym.

26

O Dzienniku Bogdana Jaskiego

Interpretujc dziennik Jaskiego, trzeba bra pod uwag jego historyczny kontekst. Musimy zatem pamita, e pisa on dziennik wycznie dla siebie i na wasny uytek. W przeciwnym wypadku mona by dowolnie tumaczy osobliwoci tego dziennika, doszukujc si w nim literackiej kompozycji zoonej z zapiskw trzech rnych rodzajw, bd te odkrywajc w nim nowy obok dziennika osobistego utworzony z notatek dziennych swoisty dziennik spraw do zaatwienia! Byyby to jednak interpretacje obce myleniu Jaskiego. Trzeba przypomnie, e Jaski pisa nieraz, i musi zajrze do dziennika, by co zanotowa. Wwczas mg mie na myli przede wszystkim dziennik osobisty. Jednake nie mona wykluczy, e w ktrym momencie mylc o dzienniku, mg mie na uwadze rwnie rozmieszczone w nim notatki pozadziennikowe, zapiski drugiego i zwaszcza trzeciego rodzaju. Mg zatem caociowo potraktowa swoje zapiski jako dziennik, ktremu nie nada okrelonej nazwy, gdy nie odczuwa takiej potrzeby dla siebie, uznajc go za rzecz oczywist. Zgromadzenie Ksiy Zmartwychwstacw, ktre odziedziczyo papiery Jaskiego, traktowao okrelony zesp autografw jako jego dziennik, co stao si w jego historii tradycj, ktra przetrwaa do naszych czasw. W niniejszej edycji dziennik, ktremu jak wspomniano Jaski nie przypisywa okrelonej nazwy, otrzymuje tytu: co ju zaznaczylimy Dziennik 1830-1839. Rwnie od edytora pochodz tytuy roczne: Dziennik Rok 1830, Dziennik Rok 1831, itd. a do Dziennika Roku 1839. Pozostaj jeszcze do omwienia notatki z pogranicza dziennika, ktrych Jaski nie opatrzy tytuami, a ktre nada im edytor na podstawie przekazw historycznych w czci zachowanych przez autora. Chodzi o Notatki do dziennika podry (ACRR 8591, s. 1140-1145; 8599, s. 210-211) i Notatnik intymny (ACRR 8591, s. 1133-1139) wszystkie one byy pisane przed kocem 1828 roku. Jaski sporzdzi brulionowe notatki do dziennika podry z tego roku. Chcia wywiza si z obowizku, jaki naoya na niego Rada Politechniczna Komisji Rzdowej w Warszawie. Otrzyma od niej urzdowe pismo z dat 29 wrzenia 1828 roku, zawierajce Instrukcj i obowizki dla pana Bogdana Jaskiego, magistra prawa i administracji jako kandydata wysyajcego si za granic w celu sposobienia si na profesora Instytutu Politechnicznego. Jednym z obowizkw byo: Nadto utrzymywa bdzie Dziennik swojej podry, zapisujc w nim postrzeenia swoje naukowe i wszystkie rzeczy pamici godne (ACRR 8495, s. 3; zob. Aneks w niniejszej edycji). Tego typu spostrzeenia miay Jaskiemu posuy do napisania w odpowiedniej formie Dziennik podry. Spisa je podczas swej podry z Warszawy do Poznania, utrwali w nader zwizych sowach wraenia z pobytu zwaszcza w Toruniu, Berlinie, Lipsku i Frankfurcie nad Menem. S to wrcz ascetyczne notatki odnoszce si najczciej do architektury, gospodarstw wiejskich, do pamitek i pomnikw kultury narodowej polskiej, a take niemieckiej. Ju w czasie swego wojau, bo najpierw w Poznaniu, zacz pisa w konwencji dziennika intymnego wspomnienia, ktre ostatecznie wypeniy tylko kilka stron notatnika. Rozwija je w rnym czasie i miejscach swego krtkiego wojau. S one

Nota wydawnicza

27

nasycone treci bardzo osobist, jak cile prywatne wypowiedzi dotyczce jego lubu maeskiego, opatrzone uwag o dopenieniu miesznych formalnoci parafialnych, o przyjciu Ciaa i Krwi Paskiej z rk proboszcza i o consummatum est. Jaski dopisa przy tym z jak ironi sowa: Jak w dzie, tak i w nocy trzeba byo znowu robi tylko pro forma, sowa wyraajce wczesny indyferentyzm moralny autora, ktry mia si za ateusza. Wolno przypuci, e Jaski pod wpywem nostalgii, wewntrznej potrzeby i pod naporem bolesnych przey nastawi si na notatnik intymny, a przynajmniej na co, co przypominao dziennik intymny. A bya to forma literacka, ktra spopularyzowaa si w wiecie literatury romantycznej. Niemay wpyw na to miao formowanie si nowych koncepcji ludzkiej osobowoci, podkrelajcych indywidualizm i przeycia osobiste. Napisany przez Jaskiego w tonacji melancholii i sentymentalizmu notatnik intymny stanowi nie majcy precedensu w zapiskach autora ewenement bez kontynuacji. Sowem Bywaj! Jaski zamkn w notatnik, jakby chcia go komu przekaza (ACRR 8591, s. 1133-1136, 1138-1139). Gdy Jaski stan po raz pierwszy w Paryu, to jest 18 listopada 1828 roku, dalsze notowanie obserwacji i wrae w celu dopenienia dziennika podry byo ju zbdne. Nie wiadomo, czy dla Rady Politechnicznej przygotowa on Dziennik podry w odpowiedniej formie. W 1829 roku Jaski nie myla o czym takim jak dziennik. Myl, by pisa dziennik osobisty, powzi dopiero wczesn jesieni 1830 roku w czasie pobytu w Londynie. W grudniu 1839 roku wyjazd autora z Parya do Rzymu i jego zgon w lipcu 1840 roku o czym ju wspomniano spowodoway ostateczn przerw w kontynuowaniu dziennika. W 1891 roku czytelnik polski mg pozna po raz pierwszy oryginalne fragmenty dziennika Bogdana Jaskiego, wybrane przez ks. Pawa Smolikowskiego do jego Historii Zgromadzenia Zmartwychwstania Paskiego. Prb odczytania caego dziennika Jaskiego podj ks. Feliks Szreder CR, biblista, jednake zakoczona przez niego w 1941 roku praca nie wysza poza etap wstpnego opracowania. Prof. Karol Grski z Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu opublikowa ju w 1958 roku w swoim opracowaniu nie znane wwczas fragmenty z tego dziennika. Zadanie przygotowania do druku caego dziennika wzi na siebie ks. dr Bolesaw Micewski CR, kierujc si przy tym indywidualn koncepcj opracowania. Ks. Micewski przygotowa tekst dziennika na podstawie autografu i objani przypisami w 1985 roku. W tej wersji dziennik Jaskiego zosta odbity w kserokopii i udostpniony osobom zainteresowanym jego yciem i dziaalnoci. Liczne cytaty z dziennika przytoczy ks. Micewski w swej biografii Bogdan Jaski zaoyciel zmartwychwstacw 1807-1840, ktr wyda w 1983 roku, wyprzedzajc w ten sposb swoje ostateczne opracowanie diariusza Jaskiego. Wyboru myli z pism Jaskiego dokona ks. Kazimierz Wjtowicz CR: Mdro suby myli, Wrocaw 1991. Ostatnio znaczce fragmenty z pism B. Jaskiego przytoczya siostra Alina Merdas, RSCJ, w swej pracy Ocalony wieniec (w rozdziale Bogdan Jaski), Warszawa 1995. Dodajmy, e rozdziay jej ksiki: Obraz epoki i Menezjanizm stanowi rzetelne wprowadzenie do twrczoci religijnej nie tylko C. Norwida, lecz take B. Jaskiego.

28

O Dzienniku Bogdana Jaskiego

Latem 1987 roku Przeoony Generalny ks. Robert Kurtz i Rada Generalna Zgromadzenia Ksiy Zmartwychwstacw w Rzymie podjli decyzj, e dziennik B. Jaskiego powinna opracowa osoba wiecka z kwalifikacjami edytora. Powierzya to zadanie red. Andrzejowi Jastrzbskiemu z Warszawy, ktremu zapewnia pen swobod w korzystaniu z archiwum i w opracowaniu koncepcji wydawniczej dziennika. W edytorskim opracowaniu dziennika B. Jaskiego przyjto nastpujce wytyczne: 1. transkrypcj dziennika oparto na zachowanych autografach; 2. teksty dziennika podaje si w kolejnoci chronologicznej; wyprzedzaj je nieznacznie notatki dzienne, ktre w oryginale byy pisane cznie, podzielone na dnie i tygodnie i nie byy ju rozdzielane na mniejsze fragmenty; 3. wszystkie teksty poza notatkami dziennymi podano w druku normaln czcionk, dzienne za czcionk mniejsz od normalnej; dziennik osobisty prezentuje si tu jako zapis niezaleny od pozostaych; 4. teksty niedziennikowe, w wikszoci wzmiankowane w dzienniku danego roku, podaje si na kocu tego dziennika w odrbnym dziale zwanym Dodatkiem; 5. na marginesie tekstu odnotowano jego rdo w postaci uamka: numer sygnatury z linijk, pod ktr podano znak strony autografu (np. 8627/426); oznaczona na marginesie sama cyfra arabska wskazuje na stron autografu, przy ktrej nie powtarza si podanej uprzednio sygnatury; 6. w datowaniu zapiskw przyjto oznacza w zwykej kolejnoci dzie (lub nazw dnia tygodnia), nazw miesica i ewentualnie rok, przy czym na pierwszym miejscu podaje si zawsze zapis autora, potem jeli jest niepeny w nawiasach prostoktnych pozostae elementy datacji (np. roda, [12 stycznia] lub 12 [stycznia, roda]); datacj wyrnia si kursyw; 7. w dzienniku pod t sam dat zdarzaj si zanotowane na rnych stronach dwie podobne wersje fragmentu: pierwotna, wczeniejsza (?) fragmentu, ktry na pocztku i na kocu oznaczono znakiem plus (+) dla odrnienia go od fragmentu wersji pniejszej (?); Jaski zachowywa podobne w treci obie wersje fragmentu; w ten sam sposb oznaczono wprowadzone przez edytora do tekstu pojedyncze fragmenty, zdania lub wyrazy, ktre byy zapisane przez autora na marginesie notatek bez zaznaczenia ich miejsca w oryginale; 8. uyte w dzienniku nawiasy prostoktne w kadym wypadku wskazuj na interwencj edytora; od niego pochodz wszystkie rekonstrukcje wyrazw (np. Ung = U[mschwu]ng); z reguy podano w nawiasach prostoktnych objanienia mao znanych wyrazw tam, gdzie wystpuj one po raz pierwszy, dalej zwrotw polskich i obcych, wreszcie przekady polskie nastpujce bezporednio po tekstach obcojzycznych. Fragmenty z listw francuskich B. Jaskiego cytuj wg przekadu profesora Stefana Mellera; przekad w ACRR. W niniejszej edycji znajduj si wszystkie zapiski dziennikowe, ktre wyszy spod pira Jaskiego. Nie uwzgldniono tylko jednego fragmentu, ktry zreszt pomin

Nota wydawnicza

29

w dzienniku sam autor. Jest to zapis opatrzony sygnatur 8601, strona 350, bez daty rocznej: 13 maja, co a do ostatnich czasw miszao moj spokojno, hamowao dziaalno i zatruwao uczucie? Sza, ambicja, niedowiadczenie i ze naogi. Z zapiskw drugiego rodzaju zostay wybrane do Dodatku te teksty, ktre sam autor zasygnalizowa w swym dzienniku, oraz te, ktre zdaniem edytora zasugiway na szczegln uwag. Pozostae teksty zostay pominite, poniewa przewanie powtarzay sformuowania autora, ju wczone do naszej edycji. W tym przypadku mona mwi, e Dodatki prezentuj w y b r refleksji, rozwaa Jaskiego, dokonany przez edytora. Z zapiskw trzeciego rodzaju zostay pominite nieliczne, mao znaczce zapiski, ktrych autor nie opatrzy dat. Dooono wielu stara, by tekst dziennika zosta w druku wiernie odtworzony i by zachowa wszystkie charakterystyczne waciwoci jzyka i stylu autora. Z a c h o w a n o wic: archaiczne formy odbiegajce od dzisiejszej polszczyzny, np. wspomn, pomiszany, smnienie, miszkanie, fragmenta, strunica, zobaczemy, tomaczy, czyniemy; gosk szumic w pozycji przed inn spgosk: szkarpetki, Szlsk, szlady, szlub, zeszle, nadeszle; kocwk - w bierniku rzeczownikw eskich: kompani, emigracj, pensj, propozycj, na msz, na lekcj; dawne formy przyswkowe: poboczno, jednastajno, moebno, piechoto, po troch;

gwarowe formy: chiba (w znaczeniu: chyba), poseam, jacha, spiemy itd.;

autor uywa czsto po przeczeniu czwartego przypadku, cho zdarza si mu niekiedy uy przypadku drugiego; autor stosuje nieraz formy wyrazowe ze zcienieniem: znisem, speczestwo, tmaczenie. Uwzgldnia si wystpujce w tekcie oboczne formy: chrzeciaski/chrzecijaski, sawiaski/sowiaski. Nie poprawiono w kilku miejscach tekstu bdw skadniowych ani morfologicznych. Zachowano w ograniczonej mierze odautorskie podkrelenia i rozpacjowania wyrazw.

Zmiany
Jaski piszc dziennik, zwykle stara si o ciso i zwizo w swych wypowiedziach. W tym celu posugiwa si rnymi sposobami, dziki ktrym te wypowiedzi nabieray nieraz charakteru telegraficznego (np. w obrbie notatek dziennych). Stosowa elips, to jest opuszcza w zdaniu wyrazy, ktrych mona si byo atwo domyli na podstawie szerszego kontekstu.

30

O Dzienniku Bogdana Jaskiego

Ulubionym chwytem Jaskiego byo skracanie wyrazw, przy czym stosowa wasny system skrtw. Przyjto zasad, e wszystkie skrty zastosowane przez autora zostaj milczco rozwinite odpowiednio do kontekstu znaczeniowego, czyli zastpione odpowiednimi sowami wszdzie tam, gdzie byo to moliwe bez uycia nawiasw prostoktnych. W przypadkach wtpliwych pewne skrty utrzymano. I tak: jednoliterowy skrt p. moe dotyczy takich form wyrazowych, jak pan, pani, panna, pastwo, pater itp.; skrt x. lub ks. moe si odnie do ksidza, ksicia lub ksiy, a nawet ksistwa. Podobnie ze skrtem . lub w. w odniesieniu do witego, witej, witych, take do mszy, komunii, patrona kocioa itp. Zapis typu ks. Giedroj, pozbawiony kontekstu, zostaje zachowany, gdy nie wiadomo, czy chodzi tu o ksicia, czy o ksin. Autor dziennika stosowa jednoliterowe skrty imion i nazwisk, ktre w oczywistych przypadkach zastpiono waciwymi sowami, w wypadkach za wtpliwych ujto w nawiasy prostoktne proponowane wyjanienie, czasem ze znakiem pytajnika. Przykady: F. L. = [Fani Lebert]; A. M. = [Adam Mickiewicz]. Charakterystyczny dla Jaskiego by sposb skracania pewnych wyrazw, jak np. na nie = na niadanie; pwienie = postanowienie (nad tym skrtem autor uywa czasem wyka); niebnie = niepotrzebnie; wci = wiadomoci; ndowy = narodowy; rty = rozwinity; wny = wewntrzny; zny = zewntrzny; ony = oglny; stsim = saintsimonizm, itp. I w tych przypadkach nie stosujemy nawiasw prostoktnych. Wszystkie liczebniki gwne, zbiorowe, porzdkowe wystpujce po cyfrze arabskiej z kocwk (np. 8-miu, 9-ciu, 7-ro, 3-ciej itp.) zostay zastpione odpowiednimi sowami, przy czym w pewnych wypadkach brano pod uwag waciwe brzmienie wersji rozwinitej, jak np. om czy osiem itp. Zmodernizowano ortografi i interpunkcj. Zastosowan w autografach pauz zastpiono wszystkimi znakami pisarskimi, przede wszystkim kropk, przecinkiem, rednikiem. Zgodnie z oryginaem utrzymano inne znaki interpunkcyjne (znak pytajnika, wykrzykniki). Zweryfikowano wszystkie tytuy czasopism i tytuy pozycji ksikowych, take nazwy instytucji i organizacji. Zidentyfikowano osoby wystpujce w dzienniku oraz zweryfikowano nazwy geograficzne. Naley podkreli, e w dzienniku nie znaleziono jakich bdw rzeczowych. W relacjach Jaskiego uderza ciso w formuowaniu i rzetelno.

Andrzej Jastrzbski

BOGDAN JASKI

NOTATKI DO DZIENNIKA PODRY12

Rok 1828

Instrukcj [Komisji Owiecenia] dostaem 10 padziernika w pitek. ___________

12

13

8591 1140

13

Tytuy: Notatki do dziennika podry Rok 1828 i nastpny Notatnik intymny Rok 1828 pochodz od wydawcy. W pierwszym przypadku oparto si na urzdowej Instrukcji dla P. Bogdana Jaskiego (zob. Aneks), ktra naoya na niego obowizek: Nadto utrzymywa bdzie Dziennik swojej podry, zapisujc w nim postrzeenia swoje naukowe i wszystkie rzeczy pamici godne. Autografy z wojaowymi notatkami nie maj autorskiej paginacji i nie mieszcz si w podstawowym zespole Dziennika (z sygnatur 8627). Otrzymay one dwie sygnatury (8591 i 8599) i zostay nieprawidowo spaginowane. Tekst owych autografw jest rozmieszczony na 5 rnego formatu kartkach. S one dwustronnie zapisane pirem bd owkiem kopiowym i zwykym. Zapisy rkopimienne s tu zgszczone, stoczone, miejscami wyblake i nawet wytarte przez upyw czasu. Std luki w prezentowanym obecnie tekcie, ktre zostay umownie wykropkowane. W ten sam sposb zaznaczono miejsca z nieczytelnym zapisem. Ukad zapiskw, ktre autor najprawdopodobniej sporzdza na gorco, niejako w biegu, jest chaotyczny. Zapiski te zostay nie w kadym przypadku opatrzone dat, najczciej niepen. Tote zasza potrzeba dokonania rekonstrukcji w tekcie, przemieszczania zapiskw pod wzgldem chronologicznym. Niektre wtpliwoci odnoszce si do stosowanych przez autora skrtw i do pewnych nieprzejrzystych znaczeniowo wyrazw zasygnalizowano za pomoc pytajnika ujtego w nawiasy prostoktne. Bogdan Jaski, magister prawa i administracji, jako kandydat wysyajcego si za granic w celu usposobienia si na profesora Instytutu Politechnicznego, otrzyma od Komisji Rzdowej Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego Krlestwa Polskiego datowane 29 wrzenia 1828 urzdowe pismo zawierajce Instrukcj i obowizki na czas zagranicznych studiw naukowych, gwnie w Paryu. Zob. tekst tej instrukcji w Aneksie.

32

NOTATKI DO DZIENNIKA PODROY Grabowskiego]14 13

List rekomendacyjny [ministra Stanisawa padziernika w poniedziaek. Miaem jacha 17 padziernika w pitek. 20 [padziernika] w poniedziaek z Warszawy.

21 [padziernika, wtorek] z Serocka, koa zleciay; do Pkowa, saby. 22 [padziernika, roda]. [Do Kozowa].15 [23 padziernika], czwartek. Przewodowo, lub.16 24 [padziernika] w pitek z Pkowa. 1141 Pock: tum, fabryka draps de dames [sukien damskich]; resurs [potrzeba pienidzy], przyjaciele.17 ___________
14

15

16

17

L i s t r e k o m e n d a c y j n y, otwarty, w jzykach aciskim i francuskim, od Komisji Rzdowej Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego Krlestwa Polskiego, polecajcy stypendyst Teodora [Bogdana] Jaskiego zagranicznym wadzom wyszych uczelni. List, datowany 29 wrzenia 1828, podpisali: minister Komisji Stanisaw Grabowski i sekretarz generalny Edward Rakietty. Orygina w ACRR 8495, s. 152. W autografie przy datach 21 i 22 padziernika zapisy zatarte i miejscami nieczytelne. Opierajc si na danych z Notatnika intymnego, majcych charakter chronologicznie wywaony (zob. przy dacie: 5 listopada 1828, Berlin), dokonano koniektury: zapis z 22 padziernika Do Pkowa, saby przesunito pod dat 21 tego miesica, na miejsce za opuszczone wprowadzono: [Do Kozowa]. P k o w o i odlegy od niego o par kilometrw K o z w wsie na pnocny zachd od Putuska. W Pkowie na dzierawie gospodarzyli w 1828 r. tu po swoim lubie Franciszek i Karolina z Zawadzkich Grabowscy. Karolina bya rodzon siostr Aleksandry, one obie za crkami Izabeli z aszowskich i pukownika Wojsk Polskich Augustyna Zawadzkiego. Ich ojciec przebywa wwczas u swego szwagra Macieja aszowskiego, dziedzica wsi w Kozowie. lub Aleksandry Zawadzkiej i Bogdana Jaskiego odby si w kociele parafialnym w Przewodowie, niedaleko Pkowa. Zob. Notatnik intymny pod dat: Berlin, 5 listopada. P o c k jedno z najstarszych miast w Polsce, znane ju w poowie IX w. Od tego czasu stolica Mazowsza, przejciowo rezydencja krlw. Od 1075 r. siedziba biskupstwa. Po drugim rozbiorze Polski (1793) Prusy zajy m. in. Pock. W 1807 r. by on siedzib departamentu Ksistwa Warszawskiego. Po utworzeniu Krlestwa Polskiego w 1816 r. miasto wojewdzkie. Nastpuje stopniowy rozwj gospodarczy i kulturalny. W 1820 r. powstao Towarzystwo Naukowe Pockie. K a t e d r a (tum) romaska, przebudowana w stylu renesansowym i pniej neoromaskim. W empirowej Kaplicy Krlewskiej sarkofagi krlw Wadysawa Hermana i Bolesawa Krzywoustego wedug projektu Zygmunta Vogla, profesora Uniwersytetu Warszawskiego.

ROK 1828

33
1140 1141

25 [padziernika] w sobot z Pocka. Gombin: koci z nagrobkami, nowy, w nowym gucie, ..... kolumn. Ratusz. 26 [padziernika] w niedziel z Gombina. Gostynin: pikna okolica, koci ewangelicki, katolicki w lasku. Rakutowo: okoo 100 osady, liczniejsze wystawki chaup; fizys [posta], ubir, mieszkanie chopki. Kowal: domy, szyby. Gowa boli. Wocawek: do due [miasto], handel, cukiernie, kocioy, Gros[s], V[a]e[d]ke, u p. Palmer.18 Wywrcenie si. Nieszawa w nocy, U[mschwu]ng [naga zmiana] kursu. Suewo Mae, za nim pienidz wykopano. 27 [padziernika] w poniedziaek z Suewa. T[h]orn: toruska cega, cytadela (Brusch), Festung [twierdza], ..., most, ratusz, domy.19 Kopernik do odbijania piernik[a] na witki, ludno, onierz pruski, spolszczone ydy. Poczta, Kamolein.20 Bursy nie widziaem. Friedlnder.21 ___________
18

1140 1141

1140 1141

19

20

21

O p r z y j a c i o a c h w Pocku autor wspomni imiennie w Notatniku intymnym. W o c a w e k jedno z najwikszych miast Polski piastowskiej. W 1799 r. zaoono tu pierwsz w Polsce fabryk papieru. W autografie zapis: Gros velte. Zapewne chodzi tu o wspomnian wyej wytwrni papieru, ktr, zaoy Gotfryd Gross, i o powsta w 1825 r. fabryk myda Vaedtkego. PALMER osoba nie zidentyfikowana. T o r u niegdy stara osada; w XIV w. Emporium handlowe nalece do Hanzy; w latach 17931820 pod zaborem pruskim, jedynie w okresie 18071815 nalea do Ksistwa Warszawskiego. Miejsce urodzenia Mikoaja Kopernika, a take znanych Jaskiemu profesorw Uniwersytetu w Warszawie: Samuela Bogumia Lindego i Fryderyka Skarbka. FRANZ BRUSCH VON NEUBERG (1767 15 maja 1809), pukownik austriacki. By szefem sztabu generalnego przy VII korpusie armii dowodzonej przez arcyksicia Ferdynanda. Po zdobyciu w 1809 r. Warszawy wojska austriackie pocigny pod twierdz Toru, gdzie schroni si rzd Ksistwa Warszawskiego. Pukownik Brusch zgin przy zdobywaniu miasta. Arcyksi Ferdynand wystawi mu pomnik, ktry stan w dziedzicu przyczka mostowego. KAMOLEIN B. Jaski w licie do ony (Berlin, 6 listopada 1828) wspomina: w podry z Pocka do Torunia poznaem si z dwoma Francuzami. Z jednym szczeglniej z nich, z panem Camolen, modym negocjantem z Brukseli, zaprzyjaniem si... DAVID FRIEDLNDER (17501834) dziaa na rzecz emancypacji ydw, poddawanych w Prusach Fryderyka Wielkiego rozmaitym upokarzajcym szykanom i restrykcjom.

34

NOTATKI DO DZIENNIKA PODROY

Centnar piernikw kosztuje okoo 10 talarw. Piernikarz z Torunia robi piernik za 30 talarw w podarunku od jednego 1140 yda spekulanta dla majora polskiego. Bcker Gasse [uliczka Piekarska] i Altthornistrasse [ulica Starotoruska]. Dom Kopernika, gdzie jest portret przez niego samego zrobiony w modym wieku, z napisem: Clarissimus et doctissimus D[ominu]s Nic[olaus] Cop[ernicus]. Can[onicus] Varm[iensis]. Astronomus incomparabilis. Anno 1593. [Najsawniejszy i najuczeszy m Mikoaj Kopernik. Kanonik warmiski. Niezrwnany astronom. Roku 1593.] Francuski jenera dawa 60 talarw. U p. Mathiesus. Schnellpost 8 Silbergroschen de Danzig Konin, 8 Silbergroschen de Bromberg Berlin. [Szybki dylians pocztowy 8 srebrnikw z Gdaska do Konina, 8 srebrnikw z Wocawka do Berlina.] 1140 Z Torunia o drugiej. 1141 Gniewkw.
1141 1140 28 [padziernika] w wtorek z Gniewkowa. 1141 Inowrocaw: kocioy, ydowski [dom modlitwy], koci ewangelicki.

Pako: kociki, groble potrzeba uwagi. Pikny les, brak drzewa.

1140 29 [padziernika] w rod z Pakoci.

Pod Gnieznem zaczyna koleba. Gniezno: okolica, katedra, architektura domw. Biskupstwo. Ludno zgrabna do. 1140 W Gnienie. Grb witego Wojciecha srebrny na 6 orach, na wierzchu, na prawej rce wsparty, w lewej ksika itd. Kaplic 14, nagrobkw starych peno. W kaplicy Obrzezania Chrystusa Zachariasz, wity Jzef, Chrystus itd. i Polak wygolony z ogromnym wsem wychyla si. [Rok] 1646 na kaplicy.22
1141

___________
Przyczyni si do przeamania barier spoecznych i prawnych nakadanych na jego wspwyznawcw i uzyskiwa stopniowo rwnouprawnienie. By pierwszym ydowskim radc miejskim Berlina. Zaoy bezpatn szko ydowsk. Wspzaoyciel czasopisma Meassef; uzyska zgod na zaoenie drukarni hebrajskiej. W G n i e n i e, stolicy pierwszej polskiej metropolii kocielnej (1000 rok) koci katedralny pod wezwaniem Najwitszej Panny Maryi, wzniesiony przed 977 r. przez Mieszka I. W jednej z kaplic wieczcych nawy boczne katedry, w kaplicy ubieskich, zwanej take kaplic Ofiarowania (Obrzezania), w otarzu stiukowym pnobarokowym obraz Ofiarowania Dziecitka Jezus w wityni, sygnowany dat 1646.

22

ROK 1828

35

[30 padziernika] w czwartek z wioski za Gnieznem. Pudwitz [Pobiedziska]: ydowskie, mae. Posen:23 ludno, domy, tum, ratusz, ksztat domw, arcybiskupstwo, hotele, kocioy, ksigarnie, ..... Cytadela. Winiary, Zawady, Szrtkie, Wilde. Kominki w piecach, ....., 2 fontanny.24 Ratusz, w salach krlowie.25 Hotele, ..... itd. ..... Pielarski [?], Listecki [?]. Zmiana forsy 8. Kniglich [Krlewski], Knig [krl], fontanny. Koci [katedralny] w Poznaniu, struktura cakowicie prosta, dywan, 2 [?] kolumny, 2 postumenta, otarz wielki. Nagrobki, Szodrski, Radzi[ejowski?]. Organy, facjata. Nie widziaem w Gnienie drzwi,26 w Poznaniu grobu krlw, kocioafary, w ratuszu [?] nie obserwowaem. ___________
23

1141

1145

24

25 26

P o z n a w poowie X wieku grd ksicy, rozbudowany i umocniony przez Mieszka I i Bolesawa Chrobrego.W X i na pocztku XI w. stoeczny grd Polski. Obok grodu wyspa Tum i osada targowa rdka. W 968 r. zaoono biskupstwo i rozpoczto budow katedry. W nastpnych wiekach miasto staje si jednym z gwnych orodkw handlu w Europie (WschdZachd). Drugi rozbir Polski spowodowa zajcie miasta przez Prusakw. W latach 180615 wraz z Wielkopolsk wchodzi w skad Ksistwa Warszawskiego. Decyzj Kongresu Wiedeskiego. Wielkopolska i jej stolica Pozna otrzymay status w ramach pastwa pruskiego jako jego integralna cz. wczesny krl pruski Fryderyk Wilhelm III Hohenzollern nosi tytu wielkiego ksicia poznaskiego. Utworzony zosta urzd namiestnika krlewskiego z rezydencj w Poznaniu, ktry to urzd przypad ksiciu Antoniemu Radziwiowi, oenionemu z ksiniczk Ludwik Hohenzollern. Naczelnym prezesem Ksistwa by wwczas nominowany przez krla Johann Baumann. W 1821 r. zostay utworzone arcybiskupstwa w Gnienie i Poznaniu. Katedra witych Piotra i Pawa na wyspie Tum. W jednej z 12 kaplic otaczajcych t wityni, to jest w kaplicy Najwitszej Maryi Panny, zwoki biskupa Andrzeja Szodrskiego w srebrnej trumnie (zm. 1650). W rodku nawy byli pochowani pierwsi wadcy polscy Mieszko I i Bolesaw Chrobry. Dopiero w 1837 r. ich prochy zostay przeniesione do Zotej Kaplicy, ktr w latach 183738 wyposaono w posgi tych wadcw, wykonane z brzu przez Christiana Daniela Raucha (zob. niej, przyp. 31). 2 f o n t a n n y Marceli Motty powiada, e za najlepsz uchodzia dawnymi czasy woda na podwrzu rejencyjnego, tj. pojezuickiego gmachu, ktr niegdy ksia jezuici ze rda poza miastem sprowadzili, prcz tego woda w fontannach na Starym Rynku, rwnie ze rde pochodzca; std te pamitam jeszcze z lat moich modych, jak zalecano sucym, aby po wod do picia szy do kolei, to jest do collegium, albo do rurki, to jest na rynek, gdzie woda z fontann rurkami spywaa (Przechadzki po miecie, t. I, s. 211). R a t u s z z koca XIII wieku, rozbudowany w stylu renesansowym; w salach ratusza portrety krlw Polski. Nie widziaem w Gnienie drzwi chodzi tu oczywicie o synne drzwi spiowe z ok. 1170 r., na ktrych wyobraone zostay sceny z ycia i mierci w. Wojciecha.

36 Schneman. Bauman.27

NOTATKI DO DZIENNIKA PODROY

1144 31 [padziernika] w pitek z Poznania o godzinie 12. 1145 Jankowice. Engestrm. Sz[osa] Chwakowska, ..... Bruce z Prusimskim.28

Bytyn: wie, zamone, chudobne. Pniewy: ydowskie miasteczko. Silna: wie. Midzyrzecz: Kreisstadt [miasto powiatowe]. Moraczewski29 ___________
27

28

29

JOHANN BAUMANN (17671830), naczelny prezes Wielkiego Ksistwa Poznaskiego w latach 182530, biurokrata pruski. Za jego rzdw w roku 1828 podjto wielkie prace budowlane i ziemne zwizane z budow twierdzy. J a n k o w i c e wie w Poznaskiem, wasno ENGESTRMA, ktry otrzyma j jako wiano lubne swej ony Ry Chapowskiej. WAWRZYNIEC (Lars) ENGESTRM (17511826) kanclerz szwedzki; byy sekretarz krla szwedzkiego Gustawa III. Jako charg d'affaires w Wiedniu pozna Polakw, m. in. Juliana Ursyna Niemcewicza, ktry pniej wystara si o indygenat polski dla niego. Kanclerz nadworny Gustawa IV. onaty z R Chapowsk. W 1824 r. opuci sub pastwow i reszt ycia spdzi w Jankowicach, gdzie zmar 19 sierpnia 1826 r. Po mierci Engestrma majtkiem zarzdzaa wdowa Ra. Pod jej opiek pozostawaa od dziecistwa, pochodzca ze Szwecji wychowanica MATYLDA BRUCE, niezwykej, jak wie niosa, urody, spokrewniona z krlewsk rodzin szwedzk Wazw. Matylda wysza za m za MAKSYMILIANA PRUSIMSKIEGO (ur. 1800 r.). Zwizek ich obojga odnotowa Jaski w czasie wojau z Poznania do Berlina w padzierniku 1828 r. Prusimskim urodzi si syn Edmund (w 1830 r.). Maestwo to okazao si nietrwae: Maksymilian oeni si po raz wtry, rozwiedziona za Matylda wysza za m za poznaskiego lekarza Hertzoga. Chodzi tu z pewnoci o JEDRZEJA MORACZEWSKIEGO (18021855), pochodzcego z rodziny ziemiaskiej w Poznaskiem. Odby on studia wysze w Lipsku i Heidelbergu, nastpnie w 1827 r. w Warszawie na wydziale prawa. By moe w tym czasie Jaski nawiza z nim znajomo. Moraczewski uzyska w 1829 r. patent magistra obojga praw. W tym te roku by wspredaktorem Powszechnego Dziennika Krajowego w Warszawie, tumaczem (wyda we Wrocawiu w 1827 r. Elegie i wiersze Albiusa Tibullusa). Uczestnik powstania listopadowego, agent Rzdu Narodowego w Niemczech. W pniejszych latach wybi si jako spoecznik i narodowiec, historyk i publicysta wsppracujcy z polsk pras Wielkiego Ksistwa Poznaskiego w latach 183439. KAMIENSKI nazwisko ssiadujce w autografie bezporednio pod nazwiskiem Moraczewskiego wskazuje jednoznacznie na LEONA LUDWIKA FELICJANA KAMIENSKIEGO (18061873), redaktora, wydawc, ksigarza i drukarza, ktry do spki z Jdrzejem Moraczewskim otworzy w Poznaniu na Starym Rynku ksigarni i oficyn wydawnicz.

ROK 1828 O dyliansach. Kamieski 30 O passagierstubach [izbach pasaerskich], (Nowicki). O stubach [pokojach], o le[eniu], trb[ieniu]. 1 listopada, sobota W Midzyrzeczu niadam. 2 listopada w niedziel nocowaem w Frankfurcie [nad Odr]. Z Frankfurtu i w Berlinie.31 3 listopada, poniedziaek Na wystawie, na Heglu, miasto, pomniki. ___________
30

37

1144

31

Zapis o p a s s a g i e r s t u b a c h, czyli izbach pasaerskich, i o NOWICKIM zbiega si z relacj Marcelego Mottego, w jakiej mierze wyjaniajc czy przybliajc tre przekazu Jaskiego. Motty w 1836 r. wyprawi si z Poznania na studia do Berlina: Pierwszy konduktor, z ktrym jechaem, Polak Nowacki, figurka niska i czerwona [...]. Najpierwsze stacje na tej drodze byy: w Gaju, Pniewach, Kamionnie i Grzyniu. W Pniewach, pamitam, cieszylimy si zawsze na wyborn kaw [...] niemniej jak na braminw, bajadery, sonie i tygrysy, palmy i witynie w wietnych kolorach na obiciu pasaerskiej izby przedstawione (M. Motty, dz. cyt. , t. I, s. 184). B e r l i n po Kongresie Wiedeskim stolica Prus i gwna rezydencja krla Fryderyka Wilhelma III w latach 17971840 w prowincji brandenburskiej. Siedziba zaoonego w 1810 r. uniwersytetu oraz akademii, instytutw naukowych i wojskowych. Do okazaoci budownictwa w Berlinie przyczyni si CARL FRIEDRICH SCHINKEL (1781 1841), jeden z najwybitniejszych architektw pierwszej poowy XIX w., tworzcy w stylu klasycyzujcym i rwnie romantycznym. Wznis m.in. Nowy Odwach (Odwach krlewski), teatr z sal koncertow (Schauspielhaus), most zamkowy, utworzy now ulic Wilhelma, pomnik wojenny na Kreuzbergu. Obok Schinkla w upikszaniu Berlina odegra szczegln rol CHRISTIAN DANIEL RAUCH (17771857), znakomity rzebiarz, ktry na polecenie krla zaprojektowa i wykona pomnik zmarej krlowej Luizy, statuy uczestnikw wojny wyzwoleczej generaw Scharnhorsta, Blowa, Blchera, ustawione na placu Odwachu w Berlinie. Rauch w cisej wsppracy z Schinklem uczestniczy w budowie pomnika na Kreuzbergu. W Berlinie wzniesiono w stylu greckim gmach Opery (Opernhaus), powstaway muzea, obserwatorium, banki, bursy, arsena (Zeughaus), fabryka gazu kompanii angielskiej, manufaktury i zakady przemysowe, Gewerbsinstitut (Instytut Przemysowy), ktrego dyrektor BENTH nie chcia wpuci Jaskiego do gmachu nawet na obejrzenie machin. Uniwersytet w Berlinie ze wzgldu na wysoki poziom nauki, w szczeglnoci na niebywae powodzenie, jakim cieszyy si na nim wykady filozofa GEORGA WILHELMA FRIEDRICHA HEGLA (17701831), przyciga do siebie wielu studentw i suchaczy,w tym i Polakw, zwaszcza z zaboru pruskiego.

38

NOTATKI DO DZIENNIKA PODROY

4 listopada, wtorek Na teatrze, Knigstrasse [ulica Krlewska]. Na Kreuzbergu. U Bent[h]a. Kreuzberg32 za Bram Halle. Plac otoczony krat w 8kt z omioma wieami, na podstawie marmurowej o piciu stopniach, omioktnej; z lanego elaza przez Raucha w osobnych piecach. Wchodzi si po 10 stopniach. Krl ....., Rauch, po 4 stopniach ..... Scharnhorst33 ..... otoczony krat lan. 1142 Napis na podstawie: Der Knig dem Volke, das auf seinen Ruf hochherzig Gut und Blut dem Vaterland verbrachte, den Gefallenen zum Gedechtniss, den Lebenden zur Anerkennung, den kunftigen Geschlechtern zur Nacheiferung. [Krl narodowi, ktry na jego wezwanie odda Ojczynie wspaniaomylnie krew i ycie, polegym dla pamici, yjcym dla zasugi, przyszym pokoleniom dla przykadu.]
1143

Wiea gotycka z picioma pitrami wie, 12 figur wyobraajcych dawniejszych wodzw lub bstw zwycistwa; postawiona w 12 na ksztat oknach, napisy pod kadym z nich s:34 ___________
32

33

34

K r e u z b e r g, pod Berlinem, na poudniowym kracu piaszczyste wzgrze, na ktrym w latach 18181821 wzniesiono pomnik narodowy dla uczczenia wojny wyzwoleczej. Na wezwanie Fryderyka Wilhelma III An mein Volk. (Do mojego ludu) z 17 marca 1813 nard niemiecki podj walk przeciwko Napoleonowi. w pomnik w postaci gotyckiej wiey, odlany z elaza wedug projektu Schinkla, mia w niszach 12 symboli zwycistw, wykonanych m. in. przez Raucha. GERHARD JOHANN VON SCHARNHORST (17551813) genera pruski, wybitny reorganizator wojska; uczestnik wojny wyzwoleczej. W bitwie pod Gross Grschen odnis mierteln ran. Bohater narodowy uczczony m. in. marmurowym posgiem duta Raucha. Przy niszach, w ktrych utrwalono 12 symboli zwycistw, zostay podane nazwy miejscowoci i daty stoczonych walk. Miejscowoci i daty Jaski wynotowa na kartce. G r o s s G r s c h e n d e n 2 M a i 1 8 1 3 wie nad Saal na zachd od Lipska, na poudnie od Ltzen, gdzie 2 maja 1813 Napoleon w bitwie (zwanej take bitw pod Ltzen) odnis zwycistwo nad wojskami rosyjskopruskimi, jednake nie byo ono rozstrzygajce. C u l m 3 0 A u g u s t 1 8 1 3 wie w Czechach znana z walk, ktre toczyy si w dniach 29 i 30 sierpnia 1813 midzy Francuzami a aliantami rosyjskopruskimi. D e n n e w i t z 6 7 b r e 1 8 1 3 w autografie: D e n k e w i t z. Wie w pruskim okrgu Poczdam. 6 wrzenia (7bre skrt fr. septembre) 1813 genera pruski Friedrich

ROK 1828 Gross Grschen den 2 Mai 1813 Culm 30 August 1813 Dennewitz 6 7bre 1813 Leipzig 18 8bre 1813 Wartenburg 13 8bre 1813 La Rothire 14 Febr. 1814 Paris 30 Mars 1814 Bar sur Au[b]e 27 Febr. 1814 Laons 9 Mars 1814 Belle Alliance 18 Juni 1815 Gross Beeren 13 August 1813 Katzbach 26 August 1813

39
1143

___________
Wilhelm Blow pokona wojska Napoleona, za co otrzyma od krla tytu: Graf von Dennewitz. L e i p z i g 1 8 8 b r e 1 8 1 3 od 16 do 19 padziernika (8bre skrt fr. octobre) 1813 pod Lipskiem toczyy si zacite walki z udziaem onierzy wielu narodowoci (std nazwa bitwa narodw), ktre zakoczyy si klsk armii Napoleona. W a r t e n b u r g 1 3 8 b r e 1 8 1 3 wie w pruskim okrgu Merseburg, gdzie 13 padziernika 1813 wojska francuskie w walce z pruskimi poniosy straty. L a R o t h i r e 1 4 F e b r. 1 8 1 4 wie we francuskim departamencie Aube. 14 lutego 1814 genera pruski Blcher pokona wojska francuskie, zmuszajc Napoleona do cofnicia si ku Sekwanie. P a r i s 3 0 M a r s 1 8 1 4 walki pod Paryem toczone 30 marca zakoczyy si z 30 na 31 marca kapitulacj stolicy Francji wobec alianckich wojsk Prus, Rosji, Austrii i Anglii. B a r s u r A u b e 2 7 F e b r. 1 8 1 4 miejscowo na poudnie od La Rothire, gdzie Blcher 27 lutego 1814 odnis zwycistwo nad wojskami Napoleona. L a o n 9 M a r s 1 8 1 4 miasto na pnocny zachd od Reims, pod ktrym 9 marca 1814 generaowie pruscy Blcher i Blow pokonali wojska francuskie. B e l l e A l l i a n c e 1 8 J u n i 1 8 1 5 nazwa obery na drodze z Brukseli do Genappe w prowincji Brabancja. Tu 18 czerwca 1815 armia pruskoangielska zadaa ostateczn klsk Napoleonowi, zmuszajc go do abdykacji. Bitwa ta, znana jako bitwa pod Waterloo, w niemieckiej literaturze historycznej jest nazywana bitw pod Belle Alliance. G r o s s B e e r e n 1 3 A u g u s t 1 8 1 4 wie pod Poczdamem. 13 sierpnia 1815 genera pruski Blcher dowodzc armi lsk pokona Napoleona. K a t z b a c h 2 6 A u g u s t 1 8 1 3 lewy dopyw Odry na lsku (Kaczawa). 26 sierpnia 1813 genera pruski Blcher stoczy zwycisk walk z wojskami francuskimi.

40
1144 5 listopada, roda

NOTATKI DO DZIENNIKA PODROY

Na Gansie, Jaeger, Fuchs.35 Na wystawie. W gabinecie zoologicznym, anatomicznym.36 W Schauspielhaus [teatrze]. 6 [listopada, czwartek] Listy. W Opernhaus [Operze]. Na dioramie Gropiusa.37 7 [listopada, pitek] W fabryce porcelany.38 Wilhelmsplatz [plac Wilhelma]. Oranienburg Thor [Brama Oranienburska].
1145 8 [listopada] w sobot o szstej na wieczr z Berlina.

___________
35

36 37

38

EDUARD GANS (17921839) przedstawiciel szkoy filozoficznej prawoznawstwa. Od 1828 r. profesor zwyczajny na berliskim wydziale prawa. Autor prac naukowych. Jego szczegln zasug byo opracowanie i wydanie wykadw Hegla pt. Filozofia dziejw. Wspzaoyciel Jahrbcher fr wissenschaftliche Kritik. J a e g e r w jzyku nm. znaczy dosownie myliwy, owca, ale moe by nazwiskiem, ktrego nie zidentyfikowano. JOHANN FUCHS (17741856), jeden z najznakomitszych mineralogw XIX wieku, doktor medycyny, czonek Akademii Nauk w Berlinie i w Wiedniu. Uniwersytet w Berlinie posiada bogate zbiory zgromadzone w gabinetach (gabinet zoologiczny, anatomiczny, mineralogiczny itp.). D i o r a m a obraz namalowany na przezroczystej tkaninie lub szkle, dajcy wskutek sztucznego owietlenia z obu stron wraenie trjwymiarowoci. Tak dioram zaprezentowa w Berlinie 20 padziernika 1827 malarz KARL WILHELM GROPIUS (1793 1870), ktry zapocztkowa ni sta wystaw obrazw. By uwaany za twrc malarstwa dekoracyjnego, piastowa stanowisko inspektora krlewskiego teatru. Na polecenie krla pruskiego Fryderyka II, Polak, Jan Ernest Gockowski (1710 1775), zaoy w 1763 r. w Berlinie m a n u f a k t u r p o r c e l a n y. Pocztkowo pomocnik handlowy, dorobi si fortuny zakadajc sawny magazyn towarw galanteryjnych. Wpadszy w kopoty finansowe, zmar w ndzy.

ROK 1828

41
8599 211 210

9 [listopada] w niedziel o drugiej do Lipska.39 W Lipsku w Reichenbachsche Garten [Ogrodzie Reichenbach] pomnik Poniatowskiego nad Elster: Tu w nurtach Elstery Jzef ksie Poniatowski, wdz naczelny wojsk polskich, marszaek Pastwa Francuskiego, trzema miertelnymi dotknitymi razami, okrywajc ty wielkiego wojska francuskiego i ostatni schodzc z pobojowiska, ycia sawie i Ojczynie powiconego dokona w dniu 19 padziernika roku 1813. y lat 52. T skromn pamitk, zami swymi skropion Polak Wsprodakowi, onierz Wodzowi pooy. (Hic in fluctibus Elyster[ae] Josephus Poniatowski, Princeps, dux exercitis Poloniae praefectus, Imperii Gallici Marescalcus, tribus mortalibus vulneribus tactus et ultimus a proelii campo cedens, vitae gloriae et patriae sacratae die 19 8bre A[nno] 1813 aetatis impleto 52. Populus populari, duci miles hoc monumentum suis lacrimis irrigatum posuit). 10 [listopada] w poniedziaek z Lipska, o szstej w W[eimarze].
40

8591 1145

12 listopada w rod do Frankfurtu [nad Menem] o pitej w nocy.41 ___________

39

40

41

L e i p z i g od 1165 r. miasto synne zwaszcza z targw jesiennych i wiosennych, znane te z tradycji muzycznych; orodek wydawcw i ksigarzy. Z paryskiego listu Jaskiego do ony Aleksandry z dnia 24 grudnia 1828: 8 listopada opuciem Berlin. W 18 godzinach przesunem si wygodnie schnellpost przez Potzdam i pyszny miszkaniem niegdy, a dzi piknym pomnikiem Lutra Wittenberg do Lipska. Tu, nie spotkawszy si z dalej idc poczt, zabawiem ptora dnia. W samej rzeczy trudno si daje uwierzy, aby tak poziome okolice stay si grobem dla potgi dziecka fortuny [Napoleona], a dla wodza [Jzefa Poniatowskiego], co by susznie lub niesusznie kochankiem Polakw, niepozorna rzeczka grobem i skromny nad ni gaz nagrobkiem. Ksi JOZEF PONIATOWSKI (17631813), wdz armii polskiej Ksistwa Warszawskiego, marszaek Francji, uton w Elsterze, gdy prbowa przeprawi si wpaw. Mia wtedy lat 50. W e i m a r od 1579 r. stolica ksit weimarskich, od 1815 za Wielkiego Ksistwa Weimarskiego. Orodek ycia artystycznego i kulturalnego. yli i tworzyli: malarz Lucas Cranach, Jan Sebastian Bach, Herder, Wieland, w szczeglnoci Fryderyk Schiller (zm. 1805), Johann Wolfgang Goethe, ktry mieszka tu od 1782 r. a do mierci, tj. do 22 marca 1832. Jaski w tym samym licie do ony Aleksandry: Przez stolic niemieckiego gustu Weimar i pikn okrone okolic Gotha prawie jak ptak przeleciaem... W autografie brak zapisu z dat jedenastego listopada. Nastpuj notki od 12 do 16 listopada, poczynione pirem i owkiem, skpe, pokrtne, w czci zatarte, bardzo trudne do odczytania, miejscami niezrozumiae. Niejasnoci i luki mona w czci usu-

42

NOTATKI DO DZIENNIKA PODROY

13 [listopada, czwartek] ..... 14 listopada w pitek [Frankfurt am Mein] most, ulice, dachy. Tu znajduj yniewskiego;42 w teatrze. 15 [listopada, sobota] ..... o czwartej po poudniu, drogo w hotelu. 16 [listopada], niedziela [z Frankfurtu nad Menem przez] Mainz, Kaiserlautern, obiad..... W nocy w Sa[a]rbr[c]ken. Vorbach [Forbach], Fouligny, Metz.

___________
n odwoujc si do fragmentu, ktry przytaczamy, a ktry pochodzi z brulionowego listu Jaskiego z 2526 grudnia 1828, adresowanego do ony Aleksandry: 14 [listopada] stanem w Frankfurcie nad Menem, Nie wiedzc, gdzie si uda, obraem mieszkanie w pobliskim poczcie hotelu. Gdybym nie by w stolicy grzecznych i etykietalnych wyrae, powiedziabym: Nieche diabli porw frankfurcki hotel i jego gospodarza, bo prosz ci, czy te si godzi za stancj, pociel, niadanie, obiad przy table d'htel i herbat na wieczr, za dwa dni porachowa przeszo 3 dukaty? C zrobi? Trzeba byo zapaci. [...] Wyruszyem tedy 16 z Frankfurtu, Moguncj przejechaem w nocy. [...] W Saarbruck zaczy si stosunki z celnikami... [...] przejechawszy Metz, Verdun, Chalons, Chateau Thiery i Meaux, 18 listopada stanem szczliwie w Paryu. W licie do Michaa Jaroszewskiego z 13 grudnia Jaski podsumowa swj pobyt w Prusach: 18 [listopada] stanem w Paryu, opuciwszy 8 [tego miesica] stolic Prus, co przyjemne wraenie i z dzie przemysu i sztuki, i z poznanych kilku osb, przyjaci Ludwika [Krlikowskiego] i zmarego Teodora [Olechowskiego] we mnie zostawia. By moe GASPARD YSNIEWSKI, pniejszy uczestnik powstania listopadowego, albo IGNACY YSZNIEWSKI z Poznania, przyszy uczestnik powstania, kapitan 21. puku piechoty liniowej.

42

BOGDAN JASKI

NOTATNIK INTYMNY
Rok 1828

Warszawa. Dnia 10 padziernika w pitek Pozna, odebraem po sesji wtorkowej wezwanie Rady 31 octobre 1828 r. Politechnicznej43 na politechnika emisariusza rzdowego oraz Instrukcj Komisji Owiecenia. Dnia 13 tego miesica, w poniedziaek, dostaem i list rekomendacyjny otwarty od ministra. Wszystko byo przyspieszonym dlatego, abym mg 14, w wtorek, wyruszy dyliansem kaliskim. Interesa ekonomiczne i sympatyczne przeduyy mj pobyt w Warszawie tak dalece, e opowiedziawszy starszym, i w pitek, to jest 17 padzier___________
43

8591 1133

W 1825 r. zostaa utworzona w Warszawie R a d a P o l i t e c h n i c z n a. Jej zadaniem byo zorganizowa Instytut Politechniczny. W tym celu Rada, na ktrej czele sta prezes Ludwik hrabia Plater, zorganizowaa szko przygotowawcz dla uczniw, ktra z czasem miaa by przeksztacona w Instytut. Oprcz tego Rada wystaraa si o rzdowe stypendia na studia zagraniczne dla tych kandydatw, ktrzy po ich ukoczeniu obejm stanowiska profesorw Instytutu Politechnicznego. W 1827 r. wyznaczya na studia handlowe dwch kandydatw: Antoniego Barciskiego i Jzefa Puchniewicza. Drugi z nich wkrtce po przybyciu do Parya zmar. Na oprnione miejsce wszed Bogdan Jaski, ktry wyprawi si do Parya pod koniec 1828 r. Jako stypendysta rzdowy by zobowizany utrzymywa kontakt korespondencyjny z czonkiem Rady Politechnicznej prof. Janem Kantym Krzyanowskim i przesya mu co dwa miesice raporty z doniesieniem przedmiotach, jakimi by zatrudniony od ostatniego pisma, o postpach swoich, o uwagach nad wasnym uzdolnieniem i o dalszych projektach. Jaski poza stypendium otrzyma fundusz na zakup w Paryu potrzebnych ksiek, ktre po ukoczeniu studiw by zobowizany przekaza bibliotece Instytutu. Przyznano mu take specjalny fundusz na opacenie wpisowego. Jaski by take zobowizany przysya Radzie co p roku w maju i listopadzie relacje opisujce jak fabryk lub maszyny. Tym si tumaczy nacisk na odnotowywanie w dzienniku podry zwiedzanych obiektw fabrycznych, ogldanych urzdze przemysowych itp. Por. Aleksander Jan Rodkiewicz, Pierwsza politechnika polska, Krakw Warszawa 1904. s. 3739.

44

NOTATNIK INTYMNY

nika z Warszawy furmanem na Pozna wyjedam, dopiero dnia 20 w poniedziaek, okoo godziny drugiej po poudniu ruszyem komi Kwiatkowskiego44 z Marszakowskiej ulicy, o 8 mil w Putuskie (za zotych 46, groszy 20). 18 [padziernika, sobota] dopeniaem mieszne formalnoci parafialne.45 19 [padziernika, niedziela] pozyskaem wiadome uwolnienie z rk ksidza Straszyskiego.46 Mgebym zapomnie poegnania na Pradze z osobami, z ktrymi mnie czyy wsplna edukacja, dugie obcowanie, podobne nareszcie niektre uczu1134 cia? Mgebym zapomnie dowodw przywizania, jakie w ostatnich dniach pobytu mego w Warszawie od nich odbieraem? Lecz niestety! Obok przywizania troch uporu, niewyrozumiaoci i nieumiejtnoci wpywu na m wol. Lecz stao si. Speniem kielich goryczy, jaki Berlin, 5 listopada mi moja sabo i fatalne z ludmi stosunki zgoBrderstrasse No 43. toway. 21 w wtorek z gotowym do zanurzenia si w toni umysem wyjechaem z Serocka. Przypadek w podry aden, prcz spadnicia k midzy Serockiem a Dziereninem. Okoo drugiej z poudnia stanlimy w Pkowie. Nieobecni gospodarstwo47 wkrtce nas powita przybyli. Sabo odka nie dozwolia mi przyspieszy zamierzonego interesu. Nazajutrz [22, roda] dopiero udaem si do Kozowa. Charakter nowo poznanych osb 48 1135 tkwi bdzie bez pisma w umyle. Z ich woli zosta akt odoonym znw do dnia przyszego a tak dnia 23 w czwartek, po przyjciu Ciaa i Krwi Paskiej z rk proboszcza Gzw, ksidza Prusiskiego, substituto parocho [w zastpstwie proboszcza] Krzykowski, testibus [w obecnoci wiadkw] Maciej aszowski i Augustinus Zawadzki, w Przewodowie consummatum est. Jak w dzie, tak i w nocy trzeba byo znowu robi tylko pro forma. ___________
44

45 46

47 48

TEOFIL KWIATKOWSKI (18091891) z Putuska, syn zamonych rodzicw, wacicieli browaru, gorzelni, kamienicy. Od 1825 r. student wydziau nauk i sztuk piknych Uniwersytetu w Warszawie. Malarz; uczestnik powstania listopadowego. Od 1832 r. na emigracji we Francji; studiowa malarstwo w Paryu, gdzie zetkn si z Bogdanem Jaskim. F o r m a l n o c i p a r a f i a l n e niezbdne do zawarcia lubu maeskiego. W i a d o m e u w o l n i e n i e, czyli indult, dyspens, tu: zezwolenie wadzy duchownej, odstpienie od przepisu kocielnego udzielane w pewnych szczeglnych wypadkach. Ksidz PAWEL STRASZYNSKI (zm. 1847), doktor teologii, sdzia sdu prosynodalnego, kanonik kapituy warszawskiej; od 1836 biskup sejneski. Nieobecni gospodarstwo to wspomniani ju gospodarze z Pkowa, Franciszek i Karolina z Zawadzkich Grabowscy. Charakter nowo poznanych osb... w Kozowie. By moe niekorzystne wraenie odnis Jaski z poznania rodzicw Aleksandry, tj. Augustyna i Elbiety z aszowskich Zawadzkich oraz Macieja aszowskiego, brata Elbiety.

ROK 1828

45

24 [padziernika] wyjechaem po obiedzie. Lipsk, 10 listopada. Mimo wszelkich refleksji i gorzkich uczu Bttcher Gsschen N ro poznaem, e jeszcze jestem do saby, po43o. znaem przy poegnaniu si w Strzegocinie. Lecz jeeli mnie rozczulia moja Twardosia,49 to moe rwnie anio dobroci i niewinnoci, jej siostra Karolina. Pikne niebo przed zachodem soca wlewao we mnie uczucia nadziei pomylnej przyszoci. Ze smutkiem i z nawanic uczu toczyem si przy penym ksiycu ku zachodowi, to ziemskim wspomnieniom i rozkwileniom, to niebieskim podskokom myli oddany. Przebyem nareszcie i mechanicznie urzdzony przewz przy Koozbiu. Nocleg w Posku, pierwszy w podry i do niewygodny. Na niadanie zajechaem do Wonik. Nie zastawszy gospodarza [Michaa Szreybera],50 dobrze od suby przyjty, wyjechaem z uczuciem tkliwej Michaa pamici i piknego jego gospodarnoci widoku. Ot chcesz pozna histori mego dotych- Frankfurt nad Menem. 14 Noczasowego ycia? Rzu okiem na t kart par, vembris [listopada]. Hotel de cigle zaczynam, cigle i coraz nowego ro- Paris ans Paradeplatz. dzaju skoki. Nigdy bo jednostajn do wzniosego celu drog dy nie bd? 25 wic padziernika z rana w sobot wyjedam z Wonik. Pora ddysta i smtne niziny w wschodniopnocnej okolicy Pocka wleway w serce uczucia poziomego rozrzewnienia, kwoli walki z nie przygaszon reszt iskier zapau i ideaw. Widok spolszczonych Niemcw mwi do duszy. O jedenastej wjedam do Pocka. Kt pierwszy, kogo tam powita winienem? Pewnie ten, co bdc towarzyszem uniesie, niewinnoci i modzieczego ognia, towarzyszem by bdw, saboci i rozpusty. Ten, co go lepe fatum zesao dla mnie jak czarodziejsk lask Mojesza dla rde opoki, co za jednym tchnieniem z swej duszy duchem wieku wla w moj inny duchowy kierunek i wzniolejszy, i odpowiedniejszy przygotowanemu do organizmowi, a co go dzi roztrca o poziom jego myl, zamiar i czyn? Nic dziwnego, bo to lepe fatum. Wkrtce znalazem drogiego mi Leopolda Tadeusza Bronisza.51 ___________
49 50

1136

1137

1138

51

Twardosia artobliwe nazwanie ony Aleksandry przez Jaskiego. MICHAL SZREYBER z Zalesia w wojewdztwie pockim; rozpocz w 1824 r. w wieku lat dwudziestu studia administracyjne na Uniwersytecie Warszawskim, ktre jak poda Kurier Warszawski z 1827, nr 276, 14 padziernika ukoczy w 1827 uzyskujc stopie magistra administracji. Dziedzic. LEOPOLD TADEUSZ BRONISZ ur. ok. 1804 r. w Charszewie w obwodzie lipnowskim; bliski przyjaciel Jaskiego; skoczy szko w Putusku i w wieku dwudziestu lat zapisa si we wrzeniu 1824 na prawo na Uniwersytecie Warszawskim. Jego ojciec szlachcic, pisarz aktowy, dziedzic wsi.

46

NOTATNIK INTYMNY

Teraniejsze z nim widzenie si, c mi przypomina bdzie? To jego dobre serce i moje rzewne pamitek uczucie, i moj sabo do odkrywania stanu duszy (a to i on czowiek). Do poziomego mnie widzia, smtnego odprowadzi. Cichy Swinarski, sztucznie w sowach i ruchach powany Sadkowski, nowo poznany obraz ogu dzisiejszej modziey Jan Grzybowski, starej sigajcy daty kasjer Jaworowski oto osoby, z ktrymi mwiem.52 I wszystka to dzisiejsi ludzie kocham i nienawidz,53 szacuj i pogardzam. O jake to rnorodne moje dzisiejsze ja! U Sadkowskiego widziaem Prusinowskiego, dawnego swego koleg.54 Ile podobnie smutnych nie doznaje si wrae. Niezawise od nas okolicznoci 1139 i objawione ju lub ukryte w nas przymioty stanowi o losie naszego szczcia i znaczenia. Spotkaa mnie take i wydaniem sekretu uczu wstydu na lico wyprowadzia szlachcianka, co byo obecn aktowi, ktry mi cigle na pamici, a jakkolwiek ziemski, miesza si cigle w niebiaskie uczucia, jakby chcia mwi, e te s tamtych tylko wypadkiem. Bywaj! ___________
52

53

54

SWINARSKI osoba nie zidentifikowana. Prawdopodobnie FERDYNAND SADKOWSKI (18021853) po ukoczeniu szkoy w 1821 by przez jeden rok kolaboratorem w wojewdzkiej szkole w Putusku. W 1822 zapisa si na prawo na Uniwersytecie Warszawskim, ktre ukoczy w 1825 r. uzyskujc stopie magistra. W czasie studiw by aplikantem sdowym w Prokuratorii Generalnej. W latach 18271835 by patronem przy Trybunale Cywilnym wojewdztwa pockiego, do 1847 adwokatem przy Sdzie Apelacyjnym, w latach nastpnych niemal do koca ycia obroc przy Warszawskich Departamentach Rzdzcego Senatu. Autor rozprawy z dziedziny prawa spadkowego i mw obroczych. Zmar w Warszawie. JAN GRZYBOWSKI (18001881) urodzony w powiecie pockim, syn szlachcica dzierawcy. Rozpocz studia prawa i administracji na Uniwersytecie Warszawskim w wieku lat dwudziestu. W 1823 uzyska stopie magistra prawa. Uczestnik powstania w 1831; w styczniu tego roku podpisa adres wojewdztwa pockiego wyraajcy gotowo do udziau w powstaniu. Po upadku powstania na emigracji; w 1849 walczy w legionie polskim na Wgrzech. Po upadku powstania wgierskiego by internowany w Szumli, skd w lutym 1851 przyby wraz z innymi towarzyszami do Liverpool. Zmar w Krakowie. JAWOROWSKI w 1828 r. kasjer Trybunau Cywilnego w Pocku. Kocham i nienawidz... pocztek sawnego dystychu Caiusa Katulla, poety rzymskiego z I w. przed Chr. : Odi et amo. Quave id faciam, fortasse requiris. /Nescio. Sed fieri sentio et excrucior. W przekadzie polskim Zygmunta Kubiaka: Kocham i nienawidz. Jak to moliwe? zapytasz./ Nie wiem, jak to moliwe. Czuj, e jest tak. I cierpi. Zapewne JAN PRUSINOWSKI , ktry w 1824 r. w wieku lat dwudziestu rozpocz studia farmacji na wydziale lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego. W listopadzie 1830 otrzyma stopie magistra farmacji. Jako aptekarz bra udzia w kampanii 1831 r. W latach 18331847 waciciel apteki w Przedborzu.

ROK 1828

47

48

NOTATNIK INTYMNY

DZIENNIK
1830 1839

DZIENNIK
Rok 1830

8601 393

6 marca, [sobota] 1830 W dowiadczenie bogaty, przez tyle prb, sposobw czucia, mylenia i dziaania przeszedszy, nie mame z nauk przeszoci korzysta? ycie draliwe, kontemplacyjne [oddane czczym rozwaaniom] i sabe nie trzeba ju zamieni w roztropn, energiczn refleksj i czynno? Zda sobie przedsibior spraw z mojej przeszoci dla uharmonizowania wspomnie, a z nimi mego przewiadczenia. Tu zobaczmy, czym mi si przede wszystkim dzielnie zaj naley, jakie prace przedsiwzi. 1. Ukoczenie zupene i najspieszniejsze reszty pozostajcych korespondencji [tu autograf si urywa] ukoczone ukoczone 28 marca, [niedziela] 1830 Ot odbieram zagroenie, e urzdow odbior nagan za niedopenienie mych obowizkw.55 O nieszczliwy! Oj praca, praca, ani jednej chwili nie trzeba mi traci na prno. I poznanie jeografii, historii, prawodastwa handlu bdzie bezporednim mych prac celem. 29 [marca, poniedziaek] Nad czyme pracowa najprzd? Jak prace moje rozoy? 1. Materiay do prawodastwa o zadaniach prawa nad 56 handlu i stosunkach czotechnonomia prze___________
55

346

56

B. Jaski stosownie do Instrukcji Rady Politechnicznej by zobowizany przesya do Warszawy miesiczne raporty ze swych studiw i prac naukowych. Przypomnia mu o tym porednio sekretarz Rady Dionizy Lanckoroski w licie do stypendysty Antoniego Barciskiego z dnia 16 marca 1830 r. t e c h n o n o m i a zasady, ktrym podlega technologia przetwarzania surowcw w przemyle i rkodzielnictwie.

50

DZIENNIK

2. Materiay do jeografii handlu wieka z czowie3. Materiay do historii handlu kiem rys ekonomii szczeglnie nowszej politycznej metody w jeografii i historii _________________ 1.Zasady ekonomii politycznej 2. Zasady prawodastwa i administracji handlu 3. Jeografia handlu i historia jego nowsza 4. Goguet58

mys[em]... osobno

Stan handlu Francji Revue Commerciale57

Zawiesi wszelkie prace historyczne, statystyczne, filozoficzne nie prowadzce mnie bezporednio do dopicia tych celw. Sowem, zrobi sobie a. jeografii przemysowej b. historii przemysu i boegzegetyczny 1. Systematyczny rys gactw leksytyczny c. prawodastwa handlowego legislacyjny d. ekonomii politycznej historyczny e. nauki prawodastwa, filozoficzny filozofii prawnej, ideologii itd. 2. W najwikszych szczegach zebra sobie literatur francusk w tym wzgldzie.
8627 104 26 padziernika 1830. Wtorek. Londyn.

Ot i przez ten dzie prawie nic godnego mnie nie zrobiem. Dlaczego? Wszak jestem natchnity t wit jednoci, ktrej zupene uczucie uszczliwi rd ludzki, wszak mj interes i obowizek, moja misja jest do tego wielkiego dziea, o koszcie wszystkich mych si, wszystkiego mego ycia si przyczyni.59 Dlaczego? ___________
57 58 59

La Revue Commerciale. Journal d'conomie publique czasopismo paryskie powicone sprawom handlu; wychodzio w 1. 182830. ANTOINE I. GOGUET (17161758) jurysta francuski, radca parlamentu, autor m. in De l'origine des lois ..., 3 tomy. Paris 1820. Deklaracj t Jaski wyrazi wiar saintsimonisty. Aby zrozumie patetyczne uniesienie Jaskiego, jego entuzjazm dla doktryny saintsimonistw, trzeba zapozna si bliej z ich szko i z sylwetk jej patrona, czowieka o fascynujcej osobowoci. Czowieka, ktry by historykiem i filozofem, twrc socjalistycznej utopii. O yciu

ROK 1830

51

Zacignite to naogi i przesdy w burzliwej epoce mego ycia, co moje odrodzenie poprzedzia, s tego przyczyn. Dla zniszczenia ich kontrola myli i czynw, uczu kadego mego dnia bdzie pewnie poyteczn.60 Oh, po ile ja razy j zaczynaem, po ile razy j zamierzaem! Czemum jej dotd regularnie nie uskutecznia? Wiem tego przyczyn, bo potrafi dzi zda sobie spraw z caej swej przeszoci, jak zakreli m przyszo, bo znam przeszo i przyszo wszystkiego kocham i czcz wielkiego Boga. Ach! pod Jego natchnieniem chc i powinienem starannie i tego jednego z rodkw pokonania we mnie dawnego czowieka uywa. Co pisz i napisz, pisz dla siebie. Inaczej dzi widz towarzystwo, co mnie otacza, inaczej uwaam opini publiczn i ta okoliczno sprawi, e stalej, szczerzej zamiar ten wykonam. Pisz dla siebie, a kady, co jest mn, niech czyta. On mnie zna, on mnie czuje, niech czyta, nic mu o sobie i z siebie nie zakryj. Zdanie nieszczliwych synw przeszoci, zdanie niewiernych nie wpywa na mnie. Nie oni mnie, ja ich sdzi mog. Oh! myl moja jeszcze paska, jeszcze cika, jeszcze czsto biedzi si po poziomie. O, bodajby jak najprdzej cae jej ycie byo yciem w Bogu. A mj czyn? Czyn jake czsto dalekim jest od tego, czym by winien! Jak czsto moje uczucie mnie niegodnym? Boe! kiedy cay y bd w Tobie, dla Ciebie, jak przez Ciebie? Dzi nie mog jeszcze dugo z Tob przestawa, lecz przyjdzie czas i czas ten niedaleki. 30 padziernika, sobota Ot trzy dni miny i w nich yem pod witym natchnieniem religijnej jednoci? Nie. Jeszcze nag, jeszcze przesd, jeszcze drobiazgowe interesa. Uznaem za rzecz potrzebn kontrolowa si codziennie z mych uczu, wyobrae i czynw. Wszake natchnity religijnie, peen mioci i nadziei, dopeni musz mej misji i dopeni jej. To dla mnie obowizek, w tym moje szczcie. I ta myl, to uczucie, co w zarodzie panuje nad caym mym yciem, bdzie i rzeczywicie nad wszystkimi jego objawieniami, i moje ycie nie bdzie [innym], jak tylko szczerym jej wyrazem. Dzi ju poudnie, powinienem napisa list do mej [saintsimoskiej] familii. Ah, ile ten akt pociesznych i ile smutnych obudza we mnie uczu. Nadzieja, ___________
60

105

C. H. de SaintSimon, jego doktrynie i szkole zob. osobn not na kocu Dziennika Roku 1830. T kontrol potwierdzi Jaski w licie do saintsimonistycznego Ojca Thalabota pisanym w grudniu 1830 r.: Od ptora miesica zaczem pisa dziennik w celu doskonalenia si, codziennego kontrolowania swych czynw, by znalazy si w harmonii z jedynym uczuciem, dziki ktremu wi si z nasz wit wiar... (ACRR 8626, s. 22).

52

DZIENNIK

ywe uczucie, energia i refleksja. I trzeba przebiec dwa poyczone dzienniki. Notaty z Wykadu nauki.61 List do ony, do Lebert.62 Wp do pierwszej w nocy i com dzisiaj zrobi? Nic. Po poudniu umys by w jakim takim stanie i godzin powiciem rozmylaniu, i peen byem siy, i trzeba byo przez ni pracowa. Obiad. Przyszed Barciski,63 przechadzka razem. Uwagi jego o mojej przeszoci najniepochlebniejsze dla mnie. Musz sobie i z nich zda spraw. Dwie godziny rozmylania i niespokojnoci. Her___________
61

62

63

Chodzi tu o Exposition de la doctrine de SaintSimon (Wykad doktryny SaintSimona), obejmujcy 17 wykadw gwnie A. Bazarda, ktry wygasza je w okresie od 17 grudnia 1828 do 12 sierpnia 1829. Tekst tych prelekcji, prezentujcy Rok pierwszy Wykadu, ukaza si w Paryu w sierpniu 1830 r. Rok drugi Wykadu z 13 prelekcjami rwnie Bazarda z okresu od 18 listopada 1829 do czerwca 1830 zosta opublikowany w grudniu 1830 r. Jaski mia wic w rku sierpniowe wydanie Wykadu nauki, ktry ukazuje znaczce dla uczniw SaintSimona przejcie od epoki filozoficznej do epoki religijnej. Jeszcze w 1831 r. ukazao si trzecie, przejrzane i rozszerzone wydanie Wykadu nauki w dwch tomach. Wspomniana ju ona Jaskiego Aleksandra (Olesia) z Zawadzkich. FANI LEBERT, od 1829 r. paryska przyjacika Jaskiego, nastpnie Filipa Waltera, z ktrym zwizaa si niemal do koca jego ycia (zob. 1831, przyp. 193). ANTONI FELIKS BARCINSKI (18031878) kolega uniwersytecki Jaskiego. Syn rzemielnika. Od szesnastego roku ycia zacz pracowa na swoje utrzymanie. Po ukoczeniu szkoy wojewdzkiej w Lublinie zosta jej kolaboratorem. W 1823 zapisa si do sekcji matematyki wydziau filozoficznego uniwersytetu w Warszawie. W czasie studiw dziki nieprzecitnym zdolnociom mg uczy geometrii analitycznej i algebry w Szkole Przygotowawczej do Instytutu Politechnicznego. Oprcz tego by guwernerem w pensjonacie Chopinw. W 1826 zosta magistrem filozofii i otrzyma posad korepetytora w Szkole Przygotowawczej. Przewidziany na stanowisko profesora buchalterii, rachunkowoci i korespondencji handlowej w przyszym Instytucie Politechnicznym, zosta wysany na koszt rzdu w padzierniku 1827 r. za granic na dalsze studia. W Paryu w cigu jednego roku zaliczy trzyletni kurs Szkoy Handlowej. Aby pozna organizacj przemysu i handlu, zwiedzi Niemcy, Francj, Holandi, Wochy, Szwajcari. W Anglii styka si z B. Jaskim, ktry w 1830 r. przekona go do ruchu saintsimonistw. Powrciwszy do kraju w 1831 r., zosta pracownikiem Banku Polskiego w Warszawie. W 1833 r. przyj stanowisko profesora matematyki w warszawskim Gimnazjum Gubernialnym oraz geometrii opisowej na kursach dla nauczycieli szk rednich. W 1834 polubi Izabel Chopin, siostr Fryderyka. W 1841 zosta inspektorem Gimnazjum Gubernialnego, take czonkiem Komitetu Najwyszego Egzaminacyjnego. Z powodu sabego zdrowia zrezygnowa z zawodu pedagoga. Od 1843 peni przez trzy lata obowizki dyrektora kancelarii w Komisji Rzdowej Przychodw i Skarbu. Ju jako emeryt zosta w 1848 r. powoany na stanowisko dyrektora Zarzdu eglugi Parowej na Wile. Wybitny znawca arytmetyki handlowej i buchalterii, autor kilku dzie i rozpraw z tej dziedziny, m. in.: O giedzie londyskiej (1826), O rachunkowoci kupieckiej (1833), Popularny wykad pocztkw arytmetyki (1834).

ROK 1830

53

bata i zdawao mi si, em do niczego niezdolny, i zabiem wieczr znw z Barciskim a kiedy bdzie lepiej? Jutro koniecznie list do Parya. 31 [padziernika], niedziela Wstaem pno, ju dwunasta, z myl cik, wzniesienie wszake uczucia do Boga, wspomnienie na wasn misj, na sposb, jakim mam sdzi zdanie o mnie niewiernych, wzmocnio j, ukoio niespokojno obudzon wczoraj przez niezbyt namylane zdania Barciskiego, ze saboci przeze mnie odpierane. ywiej czuj warto mojej przeszoci, obowizki dzisiejsze i dno przysz, czujc si nieco mocniejszy i opuszczajc czcz kontemplacj, do pracy chc przystpi. Dwie godziny przedobiednie, tj. od dwunastej do drugiej, powiciem jeszcze samemu rozmylaniu. Zastanawiaem si przd nad moj przesz wartoci moraln i [mylaem o] moich stosunkach z osobami, z ktrymi bliej yem, i sdz, e ostatnie zaleay zupenie od moich pryncypiw moralnych, aby dla dobra ludzkoci z zewntrznego swego ycia zrobi wielkie kamstwo, zaley od zgruchotanej energii woli przez antecedentia [poprzedzajce okolicznoci], i z niewidzenia zasady umysowej i moralnej zwizkw w towarzystwie bez jednoci. Lecz jeeli ja byem winny, e znajc przepa, w ktrej byem, wyj z niej dostatecznie nie chciaem, tj. nie mogem, i ich wina, e do wyjcia z niej wcale mi nie dopomogli, lubo szacunku i przychylnoci dla mnie nie mogli zupenie by pozbawieni. Czowiek prawdziwie religijny swojej przeszoci aowa nie powinien ona bya warunkiem jego powoania. Wtre: jak nadal z tymi osobami postpowa mi naley? Da im uczu, e moje naogi s zmienione na dobre, e moje rozumowania i wyobraenia oglne, ktre szanuj, przeniesione s take w moje czyny i publiczne, i prywatne, i w cay zbir mych myli, sowem, w moje postpowanie, e std zawsze jedne i te same uczucia mnie oywiaj, aby i ci, ktrzy ufa przestali w szczero mych uczu, i o niej, i o uczu mocy byli na nowo przekonani. Ci za, co ufnoci tej nie stracili, aby jej nadali wiksz rozcigo, stosujc j do caego mnie. Trzecie, co [do] stopni przyjani: Niepogardzanie. Nieobojtno. Szacunek czstkowy. Dobrzeyczenie. Dobrzeczynienie. Szacunek kompletny i ufno zupena braterstwo saintsimoskie. Starajc si najgorcej pozyska otoczenie, nie naley mi gardzi pierwszymi. Jeeli za staram si by godnym ostatniego i posiadajc jedno z pierwszych, nie jestem i nie bd pewnie jego niegodnym, i mog by uwaany wprawdzie do stopnia sympatycznej jednoci, przyjacielem. Wszake pomnie mi naley, e prawdziw przyjani jest dopiero zwizek osb ostatni. W pierwszym wic trza mie cigle wzgld i na charakter osb, i na przyzwoitoci towarzyskie przez nich uznawane nie mona

106

54

DZIENNIK

w nich tak postpowa, jak w saintsimoskiej familii najmniej, ile mona, potrzebowa, najwicej dobrego czyni. Czwarte: postanowienie otwartego dziaania wzgldem Barciskiego w skutku rozmowy wczorajszej. Wszake nie naley on jeszcze do rodziny zarodowej w szczliw przyszo Ludzkoci. 2 listopada, [wtorek] Godzina po jedenastej z rana. Onegdaj w wieczr miaem rozmow do dug z Burke64 o postpach rodu ludzkiego i byem z niej w czci kontent. Wczoraj wiele o niej mylaem. Z rana zaczem jeszcze raz pisa list do familii. Przed obiadem spacer z Barciskim, w konwersacji z nim nie byem na naleytym stanowisku. W wieczr byem na Humecie.65 Dzisiaj z rana w lepszym byem stanie moralnym. Wana mi myl przysza co do natury prac moich obecnych: obowizkiem dzi jest moim wicej si odda tu pracom teologicznym ni kapaskim raz dla umocnienia si, dla wlania w m myl i czyn uczu, jakie mnie oywiaj, drugi raz, ze wzgldu na przysz moj misj kapask, ktra szczeglniej ma polega na odlegym wpywie na mj nard przez prace naukowe, a jeeli z czasem znajd kogo, co mnie w nich w czci wyrczy, wicej mona bdzie pracowa li po kapasku. Wszake jak tu, tak w Niemczech, mwic ze zdolniejszym o naukach, mwi mi wypada i jako teolog, i jako kapan i umysowo, i sympatycznie. Na t okoliczno wypada mi w reszcie mego wojau pamita i o niej z czasem w licie do familii wspomnie. Co do Barciskiego, nie wypada mi przepuci jednej jego myli, jednego uczucia, jednego czynu bez zrobienia mu kryterium jego saintsimoskiego, ksztaci go przynajmniej jako indywiduum, nie tykajc do czasu kwestii hierarchii, pomnie tak wzgldem niego, jak wzgldem innych, e nie naley mi kry najmniejszej myli, ktra moe ich poprawi, ktra moe zrobi z nich moich w pracach naukowych konkurentw. Nie uwaa na przypisywanie sobie nastpne przez nich pewnej std zasugi, bo o ich zasudze nie oni, ale ja i mj wyszy sdzi moe. Oni za wtenczas sdzi potrafi, gdy bd zdolni ___________
64

107

65

EDMOND PLUNKETT BURKE (18021835) prawnik angielski, znawca prawa rzymskiego i cywilnego. Wsppracownik londyskiego czasopisma The Law Magazine, zaoonego w 1828 r., kwartalnego przegldu nauk prawnych. JOSEPH HUME (17771855) syn szkockiego szypra, przez siedem lat by medykiem w Indiach; prawnik angielski, pisarz polityczny. Przez rok rektor uniwersytetu w Glasgow, potem profesor Uniwersytetu Londyskiego. Od 1812 czonek Izby Gmin, znany z radykalnych pogldw. Po upadku powstania listopadowego w Krlestwie Polskim, w 1832 r. w synnej debacie w sprawie polskiej by jej ordownikiem i wystpowa przeciw represjom rosyjskim.

ROK 1830

55

wej do familii. Nie uwaa na sd publicznoci, na przypisywanie przez nie zasugi naukowej ktremu z mych niedojrzaych synw, jeeli (czego si spodziewa powinienem) ten pragn jej posiadania bdzie, ale i w tym przypadku ca swoj myl i uczuciem go wspiera, choby przez wasne dziea najmniejsz od niego wypado mi mie warto u zewntrznego towarzystwa. Dojrzalszemu wyoy nawet swoj teori rywalizacji albo raczej kooperacji, a moe przyjmie hierarchi i nie bdzie si stara u zewntrznego towarzystwa o zasug indywidualn, ale familijn, a w familii dopiero o indywidualn, ktr si mierzy czym innym, jak zasuga u publicznoci. Stopnie midzy kandydatami: 1. wysi od liberalistw, widzcy umysowo potrzeb i byt przyszej jednoci; 2. filantropi widzcy potrzeb jednoci; 3. ci, co przyjli widoki historyczne i religijne; 4. co przyjli ostatnie i stosownie do nich chc dziaa indywidualnie; 5. cznie, lecz ile monoci ukryci; 6. kompletnie i jawnie przyjmujcy hierarchi. Po obiedzie poszedem na Lecture of Mr. Morgan66 z Barciskim. W drodze wpada mi myl o jawnoci stosunkw moich z saintsimosk famili i o potrzebie pewnego ich zatajenia, i straciem spokojno umysu a do wyjanienia w tym wzgldzie mych wyobrae; std mniej byem zdolny prowadzi dobr konwersacj z osobami, z ktrymi si nowo poznaem: panowie Mac Culloch, dr Rou i trzeci profesor jzyka greckiego.67 A nie pokazawszy si im jak si naleao, znw-m si niepokoi myl, czemu? Teraz wiem, czemu, wiem, jak mona utrzyma spokojno i przytomno umysu. Ot trza si poprawia, ile monoci poprawia. 3 listopada, roda Zawsze trzeba si poprawia. A czemu co dzie widz, em nie jest poprawiony? Czemu yj bez pokoju i nadziei? Dzisiaj w do dobrym stanie umysowym z ka wstawszy, po niadaniu i po przeczytaniu dziennikw, znw zdawao mi si, em do niczego niezdolny. Trzeba-, ebym ju uwierzy, i i spokojno, i nadzieja, i szczcie, i dopenienie najwitszych obowizkw ___________
66 67

108

AUGUSTUS MORGAN (18061871) matematyk, wykadowca w Uniwersytecie Londyskim, czonek towarzystw naukowych. JOHN RAMSAY MAC CULLOCH (17891864) ucze D. Ricarda na studiach uniwersyteckich w Edynburgu. W l. 182831 profesor ekonomii politycznej w Uniwersytecie Londyskim. Autor prac naukowych tumaczonych na jzyki niemiecki i francuski. Jego gwne dziea: Principles of political economy (1825) i Dictionary of commerce and commercial navigation (1830). Wyda An Inquiry A. Smitha ze wstpem biograficznym i przypisami w 4 tomach (Edinburgh 1828). dr ROU osoba nie ustalona. Profesorem jzyka greckiego oraz literatury staroytnej w Uniwersytecie Londyskim, jedynym na tej uczelni, by wwczas GEORGE LONG.

56

DZIENNIK

jest dla mnie podobnym, i e ju jest we mnie, uwiciwszy, uharmonizowawszy cae swe ycie; czemu bez tej witej harmonii do kadej pojedynczej pracy mam przystpowa?
114
+

5 [listopada], pitek Wieczr u Barciskiego, rozmowa o projektach, o astronomii.+

108

109

5 listopada, pitek Onegdaj nic wprawdzie nie zrobiem. Wyobraenia wszake, do ktrych poprzednio doszedem, musiay wpywa na moj spokojno. O drugiej posze dem do pana Mackay68 i w konwersacji z nim na naleytym byem stanowisku. Jego wszake postpowanie zimne i bez decyzji. Nie wiedziaem, jak sobie tumaczy, jak na nie patrze, i to mnie zaniepokoio. Przecie wkrtce przypomniaem sobie uczucia, z jakimi uwaa winienem zewntrzne towarzystwo, a te przypomniay mi zasady, podug jakich wzgldem niego mam postpowa. Nie zawsze dziaa mi wypada po kapasku, misja moja, polegajc w najwikszej czci na pracy teologicznej, w poyciu z kadym obcym indywiduum, stosownie do jego pozycji, korzysta powinienem z stosunkw z nim pod wzgldem szczeglnie umysowym i pod tym wzgldem szczeglniej umiarkowanie na nie wpywa. Wieczr z Barciskim, wiksze zjednoczenie. Podniesienie mych uczu przez alkohol. Mocne uczucie mych zasad. ywa gotowo dopenienia mej misji. Czwartek [4 listopada] zacz si dla mnie dobrze. Uwolnienie mej myli od niepokojcego j drobnego, nie dopenionego obowizku przeczytania kilku dzieek poyczonych od Milla, Hayvard69 i Burke i oddanie ich wacicielom ___________
68 69

ROBERT WILLIAM MACKAY (18031882) filozof angielski, publikujcy artykuy i rozprawy naukowe w czasopismach. JOHN STUART MILL (18061873) angielski filozof, logik i ekonomista. Syn Jamesa. Ju od trzeciego roku ycia uczy si pod kierunkiem ojca. Majc dziesi lat czyta w oryginale dziea Platona i Arystotelesa, w szesnastym za roku ycia pisma Locke'a, Berkeleya, Hume'a, Benthama i swego ojca. Poznawszy kultur francusk, sta si jej zaprzysigym admiratorem. Zarzuci studia prawnicze zostajc urzdnikiem w East India Co. W wolnym czasie przebywa najchtniej we Francji. Zmar w Awinionie. Reprezentowa bardziej rozwinity ni u Benthama utylitaryzm, rozrniajc jako i ilo tego, co dla ludzi przyjemne i dobre. Jako ekonomista uwaa, e czowiek nie jest tylko wytwrc i mechanicznym elementem procesw gospodarczych, e potrzeby ludzkie oraz pooenie robotnikw domagaj si ingerencji pastwa, aby hamowa naduycia i ujemne strony laisserfairyzmu. We wczesnych latach zetkn si osobicie z SaintSimonem. Czyta Comte'a. W 1827 r., majc lat 21, przeszed kryzys wewntrzny, zniechci si do pracy naukowej i do pogldw, w jakich by wychowany. Przezwyciy jednak intelektualizm, przyjmujc

ROK 1830

57

pewnej nawet swobody mojej wewntrznej stao si przyczyn. Ot potrzeba pracy, potrzeba umocnienia uczucia przez jego cig manifestacj, ujednoczenia i uenergicznienia ycia. Rozmowa moja z Millem bya zbyt interesown. Poznaem, w czym jest za, w czym przeciw mnie. Zda sobie winienem cilejsz z niej spraw, rozpozna jej rezultat i rodki poytecznej jej kontynuacji. Dwojaki skutek na mnie wywara: przd, pen bdc rozumowa sprawia peno moj umysow, miaa charakter pracy umysowej i przyniosa mi rozkosz ostatniej; wtre, przekonaem si, i dla prowadzenia korzystnego ile by moe podobnej rozmowy, trzeba mi wprzd wszelkie pojedyncze moje rozumowania wicej uscjentyficznie [unaukowi], ujednoczy, aby przeciwnika myli w rozmowie zbiera, tworzy gwne z nich punkta jego opozycji, wykaza przyczyn ich bytu i na mocy pewnych innych gwnych, dowiedzionych mu mych pryncypiw, stanowczo je zbija. Przekonaem si, i zwaajc na radykaln przyczyn bytu pewnych gwnych wyobrae w gowach wikszej czci mylcych dzisiejszego zewntrznego towarzystwa, zwaajc na ich niedoskonao sympatii, nieuczucie potrzeby jednoczenia aktw swego ycia indywidualnego (co jest niepodobna bez jednoczenia ich z caym universum, bez przyjcia za jedno indywidualn jednoci religijnej), za prawido przyj mi wypada w rozmowie z nie powoanymi, aby nie traci czasu i biernej z nimi harmonii, zastanawia si z nimi nad pojedyncz tylko czci fenomenw przeszoci, ksztaci swj umys i jeeli, jeeli mona, przygotowywa ich do inicjacji, ale nie nawraca. Inicjacja dla powoanych. Wieczr wczorajszy [w pitek] przepdziem z Barciskim. Miaem z nim zamiar czyta Ekonomi polityczn Milla70 i przez wsplne zastanawianie si tworzy prawdziw ekonomi polityczn, poznawa motywa faszu faszywej, ___________
i rozwijajc teori emocjonalnych czynnikw umysu. Jeszcze w modym wieku, w 1830 r. wszed do grona radykaw filozoficznych, ktre nie miao wzicia. W tym samym roku przebywa w Paryu, gdzie spotka si z saintsimonistamiOjcami, m. in. z Gustawem d'Eichthalem z ktrym korespondowa w l. 182842. Cieszy si opini witego racjonalisty, uchodzi za jednego z najciekawszych ludzi swego stulecia, wyrniajcego si szlachetnoci charakteru. Postulowa konieczno zachowania i uszanowania zdania i pogldw mniejszoci, domaga si przyznania prawa gosu dla kobiet. ABRAHAM HAYVARD (18011884) prawnik, wydawca, redaktor The Law Magazine w l. 182944. Eseista i tumacz Platona i J. W. Goethego (Faust proz). Elements of Political Economy, dzieo napisane przez Jamesa Milla specjalnie dla syna Johna Stuarta. JAMES MILL (17731836) syn szewca szkockiego. Angielski ekonomista, historyk i filozof. Poznawszy Benthama, sta si jego propagatorem. Publikowa prace oparte na teoriach Benthama i Ricarda. Jeden z gwnych przedstawicieli wczesnego liberalizmu. Przyczyni si do zaoenia w 1828 r. Uniwersytetu Londyskiego.

70

58

DZIENNIK

110

dzisiejszej, wydobywa z uczucia wielkiej jednoci cae pasmo wyobrae o bogactwie i przemyle i przyjte ju z nich niektre wiza, roztrzsa, jednoczy. Mielimy ten wielki zamiar obydwa. Ja na jego wykonanie nie nalegaem. I Barciski i sowa w tym wzgldzie nie powiedzia. On jest mocny w objawianiu starych swych wyobrae lub kilku pojedynczych nowych, mocniejszy ode mnie. W ujednaczaniu swego ycia, w uczuciu Boga i potrzeby manifestowania go przez kady akt swego ycia saby, sabszy ode mnie. Obowizkiem wic moim bra czciowo wzr z jego mocy, lecz inne zrobi z niej uycie i na inne jej uycie przez niego samego wpywa. W kadym spotkaniu mym z nim, za pierwszym nawet spotkaniem ton religijny powinienem wzgldem niego przyj i albo si zupenie ze mn zjednoczy, albo poznamy nasz wzgldn pozycj. Nie dopeniem zrobionego na ten wieczr zamiaru, lubo do jego dopenienia naleycie byem przygotowany. Dlaczego? Tu, zastanawiajc si nad odpowiedzi, rozwizawszy go i uregulowawszy stosownie do niego plan dalszego mego z Barciskim postpowania, wpadem na myl o sposobie, jakim na przyszo wzgldem caego obcego towarzystwa postpowa winienem, jakiej pragn i jak posiada winienem wzgldem niego pozycj i ustanowiem sobie na osobnym papierze pewne do wyjanienia problemata.71 Czyn ten by zym, poniewa stara mi si wypada, dobrze czego zachciawszy, stale chci dopenia, nie za mimowolnej pracy z stowarzyszenia dalszych wyobrae poddawa si; by dobrym, poniewa jednogodzinne blisko marzenia zredukowaem przynajmniej do pewnych staych punktw i nie majc ani chci, ani obowizku bezporednim ich wyjanieniem si zaj, nie straciem przynajmniej czasu, uzdatniajc rezultat refleksji do dalszej kontynuacji. Dlaczego wic (duga tu bya przerwa z stowarzyszenia wyobrae dalszych pochodzca znw bd), dlaczego miawszy wczoraj tak pikny zamiar co do przepdzenia czasu z Barciskim, czemu go nie dopeniem? Potrzebowaem by mwi z Barciskim o zaatwieniu kilku naglcych myli o zaradzeniu obecnym mym krytycznym interesom ekonomicznym, mogem by o tym mwi i potem, zachciao mi si wwczas i nie miaem dostatecznej woli. Brak decyzji, brak miaoci, mocy sprawi, em dozwoli mu zacz potoczn rozmow i ni si dosy, ale niezupenie, zainteresowaem i gwny zamiar dobrowolnie opuciem, niezupenie za zainteresowaem si jego rysem ciekawej jego modoci, e znw by brak decyzji i woli ich suchania, brak przyzwoitej pozycji. Mylaem, czemu z nim o swych potrzebach nie mwiem, dalej, zesa___________
71

Ustanowione przez B. Jaskiego do wyjanienia problemata zachoway si w rzymskim archiwum na osobnym papierze pod tytuem Do rozjanienia. Tekst ten podano w Dodatku do Dziennika Roku 1830.

ROK 1830

59

biawszy, czuem potrzeb zdania sobie sprawy z rozmowy z Millem. Dalej wiedziaem, i on le czuje swoj przeszo, chciaem mj sd o niej udzieli, lecz nienaleycie tym byem zainteresowany. Wszake mj umys cigle w dobrym by stanie, brak by tylko mocy woli, uczucie za sabe, oderwane od mej religijnej jednoci. Nigdy wic nie powinienem piastowa w sobie tych mordujcych arrirepenses [ukrytych zamiarw]; skoro je uczuj, zdecydowa si natychmiast, czy je rozwiza, czy ich objawienie na pniej zostawi, w kadej chwili mie zdecydowan wol, waciw mi pozycj, mocne uczucie mej misji i tego, com stosownie do niej dziaa powinien. Kady mj wyraz, kada myl, kady czyn winien by ywym wyrazem ywego mego uczucia wszak yj i czuj, jak yj czemu mam inaczej objawia me ycie, jak yj? Okoo jedenastej wrciem do domu. Uczucie nieco zawieruszone, myl w stanie tgim chciaem co umysowo pracowa. Zbdziem, i nie obraem energicznie pewnego w tym wzgldzie przedmiotu. Po pgodzinnym marzeniu spokojnie zasnem. Dzisiaj niedecyzja przy wstaniu trzeba si i w tym poprawi, czemu co rano par godzin traci? Nastpnie podobny brak decyzji woli, upienie uczucia i czyn martwy; godzin prno na czytaniu gupstw w Times72 straciem. Przechadzka i wziem si po niej do skrelenia tych kilku wierszy. Nic dotd dzisiaj z siebie nie wydaem, to nawet, co jak najprdzej dokona winienem, listy tych nie napisaem. Wejrzaem przynajmniej w siebie i zdaem sobie spraw z mego stanu od ostatniego mego z tym papierem zetknicia. Zrobiem, co ywo chciaem, i jestem przynajmniej spokojny. Oto sekret i spokojnoci, i szczcia: ywo czu swe ywe ycie, czynowi i myli nada ycie uczucia, zrobi, co ch i obowizek kae dopenia swej misji.
+

111

Sobota, [6 listopada] Myl o szybkoci decyzji itd. Zaczem list do Parya. Miaem by u Haywarda deszcz. Barciski u mnie na obiedzie przedtem o pienidzach (mia-

114

___________
72

The Times dziennik londyski zaoony w 1785 r.

60

DZIENNIK

em z nim i do Pleszewskiego,73 ale przyszedem po czwartej). Wieczr u Haywarda, Someres,74 rozmowa do dwunastej.
111

7 [listopada], niedziela Pno wstaem. Zacz chciaem prac przed obiadem. Obiad. Do Haywarda, z nim do klubu.75 Barciski (Mill) wieczr.+ 7 listopada, niedziela. Po pierwszej. Onegdaj, po napisaniu tego, co powyej, przechadzce i obiedzie, poszedem na wieczr do Barciskiego w myl znw czytania Milla i tworzenia, rozumujc z nim, teorii bogactw. Ch bez decyzji mwienia mu o moich pieninych interesach sprawia znw, em mu dozwoli zacz konwersacj o jego przeszoci i na gawdce o tym przedmiocie wieczr przepdzilimy. Byem tu ju w stanie nieco lepszym jak zaonegdaj, ale poniewa nie chciaem jak powinienem by chcie, a std nie robiem co chciaem i co byem powinien robi c wic std wyniko? Oto em nie mg by zupenie kontent z przepdzenia czasu i le go przepdziem. Wszake z waciwego ju stanowiska uwaaem jego wyrazy i uczucia. Przyszedszy do domu, zdaem sobie z nich spraw. Po pewnej refleksji wniosem co do Barciskiego, i wskutek jego organizacji i poprzednich okolicznoci, w ktrych y, charakterem jego moralnym jest, i czuje pojedyncze wraenia niezmiernie ywo. + Wzgldem moich projektw bycia w Paryu, ins[pirowanych] od saintsimonianw. Prace w klubie. Sposb posiadania szybkiej decyzji. Prace w Londynie: Owen, Taylor,76 rozmowy z Barciskim, refleksje o rozmowie z Hugo77 ___________
73

118

111

74 75

76

PLESZEWSKI u Jaskiego to najprawdopodobniej ta sama osoba, ktr wspomina w swym Dzienniku Julian Ursyn Niemcewicz: Pliszewski, rodem z Raczynia, stolarz, najpracowitszy czowiek, robi on u majstra stolarza i do 6 funtw na tydzie zarabia, wyborny, poczciwy, ludzki czowiek, ile moe swoim pomaga, nawet i otrom, ktrzy mu nie oddaj (Pamitnik... Dziennik pobytu za granic od dnia 21 lipca 1831 r. do 20 maja 1841 r. (t. I, 18311832, dz. cyt., s. 525526). Zapewne JOHN SOMERSCOOCKS (17601841) jurysta angielski, autor m. in. A defense of the Constitution of Great Britain of Ireland (London 1817). K l u b e m (Club) tym mg by klub Unii Literackiej. Jaski w licie (pierwszym z Londynu) do Thalabota pisa, e zapewniono mi karty wstpu do najlepszych bibliotek publicznych, wprowadzono mnie do klubu Unii Literackiej (ACRR 8626, s. 23 ns.). Do klubu zwanego Literary Union naleeli gwnie literaci, uczeni i kupcy. Zbierano si tam dla celw towarzyskich, dla lektury, urzdzano te bankiety i przyjcia dla zaproszonych osb. ROBERT OWEN (17711858) angielski reformator spoeczny, pisarz, filantrop, jeden z pionierw spdzielczoci. Bdc udziaowcem fabryk wkienniczych w New Lenark, rozpocz reformatorsk dziaalno dla polepszenia warunkw ycia i pracy zatrudnionych tam robotnikw. Pod koniec 1824 r. wybra si ze swymi zwolennikami

ROK 1830

61

wspomnienia rozmowy z Zubelewiczem,78 jej rezultat, jak si poprowadzi myl o przyszych pracach naukowych. Brak decyzji, wzmocnionej otwartoci dzisiejszej do zmiany natury, ale nie zmieniam ostatecznie planu prac.+ + W wieczr. Czytaem Milla. Rozmowa. Astronomia. Poniedziaek, rozmowa z Harwikiem.79 Barciski. Club, Burke.+ Poniedziaek, [8 listopada] W domu do obiadu. Rozmowa z Harwikiem. Barciski, mielimy i do Pleszewskiego. Amos80 klub Burke. 9 [listopada], wtorek Noc u Barciskiego. Przypadek, grok. Chciaem wrci do domu, chciaem i do klubu. Kupno dziennika wrciem z nim po pitej przechadzka od ___________
do Stanw Zjednoczonych. W stanie Indiana zaoy osad nazwan symbolicznie New Harmony, w duchu jego reformy ustrojowej. Jak w New Lenark, tak i w tej osadzie zamierzenia Owena upady. Rwnie w Anglii jego prby doprowadzenia zwizkw zawodowych do jednoci w ramach federacji, z myl o spoeczestwie przyszoci, nie powiody si. W l. 183032, liczc na zamoniejsze odamy spoeczestwa angielskiego, zabiega o to, by powoa do ycia gied pracy w Londynie. Za pobytu Jaskiego w Anglii, Owen niezmordowanie propagowa swoje pogldy, wygaszajc je na londyskich cotygodniowych zebraniach publicznych, pisywa adresy i artykuy. Odbywa liczne podre, w tym dwie do Francji. Dzieo Owena, oparte na zasadach materializmu francuskiego XVIII w., praktycznie nieudane, stanowio jedn z kolejnych prb urzeczywistnienia utopii socjalistycznej. RICHARD TAYLOR (17811858) prawnik, historyk, publicysta angielski, wspredaktor Philosophical Magazine, Annals of Natural History. By moe GUSTAV HUGO (17641844) profesor prawa w Getyndze, zaoyciel szkoy historii prawa, badacz rde historycznych prawa rzymskiego i ich wydawca. FLORIAN ZUBELEWICZ (inna forma nazwiska: Zabelewicz, Zabellewicz) (18011859) magister filozofii (1823) z Uniwersytetu Warszawskiego. W 1824 r. laureat nagrody za rozpraw konkursow na Wydziale Filozoficznym. W 1826 zosta wysany na koszt rzdu do Francji na studia chemii technicznej, po ktrych miaby obj stanowisko profesora Instytutu Politechnicznego w Warszawie. Przebywa rwnie w Anglii. W lutym 1831 r. powrci do kraju. Od 1833 by nauczycielem gimnazjalnym w Pocku, nastpnie wykadowc arytmetyki handlowej i buchalterii w gimnazjum realnym w Warszawie. CHARLES HARWIK (HARVIK) wg Jaskiego kandydat na saintsimonist, katechumen. W licie do Thalabota Jaski pisa o nim, e podrowa przez wiele lat po Europie i Ameryce jako komiwojaer [agent handlowy] wielu domw towarowych, obecnie osiad tutaj. Ze wszystkiego, co o nim wiem, zdaje si mie wielkie talenty przemysowe. Doktryna [Saint-Simona] znajduje w nim tym wicej sympatii, i sta si ju kiedy ofiar obecnej wojny w przemyle, zbankrutowa (ACRR 8626, s. 64). ANDREW AMOS (17911860) profesor prawa angielskiego w Uniwersytecie Londyskim.

118

77 78

79

80

62

DZIENNIK

trzeciej i w niej rozmowa. Obiad wprzd tylko dzienniki i przechadzka do GuildHall.81 10 [listopada], roda Spaem u Barciskiego. Do domu zamylony, upadem na ulicy. Do domu. O pierwszej do Barciskiego. Wziem papier, zostaem do trzeciej. Do Pleszewskiego. Obiad, rozmowa z Falkiem.82 Z Harwikiem do Morning Chronicle,83 do Barciskiego. Zastaem Zubelewicza, przywitanie. O dziesitej do domu. Lorenz.84
+

114

11 [listopada], czwartek O dziesitej na dziennik. Z Symem.85 Myl o przeszym wypadku i o sobie. Obiad. Barciski i Zubelewicz pierwszy smutny, z drugim do Pleszewskiego o trzeciej, jam zamylony, a on mi opowiada tam bytno, powrt. Opowiadanie Barciskiego wzgldem Morning Chronicle; on niesprawny, saby, ja smutny. Gospodyni. Karty, pienidze od Zubelewicza. Z Mari noc niewiele razy. 12 [listopada], pitek O smej z rana do domu. niadanie, boty, obiad, rkawiczki. Barciski miaem i do klubu, przechadzka. O szstej do domu. 13 [listopada], sobota Z rana z dziennikiem. O dwunastej do Morgana, do klubu; o trzeciej do Hayward. Obiad. Do Barciskiego po herbacie.+

118

13 [listopada], sobota. Jedenasta z rana. Boe! i jake dopeniam misji, ktr mi przeznaczy, ktrej dopenienie jest caym moim obowizkiem, caym szczciem? smy jest dzie, jakiem si sdzi by mocnym, jakiem mniema, i religijna ma mio objawia si ju zawsze bdzie w caym mym yciu i com przez tydzie zrobi? Nic i niej ___________
81 82

83 84 85

G u i l d H a l l ratusz londyski, w ktrym obierano burmistrza (lord mayor) i w ktrym toczyy si procesy sdowe zawise od jego jurysdykcji. FALK zapewne spolszczone nazwisko (Falck?) jednego z Niemcw literatw, o ktrych Jaski pisa w licie do Thalabota: Znam take kilku Niemcw literatw, ktrzy tu [w Londynie] mieszkaj obecnie i wobec ktrych take si wypowiedziaem (ACRR 8626). Jaski zaciga u niego poyczk. The Morning Chronicle dziennik londyski wychodzcy od 1769 r. JOHANN FRIEDRICH LORENZ (17381807) przyrodnik i matematyk niemiecki. Nie jest pewne, czy Jaski ma jego wanie na myli. Moe JOHN SYME (17951861) portrecista szkocki.

ROK 1830

63

byem od tego, kim wprzd byem, i w ty szedem. Sabo i sabo, czcza kontemplacja, ubstwienie pojedynczych i czsto antyreligijnych uczu, zawieruszony duch, bierno i martwa bierno w stosunkach z osobami, z ktrymi yem oto dzieje tego tygodnia. Wszake stan mj obecny zaley take i od tej przeszoci nieche ona bdzie now dla mnie nauk, nowym warunkiem mej doskonaoci. Wiara, nadzieja energia. Boe! niech wite uczucie, ktrym mnie natchne, yje we mnie, yje bezustannie, a moje ycie bdzie wyrazem Twej mioci, rodkiem uwiecznienia na ziemi Twej chway, prac ku wzniesieniu Ci wityni, w ktrej caa ludzko bdzie Ci kocha, czci caa ziemia! Zbior teraz wspomnienia z tego tygodnia, w ktrym mao o Tobie pamitaem, bym powikszy m mono pamitania o Tobie wszdzie i zawsze, we mnie caym, bym mg tym pewniej zniweczy wszelkie naogi i przesdy, wszelkie reszty mnie dawnego, bym lepiej pozna, jak Ci mam kocha i czci. Pitek [5 listopada] w wieczr byem u Barciskiego, ycie sam moje juem tu zacz skrela i zawiesiem jego rys na uwadze, i z rozmowy tej i przeszych wnosz, i charakterem Barciskiego jest, i ywo czuje pojedyncze wraenia, yw ma wyobrani, lecz cae jego uczucie, cay sposb mylenia jest w anarchii. yje on najprzeciwniejszymi sobie wspomnieniami, najprzeciwniejszymi uczuciami. Jeli co o sobie dawniejszym mwi, mwi z uczuciem, jakiego wwczas doznawa, i dzisiaj tak czu si zdaje, jak czu wwczas. Kompletna anarchia, bo nie masz w nim organicznej wiary, ale indyferentyzm, sceptycyzm, i ten za nie do ostatnich konsekwencji doprowadzony. Istniej obok niego naogi, przesdy, uczucia uwicajce niektre zwizki towarzyskie, niektre obowizki, ale na jakiej zasadzie moralnej i umysowej? Na adnej! Na mylach o stanie moralnym Barciskiego pitek skoczyem. Sobota szstego [listopada]. Wstaem jak zwykle dosy pno. Najprzd uprecyzowaem powysze uwagi o Barciskim. Wpady mi dalej na myl projekta moje o odwiedzeniu w przyszym roku Parya i familii, o zadaniu na ich zrealizowanie maego od niej funduszu. I zastanawiajc si nad nimi, do prawdziwych w tym przedmiocie doszedem wyobrae, wyobrae religijnych, wyobrae, ktre zmieniy nieco moje w tym wzgldzie chci, jakie od pewnego czasu cigle w sobie ywiem. Byoby pewnie po co do Parya jacha. Moja mio przez odwiedzenie familii powikszyaby si pewnie, lecz dlaczego? Skd mog wymaga jakiej na to pomocy od familii? Powinienem nawet dzi robi znaczne powicenie dla zrealizowania tego projektu, powicenie czasu i pienidzy? To to jest gwny dzi sposb mych prac religijnych, gwny dzi warunek mej religijnej doskonaoci! Jeeliby familia moga mi udzieli tej pomocy, mame mie j przyj? Fundusz ten nie mgeby by korzystniej inaczej uytym? Bez wtpienia.

119

64
114
+

DZIENNIK

14 [listopada], niedziela O jedenastej wstaem, do drugiej dumanie o przyszym profesorstwie. Prne chci posiadania sawy u publicznoci. Druga, obiad. Hayward. Shee.86 Klub. Barciski i Zubelewicz. O dziesitej do domu. 15 [listopada], poniedziaek Wstaem przed dziewit, o pierwszej do biblioteki. Mac Culloch, Macpherson.87 Czwarta, obiad. Barciski, z nim rozmowa o pracy, kapitale i ziemi. sma i p do Burke, rozmowa o zasadach rzdw, organizacji towarzyskiej, charakterze dzisiejszej epoki.+

120

Poniedziaek, 15 [listopada] Jaka zmiana na gorsze od onegdaj? Piszc powysze, ju rozumiaem, e skocz na zawsze z niespokojnoci uczucia, saboci woli, nieroztropnoci postpowania. I mame by zawsze niespokojnym, sabym, nieroztropnym? Ma by moja przyszo, jak przeszo, stracona dla mnie, dla ludzkoci, dla chway Boga? Nie, i przeszo nie bya stracona, jeeli przyszo bdzie dobra. Lecz aby przyszo bya dobra, trzeba si otrzsn z wad przeszoci. Jakie spomidzy nich dzi jeszcze we mnie zostay? Prniactwo, drobna ambicja, anarchia czynu przeciw uczuciu i myli, a std czcza kontemplacja, rozrzutno, rozwizo. Dziesita. Ile to najpikniejszych uczu chwilowo mnie oywiao? Ile najwzniolejszych pomysw przez m gow przeszo? Ile najszlachetniejszych, najroztropniejszych zamiarw? A skoro rzuc okiem na moj przeszo, na pobyt ju ptrzeciomiesiczny w Londynie, na pobyt prawie dwuletni w Paryu od przybycia (mieszkajc najprzd sam przez miesic, z Krlikowskim88 ___________
86 87 88

MARTIN ARDER SHEE (17691850) portrecista zamieszkay w Londynie. Mac Culloch, Macpherson zob. 1830, przypisy 67 i 92. LUDWIK KROLIKOWSKI (1799 rok mierci nie znany, wiadomo tylko, e zmar u crki w Nowym Jorku ok. 1879). W okresie studiw warszawskich jeden z najbliszych przyjaci B. Jaskiego. Wybitny polski socjalista utopijny. Pochodzi z chopskiej, czynszowniczej rodziny. Uczy si w szkole kieleckiej razem z Piotrem ciegiennym, synem chopa, przyszym ksidzem i organizatorem spisku przeciw caratowi. Studiowa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, uzyskujc magisterium w 1827 r. Dla dalszych studiw wyprawi si pieszo do Parya, gdzie pod koniec 1828 r. spotka si z nim przybyy z kraju B. Jaski. Trudno ustali, czy to Krlikowski zwrci wwczas uwag Jaskiego na ruch saintsimonistw. Wiadomo od samego Jaskiego, e Krlikowski zna niektrych saintsimonistw. W 1831 r. w maju powrci do powstaczej Warszawy i zbliy si do Towarzystwa Patriotycznego, publikujc artykuy w Gazecie Polskiej. Ju wtedy uwaa, e zbrojne powstanie naley przeksztaci w rewolucj spoeczn. W lipcu wraz z on Francuzk przenis si do Krakowa i zaoy pensjonat dla studentw. Z powodu zarzutu, e zatrudnia osoby

ROK 1830

65

przez dwa, znw sam, i doznawszy jednej katastrofy w kwietniu 1829, i bdc niby roztropniejszym przez maj i czerwiec, i yjc z Lebert, i po drugiej katastrofie w lutym 1830, i po wejciu w stosunki z famili, i w czasie trzech tygodni bez Lebert), jeeli wspomn na cay mj pobyt w Paryu od koca 1828 a do mego wyjazdu, i wprzd na moj podr do Parya, i na mj pobyt w Warszawie tak podczas moich stosunkw z Aleksandr, jak przedtem, gdym miszka z Turem, z Cyprysiskimi, z Jaroszewskimi, z Jaroszyskim,89 ___________
politycznie skompromitowane, zosta zmuszony w 1839 r. do zamknicia pensjonatu i wraz z rodzin wyemigrowa do Parya. Tam zetkn si ponownie z Jaskim (26 listopada 1839). Nawiza kontakt ze Zjednoczeniem Emigracji Polskiej, z grup Wyznawcw Obowizkw Spoecznych i Gromadami Ludu Polskiego. Redagowa Zjednoczenie, pismo powicone zespoecznieniu wszystkich przez wszystkich dla wszystkich, propagujc idee socjalistyczne w duchu ewangelicznym. W 1840 r. w Paryu wystosowa pod adresem arystokracji polskiej akt oskarenia: Westchnienie pobone za dynasti Czartoryskich przesane z ziemi ucisku do synw jej w rozproszeniu. W 1842 zakupi w Paryu Ksigarni Sawiask. W 1842/3 i 1846 wyda w poszytach programowe dzieo Polska Chrystusowa. W 1846 r. zorganizowa z Janem Czyskim Stowarzyszenie Braci Zjednoczonych. W 1847 r. nawiza wspprac ideow i propagandow z francuskim komunist tienne Cabetem, goszc potrzeb rewolucji, wojny ludowej z ciemizcami. W artykule Socjalizm, powoujc si na etyk chrzecijask, wystpowa przeciwko wyzyskowi czowieka przez czowieka. W nastpnych latach przerwa sw dziaalno spoecznopolityczn, jednake za namow Jana Czyskiego powrci do niej w l. 186264. Wraz z Czyskim wczy si w prace stowarzyszenia Zbratanie Narodowe Wszystkich Wyzna. Pod koniec lat szedziesitych przeciwstawi si panslawistom i ich udziaowi w kongresie odbytym w Moskwie w 1867 r. W 1871 wyjecha do Nowego Jorku. Z pocztku saintsimonista, nastpnie cabetysta i zarazem etyk chrzecijaski, a take mesjanista przypisujcy uciskanym narodom ydowskiemu i polskiemu specjaln misj dziejow oddziaa ideowo w niemaym stopniu na emigracj polsk. B. Jaski w licie do Cezarego Platera, pisanym z Nevers w marcu 1838 r., wspomnia L. Krlikowskiego: Przebywajc on dawniej w Paryu, oeni si z Francuzk, ktra go tak zawojowaa, e cay gouvernement temporel [wadza wiecka] w familii absolutnie do niej naley. A zatem bez zacitej wojny, bez wystawienia si na dugie potem przeladowania ani moe zrobi adnego wydatku (nad swj budet: na tabak i na dziadw). Jednym sowem, obywatel mj chodzi w spdnicy i najniewolniejszy niewolnik, o czym nie wiedziaem (ACRR 8637 a). Mia syna Miosawa i nie znan z imienia crk. WOJCIECH TUR (18001875) po studiach na Uniwersytecie Warszawskim pracowa jako urzdnik w Komisji Rzdowej Przychodw i Skarbu. W czasie powstania listopadowego peni urzd dyrektora Kancelarii Izby Poselskiej. Po upadku powstania przedar si za granic zabierajc ze sob powierzone jego pieczy archiwum sejmowe. Na skutek jego lekkomylnoci cz archiwum zabraa policja hanowerska. Od 1834 r. przebywa w Anglii i pozosta w niej do mierci. Do 1838 r. utrzymywa si dziki zasikom otrzymywanym od rzdu brytyjskiego. Uczestniczy w yciu emigracji bdc czonkiem Komitetu Ogu Emigracji Polskiej, od 1838 czonkiem Zjednoczenia

89

66

DZIENNIK

___________
w Londynie. W 1834 podpisa deklaracj przeciw polityce Adama Czartoryskiego, w 1856 za akt odrzucajcy carsk amnesti. CYPRYSINSCY, bracia Antoni i Wincenty: ANTONI CYPRYSINSKI (18061860). W 1824 r. zacz studia jednoczenie na Wydziale Filozoficznym, Wydziale Lekarskim oraz Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Na drugim roku otrzyma zoty medal za prac konkursow z dziedziny medycznej. Utrzymywa si z korepetycji m. in. u Zamoyskich. Mia opini jednego z najzdolniejszych studentw. By redaktorem. W grudniu 1830 zosta powoany na czonka Komitetu Rozpoznawczego dla zbadania akt tajnej policji w. ks. Konstantego. Po upadku powstania aresztowany przez Paskiewicza, zosta jednak zwolniony dziki staraniom hrabiego Andrzeja Zamoyskiego. Do 1854 r. by naczelnikiem kancelarii dbr i interesw Zamoyskich i plenipotentem ordynacji zamoyskiej. Przeprowadzi oczynszowienie chopw w ordynacji. Kolegom uniwersyteckim, ktrym wadze carskie odmwiy pracy, dawa posady. By w Paryu dla zebrania materiaw po bracie Wincentym. WINCENTY CYPRYSINSKI (1803 zm. 2 grudnia 1835). Uczy si w szkole Ojcw Pijarw w Warszawie. Redagowa pisemko szkolne Kapelusz Biay Liberalny, co spowodowao wydalenie go ze szkoy i w kocu z Warszawy. Ksztaci si dalej w Pocku, dziaa w Towarzystwie Naukowym i urzdza wycieczki krajoznawcze. W 1823 zacz studiowa prawo na Uniwersytecie Warszawskim. Uchodzi za bardzo zdolnego studenta i ekstrawaganta. Uczestniczy w zebraniach konspiracyjnych. W 1830 otrzyma stopie magistra prawa. W powstaniu by kapitanem Gwardii Narodowej oraz dziaaczem Towarzystwa Demokratycznego, czonkiem redakcji Gazety Polskiej i wsppracownikiem J. N. Janowskiego. Po upadku powstania przebywa na emigracji w Strasburgu wsppracujc z J. Lelewelem. W 1832 r. wydalony przez policj francusk znalaz si w Poitiers. By czonkiem Komitetu Narodowego Polskiego. Zwiza si trwale z Towarzystwem Demokratycznym Polskim. Zainicjowa i opracowa akt protestacyjny przeciwko Adamowi Czartoryskiemu z 29 lipca 1834 r. W wyborach do pierwszej Centralizacji zosta wybrany na jej czonka, jednake z powodu nasilajcej si choroby musia si zrzec tego czonkostwa. Z niezwykym oddaniem powica si pracy organizacyjnej na rzecz Centralizacji, m. in. redagujc Mod Polsk, Oklniki Komisji Korespondencyjnej, Oklniki TDP. Wycieczony trudami i trawic go grulic zmar w Poitiers. JAROSZEWSCY bracia Andrzej, Jzef i Micha, synowie Jzefa i Bogumiy Teofili z Hryniewickich, siostry Agnieszki Jaskiej, bracia cioteczni B. Jaskiego. Z nich: ANDRZEJ JAROSZEWSKI (zm. 1859), od 1829 magister prawa, od 1837 adiunkt, nastpnie naczelnik oddziau w Wydziale Prawa Banku Polskiego. MICHAL JAROSZEWSKI (zm. 1870), ziemianin. W listopadzie 1824 r. uzyska stopie magistra prawa. W 183739 asesor w Sdzie Kryminalnym w Warszawie, w 1840-47 urzdnik do specjalnych porucze Komisji Rzdowej Sprawiedliwoci, w 184858 sdzia Sdu Apelacyjnego Krlestwa Polskiego, w 185960 prezes Trybunau Cywilnego w Warszawie; w 1863 czonek IX Departamentu Senatu. HENRYK JAROSZYNSKI (18051877) dziedzic dbr Tywrw i Nowokonstantynw. W 1826 r. uzyska stopie magistra administracji. 13 lipca 1827 przesa w. ks. Konstantemu pierwszy tom przekadu na jzyk polski Ekonomii politycznej wiceprezesa Akademii Rosyjskiej Heinricha Storcha z prob o wyjednanie zgody cesarza na dedykowanie mu tego tumaczenia. Nowosilcow oceni w przekad ujemnie.

ROK 1830

67

i wprzd jeszcze na moje stosunki z Broniszem i Cyprysiskim, z Daniowskimi i z Ziemeckim,90 a do rozpoczcia mych prac krytycznych od czasu, w ktrym zaczem by mylcym i czu potrzeby wicej jak swoje i bliej mnie otaczajcych ile to, ile dowiadczenia, a ile braku poprawy! Jest tu postp, i wielki postp, i szybki, i wprawdzie w tym, co jest najradykalniejszym midzy przyczynami takiego, a nie innego ycia w uczuciach, teoriach. I to, em pozbawi z witoci wszystkie moje obowizki, w zewntrznym towarzystwie uwaane za wite. I to, e mj czyn nie sucha porad dowiadczenia, e moje ycie byo anarchi i burzliw niespokojnoci, i saboci, i nieroztropnoci i to byo warunkiem tego postpu uczu. Lecz dzisiaj uczucie, teoria nie pjdzie i nie moe i dalej w zmianie, ale w postpie. Dzi uwierzyem i chc czci wielkiego Boga, ktrego mio, znajomo i cze obejmuje wszystko, czego czowiek pragn moe, jest rdem caego szczcia i caego obowizku i najdoskonalszego Czowieka, Czowieka pnej, nieskoczonej przyszoci. I z ca moc wiary, przekonania, sympatii to, co mwi, i czuj i chc chc, czuj. Ach bdziem! Dopiero co zbdziem, gdy przysz moj popraw chciaem wywodzi z porad mego dowiadczenia; wyobraenie to naley w istocie do mojej przeszoci. Dlatego wanie cigle si dawniej nie poprawiaem, mimo dowiadczenia, em na dowiadczenie tylko mg rachowa. Nie uwaaem wielkiego uczucia, wielkiego wyobraenia, wielkiej nadziei, co by mnie poprawia caego i w najdrobniejszym objawieniu mego ycia. Bdziem wczoraj, gdy mnie opanowaa zgryzota, uczucie mej saboci i gdym usiowa przez wspomnienie przeszoci ustanowi sobie pewne czstkowe prawida postpowania, pojedyncze sposoby poprawy. Boe! znw o Tobie zapomniaem! O jake trudne przejcie z ycia bez czci i wiary do religijnego ycia! Czyli czyste, proste wzniesienie uczucia do mego Boga, Boga przyszoci, proste wspomnienie na moj misj nie jest dostatecznym do uspokojenia, ___________
Jaroszyski by marszakiem szlachty powiatu winnickiego w l. 182931. W czasie powstania styczniowego na polecenie wadz rosyjskich zmuszony zosta do sprzedania swych dbr. Przenis si do Warszawy, gdzie zmar. H. Jaroszyski mia brata Edwarda, ktry by bliskim przyjacielem Zygmunta Krasiskiego. B. Jaski uwaa Henryka za swego bardzo bliskiego przyjaciela. LEOPOLD TADEUSZ BRONISZ zob. 1828, Notatnik intymny, przyp. 51. DANILOWSCY towarzysze modoci Jaskiego. Z nich JOZEF DANILOWSKI (1809 1847) z Putuska. Uczestnik powstania listopadowego, kapitan wolnych strzelcw. Od kwietnia 1832 r. na emigracji we Francji. ZIEMECKI by moe chodzi tu o JANA ZIEMECKIEGO, ktry majc lat 22, zapisa si we wrzeniu 1820 r. na Wydzia Nauk i Sztuk Piknych Uniwersytetu w Warszawie. W 1825 r. zosta magistrem budownictwa i miernictwa i pracowa w 1829 jako inynier wojewdzki, potem gubernialny w Radomiu.

90

68

DZIENNIK

122

121

123

wzmocnienia i uroztropnienia mego ycia? Przez nie samo nie jest e usprawiedliwiona moja przeszo, przyszo pena ycia, mdroci i mocy? Trzeba, tak jest, trzeba porzdkowa, jednoczy me ycie, trzeba niszczy w sobie irreligijne uczucia, porzdkowa, scjentyficzni wyobraenia, uroztropnia postpowanie. Potrzebna jak najcilejsza kontrola mej kadodniowej przeszoci, jak najcilejsze wyrozumowanie, oznaczenie naprzd mej kadodniowej przyszoci i bez wtpienia zaniedbywa tego rodka mej poprawy nie mog, nie powinienem i nie zaniedbam. Lecz nie dlatego, i dawniej miaem chwilowo pikne uczucia, wzniose myli, a postpowanie moje cigle im nie odpowiadao, nie dla korzystania z porad mego osobistego dowiadczenia, ale e kocham, znam, czcz wielkiego Boga i uczucie religijne panuje nad wszelkim moim uczuciem, wszelk myl, wszelkim interesem. Nie przewiadczenie osobiste, objawienie ycia mego indywidualnego i odpowiadajce mu uczucie, ale wiara w objawienie wszystkiego, co jest, kieruje, regularyzuje, tworzy cae moje ycie. Pokj przeszoci. Chc wej i wchodz w pen ycia, mdroci i mocy przyszo. Opuszczam was na zawsze me przesze marzenia, boyszcza mej przeszej modoci. Nie dla mnie tytuy uczone i sawa w Ojczynie, i wesoo w rozwizym gronie, i ucisk z ust nierzdnicy, i zabawa dobrego tonu, i ponta zbytku ju nie dla mnie. Opuszczam was akademie i budoary, salony i parlamenta, i rozkosze filantropii. Martwe kocioy ludzkoci ju dla mnie za mae. Chc y w wityni wielkiego Boga, dla niej mam woa za mn ludzko, w wityni Boga, co jest wszystkim. W niej znajduj wszystko, co najrozkoszniejszego kochaem, co najprawdziwszego mylaem, co zrobi chciaem najpikniejszego, i wszystkie me uczucia s zaspokojone, myl i czyn oywione, ujednoczone. Pokj wic przeszoci, skoro tak pikn dla mnie zrodzia przyszo. I bd, i niespokojno, sabo, nieroztropno s ju we mnie niepodobnymi, bo tam, gdzie yj, sposb, w jaki yj, jest harmoni, moc, mdroci, bo kocham prawdziwego Boga i w Jego mioci objte s wszystkie powaby ycia, wszystko, czego czowiek chcie moe i powinien, cay mj interes, cay obowizek. Bd we mnie jest niepodobny. Zdarzy-li si, ibym zapomnia, czym jestem, ibym go popeni; nie pochodzi on ze mnie. Moja wola, moje ycie powinno by wyrazem Boga. Pisz: powinno by, nie miem jeszcze napisa: jest wyrazem Boga. Czyn i myl stworzona przez mio prawdziwego Boga nie moe by bdn. Znam naprzd przyczyn bdu, jaki mog popeni. Nigdy rozpacz, nigdy niespokojno, nigdy sabo nie moe i za nim. Do podnie uczucie do mego Boga a bd sta si warunkiem dobrego i poprawa jest ju dopeniona. Moe za by odtd moje uczucie, moje ycie inne jak religijne?

ROK 1830
+

69
115

16 [listopada], wtorek Refleksja o rozmowie u Burke. Deszcz, znw dumanie. Obiad. Zubelewicz i wieczr u Barciskiego. Upadek.+ 17 [listopada], roda, dziesita z rana. Napisawszy onegdaj powysze, nie czuem si by zdolny do pisania listw. Poszedem do biblioteki. W drodze zastanawiaem si jeszcze nad przeszym tygodniem: dlaczego w nim nie yem jak powinienem by? dlaczego nie yem, oywiany w kadej chwili przez uczucie religijne? dlaczego zapomniaem o Bogu? Bo nie staraem si kadego czynu, kadej myli zrobi zajt manifestacj mego religijnego uczucia. Lecz dlaczego nie manifestowaem tego uczucia? Dlatego wanie, em zapomnia o Bogu, e uczucie religijne byo za mao ywym we mnie. Jaki std wniosek? Aby kady akt mego ycia by natchniciem mego organicznego uczucia i aby to uczucie cigle we mnie yo, powinienem raz nim przejty, raz je w sobie odwieywszy, raz nim odrodzony, usiowa ani na chwil spod jego wpywu si nie usun, powinienem natychmiast oznaczy sobie naprzd sposb jego objawiania si w danym zakresie czasu, naprzd oznaczy sposb przepdzenia dnia, jednego lub dwch, po ich upynieniu zda sobie z nich spraw, i znw pod wpywem tego witego uczucia naprzd urzdzi me myli i czyny, pki przez to cise kontrolowanie przeszych i wyrozumowanie, wyznaczenie przyszych, pojedynczych aktw mego ycia nie stan si mocniejszym, religijniejsz
+

123

17 [listopada, roda] O smej do domu. Zaczem dziennik. Marzenia o przyszych projektach w Warszawie, lektury w Instytucie Dobroczynnoci, w Resursie,91 w Uniwersytecie. Obiad. Spaem. Kapelusz. Barciski. U Barciskiego rozmowa o intracie z gruntu, o cenie. Do domu. Herbata. Wist.+ 18 [listopada], czwartek, wp do jedenastej z rana. Wczorajszy dzie przeszed na niczym. Brak decyzji woli, sabo. Chc tu kontynuowa, com wczoraj zacz. ___________
91

115

124

I n s t y t u t D o b r o c z y n n o c i Warszawskie Towarzystwo Dobroczynnoci zainicjowane w 1814 r. w Warszawie, filantropijna instytucja majca na celu niesienie pomocy materialnej ubogim, take zakad, gdzie przebywali podopieczni. R e s u r s a lokal klubu towarzyskiego. Na terenie Warszawy od 1821 r. dziaaa Resursa Kupiecka. W 1827 r. powstaa Nowa Resursa, do ktrej naleeli uczeni, artyci, wlaciciele dbr ziemskich lub nieruchomoci w Warszawie, kupcy, buchalterzy i komisanci kupieccy, fabrykanci. By moe Jaski ma na myli Now Resurs.

70

DZIENNIK

Zaonegdaj, w poniedziaek [15 listopada] przyszy mi dalej na myl stosunki moje z zewntrznym towarzystwem, szczeglniej pod wzgldem funkcji pciowych, i stanem na myli, e i tu o tyle tylko prawdziwych rozkoszy oczekiwa mog, o ile bd mg mie stosunki pod tym wzgldem z wiern lub wiernymi. W bibliotece zajem si przerzucaniem wydania Smitha przez Mac Cullocha i Kronik handlu Macphersona.92 Jakkolwiek par godzin tylko czasu na to powiciem i poznaem w istocie z wierzchu te dziea, wicej bym jednak odnis std korzyci, gdybym by kad zaraz na papier zbieranie wiadomoci i czynione spostrzeenia. Wracajc do domu, miaem zamiar wstpi we dwa nierzdu miejsca w celu szukania zgubionego onegdaj parasola. Wzgld na interesa pienine radzi mi tego dopeni. Wstyd wszake odnowienia tak niezaszczytnych znajomoci, uczucie wasnej godnoci, a moe w czci i sabo woli zaniecha mi tego kazay i tak do poniesionych przez sobotni bd strat pieninych i fizycznych zdecydowaem si na dodanie nowej! Obiad, po herbacie do Barciskiego. Rozmowa o kapitale i ziemi. Trzeba, gwatownie trzeba mnie, co uwaany jestem za powicajcego si gwnie ekonomii politycznej trzeba uporzdkowa, ustali, sprodukowa pewne swoje saintsimoskie wyobraenia o tej nauce. O smej do Burke. Zastaem tam pana Neate.93 Rozmowa o ostatnich wypadkach we Francji,94 o zasadach rzdu, organizacji towarzyskiej, charakterze dzisiejszej epoki, stanie klasy robotniczej ___________
92

93 94

ADAM SMITH (17231790) ekonomista angielski, jeden z twrcw ekonomii klasycznej na gruncie angielskim, zwolennik liberalizmu gospodarczego, koncepcji porzdku naturalnego (prawo natury). Pocztkowo wykada literatur i retoryk w Edynburgu, od 1751 profesor logiki, a od 1752 filozofii moralnej w Glasgow. Mac Culloch zob. wyej, przyp. 67. DAVID MACPHERSON, ekonomista angielski, autor Annals of Commerce (Kroniki handlu)..., tom IV, London 1804. Poda w tym dziele statystyki dla najwaniejszych dziaw przemysu w 1795 r. CHARLES NEATE (18061879) adwokat, ekonomista i polityk z Lincoln's Inn w Londynie. Aluzja do Rewolucji Lipcowej 1830 r. i jej nastpstw. Krl Karol X, zdecydowany zwolennik reakcji, wyda 26 lipca tzw. ordonanse, ktre zapowiaday rozwizanie nowo obranej Izby Deputowanych, ponowne wybory z pewnymi ograniczeniami (zmniejszenie liczby deputowanych i pozbawienie czci spoeczestwa praw wyborczych) i przywrcenie cenzury. Wzburzeni mieszkacy Parya protestujcy przeciwko naruszeniu konstytucji 1814, wywoali trwajc trzy dni (2729 lipca) rewolucj i opanowali miasto. W nastpstwie tego Karol X abdykowa i opuci Francj udajc si do Edynburga. W Paryu 7 sierpnia 1830 ksi Orleanu Ludwik Filip zosta ogoszony krlem Francuzw. Rewolucja Lipcowa wywoaa rezonans spoecznopolityczny: usamodzielnia si cz belgijska Krlestwa Niderlandw, gdzie 4 padziernika ogoszono niepodlego Belgii jako suwerennej i samodzielnej monarchii. Porednio wpyna na powstanie listopadowe w Krlestwie Polskim.

ROK 1830

71

w szczeglnoci w Anglii. Kwestie nie byy pooone w przyzwoitym porzdku ani z naleyt precyzj. Ja wreszcie byem nie w najlepszym stanie umysowym, wyniko wic, iemy nie doszli do adnego pewnego rezultatu, prcz e ja wygadaem si z tym, co by mwi nie byo trzeba, i uwaany pewnie jestem za reveura, esprit inquiet [marzyciela, niespokojnego ducha], bez przyzwoitej edukacji. We wtorek [16 listopada] z rana. Refleksja najprzd o rozmowie u Burke i poznaem, em wielki popeni bd wdajc si w ni i prowadzc j w taki sposb, w jakim j prowadzi. Przd nie robiem, jakiem sobie postanowi, aby si nie wdawa w rozmow inicjacyjn z nie przygotowanymi, to jest majcymi przeciwne uczucia sympatyczne. Wtre, gdyby nawet byli nieco przygotowani, a przynajmniej nie tyle przeciwni, nie mona byo jej prowadzi jak tylko ze strony scjentyficznej, popiera swe zdania szczegowymi faktami, a pod tym wzgldem czuj mocno, i mnie wiele brakuje. Trzeba wic byo zaj si drobniejszymi przedmiotami, co by i dla nich byo przyjemniejszym, i dla mnie korzystniejszym. Trzecie, skoro nie byo u mnie mocnej decyzji woli, przyzwoitego stanu umysu, tym bardziej nie trzeba byo w te materie si wdawa. Stao si i z now moc czuj to, com by i wwczas czu by powinien, sposb dopenienia mej misji, jaki jej istot sam jest wskazany. I marzyem we wtorek o potrzebie poznania praw wschodnich, o mych pracach historycznych a do pierwszej. Obiad. Deszcz by wielki. Obiecaem by pj do Zubelewicza w celu udania si z nim do parlamentu.95 Chciaem mimo deszczu dotrzyma sowa i poszedem. Zubelewicz zmienia projekt, ja u Barciskiego zostaj. Znw rozmowa o ekonomii politycznej, znw uczucie z mej strony podobnej co wczoraj w tym wzgldzie potrzeby. Kiedy Zubelewicz i Barciski poszli na obiad, ja dobraem si do alkoholu i oywiem nieco swe uczucie. Mylc nad rozmow z poprzedniego dnia i w ogle nad sposobami mego zycia si z zewntrznym towarzystwem, wznisszy uczucie do Boga, wspomniawszy na famili, upokorzony zostaem swoj saboci, zagrzany do postpowania cigego, natchnionego przez mio.
+

18 [listopada], czwartek O dziewitej niadanie, o dziesitej i p do dziennika. O dwunastej do Mac Cullocha, o ekonomii politycznej u nas, w Niemczech, we Francji, w Anglii, o statystyce. O pierwszej i p do Mackay o cholramorbus [chorobie cho-

115

___________
95

P a r l a m e n t miejsce zebra Izby Gmin w Westminster Hall, siedzibie Sdu Najwyszego.

72

DZIENNIK

lerze],96 poyczyem Smitha. O trzeciej do domu czyta nieco Smitha. Wieczr u Haywarda. Mj zy humor. Rozmowa o saintsimonizmie. 19 [listopada], pitek Zy stan. Wstaem pno. O dwunastej na dziennik, o pierwszej do domu, do trzeciej i p przemarzyem. O trzeciej i p na d. Arak. Harwik. Wyszedem za dziewczyn, z ni od szstej do smej i p. Do Barciskiego, godzina snu, i o szlachcie itd. 20 [listopada], sobota Wyszedem o jedenastej w myli do biblioteki zamknita, do klubu: Revue Encyclopdique, Schlegel.97 O drugiej i p do Barciskiego. Rozmowa z Barciskim o jego stanie i chciach wzgldem saintsimonizmu. Obiad. Rum. Hayward. Do Cary,98 tam wieczr. Uczta, zy humor. 21 [listopada], niedziela Wstaem o dziesitej. O jedenastej wyszedem w myli na Owena. Spotkaem Barciskiego i Zubelewicza, z nimi do Saint James Park, tam do pierwszej. Rozmowa o reformie parlamentu, o Napoleonie itd. Z Barciskim o mojej rozrzutnoci, wyraz jego mnie poniajcy. Obiad. Rum. O czwartej par wierszy wspomnie tu. Pita herbata z Falkiem na Strand. O szstej i p do Barciskiego, tam rozmowa z nim o zczeniu si naszym w cigu przyszego procza. O jedenastej do domu. Kolacja.

___________
96

97

98

Epidemia cholery, ktra wybucha w 1829 r. w Orenburgu, obja Rosj w l. 1830 31, przedostaa si do Anglii, skd w pocztkach 1832 dotara do Francji. Na temat tej zarazy ukazywao si w Anglii i we Francji mnstwo artykuw i publikacji. Rwnie Jaski napisa artyku Le Cholra morbus et les empereurs d'Autriche et de Russie, ktry zamieci w Le Globe (1831, nr 212). Revue Encyclopdique miesicznik, jeden z najpowaniejszych przegldw francuskich, a nawet europejskich, wychodzcy w nakadzie 60 000 egzemplarzy. Jego fundatorem i zarazem redaktorem naczelnym by Jullien de Paris (wac. Marc Antoine Jullien). Od 1818 r. peny tytu tego czasopisma brzmia: Revue Encyclopdique ou Analyses Raisonnes des Productions les plus Remarquables dans la Littrature, les Sciences et les Arts. SCHLEGEL znane nazwisko dwch braci Niemcw: AUGUST WILHELM (17671845) pisarz i jzykoznawca, tumacz (m. in. Szekspira), jeden z twrcw filologii indyjskiej; przebywa w Londynie studiujc sanskryt i FRIEDRICH (17721829) filozof, pisarz, tumacz z literatury staroindyjskiej. HENRI CARY (18041870) jurysta w Londynie.

ROK 1830

73

22 [listopada], poniedziaek Wstaem o dziesitej w dobrym stanie. niadanie. Gazetka. Rozmylanie. O pierwszej do Haywarda, do Seniora, do Tufnela.99 (Myl, aby przeprowadzi si; do klubu gazeta francuska.) Obiad. Barciski, z nim rozmowa o jego stanie, o mojej myli. O jedenastej do domu. Po kolacji Mac Culloch o podatkach. 23 [listopada], wtorek Wstaem o dziewitej, do dziesitej i p niadanie i gazeta. List do ony na poczt. Do Barciskiego o wypadkach politycznych dzi. Barciski chce dziaa, jeeli rzecz w Polsce. al, e w licie do ony skamaem wzgldem motywu prdkiego powrotu. Obiad. W domu przez wieczr kilka wierszy o organizacji mej przyszoci.100 24 [listopada], roda Wstaem o dziesitej. niadanie. Do biblioteki. Czytaem Chitty.101 Czuem si lepiej. Do Haywarda, z nim do Coopera102 nie zastalimy. Odprowadziem Haywarda, z nim do dobrze, ale nie na waciwym stanowisku. P godziny dumania o pracy, o sobie, potrzebie uporzdkowania i rozwizania sobie niektrych kwestii prawniczych. Obiad. Fajka. Czytanie Vincens.103 Herbata. Spotkanie z ostatni dziewczyn. Do Barciskiego. On zawsze martwy, ja nie jak naley postpowaem. Trza byo rozrucha go i albo czego od niego si uczy, albo go oywia. Karty. Do domu w stanie dobrym, z uczuciem potrzeby szybkoci decyzji. Kolacja, Czytaem troch Milla.+

___________
99

100 101 102

103

NASSAU WILLIAM SENIOR (17901864) wykadowca ekonomii politycznej, w l. 182533 profesor w Oksfordzie,: twrca nowej formy pamitnikw politycznych. HENRY TUFNELL (18051854) prawnik i polityk angielski. Tekst z tytuem Organizacja mej przyszoci zamieszczono jako pozycj II w Dodatku do Dziennika Roku 1830. JOSEPH CHITTY (17761841) prawnik i pisarz angielski. CHARLES PURTON COOPER (17931873) prawnik i pisarz angielski, adwokat i ksigarz. B. Jaski pisa o nim w licie do Thalabota: Zawarem znajomo ... z adwokatem Cooperem, ktrego sawa literacka jest wam [Ojcom saintsimonistom] z pewnoci znana. Ten ostatni zaprosi mnie do korzystania ze swej biblioteki, bardzo zasobnej w dziea we wszystkich jzykach nowoytnych na temat historii i prawodastwa wszystkich krajw, i korzystam z tego (ACRR 8626, s. 23 ). By moe, Jaski nie spostrzeg si, e saw literack cieszy si wwczas James Fenimore Cooper (17891851), amerykaski powieciopisarz. EMILEMARIAANTOINE VINCENS (17641850) ekonomista francuski, autor m. in. trzytomowego dziea pt. Exposition raisonn de la legislation commerciale, Paris 1821.

74
30

DZIENNIK

25 [listopada], czwartek Wstaem o dziewitej. Przed jedenast w bibliotece. Przd szukanie po rejestrach. Niedecyzja co do roboty. Mam przed sob Law Magazine i Blackstona.104 Bije dwunasta. Rzucam Blackstona i Law Magazine. Chc wej w siebie, przywrci harmoni moim uczuciom. Wrciem do Blackstona i Law Magazine. O czwartej wyszedem z biblioteki. Rozmylanie wzgldem urzdzenia wieczoru, wzgldem swych prac prawnych, wzgldem stosunkw ze znajomymi. Obiad. Sen. Barciski w zym stanie, ja w dobrym. Uczucie potrzeby pisania do familii. O jedenastej od niego. Bd, em nie dotrzyma postanowienia. Upadek pierwszy 6 sou, drugi 5 sou. W zym humorze do domu. 25 [listopada], czwartek Ot tydzie, jakiem znw zaniedba wykonanie z tak mocn decyzj zrobionego projektu, tak dzielnie w istocie do poprawy mnie przyczyni si mogcego nicem tu o sobie nie napisa. Nie yem cigle z Bogiem i przez Boga, i moje ycie umysowe i czynne nie byo harmonijn manifestacj uczucia mego religijnego, i ile to straconego czasu, ile antyreligijnych uczu i aktw przez ten tydzie! Jestem teraz w British Museum.105 Ley kilka ksig prawnych przede mn. Godzina wp do pierwszej. Niedawno mylaem by i czuem by: nigdy niespokojnoci, nigdy saboci woli, zawsze nadzieja, zawsze szybka decyzja, zawsze czymci pewnym si zaj. Lecz ta moc woli, ta czynno moe wla we mnie spokojno, jeeli nie bdzie wypywem mego religijnego uczucia? Ta wesoo, ta nadzieja, ta nawet spokojno moe by we mnie trwaa, ywa, jeli bdzie inna jak religijna? Tak jest, bd mocnym, bd spokojnym, roztropnym, jeeli w kadym akcie mego ycia bd religijnym, jeli pokonam naogi i przesdy mej przeszoci, umierz do reszty uczucia, co przez ni zostay utworzone. Oywiany cigle jednym wielkim, witym uczuciem, uczuciem mej misji, spodz w myli, w czynie, we mnie caym wit, wielk harmoni, moc i mdro. ___________
104 105

125

126

BLACKSTONE zob. niej, przyp. 106. B r i t i s h M u s e u m powstao w 1753 r. i byo wwczas jedyn instytucj w Londynie z bezpatnym wstpem. Obejmowao zbiory sztuki, zbiory naukowe, bibliotek itp. Krystyn LachSzyrma w wydanej w 1828 r. w Warszawie ksice pt. Anglia i Szkocja. Przypomnienia z podry roku 18201824 odbytej, pisa: Znaczn cz budowli zajmuje biblioteka. Publiczno nie ma do niej wstpu, i susznie, sama powierzchowno ksiek nie przynosi adnej korzyci. Jest pokj do czytania, gdzie kad wydaj ksik; dajcy podaje tylko tytu dziea na karteczce z swoim podpisem. Lecz i tam nie kady bez wyjtku jest przypuszczony: trzeba mie od kogo z obywateli list zarczajcy, ktry wrcza si bibliotekarzowi (dz. cyt., s. 402).

ROK 1830

75

C za przyczyna, i ten przeszy tydzie wydaje mi si by tak odlegym ode mnie, to, co w nim zaszo, co wczoraj robiem, przypomina sobie musz jakby jakie wiadomoci o Rzymianach i Grekach, ktrych mnie w szkole uczono, jakby on nie by moim yciem. Tak jest, nie by nim, nie yem w nim religijnie. Ile to moich myli i czynw, i uczu nie byo w nim moimi i midzy t m przeszoci a chwil obecn, obecnym uczuciem nie czuj boskiej harmonii. wite to byo spostrzeenie, jakie przed omiu dniami zrobiem, abym nie zapomnia o Bogu, aby moje ycie byo tylko wyjawieniem mego religijnego uczucia. Raz nim przejty, nie powinienem wyj spod jego natchnicia i rozjani nim natychmiast moje obecne pooenie i rozwiza jego trudnoci, i wyrzec sowo pokoju przeszoci, i oznaczy bezporedni przyszo. Opuciem wic wolumina prawne, zaniechaem pracy, do ktrej przystpowaem po bezbonemu, bym podnis me czucie do Boga, i odzyskaem spokojno. Wracam si znowu do przedsiwzitej pracy, ale wracam z innym uczuciem, wracam z postanowieniem przepdzenia dzisiejszego wieczoru nie jak go przepdzi miaem. Przepdz go dla rozjanienia wanie mej teraniejszoci, dla upodnienia powyszego spostrzeenia. Nie chc burzliwej myli, popdliwego czynu, ale i dzi w wieczr jak zawsze y winienem w spokojnej czynnoci, harmonijnej pracy, mocnej i mdrej manifestacji ywej wiary cay wic ywy, cay religijny. Godzina ju wp do drugiej. 26 [listopada, pitek] Wstaem o dziesitej. Myl, e mj grzech nie jest grzechem, jest skutkiem zego mego pooenia w towarzystwie. I musz zdecydowa si na popenianie go mimo uwag na zdrowie i pienidze, pki si nie umieszcz w przyzwoitym pooeniu i pki nie bd tyle ostrony, abym znowu nie mia pienidzy przy sobie. Chciaem odda wizyty zmiana uwagi. Dwunasta, jestem w bibliotece. Blackstone przez Lee, Hertslet,106 Law Magazine. I byem w bibliotece do trzeciej zajty przerzucaniem Hertsleta i Blackstona i skoczeniem artykuu On the Study of Law z Law Magazine. O trzeciej do Haywarda, z nim o niekt___________
106

127

130

Sir WILLIAM BLACKSTONE (17231780) prawnik angielski, profesor prawa w Oksfordzie, pniej sdzia. Jego saw ugruntoway czterotomowe Commentaries on the Laws of England, klasyczne dzieo o formie angielskiego pastwa i prawa. Udzia w opracowaniu czwartego tomu mia THOMAS LEE (ur. 1769), prawnik angielski. Tom ten wyszed w Londynie w 1829 r. LEWIS HERTSLET (17871870) prawnik angielski, wydawca A Complete Collection of the Treaties and Convention, London 1820; od 1829 r. dzieo to autor znacznie rozszerzy.

76

DZIENNIK

rych punktach prawnych, szczeglnie co do procedury. O czwartej do domu. Rozmylanie o potrzebie rozjanienia mych wyobrae o prawie prywatnym. O pitej obiad, keyf. O szstej i p do parliury [rozmwnicy], przy groku czytaem artyku o kodyfikatii.107 O dziewitej do stancji, w niej artyku o procedurze francuskiej, o plending [sdowej obronie], o Commers Law Mac Cullocha, troch o entachi [zapisach notarialnych] i primogeniture108 i spracowany analytycznie zasnem. 27 [listopada], sobota Wstaem o smej to dobrze z gotowoci do prac szczegowych, ale razem czujc potrzeb wejcia w siebie. Po niadaniu i wyprnieniu si, od dziewitej i p godzin dumaem o mojej przyszoci w Polsce i lekturach w Resursie, w Towarzystwie Dobroczynnoci, w Uniwersytecie, o pobudzaniu do towarzystw naukowych, o przyszoci w Niemczech, stancji z przyjemnociami pciowymi, yciu ze studentami, o potrzebie tutaj napisania co do Skarbka.109 Wczoraj nb. czuem ch napisania co prawnego dla warszaw-

___________
107 108

109

k o d y f i k a t i a kodyfikacja oznaczajca usystematyzowanie i poczenie przepisw prawnych z okrelonej dziedziny w jedn cao, uoenie kodeksu. p r i m o g e n i t u r e wg prawa angielskiego syn pierworodny jest silniej zwizany ze swym ojcem ni synowie nastpni, dziedziczy majtek, ale take moe dziedziczy tytu zwizany z tym majtkiem. FRYDERYK FLORIAN SKARBEK (17921866) ekonomista, historyk, powieciopisarz, dramatopisarz, tumacz, pamitnikarz. Profesor ekonomii politycznej na Uniwersytecie Warszawskim, protektor B. Jaskiego. Uczy si w elazowej Woli, w majtku rodzicw, gdzie jego nauczycielem by Mikoaj Chopin, ojciec Fryderyka. W l. 180911 w Paryu studiowa prawo karne i literatur francusk, take chemi, geologi, ogrodnictwo, ponadto prywatnie uczy si ekonomii politycznej i administracji. W 1818 zosta powoany na zastpc profesora ekonomii politycznej w Uniwersytecie Warszawskim, nastpnie nominowany na profesora staego. Prowadzi wykady z dziedziny teorii ekonomii i nauki administracji oraz nauki finansw i prawa policyjnego. Jeszcze w 1818 r. wykada w Szkole Lenictwa. By czonkiem Towarzystwa Przyjaci Nauk w Warszawie. Wraz z K. Brodziskim i J. K. Skrodzkim redagowa Pamitnik Warszawski. Odbywa podre zagraniczne, odwiedzajc od maja do padziernika 1828 r. zakady dobroczynne i wizienia. W padzierniku 1830 r. na zaproszenie cara Mikoaja I przebywa w Petersburgu, gdzie zapoznawa si ze szpitalami i urzdzeniami opieki spoecznej. Dziaa na wielu odcinkach ycia spoecznego jako filantrop zabiegajc o popraw warunkw w wiziennictwie Krlestwa Polskiego. Otrzyma w 1846 r. tytu hrabiego, by radc tajnym, senatorem i dyrektorem Komisji Rzdowej. Usunity z tego stanowiska, by jaki czas prezesem Heroldii Krlestwa Polskiego. Zwolniony ze suby rzdowej w 1858 r., powici si pisarstwu. By autorem prac z dziedziny ekonomii politycznej, podrcznikw dla uytku studentw uniwersytetu.

ROK 1830

77

skiej Temis.110 Zawsze uczucie potrzeby napisania czego, ile mona najprdzej do familii i urzdzenia pewnego [prac] przyszych tak tutaj, jak pniej a przd bezporednich, co do napisania co dla Rady [Politechnicznej]. Przerzuciem Law Magazine i o dwunastej i p poszedem odnie go Haywardowi, wprzd do fryzjera z wosami. Od Haywarda wziem Coopera, do Barciskiego, nie zastaem. Z Elbiet, i zaczem czyta Coopera. O drugiej i p Barciski przyszed w zym humorze, jak zawsze. Ja nie byem w najlepszym stanie, bo nie miaem decyzji, co robi: czy czyta Coopera, czy pisa list do familii, czy gada z Elbiet. Do Westminsteru i nazad wstpiem do Barciskiego, z nim rozmowa potoczna. Na obiad (miaem i do Neate bdc w zym stanie, wiele majc do roboty, nie poszedem). Po obiedzie szklanka groku, [zaczem] czyta Coopera do smej. Do Barciskiego, karty, kapitalista, grok w dobrym humorze. Myli o stosunkach z niewiernymi w Warszawie, uczucie u nich mej wyszoci, ich dla mnie obcoci. Do domu jeszcze Cooper. 28 [listopada], niedziela Wstaem o dziesitej. W ku dugo leaem dumajc o stosunkach moich z dawnymi przyjacimi i kobietami. niadanie. Miaem i na lektur do Barciskiego zostaem w domu. Spracowanie si analytyczne sprowadzio na mnie potrzeb podumania i dumaem o pracach bezporednich przyszych, o Cooperze, jak by z nim mwi, i czytaem do obiadu. Po obiedzie grok, Cooper. O czwartej do Barciskiego, fajka oni przyszli w karty. Barciski fasz mi powiedzia, e chciaby jacha do Parya dla widzenia si z naszym papieem,111 em ja mu dostatecznie rzeczy nie wyoy (?!). Do dywanu. Constitutionnel, Gazette de France.112 Rendezvous na Surrey Street. Latanie za dziewkami. Spotkanie na Goswell Street i a do Hatton Garden na Bouver Street 3 kieliszki wina, odprowadziny. O jedenastej i p do domu, fajka zasnem.
132

___________
110 111 112

Themis czasopismo prawnicze zaoone w Warszawie i redagowane przez Romualda Hubego w l. 182830. papieem saintsimonistw Enfantinem. Le Constitutionnel, Journal politique et littraire dziennik francuski o duym nakadzie, wychodzcy w Paryu w l. 18151914. Wspzaoycielem tego organu liberalnolegitymistycznego by MarcAntoine Jullien (pseud.: Jullien de Paris). La Gazette de France najstarszy dziennik francuski (od 1762 r.), po Rewolucji Lipcowej organ legitymistw wystpujcych z umiarkowan na og krytyk rzdu.

78

DZIENNIK

29 [listopada, poniedziaek] Wstaem o dziewitej w dobrym stanie. niadanie. Times. O jedenastej do stancji i do Coopera. Czytaem do trzeciej i skoczyem. P godzinki w cigu tego dumania o mych pracach naukowych prawnych w Warszawie. Do Barciskiego. On mi opowiada sw rozmow z Zubelewiczem o sukcesji z nim lepiej. Obiad, fajka, grok. Myl o powadze w stosunkach z niewiernymi. Rendezvous na Hatton Garden, wino, na Saint Paul's Church do dziewitej, odprowadziny. Strata nieszczliwa sovereigna113 w zym humorze do domu. Kolacja, o dziesitej spa. 30 [listopada], wtorek Wstaem o dziesitej, niadanie, dziennik. Dumanie o stosunkach dla dopenienia funkcji pciowych i oto dwunasta. Chciaem zrobi wycig z dziea Coopera byo pno i myl moja bya cika jeden tylko, obejmujcy projektowane przez niego reformy, zrobiem. Do Haywarda, oddaem mu Coopera mowa troch o rzeczach sdowych angielskich. Do Barciskiego, fajka, bolaa go gowa, rozmowa o doktorstwie, o Gazowskim, Brawackim.114 Trzecia, na Saint John's Street. Czekam kwadrans, spotykam miss Hussban,115 zwioda ___________
113 114

115

s o v e r e i g n angielska moneta zota rwna wartoci 1 funta szterlinga. SEWERYN GALEZOWSKI (18011878) doktor medycyny i profesor chirurgii na Uniwersytecie Wileskim, uczestnik powstania listopadowego. Przyszy opiekun Szkoy Polskiej na Batignolles. JAN BRAWACKI (17851876) z Augustowskiego. W 1809 r. uzyska na Uniwersytecie Wileskim dyplom doktora medycyny i chirurgii i wkrtce rozpocz sub wojskow w szpitalach francuskich i polskich. Uczestniczy w bitwach w czasie odwrotu resztek Wielkiej Armii Francuskiej spod Moskwy. Walczy m. in. pod Lipskiem. Wzity do niewoli rosyjskiej i skazany na zesanie. Wykupiony, powrci do pracy w szpitalu. W armii Krlestwa Polskiego peni funkcj sztabslekarza puku strzelcw pieszych, pniej batalionu saperw. Od 1828 r. by na reformie (tzn. odsunity od suby). W czasie powstania listopadowego naczelny lekarz Instytutu Sierot Wojskowych i szpitali cholerycznych. Uczestniczy w walkach, m. in. pod Grochowem. Jako aktywny czonek Towarzystwa Patriotycznego zaangaowa si w wypadki nocy 15 sierpnia 1831. Aresztowany i oddany pod sd wojenny, uwolniony i ponownie, dwukrotnie, aresztowany i zwolniony. Po upadku powstania wyemigrowa do Francji i w styczniu 1832 r. znalaz si w Paryu, gdzie osiad na stae. Jako lekarz pomaga polskim uchodcom, ponadto w czasie epidemii cholery nis pomoc mieszkacom wyspy Cit. Czonek Komitetu Narodowego Polskiego. Po zatwierdzeniu dyplomu lekarskiego przez wadze francuskie pracowa w swoim zawodzie niemal do koca ycia. W 1848 r. za udzia w wypadkach czerwcowych zosta aresztowany i skazany na deportacj, ktr zamieniono na 5 lat wizienia w paryskiej SaintePlagie. W 1862 r. straci wzrok. miss HUSSBAN moe gra sw: w jzyku angielskim miss oznacza niezamn dziewczyn, za husband onatego mczyzn.

ROK 1830

79
133

mnie. Refleksje o zepsuciu dzisiejszych kobiet. Obiad. Grok. Do Haywarda. Poznaem Coopera i niezmienie byem ucieszon. Z innymi osobami mao co miaem i lepiej nie robi znajomoci i nie traci czasu, jeli to nie prowadzi do celu. Na moment do Mila, spotkaem Haywarda i Burke, i do domu. Spa nie mogem do drugiej i p myli o stosunkach z famili, o pracach naukowych prawnych. 1 grudnia, roda Wstaem o dziewitej. niadanie, dziennik, fajka. Jedenasta dumanie o licie do familii, o nowej znajomoci z Cooperem, o urzdzeniu si tutaj. Z wizyt do Mackay, nie zastaem, na sdy. Do Coopera oprowadzi mnie po swej bibliotece od pierwszej do drugiej. Do Barciskiego. Rozmowa o przeprowadzeniu si moim, o poyczce. On poszed na lekcj i spyta si, ja z Zubelewiczem dugo. Do domu. Obiad, fajka, dumanie. Do Barciskiego, odmwili mi przeprowadzenia si z Humel Street. Kolacja, piewy; czytaem nieco Milla. 2 grudnia, czwartek Wstaem pno. Chciaem i to do biblioteki, to do Mackay, to do Cary. Nie byem swj. Na spacer Hyde Park. Wrciem a na obiad. Wrciem do instytucji116 zdrw i wes, fajka. Kupiem rum, grok i drzymanie. Do gabinetu lektury. Wrciem, czytaem Zeitschrift Zacharii117 a do dwunastej. W tym interwalu [przerwie] kolacja. 3 grudnia, pitek Wstaem o dziewitej. niadanie z Falkiem po ptora funta. Kupiem parasol, boty, rkawiczki. Do domu, fajka itd. Do Coopera i tam a do czwartej, czytaem Landrecht [Prawo krajowe] i jego [Coopera] listy o hipotekach. Obiad, fajka, wist i grok. Do Barciskiego, karty i grok, gadanie o gupstwach i o przyszej podry. Pocig pciowy podczas powrotu. Nie bra z sob pienidzy. yj znw szczegami, zapominam o Bogu. 4 grudnia, sobota Nic a nic nie zrobiem. Wstaem o dziewitej. O dziesitej i p do Coopera u niego Times; z nim na sdy. O dwunastej do domu i w domu nic. O pierw___________
116 117

i n s t y t u c j a by moe London Institution czy Metropolitan Institution, czyli gabinety przeznaczone do lektury dzie, czasopism itp. KARL SALOMO ZACHARI VON LINGENTHAL (17691843), prawnik, profesor w Lipsku, Wittenberdze i Heidelbergu, wspwydawca i redaktor wychodzcego w Heidelbergu od 1829 r. czasopisma Kritische Zeitschrift fr Rechtswissenschaft und Gesetzgebung des Auslandes.

80

DZIENNIK

szej pod obiad grok, Times. Do instytucji i Monthly Review;118 o trzeciej i p do Barciskiego, w zym stanie (bo obcion grzechami). O pitej na obiad do Coopera; poznaem Bache,119 o prawie rozmowa. O dziesitej wyszedem z Haywardem, chciaem i do domu, brak decyzji. Nie zastaem Burke i Someres. Do Hills.120 O jedenastej i p do domu.
134

5 grudnia, niedziela Wstaem pno. Po niadaniu przed jedenast przychodzi Barciski (z Zubelewiczem?). Zegali przede mn o pojedynku; z nimi do Pleszewskiego, tam gadu, gadu a do dwunastej. Dalej obapka i towarzystwa ja z miss Johnson i brandy. O drugiej na obiad, fajka. Przed czwart do Barciskiego, tam w karty a do pitej i p. Do domu, herbata i dumanie, i refleksja przez cay wieczr. Przeczytaem par numerw Organizatora121 i poznaem okropne swe niedbalstwo. O dziesitej szklanka piwa, do stancji i dumanie. Po zgaszeniu wicy stracenie wyobrae wielkoci. Zasnem o pierwszej i p. 6 grudnia, poniedziaek Wstaem o dziesitej, do Coopera o jedenastej i p, na sdy. Spotkaem Coopera z nim do biblioteki Lincoln's Inn.122 Do Neate, nie zastaem; do Cary, zastaem sam [jego on] z maym Johnem Bull;123 rozmowa o romansach, o zaburzeniach. Nie na naleytym w niej byem stanowisku. Do Barciskiego przerzuca raport Jakoba.124 Refleksje o sposobie, jakim winienem y z ludmi ___________
118 119 120 121

122

123 124

The Monthly Review miesicznik wychodzcy w Londynie od 1749 r. SAMUEL BACHE (18041876) prawnik, pastorunitarianin. Moe WALTER HILLS, prawnik angielski, autor m. in. The Law of Church ..., London 1837. L'Organisateur, periodyczne pisemko francuskie saintsimonistw, w ktrym ukazyway si sprawozdania z prelekcji wygaszanych na zebraniach, sporzdzane przez ich uczniw. L i n c o l n's I n n Instytut Prawa, fundacja, ktrej nazwa pochodzia od Henryka de Lacy, hrabiego Lincolnu, doradcy Edwarda I i propagatora nauczania prawa. Biblioteka Instytutu, ktrej pocztki sigaj 1497 r., uchodzca za najstarsz w Londynie, cieszya si saw najpeniejszego ksigozbioru z zakresu prawa. JOHN BULL dosownie Jan Byk; artobliwa nazwa typowego Anglika. Sir WILLIAM JACOBS (17621851) kupiec i parlamentarzysta angielski, agronom; wg J. U. Niemcewicza, by on w Polsce w 1825 r., odwiedza go w Warszawie. Pan Jacob wyda dzieo o drogich kruszcach; tumaczy z niemieckiego moje Leib i Sior, biegy w rolnictwie i mineralogii... (dz. cyt., s. 88). M. Mochnacki w swym Powstaniu narodu polskiego w roku 1830 i 1831 pisa, e Jakobi, Anglik, wysany od swego rzdu dla zwiedzenia zagranicznego rolnictwa, wystawi najsmutniejszy obraz naszego ziemskiego gospodarstwa. S. Kieniewicz w swym komentarzu do dziea M. Mochnackiego podaje, e Lubecki chcia go [Jacobsa] pozyska dla idei obnienia ce

ROK 1830

81

obcymi. O czwartej i p na obiad, fajka, keyf. O sidmej na rendezvous z El[biet]. O kwadrans spniem si. lem zrobi, em pi herbat, em kupowa cygara. Czekaem do smej. Przechadzka. Spotkaem pann z New Broad Street. Nie mona i do niej bez pozwolenia ojca. Przechadzka i afera z gupowat. I znw przechadzka, i saba refleksja. O dziesitej i p do domu. I znw nic nie zrobiem. 7 grudnia, wtorek Wstaem przed dziesit. O dziewitej i p skoczyem niadanie, fajka itd. Zaczem czyta Zeitschrift Zacharii. O dziesitej i trzy kwadranse do Haywarda i z nim, i z szeryfem Londynu, panem Whimoby, do Newgate.125 19 modych chopakw a do lat 14, nawet 9 lat tylko majcych, 9 na mier skazanych, z ktrych 2 majtkw nie otrzymao uaskawienia, kobiety, kwakerka.126 O dwunastej nazad. Spotkaem pana Bache, zaproszenie na jutro. Miaem i do Chancery Court [gmachu sdu], to do Izby Deputowanych.127 Nareszcie dwunasta i kwadrans, do domu pisa list do familii. 8 grudnia, roda Stao si, przez 3 przeszo miesice w Londynie nie yem jak saintsimonista. Od dzi przynajmniej trza zacz z osobami, z ktrymi mona zupenie jak saintsimonista, z Barciskim, z Harwikiem; co zrobi wzgldem Owena, ___________
zboowych w Anglii, co przyniosoby korzy polskiemu rolnictwu. Jacobs wywodzi, e Kogreswka i tak nie bdzie w stanie produkowa wikszej iloci pszenicy na swych mao urodzajnych gruntach (M. Mochnacki, Powstanie..., dz. cyt., t. I, ss. 181, 362). S z e r y f, urzdnik administracyjnowykonawczy, pilnujcy porzdku i wykonania wyrokw sdowych. W Londynie szeryfw mianowao miasto. N e w g a t e jedno z dawnych wizie londyskich. Problemy penitencjarne ju od drugiej poowy XVIII w. zaprztay umysy filantropw, spord ktrych wyrni si John Howard (17261790), autor prac na wspomniany temat. Pod jego wpywem parlament angielski uchwali zmiany w odpowiednich przepisach, majce si przyczyni do poprawy losu winiw. Idee humarnitarnego traktowania winiw byy wwczas i w pierwszych dziesitkach XIX w. szerzone w caej Europie. Zajmowa si t kwesti F. F. Skarbek, autor rozprawy O poprawie moralnej winowajcw w wizieniach (Pamitnik Warszawski, rok 1822, nr 6). K w a k e r k a (kwakierka) czonkini sekty protestanckiej zaoonej w XVII w., rozpowszechnionej w Anglii i w Ameryce. Sekta ta przyjmowaa, e rdem wiary jest natchnienie indywidualne, propagowaa zasady pokojowe oraz zalecaa prostot w sposobie bycia, w mowie i w ubiorze. I z b a D e p u t o w a n y c h, inaczej Izba Nisza sala dla czonkw parlamentu wraz z galeri dla publicznoci. Obok tej izby bya Izba Lordw, inaczej Izba Wysza. Obie izby mieciy si w gmachu Westminster Hall.

135

125

126

127

82

DZIENNIK

128

z gentelmanami. Nie szokowa ich, nie mwi o polityce i religii, ale stara si korzysta z rozmowy z nimi pod wzgldem wiadomoci szczegowych, ale nie tai si z swoj religi. Niektrym j mielej zaanoncowa, skoni do czytania dziea, do obznajomienia si. Nauka na przyszo: gdybym by z wikszym zapaem i moc postpowa, ju bym moe by ustanowi koci. Nauka na przyszo: dzisiaj zrobi ju dla krtkiego czasu mao mog, zrobi jednak powinienem, co tylko mona. NB. pomwi z Morganem. Wczoraj zabierajc si pisa list do familii, odebraem inwitacj [zaproszenie] od Cary. Odpowiedzie na ni przyszo mi z trudnoci i wysawszy list nieporzdnie napisany, troszk mnie to martwi poczo, niedugo wszake przyszedem do siebie. W stancji zimno, musiaem i do parliury. Kupiem rumu groch [grog], jeden kieliszek. Zaczem list kontynuowa, wtem i obiad. Czytaem przez p godziny Times. Po obiedzie le zrobiem, e o sidmej poszedem do Barciskiego trza byo skoczy list jak bd tak bd take sowa jego o saintsimonizmie znowu mnie zagrzay, za wiele jednak prnej rozmowy o kobietach i wyszedem od niego o dziesitej i p, do jedenastej i p za nimi lataem szczciem nie upadem. Dzi wstaem. O jedenastej przyszed Barciski. W Times wzgldem saintsimonianw z powodu dyskusji w Izbie Deputowanych Francji o pensjach dla ksiy ydowskich. Barciski znw si przestraszy nazwaniem nas entuzjastami, porwnaniem nas z anabaptystami.128 Daem mu trzeci numer Organizatora trza z nim wkrtce skoczy. Poszedem okoo dwunastej na New Broad Street z listem od Harwika. Do domu myl pisania listu do familii odwioda mnie od udania si do Coopera. Nadchodzi pierwsza, zjem teraz obiad, po obiedzie zabior si do listu i wyl go dzisiaj. Po obiedzie. Prawda, e co stoi na przeszkodzie, abym y kompletnie religijnie, to okoliczno, i mojej wiary nie bd mg publicznie wyznawa w kraju, a std i przed powrotem bd z Polakami, bd z obcymi wypada mi ostronie wydawa si, kim jestem. Ale mimo tego wszystkiego nie wydajc si przed osobami, z ktrymi tu yj, kim jestem, cem zrobi, jakiem wykona prace teologiczne? jakiem stara si wymiarkowa stan wyobrae i uczu tu panujcych? com zrobi, gdzie najwicej tu robi byo mona, tj. midzy zwolennikami Owena? Bo rzecz jest prawie niezawodn, e ktry tu liberalista129 bliskim jest nas, idzie do Owena. Com zrobi midzy radykalnymi ___________
128 129

A n a b a p t y c i czonkowie sekty protestanckiej powstaej w XVI w. w Niemczech, opowiadajcej si za przyjmowaniem chrztu tylko przez ludzi dorosych. L i b e r a l i s t a mowa o zwolenniku liberalizmu gospodarczego z pierwszej poowy XIX w., a wic o kim, kto opowiada si za nieingerencj pastwa w stosunki gospodarcze dla zapewnienia wszystkim jednostkom gospodarczym penej swobody dziaania.

ROK 1830

83
129

tutejszymi liberalistami, do ktrych mogem wej przez Milla i de Morgana? O ilem zachwia przynajmniej sposoby widzenia rzeczy, ktrych odrodzi nie byo mona? Oh! Nic tu nie zrobiem. Caego mego ycia nie byo tu jak tydzie lub i tygodnia nie byo, ycia saintsimoskiego, albo raczej wcalem nie y jak saintsimonista, bom od 3 przeszo miesicy nie y uczuciami hierarchicznymi. Tout cela a t, tout cela tait bien [wszystko to byo, wszystko to byo dobre]. I dzisiaj jestem religijniejszym, wicej, wicej religijniejszym jak wyjedajc z Parya. Przejtym bdc w tej chwili uczuciem religijnym, na chwil nie powinienem wyj spod jego wpywu. Oto warunek mego dobrego ycia. 25. zeszego miesica to samo sobie mwiem i nie dotrzymaem tego samego dnia swego postanowienia. Pniej, pniej zbior ju swoje pamitki od pitego albo raczej dziewitego listopada teraz zaczam tu tylko robione krtkie noty o moich czynnociach od czasu mego rzewniejszego z tym papierem zetknicia si i przysza na nim litera niech bdzie szczeglniej powicona urzdzeniu mej przyszoci.130 Musz y cay jak saintsimonianin. 9 grudnia, czwartek Wczoraj, napisawszy powysze, wziem si przy groku do listu do familii. Skreliwszy kilka linii i poagitowawszy si nad tym, co w nim napisa, o czwartej zadrzymnem si. Spaem do pitej i p. Ubraem si nastpnie i do Haywarda. W drodze tylko co nie speniem funkcj pciow, przynajmniej miaem ch. Z Haywardem w drodze rozmowa o irvocabilit des juges [o nieodwoalnoci sdziw]. Jakkolwiek gruntowniejsze jak on kadem zdania mego dowody, nie wyoyem wszake z zimn krwi mego w tej materii sposobu widzenia rzeczy. U Bache. Najprzd rozmowa z Bache o pisarzach ekonomii politycznej, krytyk ich nie zrobiem tak, jak uwaam za zasadn, o centralizacji operacji przemysowych i o kryzysach handlowych towarzyszcych wolnej konkurencji szczeglnie z Haywardem. le zrobiem, i 1) z nim tyle mwiem, a nie staraem si pozna i wymiarkowa osb tam przytomnych; 2) w rozmowie z nim nie staraem si dokadnie zebra jego sposobu widzenia rzeczy, wyoy mu mj cay i zamkn konwersacj; 3) do Parigota131 za mocno si przywizaem, poznawszy dobre jego chci, a zaniedbaem innych; 4) z Bache mgbym wicej z rozmowy korzysta inaczej j prowa___________
130

136

131

Noty te, spisane na karcie (ACRR 8627, s. 111...), rozmieszczono chronologicznie w niniejszym Dzienniku i wyrniono za pomoc poprzedzajcego i zamykajcego znaku +. Wzmiankowane przez Jaskiego urzdzenie mej przyszoci nawizuje do Organizacji mej przyszoci, zamieszczonej w Dodatku, pozycja II. PARIGOT osoba nie zidentyfikowana.

84

DZIENNIK

137

dzc; 5) w oglnoci trza byo by zimniejszym, cierpliwszym, na swoim stanowisku stalszym, otwartszym. O dwunastej wrciem do domu, do drugiej i p spa nie mogem. Dzi wstaem o dziesitej. Po niadaniu itd. list odpowiedni do Cary na drug inwitacj, i [list] do Neate oddaem je na poczt. Wracam z niej wp do pierwszej i chc pisa list do familii. Wczoraj bybym korzystniej czas u Bache przepdzi, gdybym by oywiony uczuciem religijnym bybym wwczas wanie spokojniejszym, cierpliwszym, w zdaniu mielszym i pewniejszym, lecz aby na przyszo by zawsze religijnym, koniecznie przede wszystkim dopeni obowizkw hierarchicznych. Nadzieja! ywa wiara! Ot znw upadek cielesny. Trza byo wprzd myle, e potrzeba moja dopenienia funkcji pciowej jest czsto wicej imaginacyjna jak rzeczywista, i stara si na zy humor inne znale lekarstwo, w inny sposb podnie uczucie, choby przez alkohol, lub pooy si spa. A gdyby i bya rzeczywista, czy nie naleao zwrci uwagi na obecne me pooenie pienine zbyt krytyczne. A gdyby nawet i pooenie to nie byo tak krytyczne, nie lepiej e byo zaczeka nieco na co pewniejszego, taszego. Na przyszo w podobnym jak dzisiaj przed tym aktem bdc stanie, powinienem sobie te kilka wierszy przeczyta lecz na koniec stao si. Nadzieja! ywa wiara w wito mej misji!
+

139

10 [grudnia], pitek Wieczr o sidmej i p do Neate. Merival,132 Tufnell.+

137

10 grudnia, pitek Wrciwszy wczoraj z poczty o wp do pierwszej, pisaem nieco list do Thalabot,133 lecz wiksza cz czasu a do trzeciej i kwadrans zesza na agitacji i marzeniu. Poszedem do Barciskiego, z nim o saintsimonizmie. On wyszed na lekcj. Byem spokojny w uniesieniu, bo religijny. Zastaem bilet do Tufnella. Obiad. Grog itd. Do instytucji, przeczytaem dziennik wieczorny, wziem View of All Religions przez Ross, 1653, i Lowe.134 Wracajc spotka___________
132

133

134

HERMAN MERIVALE (18061874) prawnik z Lincoln's Inn w Londynie, od 1837 r. profesor ekonomii politycznej w Oksfordzie, pniej podsekretarz stanu do spraw kolonii. EDMOND THALABOT (zm. na choler przed 15 lipca 1832) czonek kolegium Ojcw saintsimonistw. Jaski w pierwszym licie do Thalabota przypomnia mu, e w dniu mego przyjcia umiecie mnie w trzecim stopniu naszej hierarchii. Byo to z Twojej strony ask, najwiksz ask, jak uzyskaem od kogokolwiek w swym yciu (ACRR 8626, s. 30). ALEXANDER ROSS (zm. 1654) nauczyciel, autor A View of All the religions in the world.

ROK 1830

85

em jak miss i odprowadziem j a na Goswell Road. Do domu o smej w zym humorze, chciao mi si speni funkcj pciow, fajka, grok i wyszedem przed dziewit, i dugo, niepotrzebnie lataem, nareszcie na New North Street, i stao si. Wrciem do domu o dziesitej. Napisaem tu kilka wierszy, kilka wierszy w korespondencji z Thalabot przed dwunast zasnem. Dzi wstaem pono przed dziesit. List inwitacyjny [zaproszenie] od Haywarda na obiad literacki na jutro. Times, niadanie, ju trzy kwadranse na dwunast chc skoczy list do familii. 11 [grudnia], sobota Times wielkie wraenie.135 List do familii w parliurze. Do Barciskiego po koszule. Wieczr, obiad w klubie. Dr Lardner.136 12 [grudnia], niedziela Wstaem pno. Przyszed Zubelewicz i Barciski, rozmowa, obiad. 13 [grudnia], poniedziaek 14 [grudnia], wtorek 15 [grudnia], roda W wieczr skoczyem list. 16 [grudnia], czwartek Wyprawiem list do Parya. Dopiero do Haywarda i poyczywszy od Falka, dopiero mu za obiad oddaem (byo to w rod). We czwartek w wieczr przyszed do mnie Tufnell. ___________
135

139

136

JOSEPH LOWE, ekonomista angielski, autor The present State of England..., London 1822. Times wielkie wraenie aluzja do powstania listopadowego. Jaski w pierwszym licie do Ojca Thalabota, wysanym 16 grudnia 1830 z Londynu: Tego ranka [poniedziaek, 13 grudnia] wszake pogoski, ktre kryy tu wczoraj na temat rewolucji w Polsce, sprawdziy mi si w gazetach. Wydarzenie to wywaro na mnie wielkie, bardzo wielkie wraenie. DENIS LARDNER (17931859) angielski matematyk i fizyk, astronom, profesor filozofii przyrody i astronomii w Uniwersytecie Londyskim w l. 182040. Znany by jako autor publikowanych od 1829 r. w wielotomowej encyklopedii angielskiej artykuw z zakresu nauk cisych.

86

DZIENNIK

17 [grudnia], pitek Listy z ekskuzami [przeprosinami] do Seniora i Tufnella. 18 [grudnia], sobota W wieczr zapomniaem o rendezvous do Tufnella i on przyszed do mnie. 19 [grudnia], niedziela Po niadaniu do Barciskiego. Spotykam na Fleet Street Haywarda, z nim maa przechadzka i wizyta. Wieczr u Haywarda. Do Morgana. 20 [grudnia], poniedziaek Byem u Coopera i nie zastaem. 21 [grudnia], wtorek 22 [grudnia], roda 23 [grudnia], czwartek Byem u Haywarda. Odebraem list. 24 [grudnia], pitek Odebraem pienidze. Z Frenklem w Colyseum.137 25 [grudnia], sobota Byem u Pleszewskiego. ___________
137

FRENKEL, wac. Fraenkel, jest nazwiskiem ydowskiej rodziny bankierskiej osiadej w kocu XVIII w. w Warszawie. Jej najwybitniejszym przedstawicielem by Samuel Leopold Antoni Fraenkel (zm. 1863), waciciel Domu Bankowego S. A. Fraenkel, jeden z najznamienitszych bankierw Krlestwa Polskiego i nawet w Cesarstwie Rosyjskim, starszy Giedy Kupieckiej Warszawskiej. Wydaje si, e w Londynie w 1830 r. przebywa syn Samuela, ANTONI EDWARD FRAENKEL (18091883), wspwaciciel Domu Bankowego, dugoletni starszy Giedy Warszawskiej, pniejszy czonek Rady Przemysowej, Komisji Rzdowej Spraw Wewntrznych i Duchownych; w 1839 r. otrzyma szlachectwo Krlestwa Polskiego, a w 1857 tytu barona Cesarstwa Rosyjskiego. On te mg na polecenie warszawskiej Rady Politechnicznej przekaza Jaskiemu nalene stypendium. C o l y s e u m (ac. Colosseum skontaminowane z w. il Colisseo vel Coliseum) wzniesiona w l. 182426 w londyskim Regent's Park wielka rotunda przeznaczona na panoram. Okoo 1829 r. artyci domalowali na panoramie cae miasto Londyn. Zwiedzajcy rotund wchodzili po trzech kondygnacjach na platform dla ogldania malowida.

ROK 1830 26 [grudnia], niedziela Byem u Frenkla, nie zastaem. Obiad w domu, wino, toasty. Pleszewski.

87

27 [grudnia], poniedziaek Spotkaem Coopera. Odebraem paszport. Do Barciskiego. Byem u Bache. Dzienniki. Obiad. U Barciskiego. 2 razy grzech chrzeciaski. 28 [grudnia], wtorek Przyniesiono mi volumen I [Exposition] de la doctrine.138 Wieczr u Bache. 29 [grudnia], roda Odebraem Organizatora i 6 egzemplarzy Kaza Transona.139 30 [grudnia], czwartek Odebraem profesj wiary od Barciskiego. Do Coopera, do Pleszewskiego, do Barciskiego. W domu. 31 [grudnia], pitek Jedenasta w domu. Pisz list do Thalabot. ___________
138 139

Zob. przyp. 61 do niniejszego Dziennika. ABEL TRANSON (18051876) czonek kolegium saintsimonistw. Wygasza kazania, ktre weszy do zbiorowego tomu Kaza (Prdications), publicysta. W 1823 r. otrzyma nagrod honorow w dziedzinie matematyki po konkursowym egzaminie, a w 1825 ukoczy z pierwsz lokat Szko Politechniczn w Paryu. Jak wielu studentw tej uczelni, uleg wpywowi doktryny Saint-Simona i sta si jej gorliwym propagatorem. W drug niedziel stycznia 1832 r. zerwa swe kontakty ze szko saintsimonistw dla motyww, ktre poda w Simple crit... aux Saint Simoniens (Prostych radach dla ... saintsimonistw). W l. 183234 sta si wyznawc doktryny Fouriera i jego ulubionym uczniem, obok Considranta i J. Lechevaliera. Do katolicyzmu powrci dziki m. in. Cossinowi i HoeneWroskiemu. Jak wyzna: W roku 1829 majc skonno do rozwaa nad wadami tego ustroju spoecznego, w ktrym wyksztacenie i dobrobyt jest przywilejem drobnej mniejszoci... powiciem si cakowicie badaniu i szerzeniu doktryn, ktre obiecyway usun to wielkie zo. Tak to przez kilka lat byem kolejno wyznawc pogldw SaintSimona i uczniem sawnego Karola Fouriera. Od tego czasu, to znaczy od 1835 roku, widzc niedoskonao czysto ludzkich doktryn, przekonany zreszt, e religia chrzecijaska zawiera w sobie warunki wszelkiego postpu tak spoecznego, jak indywidualnego, powrciem po prostu do wiary ojcw naszych. Ale ten powrt do chrzecijastwa nie wywoa we mnie potrzeby potpienia pierwszych wzlotw mojej myli (cyt. za: J. B. Duroselle, Pocztki katolicyzmu spoecznego we Francji 18221870, dz. cyt. s. 106). W 1840 r. by wykadowc na politechnice paryskiej, za w 1858 r. egzaminatorem w tej uczelni.

DODATEK

I. 5 listopada, [pitek] 1830. DO ROZJANIENIA 1. Jaka powinna by i bdzie moja pozycja i postpowanie wzgldem osb obcych po powrocie do kraju: a) wzgldem dawnych przyjaci przy spotkaniu si i w dalszym poyciu, b) wzgldem ony przy spotkaniu i dalej, c) wzgldem kolegw, d) wzgldem nowych znajomoci literackich i politycznych, e) wzgldem uczniw. 2. Jakimi pracami tu, jakimi w Niemczech, jakimi pocztkowo i w ogle w kraju zaj si powinienem + (historia ekonomii politycznej Polski)+. 3. Rozjani stosunki moje ostatnie z Lebert, jakie z nich przyjemne, jakie nieprzyjemne wspomnienia i jaka tego przyczyna, w czym bya bdna moja wzgldem niej pozycja, jaka by bya, by powinna, czemu taka nie bya, jaka dzi jest i jaka na przyszo by powinna. 4. Jakiej pozycji w zewntrznym towarzystwie pod wzgldem znaczenia i dochodu pragn powinienem. 5. Rozpoczynajc dzieje mego ycia, wyjanienie mej przeszoci i zwizanie jej z teraniejszoci, zastanowi si wprzd winienem, po ile razy podobny zamiar miaem i czemu go miaem, i czemu nie wykonaem, czemu go dzi mam i wykonywam. Rozwizanie tego pojedynczego fenomenu cile si czy z ca teori mego ycia. 6. Zastanowi si, jak dalej postpowa z Harwikiem wzgldem nauki. 7. Od czego zaley szybko decyzji, moc woli? Rozebra fenomena woli, myli i ciaa.
8627 112

90 II.
8627 113 23 listopada, [wtorek] 1830

DODATEK

ORGANIZACJA MEJ PRZYSZOCI A. y cay jak saintsimonian. Dopenienie mej misji moim jedynym obowizkiem, szczciem. B. Moje ycie, majce by dopenieniem mej misji, bdzie stosowne a) do mej wiary, a zatem b) do woli moich Starszych. C. Organizujc stosownie do mej wiary me prace, wzgld mie winienem na to, a) e jestem w oglnych tu stosunkach z towarzystwem zewntrznym, z niewiernymi, jak kady saintsimonian, b) e jestem w szczeglnym nadto pooeniu w kraju, w ktrym y bd, c) e wiele jeszcze naogw i przesdw dawnego mnie mam do zniszczenia. D. Organizujc stosownie do tych trzech wzgldw me prace, urzdz a) czci skadowe mej misji, pojedyncze sposoby mej pracy, b) stopniowanie w ich wykonywaniu. Ostatnie obejmie urzdzenie prac kadego przyszego dnia

NOTA O yciu C. H. de SaintSimon, jego doktrynie i szkole (do przyp. 59):

CLAUDEHENRI COMTE DE ROUVROY DE SAINTSIMON (1760 19 maja 1825) urodzi si w Paryu. Uwaa si za potomka feudalnego rodu: Pochodz od Karola Wielkiego (Histoire de ma vie). Mia ksztaci si pod kierunkiem sawnego encyklopedysty d'Alemberta. Odby sub wojskow. Uczestniczy w wojnie o niepodlego Stanw Zjednoczonych. Po powrocie do kraju suy nadal wojskowo. W czasie Wielkiej Rewolucji znalaz si w Paryu. Spekulowa dobrami narodowymi, dziki czemu zapewni sobie wietne warunki materialne. Prowadzi wystawny tryb ycia, urzdza wielkie przyjcia, na ktre zaprasza artystw, uczonych, politykw, bankierw. Stale okazywa zainteresowanie dla studiw spoecznych, co wicej, chcia si powici karierze filozofa. Okoo 1802 r. z braku pienidzy zaprzesta dotychczasowego trybu ycia. W tym samym roku wyda w Szwajcarii pierwsze swe dzieo: Lettres d'un habitant de Genvea ses contemporains (Listy mieszkaca Genewy do jego wspczesnych). Znalaz si w ndzy. Hrabia de Sgur zawiadomi mnie, e uzyska dla mnie zajcie w lombardzie. Byo to stanowisko kopisty; przynosio tysic frankw rocznie za dziewi godzin pracy dziennie. Sprawowaem je przez sze miesicy. Moj osobist prac wykonywaem nocami. Pluem krwi. W tym trudnym dla siebie czasie znalaz pomoc w swoim dawnym sucym nazwiskiem Diard, jedyny czowiek, ktry moe nazywa si moim przyjacielem. ... przez kilka lat yem u niego, a on zaspokaja wszystkie moje potrzeby, pokry nawet znaczne koszta wydania mojego dziea. Byo to wydane w stu egzemplarzach dzieo pt. Introduction aux travaux scientifiques du XIX sicle (Wstp do prac naukowych XIX wieku). Po mierci Diarda znalaz si ponownie w ndzy. Mimo to ogasza nadal swoje prace sporzdzajc je w kilkunastu kopiach i adresujc do wybitnych uczonych wraz z licikiem: Prosz, niech Pan bdzie mym wybawc: umieram z godu... Na skutek ndzy popad w rozstrj nerwowy. Leczy si w szpitalu dla nerwowo chorych. W okresie restauracji otrzymywa od rodziny niewielk pensj roczn. Pozwolio mu to przybra sobie do pracy sekretarza. Zosta nim w 1814 r. dziewitnastoletni nauczyciel historii Augustin Thierry, pniejszy sawny historyk. W 1817 r. na jego miejsce wszed Auguste Comte, pniejszy sawny filozof. W grudniu 1816 SaintSimon zacz wydawa miesicznik pt.: Industria literacka i naukowa, stowarzyszona z Industri handlow i przemysow, czyli Opinie o Finansach, Polityce, Moralnoci i Filozofii, w interesie wszystkich ludzi oddajcych si pracom poytecznym i niezalenym. Jednak po wydaniu czwartego tomu Industrii nastpi z powodu braku pienidzy upadek tego pisma. Kolejnym przedsiwziciem SaintSimona byo pismo La Politique wychodzce w cigu 1819 r. Ale i ono upado. Mimo to zacz wydawa od listopada 1819 r. periodyk L'Organisateur. SaintSimon, dziki take procesowi sdowemu, ktry zakoczy si uniewinnieniem go od oskarenia w sprawie o obraz rodziny krlewskiej, uzyska we Francji znaczny rozgos. Wyda nowe dzieo Du Systme industriel (O systemie industrialnym, 182122), a w 182324 Catchisme des Industriels (Katechizm industrialistw).

92

NOTA

W 1823 r. SaintSimon prbowa odebra sobie ycie. Odratowany, y jeszcze dwa lata. W tym samym roku SaintSimon pozna Olinde Rodriguesa, potomka znanej ydowskiej rodziny bankierskiej, matematyka, ktry w okresie restauracji z powodu pochodzenia nie mg zrobi kariery uniwersyteckiej. Wanie Rodrigues zapozna z SaintSimonem swoich kuzynw, znajomych i przyjaci, ktrzy po mierci filozofa zapocztkowali szko saintsimonistyczn. Cho zafascynowani osobowoci filozofa, nie oni, ale prawie nie znajcy go SaintArmand Bazard i BarthlemyProsper Enfantin, odegrali decydujc rol w rozwoju tego ruchu. Na pocztku 1825 r. rozpoczto prace nad planem nowego pisma Le Producteur (Wytwrca), ktrego pierwszy numer mia si ukaza po mierci SaintSimona. Ostatnim, przedmiertnym dzieem SaintSimona byo Noveau Christianisme (Nowe chrzecijastwo, 1825), ktre stao si najbardziej znanym z jego licznych pism, a dla pierwszych saintsimonistw ideowym testamentem. Napisane w formie Dialogw midzy konserwatyst a nowatorem, zawierao wsparte osobistym przewiadczeniem przesanie: Posuchajcie gosu Boga, ktry mwi do was moimi ustami: wszyscy ludzie powinni by sobie brami. Wspczesne sobie chrzecijastwo uwaa za znieprawione przez katolicyzm i protestantyzm, w ktrych widzia chrzecijaskie herezje. Musi si ono totalnie odrodzi, by sta si ruchem powszechnym zdajcym do polepszenia w moliwie najkrtszym czasie bytu moralnego i materialnego klasy najliczniejszej, klasy biedakw, aby zapewni ludzkoci najwyszy stopie szczliwoci osigalny w yciu ziemskim. SaintSimon wspiera si tu na skonstruowanej przez siebie idei prawidowoci rozwoju spoecznego: kady nowy system spoeczny, zastpujc system przestarzay, stanowi pewien krok naprzd w rozwoju spoeczestwa. A zatem nowi chrzecijanie maj dy do moliwie najszybszego wzrostu dobrobytu klasy najbiedniejszej, co jest jedynym celem chrzecijastwa. A zatem trzeba da narodom prawdziwie zasugujcych na ich zaufanie przewodnikw zdolnych do kierowania ich pogldami w taki sposb, eby narody umiay rozsdnie oceni, czy dane rodki polityczne odpowiadaj interesom wikszoci, czy te s z nimi sprzeczne. Jaski studiujcy ekonomi polityczn, czyli w wczesnym rozumieniu nauk o gospodarowaniu pastwa i spoeczestwa, wkrtce po przybyciu do Parya zetkn si ze szko saintsimonistyczn w okresie jej najwikszego rozkwitu (182931). Sawa jej dotara nawet do dalekiej Moskwy, o czym pisa Aleksander Hercen w swoich wspomnieniach. Saintsimonici w duchu nauki swego proroka szerzyli pogldy na rol pastwa i spoeczestwa w gospodarowaniu ziemskimi dobrami. Opowiadali si za prawem, ktre ma zastpi prawo podboju (przez przemoc) i urodzenie (przez dziedziczenie): Kademu wedle jego zdolnoci, kadej zdolnoci wedle jej dzie. Donios rol w postpie ludzkoci zmierzajcej do wasnego uszczliwienia przypisywali sztuce (artystom), nauce (uczonym) i industrii (przemysowcom). Ogaszali swe pogldy na amach takich pism, jak Le Producteur, L'Organisateur, popularne Le Globe i Revue Encyclopdique. Przede wszystkim jednak propagowali je ywym sowem, w wykadach, zwanych czasem kazaniami. Nie bez znaczenia jest fakt, e Jaski jeszcze przed poznaniem doktryny saintsimonistw przeywa kryzys ideowy i moralny graniczcy z rozpacz i prb samobjcz. Zapoznajc si z pogldami tej szkoy dozna po prostu wstrzsu, ujrza przed sob olniewajce perspektywy przez nie wywoane. Zapali si do idei szczliwoci rodu ludzkiego, obudzio si w nim przewiadczenie, e wanie tu i teraz moe i chce

ROK 1830

93

speni nadzwyczajn misj, o ktrej marzy, a ktr przeczuwa w latach uniwersyteckich. Ponadto doznawa wielkiej ulgi, e jego moralnie naganna przeszo w interpretacji saintsimonistw jest rozgrzeszona, usprawiedliwiona przez to, e bya koniecznym przygotowaniem do przyszoci majcej na celu szczliwo rodu ludzkiego. Dziennik Jaskiego z lat 1830 i 1831 wnosi charakterystyczne dla mentalnoci saintsimonistw sformuowania, terminy, dotyczce ich ideowej i organizacyjnej dziaalnoci. Wydaje si czym niezbdnym rozpatrzy oglnie hermetyczne znaczeniowo terminy obu porzdkw, wyrniajc je niej drukiem rozstrzelonym. Jak ju wspomniano, celem szkoy saintsimonistw byo: u s z c z l i w i r d l u d z k i, l u d z k o na caej planecie. Cel ten ju spenia f a m i l i a, czyli r o d z i n a l u d z k a, poprzez p r a c t e o l o g i c z n i k a p a s k , a p o s t o l s k m i s j , oraz poprzez a s o c j a c j , czyli z r z e s z e n i e. Na czele tej familii stoj p r z e w o d n i c y o najwyszych kwalifikacjach umysowych i moralnych. Za takich przewodnikw uznani zostali Bazard i Enfantin kady z nich zwany Ojcem (drugi nadto papieem). Im jest przyporzdkowane dwunastoosobowe k o l e g i u m, d w u n a s t u (z pocztku) O j c w, tworzcych s t o p i e p i e r w s z y h i e r a r c h i i. Po nim nastpoway s t o p n i e n i s z e: d r u g i i t r z e c i, i ponadto s t o p i e p r z y g o t o w a w c z y dla katechumenw. Jaski nalea do stopnia trzeciego, pniej, w maju 1831 r. zosta wybrany do stopnia drugiego. Mia nad sob Ojcw kolegium, take czonkw stopnia drugiego tych wszystkich zwano S t a r s z y m i. Caa familia zoona z wyznawcw zwanych w i e r n y m i, ktrzy wiadczyli sobie wzajem braterskie usugi i pomoc (dlatego nazywano ich b r a m i i s ios t r a m i), tworzya t o w a r z y s t w o w e- w n -t r z n e zjednoczone j e d n o c i r e l i g i j n (k o c i ) i oywione w i t y m u c z u c i e m, u c z u c i em o r g a n i c z n y m aktywizujcym do pozytywnego dziaania. Do apostolatu, aby zdobywa dla swej doktryny i swej k o m u n i i (wsplnoty) nowych wyznawcw i z nich budowa nowe k o c i o y, wyznawcw rekrutujcych si z n i e w i e r n y c h, ktrzy tworz t o w a r z y s t w o z e w n t r z n e. N o w i c h r z e c i j a n i e przyjmowali religi B o g a bezosobowego, utosamianego z m a t e r i , religi optymistyczn. cisa wsppraca Bazarda i Enfantina, dotychczas harmonijna, ulega gwatownej zmianie. Przyczyniy si do tego w gwnej mierze narastajce w ich pogldach rnice na rol kobiety w spoeczestwie. Saintsimonici gosili spoeczne rwnouprawnienie kobiety. Enfantin jednak poszed dalej opowiadajc si za wyzwoleniem kobiety i za jej prawem do wolnej mioci, co podwaao instytucj maestwa i rodziny. Na zebraniu saintsimonistw w dniu 11 listopada 1831 r. Bazard wypowiedzia si przeciw innowacjom Enfantina i wystpi z ich ruchu. Doszo do rozamu. Na placu boju pozosta Enfantin ze swoimi zwolennikami jako Ojciec oczekujcy na kobietmesjasza, by wrazz ni stanowi dla nich najwysz par. Dziaali oni dalej tworzc wsplnot w podparyskiej majtnoci Enfantina Mnilmontant. Aresztowanie Enfantina i jego towarzysza Michela Chevalier przez wadze francuskie w dniu 15 grudnia 1832 r. stao si pocztkiem koca ruchu saintsimonistw. Z dziennikowych notatek (18311832) Jaskiego wida wyranie, i nie solidaryzowa si on z Enfantinem i e stawa raczej po przeciwnej stronie. W kadym razie dla Jaskiego w rozam wrd saintsimonistw by czym poraajcym.

94

NOTA

Przy tej okazji warto wspomnie, e Zygmunt Krasiski wyszydzi parodi teorie i praktyki saintsimonistyczne w scenie obrzdu wolnoci w swym dramacie NieBoska komedia, powstaym w 1833 r., i wydanym (nie bez wspudziau Jaskiego) w Paryu w 1835 r. Jeszcze przed rozamem w ruchu saintsimonistw d'Eichthal, jeden z Ojcw kolegium, sporzdzi w czerwcu 1831 r. kompletn list czonkw zhierarchizowanej familii. Lista ta obejmuje 79 nazwisk, z czego poow Jaski zapisa w rnych miejscach swego diariusza, ponadto do swego uytku sporzdzi osobn list nazwisk saintsimonistw (ACRR 8600, s. 305 i 306). List d'Eichthala przytoczy Sbastien Charlty w swej monografii pt. Histoire du saintsimonisme (18251864), na stronie 78. Wanie z tej paginy podano niej list czonkw familii, wrd ktrych obraca si Jaski wsppracujc z nimi nad przyszym szczciem rodzaju ludzkiego. Oto lista: Dwaj najwysi Ojcowie Bazard i Enfantin. Szesnastu Ojcw kolegium (wcznie z paniami Bazard i Ccile Fournel): matka Bazard, Rodrigues, Margerin, Barrault, Michel, Fournel, Jules Lechevalier, Ccile Fournel, Duveyrier, Carnot, Dugied, Talabot, , d'Eichthal, Transon, Cazeaux. Dwudziestu dwch czonkw stopnia drugiego: Isaac Pereire, Jallat, Ch. Lambert, Henry, Simon, SaintChron, Delatour, Lemonnier, Charton, Ollivier, Reynaud, Fuster, Duguet, Baud, Rigaud, Pereire starszy, Guroult, Caroline Simon, Julie Talon, Palmyre Bazard, Claire Bazard, P. Leroux. Trzydziestu dziewiciu czonkw stopnia trzeciego: Lesbazeilles, Huguet, Metman, Bonamy, Sguin, Rog, Ernest Cazeaux, Buchez, Holstein, Bontemps, Mapolle, Courtey, Pin, Branger, Raymond Bonheur, Jules Ribes, Husson, Pouponnel, Cavel, Benoiste, Jaski, Maliski, Brot, Robinet, Nichet, Capella, Haspott, Clouet, J. Leroux, Pecqueur, Rousseau, Botiau, Maurice, Bourdon, Sophie Lambert (siostra de Charles), Eugnie Niboyer, Lise Vron, Caroline Thibaut, Hortense Cazeaux. Wszystkich osb 79.

DZIENNIK
Rok 1831140

3 stycznia, [poniedziaek]. 12 w nocy. [Londyn] Nie da by doskonaym, ale udoskonala si. Napisaem dzi drugi list do familii, ale niestety cay dzie si nad nim biedziem, a przynajmniej a do smej w wieczr. Czemu si przy danej robocie udawa wobec marzenia? Czemu koniecznie da j zrobi kompletnie doskona? O smej do Owena. Narady nad utworzeniem komitetu wspierajcego Owena w wykonaniu jego zamiarw i zebrano czonkw 30 i kilku; w Social Union [Zwizku Zawodowym]141 jest 67. Owen kilka razy przemawia i protestowa, e jest practical men [praktykiem], wystawia, jak kady dzi stan, kada klasa ma osobny wiat, i protestowa, e on stara si pozna je wszystkie ___________
140

8627 138

141

Jak w zapiskach z 1828 r., tak i w notatkach z 1831 r. zachodzi podobna sytuacja: brulionowe zapiski s bardzo krtkie, zwize, rzadko w formie zda, i czsto nieczytelne. Tote i tu zachodzia potrzeba wykropkowania tych miejsc, w ktrych nie udao si odczyta pojedynczych lub kilku wyrazw. Wikszo zapisw z 1831 r. jest sporzdzona w jzyku polskim, niektre po raz pierwszy w jzyku francuskim. Wie si to z wczesnymi zajciami Jaskiego, ktry prowadzi je w jzyku francuskim dla adeptw stopnia przygotowawczego, sposobicych si do wstpienia do ruchu saintsimonistycznego. Pod nadzorem Ojcw kolegium jako dyrektorw przypisanych do okrelonego stopnia, jak np. Carnot, Guroult, Lechevalier, dla ich potrzeb Jaski wykonywa wraz z podlegymi mu uczniami badania naukowe. Z tego te czasu pochodz jego noty w jzyku francuskim, dotyczce spraw organizacyjnych, lektur, problemw szkoleniowych itp., noty nierzadko z wtkiem osobistym, opatrzone dat, ujte w form dziennikow. Te wanie noty zostay wybrane do niniejszego Dziennika Roku 1831. Autografy z tekstem francuskim zachoway si w postaci pojedynczych kart, autografy za z tekstem polskim w postaci niewielkiego notesu. W nim autor zapisywa take wydatki na rne potrzeby wasne oraz dugi do uregulowania. T ostatni pozycj, jak i teksty francuskie niedziennikowe, pominito w obecnym wydaniu. W Anglii drugiej poowy XVIII w. zaczy powstawa pierwsze zwizki zawodowe majce na celu ochron interesw robotnikw zatrudnionych w przemyle. Z pocztku zakazywane i zwalczane przez wczesne wadze pastwowe, stopniowo rosy w si i znaczenie i dopiero od 1824 r. zostay w ograniczonym zakresie zalegalizowane.

96

DZIENNIK __________________________________________________

i utworzy wiat wsplny. Czemu nie powiedzie, e kady czowiek ma swj wiat. Egoizm jak zaprowadzi organizm w towarzystwo? caa kwestia. Jutro do Crellina142 na herbat.
8600 323 7 fvrier arriv Paris

[7 lutego (poniedziaek) przybycie do Parya]

lire les ouvrages [przeczyta dziea] frquent[] les enseignements [korzysta z nauk] copie[r] les correspondance [przepisa korespondencj] toutes les soires occupe [wszystkie wieczory powici a la doctrine doktrynie] jusqu' djeuner ordinairement [cae dopoudnie bezczynne] rien fait Wizyty prniactwo. Miaem pisa odpowied Owenowi. Nadzieja wyjazdu do Anglii ufno w sprawie Polski ufno aut. [?] w n[au]ce. W jakim stanie w[ewntrz]nym? Ufno wielka w Starszych.143 Owiadczyny d'Eichthala144 zaburzenia na lekcjach.
8627 141 17 lutego, [czwartek] w bibliotece.

Om dni ju w Paryu. Przynajmniej 100 godzin mgbym ju produkcyjnie uy i tyle atwoci, ile dzi posiadam i taka niedono. Skd? Ludzko cierpi, ludzko musi by przez nas szczliw. Energia, energia! ___________
142

143 144

JOHN VICTOR CRELLIN adwokat zamieszkay w Londynie, zwizany blisko z Owenem. Jaski pozna Crellina w czasie swej podry do Londynu i dziki niemu zawar znajomo ze rodowiskiem modej, angielskiej adwokatury. Crellin interesowa si doktryn saintsimonistw i wg Jaskiego zgodzi si prawie z caoci naszej doktryny. W lutym 1831 r. zacz wykady na jej temat. S t a r s i tak zwano saintsimonistw, ktrzy naleeli do pierwszych stopni hierarchii; zob. 1830, przyp. 59. GUSTAV D'EICHTHAL (18041889) czonek kolegium saintsimonistw. Z pochodzenia yd, historyk, pisarz, mistyk, znawca nauki Spinozy. Wraz z Eugne Rodriguesem odegra du rol w asymilacji panteizmu przez ruch saintsimonistyczny. Pozostawa w bliskich kontaktach z Anglikami sympatykami tego ruchu. Jaski w licie do Thalabota pisa, e d'Eichthal da ojcowsk rad, ibym uwaa na chrzeciaskie obyczaje, bym poj, e to postpu, a nie ekspiacji wymaga nasza religia (ACRR 8626, s. 64).

ROK 1831

97

Co by moga by za przyczyna tej mojej oziboci? Przybyem tu i tu mnie jeszcze nie przyjto tak gorco, tak poufale, jakbym sobie yczy, i to mnie ozimnio. Lecz znam uczucia i wyobraenia, i interesa mej familii jeeli co maj zimnego w formie, nowy powd do energii. Trzeba to poprawi. Wtre, niepewno wzgldem przyszego pooenia ekonomicznego to ustao. Trzecie, uznanie mej saboci osobistej tym wicej powodw do pracy, wic energia. Czwarte, pewna rezerwa, niedecyzja wzgldem towarzystwa zewntrznego i wzgldem familii. O, nieche jak najprdzej kady akt mego ycia bdzie ywym wyrazem mej ywej, religijnej mioci. 7 marca, [poniedziaek] dopiero list do Polski. Abonuj cz[asopismo] u Galignanego.145 Pisma o nauce Owena [dla] d'Eichthal. Grok pij i nic nie pomaga. Artykuy o finansach z dziennikw wzitych dla Krlikowskiego. Kilka wypraw ksiek do Anglii. Wizyta Roy[er] Collardowi,146 jego rewizyta. Julienowi.147 ___________
145

8600 323

146

JOHN ANTONY GALIGNANI (17961873) wraz z bratem Williamem (17981882) waciciel i dyrektor dziennika Galignani's Messenger. Dziennik ten, redagowany w jzyku angielskim, ukazywa si w paryskiej oficynie tej firmy. Zdoby niemay rozgos i uznanie za pogbianie porozumienia politycznego i kulturalnego midzy Francj i Angli. PIERREPAUL ROYERCOLLARD (17631854) adwokat, filozof i m stanu. Pocztkowo obroca przy paryskim parlamencie. Od 1810 do 1813 by profesorem na Facult des Lettres, gdzie z powodzeniem wykada filozofi szkock, gosi zaufanie do zdrowego rozsdku, przyjcie naturalnego pogldu na wiat (poprzez odrzucenie skrajnych rozwiza materializmu i idealizmu). Uznawa prawdy, ktrych nie mona dowie, ale ktre s bezwzgldnie pewne, oraz introspekcj jako waciw metod filozofii. Tak postaw RoyerCollard wypiera doktryn owieceniowych ideologw we Francji i wraz ze swymi zwolennikami przyczyni si do zapanowania w niej filozofii szkockiej. Wspierali go w tej akcji Thodore Jouffroy i dawny ucze Victor Cousin. Tumaczy Thomasa Reida, animatora filozofii szkockiej. W yciu politycznym peni funkcj przewodniczcego Izby Deputowanych. Stojc na czele grupy umiarkowanych liberaw zwanych doktrynerami, zwolennikw monarchii konstytucyjnej, w 1830 r., w odpowiedzi na marcowe wystpienie Karola X w Izbie, uoy adres do krla w obronie konstytucji. Po upadku krla doktrynerzy przyjli w polityce kurs umiarkowany, filozofi zotego rodka (juste milieu) jako metod postpowania charakterystyczn dla rzdzcej buruazji za krla Ludwika Filipa. Napomykajc w Dzienniku o filozofii szkockiej, o juste milieu, o umiarze czy umiarkowaniu w yciu,

98

DZIENNIK __________________________________________________

Pani Huston, Hamilton,148 Anglicy. Demaistra149 zaczynam. Odpowied na ..... stopnia. Quelques relations avec une compatriote et quelques questions correspondance. [Kilka spotka z jednym rodakiem i kilka spraw korespondencja.]

___________
147

148

149

Jaski mia na myli pogldy RoyerCollarda, ktre w swoim czasie wyday mu si bliskie. MARCANTOINE JULLIEN (Julien) (17741848), znany pod pseudonimem Jullien de Paris; dawny sekretarz Robespierre'a zaoyciel i redaktor Revue Encyclopdique, polonofil, autor m. in. yciorysu Tadeusza Kociuszki. Od 1828 r. czonek Towarzystwa Przyjaci Nauk w Warszawie. Jaski zamieszcza swoje artykuy w Revue Encyclopdique. pani HUSTON Angielka, zwolenniczka R. Owena. HAMILTON wspomniany przez Jaskiego w wysanym z Parya 26 lutego 1831 r. licie do Crellina: Bdzie Pan uprzejmy przekaza panu Owenowi nasze sowa przyjani, podzikowa mu za przyjemno, jak mi ostatnio sprawi zapoznajc mnie z panem Hamiltonem. Wyjecha on wczoraj do Italii dobrze ju usposobiony do naszej doktryny... (ACRR 8626, s. 61). By moe chodzi tu o ksicia ALEKSANDRA DOUGLASA HAMILTONA (17671852). W l. 18067 by on posem w Petersburgu i w tym czasie zwiedzi Polsk, zabra znajomo z wielu rodzinami polskimi, z niektrymi nawet wszedw cis przyja, ktr dotychczas zachowuje. Jest on jednym z tych magnatw, u ktrego podrujcy Polacy w Szkocji doznaj gocinnej opieki (K. LachSzyrma, dz. cyt., s. 191). Znany by jako kolekcjoner dzie sztuki. W 1820 r. ksi Hamilton przewodniczy publicznemu zebraniu w pooonym blisko swych dbr hrabstwie Lanark. R. Owen wystosowa wtedy Memoria dla okrgu Lanark o projekcie majcym na celu ulenie powszechnej niedoli... JOSEPH DE MAISTRE (17531821) hrabia, francuski dyplomata w subie u krla Sardynii jako jego ambasador w stolicy Rosji Petersburgu w l. 180215. Filozof i polityk. W Considrations sur la France (1796) wyoy teokratyczn doktryn. Uwaa, e ludzko oderwaa si od pierwotnej jedni wiata popadajc w cierpienie, jednake poprzez rne jego formy, jak wojny, kataklizmy, rewolucje itp. za spraw i tajemniczym zrzdzeniem Opatrznoci zmierza moc postpu do swego zbawienia (prowidencja). W tym wielkim procesie dziejowym wyjtkowa rola przypada Kocioowi katolickiemu i jego Gowie: wszystkie ludy zjednocz si w jednej religii i osign cel reintegrujc si w onie pierwotnej jedni. Uwaa te, e nieomylny autorytet papieski jest kluczem do odrodzenia porzdku religijnego, co stanowio ju zapowied ultramontanizmu intelektualnego i politycznego (Du Pape, 1819). De Maistre, profetysta i moralista, zawar swoje pogldy w znanych Wieczorach petersburskich (Les Soires de SaintPetersbourg, 1821). Twierdzi m. in., e religia prawosawna nie jest niczym innym, jak tylko nienawici do Rzymu. Godny podkrelenia jest fakt, e pisma de Maistre'a byy szczeglnie studiowane przez saintsimonistw, ktrzy jak Eugne Rodrigues znajdywali w nich cenne dla siebie przesanki mylowe i chtnie je cytowali.

ROK 1831

99
8627 96

1. avril. Il faut que je me coordonne, formule, et developpe toutes les voles de la doctrine, le plus tt possible. Ce travail, je devais faire depuis longtemps au jourd'hui j'en suis capable. Et toujours avoir sentiment vif et prcis de ma mission, toujours agir, avec prvoyance organiser mon avenir immdiat et le plus proche. Hier, j'y a manqu. Faire un projet des moyens qui pourrait hater les progrs de la doctrine. L'enseignement intrieur sur l'industrie. Lettres Crellin, de Morgan, Bache, Tufnel, Moustier,150 Neate. Analyses de quelques ouvrages pour Le Globe.151 Hayward et pour Julien sur le christianisme et le millnisme. Lettre un Amricain des tatsUnis du Nord. Confession au moment etc. [1 kwietnia, (pitek). Powinienem si zebra w sobie, sformuowa i rozwin wszystkie idee doktryny jak najszybciej. T prac, winienem zrobi od dawna dzisiaj jestem do tego zdolny. I zawsze mie ywe i okrelone poczucie swej misji, zawsze dziaa, z przezornoci organizowa sw bezporedni i najblisz przyszo. Wczoraj nie stanem na wysokoci zadania. Zrobi projekt rodkw, ktry mgby przyspieszy postp doktryny. Nauczanie wewntrzne na temat industrii. List do Crellina, do de Morgana, do Bache, do Tufnela, do Moustiera,11 do Neate. Analizy kilku dzie dla Le Globe.12 Hayward i dla Juliena o chrystianizmie i millenizmie. List do pewnego Amerykanina ze Stanw Zjednoczonych Pnocy. Wyznanie w chwili itd.] ___________
150 151

MOUSTIER osoba nie ustalona. Le Globe jeden z czoowych periodykw francuskich wychodzcy w l. 182432 w Paryu. Jego wspzaoycielami i redaktorami byli Paul Dubois, polityk, inspektor generalny Sorbony, i Michel Chevalier, ktry pniej jako admirator saintsimonizmu otworzy amy pisma dla jego wyznawcw. Le Globe mia podtytu: Journal littraire, nastpnie: Journal de la doctrine de SaintSimon, i wreszcie: Journal de la religion saintsimonienne. Religion, science, industrie, association universelle. W programie ideowym Le Globe wynikao to i z tytuu byo: poznawanie innych narodw i ocena ich wysikw w doskonaleniu wielkiej rodziny ludzkiej jawi si jako rzecz najdoniolejsza. Dbano przy tym o actualit et vrit (aktualno i prawd). Pismo Le Globe odegrao znaczc rol w formowaniu si romantyzmu, skupiao wierzcych i niewierzcych, katolikw i protestantw, ktrych w polityce czy liberalizm.

100

DZIENNIK __________________________________________________

8600 324 Okoo 1 kwietnia, [pitek]

Jedna lekcja rue Fran[cs] Bourgeois. Royer [Collard] wyjeda. Ballanche, tom I152 przeczytany. Wprowadzam si na czwarte pitro. Gurowski153 przyjeda. ___________
152

153

PIERRESIMON BALLANCHE (17761847) francuski poeta i filozof. W 1830 r. opublikowa w czterech tomach Oeuvres completes. W esejach z cyklu Palingense sociale (1827) przedstawi dzieje ludzkoci jako wielki proces stopniowego podnoszenia siz pierwotnego upadku. T koncepcj fascynowali si wybitni przedstawiciele francuskiej elity kulturalnej, jak Charles Nodier, Pierre Leroux, Edgar Quinet, take FlicitRobert Lamennais i katoliccy liberaowie. Ballanche rozwin w dwutomowym dziele Orphe (18271828) historycznofilozoficzne idee i korzystajc z osigni kultury greckiej ukazywa procesy ewolucyjne w dziejach wiata. W La Vision d'Hbal, chef d'un clan cossais (1831) streci historyczny rozwj ludzkoci w duchu swej filozofii. ADAM GUROWSKI (18051866) dziaacz polityczny powstania listopadowego i Wielkiej Emigracji, publicysta i panslawista. Pochodzi z hrabiowskiej rodziny osiadej w Wielkopolsce. Studia uniwersyteckie odby w Niemczech. W przedpowstaniowej Warszawie nalea do tajnych zwizkw niepodlegociowych. Po wybuchu powstania dziaa jako redaktor rewolucyjnej gazety Nowa Polska, wsppracujc z Joachimem Lelewelem i Ksawerym Bronikowskim. By czonkiem radykalnym Towarzystwa Demokratycznego. Rzd Narodowy, chcc pozby si niewygodnego mu publicysty, wysa go z misj zagraniczn do Parya, gdzie stan w marcu 1831 r. Na emigracji by jednym z najczynniejszych organizatorw polskiego ycia politycznego. W czasie rozruchu wywoanego po czci cynicznym owiadczeniem ministra Horace Sbastianiego: L'ordre rgne Varsovie (Porzdek panuje w Warszawie), zosta aresztowany 18 wrzenia 1831, lecz po interwencji generaa Karola Kniaziewicza i redaktora Le Globe wypuszczono go. By w Komitecie Emigracji Tymczasowym (tzw. kaliskim), ktremu przewodniczy Bonawentura Niemojowski. Potem wraz z Joachimem Lelewelem i innymi stronnikami Ogu paryskiego (zwanego te Taranem od ul. Taranne, 12, gdzie zbierali si polscy emigranci) wsporganizowa Komitet Narodowy Stay (815 grudnia 1831) i by w jego skadzie. 17 marca 1832 r. wystpi z grup zwolennikw z tego Komitetu i z Ogu, zakadajc wraz z Janem Nepomucenem Janowskim, Tadeuszem Krpowieckim, ksidzem Aleksandrem Puaskim Towarzystwo Demokratyczne Polskie. W maju tego roku wybra si do Londynu jako wysannik Komitetu tego Towarzystwa, aby przeciwdziaa zabiegom ksicia Adama Czartoryskiego. W styczniu 1834 r. zredagowa miesicznik Przyszo (tylko jeden poszyt), w ktrym wyrazi pogldy republikaskoludowe w duchu zblionym do szkoy byego saintsimonisty Bucheza, co spotkao si z gwatownym sprzeciwem Piotra Semenenki. 8 wrzenia 1834 r. w czasopimie Augsburger Zeitung i w Gazette de France opublikowa artyku polityczny w formie otwartego listu, w ktrym owiadczy, e przestaje by Polakiem i e prosi cara o amnesti. W tym samym rwnie roku wyda w Paryu broszur pt. La vrit sur la Russie et sur la rvolte des provinces polonaises (Prawda o Rosji i o buncie prowincji polskich). W niej to przeciwstawi coraz bardziej osabionej Polsce wzrastajc potg caratu uwaajc, e upada bezpowrotnie Polska jest trupem, ktrego nic ju nie wskrzesi. Ta

ROK 1831

101

Okoo 5 [kwietnia, wtorek] wybr do drugiego stopnia ja niecontent. Arak. Brak pienidzy. Boussonel154 wyjeda okoo 15. Artyku Julienowi. Dawna przyjacika. W kwietniu zaczem chodzi na kurs Lerm[iniera]155 i na Jouffroy.156 + Cigle drobne nieprzyjemnoci w stosunkach z osobami, w reakcji zbytnia duma.+ 3. avril. Il faut absolument, que je me forme le plus tt possible un milieu d'action, des conversations particulires, des petits enseignements, un travail sur les femmes. [3 kwietnia (niedziela). Musz koniecznie stworzy sobie jak najszybciej rodowisko dziaania, okrelone rozmowy, moliwoci nauczania, praca na temat kobiet.]
8627 96

___________
gona na emigracji apostazja narodowa i wyznaniowa wywoaa powszechne oburzenie i potpienie. Z pitnem renegata narodowego Gurowski wyjecha do kraju, gdzie odda si do dyspozycji wadz rosyjskich. Nie uzyskawszy szerszych moliwoci, po paru latach pobytu powrci w 1844 r. do Europy zwiedzajc jej zachodnie kraje i prowadzc dziaalno publicystyczn. Bdc w Ameryce, ubiega si o stanowisko wykadowcy jzykw obcych. Zmar w Waszyngtonie w ubstwie. BOUSSONEL osoba nie ustalona. JEANLOUISEUGENE LERMINIER (Lherminier) (18031857) prawnik, filozof i publicysta. W 1831 r. rozpocz w Collge de France seri wykadw z prawa porwnawczego. Znakomity mwca cieszcy si niebywaym powodzeniem zwaszcza wrd liberalnie nastawionej modziey akademickiej. Julian Ursyn Niemcewicz pod dat 8 kwietnia 1834 r. zapisa w swoim Dzienniku: Bya dzi lekcja prawa przez p. Lherminier, wymownego profesora... Sala bya napeniona, uwaaem w niej dziko ubrane figury z brodami, byli to sektariusze nowej sekty SaintSimona (dz. cyt., t. II, s. 311). Lerminier by autorem m. in. Philosophie du droit (1831), Histoire des legislateurs et des constitutions de la Grce antique. Pocztkowo wsppracowa z Le Globe, pniej zwiza si z pismem Revue des Deux Mondes. THEODORE JOUFFROY (17961842) by uczniem Victora Cousina, profesor filozofii w cole Normale w l. 181922. Propagowa we Francji filozofi szkock. Po 1830 r. wraz z ministrem Cousinem opracowa na podstawie tej filozofii program nauczania w szkole redniej, dziki czemu filozofia szkocka staa si oficjaln doktryn Francji na lat co najmniej dwadziecia. Pisarz, tumacz, czonek Akademii Nauk Moralnych i Politycznych. Czonek Izby Deputowanych. Od 1824 r. by publicyst (wraz z Dubois i Damironem) w Le Globe. Autor m. in. Mlanges philosophiques (1833), Cours d'histoire de la philosophie moderne. Philosophie morale.. Byy to wykady wygaszane w 1831 r. na Fakultecie paryskim.

154 155

156

102
98

DZIENNIK __________________________________________________

99

5. avril, soir dans la journe assez bien. J'ai travaill avec Metman 157 sur la question de la famille. J'ai consacr quelques heures la conversation de Ruebes,158 pedant dner et aprs assez bien. Il a commenc me proccuper la pense de mon indolence et de ma plus gnreuse ambition du pass. Mais le premier des trangers je suis entr la doctrine et rellement quelles ides, quels projets gigantesques, quel feu m'animaientils, mais ct de cel, et comme la condition de ma flexbilit, de ma perfectbilit, une espece de faiblesse morale, qui me faisat de ne pas dominer les circonstances qui m'entouraient, les hommes avec lesquels j'avais des relations et de l le mcontentement de nos actions accomplies, de plus en plus grande hauteur de celles que je me proposais accomlir. De la baissement de mon activit, cette rveuse abition de l l'abysse du [scep]ticisme et du sensualisme dans lequel je suis tomb de l les fautes et les remords continuels le grandeur des dsirs et la nullit des actes. Aujourd'hui tout est chang, je bnis mon pass, je m'en donne plein d'enthousiasme et de puissance vers l'avenir calme, esprance, vie. Si je sens tout bonheur de ma vie d'avenir pourraisje ne pas bnir celle du pass? [5 kwietnia, (wtorek) wieczorem, w cigu dnia dosy dobrze. Pracowaem z Metmanem18 nad kwesti rodziny. Powiciem, kilka godzin na rozmow z Ruebes19 podczas obiadu i potem do dobrze. Zacz on naprowadza mnie na mylenie o mojej nieudolnoci i najgortszej ambicji przeszoci. Jako pierwszy spord cudzoziemcw poznaem doktryn i, w rzeczy samej, pewne idee, pewne gigantyczne projekty, jaki ogie mnie oywiay. Ale prcz tego i jako uwarunkowanie mojej gitkoci, mojej zdolnoci do doskonalenia jaki rodzaj saboci moralnej, ktra sprawiaa, e nie byem w stanie panowa nad okolicznociami, ktre mi towarzyszyy, ludzie, z ktrymi miaem osobiste kontakty std niezadowolenie z naszych dokonanych czynnoci, coraz wiksza wznioso tych, ktre zamierzaem spenia. Std to obnienie mojej dziaalnoci, ta marzycielska ambicja, std otcha sceptycyzmu i zmysowoci, w ktr popadem std nieustanne upadki i wyrzuty sumienia, i wielko pragnie, i nico czynw. Dzisiaj wszystko si odmienio, bogosawi m przeszo, oddaj si peen entuzjazmu i mocy przyszoci spokj, nadzieja, ycie. Skoro odczuwam cae szczcie mego przyszego ycia, to czy mog nie bogosawi przeszoci?]

___________
157 158

METMANN saintsimonista III stopnia. JULES RUEBES adwokat, w 1831 r. majc lat 29, by saintsimonist III stopnia. Popad w obd.

ROK 1831

103

6. avril. Pour agir avec toute la puissance de la vie dans l'avenir, pour harmoniser tout mon tre, il faut que j'aie la conscience, comment aitil ressorti de tout mon pass. On laisse paisible le pass, on de dfait de tout remords si l'on a la foi et l'nergie pour l'avenir, l'esprance. J'ai. [6 kwietnia, (roda). Aby dziaa w przyszoci z ca moc ycia, aby zharmonizowa cae moje jestestwo, musz mie wiadomo, w jaki sposb wynika ona z caej mojej przeszoci. Przeszo zostawia si w spokoju, pozbywamy si wszelkich wyrzutw i mamy wiar i energi na przyszo, nadziej. Mam j.] W maju .....wtpl[iwoci]. Chc mie lekcj o religii. W maju Krlikowski wyjeda. + Ryb wprowadza si w maju, z nim przyja, jemu rady. Rozmowa z Ojcem Enfantin.159 Chc mie lekcje i o religii. Przyja z Rybem. Jam szczeglniej wesoy. ___________
159 + +

8600 324

BARTHELEMYPROSPER ENFANTIN (17961864), zwany Ojcem, gwny przedstawiciel saintsimonizmu. Syn bankiera, studiowa w szkole politechnicznej w Paryu. Jako komiwojaer by w Belgii, Niemczech i Rosji. W 1821 r. w Petersburgu zosta urzdnikiem bankowym. W 1823 powrci do Parya i podj prac kasjera w Banku Hipotecznym. Wraz z zaprzyjanionym Olinde Rodriguesem studiowa nauk Saint Simona i w ostatnich dwch latach ycia mistrza by jego najbliszym uczniem. Za swoje powoanie yciowe uzna rozpowszechnianie doktryny SaintSimona. W 1825 r. zaoy spk komandytow dla utrzymania czasopisma Le Producteur. Ju w 1828 r. wraz z Bazardem zacz formowa szko saintsimonistw, werbujc nowych zwolennikw. Gdy Bazard doskonali stron filozoficznopolityczn saintsimonizmu, Enfantin kontynuowa kierunek filozoficznospoeczny i nadawa mu form religijn i fantastyczn. Zwrci m.in. uwag na narastajce przeciwiestwa midzy robotnikami a posiadaczami, na potrzeb uspoecznienia rodkw produkcji. Przy ulicy Monsigny w Paryu zorganizowa si koci saintsimonistw, ktrzy w 1830 r. utworzyli hierarchi z podziaem na stopnie wysze i nisze. Enfantin i Bazard otrzymali w niej stanowisko najwyszych Ojcw. Ojciec Enfantin, eksponujc w ruchu saintsimonistw kierunek coraz bardziej religijnomistyczny (rwnie dla celw utylitarnych), dy do tego, by na czele hierarchii stany dwie osoby: mczyzna i kobieta (prtre i femme prtre). Jego zdaniem ta arcykapaska para moe i powinna wchodzi w najbardziej intymne strony ycia wiernych, aby dopomc im w deniu do jedynego celu. da on emancypacji dla kobiet, ktrym przyznawa wolno w sferze seksualnej. Stao si to przyczyn scysji wrd saintsimonistw. W listopadzie 1831 r. Bazard ze swymi zwolennikami wystpi z kocioa. Enfantin z pozostaymi saintsimonistami zaoy w kwietniu 1832 r. na przedmieciu Parya, w Mnilmontant, komun, rodzaj patriarchalnosocjalistycznej wsplnoty pracy. Jej dziaalno zostaa przerwana przez wadze pastwowe, ktre aresztoway Enfantina i niektre osoby z jego otoczenia pod zarzutem naruszenia prawa o stowarzyszeniach i obrazy moralnoci publicznej.

104

DZIENNIK __________________________________________________

Zaczem mie dernier des enseigner [ostatnie pouczenia]. Okoo 10 [maja, wtorek] pierwszy raz pain [chleb] itd. Frytz160 wprowadza si. Zaczynam bra lekcje angielskiego. ....., Dulaure,161 bibliografia, o paganisme [pogastwie] Saint[e] Croix.162 Z Benoistem163 artykuy nad Lerm[inierem], dysputy o destine [przeznaczeniu], o yciu przyszym. [Mam?] je u Symona.164 W czerwcu Holland,165 Harwik. Zimno przyjty, gupia nadzieja pienidzy. Benet.166 ___________
Wyrokiem sdu zosta on skazany na rok wizienia i kar pienin. Wsplnota saintsimonistyczna w Mnilmontant zostaa rozwizana. Enfantin po opuszczeniu wizienia w czerwcu 1833 r. wyjecha do Egiptu, gdzie pracowa jako inynier przy budowie tamy na Nilu. Po powrocie do Francji otrzyma stanowisko urzdnika pocztowego, nastpnie pracowa w administracji kolei w Lyonie. W szczytowym okresie saintsimonizmu w l. 182931 Enfantin wygasza odczyty i publikowa swoje prace, jak conomie politique, et politique SaintSimonienne (1831), La religion SaintSimonienne (1831), Morale (1832), Le livre nouveau (1832). Zapewne FRITZ, zapisany przez Jaskiego na licie saintsimonistw. JACQUESANTOINE DULAURE (17551835) by deputowanym Konwentu, czonkiem rnych zwizkw literackich oraz Socit royale des Anquitaires de France. Pisarz, znawca antyku greckiego, publicysta. Autor m. in Divinits des gnratrices, ou du Culte du Phallus chez les anciens et les modernes, des cultes du dieu de Lampsaque, de Pan, de Venus etc. (1805), Histoire critique de la Noblesse... (1790), Histoire physique, civile, et morale des nvirons de Paris... (1825). GUILLAUMEEMMANUELJOSEPH SAINTECROIX (17461809) baron, by kapitanem kawalerii i korpusu grenadierw francuskich. Od 1803 r. czonek Acadmie des Inscriptions et BellesLettres. Znawca antyku i pisarz. Zajmowa si studiami z dziedziny historii staroytnej, w ktrych ukazywa dzieje dawnych rzdw federacyjnych i ustawodawstwa oraz kultu religijnego. Opublikowa m. in. Recherches historiques et critiques sur les mystres du Paganisme (1784), Observations sur le temple d' Eleusis (1802). MARTIN BENOISTE saintsimonista III stopnia; paryski adwokat. Pracowa w Krlewskiej Komisji. Jaski odwiedza go w mieszkaniu, Boulevard Montparnasse 26 bis. FRANOISSUISSEJULES SIMON (18141896) saintsimonista II stopnia. By blisko zwizany z V. Cousinem. W pniejszych latach wybi si jako filozof i m stanu. By profesorem filozofii w cole Normale, nastpnie w Sorbonie. Czonek Akademii Nauk Moralnych i Politycznych. HENRY RICHARD FOX VASSAL HOLLAND (17731840), brytyjski m stanu. W l. 1830 34 by w rzdzie Charles Greya, whig w Izbie Lordw. Walczy o zagodzenie kary mierci za kradzie i o zniesienie niewolnictwa. Popiera emancypacj katolikw w Irlandii. Okazywa ywe zainteresowanie i sympati dla sprawy polskiej. Znany by z kultury intelektualnej, jego salon by miejscem spotka artystw i uczonych.

160 161

162

163 164

165

ROK 1831 Z Benoistem. Ja zaczynam recherche [badanie]. Je continue o wasnoci, o niewolnictwie kilka wyr. [?] z Karn[otem?]. Kreuzer167 zaczty. Pastoret.168 Wschd zaczty. Kurte169 czyta mi prac o yciu przyszym. Chrystianizm, nieco poszukiwa. Bergier.170 Histoire de Philosophie par Cousin.171 Pisma Bucheza.172 ___________
166

105

167

168

169 170

171

172

BENET brat zakonny, poeta anglonormandzki z pocztku XIII w. Nic nie wiadomo o jego yciu. Pod jego nazwiskiem zachowa si wierszowany poemat powicony yciu Tomasza Becketa, ktry pochodzi z normandzkiej rodziny i by arcybiskupem Canterbury. Jaski by moe zamierza opracowa temat Benet jako haso do ktrego z pism francuskich. FRIEDRICH CREUZER (17711858) niemiecki filolog klasyczny, autor Symbolik und Mythologie der alten Vlker (18101812). Gosi pogld o pierwotnym, powszechnym objawieniu. CLAUDEEMMANUELJOSEPHPIERRE PASTORET (17561840) markiz, profesor prawa naturalnego i prawa narodw w Collge de France. Po restauracji zosta parem Francji, wiceprzewodniczcym Izby Parw i przewodniczcym komisji do rewizji praw. Minister stanu i w kocu kanclerz. Autor m.in. dziesiciotomowej Histoire de la Lgislation (181727). VICTOR COURTET (18131876) zwolennik saintsimonizmu, ekonomista i publicysta. NICOLASSYLVESTRE BERGIER (17181790) francuski teolog, apologeta, pisarz. Broni wiary chrzecijaskiej przed doktrynami filozoficznymi owiecenia, m.in. polemizowa z Holbachem w dziele L'apologie de la religion chrtienne (1769) i Examen du matrialisme ou rfutation du Systme de la nature (1771). Osign saw jako autor Dictionnaire thologique (3 tomy, 178890), ktry by kilkakrotnie wydawany w XVIII w., take w l. 182628. Uchodzi za jednego z najwybitniejszych w XVIII w. obrocw religii katolickiej. VICTOR COUSIN (17921867) francuski filozof i polityk. Ucze RoyerCollarda. Od 1814 r. profesor w cole Normale. Przeciwnik restauracji, libera, po rewolucji lipcowej 1830 profesor Sorbony. Piastowa wysokie stanowiska w administracji pastwowej jako dyrektor cole Normale, rektor paryskiego uniwersytetu, minister owiaty. By parem Francji, radc stanu, czonkiem Akademii Francuskiej. W filozofii uprawia eklektyzm, uznawa m.in. filozofi szkock, zajmowa si historiozofi. Twierdzi, e Bg nie moe istnie bez wiata, jak wiat bez Boga, e wielcy ludzie, cae epoki i narody objawiaj idee, tote dzieje trzeba pojmowa jako rozwj idei. Ogosi ze swoich wykadw m.in. Cours de Philosophie (1836), Cours de l'histoire de la philosophie moderne (1846-48). JOSEPHBENIAMINPHILIPPE BUCHEZ (17961865) paryski poborca, doktor medycyny, filozof, polityk i publicysta. Wraz z SaintArmand Bazardem zaoy karbonaryzm francuski. Czonek loy masoskiej. Pozna doktryn SaintSimona po jego mierci, przysta do szkoy saintsimonistw i zacz pisywa do Le Producteur. Jednak ju w 1829 r. odrzuci materializm tej szkoy, jaki w niej propagowali Enfantin i Bazard. Stopniowo zblia si do katolicyzmu, przyjmujc wiar w Stwrc, uznajc

106

DZIENNIK __________________________________________________

Myl o enseignement interieur [wewntrznym nauczaniu]. Fourier.173 Hugo...... Jus Zivile.174 Mam pisa artyku o Polsce. Lelewel,175 MalteBrun,176 brochury [broszury]. ___________
Objawienie i dogmaty i ich zgodno z ide postpu. We wprowadzeniu do Histoire parlamentaire de la Rvolution franaise (t. XVII, r. 1835) zgodno t szczeglnie podkreli oraz wskaza na spoeczny charakter katolicyzmu. W zaoonym przez siebie czasopimie L'Europen (183132; 183538; pierwsza seria miaa podtytu: Journal des Sciences morales, druga za: Journal de Morale et de Philosophie) podj zagadnienie moralnoci, ktr uwaa za rdo filozofii, wskazywa, e wszystkie czyny czowieka wyjania walka egoizmu z bezinteresownoci. Celem ludzkoci jest urzeczywistnia bezinteresowno, co moe by osignite przez robotnicze zrzeszenie wytwrcze i kredyt spoeczny. Opublikowa Introduction la Science de l'Histoire ou Science du dveloppement de l'humanit (Paris 1833), Essai d'un trait complet de philosophie au point de vue du catholicisme et du progrs (183840, 3 tomy). Uchodzi za pioniera chrzecijaskiego socjalizmu otwierajcego drog do katolicyzmu spoecznego we Francji. Z przekonania republikanin; ju w 1831 r. okazywa Polakomemigrantom pomoc m.in. w otrzymywaniu paszportw na obce nazwiska. FRANOISMARIECHARLES FOURIER (17721837) twrca utopijnego systemu socjalistycznego, zwanego fourieryzmem, i szkoy fourierystw. Nota o yciu i twrczoci F. M.Ch. Fourier zob. na kocu Dziennika Roku 1831. GUSTAV HUGO (17641844) profesor prawa w Gttingen. Zaoy w Niemczech tzw. Szko Historyczn Prawa. Badacz rde i historii prawa rzymskiego. Redagowa Zivilistischen Magazin (17901837). Autor Lehrbuch eines zivilistischen Kursus (17921802, 7 tomw). Opublikowa m.in. Jus civile antejustinianeum (1815, 2 tomy). JOACHIM LELEWEL (17861861) historyk, dziaacz polityczny, wyraziciel demokracji polskiej. Odby studia na Uniwersytecie Wileskim, przez krtki czas by nauczycielem w Liceum Krzemienieckim. W l. 181518 by zastpc profesora historii powszechnej w Wilnie, nastpnie wykadowc bibliografii oraz adiunktem w bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego. Po uzyskaniu doktoratu na Uniwersytecie Jagielloskim zosta czonkiem Towarzystwa Przyjaci Nauk w Warszawie. W drodze konkursu otrzyma w 1821 r. katedr historii powszechnej w Wilnie. Pozbawiony jej w zwizku z procesem filaretw, powrci do Warszawy. Poza prac naukow utrzymywa kontakty z konspirujcymi organizacjami modziey akademickiej. W 1828 r. zosta posem na sejm, zajmujc w nim stanowisko opozycyjne. W powstaniu listopadowym czonek Rzdu Narodowego, a rwnoczenie prezes klubu Towarzystwa Patriotycznego. Do tego czasu ogosi ponad sto pidziesit prac naukowych z dziedziny historii, geografii historycznej, numizmatyki i in. Po upadku powstania znalaz si 29 padziernika 1831 w Paryu. 15 grudnia zosta wybrany przez Og paryski (tj. Zgromadzenie Oglne emigrantw polskich zebranych w Paryu) na prezesa Komitetu Narodowego Polskiego Staego. W kocu 1832 r. wadze francuskie pod zarzutem politycznym wydaliy go z Parya. Zamieszka w podparyskiej siedzibie generaa Lafayetta i wsporganizowa tajny zwizek wglarski Zemsta Ludu, ktry przygotowywa wypraw Jzefa Zaliwskiego. Zwolennik partyzantki w kraju. W 1833 wydalony z Francji, osiad na stae w Brukseli i powici si pracy naukowej

173

174

175

ROK 1831
+

107

Dla Symona o przemyle. Comte. Storch, Dunoyer, Arnoud, Peuchet,177 korporacje w dobrym stanie.+ List do Olesi, Hayward. travail sur la propriet [praca nad wasnoci i industri] et sur l'industrie ___________
i publicystycznej. Nadal bra udzia w yciu politycznym emigracji, dc do jej zespolenia wok programu dziaa niepodlegociowych. Popiera Stowarzyszenie Ludu Polskiego, w l. 183436 by czonkiem organizacji Moda Polska. Popar wypraw Szymona Konarskiego. W 1837 wsptworzy Zjednoczenie Emigracji Polskiej i by czonkiem naczelnych wadz tej organizacji. W 1847 nalea do Midzynarodowego Towarzystwa Demokratycznego. W l. 185153 czonek Polskiego Towarzystwa HistorycznoLiterackiego w Paryu. Swymi wykadami, pracami historycznymi i publicystycznymi przyczyni si do intelektualnego rozwoju wielu polskich pisarzy romantycznych (m.in. A. Mickiewicza). Jego studia i monografie, pisane rwnie po francusku, byy przekadane na obce jzyki i przyniosy mu uznanie w europejskim rodowisku naukowym. KONRAD MALHTEBRUN (17751826) geograf duskofrancuski. Wraz z Mentelle wyda w Paryu Gographie mathematique, phisique et politique de toutes les parties du monde (180307, 16 tomw in folio). Od 1806 wsppracownik Journal des Dbats, wydawca Annales des voyages de la gographie et de l'histoire (180814), od 1818 Nouvelles annales des voyages. Jego gwne dzieo: Prcis de la gographie universelle (181029, 8 tomw). Comte, Storch, Dunoyer, Arnoud, Peuchet nazwiska autorw prac z dziedziny prawa i ekonomii: CHARLESFRANOISLUIS COMTE (17821837) francuski adwokat, polityk, publicysta. Wsppracowa z ekonomist Ch. Dunoyer (zob. niej), z ktrym zaoy pismo Le Censeur. Autor m.in. Trait des legislation ou expositio des lois gens (1827). HEINRICH STORCH (17661835) pochodzenia niemieckiego ekonomista rosyjski, wykadowca statystyki, radca stanu rzdu rosyjskiego, Czonek Cesarskiej Akademii Nauk w Petersburgu. Autor pracy w przekadzie francuskim pt. Cours d'conomie politique, ou Expositions des principes qui dterminant la prosprit des nations (1815). Praca ta zostaa wydana ponownie w krytycznym opracowaniu JeanBaptiste Saya w 1823 r. CHARLESBARTHELEMY DUNOYER (17861862) francuski ekonomista, wspzaoyciel pisma Le Censeur w 1814 r., po rewolucji lipcowej 1830 m stanu i administrator Biblioteki Krlewskiej w Paryu. Wyda m.in. prac L'industrie et la morale considres rapports avec la socit (1825), ktra ukazaa si ponownie pod zmienionym tytuem: Nouveau trait d'conomie sociale (1830). AMBROISEMARIE ARNOULD (17501812) autor Histoire gnrale des finances de la France... (1806). JACOB POEUCHET (17601830) adwokat, profesor prawa morskiego i handlowego, autor prac z dziedziny statystyki, a zwaszcza sownikw, jak Dictionnaire universal de la Gographie... (17991800), Vocabulaire des termes de commerce, banque, manufactures, navigation marchande, finance mercantile et statistique (1801).

310

176

177

108

DZIENNIK __________________________________________________

travail sur la legislation [praca nad prawodawstwem] travail sur le developpement [praca nad rozwojem religii religieux (question de la vie future) problem ycia przyszego] Exposition en 5 sances [Wykad w piciu posiedzeniach] Notes sur l'histoire [Notatki o historii] travail sur la Pologne [praca o Polsce] [Jzyki:] angielski, niemiecki, woski. ______ 1. Pologne. 2. Jzyki. 3. Zbiera zarzuty i odpowiedzi na rozmaite kwestie. 4. Skoczy Kreuzera. W lipcu Orfeusz przeczytany. Wochy Margeryn.178 Blisza znajomo z Kurtem. Niekontent z kobiet, ze wszystkiego. Wpyw Lerminiera chc tylko filozofii. Nieufno w Starszych. Kryzys. Wybory. Chc wychodzi. Reakcja rozmowa z Ojcem Fournel.179 Tiry.180 Kwestia wojny. Mnstwo dzie przerzuconych.

___________
178

179

180

CARL (Charles) MARIEDSIRHIPPOLYTE MARGERIN saintsimonista I stopnia w 1831 r., czonek kolegium, emisariusz saintsimonizmu w Belgii. Razem z B. Jaskim nawrci si na wiar katolick. Redaktor w L'Universit Catholique. MARIEJROMEHENRI FOURNEL inynier, czonek kolegium saintsimonistw (Ojciec), wspredaktor Wykadu doktryny SaintSimona, autor opracowania Bibliographie saintsimonienne (1833). By dyrektorem grupy robotnikw, tj. proletariuszy stanowicych odrbny zesp w saintsimonistycznej organizacji. AUGUSTIN THIRRY (17951866) historyk, pisarz. W modym wieku by sekretarzem SaintSimona. Interesowa si problematyk filozoficznospoeczn i historyczn, Uwaa, e prawdziw histori jest historia ludw, e w wydarzeniach historycznych zachodz walki grup etnicznych i e w tych grupach z czasem narastaj tendencje do przeradzania si w klasy. Napisa w duchu romantycznym m.in. Lettres sur l'histoire de France (1827), Rcits des temps mrovingiens (183540). Pod koniec ycia straci wzrok. Cieszy si du popularnoci wrd wspczesnych mu czytelnikw.

ROK 1831

109

25 [lipca, poniedziaek] zawieszam prac o wojnie i zajty cay Lerminim i nic nie zrobiem, wielki niesmak. [Pocztek?] sierpnia W pierwszych dniach [sierpnia] artyku o Lerminim wychodzi. Spokojniejszy. Kontynuacja o wojnie Arystoteles,181 staroytnoci greckie i rzymskie. Dans la runion du degr prparatoire du 5 Aot, sept membres de ce degr ont declar, ma demande, leur dsir de prendre part aux travaux des recherches. Leurs noms sont: 1. Surblez, 2. Vaulquin, 3. Brailoi, 4. Selaries, 5. Madolle, 6. Souza, 7. Raymond. [Na spotkaniu stopnia przygotowawczego 5 sierpnia [pitek] siedmiu czonkw tego stopnia zadeklarowao na moje yczenie swe pragnienie wzicia udziau w pracach badawczych. Ich nazwiska brzmi: 1. Surblez, 2. Vaulquin, 3. Brailoi, 4. Selaires, 5. Madolle, 6. Souza, 7. Raymond.] 6 [sierpnia, sobota] odniosem noty o wojnie Guroultowi.182 Wrciem zmczony. Heeren.183 7 [sierpnia], niedziela, po predykacji [kazaniu] praca chronologiczna nad Heerenem. Wieczr wczenie spa. Wczoraj, 8 [sierpnia, poniedziaek] w bibliotece Rgnier,184 potem Heeren. W wieczr Ballanche, wiele myli rzuconych o formacji epoki. ___________
181

326

182

183

184

ARYSTOTELES (384322 przed Chr.) najwybitniejszy, obok Platona, myliciel staroytnoci. W swej filozofii praktycznej zajmowa si kwesti wojny (w dziele Politika, ksiga 5). ADOLPHE GUEROULT (18101872) w 1831 r. saintsimonista II stopnia. Opuci szko Enfantina i zaj si publicystyk m.in. w Le Temps, Journal des Dbats, Rpublique. Opublikowa Lettres sur Fourier et son cole (183738). ARNOLD HERMANN LUDWIG HEEREN (17601842) niemiecki historyk, profesor uniwersytetu w Getyndze. Zajmowa si histori staroytn i nowoytn. Swoimi pracami przyczyni si do rozwoju nauki historycznej. Wrd nich wyrnio si ze wzgldu na tre i formalne walory dzieo pt. Ideen ber Politik, den Verkehr und den Handel der vornehmsten Vlker der alten Welt (17931812; wyd. IV w l. 182426, 6 tomw). ADOLPHE REGNIER (18041884) filolog, profesor Collge SaintLouis, Collge Charlemagne i Collge de France. Czonek Acadmie des Inscriptions et Belles Lettres. Wraz z Ph. Lebas wyda Cours complet de langue allemande (18301837).

110

DZIENNIK __________________________________________________

279

280

Dzi 9 [sierpnia, wtorek] czytaem w bibliotece Vision d'Hebal. Pniej saby. Wieczr te refleksje. Dans la runion du 12 j'ai invit au nom du P. Carnot en personne ainsi quatre membres du degr qui voudraient s'occuper de ce genre de travaux, se runir dimanche suivante rue Monsigny. [Na spotkanie 12 sierpnia, [pitek] zaprosiem w imieniu Ojca Carnota osobicie185 czterech czonkw stopnia [pocztkujcego], ktrzy chcieliby zaj si tym rodzajem prac, by zebrali si w niedziel nastpn przy rue Monsigny.186] Le 14 dimanche ils sont venus la runion: 1. Menestrier, 2. Verolot, 3. Brailoi, 4. Vaulquin, 5. Souza, 6. Raymond, 7. Dedupart, 8. Jules Mercier,187 9. Gueit. Aprs leur avoir indiqu le but nos travaux, je me suis occup immediatement de leur distribution. Menestrier, Verolot, Jules Mercier n'ont pas pu prendre part. [...] Mais d'un autre cot quelques unes de personnes, qui ne sont pas venus la runion ont declar leur dsir de prendre part nos travaux, savoir: 10. Surblez, 11. Madolle, 12. Jocquelin.

___________
185

186

187

LAZAREHIPPOLYTE CARNOT (18011888) francuski publicysta i m stanu. Bardzo wczenie uczy si w Niemczech jzyka i literatury. Sucha w Berlinie wykadw Hegla. Po powrocie do Francji zosta adwokatem i redaktorem radykalizujcych si pism. Zadeklarowa si jako republikanin. Uczestniczy w rewolucji lipcowej 1830. By wczenie zwizany z ruchem saintsimonistw, wsppracowa z Le Globe, L'Organisateur, Revue Encyclopdique. Zosta czonkiem kolegium jako jeden z dwunastu Ojcw. By wspredaktorem Wykadu doktryny SaintSimona i dyrektorem zespou badawczego saintsimonistw. Wystpi przeciwko innowacjom religijnomistycznym Enfantina. Po rewolucji lutowej (1848) piastowa stanowisko ministra nauki i kultu. Czonek senatu. Autor m. in. Sur le saintsimonisme w periodyku Acadmie des Sciences Morales et Politiques (1887). rue M o n s i g n y ulica paryska, przy ktrej sta dom z mieszkaniem Enfantina, gdzie miecia si redakcja i biura saintsimonistw. 17 grudnia 1828 r. odby si w pokoju Enfantina pierwszy wykad doktryny, nastpne wykady odbyy si ju na rue Taranne 12, gdzie od 31 grudnia 1828 r. odbyway si w rody co dwa tygodnie wykady saintsimonistw Bazarda i Enfantina. JULES MERCIER (zm. 1834) poeta, zwiza si z ruchem saintsimonistw. Wyda tomiki: Le rveil de la France, ou Trois jours de gloire, pome (1830), Noveaux chants saintsimonniens (1833). Popeni samobjstwo.

ROK 1831

111

[14 [sierpnia], niedziela, przybyli na zebranie: 1. Menestrier, 2. Verolot, 3. Brailoi, 4. Vaulquin, 5. Souza, 6. Raymond, 7. Dedupard, 8. Jules Mercier, 9. Gueit. Po wskazaniu im na cel naszych prac, zajem si natychmiast ich podziaem. Menestrier, Verolot, Jules Mercier nie mogli si wczy. [...] Ale, z drugiej strony, kilka osb, ktre nie przybyy na zebranie, zadeklaroway ch wzicia udziau w naszych pracach, a mianowicie: 10. Surblez, 11. Madolle, 12. Jocquelin.] 29 novembra [listopada, wtorek] Zaczynam je u Steinhausera188 z Mochnackimi,189 z Gurowskim ja mil[cz]. Z nimi na kaw, w wieczr spacer po galerii. W kocu novembra widz si z Dugied.190 Teatr. Ryb chory, ja kataplazmy. 1 dicembra [grudnia, czwartek] zaczynam u Carnota. Liberalizm. Widuj jeszcze Ryba. Przebiegam szczegowo ostatnie numera Revue. Nie wiem, czy wraca do Polski i co tu robi, czasem chc wraca. Carnot nie daje pienidzy, nie pal fajki, tylko sygara. Chc by nauczycielem u Sotyka.191 ___________
188

8627 146

189

190

STEINHAUSER Niemiec, prowadzi w Paryu traktierni, czyli garkuchni, gdzie by wsplny st (table d'hte) po 30 frankw miesicznie. Z tej taniej restauracji korzystali polscy emigranci, ktrzy dyskutujc zamieniali j nieraz w sejmik. Bracia Maurycy i Kamil Mochnaccy: MAURYCY MOCHNACKI (1803 20 grudnia 1834) krytyk literacki, teoretyk romantyzmu, dziaacz polityczny, historyk powstania listopadowego. Nota o yciu, twrczoci i dziaalnoci politycznej M. Mochnackiego zob. na kocu Dziennika Roku 1831. KAMIL MOCHNACKI (1806 18 sierpnia 1833) elew warszawskiej Szkoy Podchorych. Nalea do konspiracyjnych zwizkw, by redaktorem. Uczestnik powstania listopadowego, awansowa na majora i otrzyma Zoty Krzy Virtuti Militari. Po powstaniu znalaz si w Paryu 3 listopada 1831. Bra udzia w organizowaniu Towarzystwa Literackiego pod kierunkiem J. Lelewela. Przydzielony przez wadze francuskie do obozu Polakw w Avignon, wszed do ich rady i w jej imieniu dziaa jako delegat do spraw reorganizacyjnych w pertraktacjach z Komitetem Lelewela w Paryu. Dziki rekomendacji generaa Lafayette i Komitetu FrankoPolskiego otrzyma od wadz pozwolenie na zamieszkanie w Paryu. Uczestniczy w sporach emigracyjnych, ktre go wyczerpyway. Schorowany i gnbiony bied, na zlecenie lekarzy wyjecha z bratem Maurycym do Hyres, gdzie zmar na grulic. PIERRE DUGIED czonek kolegium saintsimonistw.

112

DZIENNIK __________________________________________________

12 dicembra [grudnia, poniedziaek] J'entre dans la rue des Marais port vers l'isolement la runion la rue Monsigny possible. [Wchodz na ulic des Marais skonny do odosobnienia si spotkanie na ulicy Monsigny moliwe.] Po obiedzie na kaw, wieczr u Kamila [Mochnackiego]. Niby pracuj nad Fichtem.192 Cay dzie zwykle na baraszkach. Przyjeda Walter.193 Bior kilka brochur do zdania z nich rachunku. W oglnoci wielka sabo. Towarzystwo Literackie.194 Czasem na wieczr do Fani, czasem do Carnota. Id spa wczas. ___________
191

192

193

194

ROMAN SOLTYK (17911843) podpukownik wojsk polskich Ksistwa Warszawskiego, uczestnik kampanii napoleoskiej. W latach poprzedzajcych powstanie listopadowe by czonkiem tajnych organizacji. Na sejmie 1829 r. poda projekt uwaszczenia chopw. W powstaniu zorganizowa Gwardi Narodow, by dowdc artylerii i dosuy si stopnia generaa brygady. Jako pose do sejmu zgosi wniosek o detronizacj Mikoaja I. Z pocztku zwolennik J. Lelewela, by wiceprezesem Towarzystwa Patriotycznego. Autor pracy na temat powstania listopadowego: Prcis historique, politique et militaire de la rvolution du 29 novembre (Paris 1833), take relacji z kampanii Napoleon en 1812 (Paris 1836). Mia dwoje dzieci: Helen i Romana. JOHANN GOTTLIEB FICHTE (17621814) niemiecki filozof. Zajmowa katedr filozofii w Jenie, ktr jednak utraci z powodu zarzucanego mu ateizmu. W okresie wojen napoleoskich w l. 18071808 wygosi w Berlinie arliwe Mowy do narodu niemieckiego. W filozofii przeszed ewolucj od racjonalizmu do mistycyzmu, od etyki autonomicznej do religijnej, uznajc w kocu prymat Boga nad jani. Z pocztku opowiada si za humanitaryzmem, jednak w kocu doszed do nacjonalizmu. Swoje pogldy, ujte w system, wyoy w sposb popularny w Bestimmung des Menschen (1800). JEAN FRANCISZEK FILIP WALTER (18101847) chemik polskofrancuski. Jego ojciec by kupcem krakowskim. Jeszcze przed powstaniem listopadowym uzyska doktorat filozofii na Uniwersytecie Jagielloskim. W okresie powstania 1830 by porucznikiem adiutantem w sztabie generalnym. Po powstaniu wyjecha do Francji i znalaz si w Paryu. Bardzo blisko wsppracowa z francuskim farmaceut i chemikiem Joseph Pelletierem (17881842), odkrywc m.in. chininy. Pniej zosta dyrektorem prac chemicznych w Szkole Centralnej Sztuk i Rzemios w Paryu. Kawaler Legii Honorowej. Mia brata Leonalekarza. Midzy F. Walterem a B. Jaskim zawizaa si serdeczna przyja, dla tego ostatniego najdusza na paryskim bruku. Wydaje si, e Fani Lebert, w pierwszej fazie znajomoci bliska przyjacika B. Jaskiego, w nastpnej przesza do F. Waltera, z ktrym zwizaa si na stae. F. Walter utrzymywa przez pewien czas z oddanym Jaskiemu Walerym Wielogowskim korespondencj (por. Filip Walter, Listy... do Walerego Wielogowskiego 18361844, Pozna 1927). T o w a r z y s t w o L i t e r a c k i e powstao w Paryu 24 grudnia 1831 r. z inicjatywy J. Lelewela jako Towarzystwo Literackie Polakw Tuaczw. Zamierzao ono propagowa kultur polsk na Zachodzie, zapoznawa Europ z histori Polski i z pimiennictwem poprzez przekady celniejszych dzie polskich autorw. J. Lelewel

ROK 1831

113

Jednej niedzieli czytam Damirona.195 Chodz na Bucheza. Wracam do domu wczenie. Chc czyta poezje Hugona,196 Lelewela, Morgenblatt,197 Kazania czasem. Czasem przechadzki wieczorne. ___________
planowa okoo 50 tomw przekadw, ktre byyby podejmowane przez wydziay jzykowe, na jakie dzielioby si towarzystwo. Liczyo ono trzydziestu kilku czonkw emigrantw oraz kilku Francuzw polonofilw. Prezesem towarzystwa by J. Lelewel, jego zastpc M. Mochnacki, sekretarzem za Jzef Mayzner. Plan Lelewela, faworyzujcy dziea pisarzy polskich XVIII w., uwzgldniajcy w mniejszym stopniu i niezbyt trafnie pisarzy romantycznych, wywoa ze strony Mochnackiego opozycj. Dziaalno towarzystwa okazaa si krtkotrwaa (por. Listy emigracyjne Joachima Lelewela. Wyd. cyt. , t. I, s. 10. Listy Maurycego Mochnackiego i jego brata Kamila... [w:] Dziea. Tom I, Pozna 1863). O powstaniu i skadzie osobowym towarzystwa donis Le Constitutionel. Journal du commerce, politique et littraire. Lundi 9 Janvier 1832 Numro 9 [strona 2]. Z tego doniesienia mona si dowiedzie, e B. Jaski nalea do towarzystwa. Oto tekst francuski z Le Constitutionnel: Les Polonais runis en France ont form, le 24 dcembre 1831, et sous la prsidence de M. Joachim Lelewel, une Socit littraire des rfugies polonais... Ce sont: MM. Bartholom Beniowski, Lonard Chodzko, Jean Czynski, Kasimir Dobrowolski, Antoine Gorecki, Jean Grotkowski, Adam Gurowski, Antoine Hluszniewicz, Bogdan Janski, Albert Kazimirski, Joseph Kondratowicz, Thad Krempowiecki, Joseph Maliski, Joseph Meyzner, Maurice Mochnacki, Camille Mochnacki, Julien Mrozowski, Antoine Oleszczynski, Wladislas Oleszczynski, Jean Kasimir Ordyniec, Valrien Pietkiewicz, Pluzanski, Michel Podczaszynski, Lonard Rettel, Fabien Sarnecki, Michel Skibicki, Jules Slowacki, Roman Soltyk, Albert Sowinski, CharlesEdouard Wodzinski, Louis Wolowski, Kasimir Wolowski, Adam Wolowski, Louis Zambrzycki, Georges Zenowicz. JEANPHILIBERT DAMIRON (17941862) francuski filozof, ucze V. Cousina, profesor Sorbony i czonek Akademii Francuskiej. By wsppracownikiem i redaktorem Le Globe. Publikowa w tym pimie liczne artykuy, ktre zostay zebrane i wydane pt. Essais sur l'histoire de la philosophie en France au XIX sicle (1828, wydanie III w 1834 r.). VICTORMARIE HUGO (18021885) francuski pisarz i polityk, czonek Akademii Francuskiej. Przywdca romantyzmu. Spord bogatej i rnorodnej spucizny literackiej naley wymieni te celniejsze dziea, ktre ogasza autor do 1840 r., jeszcze za ycia B. Jaskiego. Z poezji ukazay si zbiory pt. Odes et ballades (1826), Les orientales (1829), liryczne arcydzieo Les Feuilles d'automne (1831). W dziedzinie prozy powie z dziejw redniowiecznego Parya NotreDame de Paris (1831). W dziedzinie teatru Cromwell (1827) z przedmowmanifestem romantyzmu, Hernani, czyli honor kastylski (1830), Ruy Blas (1838). Morgenblatt peny tytu: Morgenblatt fr gebildete Stnde periodyk niemiecki wychodzcy nakadem znanej firmy ksigarskiej Cotta w Stuttgarcie i Tbingen w l. 18071865. Ogaszane w nim w tzw. Dodatkach artykuy na temat biecego ycia umysowego, literatury i sztuki odznaczay si wysokim poziomem intelektualnym i byy przeznaczone dla wyksztaconych czytelnikw.

195

196

197

114

DZIENNIK __________________________________________________

S dnie, szczeglniej po kazaniu Transona, gdzie myl o powrocie do rue Monsigny. Nie opuszczam rue Monsigny troch i chiba tylko dla wzmocnienia si. Wraenia po predykacjach. Rozmowy z Benoistem. Czytam Gerbego,198 Correspondant, Revue Europenne.199 Zaczynam pi wieczorem grok. Spokojniejszy, kiedym doszed do uznania umysu nad natur. Nadzieja odznaczenia si po powrocie.

___________
198

199

PHILIPPEOLYMPE GERBET (17981864) filozof, teolog, jeden z odnowicieli katolicyzmu francuskiego. Po studiach przyj w 1822 r. wicenia kapaskie. Zbliy si do Flicit de Lamennais i wraz z nim wydawa od 1824 r. pismo Mmorial catholique, za w l. 18301832 dziennik L'Avenir (Przyszo). Atakowanego Lamennais broni w swoich publikacjach, jednake odstpi od tej obrony, gdy pogldy jego mistrza zostay potpione przez papiea. Porzuceniu Kocioa katolickiego przez Lamennais'go powici Rflexions sur la chte de la Monseigneur de Lamennais (1836). Kontynuowa nadal prac naukow, od 1836 r. redagowa pismo L'Universit Catholique. By profesorem homiletyki, wykada w paryskiej Sorbonie. Zosta wikariuszem generalnym w Amiens i nastpnie biskupem. W dziedzinie filozofii krytycznie oceni system filozoficzny R. Descartesa oraz jego motywacj podstaw wiary. Sta na gruncie tradycjonalizmu, opowiada si za tzw. zmysem wsplnym. W teologii gwn uwag powici eucharystii i pokucie w ich sakramentalnym wymiarze i uwydatni ich emocjonaln rol w religijnym przeyciu w pracach takich, jak Considrations sur le dogme gnrateur et de la pit catholique (1829, wyd. III w 1839), Vues sur le dogme catholique de la penitence (1836). By radykaem spoecznym bronicym praw robotnikw. Wygasza konferencje religijno filozoficzne: Confrences de la philosophie catholique, Introduction la philosophie de l'histoire (I, II i III Confrences w trzech zeszytach wydanych przez Agence gnrale pour la dfense de la libert religieuse, Paris 1832). W pniejszych latach oddali si nieco od radykalizmu, lecz nie przesta by duchownym szczeglnie wraliwym na niesprawiedliwo spoeczn. Popularnoci cieszyy si jego Confrences... i Catholicisme et decalogue (1835). Le Correspondant dziennik paryski wychodzcy od 10 marca 1829 r. do 30 sierpnia 1831. Redaktorzy tego pisma zastpili jego tytu nowym: Revue Europenne z tym samym co poprzednio podtytuem: Journal religieux, politique, philosophique et littraire. Ukazywao si ono w l. 1831 listopad 1834 i okresowo w 1835 od kwietnia do padziernika. Redaktorzy nowego miesicznika gosili pogldy liberalno katolickie i opowiadali si za Libert civile et religieuse pour tout l'univers. Byli te legitymistami. Pisali w tym miesiczniku tacy autorzy, jak Charles de Montalembert, Julien Michelet i in. Redagowano, jak pisa A. Mickiewicz, pismo pod wzgldem literackim i historycznym do najlepszych we Francji nalece, przy czym nie omieszka zauway, e ono trzyma rodek, skaniajc si na przemian ku jednej lub ku drugiej stronie: w teologii czciej idc za szko Lamennais, w polityce ciy ku sferze Codziennicy [tj. La Quotidienne, pismo rojalistyczne] (cytaty z artykuu A. Mickiewicza O dziennikach katolickich francuskich pod wzgldem sprawy polskiej, publikowanego w Pielgrzymie Polskim z 5 i 9 lutego 1833 r.).

ROK 1831

115

NOTY 1. Nota o yciu i twrczoci F. M.Ch. Fourier (do przyp. 173):

Syn bogatego kupca, zajmowa si kupiectwem i jako handlowiec przebywa w Niemczech i w Holandii. Zaoy w Lyonie dom handlowy towarw kolonialnych. By przeciwnikiem jakobinw i ledwie uszed z yciem przed ich zemst. Dwa lata spdzi w subie wojskowej. Powrci do handlu i w wolnych od pracy godzinach powica si rozwaaniom na temat istoty czowieka i jego przeznaczenia oraz nad moliwociami uszczliwienia ludzkoci. Wyronia si darem obserwacji wczesnych stosunkw spoecznopolitycznych w stopniu rzadko spotykanym. Z osobistego dowiadczenia i z obserwacji wyprowadzi wnioski, ktre przedstawi w swoim najwikszym dziele pt. Thorie des quatre mouvements et des destines gnrales (Teoria czterech ruchw i powszechnych przeznacze), wydanym w 1808 r. Od tego czasu przebywa na przemian w Besanon i w Paryu. Od 1826 zamieszka na stae w Paryu. Opublikowa dalsze prace, jak Le nouveau monde industriel et socitaire... (1829), Piges et charlatanisme des deux sectes SaintSimon et Owen... (1831), La fausse industrie...(1835). Zmar w ndzy. Orodkiem filozofii Fouriera byo pojcie Boga osobowego. Jego twrcz wol ograniczaj swym niezalenym istnieniem materia i matematyka. Bg musi pozostawa w zgodzie z prawami matematycznymi, ktre s mu waciwe i ktre poprzez jego wol tworzenia ujawniaj si w stworzeniach. Bg ma cznie dwanacie namitnoci, w tym namitno do rnorodnoci, jest w pewnym sensie istot spoeczn potrzebujc wsplnikw w rnego rodzaju funkcjach. Podporzdkowany prawom matematyki, Bg stwarzajc wiat na swj obraz i podobiestwo, podporzdkowuje go tym prawom. Bg Fouriera jest Bogiem bardziej antropomorficznym ni Bg chrzecijastwa. Bg stworzy wiat w sposb celowy, ksztatujc go tak, by zostaa w kocu osignita powszechna harmonia. Poznanie praw naturalnych, kodeksw, na ktrych wspiera si stworzony wiat, to poznanie przeznacze wiodcych do tej harmonii. Fourier sdzi, e odkry te kodeksy i tym samym odkry plan Boga. W swej teologii, odkrywajcej plan Opatrznoci, wspiera si na mistycznej i teozoficznej teorii, ktra nawizywaa do filozofii redniowiecznej i do Kabay, oraz na idei prawa naturalnego, ktr gosili racjonalici XVIII w. Trzymajc si tej teorii o Bogu i czowieku, Fourier zapuszcza si w sfer ycia spoecznopolitycznogospodarczego i poddaje je przenikliwej analizie i krytyce. We wspczesnej mu cywilizacji demaskuje ustrj ekonomiczny, jego merkantylizm i fiskalizm, anarchizm w handlu i produkcji doprowadzajcy do kryzysw ekonomicznych, politycznych i spoecznych. Ujawnia iluzje ekonomii politycznej, twierdzi, e np. banki to wolne lichwiarstwo, handel to wolne kamstwo. Jego zdaniem kada klasa jest wroga innej klasie, interesy bogatych s sprzeczne z interesami biednych. Rzd, uzaleniajc si od bogatych, sprawia, e ubodzy s pozbawieni praw politycznych i spoecznych, bdcych udziaem posiadaczy. Aby zapobiec tym anomaliom, naley zbudowa bez rewolucji taki ustrj spoeczny, ktry oprze si na wsplnotach rolniczoprzemysowych, zwanych falangami. Kada falanga powinna liczy 1620 osb zamieszkujcych wsplny dom

116

NOTY

zwany falansterem. W kadym takim falansterze obowizywayby: wsplna praca, ktra ma by przyjemnoci, wsplna wasno produktw i ich waciwy podzia, wsplna edukacja dzieci itd. Projekt Fouriera dotyczcy falansterw nigdy nie zosta zrealizowany, a poczynione w tym kierunku prby okazay si cakowitym niewypaem. Mimo fantastycznoci, teoria Fouriera zdobywaa zwolennikw. Wrd nich jej gwnym kontynuatorem zosta Victor Considrant, redaktor i propagator nauki mistrza we Francji i take w Stanach Zjednoczonych, gdzie powstaway osiedla typu fourierowskiego.

2. Nota o yciu, twrczoci i dziaalnoci politycznej M. Mochnackiego (do przyp. 189):

Po ukoczeniu Liceum Lindego w Warszawie zapisa si w 1821 r. na Wydzia Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Zosta przyjty do tajnej organizacji Zwizku Wolnych Polakw, gdzie zetkn si z K. Bronikowskim, W. Heltmanem, J. B. Ostrowskim, S. Goszczyskim. Obok nauki prawa, do ktrej si zanadto nie przykada, studiowa z zapaem literatur i filozofi, dziea Goethego i Schillera, I. Kanta, dwch filozofw romantyzmu J. G. Fichtego i F. W. Schellinga i in. W 1822 r. za spoliczkowanie inspektora policji zosta ukarany i nastpnie relegowany z uczelni. W 1823 aresztowany za przynaleno do Zwizku Wolnych Polakw, osadzony w wizieniu pokarmelickim, zosta po omiu miesicach wypuszczony za cen zoenia oskare systemu owiaty o liberalizm. Cena ta okazaa si fatalna w skutkach i zaciya na jego dalszym yciu i karierze politycznej. Za namow rodzicw pracowa w cenzurze do 1827 r., co take stao si grzechem wypominanym przez jego przeciwnikw. Zacz uprawia krytyk literack, wsppracowa z uniwersyteckim koleg i przyjacielem Michaem Podczaszyskim w Dzienniku Warszawskim, w ktrym zamieszcza swoje rozprawy, jak O duchu i rdach poezji w Polszcze (1825), Niektre uwagi nad poezj romantyczn (1825). Dziki nim sta si gosicielem romantyzmu. Zapewni sobie autorytet teoretyka nowego kierunku literackiego w sporze z klasycyzujcymi literatami warszawskimi. W l. 182630 by wsppracownikiem organw romantykw: Gazety Polskiej i Kuriera Polskiego bdc take czonkiem redakcji ostatniego pisma. W 1829 r. na uniwersytecie we Lwowie uzyska magisterium. Recenzowa i ocenia nie tylko wczesne wydarzenia i kierunki literackie (O sonetach A. Mickiewicza, 1827, O literaturze polskiej w wieku dziewitnastym, 1830), lecz take spektakle teatralne i muzyczne. Gosi pogld, e literatura jest odbiciem ducha narodowego i ma wobec niego funkcj suebn. Wybuch powstania listopadowego oderwa go od dotychczasowych zaj krytyka literackiego. Sta si jednym z najczynniejszych publicystw i politykw. Wraz z koleg redakcyjnym i przyjacielem K. Bronikowskim zorganizowa 1 grudnia klub patriotyczny, za w styczniu 1831 r. wszed z A. Gurowskim do redakcji pisma lewicy powstaczej Moda Polska. Peen temperamentu politycznego domaga si radykalnych dziaa, do ktrych niezbdna byaby dyktatura i poruszenie mas. Oskara najwysz wadz rzdow Krlestwa, Rad Administracyjn, o poczynania wrogie rewolucji. Jako prosty onierz bra udzia w walkach powstaczych, by ciko ranny pod Ostrok za trudy te otrzyma szlify oficerskie i Zoty Krzy Virtuti Militari. Po upadku dyktatury generaa J. Chopickiego, ktrego oskara o zdrad, w czym

ROK 1831

117

zdystansowa si od niego K. Bronikowski, zorganizowa 19 stycznia 1831 zebranie Towarzystwa Patriotycznego. Miao ono na celu m.in. wywieranie presji na sejm. Sowem i pismem nieustannie zagrzewa do kontynuowania walki o niepodlego. Po upadku powstania przedosta si z bratem Kamilem do Francji i stan w Paryu 3 listopada 1831 r. Wkrtce potem, 6 listopada, uczestniczy w inauguracji Komitetu Emigracyjnego Tymczasowego, ktrym kierowali gwnie kaliszanie z B. Niemojowskim na czele. Niedugo potem wraz z A. Gurowskim wystpi z niego i w bezimiennych broszurach (z 18 i 25 listopada) zaprotestowa przeciw komitetowi zoonemu z ludzi dcych do wadzy, ktrzy zgubili rewolucj. By sekretarzem zebra Ogu paryskiego (8 i 9 grudnia), ktre powoay Komitet Narodowy Polski Stay z J. Lelewelem na czele. Do wadz komitetu nie wszed, nie majc za sob poparcia wikszoci gosujcych. Wszed natomiast do utworzonego w grudniu przez J. Lelewela Towarzystwa Literackiego, ktre miao za cel zaznajomienie Zachodu z dorobkiem kulturalnym Polski. Mochnacki nie doszed jednak z Lelewelem do porozumienia w kwestii realizacji programu towarzystwa i wystpi z niego. W styczniu 1832 r. opuci Pary i od 11 tego miesica do koca marca mieszka w Metzu, yjc w biedzie. W tym czasie uczestniczy w dobroczynnej imprezie, w ktrej wystpi z Koncertem na fortepian J. Hummla. Jeszcze w Metzu nie stronic od ycia towarzyskiego przygotowywa materiay do historii powstania. Latem 1832 powrci do Parya i z kolei wystpi przeciw dziaajcemu przy ulicy Taranne Komitetowi Lelewelowskiemu, zwanemu Taran, powodujc rozam w Ogle paryskim i tworzc secesyjn grup, tzw. Voban (nazwa od hotelu Vauban, miejsca zebra), przeciwstawn Taranowi. Voban wybra na przywdc emigracji polskiej generaa Jzefa Dwernickiego, ktry stan na czele komitetu. Mochnacki do tego komitetu si nie dosta. Od lipca 1832 r. wsppracowa z prowadzonym przez Michaa Podczaszyskiego Pamitnikiem Emigracji Polskiej, w ktrym zamieci Kilka listw do wydawcy w niektrych przedmiotach narodowego powstania i inne materiay powstaniowe. Tworzy dzieo Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831, ktrego tom I ukoczy w poowie 1833 r. (w tym roku zmar jego brat Kamil), tom II za w lipcu 1834 r. Mochnacki chcia, by to Powstanie... arcydzieo polskiej romantycznej prozy (S. Kieniewicz w PSB) zostao przeoone na jzyki francuski i angielski. Przekadu na francuski podj si B. Jaski, lecz zdecydowa si przerwa sw prac z powodu zmiany pogldw autora. Mochnacki ewoluowa w pogldach politycznych na spraw Polski i od radykalizmu przeszed do umiarkowanego stanowiska. W 1833 r. opowiedzia si po stronie ksicia Adama Czartoryskiego, uwaanego przez szersze koa emigracyjne za nieprzyjaciela emigracji i sprawy polskiej. Sprzeciwi si czeniu programu walki spoecznej z niepodlegociow, istnieniu partii politycznych na emigracji. Przebywa w otoczeniu ludzi z obozu Czartoryskiego, takich jak Aleksander Jeowicki, Jakub Maliszewski, Sobaski, Karol Hoffman, Julian Woronicz. Z niektrymi z nich zamierza przygotowa z funduszw Czartoryskiego wydawnictwo dziennika w Auxerres. W tzw. pismach auxerskich wystpi przeciw Towarzystwu Demokratycznemu Polskiemu. Usiowa doprowadzi swoje dzieo Powstanie... do koca, lecz przeszkodziy mu w tym zamierzeniu bieda i choroba. Zmar na grulic w Auxerres w wieku niespena 31 lat.

DZIENNIK
Rok 1832

W Nowy Rok z Walterem przechadzka. Ostrygi. Fani. Zaczynam wiza moj teraniejszo z przeszoci refleksja. Jednej niedzieli szczeglnie si czuj dobrze. W pocztkach stycznia ukadam ksiki. Projekt otworzenia Enseigne [Sztandar] po polsku. smego [stycznia, niedziela] Fani zmienia mieszkanie, ja zaczynam sypia w stancji Waltera. 11 janvier [stycznia, roda] Le soire chez Bazard200 discours de Reynaud,201 je sors le liberalisme et le philosophisme202 raffermi. [Wieczr u Bazarda wypowied Reynauda, poruszam temat ugruntowanego liberalizmu i filozofizmu.] ___________
200

8627 146

SAINTARMAND BAZARD (17911832) po restauracji monarchii burboskiej wsporganizator i przywdca francuskich karbonariuszy, zaoyciel republikaskiej organizacji spiskowej Amis de la Vrit (Przyjaciele Prawdy). Skazany zaocznie na mier za udzia w nieudanym powstaniu, nastpnie uaskawiony. Wszed do grona pierwszych saintsimonistw i wraz z Enfantinem stan na ich czele. Pogbia i systematyzowa gwne zaoenia doktryny SaintSimona. W latach 182831 rozpowszechnia je w formie wykadw, ktre cieszyy si ogromnym powodzeniem i przysparzay szkole nowych zwolennikw. Odczyty Bazarda zostay opublikowane w Exposition de la doctrine de SaintSimon (zob. 1830, przyp. 61). Gdy Enfantin zacz szerzy w szkole saintsimonistw mistycyzm religijny i idee wyzwolenia seksualnego kobiety, Bazard przeciwstawi mu si i spowodowa w ruchu rozam, co nastpio w listopadzie 1831 r. Jedni saintsimonici pozostali przy Enfantinie, inni odeszli za Bazardem, pozostali nakonieni przez Victora Considranta przystpili do tworzcej si grupy zwolennikw Fouriera. Bazard zmar latem nastpnego roku, pozostawiajc

120

DZIENNIK

147

14 [stycznia, sobota] Obiad u Fani. Dzie przepdzony w domu i w galerii obrazw.203 Okoo dziesitego czy pitnastego [stycznia], po uoeniu ksiek i pracy okoo kilku drobiazgw dla Revue, uczucie potrzeby innego zatrudnienia, przd pracowania nad artykuami oglnymi, oryginalnymi dla Revue: o ekonomii politycznej, o katolicyzmie, o usiowaniach reorganizacyjnych, o Polsce. Potem zamiar pracowania midzy Polakami i specjalniej dla Polski. Pniej republikanizm i neochrystianizm. Pniej sprytualizm i filozofizm. Pniej spirytualizm i katolicyzm. 19 [stycznia, czwartek] Chez Bronikowski,204 le desir d'agir initialement. [U Bronikowskiego, pragnienie dziaania na nowo.] Pracuj nad jarmarkiem Lipsk,205 anoncami [ogoszeniami], Owenem.206 ___________
201

202

203

204

dzieci i on Claire, z ktr Jaski utrzymywa kontakt i ktra w kocu przesza na katolicyzm. JEANERNEST REYNAUD (18061863) inynier geolog, filozof, publicysta. W 1831 r. (czerwiec) by saintsimonist II stopnia. Wykada w szkole saintsimonistw i publikowa artykuy w ich tygodniku L'Organisateur. Ogosi Religion saintsimonienne. Prdication de la constitution de la proprit (Discours de Jean Reynaud), Paris 1831. Jak Bazard, tak i Reynaud wraz z Lechevalierem i Chartonem odeszli od Enfantina. Krytycznie nastawiony do niego, wystpi na amach Revue Encyclopdique (stycze 1832) z artykuem pt. De la socit saintsimonienne. Powici si sprawom zawodowym (grnictwo). Obok tego uprawia nadal publicystyk filozoficznonaukow, wydajc wraz z Pierre'em Leroux Encyclopdie nouvelle; zob. 1834, przyp. 644. F i l o z o f i z m, z francuskiego philosophisme rzekoma filozofia, przesadne filozofowanie. Tak nazywano we Francji kierunek mylowy charakterystyczny dla przeomu XVIII i XIX w., opowiadajcy si za dominacj filozofii nad religi i odrzucajcy scholastyk. Chodzi moe o synn galeri w Luwrze o ktrej pisa Juliusz Sowacki w licie do matki (z 10 grudnia 1831): Pyszna galeria Luwru, blisko tysica krokw ma dugoci, caa zapeniona najpikniejszymi obrazami... Ale moe te chodzi o organizowany wwczas w Paryu salon wystawowy sztuki, zwany galeri. KSAWERY BRONIKOWSKI (17961852). W 1820 r. uzyska na Uniwersytecie Warszawskim stopie magistra prawa i administracji. Nalea do tajnych stowarzysze, m.in. do Towarzystwa Patriotycznego. W 1823 r. by patronem (adwokatem) przy Trybunale Cywilnym wojewdztwa warszawskiego. W tyme roku zosta aresztowany i osadzony w wizieniu pokarmelickim. Pozbawiony prawa do penienia funkcji urzdowych, powici si publicystyce i wraz z Maurycym Mochnackim wydawa Gazet Polsk, pniej Kuriera Polskiego. Uczestniczy w powstaniu listopadowym poczynajc od zdobycia Arsenau. Przyczyni si wraz z Mochnackim do powstania Klubu Patriotycznego i by jego sekretarzem i przywdc. Walczy w korpusie generaa Dwernickiego. Jeszcze przed upadkiem powstania zosta wiceprezydentem miasta War-

ROK 1832 20 [stycznia, pitek] Pojedynek Gurowskiego.207

121

21 janvier [stycznia, sobota] Port vers l'tude du catholicisme. [Zamierzam studiowa katolicyzm.] Teraz powinienem: 1. pogodzi si ze wiatem i porozumie z Polsk, 2. y tu po polsku, 3. przedsiwzi energicznie specjalnie prace po francusku, 4. ustanowi sobie dziennik, noty. Biografia, elaboracja [opracowanie na pimie] wyobrae oglnych. W poniedziaek, 23 [stycznia], przychodz do Karnota, jestem enowany. Widz, e midzy Francuzami nigdy nie bd na swoim miejscu. Postanawiam wraca zupenie do Polski. Czytam SaintSimona wstp do Encyklopedii, jego adoracje Korneilla, jego przesdy familijne.208 Wnosz znw, e on nie by jedynym fundatorem epoki organicznej, ale jednym itd. Nowy powd do jechania do Polski. ___________
szawy. Przedosta si do Francji, wstpi do Ogu paryskiego i do powoanego przez niego Komitetu Narodowego Polskiego (Staego). Rozwin dziaalno publicystyczn, wydawa kilka pisemek, m.in. wraz ze Stanisawem Kunattem i Andrzejem Plicht redagowa Feniks (18331835), ponadto La Revue Slave (18391840). Wszed do obozu ksicia Adama Czartoryskiego; redagowa czasopismo Kronika Emigracji Polskiej (1834 1839), organ prasowy obozu. Od 1844 r. by wykadowc i dyrektorem Szkoy Polskiej w Batignolles. Pracuj nad jarmarkiem Lipsk. Na podstawie doniesie prasowych, gwnie niemieckojzycznych, Jaski przygotowywa dla Revue Encyclopdique artyku powicony synnym targom jesiennym urzdzanym w Lipsku. Artyku ten pt. Le Foire de Leipzig dans l'automne 1831 ukaza si w opnionym numerze Revue z dat roczn 1831 (rocznik 14, t. 52, s. 517521). OWEN zob. 1830, przyp. 76. Zapewne pojedynek midzy ostatnim ministrem spraw zagranicznych rzdu powstaczego Teodorem Morawskim, stronnikiem generaa Bema, a jego przeciwnikiem Adamem Gurowskim. Wojciech Grzymaa w licie z 25 stycznia 1832 donis Julianowi Ursynowi Niemcewiczowi, e strzelano si o 10 krokw i niezawodnie aden by ani drgn, bo pistolety byy Page'a z pistonami, gdyby nie mga, wilgo czy jaki cud, e strzay obom klapny, a wedug paktw nie wolno byo drugi raz strzela (cyt. za: Gadon, s. 189). Chodzi o Nouvelle Encyclopdie par C. H. de SaintSimon. Premire livraison servant de prospectus, Paris 1810. W tym dziele autor zamieci Eptre ddicatoire mon neveu Victor de SaintSimon i Postscriptum. By to przypisdedykacja dla bratanka Victora zobowizujca go do spenienia zada, jakie nakada na niego sam fakt pochodzenia rodu SaintSimonw od Karola Wielkiego. Jaski potraktowa te genealogiczne zwierzenia C. H. de SaintSimona jako przesdy familijne. PIERRE CORNEILLE (16061684), dramatopisarz francuski.

144

205

206 207

208

122

DZIENNIK

Dzi rozmylanie nad swym pooeniem, powrt niebezpieczny. Zawsze trza pisa po pienidze, teraz do J[zefa] L[ubowidzkiego].209 24 janvier [stycznia], wtorek W niedziel dwudziestego drugiego ogromna przechadzka. Projekta o yciu polskim za granic. Dwudziestego czwartego poszedem na wykad Bucheza:210 chrystianizm trwa jeszcze bdzie a do przepenienia Ziemi przez wzrost ludnoci. Pniej na noc do Jzefiny i wydatek nieroztropny, znajomo przyjemna. Postpowanie z mej strony moe niezupenie przywizane dla preokupacji przez wyobraenia oglne, szczeglnie o potrzebie spirytualizacji ludzkoci i na przyszo. 25 [stycznia, roda] mam i na zgromadzenie oglne.211 ___________
209

210

211

JOZEF LUBOWIDZKI (17881871) studiowa prawo i filozofi w Krlewcu. By kolejno aplikantem, asesorem, w latach 181825 prokuratorem trybunau, nastpnie prezesem Sdu Kryminalnego wojewdztwa pockiego i augustowskiego, potem sdzi Trybunau I instancji. Nalea do wolnomularstwa. Poprzez stosunki z Henrykiem i Tomaszem ubieskimi pozna ministra skarbu ksicia Ksawerego Lubeckiego i dziki niemu obj kierownicze stanowisko w nowo utworzonym (6 maja 1828) Banku Polskim jako jego wiceprezes. 21 lutego 1828 zosta wybrany na posa, a nastpnie, w maju 1830, na marszaka sejmu, co wywoao niezadowolenie w spoeczestwie, ktre przezwao go Fortunatem, gdy niespodziewanie zrobi szybk karier. Ze wzgldu na swego brata Mateusza, wiceprezydenta Warszawy i zarazem szefa tajnej policji, nie cieszy si spoecznym zaufaniem. Ujawnio si to w czasie powstania, kiedy uatwi bratu ucieczk na lsk. W zwizku z t afer zosta aresztowany i by sdzony przez Sd Kryminalny. Po upadku powstania sta si lojalnym urzdnikiem wobec wadz rosyjskich: w listopadzie 1832 zosta prezesem Banku Polskiego. Uwikawszy si w podejrzane interesy gospodarczofinansowe, zosta zwolniony ze stanowiska, oskarony i skazany w 1848 r. na cztery lata cikiego wizienia za naduycie wadzy w urzdzie. Jaski, ktry protekcj Pana Dobrodzieja wsparty, otrzyma nominacj na profesora ekonomii przemysowej i prawodawstwa handlowego w Szkole Politechnicznej Warszawskiej, pisa list do Jzefa Lubowidzkiego, proszc go w moim smutnym pooeniu o pomoc i rad, i zapytujc: gdyby jakie zatrudnienie, jaka misja na rzecz Banku Polskiego moga mi by tu gdzie poruczon? List ten w brulionowej wersji, opatrzony dat Pary, 2 marca 1832 r., zachowa si (ACRR 8599, s. 120121). Zob. 1831, przyp. 172. Wykady Bucheza, jak Cours d'histoire de l'humanit, w wikszoci odbyway si w jego prywatnym mieszkaniu paryskim w do obszernej sali przy rue Chabannais 8. Chodzi o zapowiedziane na 29 stycznia przez Komitet Narodowy Stay zebranie polskich wychodcw przebywajcych w Paryu, majce si odby w siedzibie komitetu przy rue Taranne 12. Utworzony 15 grudnia 1831 komitet pod przewodnictwem Lelewela by zobowizany, w myl przyjtej wwczas ustawy, zwoywa dwa razy

ROK 1832

123

Zdecydowany pisa list do Jzefa Lubowidzkiego. Wczoraj jeszcze powstao we mnie na nowo przekonanie o potrzebie nieogldania si na przeszo i na opinie przyjte, ale o powinnoci wyraenia miaego i spontanczego swej mioci, mioci ludzkoci, swych chci, zamiarw. NB. rozway, ile to w zwizku z tym, co myl o autorit. Bucheza dystynkcja midzy mioci religijn a sympati. 26 [stycznia], czwartek Dlaczego powinienem si spolszczy na nowo? 1. Bo wicej mog zrobi midzy Polakami, 2. bo zrobiwszy co midzy Polakami, bd mg wicej robi midzy Francuzami, 3. bo fasz jest, eby dzi dziaajc we Francji, mona by najpoyteczniejszym ludzkoci. Jak si mam wzi do tego repolszczenia si? Czyta po polsku? Prawie to nic nie znaczy. y z Polakami, zaj si na nowo najspecjalniej ludnoci polsk. Std potrzeba zajcia si statystyk i histori Polski. Lecz przede wszystkim zda sobie spraw z siebie i y z Bogiem. Pierwsza rzecz, do ktrej tu dy winienem, jest otwarcie kursu dla Polakw, organizacja stowarzyszenia, a std misji, druku itd. i miasto [pisa] do Globusikw 212 i w ogle dawnych ekriturw [pism] saintsimoskich. 28 stycznia, w sobot poszedem na Lerminiera. Projekt pisania do Trybuny.213 Republikanizm i nowochrystianizm. W niedziel [29 stycznia] zgromadzenie oglne;214 zamiary patriotyczne, republikaskie i nowochrzeciaskie. ___________
212 213

145

158

214

w miesicu, 15 i 29, zgromadzenie oglne, nazwane z czasem Ogem (paryskim) i Taranem. Autoironiczna uwaga autora, ktry pisywa artykuy, recenzje itp. w pismach pokroju Le Globe (zob. 1831, przyp. 151). La Tribune Politique et Littraire bya bojowym organem republikaskim, zaoonym jeszcze w 1829 r. Pismo to, zwizane z karbonarystami (wglarzami), zajmowao si czsto sprawami robotniczymi i byo nierzadko represjonowane przez wadze rzdowe. Z Trybun, ktra sprzyjaa sprawie polskiej i stawaa w jej obronie, wsppracowa blisko Jan Czyski. Na tym niedzielnym zebraniu komitet Lelewela uoy skierowan do francuskiej Izby Deputowanych petycj, w ktrej protestowa przeciwko rozmieszczeniu ich [Polakw] na prowincji i da utworzenia legionw polskich pod narodowymi znakami (Gadon, s. 100101). Petycja ta okazaa si nieskuteczna. Ju w listopadzie 1831 francuski

124

DZIENNIK

We wtorek [31 stycznia] Confrences de l'abb Gerbet robi mnie katolikiem. W wieczr do Buchez o przyszym kataklizmie. W rod [1 lutego] brochura Transona rozjania mi saintsimonizm.215 pi u Jzefiny. W czwartek, 2 [lutego], zaczynam czyta Mlanges de L'Avenir.216 Czuj w sobie owoce spirytualizmu. ___________
prezes rady ministrw i zarazem minister spraw wewntrznych, Casimir Prier, poleci departamentalnym prefektom i komendantom przyjmowa uchodcw z powstania listopadowego: wojskowych kierowa do Avignon, cywilw za do Chteauroux. Ze wzgldw politycznych zabroniono uchodcom polskim poza wyjtkami przyjazdu do Parya. Na tym samym zebraniu rozpatrywano m. in. formalny wniosek kapitana Skowroskiego o usunicie z komitetu Gurowskiego i Krpowieckiego, obwinionych o sianie intrygi. Jaski zapisa si do Ogu paryskiego, co odnotowaa Lista Tuaczw Polskich przystpujcych do zgromadze oglnych i do Komitetu Narodowego Polskiego w Paryu a do koca kwietnia [1832], lecz ju 10 kwietnia poprosi o wykrelenie swego nazwiska z tej listy. Projekt utworzenia legionw polskich nasun Jaskiemu myl wstpienia do legionw, ktr zapisa 10 lutego 1832 w Dzienniku. Chodzi zapewne o broszur Simple crit d'Abel Transon aux SaintSimoniens (Proste rady... dla saintsimonistw), ukazujc motywy, dla ktrych autor zdecydowa si w styczniu 1832 opuci saintsimonistyczn famili. Mlanges catholiques; extraits de L'Avenir, opublikowane w dwch tomach przez L'Agence gnrale pour la dfense de la libert religieuse w Paryu, w 1831 r. Publikacja zawieraa rnorodne artykuy programowe publicystw i redaktorw dziennika L'Avenir, zawieszonego pniej w listopadzie 1831 r. Po rewolucji lipcowej 1830 r. powoano do ycia dziennik L'Avenir (Przyszo), opatrujc go dewiz: Bg i wolno. Pierwszy numer ukaza si 16 padziernika 1830. Celem dziennika byo broni spraw i religii, i wolnoci. Ukazywa si pod naczeln redakcj ksidza FlicitRobert de Lamennais'go (zob. niej, przyp. 295). Lamennais skupi wok siebie grono modych ludzi, takich jak Gerbet, Lacordaire, Montalembert, de Coux, take tych, ktrzy naleeli do prowadzonej przez niego Kongregacji witego Piotra (przeniesionej z Bretanii do Juilly pod Paryem), jak Bautain, Guranger, Rohrbacher i in. Wok dziennika L'Avenir uksztatowa si menezjaski ruch katolikw, ktrzy stawiali sobie za cel: Sprawy duchowe w spoeczestwie musz by cakowicie uwolnione od wadzy politycznej. Oznacza to, e: 1. Musi istnie cakowita wolno sumienia i kultu..., 2. Wolno prasy nie moe by niczym ograniczona..., 3. Wolno wychowania powinna by rwnie cakowita jak wolno kultu..., 4. Wolno zrzeszania si intelektualnego, moralnego czy przemysowego... (cyt. za: Historia Kocioa, t. IV, s. 270). Redaktorzy L'Avenir uznawali, e powinnoci Kocioa jest stawa po stronie ludw walczcych o wolno przeciw uciskajcym je rzdom i po stronie narodw w ich walce o niepodlego. Apelowali o pomoc materialn dla katolickiej Irlandii, dla powstania polskiego, ujmujc si za powstacami. Praktyczne dziaanie podejmowali w ramach organizacji

215

216

ROK 1832

125

W pitek [3 lutego] czytam Revue Europenne i notaty o katolicyzmie. W wieczr Mlanges. Projekta katolickie, liberalne w Polsce.
+

Czwartego lutego, [sobota] listy do Lubowidzkiego, do ony, do Krlikowskiego wzgldem Libelta,217 do Burgaud,218 do Anglii.+ ___________
L'Agence gnrale pour la dfense de la libert religieuse (Oglna Agencja dla Obrony Wolnoci Religijnej), kierowanej przez Montalemberta. Pod koniec 1831 r. Agencja bronia m.in. trapistw w Bretanii, zagroonych przez rzd konfiskat ich domu. Atakowaa wadze francuskie kierujc do nich apele, wysyajc petycje i wytaczajc procesy sdowe za wtrcanie si w sprawy religijne. Ruch menezjaski zdobywa zwolennikw, pozyska wielu wybitnych pisarzy (m.in. SainteBeuve'a, ktry pod wpywem Lamennais'go zosta na jaki czas katolikiem). Z drugiej strony wywoa on gwatown reakcj, stajc si przedmiotem zmasowanego ataku ze strony biskupw Kocioa francuskiego stojcych na gruncie gallikanizmu, ze strony wadz rzdowych, a take ze strony antyklerykalnych liberaw francuskich, dla ktrych L'Avenir by organem bigoterii i obywatelskiej niezgody. Na skutek rnych przeszkd zesp redakcyjny zosta zmuszony do zawieszenia swojej dziaalnoci z dniem 21 listopada 1831 r. Pozostaa jedynie wspomniana wyej Agencja. Pod koniec grudnia 1831 Lamennais, Lacordaire i Montalembert pojechali do Rzymu w oczekiwaniu na wyrok papiea w sprawie ich dziaalnoci. Lamennais i Montalembert przebywali tam do lipca 1832 r. Jak podaje P. N. Stearns, autor monografii Ksidz Lamennais: 3 lutego 1832 roku wydano bankiet z okazji pomylnego zakoczenia procesu wytoczonego redaktorom Avenir. Na bankiecie obecny by Victor Hugo, brao w nim rwnie udzia kilku protestanckich prawnikw. Byy redaktor Globe reprezentowa liberalne skrzydo. Byo to radosne wydarzenie, panowa nastrj doktrynalnej i personalnej harmonii. W gwnym toacie podkrelono z uznaniem definitywne zjednoczenie prawdziwego katolicyzmu z prawdziwym liberalizmem (s. 131). Poprzedniego dnia, tj. 2 lutego 1832, Jaski zabra si do czytania Mlanges de L'Avenir. W ogoszonej 12 sierpnia 1832 encyklice Mirari vos Grzegorz XVI potpi uznane za bdne tezy goszone przez L'Avenir, m.in. o wolnoci prasy, o rozdziale Kocioa od pastwa. Lamennais (za rad Lacordaire'a) i Montalembert poddali si papieskiemu orzeczeniu. 10 wrzenia 1832 r. redakcja L'Avenir i Agencja oficjalnie si rozwizay. KAROL LIBELT (18071875) filozof i estetyk, dziaacz spoecznopolityczny i kulturalny, pionier pracy organicznej. Urodzi si w Poznaniu. Uzyskawszy stypendium rzdowe, wyjecha do Berlina, gdzie od 1826 do 1830 r. studiowa filozofi. Po otrzymaniu w 1830 r. tytuu doktora filozofii wybra si na dalsze studia do Parya (w ktrym ju przebywali Jaski i L. Krlikowski), gdzie zapoznawa si m.in. z pogldami saintsimonistw i fourierystw. Na wie o wybuchu powstania listopadowego przerwa studia i powrci do kraju. Bra udzia w powstaniu. By moe Libelt ju w okresie studiw pozna bdcych przejazdem w Berlinie Krlikowskiego i Jaskiego. JEANHENRI BURGAUD DES MARETS (18061873) francuski filolog, bibliofil i poeta; tumacz. Syn zamonego kupca i waciciela ziemskiego z Jarnac. Ukoczy prawo na Sorbonie i zosta adwokatem w Paryu. Interesowa si gwnie jzykoznawstwem i literatur. Zawar znajomo z Jaskim, przez ktrego zapewne pozna jzyk polski

157

217

218

126
158

DZIENNIK

4 lutego, sobota. W sobot z rana myl o potrzebie pisania do owenistw przeciw saintsimonistom. 5 [lutego], w niedziel zgromadzenie oglne.219 Niead, u mnie zy humor. Obiad z Kamilem [Mochnackim] u Steinhausera. Kawa u Fani, do domu. 6 [lutego, poniedziaek] zastaj w Revue list od d'Eichsthala. Jules z Laurent,220 dysputa o saintsimonizmie. O czwartej id rue Monsigny. List od pana Crellin. W wieczr czytam Enseignements du Pre Enfantin.221 ___________
i wczesn twrczo Adama Mickiewicza. Przeoy proz Konrada Wallenroda i wyda go anonimowo wasnym kosztem w bardzo maym nakadzie w 1829 r., jeszcze przed rewolucj lipcow. By moe w jego tumaczeniu mia jaki udzia Jaski. Egzaltowany polonofil, Burgaud des Marets darzy wielkim kultem twrc Dziadw. One rwnie znalazy si na jego warsztacie translatorskim i zostay wydrukowane we fragmentach na amach Les Polonais (1833/1834). 7 lutego 1833 Jaski zgosi jako kandydatw do Towarzystwa Literackiego Montalemberta i Burgauda des Marets; 21 tego miesica obaj zostali przyjci, a Burgauda des Marets wybrano na czonka korespondenta. Dziki Jaskiemu tumacz mg w kwietniu 1833 pozna osobicie uwielbianego przez siebie Mickiewicza. W archiwum rzymskim zmartwychwstacw zachowaa si czciowo korespondencja Burgauda des Marets i Jaskiego z lat 1832 33. Ju od stycznia 1832 na zgromadzeniach oglnych Komitetu Narodowego Polskiego przy rue Taranne toczyy si namitne dyskusje i spory dotyczce przyczyn i sprawcw upadku powstania. Wysuwane byy rwnie zarzuty pod adresem Komitetu Narodowego Polskiego. Doszo do tego, e 5 lutego w toku obrad Ksawery Bronikowski oskary formalnie komitet Lelewela o stronnicze i nierzetelne dziaania. Na kolejnym zgromadzeniu oglnym w dniu 16 lutego w zwizku z wnioskiem Bronikowskiego zostaa powoana komisja (deputacja) dla zbadania dziaalnoci komitetu Lelewela w skadzie: J. R. Puaski, K. A. Puaski, J. N. Janowski, J. Czyski, E. Januszkiewicz. JULES LECHEVALIER (Le Chevalier) (18001850) wychowanek Szkoy Politechnicznej. Odby studia na uniwersytetach niemieckich w latach 182628, m.in. u Hegla. Czonek kolegium (Ojciec) saintsimonistw (czerwiec 1831). Od marca 1830 wraz z Transonem i Cazeaux zamieszka u Enfantina przy rue Monsigny. Opuci famili saintsimonistyczn w styczniu 1832 i przystpi do rozwijajcej si szkoy Fouriera. Redaktor i szef Moniteur du Commerce. By w subie pastwowej. Publicysta. PAULMATHIEU LAURENT zwany Laurent de l'Ardche (17931877) czonek kolegium (Ojciec) saintsimonistw, publicysta, konserwator w Bibliothque de l'Arsenal, adwokat, by pniej czonkiem Zgromadzenia Francuskiego. Ojciec Enfantin w okresie od 28 listopada 1831 do 18 lutego 1832 wygasza swe nauki (enseignements) gwnie przy rue Monsigny. Byo ich w sumie 18, a porusza w nich kwestie transformacji dogmatu, rehabilitacji ciaa, autorytetu i wolnoci, itp. Wykady

159

219

220

221

ROK 1832

127

7 [lutego], wtorek, dysputa z Benoistem o spirytualizmie. Do Brailoi pijawki Walterowi. W wieczr czytam Muiron.222 8 [lutego], roda, do drugiej czyszcz Waltera. Potem w Revue. Czytam Confrences l'abb Gerbet. W wieczr je kocz i aprobuj. Po obiedzie z Transonem o fourieryzmie. 9 [lutego], czwartek, o dwunastej id do Eichsthala, potem do Gurowskiego. Tam broni jednoci katolickiej wzgldem pierwszego. Maliski.223 Obiad. Bior si do rozbioru enfantynizmu. ___________
222

160

223

Enfantina byy stenografowane przez Alouette, jednego ze suchaczy (por. J. Walch, dz. cyt., 3436). Zob. niej, przyp. 284. BRAILOI adept szkoy saintsimonistw, uczestnik kursu prowadzonego przez Jaskiego, odnotowany przez niego w Dzienniku pod dat 14 sierpnia 1831. JUST MUIRON (1787 po 1867) zwolennik Ch. Fouriera, autor prac powiconych problematyce umowy spoecznej, falansteru. W 1832 r. w Paryu opublikowa Les Nouvelles transactions sociales, religieuses et scientifiques. JOZEF MALINSKI (? 18011871), malarz, ucze Jaskiego i przyjaciel. Po ukoczeniu szkoy pocztkowej w Kaliszu zapisa si w 1821 r. na oddzia sztuk piknych Uniwersytetu Warszawskiego. Studiowa w klasie rysunku, nastpnie w klasie malarstwa. 11 lutego 1828 otrzyma stypendium od Komisji Rzdowej Owiecenia Publicznego i na dalsze studia wyjecha do Parya, gdzie stan ju w maju tego roku. Otrzymywane za porednictwem Antoniego Oleszczyskiego stypendium utraci w 1829 r. zapewne z powodu nieprzysyania sprawozda ze swoich studiw. Uczy si rysunku pocztkowo u Guillaume'a Lethira, potem w paryskiej akademii. Wystawia swe prace okazjonalnie. W 1832 r. by wymieniany jako ucze Antoine'a Grosa. W tym okresie Maliski przyjani si z Jaskim, ktrego pozna w 1828 r. i ktry wywar na jego ycie i twrczo znaczcy wpyw. Dzieli z nim w 1830 r. mieszkanie przy rue Vivienne. Wraz z nim nalea do saintsimonistw III stopnia (czerwiec 1831). Rwnie z nim przeszed w 1835 r. na katolicyzm. Przyjani si te z malarzem Fabianem Sarneckim, ktry namalowa jego portret. Uczestniczy w yciu emigracji polskiej w Paryu. Nalea do zaoonego przez Lelewela Towarzystwa Naukowego Polakw Tuaczw (zwanego pocztkowo Towarzystwem Literackim) i do Komitetu Narodowego Polskiego w 1832 r. Jesieni tego roku wystpi z komitetu biorc udzia w posiedzeniu emigrantw polskich pod prezesur generaa Umiskiego. Od 20 lutego 1836 zamieszka w Domku Jaskiego przy rue NotreDamedesChamps, ale w obawie przed represjami policji francuskiej ju 24 maja tego roku opuci go i wyprawi si do Anglii. W Londynie przebywa do 1839 r., uczestniczc w prbie zaoenia tam domu wsplnoty religijnej. Powrci do Francji, a nastpnie, w 1841 r., zamieszka ju na stae w Rzymie, utrzymujc bliskie wizy ze zmartwychwstacami. Maliski tworzy gwnie obrazy olejne, rzadziej akwarele, o tematyce religijnej, patriotycznej (sceny historyczne), w ktrych mona dostrzec ideowy wpyw Jaskiego i jego najbliszych kontynuatorw. Malowa portrety, a take kopiowa znane dziea malarstwa woskiego. Wedug zapiskw dziennych Jaskiego w 1830 i 1832 r. malowa jego portret, ktry jednak si nie odnalaz. W archiwum rzymskim zmar-

128
160

DZIENNIK

Dziesitego lutego w wieczr poszedem do Mochnackiego, dowody jego przyjani. Wrciwszy do domu, przeczytaem Transona i Jules [Lechevalier].224 Std skonnoci do monsignizmu wietrzej. Myl do legionw.225 10 [lutego] z rana, pitek, myl brania z komitetu [Lelewela] pienidzy i zajcia si rzecz polsk.226 Myl kursu i publikacji dziennika bitygodniowego [dwutygodniowego], na przykad Feniks Polski dziennik patriotyczny redagowany przez itd. Projekt formowania partii katolickiej i nowochrzeciaskiej polskiej.

159

11 [lutego], sobota, do Goreckiego wzgldem Chodki.227 ___________

224

225 226

227

twychwstacw zachowa si przypisywany Maliskiemu rysunek pirkiem przedstawiajcy wedug zakonnej tradycji gow Jaskiego. Chodzi zapewne o listy otwarte, w ktrych obaj autorzy podali motywy swego wystpienia z ruchu saintsimonistw. Pierwszy z nich wypowiedzia si w tej sprawie we wspomnianej broszurze (32 strony, in 8o): Simple crit d'Abel Transon aux Saint Simoniens, Paris 1832 (zob. wyej, przyp. 215). Drugi za da Dclaration de Jules Lechevalier ... aux SaintSimoniens, zawart na czterech stronach druczku in 4o, Paris 1831. Zob. wyej, przyp. 214. 28 stycznia 1831 powsta w Paryu Komitet Centralny FrankoPolski dla poparcia sprawy polskiej. Na jego czele stan dawny towarzysz Kociuszki genera La Fayette. W skad komitetu, ktremu podlegay rozsiane we Francji podkomitety, wchodzili wybitni przedstawiciele francuskiego ycia politycznego, spoecznego, wojskowego i kulturalnego. Generalnym agentem komitetu zosta przyjaciel Polakw Eugne Cassin (zob. niej, przyp. 44). Komitet Centralny wspiera finansowo komitet Lelewela, przeznaczajc za jego porednictwem fundusze wycznie dla Polakw przebywajcych w Paryu. Kady z nich otrzymywa zasiek po 2 franki dziennie z dodatkiem na mieszkanie (po 15 frankw miesicznie). W rozdzielaniu funduszw uczestniczy czonek obu komitetw Leonard Chodko. Komitet polski z pomoc francuskiego wynajmowa stancje, rozdawa bony uprawniajce do otrzymania sumy pienidzy, usug itp. LEONARD CHODZKO (18001871) pochodzi z Oszmiaskiego (Litwa). W 181617 studiowa prawo na Uniwersytecie Wileskim i uczszcza na wykady Lelewela z historii. By filaretem. Od 1819 r. jako sekretarz ksicia Michaa Kleofasa Ogiskiego jedzi z nim za granic zwiedzajc Europ Zachodni. W 1826 r. osiad w Paryu i wyda francuski pamitnik ksicia Michaa Mmoires de M. O. sur la Pologne et les Polonais, depuis 1788 jusqu' la fin de 1815 (Paris 18267, 4 tomy; wydanie drugie tame 1833). Uczestniczy w rewolucji lipcowej 1830, by wwczas kapitanem gwardii narodowej paryskiej i jednym z adiutantw gen. La Fayette. Otrzyma obywatelstwo francuskie. Rozpocz w Paryu dziaalno wydawnicz i publicystyczn, popularyzowa i propagowa spraw polsk zwaszcza od wybuchu powstania listopadowego. By jednym z zaoycieli Centralnego Komitetu FrankoPolskiego, jego archiwariuszem i sekretarzem. Uchodcom polskim przybywajcym do Parya okazywa dziki funduszom komitetu wielostronn pomoc. Zbliy si do przybyego pod koniec

ROK 1832

129

12 [lutego], w niedziel z rana Kamil [Mochnacki] wyjeda. Ja midzy spirytualizmem i panteizmem. 13 [lutego, poniedziaek] u Chodki po kwit. W tym interwalu u Bronikoskiej.228 17 [lutego, pitek] odbieram list od jego ojca.229 21 [lutego, wtorek] u Chodki po drugi kwit. Hube230 ja przeciw Czyskiemu231 itd. ___________
padziernika 1831 Lelewela i cile z nim wsppracowa. Zasiada w Komitecie Narodowym Polskim, Komitecie Literackim, potem w komitecie Zemsta Ludu wsporganizujc wypraw Jzefa Zaliwskiego do Polski. Jak Lelewela, tak i Chodk wadze francuskie wydaliy z Parya. Znalaz si w 1833 r. w Anglii. Do Parya powrci w 1834 r. Zaj si wydawnictwem propagandowym dotyczcym Polski, nawizujc do poprzednich dokona edytorskich: Histoire des legions polonaises en Italie (1829). Opracowa biografie Kazimierza Puaskiego, Tadeusza Kociuszki, Joachima Lelewela. Redagowa Pologne historique, littraire, monumentale et pittoresque (1836 38) oraz Pologne historique, littraire, monumentale et illustre (183940). Wyda 2 tomy Poezyj A. Mickiewicza z 1828 r. Ponadto: C. MalteBrun, Tableau de la Pologne ancienne et moderne ..., nouvelle dition entirement refondue, augmente et orne de carte (z prac Michaa Podczaszyskiego) (2 tomy, Bruksela 1830; nastpne wydanie: Bruksela 1831); Trzy konstytucje polskie 1791, 1807, 1815, Pary 1832. Nalea do wielu towarzystw naukowych zagranicznych, jak Socit Gographique et Statistique, Socit Philotechnique w Paryu, take do polskich, jak Towarzystwo HistorycznoLiterackie w Paryu, Towarzystwo LitewskoRuskie. Pozostawi olbrzymi zbir dokumentw i odpisw, ktre stay si podstaw archiwum w Muzeum Raperswilskim w Szwajcarii. Jan Bartkowski w Spisie Polakw zmarych na emigracji od roku 1831 zapisa Bronikowsk Franciszk z Nakwaskich (wg Krosnowskiego: z domu Nowakowska), urodzon w Krakowie i zmar 23 kwietnia 1836 w Paryu, oraz trzech Bronikowskich, wrd nich znanego ju Ksawerego Bronikowskiego, pochodzcego z powiatu sandeckiego (zob. wyej, przyp. 204). Nie ma pewnoci, czy wspomniana przez Jaskiego Ksawerowa Bronikowska bya t sam osob, ktr umieci w swym spisie Bartkowski. 12 lutego 1832 Kamil Mochnacki, zmuszony przez wadze francuskie, opuci Pary. By moe, Jaski otrzyma list od Bazylego Mochnackiego, zamieszkaego we Lwowie, do syna Kamila, ktry donosi ojcu z Avinionu 7 marca 1832: C tu byo radoci, jakem odebra list ostatni Papy, ktry mi z Parya przysali (Listy Maurycego Mochnackiego i brata jego Kamila... pisane z Parya, Metz i Avignon do rodzicw swoich w Galicji, Pozna 1863, s. 82). Najbliszy przyjaciel M. Mochnackiego, Micha Podczaszyski przebywa wwczas w Metzu; w Paryu z bliskich im pozosta tylko Jaski, ktry 10 lutego by u Kamila Mochnackiego i otrzyma dowody jego przyjani.

228

229

130

DZIENNIK

___________
230

231

JOZEF HUBE (18041891) syn Michaa, referendarza w Radzie Stanu Krlestwa Polskiego, modszy brat Romualda, wybitnego prawnika i historyka prawa. Uzyskawszy w 1824 r. na Uniwersytecie Warszawskim stopie magistra prawa, po krtkiej praktyce sdowej otrzyma stypendium rzdowe i wyjecha na dalsze studia do Berlina, gdzie sucha m.in. wykadw Hegla (pod jego wpywem utraci wiar). Dalsze studia odby w Paryu. W 1828 r. powrci do Warszawy i zosta aplikantem, nastpnie asesorem w prokuratorii generalnej Krlestwa Polskiego. W sierpniu 1830 a do wybuchu powstania listopadowego wykada na uniwersytecie histori prawa. By autorem prac z dziedziny prawa, publikowa je w pimie prawniczym Themis Polska. W czasie powstania uczestniczy aktywnie w yciu politycznym, nalea m.in. do Towarzystwa Patriotycznego. W 1832 r. wraz z ojcem Michaem przedar si przez granic do Parya. Nalea do Towarzystwa HistorycznoLiterackiego. Opublikowa prac Wywd spraw spadkowych sowiaskich (1832), przeoon na jzyki obce. Wsppracowa z francuskimi pismami prawniczymi. W latach 183236 przebywa z ojcem w Normandii. Pod wpywem Jaskiego wstpi 15 sierpnia 1836 do jego Domku. By wychowawc modziey w Collge Stanislas. Pod koniec padziernika 1837 wyjecha na studia teologiczne do Rzymu. By obecny przy mierci Jaskiego. Po uzyskaniu doktoratu z teologii, 9 stycznia 1842 zoy luby kapaskie. By jednym z wspzaoycieli zakonu zmartwychwstacw. Przebywa w Paryu jako katecheta. W latach 184855 sprawowa urzd generaa zakonu. Zwalcza towianizm wystpujc przeciwko Adamowi Mickiewiczowi jako towiaczykowi, sprzeciwia si rwnie tworzeniu przez niego Legionu. Opublikowa prace o treci teologicznej i religijnej, jak Nauka o w. Testamencie, O czstej komunii, O pokorze. JAN CZYNSKI (18011867) pochodzi z ydowskich frankistw (zwolennikw Jakuba Franka). Po uzyskaniu w 1822 r. stopnia magistra prawa na Uniwersytecie Warszawskim pracowa jako patron (adwokat) w Lublinie. Podczas powstania 183031 dziaa tame, nastpnie w Warszawie i jako jeden z przywdcw lewicy demokratycznej Towarzystwa Patriotycznego zosta jego wiceprezesem i czonkiem redakcji Nowa Polska. Zwalcza Rzd Narodowy. Po upadku powstania znalaz si na emigracji w Paryu, gdzie rozwin nadzwyczaj aktywn dziaalno. Zaoy Towarzystwo Przyjaci Postpu (zob. niej, przyp. 256), nalea do Komitetu Narodowego Lelewela, nastpnie od padziernika 1833 do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Zwiza si z masoneri francusk, by wydawc La Russie Pittoresque, wsppracownikiem radykalnych pism francuskich (Le Reformateur, La Tribune, Le Peuple Cabeta, Le Constitutionnel). Zwalcza polityk ksicia Adama Czartoryskiego, atakowa rwnie ideologi Ksig narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Mickiewicza. Nalega na wspdziaanie z dcymi do rewolucji Rosjanami i na nawizanie kontaktw z francuskimi ydami. Wybitny radykalny publicysta, w 1834 r. wspredagowa Postp, w latach 183536 wraz z Szymonem Konarskim wydawa pismo Pnoc, nalea do redakcji Nowej Polski, w 1837 r. do redakcji pisma Polska. Zajmowa si niemal cakowicie sprawami polskimi, akcentowa potrzeb aktywizacji mieszczastwa polskiego oraz uobywatelnienia ydw. Sta si zwolennikiem i teoretykiem fourieryzmu. Swoje prace i broszury publikowa take w jzykach obcych; by ponadto autorem czterech powieci oraz beletrystycznej publikacji Cesarzewicz Konstanty i Joanna Grudziska, czyli Jakobini polscy (183334), pisywa take komedie w jzyku francuskim. W latach czterdziestych i pidziesitych w swej publicystyce zajmowa si problematyk europejsk i spoecznopolityczn, robotnicz

ROK 1832

131
163

25 lutego, sobota Przed tygodniem, dziewitnastego, by bal [u] Steinhausera, w poprzednim tygodniu 2 zgromadzenia oglne.232 Ostatnie szczeglnie oburzyo mnie przeciwko barbarzyskim naszym demokratom. Czyski o Pamitniku.233 Janowski234 mi ich usprawiedliwia. Proponuj sobie czyta kurs, gdzie bym poda w wtpliwo ich patriotyzm itd. Wprzd d'Eichsthal i Jules zachwiali mj spirytualizm, jednak zamiary patriotyczne umocniy go. U Chopina.235 Da mi kilka biletw na swj koncert (Carnotowi przd wydaem). U Chodki po kwit. Do Wodziskiego236 przykre wizyty. ___________
i ydowsk. W latach szedziesitych powrci do spraw polskich, utrzymywa kontakty z Ludwikiem Krlikowskim (z ktrym utworzy Zbratnienie Polskie Wszystkich Wyzna Religijnych). Kontaktowa si z Karolem Marksem za jego pobytu w Londynie. Ostatnie zebranie oglne odbyo si 16 lutego i na nim postanowiono powoa deputacj do zbadania dziaalnoci Komitetu Narodowego Polskiego. W skad deputacji weszli demokraci; zob. wyej, przyp. 219. Trudno ustali, czy idzie o projekt zaoenia pisma, czy o czyje wspomnienia. Na pewno nie chodzi tu o Pamitnik Emigracji Polskiej redagowany przez Michaa Podczaszyskiego czasopismo, ktre zaczo si ukazywa od 1 lipca 1832 r. JAN NEPOMUCEN JANOWSKI (18031888), syn oczynszowanego chopa. W 1827 r. ukoczy wydzia prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Wrd inspektorw tej uczelni nie cieszy si dobr opini, zarzucano mu nieobyczajno i najszkaradniejsze przymioty duszy. By kolejno aplikantem w sdownictwie, urzdnikiem w Komisji Rzdowej Przychodw i Skarbu, bibliotekarzem. Po wybuchu powstania rozpocz byskotliw karier jako dziaacz lewicy i radykalny publicysta: wspredaktor Kuriera Polskiego, redaktor Gazety Polskiej, sekretarz i nastpnie wiceprezes Towarzystwa Patriotycznego, inicjator Towarzystwa Polepszenia Stanu Wocian. Po upadku powstania, na pocztku 1832 r. znalaz si w Paryu i podj oywion dziaalno emigracyjn jako wspzaoyciel demokratycznych towarzystw, jak Towarzystwo Przyjaci Postpu, Towarzystwo Demokratyczne Polskie pierwszy podpisa akt jego zaoenia. Sta si wybitnym dziaaczem demokratycznym o niemaym autorytecie i jednym z najradykalniejszych publicystw Wielkiej Emigracji. W 1835 r. by czonkiem I Centralizacji Towarzystwa Demokratycznego, wspredaktorem jego Manifestu z 1836 r., redaktorem pism Postp (1836), Demokrata Polski i Przegld Dziejw Polskich, autorem publikacji ogaszanych w czasopismach obcojzycznych. Polemizowa z prawicowymi dziaaczami polskiej emigracji, zwalcza towianizm. Twierdzi, e upadek Polski i klsk powstania spowodowali polscy arystokraci i Koci (Rzym i Polska, 1863). Pozostawi m.in. Notatki autobiograficzne (18031853, wydane w 1950 r.). W dwch listach adresowanych do E. Calliera, autora monografii o B. Jaskim, skreli wspomnienia o dawnym koledze i przyjacielu z lat uniwersyteckich. FRYDERYK CHOPIN (18101849) polski kompozytor, pianista i pedagog. Wybuch powstania listopadowego zasta go w Wiedniu. Wyprawi si std do Parya, gdzie stan w kocu wrzenia 1831; zamieszka na Boulevard Poissonnire 27. Jaski, ktry

232

233

234

235

132

DZIENNIK

Przykrzejsza jeszcze arogancja kilku naszych nieukw. Zaczynam si zajmowa nasz histori. Odczytanie Bucheza umacnia mj spirytualizm. Wczoraj, pitek, byo posiedzenie literackie, dzi oglne.237 Bontemps,238 wrciwszy z Londynu, by wczoraj u mnie. Wczoraj odczytaem listy ony. Wczoraj myli, eby nie kurs, ale dzieo, moe bezimienne. Dzi za kursem.
164

Posiedzenie oglne Krpowiecki (ciskam go), Sowacki.239 Po posiedzeniu na obiad do Steinhausera. Fani. ___________
236

237

238 239

najprawdopodobniej zna Chopina jeszcze z czasw swego pobytu w Warszawie, otrzyma bilety na jego pierwszy w Paryu koncert publiczny. ANTONI WODZINSKI (18121847) jeden z najbliszych przyjaci Chopina. Uczy si w warszawskim Liceum i by na stancji jego rodzicw. Bra udzia w powstaniu listopadowym i dosuy si stopnia podporucznika. Znalaz si ju w grudniu 1831 r. w Paryu. W 1836 r. uczestniczy w sukcesyjnej wojnie domowej w Hiszpanii. Powrci do kraju w 1841 r. Mia opini czowieka niezrwnowaonego. Jego brat FELIKS WODZINSKI (18151870) rwnie uczestniczy w powstaniu listopadowym. By porucznikiem. Przebywa z bratem Antonim w Paryu. Jeszcze w 1832 r. powrci do kraju. Ich siostr bya Maria Wodziska, o ktrej rk owiadczy si w 1836 r. F. Chopin. Na emigracji przebywa rwnie KAROL EDWARD WODZINSKI vel Wodzyski (1807 1837). Pochodzi z Woyskiego. Uczestnik powstania listopadowego. Na emigracji w Paryu. Od 9 grudnia 1831 skarbnik (podskarbi) Komitetu Narodowego Polskiego. Zosta wysany przez Lelewela do Londynu jako specjalny agent Komitetu, aby tam obserwowa i stosownie dziaa. Wspzaoyciel Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich oraz Towarzystwa Sowiaskiego. Nalea do Towarzystwa Literackiego w Paryu. Jaski spotka si z K. E. Wodziskim po jego powrocie z Anglii do Parya w sierpniu 1832 r., o czym wspomni pod dat 22. tego miesica w swym Dzienniku. Jaski ma zapewne na myli pitkowe, tj. z 24 lutego, posiedzenie zorganizowane dla czonkw Towarzystwa Literackiego, zaoonego przez J. Lelewela (zob. 1831, przyp. 194), ktre wkrtce przyjo nazw Towarzystwa Literackiego Polakw Tuaczw. Dzi oglne to wypadajce 25 lutego sobotnie posiedzenie Ogu paryskiego. GEORGE BONTEMPS (18011888) inynierprzemysowiec; w 1831 r. saintsimonista III stopnia. W sobot 25 lutego Komitet Narodowy Lelewela zorganizowa w lokalu przy rue Taranne uroczysty obchd rocznicy bitwy pod Grochowem. Mow rocznicow wygosi m. in. Tadeusz Krpowiecki, wywoujc wrd suchaczy poruszenie swym skrajnym demokratyzmem i ostr krytyk stanu szlacheckiego. Ponadto obecny na posiedzeniu Juliusz Sowacki czyta swoje wiersze i ody, rwnie gorco przyjte przez suchaczy. Na wniosek Leonarda Chodki uchwalono, by za patriotyczn deklamacj ofiarowa Sowackiemu piercie z napisem: Rodacy wdziczni Sowackiemu, poecie rewolucyjnemu.

ROK 1832

133

___________
TADEUSZ (przed powstaniem: Szymon) KREPOWIECKI (17991847) pochodzi ze szlacheckiej rodziny neofitw. Od 1821 r. studiowa prawo na Uniwersytecie Warszawskim. Redaktor i wsppracownik stoecznej prasy. W czasie powstania oficer w korpusie generaa Dwernickiego, wspzaoyciel i wiceprezes Towarzystwa Patriotycznego. Ju wtedy da si pozna jako radykalny agitator wystpujcy przeciw polityce Rzdu Narodowego. Domaga si wolnoci pracy i rozwizania kwestii chopskiej. Od listopada 1831 znalaz si na emigracji w Paryu. Pocztkowo czonek Komitetu Narodowego Lelewela, w lutym 1832 przewodniczcy sekcji politycznej Towarzystwa Przyjaci Postpu, w latach 183234 wsppracownik lewicowego ruchu karbonarskiego (Amis de Peuple i La Socit de Droits de l'Homme et du Citoyen), radykalnie lewicowych pism (Le Populaire Cabeta i La Tribune Politique et Littraire). 17 marca 1832 wystpi z komitetu Lelewela i zosta wspzaoycielem Towarzystwa Demokratycznego Polskiego (wspautor aktu jego zaoenia, czyli pierwszego Manifestu). By nie tylko karbonariuszem, lecz take masonem. W swoich wystpieniach (25 lutego i zwaszcza 29 listopada 1832) potpia szlacheck przeszo i dowodzi, e jedynym rodkiem do odrodzenia Polski jest rewolucja spoeczna, i e ona wanie jest zadaniem emigracji. W 1832 r. ukaza si drukiem jego pamflet O arystokracji polskiej i stanie chopw w Polsce, a po francusku tekst jego listopadowego przemwienia Discours de Thade Krempowiecki prononce Paris le 29 Nov. 1832, anniversaire de la Rvolution polonaise. Jego pogldy stay si punktem wyjcia dla programu rewolucyjnych demokratw, ale rwnie powodem skrelenia go z listy Towarzystwa Demokratycznego oraz wydalenia przez wadze francuskie do Belgii. Z kolei wadze belgijskie wydaliy go za agitacj rewolucyjn. W czerwcu 1834 znalaz si w Anglii. W czasopimie Czyskiego Postp opublikowa artyku Narodowo, w ktrym obok krytyki przeszoci szlacheckiej zarysowa projekt zasad ustroju spoecznej sprawiedliwoci przyszej Polski rzdzonej przez lud. Wsptwrca organizacji Lud Polski i manifestu Gromady Grudzi, czonek Zjednoczenia Emigracji Polskiej. W 1846 r. powrci do Towarzystwa Demokratycznego. Wyniszczony fizycznie, zmar w ndzy. JULIUSZ SLOWACKI (18091849), poeta i dramatopisarz, najwybitniejszy obok Adama Mickiewicza twrca polskiego romantyzmu. W marcu 1831 r. wyjecha z Warszawy jako kurier dyplomatyczny Rzdu Narodowego do Londynu i Parya. Okoo 6 wrzenia przyby z Anglii do stolicy Francji, gdzie po klsce powstania osiad jako emigrant. Wczy si aktywnie w ycie polskiej emigracji w Paryu, nalec do Towarzystwa Litewskiego i do Towarzystwa Naukowego Tuaczw Polakw (ktrego czonkiem by i Jaski). Od stycznia 1833 zamieszka w Genewie od 20 grudnia 1838 ponownie w Paryu. Sw wczesn twrczo pomieci w paryskim wydaniu Poezyj (trzy tomy w 183233 r.). W okresie powstania listopadowego wysun si jako jeden z czoowych poetw politycznych (Hymn, Oda do wolnoci). Do roku 1840 (roku zgonu Jaskiego) tworzy dramaty, jak Kordian (1834), Balladyna (1835, wyd. 1839), Lilla Weneda (1840), poemat proz Anhelli (1838), ponadto poematy, jak W Szwajcarii (wyd. w tomie Trzy poemata, Pary 1839), Beniowski, poemat dygresyjny, zawierajcy m.in. krytyczne uwagi wobec emigracyjnej i narodowej zbiorowoci; wreszcie wiersze liryczne.

134

DZIENNIK

26 [lutego], niedziela Fourier potem szukamy stancji. Walter wychodzi pierwszy raz i jemy u Viota. Idziemy na Robert le Diable.240 Koncert Chopina,241 powrt z Carnotem. Pozytywizm.242 [27 lutego], poniedziaek, szukamy stancji. Ch pracowania zaraz i wiele zarabiania. Cassin.243 28 [lutego], wtorek, spotykam Lacordaira,244 dajemy sobie rendezvous. Okoo drugiej poszedem do Bontemps. U niego zy humor. Pan Thibaudeaud245 ___________
240

241

242

243

244

W tym dniu, to jest 26 lutego, Thtre du PalaisRoyal wystawia kilka sztuk scenicznych, wrd nich popularn jednoaktow parodi Robert le Diable, arcydzieo pana MayerBeer [zoliwie o kompozytorze Meyerbeerze]. Teatr ten, ktry zajmowa w Paacu Krlewskim wybudowan w 1784 r. sal widowiskow, odnowion i powikszon w 1831 r., wystawia gwnie wodewile, parodie, piewogry, komedie. Parodia Robert le Diable zostaa oparta na libretcie Eugne'a Scribe'a i Casimira Delavigne'a do wielkiej opery pod tym tytuem, skomponowanej i wystawionej przez kompozytora Giacoma Meyerbeera w Paryu. Jej prapremiera odbya si 21 listopada 1831 r. Libretto to przedstawiao losy ksicia normandzkiego Roberta, ktry zaprzeda si ucielenionemu diabu Bertramowi. Pierwszy publiczny koncert Fryderyka Chopina w Paryu odby si w Sali Pleyela przed sm wieczorem. Gra on Koncert fmoll i Wariacje oparte na motywie La ci darem la mano z opery Don Giovanni Mozarta; uczestniczy rwnie w wykonaniu Poloneza Friedricha Kalkbrennera na 6 fortepianw. Wrd suchaczy by obecny m.in. Franciszek Liszt. P o z y t y w i z m kierunek mylenia filozoficznego, zaproponowany przez byego ucznia SaintSimona, Augusta Comte'a, zwany przez niego filozofi pozytywn. Comte wspiera si na zaoeniu, e umys ludzki nie jest zdolny pozna istoty rzeczy i ostatecznych przyczyn, tote naley poprzesta na badaniu faktw i formuowaniu twierdze o zwizkach midzy zjawiskami, majc na wzgldzie moliwo ich wykorzystania dla przeksztacenia rzeczywistoci. Filozofia ma by teori nauki, ustalajc porzdek logiczny i historyczny poszczeglnych dyscyplin naukowych. Teologia i metafizyka wysuwajc pytania przekraczajce ludzkie poznanie, skazane s na bezowocno. EUGENE CASSIN (17961844) wspzaoyciel i czonek wielu towarzystw dobroczynnoci, sekretarz generalny i agent Centralnego Komitetu FrankoPolskiego, przyjaciel i pomocnik Komitetu Narodowego Polskiego, ciaem i dusz oddany polskim emigrantom. Jego mieszkanie, ktre zajmowa Lelewel, znajdowao si w domu przy rue Taranne 12 w tym samym, w ktrym odbyway si zebrania Komitetu Lelewela i Ogu paryskiego. JEANBAPTISTEHENRIDOMINIQUE LACORDAIRE (18021861) francuski dominikanin. Pocztkowo deista, zwolennik nauki Jeana Jacquesa Rousseau. Studiowa prawo w Dijon. W 1824 r. wstpi do seminarium duchownego SaintSulpice w Paryu. wicenia kapaskie przyj w 1830 r. By kapelanem sistr wizytek. Ju w tym czasie zbliy si do ksiy Gerbeta i Lamennais'go i wraz z nimi w padzierniku 1830

ROK 1832

135

rozmowa o Anglii. Powrt pno, obiad na Tirechappe.246 Po obiedzie id z Gurowskim Bolesawem.247 Obapiam Anetk.

___________
zaoy dziennik L'Avenir. Z Montalembertem zaoy wysz szko (bez praw uniwersyteckich). Pod koniec grudnia 1831, po zawieszeniu L'Avenir. by wraz z ksidzem Lamennais i Montalembertem w Rzymie, gdzie starano si dla nich o audiencj u papiea Grzegorza XVI w sprawie programu ideowego zawieszonego pisma. Nie zostali jednak przyjci, co dao im do mylenia, jakie jest stanowisko Stolicy Apostolskiej w tej sprawie. Zrozumia to Lacordaire i zaraz powrci do Parya, gdzie rozpocz dziaalno nauczycielsk i kaznodziejsk, najpierw w Collge Stanislas, potem w katedrze NotreDame, zdobywajc saw znakomitego mwcy, uczulonego na wspczesne mu problemy religijne, kocielne, spoeczne i polityczne. Gdy papie w encyklice Mirari vos, ogoszonej 12 sierpnia 1832, zgani program L'Avenir, Lacordaire nakoni Lamennais'go do podporzdkowania si orzeczeniu papieskiemu. Mimo to przywdca ruchu menezjaskiego nie przesta krytykowa nieoficjalnie papiea, co w kocu zmusio Lacordaire'a do cakowitego zerwania z nim kontaktu ideowego i przyjacielskiego. Lacordaire nie przesta jednak wierzy w moliwo pozytywnego dialogu midzy Kocioem katolickim i demokracj, dialogu opartego na odmiennych ni dotychczas przesankach mylowych i moralnych. Dawny jego zwizek z ksidzem Lamennais by porednio powodem, e arcybiskup Parya dopatrzy si w kazaniach Lacordaire'a, zwanych konferencjami, niepodanych pogldw i zawiesi go w czynnociach kaznodziejskich. Byy kaznodzieja przedstawi swoje pogldy w odniesieniu do aktualnych i minionych spraw w Considerations philosophiques sur le systme de Lamennais i w Lettre sur le SaintSige (1838). W 1839 r. uda si do Woch, gdzie wstpi do zakonu dominikanw (8 kwietnia 1839). luby zakonne zoy 12 kwietnia 1840, przybierajc imi Dominika. W przeszo dwa miesice pniej wzi udzia w ceremoniach pogrzebowych ku czci zmarego w Rzymie Jaskiego. Wsplnie z Montalembertem kierowa przez jaki czas redakcj nieomal rewolucyjnego dziennika chrzecijaskich demokratw Ere Nouvelle (od 15 kwietnia 1848), stajc po stronie tych, ktrzy w demokracji ksztatowanej na gruncie katolicyzmu widzieli jedyne lekarstwo na wczesne bolczki spoeczne oraz sposb uchronienia Kocioa przed atakami ze strony rewolucjonistw. W 1850 r. piastowa stanowisko prowincjaa francuskiej prowincji dominikaskiej. By czonkiem Akademii Francuskiej. ADOLPHENARCISSE THIBAUDEAU (17951855) hrabia, zarzdca. Uczestnik rewolucji lipcowej 1830 r. Aktywnie zaangaowany republikanin i redaktor pisma National. Bra udzia w czerwcowych rozruchach 1832 r. w Paryu. By wiziony. Przebywa w Anglii, gdzie obserwowa nabrzmiewajce tam kwestie ekonomiczne i przemysowe. Pisywa liczne artykuy i korespondencj z Anglii do paryskiego National. Nazwa uliczki koo PontNeuf, gdzie znajdowaa si garkuchnia prowadzona przez Niemca, ktry bra w tym czasie za porcj kapusty z kiebas tylko 30 centw. Z tej taniej kuchni czsto korzystali emigranci polscy. Uliczka ta ju nie istnieje. BOLESLAW GUROWSKI (?18121835) brat Adama, porucznik kwatermistrzostwa. Przebywa na emigracji w Paryu. Zmar w Berlinie majc 23 lata.

245

246

247

136

DZIENNIK

We rod [29 lutego] szukam stancji z Walterem. Zmiana powietrza, spleen [uczucie beznadziejnoci]. Siedz w domu. Idziemy na Louis le Bronze do PalaisRoyal.248 1 [marca], czwartek, okoo dwunastej id do Gurowskiego. Cavaignac.249 Wychodz okoo drugiej. W Revue, tumacz si blem gowy Walterowi i z Lacordaira. Odbieram pienidze, rue Taranne, Tribune dla Carnota. W wieczr do Gurowskiego, ale go nie ma. Do Arcola.250 2 [marca], pitek Zaczynam pisa list do Jzefa Lubowidzkiego. Wizyta Brailoi.251 Dajemy z Walterem zadatek na jego stancj. Mamy si zej na obiedzie na pit. Spotykam Metmanna, powiadam mu, e mam spleen. Id do Gurowskiego na obiad z Olszowskim.252 Dysputa filozoficzna. Szampan, pi z Jzefin. Ma___________
248

249

250 251 252

Louis Le Bronze, tytu parodii autorstwa Langl'go i Vanderburka, ktrzy oparli si na picioaktowej tragedii Louis XI Casimira Delavigne'a, wystawianej w Thtre Franais od 11 lutego 1832 r. Anonimowy recenzent w Le Constitutionnel w 65 numerze (Lundi 5 mars 1832) informowa czytelnikw, e mwic dokadniej, jest to ywe, zoliwe przymwienie wymierzone przeciwko saintsimonizmowi, parodia dziea pana Delavigne w penym tego sowa znaczeniu. Wiersze panw Langl i Vanderburk wywouj miech kosztem adeptw Globe i owieconych z rue Monsigny. Jednak mimo caej byskotliwoci tych panw, saintsimonici wyjd zwycisko. Bd growa nad ich parodi. S ludzie bardziej komiczni ni wszelkie komedie. Jaski w swym Dzienniku bardzo czsto wspomina P a l a i sR o y a l, co wymaga komentarza. Paac, wybudowany w latach 162445 przez Lemerciera, by prywatn rezydencj kardynaa ministra Richelieu, ktry w swym testamencie przekaza go krlowi Ludwikowi XIV. Przeszed na wasno brata krla, ksicia Orleanu Filipa I, stajc si odtd rezydencj ksit orleaskich. Ojciec krla Ludwika Filipa, zwany Philippe galit, wiecznie zaduony, chcc zapewni sobie stae dochody, obudowa ogrd paacowy kolumnad i galeriami handlowymi i aby przysporzy sobie popularnoci, otworzy ogrody swej rezydencji dla publicznoci. PalaisRoyal ze swymi restauracjami, kawiarniami i sklepami sta si jednym z najbardziej oywionych orodkw ycia towarzyskiego i politycznego stolicy, chtnie nawiedzanym przez paryski pwiatek i lumpenproletariat. LOUIS GODEFROY CAVAIGNAC (18011845) polityk, przywdca republikanw, uczestnik rewolucji lipcowej. Redaktor La Tribune Politique et Littraire, bojowego organu republikaskiego, jeden z przywdcow stowarzyszenia Amis du Peuple, pniej zaoyciel La Societ de Droits de l'Homme et du Citoyen, tajnej organizacji republikaskiej pozostajcej pod wpywem wolnomularstwa, take zaoyciel pisma La Rforme. C a f d'A r c o l e, kawiarnia przy rue de GrenelleSaintHonor, do ktrej czsto przychodzili polscy emigranci. Zob. wyej, przyp. 222. OLSZOWSKI brak bliszych danych.

ROK 1832

137

terialista. Myl o kursie, tak jak pour les problemes [wedug problemw] filozofia improwizacja. 3 [marca], w sobot kpiel, niadanie u Viotha. Posiedzenie oglne, raport deputacji, kwestia o profesji wiary komitetu253 koczy si o sidmej. Obiad u Viotha, potem ja do Arcola, on [?] do Feroussach.254 Po Arcolu z Paulin, rue des Marais. 4 [marca], niedziela, przychodzi do mnie Pinard.255 Na Fouriera (sraczka). Do l'abb Gerbet. Na Towarzystwo Postpu,256 uwagi Korzeniowskiego.257 Na ___________
253

254

255

256

257

Na zgromadzeniu oglnym Komitetu Narodowego Polskiego deputacja (komisja), powoana 16 lutego do zbadania czynnoci komitetu Lelewelowskiego, zoya swj raport. Wyrazia ona uznanie dla jego dobrych chci, pracowitoci i gorliwoci uzasadniajcych pokadane w nim zaufanie. Jednoczenie owiadczya, e komitet nie zdawa sobie sprawy z wielkoci swego zadania. Donoszc Europie o swoim wyborze, powinien by zoy otwart i mia profesj (wyznanie) wiary (domylnie: politycznej). Tej szansy komitet nie wykorzysta i tym samym nie mg nawiza z Europ cisych, rozlegych, politycznych stosunkw. Zgromadzenie oglne zalecio komitetowi uczyni przed Europ szczere i miae wyznanie zasad politycznych i nawiza stosunki z narodami europejskimi, z Ameryk i innymi krajami, nie wyczajc ydw i rosyjskich liberaw. Zapewne chodzi Jaskiemu o osob o nazwisku ANDRETIENNE D'AUDERBARD DE FERUSSAC (17861836) francuskiego barona, zoologa, profesora geografii i statystyki w Szkole Sztabu Generalnego w Paryu. Uzupeni on zaczt przez swego ojca Histoire naturelle, gnrale et particulire des mollusques terrestres et fluviatiles; w latach 182431 redagowa Bulletin universal des sciences et de l'industrie. Jaski mia tu na myli prywatn bibliotek Frussaca; zob. 1833, przyp. 591. AUGUSTE PINARD (zm. 1832) waciciel paryskiej firmy wydawniczej: Topographie de A. Pinard. Imprimeur du Comit Polonais, ktra wraz z giserni miecia si przy quai Voltaire 15. Po mierci A. Pinarda firm prowadziy, nadal pod jego nazwiskiem, crki Anais, Kora i Nelly. W drukarni toczono liczne wydawnictwa polskie, m.in. Pana Tadeusza (pierwsze wydanie); Sowackiego Poezje, t. 12 (1832), t. 3 (1833), rne periodyki i broszury w jzyku polskim. Jaski przez pewien czas bardzo blisko wsppracowa z firm A. Pinard. 14 lutego 1832, w rocznic zwyciskiej bitwy pod Stoczkiem, zawizao si w Paryu Towarzystwo Przyjaci Postpu. Apelowao ono do najszerszych sfer wychodcw, aby poczyli si w zwizek, ktry dc do wyzwolenia ojczyzny, bdzie zabiega o prac nad sob, zdobywanie wiedzy i doskonalenie si w sztuce wojskowej. Prezesem towarzystwa zosta Jan Czyski, sekretarzem Teofil Zakrzewski, skarbnikiem Antoni Huniewicz, na czonkw rady wybrano T. Krpowieckiego, J. N. Janowskiego, E. Rykaczewskiego, O. A. J. Korzeniowskiego; sekretarzem zebra oglnych zosta Aleksander Smolikowski. Towarzystwo to z powodu sporw i wani nie mogo odegra powaniejszej roli i wkrtce si rozpado. ONUFRY ANTONI JOZEF KORZENIOWSKI (18091868) podolanin, uczestnik powstania listopadowego, porucznik, nastpnie kapitan artylerii. W Paryu uczszcza do Szkoy

138

DZIENNIK

spacer, spotykam Dugied, z nim dysputa i petit verre [kieliszek]. Obiad za 32 sous. Na kaw do Arcola, z Adamem Gurowskim do niego i obapiam Anet, daj jej mj adres. Do pani Wheeler (Fourier, Laurence258). Wracam do domu o jedenastej. Materializm wolno.
165

Marzec, 5, poniedziaek, kocz list do Jzefa Lubowidzkiego, o czwartej na poczt. Wracam, zastaj Waltera z Wolskim,259 do PalaisRoyal. Szampan, na kaw do Rossignola,260 potem do Arcola. Okoo dziewitej do domu. Spotykam Celestyn z drug, z ni a rue Foursulth [?], potem z drug place SaintMichel, rendezvous na czwartek. 6 [marca], wtorek, chc pisa list do Bontemps, nie mog. Id do Revue, przerzucam dzienniki. Do Benoista, dyskusja o spirytualizmie i katolicyzmie. Poyczy nie miem, do domu. O czwartej z Walterem do Hallevent [hali targowej w miejscu przeznaczonym na went]. Po obiedzie do Arcola. Podr bez celu po passage Choiseul. U Bucheza kursu nie ma. Chute [upadek] z jak Wirgini rue Neuve des Petits Champs. Do Rossignola na piwo, o dziesitej do domu. Czytam Trzeci Konferencj l'abb Gerbet. Spostrzegam si, do czego w istocie materializm prowadzi. Dzi 7 [marca, roda], pisz ten dziennik od 25 lutego, potem odczytuj jeszcze Gerbego. Id do Revue, dzienniki. Dyskusja z Ahrendtsem261 o spiry___________
Grniczej. W 1833 r. pracowa w Tuluzie w hucie miedzi jako zastpca dyrektora w odlewni broni. W 1837 r. wraz z Janem Komianem i Michaem Miaszewskim usiowa zorganizowa ok. 40 emigrantw wcigajc ich w towarzystwo wsplne dla mylenia o Polsce i dla pracowania nad rzeczami polskimi (relacja J. Komiana). W 1838 r. pod wpywem wewntrznych przey zosta praktykujcym katolikiem, zwiza si z Domkiem Jaskiego jako brat zewntrzny. Dziaacz spoeczny i patriotyczny. Od 1849 r. przebywa w Rzymie kontaktujc si ze zmartwychwstacami. Kolekcjoner i mionik sztuki. Po jego mierci mow pogrzebow wygosi ksidz Piotr Semenenko. LAURENCE nie udao mi si zidentyfikowa tej osoby. WOLSKI brak bliszych danych. Hotel R o s s i g n o l przy rue CroixdesPetitsChamps, w ktrym byli zakwaterowani polscy emigranci, m.in. Lelewel i jego towarzysze. HEINRICH AHRENDTS (wac. Ahrens) (18081874) filozof, prawnik. Studiowa w Getyndze, gdzie by jednym z najbliszych uczniw filozofa K. Ch. F. Krausego (17811832). Z powodu swego udziau w puczu w styczniu 1831 w Getyndze, uciek do Belgii, potem do Parya, gdzie bezpiecznie przebywa przez trzy lata. Wdziczny za okazan pomoc, wygosi bezinteresownie cykl wykadw z zakresu historii filozofii niemieckiej, od Kanta poczynajc. W tym czasie pisywa do Revue Encyclopdique, pisma, ktrym kierowali wwczas Carnot i Leroux. Ju w 1834 r. by profesorem

258 259 260 261

ROK 1832

139

tualizmie ja go dowodz przez wyszo pierwiastkow ludzkoci nad wiatem zewntrznym; nieuwaga na ni przez Reynauda przez arogancj. Obiad z Walterem u Steinhausera. Do Arcola, tam Retela262 sceptycyzm i zniechcenie przepowiadam. Do Carnota na wieczr (Ordyniec.)263 Reynaud ___________
filozofii i prawa naturalnego na uniwersytecie w Brukseli. Mieszkacy jego ojczystego okrgu wyborczego wybrali go do parlamentu frankfurckiego. Przyczyni si do upowszechnienia w Europie Zachodniej filozofii swego mistrza, zwanej panenteizmem. Tym terminem zwyko si okrela koncepcje porednie midzy teizmem a panteizmem, w szczeglnoci doktryny, wg ktrych Bg jako jedyna substancja zachowuje sw osobow odrbno i wykracza poza wiat, istniejcy bez reszty w Bogu. LEONARD RETTEL (18111885) belwederczyk, emigrant, pisarz i tumacz. Podolanin. W 1830 r. zapisa si na wydzia prawa i administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Nalea do sprzysienia Piotra Wysockiego. W dniu wybuchu powstania listopadowego uczestniczy w napadzie na Belweder. Bra udzia w walkach powstaczych, dochodzc do stopnia kapitana. By jednym z aktywnych czonkw Towarzystwa Patriotycznego. 9 listopada 1831 przyby do Francji. Bdc w Paryu, zapisa si wczesn wiosn 1832 do Komitetu Narodowego Polskiego, lecz ju 17 marca tego roku wstpi do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego i jako jeden z pierwszych podpisa akt jego zaoenia. Wystpowa przeciw organizujcemu w Portugalii legion polski Jzefowi Bemowi, pali jego odezwy na zebraniu przy rue Taranne. By dobrym mwc. Z powodu tej protestacyjnej akcji zosta w lipcu 1833 wraz z Hieronimem Kajsiewiczem wydalony z Parya. Obaj emigranci osiedlili si w Angers i zajli si m. in. wydawaniem swych utworw poetyckich, tumaczonych na jzyk francuski. Mimo trudnoci materialnych prowadzili ycie swobodne. Stykali si te ze rodowiskiem ksidza Lamennais. W kocu 1835 r. Rettel, Kajsiewicz i Montalembert odbyli rekolekcje w opactwie w Solesmes. Rettel wyjecha potem do Brukseli, lecz wrci do Parya i odtd pozostawa w bliskich kontaktach z Adamem Mickiewiczem, Bogdanem Jaskim, Janem Komianem. Zajmowa si publicystyk, jeszcze w 1832 r. nalea do redakcji Pielgrzyma Polskiego i Demokraty Polskiego. Od 1839 r. pisywa w Pszonce. Zajmowa si tumaczeniem z jzyka niemieckiego i przede wszystkim z hiszpaskiego. Od 1841 r. sta si wyznawc Andrzeja Towiaskiego. JAN KAZIMIERZ ROMUALD ORDYNIEC (17971863). Pochodzi z Woynia. Odby nauki w Liceum Krzemienieckim, nastpnie na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Wileskiego, ktry ukoczy w 1824 r. Przez rok by nauczycielem w Winnicy, potem zacz pracowa w Warszawie. Zwiza si z magnack rodzin Zamoyskich. W latach 182831 by dyrektorem Drukarni Rzdowej. W 1826 r. odkupi od Michaa Podczaszyskiego Dziennik Warszawski i redagowa go do koca 1829 r. W tym te roku zacz wydawa wychodzce co 10 dni zeszyty Dekamerona Polskiego. By autorem artykuw i utworw poetyckich oraz tumaczem. W czasie powstania wstpi do Towarzystwa Patriotycznego. 29 padziernika 1831 przyby do Parya wraz z Lelewelem. 18 maja 1832 zwiza si z Towarzystwem Demokratycznym Polskim jako czonek i bibliotekarz, poza tym redagowa wraz z Janem Nepomucenem Janowskim i Kazimierzem Aleksandrem Puaskim organ towarzystwa TDP. Utrzymywa si jako korepetytor. W pogldach spoecznopolitycznych stopniowo ewoluowa od de-

262

263

140
166

DZIENNIK

opanowa konwersacj o projekcie Enfantina celibatu. Wkrtce wychodz do domu. List do Bontemps. Wyprawa do Benoista. Cassin. 10 [marca, sobota] na Fouriera o edukacji. Odprowadzam pani Wheeler. 19 [marca, poniedziaek] reakcja materialna. Celina do mnie przychodzi itd. Dwudziestego [marca] najmuj jej stancj. (Okoo pitnastego odbieram pienidze.) 23 [marca], pitek, oddaje mi [Adam] Gurowski projekt do manifestu.264 25 [marca], niedziela Z rana Gurowski u mnie i gniew. Kamil [Mochnacki] przyjeda, oddaje mi list Wojtka [empickiego].265 Przechadzka z [Jzefem] Hubem. 26 [marca, poniedziaek], jestem na lekcji partykularnej [prywatnej] Bucheza. 27 [marca, wtorek] Ostrygi z Jzefem [Hubem] sabym mocno po obiedzie.

___________
mokracji do konserwatyzmu. Sta si zwolennikiem obozu ksicia Adama Czartoryskiego. W 1854 r. by kustoszem Biblioteki Polskiej i czonkiem Towarzystwa HistorycznoLiterackiego w Paryu. W Paryu, w mieszkaniu A. Gurowskiego, 17 marca 1832 powstao Towarzystwo Demokratyczne Polskie na podstawie Aktu zaoenia, tzw. Manifestu. Czonkowiezaoyciele (J. N. Janowski, T. Krpowiecki, ksidz K. A. Puaski, A. Gurowski) byli przewiadczeni, e w toku nieskrpowanej dyskusji ze zwolennikami czy sympatykami uda si im wypracowa wytyczne do oswobodzenia Polski. Mona przypuci, e Jaski, cho nie wstpi do TDP, mg by proszony o zapoznanie si z projektem tekstu, ktry zosta pniej opublikowany w pimie TDP: Projekt Aktu emigracji polskiej, objawiajcego gwne zasady, podug ktrych ma by wybrana jej Reprezentacja, napisany przez czonkw Towarzystwa Demokratycznego Polskiego i przesany Radom zakadw paryskich (Pary 1832, zeszyt 1, s. 16). WOJCIECH NAPOLEON EMPICKI (18071884). W 1827 r. uzyska stopie magistra prawa i administracji na Uniwersytecie Warszawskim. Rwienik i kolega uniwersytecki Jaskiego. W czasie powstania 1831 r. porucznik jazdy pockiej. Po upadku powstania znalaz si na emigracji we Francji i zosta skierowany do zakadu w Awinionie, potem w Lunel. Pracowa w biurze towarzystwa Crdit Foncier jako urzdnik, potem dyrektor. Zmar w Paryu. Kamil Mochnacki, ktry na skutek presji wadz francuskich znalaz si w lutym i marcu 1832 w Awinionie, przyby stamtd do Parya jako delegat Rady Polakw przebywajcych w tamtejszym zakadzie.

264

265

ROK 1832

141

28 [marca, roda] na wieczorze u Carnota, Lherminier. Jestem w stanie osabienia moralnego. 29 [marca], czwartek, na wieczr, po obiedzie u Steinhausera, Maurycego [Mochnackiego] zastajemy w domu. 30 [marca], pitek Spacer do Neuilly,266 projekta o Polsce. Obiad z Walterem na 32 [sous]. pi u Celiny. 31 [marca], sobota, dzi na Lerminierze. Projekt Maurycego, abym wzi udzia.267 1 kwietnia, niedziela Id na Fouriera nie zastaj kursu. Spotykam Kamila, z nim niadanie. Zy humor, obiad w domu. 2 [kwietnia, poniedziaek] do Brawackiego, on mi daje liki [leki]. Nimi cay dzie zajty. Obiad, ditto [jak wyej] z Walterem i z Fani. Projekt zawsze do Polski, zajty rozwaaniem go. Na lekcj do Buchez. 3 [kwietnia], wtorek, do Chopina, wygadaem si niepotrzebnie o licie do Polski.268 Na Lherminiego; rozmowa z Kunatem.269 Pac.270 Projekta znw o [pozostaniu] tutaj. Kpiel, obiad w domu z Walterem i z Fani. ___________
266 267

169

268

269

Miejscowo pooona na zachd od Parya i na pnoc od Lasku Buloskiego, obecnie dzielnica Parya. Maurycy Mochnacki, po przyjedzie z Metzu do Parya w marcu 1832, pragn dopeni swoje ukoczone ju oglnie dzieo, to jest histori rewolucji polskiej. W tym celu chcia skorzysta z pomocy pisarskiej przyjaci. Micha Podczaszyski obieca mu, e dorobi rozdzia o narodowoci wadzy najwyszej i o dnoci Rosji od XIX wieku i jeszcze drugi rozdzia o chopach naszych. Take Roman Sotyk mia zapewni Mochnackiego, e postara si wygotowa niektre rzeczy, w zwizku z czym figurowaby jako wspautor caego dziea. Czy o taki projekt chodzio Mochnackiemu, kiedy usiowa namwi Jaskiego do wzicia udziau w by moe uzupenianiu wielkiego dziea, jakim si stao Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831? Por. M. Mochnacki, dz. cyt., t.. I, s. 9 i 100101. Nie sposb ustali, czy chodzio tu o list zamierzony, czy te o list ju wysany do Polski. Por. artyku Z czym si Jaski wygada niepotrzebnie Chopinowi? w: Ruch Muzyczny 1997, nr 21, s. 32-33. Najprawdopodobniej chodzi o STANISLAWA KUNATTA (17901866), ktrego brat Mikoaj, emigrant, przebywa w Nancy. Stanisaw, po uzyskaniu w 1820 r. Magisterium prawa na Uniwersytecie Warszawskim, dziki poparciu profesora Fryderyka

142 roda, [4 kwietnia] Na rendezvous do Boulard.271 Kupuj portret Enfantego. (?)

DZIENNIK

8 [kwietnia], niedziela, na Fouriera, potem na kursie historii przez Lechevalier. Obiad z Walterem i wieczr.

___________
Skarbka wyjecha na koszt rzdu za granic na dalsze studia z dziedziny nauk administracyjnych, technologicznych i ekonomicznych. W Berlinie chodzi na wykady F. K. Savigny'ego i A. Humboldta, w Paryu sucha prelekcji J.B. Saya. Przestudiowa liberalizm ekonomiczny A. Smitha i D. Ricarda. Odby praktyk w domu bankowym Lafitte. Obserwowa ycie ekonomiczne w Holandii, Szwajcarii i Anglii. Po powrocie do kraju od 1823 r. wykada nauk o handlu, administracji i statystyk. Jaski sucha wykadw profesora Kunatta, swego przyszego egzaminatora. Od 1827 r. Kunatt wykada na Uniwersytecie Warszawskim prawo cywilne, a w Szkole Przygotowawczej do Instytutu Politechnicznego ekonomi polityczn. Propagowa liberalizm ekonomiczny. Przeoy Zasady ekonomii politycznej Ricarda i dzieo Mac Cullocha o tym samym tytule (zob. 1830, przyp. 67), a prcz tego (w 1831) prac Zacharii o francuskim kodeksie cywilnym (zob. 1830, przyp. 117). Autor rozpraw z dziedziny ekonomii politycznej i organizacji szkolnictwa we Francji. W czasie powstania listopadowego by oficerem Akademickiej Gwardii Honorowej; by te radc stanu i referendarzem oraz sekretarzemredaktorem protokow posiedze Rady Najwyszej Narodowej. W padzierniku 1831 przebywa na emigracji w Paryu. W 1832 r. by czonkiem Komitetu Lelewela, potem Rady Zakadu Polakw w Paryu. Zbliy si do obozu Czartoryskiego, od 1833 r. by wraz z Ksawerym Bronikowskim i Andrzejem Plicht redaktorem pisma stronnictwa arystokratycznego Fenix. Nalea do Towarzystwa Trzeci Maj. W latach 183437 wsplnie z K. Bronikowskim, a od 1837 do 1840 sam wydawa Kronik Emigracji Polskiej. Wspredaktor miesicznika Demokracja Polska XIX wieku (1845/46). Przez 20 lat uczy w Instytucie Panien w Hotelu Lambert oraz w Wyszej Szkole Polskiej (Montparnasse). Od 1832 r. czonekzaoyciel i wsppracownik, i od 1838 sekretarz wydziau statystycznego Towarzystwa Literackiego, pniejszego Towarzystwa HistorycznoLiterackiego w Paryu. Czonek Towarzystwa Pomocy Naukowej, od 1864 czonek Rady THL i konserwator Biblioteki Polskiej. LUDWIK MICHAL PAC (17801835) kasztelansenator, wojewoda Krlestwa Polskiego, genera dywizji, odznaczony Krzyem Virtuti Militari, Gwiazd Komandorsk Legii Honorowej i Wstg w. Stanisawa. Uczestnik kampanii 1808, 181214 w Hiszpanii, Austrii, Rosji i Niemczech. W czasie powstania listopadowego by dowdc korpusu pierwszej rezerwy i bra udzia w walkach pod Ostrok, gdzie zosta ranny. Znany z ofiarnoci dla sprawy polskiej na emigracji. Przebywa w Londynie w 1832 r., aby informowa angielskich parlamentarzystw w interesie Polski. Moe MARTINSILVESTRE BOULARD, drukarz paryski.

270

271

ROK 1832

143
170

9 [kwietnia], poniedziaek Przed obiadem [Maurycy] Mochnacki czyta mi sw histori. W wieczr u Kunata, broni principe d'autorit [zasady autorytetu], i z Szemiotem272 o katolicyzmie nie propos [waciwie]. Prawo o cudzoziemcach przechodzi w Izbie.273 10 [kwietnia], wtorek Prosz o wykrelenie z listy zgromadzenia.274 Wizyta Mejznerowi,275 na me opinie polityczne si zgadza. Celina chora. Dr. Heald276 u mnie itd. Z Walterem, u mnie obiad. ___________
272

273

274

275

276

FRANCISZEK SZEMIOTH (18031882). Pochodzi ze mudzi; naczelnik powstania mudzkiego 1830 r., major wojska polskiego, pose; na emigracji w Paryu by czynnym dziaaczem. 9 kwietnia 1832 we francuskiej Izbie Deputowanych znaczn wikszoci gosw przyjto prawo o cudzoziemcach ograniczajce ich wolno osobist. Rwnie Izba Parw 19 kwietnia zawotowaa je wikszoci gosw. Na mocy tego prawa minister spraw wewntrznych mg gromadzi w jednym lub kilku miejscach cudzoziemcw wychodcw (trangersrfugis), a opornych czy zakcajcych porzdek i spokj publiczny wydala poza granice Francji w drodze administracyjnej, bez wyroku sdowego. Prawo o cudzoziemcach dotyczyo gwnie uchodcw Polakw i zdawao ich na ask lub nieask policji. Chodzi o List Tuaczw Polskich przystpujcych do Zgromadze Oglnych i do Komitetu Narodowego Polskiego w Paryu. A do koca kwietnia [1832]. Lista ta zostaa podana w publikacji zatytuowanej: Zdanie sprawy z czynnoci Komitetu Narodowego Polskiego. Od grudnia 1831 do maja 1832, Pary, Drukarnia A. Pinard. JOZEF MAYZNER (18031841). W latach 182226 studiowa prawo na Uniwersytecie Warszawskim, uzyskujc stopie magistra. Z okazji kocielnego jubileuszu (1825) napisa Poema religijne w konwencji klasycystycznej. Pracowa w wojewdzkim sdzie kryminalnym jako aplikant. By czonkiem Klubu Patriotycznego. Uczestniczy w powstaniu listopadowym, odbywajc ca kampani 9. puku piechoty liniowej w stopniu porucznika. Awansowa na kapitana. Znalaz si na emigracji w Besanon, gdzie rozwija dziaalno publicystyczn i wierszopisarsk. W 1832 r. napisa Wiersz ku wiekopomnej pamitce dnia 29 listopada 1830 r., czytany na obchodzie drugiej rocznicy teje uroczystoci, we Francji, w miecie Besanon, 29 list. 1832 przez ... kapitana 9. puku liniowego wojsk polskich, Pary 1832. Zosta wybrany na sekretarza Towarzystwa Naukowego Polakw Tuaczw w Paryu. By czonkiem loy masoskiej, potem namiotu wgierskiego. W 1833 r. redagowa Pismo Wzajemnego Owiecania si i ogasza w nim swoje utwory. W tym samym roku uczestniczy w nieudanej wyprawie grupy polskich emigrantw do Frankfurtu nad Menem. Powrci do Francji i popad w ndz. Juliusz Sowacki zna kapitana Meyznera jeszcze z czasw jego sekretarzowania w warszawskim Towarzystwie Naukowym i uczci jego pami jednym ze swych wierszy lirycznych, zatytuowanym Pogrzeb kapitana Meyznera. Dr HEALD brak bliszych danych.

144

DZIENNIK

11 [kwietnia], roda U Mochnackich rozmowa o pryncypiach rewolucyjnym i restauracyjnym [przywracajcym obalony ustrj], o Rosji. On [Maurycy] mnie inaczej uwaa. Kamila propozycja wzgldem profesorstwa dla Polakw. Zdecydowany zosta tu, cote que cote [za wszelk cen]. Spirytualista z zamiarem dania mocnej impulsji religijnej. Kocz czyta Mlanges de L'Avenir. Artykuy Rohrbachera robi na mnie wielkie wraenie.277 15 kwietnia, [niedziela] jem obiad u Waltera z herbat. On w karty przegrywa. Poniedziaek, [16 kwietnia] niadanie z Brawackim jake mi si obcymi wydaj zasady jego materializmu. Czytam wstp Salvertego.278 Mnstwo przechadzek.
171

Wieczory u Mochnackich na herbacie. Czytam Wag.279 ___________

277

278

279

RENEFRANOIS ROHRBACHER (17891856) wybitny myliciel, dogmatyk, moralista, biblista i historyk religii. Pochodzi z rodziny niemieckiej. wicenia kapaskie przyj w 1812 r. By historykiem Kocioa katolickiego, profesorem seminarium duchownego w Nancy. Wsppracowa blisko z ksidzem Lamennais, pisywa w L'Avenir. Po potpieniu papieskim zerwa kontakty z przywdc katolicyzmu liberalnego. Prowadzi rozlege studia nad histori Kocioa, z gbokim zaangaowaniem broni instytucji Kocioa. W swoich pracach bardziej apologetycznych ni historycznych wykazywa, i Koci katolicki, jeden i powszechny, obejmuje wszystkie miejsca, sprawy i rzeczy caego wiata i e orodkiem caego Kocioa jest papie, namiestnik Chrystusa i nastpca w. Piotra. W latach 184249 wyda Histoire universelle de l'Eglise catholique w 29 tomach (Paris). W drugim tomie Mlanges catholiques; extraits de L'Avenir artykuy Rohrbachera: Que signifie une croix? (s. 260266) i Clibat ecclesiastique w dwch czciach (s. 315331). ANNEJOSEPHEUSEBEBACONNIERE DE SALVERTE (17711839) uczony, filozof, pisarz, liberalny polityk, od 1828 r. czonek francuskiej Izby Deputowanych. Po rewolucji 1830 r. sta si opozycjonist. Wsppracowa z redakcj Revue Encyclopdique. Autor licznych prac, m.in. Des maisons de sant destines aux alins (1821), Essai historique et philosophique sur les noms d'hommes, de peuples, de lieux, etc, (2 tomy, 1823), Des sciences occultes ou Essai sur la magie, les prodiges, les miracles (2 tomy, 1829). TEODOR SZYMON WAGA (17391801) prawnik, historyk, geograf. Ucze pijarw, wstpi pniej do ich zgromadzenia przyjmujc imi Teodora. Po odbyciu studiw uczy w warszawskim Collegium Nobilium i innych szkoach pijarskich. Peni

ROK 1832

145

20 [kwietnia], pitek Zgromadzenie oglne, widz si z Gurowskim i oddaj mu o 3 konstytucjach Lelewela.280 22 kwietnia, Niedziela Wielkanocna Przypadkiem wstpuj do SaintSulpice.281 Walter i Fani obiaduj, graj u mnie w karty i przegrywaj. 23 [kwietnia], poniedziaek, pogrzeb pani Enfantin.282 Spotykam Puawskiego,283 rozmowa z Janowskim, kupuj wino burgundzkie. ___________
wysokie funkcje zakonne, by kaznodziej. Przebywa przez trzy lata we Woszech, Francji i Anglii. Wyda Histori ksit i krlw polskich krtko zebran, z niektrymi uwagami nad dzieami narodu dla owiecenia modzi narodowej..., wielokrotnie wznawian. Histori t uzupeni i wyda w Warszawie w 1818 r. J. Lelewel i w tym opracowaniu ukazywaa si ona w Wilnie (1818, 1824, 1831), Warszawie (1819), Krakowie (1822)... By edytorem Inwentarza praw, statutw, konstytucji koronnych i W. Ksistwa Litewskiego znajdujcych si w 6 pierwszych tomach Voluminis Legum... (Warszawa 1782, nastpne wydanie: Warszawa 1789), Kadencji sdw ziemskich i grodzkich oraz jurysdykcji sdowych ultimae instantiae Obojga Narodw... zebranych (Warszawa 1785). Przetumaczy prac woskiego prawnika i ekonomisty Cesare Beccarii O przestpstwach i karach (1764, wydanie polskie 1772). Chodzi o Trzy konstytucje polskie 1791, 1807, 1815, porwna i rnice rozway Joachim Lelewel, wydane w Warszawie w 1831 r. Wydanie nastpne, staraniem Leonarda Chodki, ukazao si w Paryu w 1832 r. S a i n tS u l p i c e Koci z XIII w. pod wezwaniem w. Sulpicjusza, wwczas na przedmieciu Parya, na poudnie od opactwa SaintGermaindesPrs. Matka Barthlemy'ego Prospera Enfantina, wacicielka posiadoci w Mnilmontant, zmara na choler 20 kwietnia 1832 r. Antoni Felicjan (18001838), w zakonie Aleksander, pniej najczciej KAZIMIERZ PULASKI pijar, dziaacz polityczny w czasie powstania listopadowego i Wielkiej Emigracji. luby w zgromadzeniu pijarw zoy w 1817 r., ale z powodu swobodnego trybu ycia, zacigania dugw w czasie swojej profesury, wicenia kapaskie przyj dopiero we wrzeniu 1830 w Warszawie. W czasie powstania listopadowego wystpowa jako Kazimierz Puaski (aluzja do bohatera konfederacji barskiej), gosi radykalne pogldy spoeczne i republikaskie, propagowa idee uwaszczenia i owiaty wocian. W Towarzystwie Patriotycznym by przywdc radykalnej lewicy. Wraz z Maurycym Mochnackim i Tadeuszem Krpowieckiem by w komisji statutowej Towarzystwa Patriotycznego i jednym z jego wiceprezesw. W swych kazaniach gosi, e Bg wybra lud polski do przygotowania Rosji do spojenia Azji z Europ wiecznym owiecenia i wolnoci wzem. By naczelnym kapelanem korpusu gen. Dwernickiego. W swoich mowach gosi pochwa paryskiej rewolucji lipcowej i wybuchu powstania listopadowego. Przed wejciem Rosjan opuci Warszaw i przez Prusy dotar w towarzystwie Jana Nepomucena Janowskiego do Francji. Wszed do Komitetu Narodowego Polskiego Lelewela. Skcony z nim, 16 marca 1832 wszed do picioosobowej komisji majcej zreorganizowa Komitet. Wobec odrzucenia raportu

280

281 282 283

146

DZIENNIK

24 [kwietnia, wtorek] Id do Alouette.284 Kamil oddaje mi list od Wojtka [empickiego]. Wracajc od Alouette, spotykam Brawackiego. 25 kwietnia, roda Id wieczorem do Carnota po niebytnoci od niepamitnych czasw. 26 [kwietnia, czwartek] wyseam list do Wojciecha [empickiego]. 27 [kwietnia, pitek] Id do [Ludwika] Platera,285 potem do Lacordaira. Roztrzsam Fletchera i rozprawy o Genezie.286 ___________
komisji, postulujcego rozwizanie Komitetu, Puaski przystpi do secesji i podpisa Akt zaoenia Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Usposobiony konfliktowo, zosta skrelony take z listy czonkw Towarzystwa. Podawa si za ksidza, jakkolwiek zaprzesta penienia obowizkw kapaskich. Krytykowa dziaalno Komitetu gen. Dwernickiego, stajc po stronie wyprawy partyzanckiej Zaliwskiego. Przyjani si z karbonariuszami, zosta czonkiem loy masoskiej. W wyniku aresztowa wrd czonkw podziemia wglarskomasoskiego Puaski i jego wsptowarzysz Worcell znaleli si w paryskim wizieniu SaintePlagie. W lipcu 1833 Puaski zosta wydalony z Francji i osiad w Belgii wraz z Lelewelem i Worcellem. Od listopada 1833 by administratorem radykalnego tygodnika brukselskiego La Voix du Peuple, w ktrym wzywa do solidarnoci ze zniewolonymi ludami walczcymi z despotyzmem, popiera udzia Polakw w wyprawie sabaudzkiej, ostro krytykowa polityk Czartoryskiego i rzd belgijski. 16 kwietnia 1834 zosta wydalony z Belgii. Osiad w Londynie, gdzie wraz z Tadeuszem Krpowieckim i Stanisawem Worcellem zorganizowa Og londyski, skupiajcy Polakw o przekonaniach republikasko demokratycznych. Dziaa aktywnie w Londynie i w Portsmouth, oraz na wyspie Jersey, nie przestajc by w konflikcie ze wsptowarzyszami. Popad w ndz i w chorob umysow. Zmar wg Lelewela pobity w ciemnej uliczce, wg Janowskiego w szpitalu dla obkanych. W opinii jednych uchodzi za zuchwaego i ambitnego trybuna ludu, zdaniem innych za zdolnego i ruchliwego patriot. ALOUETTE (wac. Lalouette) zwolennik saintsimonistw, stenografowa nauki (enseignements) Ojca Enfantina wygaszane na przeomie 1831 i 1832 r. (zob. wyej, przyp. 221). LUDWIK AUGUST BROELPLATER (17751846). Dziki ambicji zamonych rodzicw otrzyma solidne wyksztacenie domowe. Wyrnia si zwaszcza w naukach cisych i w nauce jzykw. Zajmowa si polskim sownictwem chemicznym, doceniony w tym przez J. niadeckiego. Bra udzia w powstaniu kociuszkowskim. W pierwszych latach rzdw cesarza rosyjskiego Aleksandra I zbliy si do zaprzyjanionego z nim ksicia Adama Czartoryskiego. W 1801 r. oeni si z Mari Ann z Brzostowskich, ktra na emigracji w Paryu wyrni si dziaalnoci filantropijn i kulturaln. W 1802 r. nalea do warszawskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk. Podrowa po Niemczech i Francji. Bdc w subie rosyjskiej, peni obowizki wizytatora szk guberni wileskiej, nastpnie inspektora lasw rzdowych. By

284

285

ROK 1832

147

___________
rozczarowany do Napoleona. Po przeniesieniu si do Warszawy zosta radc stanu w rzdzie Krlestwa Polskiego, peni odpowiedzialne funkcje w Komisji Rzdowej Przychodw i Skarbu, stajc si praw rk ministra Lubeckiego. W 1816 r. otrzyma nominacj na dyrektora generalnego lasw rzdowych i na tym stanowisku wykaza niezwykle owocn dziaalno gospodarcz i spoeczn. By rwnie czonkiem Komisji Rzdowej Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego. W 1825 r. wszed do Rady Politechnicznej przygotowujcej projekt Instytutu Politechnicznego. W warszawskim Towarzystwie Przyjaci Nauk zaprowadzi zmiany usprawniajce jego dziaalno, uporzdkowa jego archiwum. Nalea do masonw i peni w krgach wolnomularskich coraz wysze funkcje, podporzdkowujc je celom patriotycznym. Nie cieszy si wzgldami u Nowosilcowa, ktry utrudnia mu karier. W 1829 r. zosta senatoremkasztelanem. Wybuch powstania listopadowego przyj bez przekonania. Mianowany przez generaa Chopickiego sekretarzem stanu dyktatury, podpisywa akta urzdowe, w tym akt uznajcy powstanie za narodowe i akt detronizacji Romanoww. Na polecenie Rzdu Narodowego wyruszy 31 stycznia 1831 do Francji, gdzie wraz z generaem Kniaziewiczem utworzy Legacj zabiegajc u rzdu francuskiego o sprawy polskie. Po upadku powstania prowadzi z wadzami francuskimi rozmowy w sprawie zapewnienia wychodcom opieki. Utrzymywa cise kontakty z ksiciem Czartoryskim. Wraz z innymi wybitnymi emigrantami zaoy w Paryu Towarzystwo Literackie (29 IV 1832), ktrego by doywotnim wiceprezesem. Pod presj Czartoryskiego wystpi w Towarzystwie z projektem przeniesienia Polakw do Algierii, co przysporzyo mu wrogw. W zwizku z encyklik Grzegorza XVI Cum primum z 9 czerwca 1832 przygotowa memoria dla Stolicy Apostolskiej. W kocu 1832 r. wszed do Rady Towarzystwa Naukowej Pomocy. By za przyznaniem chopom wolnoci i wasnoci ziemskiej. Nalea do zespou redakcyjnego Kroniki Emigracji Polskiej. Kierowa Klubem Polskim, ktry posiada czytelni zaopatrzon w nowoci wydawnicze. W 1838 r. w jego mieszkaniu zosta podpisany akt fundacyjny Biblioteki Polskiej; Plater nalea do rady bibliotecznej. W Towarzystwie Literackim utworzy wydzia statystyczny. Bankructwo zaoonego przez Ludwika Jelskiego Towarzystwa FinansowoPrzemysowego, do ktrego nalea te Plater, zmusio tego ostatniego do powanych ogranicze materialnych. W kocu za zezwoleniem wadz pruskich osiad w Poznaskiem, w nabytych dobrach, gdzie zmar. JAMES FLETCHER (18001832) historyk angielski, autor monografii powiconej historii Polski. Monografia ukazaa si w przekadzie francuskim w Paryu w 1832 r.: Histoire de Pologne... traduite de l'anglais et continue depuis la rvolution de novembre jusque' la prise de Varsovie et le fin de la guerre par Alphonse Viollet. Jaski zrecenzowa t prac w Revue Encyclopdique, Mars 1832, t. 53, s. 657659. Rozprawy o Genezie, czyli o pierwszej ksidze Starego Testamentu. Jaskiemu chodzio zapewne o studia potrzebne mu do przygotowania recenzji pracy J. B. C. B. LerouxMoisanda Disertation sur le 22 Chapitre de la Gnse: Sacrifice d'Abraham... (Paris 1832). Recenzja Jaskiego ukazaa si w Revue Encyclopdique, 1832, t. 54, s. 154156.

286

148

DZIENNIK

29 kwietnia, niedziela Odnosz Carnotowi 2 artykuy, bior brochur [Ludwika] Platera.287 O czwartej id z Lacordairem do jego brata [Jean Thodore];288 zaczynam je u stou. 30 [kwietnia, poniedziaek] Chc i na Paganiniego,289 ale ju za pno. 1 [maja, wtorek] Odnosz Mochnackiemu Wag, bior listy Kotaja.290 2 [maja, roda] Dysputa z Leroux291 u Carnota. Przynosz mu artyku o brochurze Platera. W tych dniach niespodziewanie nowy grzech. ___________
287

288

289

290

291

Owe dwa artykuy to zapewne dwie recenzje z publikacji wymienionych wyej autorw: Jamesa Fletchera i J. B. C. B. LerouxMoisanda, ktre ogosi Carnot na amach miesicznika Revue Encyclopdique. W 1832 r. ukazaa si w Paryu broszura La Pologne province russe, bez nazwiska autora. Napisa j Ludwik Plater, ktry porwna w niej konstytucj z 1815 r. ze Statutem Organicznym z 1832 r. Cesarz rosyjski Mikoaj I, liczc si formalnie z postanowieniami kongresu wiedeskiego, wyda 26 lutego 1832 akt prawny zwany Statutem Organicznym, ktry powanie ograniczy autonomi Krlestwa Polskiego przez zniesienie jego wojska i sejmu. Polska miaa odtd stanowi nierozdzieln cz rosyjskiego imperium. O broszurze Platera Jaski napisa artyku, ktry ukaza si w Revue Encyclopdique, 1832, t. 54, s. 654657. Zapewne JEANTHEODORE LACORDAIRE (18011870) starszy brat ksidza. Podrnik, pisywa reportae ze swych podry po Ameryce Poudniowej dla Revue des Deux Mondes, od 1835 r. profesor zoologii i anatomii porwnawczej na Uniwersytecie w Lige, autor prac naukowych. NICCOLO PAGANINI (17821840) woski skrzypek i kompozytor, jeden z najwybitniejszych wirtuozw w historii sztuki wykonawczej. Wystpowa w Paryu w 1831 r. i ponownie w 1832, dajc od drugiej poowy marca dziesi koncertw. Dochd z jednego z nich przeznaczy na rzecz ofiar grasujcej wwczas cholery. HUGO KOLLATAJ (17501812) ksidz, dziaacz i pisarz polityczny, podkanclerzy koronny, organizator szkolnictwa, historyk, filozof. Jeden z gwnych przedstawicieli owiecenia polskiego, zwolennik teorii, wg ktrej jedynym rdem bogactwa kraju jest ziemia, a praca na roli jedyn prac produktywn (fizjokratyzm). Czoowy dziaacz stronnictwa patriotycznego, wspautor Konstytucji 3 Maja. W okresie pierwszych lat Sejmu Wielkiego ukazay si jego nie ujawnionego autorstwa publikacje: Do Stanisawa Maachowskiego, referendarza koronnego. O przyszym sejmie Anonima listw kilka, cz 1: O podwigniciu si krajowych...; cz 2 i 3: O poprawie Rzeczypospolitej..., Warszawa, XII 1788 V 1789). PIERRE LEROUX (17981871) filozof, publicysta, dziaacz polityczny, wyksztacony drukarz, w 1831 r. by saintsimonist II stopnia. Zaoy w 1824 r. czasopismo Le

ROK 1832

149

3 maja, czwartek Posiedzenie (Chodko, Lelewel).292 Obiad u Tonneliera za barrire [rogatk] Montparnasse towarzystwo superiorw [wyszych przeoonych]. Wracam o jedenastej, wieczory zaczynam przepdza u siebie, herbata z rumem. 4 [maja, pitek] Wyseam list do Jzefa [Zawadzkiego] do Avignionu.293 6 [maja, niedziela] Kocz pierwsz cz listw Kotaja, bior od Maurycego Merkurego294 z czerwca. Id do Waltera, prosi mnie na obiad, nie chc. Do Mochnackiego, a w domu list trzeci do Wojtka [empickiego]. Poniedziaek, [7 maja] Poprawiam ju swoje epreuwy [prbne odbitki] w Revue.

___________
Globe, ktre okoo 1830 r. zostao organem saintsimonistw. Po rozamie wrd saintsimonistw dokonanym w listopadzie 1831 wystpi z ich szkoy i zacz tworzy wasn teori spoecznoreligijn. Pisao si, e on pierwszy posuy si terminem socialisme w nowoczesnym sensie. Jego system filozoficznoreligijny na og utrzyma zaoenia utopijne SaintSimona. W swym podstawowym dziele De L'Humanit, de son principe et de son avenir (1840) ukazywa ludzko jako powszechn istot, solidarn i zdoln do postpu; ludzka inteligencja zmierza do odbudowania raju ziemskiego i do zatarcia przez prac i przez krew ludzkoci ladw grzechu pierworodnego (wedug sw Armanda de Melun). Goszc religi ludzkoci i oddajc chrzecijastwo na jej usugi, Leroux wspiera si na konglomeracji rnych idei filozoficznych i wierze rnych religii. Wywar znaczny i trway wpyw na pogldy zaprzyjanionej z nim gonej pisarki George Sand. Wsppracowa blisko z Jeanem Reynaudem (zob. wyej, przyp. 201), z ktrym wydawa m.in. Encyclopdie nouvelle. Wsplne posiedzenie Ogu paryskiego i komitetu Lelewela, zorganizowane dla uczczenia rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja. W Awinionie w tym czasie przebywa JOZEF ZAWADZKI, kapitan 13. puku uanw. Ubiega si on o pobyt w Paryu. W pniejszym licie do pana Jzefa Jaski, onaty, jak wiadomo, z Aleksandr Zawadzk, zaznaczy: uroczycie Ci owiadczam, e Ci zawsze serdecznie kocham jako twj szwagier i wspziemianin (ACRR 8568, s. 45). Merkury, Dziennik Polityczny, Handlowy i Literacki, wydawany w czasie powstania listopadowego (w Warszawie od 17 grudnia 1830 do 7 wrzenia 1831) pod naczeln redakcj Stanisawa Psarskiego (18101875), absolwenta Uniwersytetu Warszawskiego (prawo i administracja) i czonka Towarzystwa Patriotycznego. Wyszy w sumie 222 numery dziennika.

292 293

294

150

DZIENNIK

8 [maja], wtorek Chodko daje mi kwit. Ksidz Lacordaire przynosi mi Gerbego i Delamennaisgo.295 9 [maja], roda Karwowski oddaje mi wizyt. Bior z Revue brochurk Bronikowskiego296 i od Mochnackiego Merkurego z marca i kwietnia. Panu Maurycemu mwi prawd, Kamil mi dug 19 frankw oddaje. Bior kpiel. Czwartek, [10 maja] Zajtym Merkurym. W wieczr spotkanie na kawie z Maurycym i Podczaszyskim.297 Gawda ostatniego. ___________
295

296

297

PHILIPPEOLYMPE GERBET, zob. 1831, przyp. 198. FLICITROBERT DE LAMENNAIS (Le Mennais, De la Mennais, Lamen) (17821854) duchowny, francuski pisarz i dziaacz religijnospoeczny, przywdca katolikw liberalnych we Francji. Nota o yciu i dziaalnoci ksidza F.R. de Lamennais zob. 1. Nota do Dziennika Roku 1832. Chodzi o wydan w Paryu w 1832 r. publikacj Ksawerego Bronikowskiego Griefs nouveaux des cabinets europens contre le cabinet russe, ktr Jaski zrecenzowa w Revue Encyclopdique, 1832, t. 54, s. 509513. MICHAL PODCZASZYNSKI (18001835), urodzony w Krzemiecu. Studia uniwersyteckie odbywa najpierw w Wilnie, potem w Warszawie (administracja). W 1824 r. pracowa w Komisji Rzdowej Przychodw i Skarbu Krlestwa Polskiego. Jeszcze w 1821 r. zaprzyjani si z Maurycym Mochnackim i jego rodzin, bywa w ich mieszkaniu w Warszawie przy ul. Dugiej, wsplnie z Maurycym odwiedzali mieszkajcego naprzeciw Joachima Lelewela, ktry dla nich obu by wielkim autorytetem. Tumaczy z jzyka francuskiego. W czerwcu 1825 wsplnie z Mochnackim rozpocz redagowanie i wydawanie Dziennika Warszawskiego. Z braku funduszw ju po p roku przekaza redakcj pisma Janowi Kazimierzowi Ordycowi, sam za wyjecha do Parya, gdzie by guwernerem u Wadysawostwa Potockich. Zbliy si do Leonarda Chodki, ktry osiedli si na stae w Paryu, nawiza wspprac z pras parysk, m.in. w Revue Encyclopdique, prowadzi przegld czasopism i wydawnictw warszawskich. Wrciwszy w 1827 r. do Warszawy, nawiza wspprac z Gazet Polsk, w nastpnym jednak roku wyjecha ponownie do Parya jako guwerner u Klementyny z Sanguszkw Wadysawowej Ostrowskiej. Po raz trzeci i zarazem ostatni wyjecha do Parya w 1829 r. i osiad tam ju na stae powicajc si pracy edytorskiej (jednotomowe wydanie Dzie Ignacego Krasickiego, Pary Genewa 1830, dziki wsparciu finansowemu Ostrowskiej; kilkakrotnie wznawiane). Napisa Fragments sur la littrature ancienne de la Pologne 1830, wczone do dziea C. MalteBruna Tableau de la Pologne ancienne et moderne (Bruksela 1830, i odbitka). Dzieo to wznowi w 1831 r. Leonard Chodko; miao ono jeszcze jedno wydanie, doczekao si te przekadu na jzyki obce. Podczaszyski y w trudnych warunkach materialnych, czasami nie dojada. W prasie francuskiej (Revue des Deux Mondes, Le Temps) zamieszcza arykuy i informacje na temat powstania listopadowego. Gdy 28 stycznia 1831 powsta w Paryu Comit Central FrancoPolonais, na ktrego czele

ROK 1832

151

11 maja, pitek Zbieram najprzd te od miesica zabyte wspomnienia. Do Paulin298 w interesie Skarbka, do Michaa Chevaliera299 po ksiki do Warszawy. 12 [maja], sobota Jouffroy i Lerminier. Widz si z Gurowskimi, o Mochnackim. Id do Carnota, tam zostaj do dugo; bior rozmaite broszury do Warszawy.
172

___________
stan gen. La Fayette, Podczaszyski jako wsppracownik generaa wczy si w prace komitetu. Mimo swego trudnego pooenia wspiera finansowo przybyych do Parya Maurycego i Kamila Mochnackich, wsptworzy z inicjatywy Lelewela Towarzystwo Naukowe Polakw Tuaczw. Od stycznia do kwietnia 1832 przebywa w Metzu, gdzie organizowa pomoc dla polskich wygnacw. Po powrocie do Parya wstpi do Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich oraz do Towarzystwa Literackiego. We wrzeniu 1832 odszed wraz z Maurycym Mochnackim z Komitetu Lelewela i przystpi do utworzonego wanie Zakadu paryskiego, zwanego od miejsca zebra Wobanem (hotel Vauban). Zakad paryski sta si zalkiem Komitetu Narodowego Emigracji Polskiej. Od lipca 1832 Podczaszyski redagowa i wydawa w Paryu czasopismo polityczne Pamitnik Emigracji Polskiej. Ogasza te ywoty sawnych Polakw w Biographie universelle portative des contemporains... W listopadzie 1832 mieszka wsplnie z Maurycym Mochnackim w jednym pokoju hotelowym. Obaj, bdc w nieatwej sytuacji materialnej i zego zdrowia (grulica), pod koniec lipca 1833 wyjechali do podparyskiej wsi, skd powrcili do Parya z pocztkiem 1834 r. Gdy Maurycy, ju ciko chory, przenis si do Auxerre, gdzie zmar w grudniu 1834, Podczaszyski porzdkowa materiay do publikacji, ukrywajc swj stan zdrowia i bied. Znalaz si w paryskim szpitalu, gdzie zmar 4 lipca 1835 r. aobne uroczystoci odbyy si w kociele w. Tomasza z Akwinu, pochowany zosta na cmentarzu Montparnasse. ALEXANDRE PAULIN (17931858) ksigarz i wydawca paryski, wsptwrca dziennika National, zaoyciel i redaktor L'Illustration. Polityk. MICHEL CHEVALIER (18061879) ucze paryskiej Szkoy Politechnicznej. Kontynuowa studia w grniczym zakadzie naukowym. Jeszcze przed rewolucj lipcow mia stanowisko inyniera w pnocnym departamencie francuskim. Ze wzgldw zdrowotnych porzuci dotychczasow posad i zaj si publicystyk. Zaangaowany w ruchu saintsimonistycznym, sta si jednym z jego czoowych przywdcw. By Ojcem, tj. saintsimonist I stopnia. Publikowa na amach pism tego ruchu: Organisateur i Le Globe, w ktrym zamieci znaczcy artyku Systme de la Mditerrane (12 lutego 1832). W sporze midzy Bazardem a Enfantinem opowiedzia si za tym ostatnim. Aresztowany wraz z Enfantinem skazany zosta na rok wizienia. Po uwolnieniu przedsiwzi podr do Ameryki Pnocnej, Meksyku i Kuby. Publikowa artykuy z podry na amach Journal des Dbats, ktrego by redaktorem. W 1840 r. zosta profesorem Collge de France, wykada tam ekonomi polityczn (wyda Cours d'conomie politique 18421844). By senatorem. O nim wyrazi si Jaski w licie do Ludwika Krlikowskiego: doktryner z arrirepenses industrialnymi, saintsimoskimi (1836).

298 299

152

DZIENNIK

13 [maja], niedziela Przychodzi do mnie Rostkowski300 o swych interesach, z Cassinim przywitanie. Drugi raz przychodzi z Jwikiem.301 Idziem na wino. Do Mochnackiego (nie zastaj). BoisdeBoulogne.302 Id do Cassina. Do gabinetu lektury303 i obiad. Do Oleszczyskich304 i Hubego. W wieczr czytam o jzyku francuskim. Rostkowski do mnie przychodzi wieczorem. +List od Wojtka.+ ___________
300

301

302 303

304

TEODOR ROSTKOWSKI (18041840) lekarz. Urodzi si w powiecie putuskim, by wychowankiem ksiy pijarw w Warszawie. W 1822 r. zapisa si na wydzia lekarski Uniwersytetu Warszawskiego. By guwernerem Adolfa, syna prof. Marcina Roliskiego, dziekana wydziau lekarskiego. Nie przykada si zbytnio do studiw, bawic si ze swym podopiecznym w warszawskich knajpach i zdobywajc sobie opini letkiewicza i szaawiy, przez co straci posad guwernera. Na kocowym egzaminie uniwersyteckim zosta oskarony przez dziekana wydziau o umiercanie nieuleczalnie chorych. Rostkowski wytoczy dawnemu pryncypaowi proces o zniesawienie, przerwany na skutek wybuchu powstania listopadowego. Wykonywa zadania kuriera powstaczego. Z pocztkiem 1831 r. by praktykujcym lekarzem cywilnym, nastpnie lekarzem sztabowym, w kocu lekarzem dywizyjnym w Sztabie Gwnym. Odznaczony Zotym Krzyem Virtuti Militari. Przedostawszy si z kocem kwietnia 1832 wraz z korpusem Rybiskiego przez Prusy do Francji, zatrzyma si na stae w Paryu. Nawiza stosunki towarzyskie m. in. z Jaskim i Maurycym Mochnackim, ktrego uwielbia. By osobistym lekarzem Mochnackiego, obecnym przy jego zgonie. W 1835 r. zapisa si na wydzia medyczny uniwersytetu w Montpellier, w nastpnym roku kontynuowa studia w Paryu. Popad w pijastwo i da si namwi na wspprac z policj francusk. By bojkotowany przez emigracj polsk. W 1839 r. zosta usunity z policji za naduycie alkoholu. Zmar w kwietniu 1840 w paryskim szpitalu La Charit przez nikogo nie opakiwany. LUDWIK JOZWIK (18081855) w 1828 r. zapisa si na wydzia teologiczny Uniwersytetu Warszawskiego. Bra udzia w powstaniu listopadowym, nastpnie wyemigrowa do Parya. Powrci do kraju, otrzyma wicenia kapaskie; od 1847 r. do mierci by proboszczem w Hoej w dekanacie augustowskim. L a s e k B u l o s k i, rozlegy teren lenoogrodowy, park podparyski. G a b i n e t l e k t u r y czytelnia (po francusku: cabinet de lecture). ucja z Giedroyciw Rautenstrauchowa we Wspomnieniach moich o Francji (Krakw 1839, s. 291) opisaa paryskie cabinets de lecture, dobrze znane Jaskiemu: Kada znaczniejsza ulica ma ich po kilka, a wszystkie pene. Te gabinety czyste, ozdobne, wieczorem owietlone, w zimie ogrzane, za ma opat udzielaj wszelkich dziennikw i nowoci literackich. Idzie tam z rana znudzony wasnym mieszkaniem lub stronicy przed wierzycielem panicz; a wieczr pieszy fabrykant codzienn prac znuony, cho z gazet o wiecie dowiedzie si pragncy; rwnie jak skpy spekulant, ktry wyrachowa, i w zimie koszt wiecy i drzewa wynosi kilka sous, jakie za czytanie gazet i kilku nowych poszytw zapaci mu przyjdzie. Bracia Antoni i Wadysaw Oleszczyscy: ANTONI OLESZCZYNSKI (17941879) artysta rytownik, brat starszy Wadysawa rzebiarza. Staraniem Nowosilcowa zosta przyjty na koszt rzdu rosyjskiego do Cesarskiej Akademii Sztuk Piknych w Petersburgu (18171824), nastpnie otrzyma od Komisji Rzdowej Owiecenia Publicznego Krlestwa Polskiego stypendium na dalsze

ROK 1832

153

___________
studia w Paryu (od 1825). Uzyska medale i wyrnienia za swe prace. Po wybuchu powstania listopadowego nie powrci do kraju, pozostajc w Paryu, gdzie mieszka a do mierci, najpierw przy rue de Cluny 5, pniej przy rue SaintJacques 187. Pozostawszy we Francji utraci zasiek rzdowy, mimo to jednak odrzuci propozycj Cesarskiej Akademii w Petersburgu, ktra oferowaa mu w 1832 r. stanowisko profesora. By czynnym dziaaczem Wielkiej Emigracji. Od 1832 r. nalea do Polskiego Towarzystwa Literackiego w Paryu, by czonkiem Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. W 1832 r. wyda pierwszy numer litografowanego pisma Babin na Obcej Ziemi jednego z pierwszych w Paryu polskich czasopism polemicznosatyrycznych. Wsppracowa z wychodzcym w Paryu w latach 183336 pismem Le Polonais. Nalea do Towarzystwa Politechnicznego i Towarzystwa Etnograficznego w Paryu. W 1840 r. by jednym z siedmiu czonkw Komisji Funduszw Emigracji Polskiej. Gromadzi materiay ikonograficzne dotyczce historii Polski i sztuki polskiej; sporzdzi album Rozmaitoci polskie (Pary 183233), zawierajcy 60 stalorytw z tekstami z dziejw Polski i do tego albumu wyda dwa katalogi: Catalogue de l'ouvrage Rozmaitoci polskie (Varits polonaises)... (Pary ok. 1832) i Gravures par...(Pary ok. 1832). Ryciny Antoniego Oleszczyskiego zdobiy liczne czasopisma i ksiki, jak np. Leonarda Chodki La Pologne historique, littraire, monumentale et pittoresque (t. I III; 183539), Klementyny z Taskich Hoffmanowej Nowe rozrywki dla dzieci (Pary 1834), Juliana Ursyna Niemcewicza La vieille Pologne, album historique et poetique (edycja francuska pieww historycznych, Pary 183336). Stalorytowy portret Adama Mickiewicza, wykonany przez Antoniego Oleszczyskiego wg medalionu Davida d'Angers, by wielokrotnie zamieszczany w paryskich wydaniach utworw Mickiewicza, m.in. w 2. wyd. Dziadw cz. III (1833) i w 1. wyd. Pana Tadeusza (1834). Winietami jego rylca czsto ozdabiano ukazujce si w Paryu polskie ksiki, m.in. Dziea Ignacego Krasickiego (1830), List do Kniaziewicza Juliana Ursyna Niemcewicza (1834). WLADYSLAW TOMASZ KAZIMIERZ OLESZCZYNSKI (18071866) brat Antoniego, rzebiarz, medalier, grafik. W 1824 r. zapisa si na wydzia sztuk piknych Uniwesytetu Warszawskiego. W 1825 r., podobnie jak jego brat Antoni, z ktrym wyprawi si za granic, otrzyma stypendium rzdowe na nauk medalierstwa w Paryu. Do 1829 r. studiowa rzeb w cole des BeauxArts pod kierunkiem Davida d'Angers, medalierstwo za u N. Tioliera, generalnego rytownika w krlewskiej mennicy. Od maja 1830 pracowa w warszawskiej mennicy. Uczestniczy w powstaniu listopadowym. Pod koniec 1831 r. Wyemigrowa do Parya, gdzie przebywa przez 25 lat. Wsppracowa z rnymi organizacjami emigracyjnymi jako artysta. W uznaniu jego zasug Towarzystwo HistorycznoLiterackie wybrao go na swego czonka. By rzebiarzem polskiej emigracji, wykonywa nagrobki i pomniki jej wybitnych przedstawicieli. Odlewa w brzie liczne medaliony fascynujcych go postaci: Mickiewicza, Sowackiego, ks. Aleksandra Jeowickiego, ks. Hieronima Kajsiewicza, ponadto by autorem medali Kopernika, Szkota R. C. Fergussona (1832), La Fayette'a (1834), krla Ludwika Filipa I. Wykona mask pomiertn HoeneWroskiego. By autorem paru artykuw o sztuce wspczesnej. Zmar w Rzymie. By najwybitniejszym rzebiarzem polskim okresu romantycznego.

154

DZIENNIK

14 maja, poniedziaek Pierwsza lekcja Jwikowi. Po niadaniu znajduj si nie bardzo dobrze. Pisz list do [Adama] Jaboskiego.305 Kupuj Drug Konferencj Gerbego. Id do Cassina, potem do Carnota. Kupuj pierwsz lekcj Jula [Lechevalier] i dostaj od Achilla [Rousseau]306 wszystkie dla siebie 5. Odnosz kupna i podarki do siebie. List do Jaboskiego Rostkowskiemu. Spotkanie niestety z Emili. Id, rue Monsigny, widzie Rib, nie zastaj. Id do pani Moller,307 znowu sabo i akceptuj intencj jej awansu. Reklamuj listy na Poczcie Bursowej.308 Do Mochnackich, czytam rozpraw o jzyku ruskim i rosyjskim.309 Po obiedzie kupuj gramatyk dla Jwika. Odnosz ksiki Karwowskiemu.310 15 [maja], wtorek Lekcja (Rostkowski). Po niadaniu wstpuj do Karwowskiego i id do pani Levi.311 Na dzienniki do Carnota, na Lerminiego. Konwersacja z Hubem i Kunatem oraz z [Adamem] Gurowskim i Puaskim.312 Odprowadzam Gurow___________
305

306 307 308 309

310

311 312

ADAM STEFAN JABLONSKI (18091892). W 1826 r. zapisa si na wydzia prawa i administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Studiowa jednoczenie fizyk na wydziale filozoficznym. Uczestnik powstania listopadowego, podporucznik 9. puku uanw. We Francji zosta skierowany do zakadu w Bourges (ok. 19 kwietnia 1832), nastpnie w Aveyron k. Tuluzy (ok. 3 grudnia 1833). Uzyska w Szkole Prawa w Tuluzie licencjat i osiedli si tam jako adwokat. Zmar w Paryu. ACHILLE ROUSSEAU, saintsimonista III stopnia (czerwiec 1831), autor pieni religijnych tworzonych na uytek wspwyznawcw. Brak bliszych danych. Na poczcie mieszczcej si w wielkim gmachu Giedy (La Bourse), budowanym w latach 180827. Nie udao mi si ustali pochodzenia i austorstwa wspomnianej rozprawy. Naley zwrci uwag na rozrnienie ruski i rosyjski. Jzyk ruski odnosi si do Ziem Ruskich, tj. Woynia, Podola i Ukrainy, a wic ziem przedrozbiorowych, nalecych przed 1771 r. do Rzeczypospolitej Polskiej. W tym sensie naley rozumie wyraz ruski wystpujcy w nazwach rnych organizacji emigracyjnych jak Towarzystwo Litewskie i Ziem Ruskich, czy w publikacjach, jak Pamitniki o powstaniu Litwy i Ziem Ruskich. W brulionowych listach Jaskiego, adresowanych z Parya w czerwcu 1832 do prof. Fryderyka Skarbka i Antoniego Barciskiego (ACRR 8568, s 131132), wystpuje kolega Karwowski. Prawdopodobnie koleg Jaskiego by MICHAL MARCIN KARWOWSKI (ur. 1809), ktry od 1828 r. studiowa prawo na Uniwersytecie Warszawskim, Uczestnik powstania listopadowego. Po jego upadku znalaz si we Francji, gdzie kontynuowa studia prawnicze. Nie udao mi si zidentyfikowa tej osoby. IGNACY ROMUALD PLUZANSKI (1803 ?1879) jeden ze wspzaoycieli Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. W 1821 r. zapisa si na studia prawnicze w Warszawie. Pracowa jako urzdnik. W czasie powstania listopadowego wstpi do Towarzystwa Patriotycznego i jako rewolucjonista zapalony uczestniczy aktywnie w jego

ROK 1832

155

skiego ku Cavaignac i o Ostrowskim,313 i Mochnackim, i Rybiskim314 itd. do Passy.315 Po obiedzie do Mochnackich, rozmowa z Kamilem o rzdzie i o Francji, z Maurycym o jego obmowach (pierwszy wieczr nie sam). +List od Jzefa Zawadzkiego.+ 16 [maja], roda

___________
dziaalnoci. Bra udzia w sekretnych naradach politycznych u Adamowej Chdowskiej. Z nominacji generaa Krukowieckiego zosta dyrektorem Policji Zewntrznej (czyli szefem wywiadu). Przedar si do Francji na emigracj. Nalea do Ogu paryskiego, ktry 18 lutego 1832 wybra go do komisji majcej zbada zasadno zarzutw stawianych Komitetowi Lelewela. Poniewa wniosek komisji z 16 marca nie zosta przez Lelewela przyjty, Puaski wraz z innymi czonkami komisji opuci demonstracyjnie sal obrad i nastpnego dnia podpisa Akt zaoenia (czyli Manifest) Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Dodajmy nawiasem, e Puaski by wspautorem Manifestu i pierwszej ustawy nowej organizacji. Pracowa w niej, dopki policja francuska nie wydalia go z Parya, co nastpio 11 listopada 1833 r. Jesieni 1834 zacz ubiega si o naturalizacj we Francji. Z czasem zacz si odsuwa od TDP i w kocu, 5 lutego 1835, wykreli si z jego listy. Powrci do Parya i pracowa jako syndyk upadoci. Polityczn aktywno przejawia jeszcze w 1848 r., wstpujc do Komitetu Emigracji Polskiej. JOZEFAT BOLESLAW OSTROWSKI (Ibu kryptonimy: B. J. C., J. B.) (18031871) publicysta, pisarz polityczny na emigracji. W latach 182427 studiowa prawo i administracj na Uniwersytecie Warszawskim. Od 1830 r. wsppracowa z Dziennikiem Powszechnym Adama Chdowskiego. W czasie powstania listopadowego by czonkiem, potem wiceprezesem Towarzystwa Patriotycznego. Razem z Maurycym Mochnackim redagowa lewicujce czasopismo Nowa Polska. Interesowa si polityk, by za uwaszczeniem chopw. Na emigracji pocztkowo zwolennik Lelewela, z ktrym wyda wsplnie odezw z 20 wrzenia 1832 r. Czonek wglarskiego komitetu Zemsta Ludu. Od sierpnia 1833 a do 1845 r. redagowa w Paryu Now Polsk, z kilkuletni przerw spowodowan wydaleniem go z Francji na skutek interwencji ambasady rosyjskiej. Z werw, temperamentem, ale te demagogicznie, nie stronic od paszkwilu i oszczerstwa, atakowa niemal ca pras emigracyjn. Za zgod wadz francuskich powrci w 1844 r. z Anglii do Parya. Przyj prac tumacza w prefekturze policji i pod jej pozorem donosi prefektowi o sprawach tyczcych si ycia polskiej emigracji. Szkodzi Polakom na emigracji, denuncjowa Adama Mickiewicza. Jeszcze w latach czterdziestych zbliy si do gen. Macieja Rybiskiego, w ktrego imieniu pisa odezwy, jego te nazwiskiem opatrywa swoje broszury. Autor prac historycznoliterackich i tumacz, zajmowa si te filozofi. MACIEJ RYBINSKI (17841874) genera dywizji, ostatni wdz naczelny Wojsk Polskich w 1831 r. Na emigracji by uwaany za przedstawiciela Polski wobec parlamentw francuskiego i angielskiego. Miejscowo pooona na zachd od Parya, przed Laskiem Buloskim, znana ze rde mineralnych.

313

314

315

156

DZIENNIK

Lekcja. Po niadaniu czytam Gerbego du dogme gnrateur.316 Obserwacja, e intencje moje zachwiane zostay przez artyku SainteBeuve317 i relacje z Karnotem. Do Karnota na dzienniki. Po obiedzie do Karwowskiego. Rostkowski o rewolucjonizmie i patriotyzmie. Potem do Karnota. 17 [maja], czwartek Lekcja, niadanie, par rozdziaw z Delamennai[s]go i pisz te wspomnienia od pitku. Rum i zasnem. Po obiedzie do Podczaszyskiego, tam Mochnacki i Dunin318 projekta o towarzystwie ruskim.319 Potem do Rossingola. Pisz projekta konfederacyjne.320 ___________
316

317

318

319

Zob. 1831, przyp. 198, gdzie jest wzmianka o dziele Considrations sur le dogme gnrateur et de la pit catholique. Zostao ono przeoone na jzyk polski i wydane pt. Rzecz o dogmacie Eucharystii i katolickiej pobonoci rodzicw, Berlin 1844. Nieatwo powiedzie, jakie intencje mia na myli Jaski. Jeli byy to intencje odejcia od saintsimonizmu, to by moe zostay one osabione przez lektur artykuu SainteBeuve'a Profession de foi saintsimonienne (w Le Globe, 13 janvier 1831) lub tego autora Doctrine de SaintSimon (tame, 13 fvrier 1831). CHARLESAUGUSTIN SAINTEBEUVE (18041869) francuski krytyk literacki i pisarz. Zacz od studiw medycznych w Paryu i nawiza wspprac z Le Globe, publikujc w nim artykuy m.in. o poezji Victora Hugo. Zaprzyjani si z tym pisarzem i przez niego zosta wprowadzony w paryskie rodowisko literackie, wic si z romantyzmem. Napisa Vie, posies et penses de Joseph Delorme (1829), Consolations (1830), powie autobiograficzn Volupt (1834). Nie zaprzesta wsppracy z Le Globe, kiedy pismo to za redaktorstwa Pierre'a Leroux stao si organem prasowym saintsimonistw: Gdy Piotr Leroux pod przymusem finansowym sprzeda pismo saintsimonistom, nie opuciem go z tego powodu. Zamieciem tam jeszcze kilka artykuw. Stosunki moje z saintsimonistami, ktrych si nigdy nie odrzekaem, byy zawsze lune i bez adnych powiza. Saintsimonizm w jakiej mierze odziaa ideowo na SainteBeuve'a. Odszed on jednak od niego, zraony ekstrawagancjami wyznawcw. Zbliy si do liberalnego katolicyzmu ks. Lamennais'go, jednak nie na dugo. Przyjani si z pisark George Sand, ktr pozna w 1833 r. dziki jej przyjacielowi Pierre'owi Leroux. W latach 183738 na zaproszenie uniwersytetu w Lozannie wygosi cykl wykadw o PortRoyal. W tym miecie pozna Adama Mickiewicza. W 1840 r. przyj posad rzdow w Bibliothque Mazarine. Pisywa w wielu pismach francuskich, zdobywajc saw znakomitego felietonisty i krytyka literackiego. KARNOT (Carnot), zob. 1831, przyp. 185. ANASTAZY DUNIN (18021840) uczestnik powstania listopadowego w randze kapitana jazdy na Woyniu. Adiutant generaa Dwernickiego. Przebywa w Paryu do 1836 r., potem przenis si do Londynu. Dziaacz emigracyjny. Ogosi drukiem Odpowied na zarzuty czynione Generaowi Dwernickiemu przez pk. Karola Ryckiego (Londyn 1838). 10 grudnia 1831 z inicjatywy braci Cezarego i Wadysawa Platerw z Wilna oraz kilku Litwinw powstao w Paryu Towarzystwo Litewskie. 4 marca 1832 na 13. sesji Towarzystwa, gdy przystpili do niego rodacy z Woynia, Podola i Ukrainy, zmieniono jego nazw na T o w a r z y s t w o L i t e w s k i e i Z i e m R u s k i c h. Prezesem

ROK 1832

157

18 [maja], pitek Po lekcji listy do ony, braci i zaczem do Skarbka. Potem do Carnota, zapisuj Maciejowskiego od Hinrichsa.321 Przechadzka. Po obiedzie do Rostkowskiego, pokazuje mi list do Szaniawskiego.322 Do Arcola. Puawski, Ordyniec itd. Gupia azga. 19 maja, [sobota] Po lekcji i niadaniu id na Jouffroya nie ma kursu. Spotykam Bolesawa Gurowskiego, krytyka przed nim Towarzystwa Patriotycznego.323 Do Revue na dzienniki (i gupia deklaracja Carnotowi o artykuach, ktre by mg da Ordyniec lub etc.). Maa przechadzka okoo miejsca, gdzie ma przechodzi ___________
Towarzystwa by Cezary Plater, sekretarzem Leonard Chodko, po nim Feliks Wrotnowski. Do Towarzystwa naleeli najwybitniejsi poeci polscy Adam Mickiewicz i Juliusz Sowacki. Towarzystwo Litewskie powstao m.in. w reakcji na niech czy te animozj Koroniarzy w stosunku do Litwinw, ktrzy czuli si przez nich lekcewaeni. Wydaje si, e podobnie byli traktowani powstacy pochodzcy z Ziem Ruskich i by moe pomimo istnienia Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich czuli oni potrzeb utworzenia osobnego towarzystwa, skupiajcego wycznie uczestnikw powstania z Ziem Ruskich. Naley zaznaczy, e projekta o towarzystwie ruskim omawiano w gronie ludzi pochodzcych z Ziem Ruskich: Podczaszyskiego z Podola i Dunina z Woynia. W spucinie rkopimiennej Jaskiego, zachowanej w archiwum rzymskim zmartwychwstacw, nie natrafiem na projekta konfederacyjne z roku 1832. WACLAW ALEKSANDER MACIEJOWSKI (17921883) historyk, profesor filologii klasycznej, od 1819 r. prawa rzymskiego na Uniwersytecie Warszawskim. Uczestnik powstania listopadowego. Lojalny wobec zaborcy, mg w latach 183340 peni wysokie funkcje w sdownictwie i administracji. Zdoby europejskie uznanie jako autor Historii prawodawstw sowiaskich. Ukazywaa si ona w Lipsku w cigu lat 183235 w czterech tomach nakadem znanej firmy ksigarskowydawniczej, ktr zaoy JOHANN KONRAD HINRICHS (17631813). Gerber wymienia wrd studentw Uniwersytetu Warszawskiego MICHALA SZANIAWSKIEGO (18061840), ktry w 1828 r. uzyska stopie magistra prawa i administracji, potem uczestniczy w powstaniu listopadowym walczc w 6. puku uanw. Szaniawski znalaz si na emigracji we Francji, gdzie zosta skierowany do Chteauroux. W latach 183337 studiowa w Paryu na wydziale lekarskim i usyska doktorat medycyny. T o w a r z y s t w o P a t r i o t y c z n e, zwane take Klubem, zaoone w Warszawie 1 grudnia 1830, rozwizane 18 sierpnia 1831 r. Stanowio najaktywniejsz politycznie cz obozu powstaczego, wywierao decydujcy wpyw na centralne wadze powstania. Zainicjowao wystpienie ludu warszawskiego w nocy z 15 na 16 sierpnia 1831 pod hasem zmian w dowdztwie powstania, energicznego prowadzenia wojny i ukarania zdrajcw. To wystpienie przerodzio si w samosd (zabito 34 osoby) i zostao stumione przez wojsko.

173

320 321

322

323

158

DZIENNIK

ciao pani Perjer. Do domu i pisz przd te wspomnienia, potem projekt do artykuu dla Revue o przyszoci Europy i ludw sawiaskich.324 Przychodzi do mnie Kamil Mochnacki, wizyta mistyczna, daje mi Leibnitza.325 Po obiedzie na kaw, do Waltera, poyczam od niego 10 frankw. azga a do godziny wp do dwunastej. 20 maja, niedziela Przychodzi Rostkowski z prob, abym mu napisa prob do ministra de l'interieur [spraw wewntrznych].326 Po niadaniu dumanie o mym pimie do Polakw i dla Revue. Na dzienniki do Revue niepotrzebnie zostaj za dugo. Odnosz Mochnackim list do nich nadeszy pod moim adresem327 i znw niepotrzebnie zostaj za dugo. Pisz po francusku prob do ministra dla Rostkowskiego. Kontynuuj list do Skarbka. Po obiedzie azga w passage Dauphine i potem drugi raz rue Verneuil. Wracam do domu po dziesitej. Dumanie.

___________
324

325

326

327

Projekt zapewne nie zrealizowany. W archiwum rzymskim zmartwychwstacw zachowaa si tylko notatka tytuowa: O przyszoci Europy i ludw sowiaskich (ACRR 8608). GOTTFRIED WILHELM LEIBNIZ (16461716) niemiecki filozof i matematyk, organizator ycia naukowego w Niemczech, zaoyciel Akademii Nauk (1770) w Berlinie. Za swego ycia ogosi Teodyce (zob. niej, przyp. 240), poza tym rozprawy i komunikaty akademickie gwnie w jzyku francuskim. Po mierci Leibniza ukazyway si jego waniejsze dziea: Monadologie (1720), Principes de la nature et de la grce (1740), Nouveaux essais sur l'entendement humain (1765), Jest on twrc oryginalnego systemu filozoficznego, ktry nie bdc ani materializmem, ani panteizmem, okaza si jednolitym, zwartym pogldem na wiat. Wg Leibniza wiat jest zespoem indywiduw, indywidualnych substancji (monad), obdarzonych siami rnicymi si midzy sob i niezalenymi, ale wzajemnie zgodnymi. Studiujc myli Leibniza Jaski wspiera si na jego inspiracji, gdy zmaga si z panteizmem. Poza tym w monadologii dostrzega fascynujce go przesania dotyczce roli i powoania czowiekatwrcy (zob. niej, przyp. 553). Ministrem spraw wewntrznych za krla Ludwika Filipa by francuski bankier Casimir Prier, od 1831 r. kierujcy rzdem. Zmar na choler 16 maja 1832 r. Po jego mierci tek tego resortu obj polityk blisko wsppracujcy z krlem, MartinCamille Bachasson, hrabia de Montalivet (18011885). Po klsce powstania listopadowego uchodcy nie zawsze otrzymywali listy od rodzin, gdy byy one przejmowane przez wadze zaborcze. Tote korespondencj z Polski ukrywano pod kopert uproszonych osb z cudzoziemskimi nazwiskami lub te trzeba byo ucieka si do porednictwa domw bankierskich albo do pomocy godnych zaufania podrnych.

ROK 1832

159

21 [maja], poniedziaek Jwik nie przychodzi. Id rzeki do Ogrodu Luksemburskiego328 i czytam Le Temps.329 Po niadaniu przystpuj do kontynuowania korespondencji, kocz list do Skarbka. Dumanie o tym, co mam robi, i pisz memoranda.330 Przychodzi do mnie Benoiste po dwumiesicznej saboci, z nim duga gawdka. Popieram przed nim teori katolick pewnoci. Odprowadzam go. Po obiedzie drzymka, potem przechadzka, zapdzam si ze ... na place du Chtelet, i potem gdzie na bocznej ulicy niedony upadek, z ktregom niekontent. Do Arcola na piwo. Gurowski Adam o Fourier, o saintsimonistach, o Londynie. Puaskiemu obiecuj pierwszy rok Ekspozycji.331 Z nim w powrocie rozmowa o liberalizmie i potrzebnych w nim zmianach. Rostkowski mnie odprowadza. 22 [maja], wtorek Lekcja zesza caa na gawdce o postpowaniu jeneraw polskich. Przychodzi Rostkowski. Kocz list do Lanckoroskiego.332 Id do Benoista, dysputa o metodzie, o namitnoci i wierze. Na dzienniki do Carnota (gowa mnie boli). Zaczynam pisa na czysto listy. Po obiedzie drzymka. Odnosz Rostkowskiemu not do ministra. Przechadzka. Na piwo do Arcola. Czytam w Trybunie list [Teodora] Morawskiego,333 rozmowa o nim z Bolesawem [Gurowskim]. On ___________
328

174

329 330

331 332

333

Pooony w pobliu Dzielnicy aciskiej ogrd z licznymi fontannami, posgami i grupami rzeb. Powsta na dawnym gruncie posiadoci ksicia Franciszka Luksemburskiego, od ktrego nabya j w 1612 r. krlowa Maria Medycejska, wdowa po Henryku IV. Le Temps. Journal du Progrs, jeden z najwikszych dziennikw francuskich, o nakadzie 8,5 tys. egzemplarzy w 1832/33 r. W archiwum rzymskim zmartwychwstacw zachowaa si karta z zapiskami Jaskiego na temat roli religii w dawnym yciu narodowym Polakw (ACRR 8568, s. 20). Poczyni je autor na marginesie lektury powieci profesora Fryderyka Skarbka (zob. 1830, przyp. 55) z zamiarem przesania mu swych uwag. Po nich sporzdzi plan zaj i spis czynnoci na najbliszy czas. Spis ten, majcy charakter memorandw, zamieszczony zosta w Dodatku, pozycja I. Chodzi o Exposition de la doctrine de SaintSimon, cykl wykadw, m.in. Bazarda, od grudnia 1828 do sierpnia 1829. Zob. 1830. przyp. 61. DIONIZY LANCKORONSKI pedagog. Pochodzi z rodziny frankistowskiej. Uczy si prawa. Od 1809 r. nauczyciel w prywatnych szkoach warszawskich, od 1818 w Liceum Warszawskim. Wolnomularz. W latach 182430 sekretarz Rady Politechnicznej. W nastpnych latach pracowa w szkolnictwie na stanowisku najpierw inspektora, potem profesora. T. Morawski opublikowa na amach dziennika La Tribune Politique et Littraire w numerze z 1 maja 1832 list Au redacteur de la Tribune, w ktrym podda krytyce pogld Tadeusza Krpowieckiego na pooenie i kwesti uwaszczenia wocian w Polsce. List ten ukaza si rwnie jako osobny druczek (Paris 1832).

160

DZIENNIK

mnie podprowadza i opowiada nowiny z Polski o agodniejszym obchodzeniu si Moskali. Wracam o wp do jedenastej.
175

23 maja, roda Jwik zesabszy wychodzi, ja jeszcze zasypiam. Wstawszy, bior si do przepisywania i poprawy listw. Przychodzi Gadebled334 rozmowa o Gerbet, o ekonomii politycznej, o saintsimonizmie itd. Kocz listy i odnosz na wielk poczt. Na obiad przychodzi Walter, odprowadza mnie do Jwika, zastaj tam pana Jakubowskiego,335 wino, odprowadzaj mnie. Id do Carnota (Sainte

___________
TEODOR MORAWSKI (17961879) publicysta, historyk, liberalny polityk, ostatni minister spraw zagranicznych powstania listopadowego. Pochodzi z ziemiaskiej rodziny osiadej w Kaliskiem. W 1816 r. ukoczy Szko Prawa i Administracji w Warszawie. Sekretarz w Komisji Spraw Wewntrznych, wsppracownik naukowy Stanisawa Staszica. Od 1818 r. wspredaktor Gazety Codziennej Narodowej i Obcej. Da si wwczas pozna jako libera. Za udzia w demonstracji patriotycznej zosta aresztowany i osadzony w wizieniu pokarmelickim. Obawiajc si represji, wyjecha do Parya, gdzie pisywa do Constitutionnel a take do Morning Chronicle. W czasie powstania listopadowego dziaa w Paryu na rzecz sprawy polskiej. Na pocztku lipca 1831 pojawi si w Warszawie, zosta posem kaliskim, w kocu sierpnia tego roku otrzyma nominacj na ministra spraw zagranicznych. Przeciwnik gen. Skrzyneckiego i Towarzystwa Patriotycznego, z ktrym uprzednio wsppracowa. Po zoeniu swego urzdu opuci kraj i wyjecha na emigracj do Parya. Przeciwnik Joachima Lelewela. Nalea do kierowanego przez gen. Jzefa Dwernickiego Komitetu Emigracji Polskiej, z ktrego jednak po paru miesicach si wycofa. Uprawia publicystyk na amach prasy francuskiej, polemizowa z Adamem Gurowskim, Wincentym Chemickim, Tadeuszem Krpowieckim i in. W jego mieszkaniu, 29 kwietnia 1832, zostao zaoone Towarzystwo Literackie Polskie, ktrego by aktywnym czonkiem. Sympatyk polityki Adama Czartoryskiego. W czasie pobytu we Francji pracowa nad Dziejami narodu polskiego (6 tomw). By autorem Rozmw tuackich (Pary 1843), w ktrych popiera ide monarchii. L. LEON GADEBLED francuski geograf, statystyk i pedagog. Wsppracownik Revue Encyclopdique w ktrym zamieszcza, podobnie jak Jaski, recenzje. Zapewne HENRYK JAKUBOWSKI (18041854), przyjaciel Jana Nepomucena Janowskiego. Od 1824 r. studiowa w Warszawie na wydziale nauk i sztuk piknych Uniwersytetu. Uczestnik powstania listopadowego, aktywny czonek Towarzystwa Patriotycznego, porucznik w korpusie pompierw (wojskowej stray poarnej). Po upadku powstania na emigracji we Francji. W 1832 r. zapisa si najpierw do Komitetu Narodowego Polskiego, potem tego roku do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. W latach 183247 by jego czynnym czonkiem, take czonkiem Centralizacji (w latach 183538). Zredagowa pierwsz odezw do Ogu emigracji, tzw. Wielki Manifest TDP. Kierowa parysk fili Centralizacji, wsppracowa z Demokrat Polskim i pismem satyrycznym Pszonka. Aktywnie uczestniczy w yciu polskiej emigracji.

334 335

ROK 1832

161

Beuve, Bras,336 Lerminier, Ahrends itd.). Wracam do domu i czytam Lamenego. 24 [maja], czwartek Czytam Lamenego. Kamil [Mochnacki] przychodzi przed dziesit, zaprasza mnie na niadanie i zostawia swe ksiki. Stawiarski337 przychodzi po Wykad Bazarda338 (gowa mnie boli). Gadebled przychodzi i z nim rozmowa o objawieniu i o porednictwie bstwa. Id do Revue. Zgadujem si z Carnotem o panu Artaud.339 Poleca mi kupienie dzie SaintSimona u jednego bukinisty [antykwariusza] poyczam Revue Europenne. Zaczynam w domu czyta artyku o Swedenborgu.340 Na obiedzie z panem Artaud znajomo z powodu Carnota. Po kejfie [sjecie] do Arcola. W karty z Dbrowskim,341 czstowanie winem przez pana Szwejcera.342 Rostkowski mnie odprowadza, poyczam od niego 5 frankw. ___________
336 337

338 339

340

341 342

BRAS moe AUGUSTE LEBRAS (Le Bras) (18161832), poeta i dramaturg. Zapewne NAPOLEON IGNACY STAWIARSKI, ktry jako tuacz przystpi do zgromadzenia oglnego Komitetu Narodowego Polskiego w Paryu i by w nim do koca kwietnia 1832 r. Zob. wyej, przyp. 331. NICOLAISLOUIS ARTAUD (17941861) generalny inspektor studiw, wicerektor Akademii Paryskiej, literat, tumacz. Publikowa swoje artykuy na amach czasopism Revue Encyclopdique, Courrier Franais, Globe. EMMANUEL SWEDENBORG (16881772) szwedzki matematyk, fizyk, przyrodnik (mineralogia) i teozof. Czonek Akademii Naukowej w Uppsali. Bdc u szczytu kariery naukowej, w wieku 55 lat porzuci j dla dziaalnoci religijnej. Planowa reform wiary chrzecijaskiej. Napisa po acinie kilka dzie teozoficznych, jak Arcana Coelestia (174956, 8 tomw), Vera christiana Religio seu universalis theologia novae Ecclesiae (1771). Przyczyni si do powstania w onie wczesnego pietyzmu nowego kierunku: Kocioa nowej Jerozolimy. W swoich pogldach religijnych czerpa z panteizmu, racjonalizmu i alegorycznej interpretacji Pisma witego, przy czym du rol odgrywaa w nich symbolika mistyczna. Nie pozostao to bez wpywu na twrczo romantykw. Dziea Swedenborga byy tumaczone na jzyki europejskie, w tym i na francuski: Le Ciel et l'Enfer (1782), La Nouvelle Jrusalem et sa doctrine cleste (1781), La Nouvelle Jrusalem (Paris 183235, 8 tomw). Byo wielu emigrantw o nazwisku Dbrowski, tote nie sposb stwierdzi, ktrego z nich mia tu Jaski na myli. MICHAL SZWEYCER lub Szwajcer (18091871). W 1827 r. zapisa si na prawo i administracj w Uniwersytecie Warszawskim. Osadzony w padzierniku 1830 w wizieniu Karmelitw na Lesznie za przynaleno do organizacji spiskowej, zosta uwolniony w pierwszym dniu powstania listopadowego. Uczestnik powstania, czonek Towarzystwa Patriotycznego. Uzyska stopie porucznika w 1. puku uanw. Na emigracji w Paryu pracowa we francuskich towarzystwach kolejowych. By wacicielem zakadu fotograficznego. W latach czterdziestych nalea do Zwizku Towiaczykw.

162

DZIENNIK

25 [maja], pitek Przebiegam Revue Europenne. Po niadaniu zanosz ksiki do mego gabinetu lektury i pac miesiczne. Bior 2 tomy de Lamenego. Odnosz Carnotowi Revue Europenne, mwi mu o interesie Courteta, bior brochur Preira343 dla pana Artaud. Widz si z panem Leroux. Odnosz ksiki Mochnackim, zastaj u nich pana Barbezat,344 znajomo z nim; bior brochur Czyskiego i drug o sprawie ojczystej.345 Id do Jwika przed trzeci. Pisz mu po kilka razy proby (propozycja jego tumaczenia dla Rybiskiego). Wina pij za duo. Przychodz pno na obiad. Oddaj panu Artaud brochur. Po obiedzie zaczynam przebiega przyniesione brochury. Do Podczaszyskiego, fajki, bior od niego dzieo Maciejowskiego, id na piwo, on na wdk do passage du Commerce i tam na suchaniu jego rozpraw i utyskiwaniu do jedenastej i p. 26 [maja], sobota Wstaj do pno. Przychodzi Rostkowski, ebym mu napisa prob do Laffayetta.346 Odbieram listy z Avignon i z Lunelu.347 Po niadaniu pisz dla ___________
343

344

345

346

347

ISAAC PEREIRE (18061880), saintsimonista II stopnia (czerwiec 1831). W 1832 r. prowadzi cykl wykadw m.in. na temat poyczki na procent. Opublikowa Leons sur l'Industrie (Paris 1832). On i jego brat JacquesEmile (18001875) byli francuskimi finansistami, pocztkowo maklerami. Fortuny dorobili si przy budowie kolei: zaoyli bank Crdit mobilier. J. BARBEZAT wydawca i ksigarz paryski, z ktrym zaatwiali interesy wydawnicze Leonard Chodko i Micha Podczaszyski, bliski przyjaciel Mochnackich. Dziki zabiegom Chodki Barbezat wyda w 1828 r. dwa pierwsze tomy Poezyj Adama Mickiewicza, a w 1829 r. trzeci ich tom, wasnym ju kosztem, jedynie dla dogodzenia publicznoci polskiej, jak owiadczy we wstpie do tej ostatniej edycji. Ponadto w 1830 r. wyda w jednym woluminie Dziea Ignacego Krasickiego, przygotowane do druku przez Podczaszyskiego. JAN CZYNSKI zob. wyej, przyp. 231. Brochura Czyskiego to zapewne pisemko Dzie pitnasty sierpnia i sd na czonkw Towarzystwa Patriotycznego (Warszawa 1831), ktre ukazao si w Paryu w przekadzie francuskim w 1832 r. pt. La nuit du 15 aot 1831, Varsovie, traduction, notes et dtails de J. C. Ordyniec. Co do broszury drugiej o sprawie ojczystej, nie udao mi si ustali jej autorstwa ani tytuu. MARIEJOSEPH DE LA FAYETTE (Lafayette) (17571834) markiz, genera i polityk francuski. Uczestnik walk o niepodlego Stanw Zjednoczonych, zaprzyjaniony z Waszyngtonem. Zwolennik monarchii konstytucyjnej. Popiera pocztkowo wielk rewolucj francusk i rewolucj lipcow, dowodzc gwardi narodow (1830). Znany by z wielkiej przyjani dla Polski. 28 stycznia 1831 zawiza Comit Central Franco Polonais (Komitet Centralny FrankoPolski). A v i g n o n (Awinion) miasto w poudniowej Francji (Prowansja). Francuskie ministerstwo wojny wyznaczyo Awinion od listopada 1831 na punkt zborny dla polskich emigrantw wojskowych, tworzc tam pierwszy wielki zakad (dpt) dla wychodcw. W kwietniu 1832 cz emigrantw z Awinionu zostaa przeniesiona do L u n e l, miasteczka w departamencie Hrault.

ROK 1832

163

Rostkowskiego. Czytam Maciejowskiego. O trzeciej wychodz odnie Maciejowskiego Podczaszyskiemu, i oddaj, com napisa, Rostkowskiemu. Ostatni dzie wystawy kwiatw spotykam dra Roulin,348 idziemy na ni razem. Po czwartej do Jwika, komunikuj mu niektre wiadomoci z Avignon, pisz mu jeszcze raz not do ministra wojny. Spotykam Ostrowskiego. Po obiedzie i fajce do Podczaszyskiego. Bior znw Maciejowskiego idzie na obiad dla Polakw do Richelieu,349 opowiada mi o interesie Maurycego w komitecie350 i szelmostwach Lelewela i Chodki.351 Do Arcola na kaw, Rostkowski, Jakubowski; do Jwika i nie zastaj go; na dzienniki wieczorne, do Arcola na piwo. Rostkowski. Gurowski Adam chce jacha na pitego czerwca do Londynu i chce poyczy pienidzy itd. Kner z Neuchtel,352 Janowski itd. 27 [maja], niedziela Wstaj po dziesitej, czytam Maciejowskiego, zaczynam tumaczy dzieo Maurycego. niadanie, lektura Maciejowskiego. Okoo drugiej wychodz do Revue zamknita, do Mochnackich, zastaj Ostrowskiego i Lelewela, jad do Neuilly na obiad dawany przez Niemcw. Kamil [Mochnacki] pokazuje mi sw nominacj do delegacji. W Champslyses353 czytam dalej Maciejowskie___________
348

349

350

351

352 353

FRANOISDESIRE ROULIN (17941874) francuski przyrodnik. Studiowa medycyn w Paryu, doktoryzowa si u Cuviera. Pracownik biblioteki w Arsenale (1832). Publikowa Annales des Sciences naturelles, wsppracowa z Revue des Deux Mondes, Magazine Pittoresque. Zapewne chodzi o uczt, ktr 27 maja 1832, w niedziel, wydao Stowarzyszenie Popierania Wolnoci Prasy na cze emigrantw politycznych rnych krajw. R i c h e l i e u nazwa zastpcza PalaisRoyal, dawnej rezydencji kardynaaministra Richelieu, pooonej przy ulicy jego imienia. Chodzi zapewne o negatywn odpowied Komitetu Narodowego Polskiego na prob Maurycego Mochnackiego o dwumiesiczny zasiek, aby mc drukowa dzieo o polskiej rewolucji Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831. Mochnacki zwrci si z tym podaniem do Komitetu w dniu 23 maja 1832 r. By moe Podczaszyski nawizuje tu do niekorzystnej opinii przeciwnikw Lelewela, ktry ich zdaniem traktowa Komitet Narodowy Polski jak swoj parti: stara si zyskiwa stronnikw usiowaniami [...] prywatnymi, przygodnymi i bocznymi, ktre w pierwszych chwilach emigracji stay si duym kamieniem obrazy, stara si zdobywa przybywajcych do Francji polskich emigrantw przez nage rekrutowanie adherentw na popasie, podchwytywanie podpisw i kaptowanie stronnikw na granicy (Gadon, dz. cyt., s. 212). Jak wiadomo, LEONARD CHODZKO nalea do najbliszych wsppracownikw Joachima Lelewela. Nie udao mi si ustali tosamoci tej osoby, zwizanej z miastem pooonym w zachodniej czci Szwajcarii. C h a m p s l y s e s (Pola Elizejskie) szeroka aleja cignca si od Tuileries a do placu, na ktrym prowadzono jeszcze wwczas prace przy budowie uku Triumfalnego; zakoczono je w 1836 r. Mieszkacy Parya chtnie wybierali si na

164

DZIENNIK

go. Po obiedzie drzymka i okoo smej do Podczaszyskiego, opowiada mi fragmenta swych nieszcz, o [Ludwiku] Krlikowskim, gawda jego o filozofii, o teologii, o zem i dobrem w naturze czowieka. Daje mi Nowy Testament po polsku. O dziesitej id na piwo, passage du Commerce. O jedenastej do domu i wycigi z Maciejowskiego.
176

28 [maja], poniedziaek Pracz budzi mnie o wp do sidmej. Rozmylanie i napisanie tych wspomnie od dnia, w ktrym wysaem list do Warszawy, tj. od rody, 23. niadanie o dziesitej i p. Przychodzi Gurowski Adam, rozmowa o Czyskim, o Krpowieckim, o Ostrowskim, o Londynie itd., o interesach Towarzystwa Demokratycznego.354 Pisz odpowied do Avignonu Jzefowi [Zawadzkiemu]. Przychodzi Benoiste, rozmowa o powodach mego niepowrotu do kraju, a potem gawda o rnicy midzy czowiekiem a jego dzieem, midzy piknem a dobrem itd. Oddaj list do Jzefa na poczt. Id do Revue, przerzucam par dziennikw, Karnot upomina si o artykuy. Po obiedzie drzymka, kawa, do Jwika nie zastaj. Spotykam dawn znajom u Htel Choiseul w passage Choiseul i co mnie skonio do rozmowy z ni przydugiej? Niestety, grzeszna myl. ___________
354

Pola Elizejskie, by odetchn wieym powietrzem, na spacery i do znajdujcych si tam restauracji. Puaski, Puaski i Janowski uznawszy, e nie da si z poytkiem dla sprawy polskiej wsppracowa ze Zgromadzeniem Oglnym i jego reprezentacj Komitetem Lelewela, zdecydowali si, wesp z dwoma czonkami Komitetu, Gurowskim i Krpowieckim, zoy wniosek o rozwizanie Ogu i jego Komitetu. Przedoony zgromadzeniu wniosek zosta 16 marca odrzucony. Zakrzyczani, opucilimy to sawne zgromadzenie przy ulicy Taranne i nazajutrz, 17 marca, majc ju wszystko przygotowane, zaoylimy w piciu (Puaski, Puaski, ja, Gurowski i Krpowiecki) Towarzystwo Demokratyczne Polskie (J. N. Janowski, Notatki autobiograficzne 18031853, s. 368). Tak powstaa republikaskodemokratyczna organizacja, ktra stanwszy na gruncie internacjonalizmu, w Maym Manifecie okrelaa rol solidarnoci ludw i w ich opiece i pomocy pokadaa ca i jedyn nadziej odrodzenia i przyszoci Polski. W zwizku z mocj (wnioskiem) Fergussona w parlamencie angielskim (zob. niej, przyp. 446), Towarzystwo Demokratyczne postanowio wysa do Londynu Adama Gurowskiego jako swego plenipotenta, aby przekaza czonkom parlamentu Protestacj przeciw traktatom od roku 1772 do roku 1815 Polsk rozszarpujcym. Towarzystwo domagao si przywrcenia Polski sprzed rozbiorw, a Gurowski mia wystpowa w roli obrocy integralnej caoci swej ojczyzny. Jak si wydaje, Jaski na prob Gurowskiego zabiera si do pisania listw rekomendacyjnych do swych przyjaci i znajomych w Anglii, aby dopomogli Gurowskiemu w jego dziaalnoci patriotycznej i politycznej.

ROK 1832

165

Wstpuj do Arcola. I jeszcze wracajc, gupia azga, za ... itd. Wracam o dziewitej i p. Nawa roboty. Artyku dla Karnota, listy dla Gurowskiego, koczy Maciejowskiego. Czytam brochur Bronikowskiego a do po pnocy. 29 [maja], wtorek Wstaj pno, eb ciki, niadanie po dziesitej. Bior si do pisania artykuu o Bronikowskim. Przerywanie pracy dumaniami oglnymi. I obiad. Po obiedzie do Rossignola, tam zastaj Gurowskiego, Janowskiego, Puawskiego. Od Rostkowskiego bior dwa franki. Janowski mnie odprowadza, z nim rozmaite rozmowy i, niestety, wracajc do domu, upadek. Do mieszkania przychodz o jedenastej. Kocz artyku o brochurze Bronikowskiego.355 Pisz brouillon listw do Bowringa356 i do Milla dla Gurowskiego. 30 [maja], roda Wstaj o dziesitej. Zaczynam przepisywa artyku o brochurze Bronikowskiego, pisz listy do Londynu dla Gurowskiego. Do Revue, artyku ju w przyszym numerze nie moe by umieszczony. Idc z Revue, spotykam Kamila, z nim na gorzak o ktniach midzy Bemem a Umiskim.357 ___________
355 356

177

357

Zob. wyej, przyp. 296. JOHN BOWRING (17921872) angielski m stanu, znawca ekonomii politycznej, zwizany ze zwolennikami radykalnych reform (m. in. zaoy wraz z J. Benthamem w 1824 r. The Westminster Review). Od 1832 r. czonek parlamentu angielskiego. Wiele podrowa. Wydawa zbiory pieni ludowych i przekady obcych poetw, m.in. Specimens of the polish Poets (1824). Mwiono o nim, e zna okoo dwustu jzykw i e mg mwi stoma. ywi przyja dla Polski i wystpowa w obronie jej spraw w parlamencie. Nalea do Hull Literary Polish Association (Towarzystwo Literackie Polskie w Hull), zaoonego w czerwcu 1832 jako odgazienie towarzystwa londyskiego. JOZEF BEM (17941850) genera, wybitny specjalista w dziedzinie artylerii. W wojsku Krlestwa Polskiego wprowadzi artyleri rakietow. Nalea do Wolnomularstwa Narodowego. Uczestnik powstania listopadowego, wyrni si w walkach pod Iganiami i Ostrok. Podczas szturmu na Warszaw dowodzi artyleri. Po 1831 r. przebywa na emigracji, gdzie zbliy si do obozu Adama Czartoryskiego. JAN NEPOMUCEN UMINSKI (17801851) ziemianin z Poznaskiego. Suy pod dowdztwem Jzefa Henryka Dbrowskiego, uczestniczy w kampaniach napoleoskich. Skazany przez sd pruski w 1826 r. za konspiracyjn dziaalno, zdoa w pocztkach 1831 r. uciec z wizienia, by wzi udzia w powstaniu listopadowym. Zwiza si politycznie z kaliszaninami (Wincentym i Bonawentur Niemojowskimi). Po upadku Warszawy wybrany na wodza naczelnego, ktrym by tylko jeden dzie (23 wrzenia 1831). Przebywa na emigracji we Francji, potem w Niemczech. Ktnie obu generaw wi si zapewne z nieporozumieniami, jakie powstay w utworzonej 9 maja 1832 Radzie polskich przywdcw wojskowych stopnia generalskiego. Rada ta zamierzaa wysa do krla Ludwika Filipa adres w sprawie

166

DZIENNIK

W domu zastaj Bolesawa Gurowskiego i mwi mi, e by u mnie kto i me papiery przerzuci. Zym. Id z nim do Adama [Gurowskiego]. Tam zastaj Janowskiego i Brawackiego. Zostaj z nimi a do czwartej. Czytam w domu Maciejowskiego. Po obiedzie do Jwika. Spotykam Karnota i z nim przechadzka. Jwik opowiada i affair [spr] o Matuszewiczu wzgldem Rybiskiego.358 Do Carnota na wieczr. Jest i pan Artaud. Rozprawa midzy Reynaudem a Julem [Lechevalier] i Considrantem.359 Wracam do siebie okoo jedenastej. (Ch zaimponowania moj pozycj w kompanii wepchna mnie w rol nieco fatosk.) 31 maja, czwartek Wstaj o dziewitej. Przychodzi do mnie Bolesaw [Gurowski] z prob, abym uda si do niego o pierwszej dla poprawienia mu artykuu w odpowiedzi na artyku Ramoriny.360 Zostaj dobr godzin. Zaczynam czyta Maciejow___________
reprezentacji wojska polskiego. W zwizku z tym Bem pokci si z gen. Sierawskim, z kolei Umiski, uwaajc si za naczelnego wodza, odmwi podpisania adresu i wystpi z Rady. WINCENTY MATUSZEWICZ (18011862) z Litwy. Uczestnik powstania listopadowego na Litwie, organizator partyzantki, dokonywa byskawicznych operacji wojskowych w walce z rosyjskimi oddziaami, std by nazywany Piorunowym. Awansowany na pukownika. Na emigracji we Francji, gwnie w Paryu, z pocztku nalea do Komitetu Lelewela. Domaga si funduszy z komitetw francuskich, belgijskich, niemieckich dla potrzeb emigracji, w szczeglnoci zorganizowania wojska polskiego w subie cudzoziemskiej (francuskiej, belgijskiej, hiszpaskiej). Wszed w konflikt z gen. Rybiskim, ktry uwaa si za przedstawiciela Polski wobec parlamentw europejskich. 11 kwietnia 1832 stan na czele Komitetu protestacyjnego, zwanego rwnie piorunowym, przeciwko dozorowaniu emigrantw przez francusk policj. Od 1832 r. nalea do grona paryskich karbonariuszy. Zwiza si politycznie z obozem ksicia Adama Czartoryskiego. Mickiewicz powici Matuszewiczowi wiersz Nocleg. PROSPERVICTOR CONSIDRANT (18081893) oficer, polityk, teoretyk fourieryzmu. W czasie studiw w Szkole Politechnicznej w Paryu zapozna si z nauk Fouriera (zob. 1831, przyp. 173). Pogbia jej znajomo w czasie suby wojskowej. Sta si gorliwym uczniem Fouriera i wraz z nim zacz tworzy szko. W 1832 r. przycign do niej byego wybitnego saintsimonist Jules'a Lechevaliera. W 1834 r. opublikowa swe pierwsze powane dzieo: Destine sociale, ktre dostao sie na indeks kocielny (1836) i ktre kontynuowa w dwch nastpnych tomach (1838 i 1845). Prowadzi redakcj pisma La Phalange, nastpnie redagowa czasopismo La Phalanstre, ktre pniej przeksztaci w dziennik Le Dmocratie pacifique. ANTONIO GIROLAMO RAMORINO (17921849) genera polski i woski. Uczestnik kampanii napoleoskiej w 1812 r. Bra udzia w walkach wyzwoleczych Piemontu przeciw wojskom austriackim. Na wie o wybuchu powstania listopadowego wyprawi si do Warszawy, gdzie wczy si do dziaa wojennych, odnoszc z pocztku sukcesy. Mianowany przez Rzd Narodowy generaem brygady, przejawi na

358

359

360

ROK 1832

167
178

skiego. Pniej bior Nowy Testament i do obiadu przeczytaem caego witego Mateusza, wycigajc teksta stsowne do mych listw. Po obiedzie i drzymce do Jwika nie zastaj. Do Mochnackich. Kamil pokazuje mi listy z Avignon. Z Maurycym rozmowy o rzdzie Francji. Do Arcola, tam widz si z Bolesawem i przepraszam go za nieprzyjcie o pierwszej (Umiski zagniewany na Adama za wzmiank w artykule o Skrzyneckim361 nie mona si da poczu jak przez ucinki zamiar robienia ich w Revue?) Maciejowskiego najbardziej powinienem by czyta i nie czytaem. Listy do [Ludwika] Krlikowskiego, do Burgaud i do Crellina rwnie pilne. Zaczynam pisa list do Burgaud. 1 [czerwca], pitek O dziewitej przychodzi do mnie Bolesaw, poprawiam mu jego artyku w odpowiedzi Ramorinie. O drugiej wychodz do Revue. Leroux czyta artyku pana Reynaud o proletarach i o rzdzie reprezentacyjnym362 ch wydania co prdzej czego po polsku. Po obiedzie i dymie do Waltera, potem azga po Champslyses i spotkanie jakiej itd. O jedenastej do domu. Czytam brochur Czyskiego.

___________
polu walki nieudolno w dowodzeniu, opieszao i niezdecydowanie. Mimo to otrzyma kolejn nominacj na generaa dywizji i nastpnie na dowdc II korpusu. Wbrew rozkazom dowdztwa polskiego nie pody na pomoc Warszawie, skierowa si w stron granicy galicyjskiej i 18 wrzenia 1831 zoy bro. Przyby do Francji 5 grudnia tego roku i jeszcze w tym miesicu opublikowa w Augsburgu w szeciu zeszytach Der Kampf des polnischen Volkes auf Tod und Leben, oder Polens neueste Schicksale, in historischen Gemalden aus den zuverlassigen Quellen gezogen. W nastpnym roku w Courrier Franais ogosi list z 18 maja 1832, wyjaniajcy nie wykonanie rozkazw, jakie otrzyma we wrzeniu 1831 r. Wywoao to repliki ze strony uczestnikw powstania, Rzdu Narodowego i wojskowych, take Bolesawa Gurowskiego. Adam Gurowski zamieci w periodycznym pimie francuskim Cabinet de Lecture z 29 maja 1832 (wtorek) not o generale Janie Skrzyneckim. Napisa w niej m. in.: L'incapable Umiski. C'est le gnral qui n'a perdu aucune redoute, aucun ouvrage l'assillant de Varsovie [Niezwyciony Umiski. Oto genera, ktry nie odda ani jednej reduty w rce oblegajcych Warszaw, nie da im te adnej okazji]. Cabinet de Lecture to rwnie obok nazwy czytelni tytu do poczytnej gazety, wychodzcej w Paryu od padziernika 1829 do 1842, zamieszczajcej informacje o biecej produkcji wydawniczej. Leroux czyta artyku pana Reynaud o proletarach i o rzdzie reprezentacyjnym. Wspomniany artyku, pt. De la ncessit d'une reprsentation pour les proletaires, zosta opublikowany w Revue Encyclopdique w kwietniowym numerze, t. LIV (1832), s. 120.

361

362

168

DZIENNIK

2 [czerwca], sobota Po niadaniu zaczynam czyta witego Jana, Lamenego o cudach. O dwunastej wychodz na Jouffroya, mwi o sposobach bycia szczliwym, o rozkoszy moralnej std mnogie dumania. Do Cassina. Do Revue. Leroux i Reynaud czytaj poezje rewolucyjne (Sylvain Marchal363). Z Benoistem, Gadebledem i Achillem gawda o Mnilmontant, o przeszym saintsimonizmie itd. Przed obiadem bukinuj. Po obiedzie i kejfie do Waltera, zastaj tam Lipowskiego.364 Bior 10 frankw na kaw, potem o dziewitej do Eugenii, zostaj na noc.
179

3 [czerwca], niedziela Przychodz do domu o sidmej i p. Pisz te wspomnienia od 2 dni. Sfatygowan kad si. Przychodzi Rostkowski, abym mu znw napisa prob do Lafayetta, zagniewany na Chodk. Po niadaniu id do Revue. Carnot jest z de la Rochem.365 Z Revue do Kamirskiego dla dowiedzenia si [o] zgromadzeniu Polakw na pogrzeb Delamarka.366 Rozmowa z Bolesawem Ostrowskim, ujmuj si za Demaistrem, niepotrzebnie powstaj na liberalistw, ___________
363

364

365

366

SYLVAINPIERRE MARECHAL (17501803) poeta i autor sztuk scenicznych, redaktor popularnej gazety Les Rvolutions de Paris. Napisa m.in. dram Jugement dernier des rois (1792), ktra bya w swoim czasie wielkim przebojem rewolucyjnego teatru. By moe JOZEF LIPOWSKI (18101866), urodzony w Saragossie jako syn oficera legii nadwilaskiej. Uczszcza do szkoy artylerii w Strasburgu. Pracowa w ludwisarni. Pniej profesor matematyki w liceach francuskich. Prawdopodobnie chodzi o znanego i modnego wwczas malarza francuskiego PAUL HIPPOLYTE'A DELAROCHE'A (17971856). Wsawi si on obrazami historycznymi, do ktrych czerpa tematy z dziejw Anglii i Francji. W 1832 r. zosta profesorem w cole des Beaux Arts i czonkiem Instytutu Francuskiego. Znany by romans Delaroche'a, ktry by wdowcem, i Delfiny Potockiej (po jej rozstaniu si z Zygmuntem Krasiskim), trwajcy do nagej mierci malarza. Jego syn Horacy (18361879) by rwnie wielkim przyjacielem Polakw: oeni si z crk Andrzeja Plichty (zob. niej, przyp. 225) Kazimier (18311900) i by jednym z najbliszych wsppracownikw Adama Czartoryskiego. JEANMAXIMILIEN DE LAMARQUE (1770 1 czerwca 1832) hrabia, genera francuski w subie Napoleona. By w ostrej opozycji do Burbonw, od 1828 r. deputowany skrajnej lewicy. Przyczyni si niemao do wybuchu rewolucji lipcowej (1830). W okresie powstania listopadowego by gorcym rzecznikiem sprawy polskiej. W czasie jego pogrzebu, ktry si odby 5 czerwca, doszo w Paryu do star ulicznych midzy republikanami a wojskiem rzdowym, inspirowanych przez tajne zwizki wglarskie. W zamieszkach prym wiedli robotnicy niezadowoleni z buruazyjnych rzdw Ludwika Filipa. Wbrew woli wadz ludno chciaa pochowa zmarego generaa w Panteonie. Prba wywoania rewolucji ju nastpnego dnia, 6 czerwca, zostaa krwawo zgnieciona. W pogrzebie gen. Lamarque'a uczestniczyli i Polacy, a pord nich jeden z czonkw komitetu Lelewela. Zastosowane wtedy represje dotkny rwnie niektrych Polakw.

ROK 1832

169

dysputa o wolnoci i moralnoci czynw ludzkich itd. Po obiedzie i drzymce przychodzi do mnie Mochnacki Maurycy i Podczaszyski, poyczam im ksiek, oddaj Michaowi Maciejowskiego. Id do niego a Maurycy do Cassina fajki i piewki polskie a do jedenastej. Odprowadzam jeszcze Maurycego, tumaczy mi si ze swej polityki, rozmawiamy o Bolesawie Ostrowskim. Napdza mnie Maurycy do spiesznego tumaczenia jego manuskryptu. Pisz w domu brouillon proby dla Rostkowskiego. 4 czerwca, poniedziaek Przychodzi Jwik, oddaje mi 16 frankw. Lekcja. Przychodzi Rostkowski. Po niadaniu i ogoleniu si wychodz na pogrzeb. Nie masz go. Spotykam Lemonier,367 opowiada mi o aferze Cavela.368 Odprowadzam go, rue Monsigny, i bior laissezpasser [przepustk] dla Benoista i Gadebled. Id na quai Saint Michel szuka dzie SaintSimona dla Carnota. W jednym sklepie nie znajduj, w drugim s i wiele starych dzie o Polsce (kupuj rkawiczki). Id do Revue, zdaj Carnotowi spraw z wyprawy do bukinisty. Rozmawiamy o Cavelu i Enfantin. Po obiedzie i kejfie id do Podczaszyskiego po pisemko historyczno bibliograficzne,369 nie ma go. On pisze listy, ja pokejfowawszy na jego ou wychodz, spotykam M. z rue de l'Abbaye. Wracam do domu po pienidze i przepdzam u niej p godzinki. 5 [czerwca, wtorek] Lekcja. Id na pogrzeb (id z Kazimirskim, Bolesawem Gurowskim, Puawskim, Szwedem,370 Wodziskim), deszcz, boto. Mowy na place Bastille.371 Czekam do koca fusillada [strzelanina] wracam, baricady na boule___________
367

180

368 369 370

371

CHARLES LEMONNIER (ur. 1806) saintsimonista II stopnia (czerwiec 1831). Autor pracy Prsent et Avenir, Toulouse 1834. Wyda Oeuvres choisies de C. H. de Saint Simon, prcdes d'un essai sur sa doctine, Bruxelles 1859, 3 tomy. Saintsimonista III stopnia. Nie wiadomo mi, o jak afer Cavela chodzi. By moe chodzi o Bulletin Bibliographique ... ou Liste des ouvrages nouveaux publis en France. SZWED Polak uczestniczcy w pogrzebie gen. Lemarque'a. Moe JAN KANTY SZWEDKOWSKI (ur. 1808) z Poznania. W l. 182328 uczszcza na wydzia sztuk piknych Uniwersytetu Warszawskiego. Uczestnik powstania 1830, podporucznik. Na emigracji w Paryu studiowa u A. Grosa. Wystawia obrazy w Paryu (1837 i 1846) i w Dijon (1837). Nalea do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego i Zjednoczenia. L a B a s t i l l e nazwa zamku paryskiego z XIV w. przeksztaconego za Ludwika XIV w wizienie stanu. Jako symbol ucisku Bastylia zostaa 14 lipca 1789 zdobyta przez lud Parya i wkrtce zburzona. Na miejscu dawnego wizienia powstaa Place de la Bastille.

170

DZIENNIK

wardach. Przy PalaisRoyal spotykam Jwika i Dzierawskiego.372 Idziemy na obiad na 32 sous. Wracam do domu o sidmej podchmielony i zmczony i kad si spa. 6 [czerwca], roda Wstaj o smej. Id najprzd do Revue (Metmann, Gadebled, Carnot itd.). Z Gadebledem o dwunastej id ku Sorbonie373 i jem u Viota. a po rue de Seine i po quai przy PontNeuf wszystko skoczone. Po obiedzie i drzymce spotykam Maurycego. Do Podczaszyskiego na chwil, do passage du Commerce na kaw. Spotykam Oleszczyskiego Antoniego, potem przychodzi Podczaszyski rozmowa o partiach polskich. Do Carnota na wieczr (Didier,374 Reynaud, Leroux, Cassin, Benoiste itd.). Wracam do domu o jedenastej. Czytam brochur Czyskiego. 7 [czerwca, czwartek] Wstaj o dziewitej, przychodzi do mnie Karwowski z doniesieniem, e wysa swoj ekspedycj do Warszawy trzeba pisa listy. Po niadaniu pisz te wspomnienia od niedzieli. I wychodz, i id do Jenny, siedz tam a do trzeciej. Do Revue. O czwartej do Karwowskiego, listy ma wysa jutro. Po obiedzie oddaj ksiki do gabinetu. Eugenii, rue de Verneuil, nie zastaj. Id do Podczaszyskiego, stamtd na piwo do passage du Commerce. Wychodz o dziesitej i p i, azga najgupsza, rue de Verneuil, Jacob itd., a nareszcie upadek rue Dauphine 41. Przed zaniciem zaczynam Barnave.375 ___________
W dniu pogrzebu gen. Lemarque'a nad jego trumn przemawiali w obecnoci stutysicznego tumu: gen. Lafayette, portugalski emigrant i byy marszaek Alveria Joo Carlos Saldanha, przewielebny loy masoskiej i republikanin Boissange. ALOJZY DZIERZAWSKI uczestnik powstania listopadowego. Na emigracji we Francji w 1832 r. Wzi udzia w wyprawie wojskowej do Portugalii. S o r b o n a nazwa pochodzca od nazwiska Roberta de Sorbon, ktry zaoy w 1257 r. kolegium teologiczne. Do XVIII w. kolegium penio rol trybunau kocielnego. W 1806 r. zostao reaktywowane przez Napoleona Bonapartego jako uniwersytet o czterech wydziaach: nauk cisych, nauk humanistycznych, prawa z ekonomi, medycyny. Zapewne CHARLES DIDIER (18051864) pisarz pochodzenia szwajcarskiego. Autor Mlodies helvtiques (1828) lirycznych utworw nasyconych poezj narodow, powieci Rome souterraine (1833) i Campagne romaine (1842). Pisa Dziennik. ANTOINEPIERREJOSEPHMARIA BARNAVE (17611793) polityk, pose; zgilotynowany. Napisany przez niego Wstp do rewolucji francuskiej, naszkicowany popiesznie, cieszy si zasuon saw. Jego ycie posuyo za kanw do zbeletryzowanej biografii Barnave (1831) pira Jules'a Janina (18041874), francuskiego krytyka i pisarza romantycznego.

181

372 373

374

375

ROK 1832

171

8 [czerwca], pitek Jwik i Rostkowski przychodz z rana, rozmowy o kobietach. Po niadaniu przychodzi jeszcze Rostkowski (o niemoralnych konsekwencjach materializmu). Zaczynam czyta Boulangera Antiquit devoile376 o skutkach moralnych potopu. Przeczytaem Apokalips witego Jana. Umys mj w porwnaniu z poprzednimi dniami duchowniejszy i wzniolejszy. O trzeciej do Revue, dzienniki, ogldam gravury [grawiury] erotyczne z Muzeum Neapolitaskiego. Wrciwszy do domu o pitej, pisz te wspomnienia. Po kejfie do Podczaszyskiego, do Arcola i zbaczam daleko za rozmaitymi ciaami, i do passage du Commerce. Oleszczyski komunikuje mi Babin.377 9 [czerwca], sobota Jwik. List od Wojtka [empickiego]. Rostkowski. Vannieuvenkuysen.378 Gadanina do dwunastej. Listy do Radomiskiego379 i Barciskiego. O czwartej i p do Oleszczyskiego i czyta mi drugi numer Babina, ktry nie aprobuj. Do Maliskiego, rozmowa o ses meubles [wasnym mieszkaniu]. Po obiedzie odprowadzam Ruska,380 wstpuj do Beaumont, siedzi w kozie,381 id do ___________
376

182

377 378

379

380

NICOLAISANTOINE BOULANGER (17221759) inynier. Wsppracowa z redakcj Wielkiej Encyklopedii Francuskiej, dla ktrej pisywa artykuy na temat kultury hebrajskiej, a take ekonomii politycznej. Fascynowaa go tematyka kataklizmw w naturze (potop biblijny), przewrotw, koca wiata, Apokalipsy itp. W dziele L'Antiquit devoile twierdzi, e w staroytnych religiach i obyczajach zachoway si wspomnienia o powszechnym potopie, przy czym wielkie wydarzenia katastroficzne wiza z poszczeglnymi okresami astronomicznymi. Wydane przez Antoniego Oleszczyskiego w maju 1832 pisemko pt. Babin na Obcej Ziemi. Wyszed tylko jeden numer. VANNIEUVENKUYSEN tak w autografie. Jest to niderlandzkie nazwisko GUSTAVE VAN NIEUVENHUYSENA (18121862), brukselczyka zadomowionego w Paryu, autora sztuk scenicznych i librett do oper (m.in. Faworyty Gaetana Donizettiego, Otella Rossiniego). Jego pseudonim: Gustave Vaez. Sympatyk saintsimonistw (by moe wspautor Der Leer van SaintSimon Ontround, Amsterdam 1860). JAN ALOJZY RADOMINSKI (17891864). Pocztkowo nauczyciel matematyki i fizyki, potem urzdnik w Komisji Rzdowej Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego w Krlestwie Polskim; przed 1824 r. by szefem biura w Dyrekcji Wychowania Publicznego, a przed 1830 zosta naczelnikiem wydziau teje dyrekcji. Peni urzd referendarza stanu. Otrzyma nominacj na wizytatora szk w Krlestwie Polskim. Autor podrcznika Zasady arytmetyki (Warszawa 1821,1827 ...) i publikacji o zrnicowanej treci. ANTONI BARCINSKI zob. 1830, przyp. 63. W archiwum rzymskim zmartwychwstacw zachoway si bruliony listw Jaskiego adresowanych do wyej wspomnianych osb (ACRR 8568, s. 131133). W paryskiej Bibliotece Polskiej, w prowadzonej przez Jana Bartkowskiego i in. kartotece Polakw zmarych na emigracji (18321923) figuruje WAWRZYNIEC RUSSEK, zmary w Paryu 15 maja 1891.

172

DZIENNIK

Podczaszyskiego nie zastaj. Czytam w domu Barnava kilka rozdziaw. Smtny, na piwo do passage du Commerce i czekam a do jedenastej na wychd mojej Mdawj. 10 [czerwca], niedziela Z rana przychodzi Rostkowski i opowiada mi jeszcze swe awantury i z Adolfin. Przepisuj listy, przychodzi Maliski. O dwunastej odnosz listy Karwowskiemu i do Revue. O pierwszej do Jwika (wielka rewia, doskonay obiad). O czwartej wychodzim do barrires [rogatek] i do Montaignes Franaises. Rozprawy o cudzostwie. U Jwika jeszcze puncz. Rostkowski odkrywa mi rozmaite kradziee naszych matadorw. Do domu o dwunastej i pisz te wspomnienia. 11 czerwca, poniedziaek Przychodzi praczka i zapominam o mej filozofii wczorajszej. Przed sm wychodz do Maurycego, objawia mi swj projekt sprzeday. Wrciwszy do domu, niadanie, i pisz list do Maurycego mocnom zirytowany.382 Decyduj si na miszkanie z Maliskim i ycie, ile tylko mona, najoszczdniej. Do Revue. Okoo czwartej odnosz list Maurycemu i spotykam pani Zoe. Po obiedzie i drzymce do passage du Commerce, rozmowa filozoficznoreligijna z Antonim Oleszczyskim do jedenastej. Uczucie swej mocy, ch pisania czego dla Polakw co prdzej. 12 [czerwca], wtorek Lekcja z Jwikiem. Rostkowski wyprawia mnie z bonem do Cassina nie ma Cassina. Id do Revue, znw do Cassina nie ma. Do Karwowskiego na poegnanie, prosi mnie na wieczr na jutro. Wracam do Cassina. Odmawia i mnie, i Rostkowskiemu. Id do Jwika o trzeciej i p, zastaj Szosta-

183

___________
381

382

GUSTAVE DE LA BONNINIRE DE BEAUMONT (18021866) wnuk Lafayette'a. Na polecenie rzdu przedsiwzi w 1831 r. podr do Ameryki Pnocnej, aby bada tam stan wiziennictwa. W 1832 r. wyda Note sur le systme pnitentiaire; wraz z Alexisem de Tocqueville Trait du systme pnitentiaire aux tatsUnis et de son application la France (Paris 1832) oraz inne prace. Cieszyy si one uznaniem i byy premiowane i przekadane. List Jaskiego brulionowy, z dat 11 czerwca 1832, zachowa si w ACRR 8599, s. 165166. Za namow Maurycego Mochnackiego Jaski podj si przekadu otrzymanego od niego w rkopisie tekstu o Powstaniu narodu polskiego. Bieda, potrzeba pienidzy na tumaczenie i druk spowodoway, e Mochnacki zacz si nosi z zamiarem sprzeday swego dziea.

ROK 1832

173

kowskiego,383 poyczam od Jwika 50 frankw. Po obiedzie oddaj je gospodarzowi, krzywi si, e mao. Po drzymce do Waltera. Dla ulewy zatrzymuj si a do jedenastej. Wrciwszy czytam Barnava. 13 [czerwca], roda Jwik. Rostkowski donosi nam o ordonansie Pajola wzgldem cudzoziemcw.384 Dla startej nogi nie wychodz z domu. Czytam Kocka385 i dumania o mej przeszoci podug mego wieku czuem jeszcze w sobie modo. Z Rostkowskim par godzin na gawdzie i o mej onie. Po obiedzie do Karwowskiego, poncz, piewki narodowe i jaowe arty Rostkowskiego i Raciborskiego.386 Wracam po jedenastej. Podczaszyskiego wyrzuty za list do Maurycego. 14 [czerwca], czwartek Pisz powysze wspomnienia. O dwunastej wychodz najprzd do mego pana Bourgeois387 wzgldem obuwia, potem do prefektury policji. Spotykam si z Koyskami.388 Spojrzawszy na Polakw i na napuszono kilku nieukw, ___________
383

384

385

386

387 388

Zapewne JAN SZOSTAKOWSKI (17821836) urzdnik w warszawskiej Komisji Skarbu, uczestnik powstania, kapitan, komisarz wojskowy. Wraz z on i dwojgiem dzieci przedosta si do Francji i przyby do Parya w lutym 1832 r. CLAUDEPIERRE PAJOL (17721844) genera francuski i par Francji, weteran napoleoski. Donis on Romanowi Sotykowi, e czterdziestu Polakw bdzie w Paryu wywoanych (cytuje J. Lelewel) i przygotowa rozporzdzenie (ordonnance) w sprawie zacigania emigrantw do legii cudzoziemskiej. PAUL DE KOCK (17941871) syn holenderskiego bankiera, straconego w czasie rewolucji francuskiej. Zacz pisa ju w 17. roku ycia, ujawniajc zdolnoci pisarskie. Sta si popularnym pisarzem romantycznym, jego powieci byy przekadane na jzyk niemiecki. Znany by z rubasznych artw, ktrymi bawio si wczesne drobnomieszczastwo. ADAM RACIBORSKI (18101871), kolega Teodora Rostkowskiego. Od 1827 r. studiowa medycyn na Uniwersytecie Warszawskim. W czasie powstania listopadowego jako student IV roku zosta lekarzem batalionowym 4. puku piechoty liniowej. Od lutego 1832 r. przebywa na emigracji we Francji, najpierw w Besanon, gdzie w czasie epidemii cholery nis czynn pomoc lekarsk, potem w Paryu i tu zapisa si od lutego 1833 r. na medycyn. W nastpnym roku uzyska dyplom doktora medycyny. Odby praktyk lekarsk w tym miecie. W 1838 r. zosta kierownikiem kliniki uniwersyteckiej w szpitalu La Charit. Autor prac naukowych pisanych i drukowanych po francusku i tumaczonych na jzyki europejskie. Pniejszy sekretarz Towarzystwa Lekarzy Polskich w Paryu. Popularne, artobliwe okrelenie francuskiego mieszczucha (bourgeois). W 1832 r. przebywao w Paryu przynajmniej trzech KOLYSKOW. Dwaj z nich to posowie: ADAM (17961870), jeden z naczelnikw powstania wikomirskiego, i LUBART, trzeci za JAROSLAW z Wileskiego, podporucznik 6. puku strzelcw konnych.

174

DZIENNIK

184

jak mam zawsze ch co prdzej co napisa. O pierwszej i kwadrans wyprawieni z bonami na 2 dni. Do Revue, krtka rozmowa z Leroux o orientalizmie i o chrystianizmie. Bior swj numer.389 Przed trzeci id do Jwika. Rue Monsigny, bior par ksiek, potem do Gauthiera, ka mu robi par pantalonw. Do Maliskiego, htel Boston nie zastaj. Wrciwszy do domu, przerzucam przyniesione ksiki i Revue. Po obiedzie i kejfie do Benoista nie zastaj, do Maliskiego, htel du Nord nie zastaj. Na piwo do passage du Commerce. Wychodz o dziesitej. Jeszcze, mniej potrzebne, czekanie na moj Mdaw. Wrciwszy do domu dumanie. 15 [czerwca], pitek O sidmej przychodzi Maliski gawdka o staniu [mieszkaniu] razem itd. Pisz wspomnienia z wczoraj. Przychodzi Rostkowski i Stolzman,390 abym napisa dla ostatniego prob do krla [Ludwika Filipa]. Po niadaniu pisz j. Okoo drugiej do Revue, zastaj Pecqueura,391 poprawia mi, com napisa. Przychodzi Benoiste (by u mnie dla dowiedzenia si, czym dosta permis de sjour [kart pobytow]) i Leroux rozmowa o fourieryzmie. Wrciwszy do domu przepisuj dla Stolzmana. Po obiedzie i kejfie do Rostkowskiego, opowiada mi o swym pojedynku,392 odmawia mi poyczk. Idziem do Arcola. Spotykam Bolesawa [Gurowskiego], poycza mi 5 frankw, pokazuje listy od [brata] Adama, opowiada o swym odczeniu od demokratw ich krytyka. Wrciwszy do domu okoo

___________
389 390

391 392

Adam, pose upicki, i Jarosaw byli czonkami Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich (obecni na zebraniu 10 wrzenia 1832). Zob. wyej, przyp. 296. KAROL BOGUMIL STOLZMAN (Sztolcman) (17931854) pochodzi z Warszawy. Do suby wojskowej wstpi w 1810 r. Przedtem nalea do organizacji spiskowych. Uczestnik powstania listopadowego w randze podpukownika. Po kapitulacji Warszawy wyemigrowa do Francji. Przebywa w Besanon, gdzie wstpi do karbonarii. Pertraktowa z rewolucjonistami niemieckimi i uczestniczy w nieudanej wyprawie (5 kwietnia 1833) do Frankfurtu nad Menem, stolicy Zwizku Niemieckiego, dla udzielenia zbrojnej pomocy walczcym o wolno Niemiec rewolucjonistom frankfurckim. Wybrany przez przebywajcych po tej wyprawie w Szwajcarii Polakw na szefa sztabu Hufca witego z siedzib w Bienne. By pisarzem i mwc, aktywnym dziaaczem Modej Polski i kierowanego przez Joachima Lelewela Zjednoczenia Emigracji Polskiej w Belgii i Anglii, oraz Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. CONSTANTIN PECQUEUR (18011887) saintsimonista III stopnia (czerwiec 1831), pniej aposto wasnego systemu socjalizmu chrzecijaskiego. Nie udao mi si uzyska jakiej bliszej informacji o tym pojedynku. W owym czasie polscy emigranci pojedynkowali si czsto i o byle gupstwo.

ROK 1832

175

jedenastej, pisz jeszcze wspomnienia krtkie mej przeszoci od wieku dziecinnego podug lat.393 16 [czerwca], sobota Wstaj o dziewitej. Przychodzi Karwowski z poegnaniem. Odbieram list gupi od Jzefa Zawadzkiego. Okoo dwunastej do [Jzefa] Hubego. Czyta mi sw rozpraw o demokracji i arystokracji, robi mu krtkie nad ni uwagi. Projektuje mi naleenie do ich Towarzystwa Literackiego.394 Odmawiam (boli mnie gowa). O pitej id do Zdzienickiego.395 Po obiedzie do Luksemburga.396 Spotykam Ernesta Cazeaux,397 id do niego, Briard,398 mody Barrault.399 Do passage du Commerce, o dziesitej i p wychodz i azga do domu. Czytam artyku Reynauda o reprezentacji proletarw i upadek. 17 [czerwca], niedziela Wstaj o dziewitej. Niepokj z wczorajszego upadku, mnogie dumania o tym, com zrobi mg by w niedawnej mej przeszoci (?). Pisz te wspomnienia. Odbieram list od Lanckoroskiego. Do Hubego po parasol nie ma go. Do [Antoniego] Oleszczyskiego, komunikuje mi list Szyrmy z Londynu.400 Do ___________
393 394 395

185

396

397 398 399

400

W Dodatku zamieszczono Wspomnienia krtkie mej przeszoci... jako pozycj II. Zob. niej, przyp. 560. Mowa o zaoonym 29 kwietnia 1832 Towarzystwie Literackim Polskim. Zob. niej, przyp. 529. KAROL ZDZIENNICKI (zm. 1860), od 1808 r. suy w Legii Nadwilaskiej, uczestniczy w kampanii napoleoskiej. Pozosta w Paryu, utrzymywa si z krawiectwa. Paac w Paryu, w okresie rzdw Ludwika Filipa bdcy siedzib senatu. Zosta zbudowany w pierwszej poowie XVII w. na polecenie Marii Medycejskiej przez Salomona de Brosse, ktry wzorowa si na budowlach florenckich, zwaszcza na Palazzo Pitti we Florencji, skd pochodzia krlowa. ERNEST CAZEAUX saintsimonista III stopnia (czerwiec 1831). Wydawca wesp z Chartonem Magazine Pittoresque. BRIARD brak bliszych danych. ALEXIS BARRAULT (18121865) inynier, specjalista w dziedzinie metalurgii. Jego starszym bratem by mile Barrault (17891869) czonek kolegium saintsimonistw, wsppracownik Globe, wykadowca w sali Taibou. KRYSTYN LACH SZYRMA (17911866) pisarz i dziaacz polityczny. Po studiach na Uniwersytecie Wileskim zwiza si na kilka lat z domem Czartoryskich, gdzie przebywa jako nauczyciel ksicia Adama, syna Konstantego. Podrowa ze swym podopiecznym po Francji i Anglii. W latach 182023 mieszka w Edynburgu, studiujc filozofi i ekonomi polityczn. W 1824 r. zosta profesorem filozofii na Uniwersytecie Warszawskim. Bra udzia w powstaniu listopadowym, po jego upadku emigrowa i osiad w Anglii. Prowadzi oywion dziaalno polityczn i spoeczn, wiele publi-

176

DZIENNIK

Revue, czytam dzienniki, spotykam Lelewela, projektuje mi tumaczenie swego dzieka, ali si na arystokratw. Do Jwika nie zastaj. Do domu wracam o czwartej i p. Po obiedzie czytam Barnava. Wychodz po smej do Arcola, ju si stamtd Polonia wyniosa do passage du Commerce i azga spotykam Emili i z ni bez pieniedzy (?) spka. Wrciwszy do domu kocz Barnava. 18 [czerwca], poniedziaek Jwik do jedenastej i p. Odnosz ksiki do Cabinet de Lecture i zawieszam abonament. Do Revue na dzienniki, rozmowa z Carnotem o artykule Reynaud. Do Bolesawa z odebranym listem od Adama nie zastaj, do [Teodora] Morawskiego nie zastaj. Nazad do Bolesawa, przychodzi Heine,401 ju trzecia, gawdka i przechadzka do pitej. Obiad razem i Dondorf,402 i pan Nisart.403 Na kaw z Bolesawem. Spotykamy Wieszczyckiego i Zenona [witosawskiego]404 na lody i marasquin [likier z wini dalmatyskich]. Do Arcola, ___________
401

186

402 403 404

kowa w prasie angielskiej, a take w polskiej jako korespondent Czasu i Gazety Warszawskiej. By sekretarzem Literary Association of the Friends of Poland. HEINRICH HEINE (17971856) niemiecki poeta, prozaik i eseista. Pochodzi z rodziny ydowskiej. Przeszed na protestantyzm ze wzgldw oportunistycznych. Przed przyjazdem z Niemiec do Parya w maju 1831 by ju znanym i uznanym poet, autorem Ksigi pieni (1827) jednego z najgoniejszych zbiorw liryki niemieckiej oraz Obrazw z podroy (4 tomy, 182631) plonu podry po Niemczech, Anglii i Woszech. Mistrz nastrojw, dowcipu i ironii, polemista i satyryk. Entuzjasta rewolucji lipcowej. Rozczarowany sytuacj spoecznopolityczn w kraju, zdecydowa si na wyjazd do Parya, gdzie zamieszka ju na stale. Zbliy si do saintsimonistw, studiowa ich pisma Globe i Observateur, zaprzyjani si z ich przywdc Enfantinem. Idee Nowego chrzecijastwa oraz pogldy Hegla przyj za podstaw wasnego wiatopogldu. Opowiada si za rehabilitacj materii, ciaa ludzkiego, rwnouprawnieniem kobiet. Prowadzi kronik wczesnych wydarze kulturalnych (Salon, 183340). W swoich publikacjach atakowa kler jako ostoj despotyzmu, arystokracj, buruazj, reakcj metternichowsk i mieszczaskie filisterstwo. Opowiada si take za wolnoci narodow, za upolitycznieniem literatury romantycznej, ktrej nieyciowo podda ostrej krytyce. y i tworzy w bardzo trudnych warunkach materialnych, tote od 1835 r. pobiera pensj od rzdu francuskiego, tego rzdu, ktry tak ostro krytykowa. By ateist, pod koniec ycia sta si deist. Przyjani si z Teodorem Morawskim i z Eugeniuszem Brez, ktry jeszcze w latach uniwersyteckich w Berlinie zaprosi go do swego majtku w Wielkopolsce w wyniku tej podry powsta szkic O Polsce (1823). DONDORF brak bliszych danych. Zapewne JEAN DESIRE NISARD (18061888) francuski historyk literatury i krytyk literacki. Jego brat CHARLES NISARD (18081889) by rwnie historykiem literatury. RUDOLF WIESZCZYCKI (17961838) pose gostyski, uczestnik powstania listopadowego. Przyby do Francji w lutym 1832 r. Zapisa si do Komitetu Lelewela. Zmar mierci samobjcz.

ROK 1832

177

rozmowa z Bolesawem o domesticit [subie], z Zenonem o demokracji. Do domu o jedenastej. 19 [czerwca], wtorek Niekontent jestem z konwersacji mej wczorajszej z Heinem. Rulowaa o rzecz o liberalizmie, o droits de l'homme [prawach czowieka], o Polsce, o tierstat [trzecim stanie], o saintsimonizmie itd. Nie dosy mocy myli z mej strony, nieprzejcie si jego stanowiskiem. Przychodzi Rostkowski i opowiada mi strachy Chodki z pojedynku.405 Po niadaniu o dwunastej te wspomnienia. Na Lerminiego, mwi o Frret,406 Boulanger, Dupuis,407 Reynal.408 Z Bolesawem [Gurowskim] na sdy wojskowe, do Revue, obiad w domu.409 20 [czerwca], roda niadanie w domu. Wychodzc odbieram list od pana Mcou,410 do Revue, cay dzie smtny. Na obiad rue SaintAndr, po obiedzie rozmowa z Puaskim, zbijam jego liberalizm negacyjny i terroryczny. Idziem na chwil do Arcola, potem na limonad do passage du Commerce. Odprowadza mnie do

187

___________
ZENON BOLESLAW WIETOSLAWSKI (18111875), w 1830 r. zapisa si na wydzia prawa Uniwersytetu Warszawskiego, uczestnik powstania listopadowego. Nalea do Towarzystwa Patriotycznego. W Paryu by w Komitecie Lelewela, potem przystpi do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, jednak w 1833 r. wystpi z niego, aby, korzystajc z wyprawy Zaliwskiego, wyjecha do kraju. Po nieudanej wyprawie przebywa w Londynie. Nie wiadomo, o co mia by w pojedynek, z udziaem zapewne Leonarda Chodki. Por. wyej, przyp. 392. NICOLAS FRERET (16881749) pisarz francuski, adwokat, czonek Akademii Literatury. Zajmowa si chronologi i histori dawnych ludw. Od 1742 r. doywotni sekretarz Akademii. By jednym z pierwszych, ktrzy przyznawali si otwarcie do ateizmu. Zaj si opracowaniem ateizmu jako systemu. Jego dziea zebrane ukazay si w 20 tomach w Paryu pod koniec XVIII w., nastpnie w tej samej liczbie w 1825 r. CHARLESFRANOIS DUPUIS (17421809) byy duchowny, uczony, profesor retoryki w Collge de France, czonek Akademii. Autor m. in. dziea Origines de tous les cultes ou religion universelle (zaczte w 1794 r., 7 tomw), w ktrym objania mity i religie jako alegorie astronomiczne i fizykalne. T sam ide rozwija take w pniejszych swych dzieach, m.in. w Mmoire explicatif du zodiaque chronologique et mythologique (1806). REYNAL osoba bliej nie znana. W tym miejscu nastpia przerwa w pisaniu dziennika. Zob. niej, przyp. 420. Gospodarz domu przy rue des Marais SaintGermain 3, w Paryu. Jaski wynajmowa od niego mieszkanie.

405 406

407

408 409 410

178

DZIENNIK

Carnota po dziewitej zastaj list od Rochette411 wychodz wkrtce z Bronikowskim. 21 [czerwca], czwartek Walter z prob, abym poszed do ministerium spraw zagranicznych otrzyma legalizacj dla Kozakowskiego.412 +Obiecuj.+ Na niadanie do Viota. Wracam do domu, myl o biedzie znkany i spa. Okoo trzeciej do Revue. Do Kunata nie zastaj go, zostawiam bilecik. O czwartej do ministerium spraw zagranicznych, spotykam Cavela, Taskiego.413 O pitej w Arcolu, od Zenona [witosawskiego] 3 franki. Pac za dwa obiady rue SaintAndr des Arts414 i kurz przyniesion z sob (?) tabak. +Bolesaw si dziwi.+ Z Rostkowskim i Stolzmanem do passage du Commerce, funduj piwo, wracajc gorzak. 22 [czerwca], pitek Jwik. Walter przychodzi dowiedzie si o rezolucji. Nie podejmuj si i drugi raz za jego interesem. Wychodz okoo jedenastej, demitasse [p czarnej] na niadanie. Do Revue. Carnotowi opowiadam sw bied (dosy zimny, ja te owiadczam, e nie chc nic z Revue). Gadebled poprawia mi artyku o Bronikowskim. Od Kunata bior Herdera415 dyskusja niepotrzebnie za duga ___________
411 412

413

414

415

RAOULDESIREE ROCHETTE (17891854) francuski archeolog, publicysta, przyszy wsppracownik Universit Catholique. Zapewne FRANCISZEK KOZAKOWSKI, pukownik, przebywajcy w 1832 r. w Paryu. Przez legalizacj naley rozumie prawo pobytu w stolicy Francji. Przyjazd do Parya i pobyt w nim by dla uchodcw z Polski poza wyjtkami zakazany. Aby mieszka w Paryu, uchodca musia uzyska kart pobytu, permis de sjour. JOZEF WIKTOR TANSKI (18051888), pochodzi z Pockiego. Uczestnik powstania listopadowego. Na emigracji we Francji. Przebywa w Paryu w latach 1832 i 1833; studiowa w szkole sztabu francuskiego. Suy w Legii Cudzoziemskiej w Algierii i Hiszpanii. By redaktorem dziennika Journal de Dbats. Przy ulicy SaintAndrdesArts miecia si garkuchnia Winiarskiej, ony Franciszka GuilbertDanelle'a, dawnego nauczyciela jzyka francuskiego u Pijarw w Warszawie przy ul. Dugiej. Cieszya si ona powodzeniem wrd polskich uchodcw. J. N. Janowski w Notatkach autobiograficznych 18031854 wspomina: mieszkaem wwczas przy ulicy St. AndrdesArts, u tzw. Polki, rodem z Pragi, z domu Winiarskiej, zamnej GuilbertDanelle. [...] Ta Polka stoowaa przez wiele lat emigrantw, a niektrym dawaa i pomieszkanie (s. 390391). JOHANN GOTTFRIED VON HERDER (17441803) wszechstronnie wyksztacony teoretyk niemiecki, poeta i filozof Sturm und Drang (burzy i naporu). Zajmowa si filozofi jzyka, krytyk literack i estetyk. W pogldach filozoficznych przyjmowa panteizm, dzieje ludzkoci ujmowa jako wyraz ewolucji natury, ewolucji umoliwiajcej postp rozumu i sprawiedliwoci. Swoje zasadnicze pogldy wyoy w Ideen zur Philosophie der Geschichte der Menschheit (Myli o filozofii dziejw ludzkoci), ktre

ROK 1832

179

o wolnoci i koniecznoci. Wychodz z Benoistem, opowiadam mu sw bied, przyjmuje j jak najczulej. Obiad SaintAndr. Ordyniec. Czytamy poezje (?) Praniewicza.416 Po obiedzie zbijam zasady i postpowanie naszych demokratw. Do Podczaszyskiego, zastaj Stolzmana, idziem do passage du Commerce w domino, ja pac, przychodzi Rostkowski o jedenastej do domu. 23 [czerwca], sobota Przychodzi z rana Rostkowski, eby mu pisa drugi raz prob do ministra. Obiecuj. List od ony i od [brata] Stefana ucieszonym. Do Steinhausera na niadanie na kredyt. Odnosz Herdera rue Monsigny (Pin,417 Fournel, Chabannais418 o dysolucji [rozwizaniu] Mnilmontant). Na Lerminiego, mwi o powstaniu monarchii pruskiej. Po lekcji Bolesaw prosi mnie o przyjcie do Arcola. Z Kunatem niepotrzebnie o projekcie wiadectwa od Platera. Do Revue (Leroux, Charton,419 Reynaud o Mnilmontant, o polityce we Francji, o poezji, rzebiarstwie bractwa, grupy o astronomii). Wychodz z Benoistem, daje mi 20 frankw. Na obiad, z Puaskim o cudzoziemczyznie jego opinii, rwnie jak arystokrackich lub francuskokonstytucyjnych, o rasie urz___________
ogasza w latach 178491. W dziele tym jeden z rozdziaw powici tematyce sowiaskiej; rozdzia w stanowi rodzaj manifestu dla ruchw narodowowyzwoleczych wrd ludw sowiaskich w pierwszej poowie XIX w. Herder pooy zasugi w budzeniu zainteresowa twrczoci ludow. TOMASZ PRANIEWICZ (17931869) ksidz, wierszopis. Dziki swej znajomoci jzykw zosta wysany przez kapitu wilesk jako misjonarz do Ameryki. W drodze zatrzyma si jednak we Francji i od 1822 r. zamieszka w Paryu, podejmujc zadania duszpasterskie m.in. na wyspie SaintLouis. Od 1832 r. krzta si wrd polskich emigrantw przybyych do Parya po powstaniu listopadowym. By nadwornym kapelanem Czartoryskich. Wsporganizator powstaego w 1834 r. Towarzystwa Dobroczynnoci Dam Polskich. Naturalizowa si we Francji, penic posugi kapaskie na terenie Parya. Znany by wrd polskiej emigracji jako autor licznych panegirykw, ukadanych na cze rnych osobistoci oraz z okazji odbywajcych si zebra, czsto z towarzyszeniem muzyki na fortepian. Wydawa je ozdobnie wasnym kosztem. Wspominajc Praniewicza, Ludwik Rettel pisa: Sypa on bowiem ludziom kadzida z artyzmu samego, bez ladu nawet interesownoci najmniejszej, nie zna i nie pragn zna nawet tych, ktrych bohaterskie czyny skomponowanych przez siebie nie tylko wierszem, ale i muzyk opiewa (Roczniki Towarzystwa HistorycznoLiterackiego w Paryu, 1869, s. 289290). PIN saintsimonista III stopnia (czerwiec 1831). CHABANNAIS brak bliszych danych, przypuszczalnie saintsimonista. EDOUARDTHOMAS CHARTON (18071890) francuski polityk i publicysta, adwokat. By saintsimonist II stopnia, prowadzi w tym charakterze wykady dla suchaczy. Przeciwnik Ojca Enfantina. Zwizany by przyjani i wspprac z Hippolyte'em Carnotem i Jeanem Reynaudem. Autor Mmoire d'un prdicateur saintsimonien (1832). Publikowa w Magazine Pittoresque.

188

416

417 418 419

180

DZIENNIK

dniczej. Do Podczaszyskiego, Rostkowski, Stolzman rozmowa o dzienniku polskim. Przychodzi Chodko, chc ich pogodzi, formalnoci na przeszkodzie. Na jutro na pierwsz rendezvous w tym celu. Wychodz do Arcola, spotykam Bronikowskiego, rozmowa o Towarzystwie Literackim, skaniam si nalee. Czekam na Bolesawa [Gurowskiego] do dziesitej, nie przychodzi. Wracajc deszcz. Na noc do Eugenii i jeszczem silny. 24 [czerwca], niedziela Wstawszy przed sm, do domu. Kilka frankw w kieszeni i spdziwszy w nocy smtne humory, niecom odywi umys od kilku dni nadzwyczaj znkany. Pisz na osobnym wistku te wspomnienia od wtorku.420 Przychodzi Rostkowski, proba jeszcze nie napisana, ale mu si wzi do niej obiecuj. Przychodzi Lalouette421 (daj mu adres Revue, Courtet ma przyjecha do Parya). Id na niadanie do Viota. Spotykam [Teofila] Kwiatkowskiego,422 zaczyna mi opowiada o swym wesoym yciu w Warszawie, paci za mnie par force [na si] i potem jeszcze na demitasse do passage du Commerce. Idziem razem do Kunatta odwouj moje wczorajsze danie, aby wymiarkowa Platera. Sarnecki.423 Do Revue, czytam w Tribunie list Morawskiego. Id do Morawskiego, zastaj tam Plicht,424 Umiskiego i Olszowskiego; wychodz, duga rozmowa ___________
420

189

421 422 423

424

Pisz na osobnym wistku te wspomnienia od wtorku. Zachowa si w wistek w postaci dwustronnie zapisanej kartki (ACRR 8627, s. 161162). Poczynione na niej zwize notatki o zajciach i spotkaniach towarzyskich obejmuj okres od 19 (wtorek) do 23 (sobota) czerwca oraz 25 (poniedziaek) i 26 (wtorek) czerwca. Jaski po przerwie w pisaniu Dziennika powrci do niego 27 czerwca (roda), wykorzystujc spisane na wistku notatki, rozwijajc je i doprowadzajc do wersji ostatecznej. Wersj pierwotn pominito w niniejszym wydaniu, odnotowano tylko niektre wyrazy nie wystpujce w wersji kocowej, ujmujc je w krzyyki. LALOUETTE zob. wyej, przyp. 284. TEOFIL KWIATKOWSKI zob. 1828, Notatnik intymny, przyp. 44. FABIAN SARNECKI (18001894) polski malarz, litograf, kopista i konserwator. Pochodzi z Kaliskiego. Od 1825 r. studiowa w Berlinie, w l. 182837 w Paryu u Antoine'a Grosa, francuskiego malarza, profesora cole des BeauxArts. Nalea do Towarzystwa Naukowego Polakw Tuaczw w Paryu (od grudnia 1831) i do komitetu Lelewela. W 1837 r. przenis si do Italii, przebywa w Rzymie, zamieszkujc tam do 1840 r. W tym wanie roku, przed mierci Jaskiego, namalowa jego portret olejny na prob wspbraci. Hieronim Kajsiewicz w licie do Adama Mickiewicza z 22 maja 1840 pisze: podeszlimy go [Jaskiego] tak, e pozwoli Sarneckiemu, dawnemu znajomemu, siebie odmalowa [...], i bardzo trafnie. Portret ten zachowa si w rzymskiej Kongregacji Ksiy Zmartwychwstacw. W 1840 r. Sarnecki powrci do kraju i osiedli si w Poznaniu. Pod koniec ycia zaniewidzia. Zmar w Poznaniu. ANDRZEJ PLICHTA (17971866) prawnik (studia w Warszawie), publicysta, sekretarz Rady Stanu Krlestwa Polskiego, czonek tajnego Towarzystwa Patriotycznego.

ROK 1832

181

o partiach w Polsce, o rozmaitych wypadkach rewolucyjnych, o Skrzyneckim, o [Ludwiku] Platerze, o Ramorinie itd., o naszych demokratach; proponuje mi naleenie do Towarzystwa Literackiego, za cztery dni obiecuje mi da odpowied na moje danie. Projekt pjcia do Mnilmontant opuszczam jako prn strat czasu. Obiad rue des Boucheries na 32 sous. Po obiedzie, zdecydowany zmieni mieszkanie, id do Maliskiego dla porozumienia si w tym celu. Wychodzim razem do passage du Commerce na piwo. O dziesitej do domu. 25 [czerwca], poniedziaek Lekcja. Szlesynger425 przychodzi o jedenastej i wychodzi z Jwikiem. Pisz prob dla Rostkowskiego, przychodzi i bierze j. Na niadanie do passage du Commerce. Do Revue w nadziei. +W Revue Bronikowski, przerzucamy Literatur Zeitung lipsk i hallsk.+426 Carnot pisze listy spokojnie. Rozczarowany z nadziei, postanawiam pisa list do pana Mcou z wymwk a do terminu. Do Tuillerw427 na przechadzk. Wracajc spotykam Huniewicza,428 odprowadzam go do niego, rozczarowany i z tej nadziei, narzeka, e nie ma pienidzy. Spotykam Hubego i Oleszczyskiego projekt jacha do ___________
Zamieszany w sprzysienie Waleriana ukasiskiego, zosta aresztowany i osadzony w wizieniu (182529). W powstaniu listopadowym sekretarz Rzdu Narodowego. Suy w wojsku jako prosty onierz. Na emigracji we Francji; przyby do Parya 24 padziernika 1831. Wspzaoyciel i sekretarz Towarzystwa Literackiego w Paryu. Bliski wsppracownik Adama Czartoryskiego. Wystpujc przeciw polityce komitetu Lelewela, 5 wrzenia 1832 wraz z 39 emigrantami opuci Og paryski. Zob. niej, przyp. 519. Zapewne JOZEF SZLESYNGER (Szlesinger, wac. Schlesinger) lekarz, uczestnik powstania listopadowego. Przebywa na emigracji w Paryu (183233). Dziennik Intelligenzblatt der Allgemeinen LiteraturZeitung w l. 17871849; siedzib redakcji bya najpierw Jena, potem Halle i Leipzig; suplement: Allgemeine LiteraturZeitung. T u i l e r i e s, krlewski ogrd przy Luwrze. Zaoony na yczenie Katarzyny Medycejskiej w 1554 r. na miejscu redniowiecznego publicznego mietnika, gdzie pniej mieciy si piece do wypalania dachwek (tuileries). ANTONI HLUSZNIEWICZ (17931861) Rozpocz studia medyczne na Uniwersytecie Wileskim, ktre ukoczy w 1822 r. W czasie powstania listopadowego pracowa jako lekarz w szpitalach wojskowych. By posem do sejmu. Na emigracji we Francji; dziaa aktywnie w Paryu nalec do Komitetu Narodowego Polskiego Lelewela, Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich, take do Towarzystwa Przyjaci Postpu (jako kasjer, zob. 1831, przyp. 193). Wstpi do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, nastpnie do Zjednoczenia Emigracji Polskiej. Osiad w Wersalu. Udziela si ofiarnie jako lekarz wrd polskich emigrantw. By pniej lekarzem Szkoy Polskiej na Batignolles i wiceprezesem Towarzystwa Lekarzy Polskich w Paryu.

190

425 426

427

428

182

DZIENNIK

Chateauroux.429 Obiad u Viota o wp do trzeciej demitasse w passagu. Do Rostkowskiego, kejf z nim na ku. Powiada mi, e Umiski mwi mu, i mnie wczoraj pozna itd. (niepotrzebnie mu zaraz t swoj affaire [spraw] o Towarzystwie Literackim opowiadaem), niepotrzebnie mu gadam za wiele o oenieniu, o mojej przeszoci, a w szczeglnoci o stosunkach z Jaroszyskim.430 Schodz do Podczaszyskiego, przeprosiny z Mochnackim. Jestem zupenie milczcy. Stolzman, Bronikowski. Do Oleszczyskiego, ogldam jego kolekcje, przerzucam rozprawy wickiego o uczonych polskich za Jagiellonw;431 przychodzi jego naonica. O dziewitej wychodzim na piwo, o dziesitej do domu. 26 [czerwca], wtorek Jwik. Po lekcji do passage du Commerce. Spotykam RoyerCollarda i nie miem si z nim przywita (?). Zastaj na kawie Podczaszyskiego, czyta mi prospekt do swego dziennika. Odprowadzam go do komitetu, nikogo nie zastajemy. Wracam na chwil do domu i wychodz na Lerminiego. Mwi o Fryderyku W[ielkim]432 Ostrowski [Bolesaw] chce i do mnie. Odmawiam mu, na chwil tylko wchodzc do siebie. Bolesaw [Gurowski] komunikuje mi nadesan z Londynu odpowied Adama na artyku Morawskiego. W Cabinet de Lecture gani go zupenie. Spotykamy Hugueta,433 ten nam zaczyna bdy niektre w tyme artykule wskazywa. O Mnilmontant mwi mi, i znw s materialnie podywieni, Petit mia przyj zupenie apostolat.434 Pisz list ___________
429

191

430 431

432 433 434

C h t e a u r o u x miasto w departamencie Indre. Z wiosn 1832 r. wadze francuskie utworzyy tam zakad (dpt) dla cywilnych uczestnikw polskiego powstania, emigrantw niewojskowych. Znalazo si w nim sporo studentw z uniwersytetw Warszawskiego, Krakowskiego, a pniej z Uniwersytetu Wileskiego, kilku take z Wrocawskiego. Na prob przywdcw emigracji polskiej rzd francuski zgodzi si, by studenci, ktrzy przerwali nauk z powodu powstania, mogli j kontynuowa na uczelniach francuskich (zob. R. Bielecki, Zarys rozproszenia Wielkiej Emigracji we Francji 18311837. Materiay z archiww francuskich, dz. cyt. s. 2729). HENRYK JAROSZYNSKI zob. 1830, przyp. 89. TOMASZ WIECKI (17741837) historyk, geograf, heraldyk. Od 1818 r. czonek Towarzystwa Przyjaci Nauk w Warszawie. Autor Rozprawy zawierajcej wspomnieniao znakomitych uczonych w Polsce za panowania Domu Jagielloskiego, ogoszonej w Roczniku Towarzystwa Warszawskiego Przyjaci Nauk, t. 19, 1827. FRYDERYK II HOHENZOLLERN, zwany Wielkim (17121786), od 1740 r. krl pruski. Inicjator pierwszego rozbioru Polski. Przedstawiciel owieconego absolutyzmu. HUGUET saintsimonista III stopnia (czerwiec 1831), zapisany take przez Jaskiego na jego licie saintsimonistw. ALEXIS PETIT saintsimonista; utrzymywa korespondencj z Michel Chevalierem, Enfantinem, MarieJromeHenri Fournelem. Po jakim czasie przyj wiar katolick

ROK 1832

183

grzeczny do pana Mcou i o pitej wychodz na obiad do Steinhausera; po demitassie id z Stolzmanem do Mochnackich. Kamil i Stolzman odebrali rozkaz opuszczenia Parya.435 Okoo sidmej wychodz do Jwika, wychodzim na przechadzk do Champslyses. Jwik popisuje si z zdaniami ascetycznymi. Po powrocie do domu poncz, odprowadza mnie o dziesitej (ja byem w rozmowie z nim wicej jovial [wesoy] jak powany, a on sentymentalny ascetyk). Wrciwszy do domu pisz artyku o brochurze Woowskiego.436 Kad si spa o pierwszej. 27 [czerwca], roda Wstaj o dziewitej, w ku ju dumania o moich bdach w ostatnich dniach, o mojej saboci, przedsiwziciu pracy i energii. Kocz dopisy do artykuu o brochurze Bronikowskiego. Na niadanie do passage, do Revue dla oddania artykuu Julienowi, nie ma go ani Gadebleda. Wychodz dla pjcia do domu, na quai bukinuj (?) i kupuj traktat wiedeski437 za 2 sous. Wracajc do Revue, wstpuj do komitetu po Nowy Testament, nie ma nikogo. W Revue Julienowi obiecuj artyku. Do domu i wpisuj tu z kartki osobnej wspomnienia a do niedzieli438 i zbieram pniejsze. O czwartej i kwadrans wychodz na obiad. Mochnacki rozprawia o obleniu Parya, o znikczemnieniu narodu francuskiego, o triumfie niezawodnym sprzymierzonych. Niepotrzebnie miszam si ___________
435

192

436

437

438

i wstpi do seminarium duchownego. Otrzyma wicenia kapaskie. Zob. 1838, przyp. 1565. W zwizku z wydarzeniami, dla ktrych pretekstem by pogrzeb gen. Lamarque'a, wadze francuskie ogosiy stan oblenia i w nastpstwie tego wydaliy ze stolicy tych emigrantw polskich, ktrych uznay za szczeglnie niebezpiecznych. Wedug sw samego Kamila Mochnackiego: Nie wchodzc w adne powody i tumaczenia, kaza rzd wielu emigrantom wyjecha, midzy tymi jestem ja, kolega mj w urzdowaniu i misji Karol Sztolcman. Jaski napisa artyku recenzyjny dotyczcy pracy Franciszka Woowskiego L'Empereur Nicolas et la Constitution Polonaise de 1815 (Paris 1832), opublikowany w Revue Encyclopdique, t. LIV (1832), s. 513514. FRANCISZEK WOLOWSKI pose na sejm z miasta Warszawy zob. 1835, przyp. 897. Traktat uchwalony na kongresie wiedeskim (listopad 1814 czerwiec 1815) przez konferencj pastw zwyciskiej koalicji antynapoleoskiej. Konferencji przewodziy Rosja, Anglia, Austria i Prusy. Na podstawie decyzji z 3 maja 1815 zostao utworzone Krlestwo Polskie. Jego odrbno od Rosji zostaa po powstaniu listopadowym bardzo ograniczona przez tzw. Statut Organiczny, wydany przez cara Mikoaja I i ogoszony 14 lutego 1832 r. ... wpisuj tu z kartki osobnej wspomnienia a do niedzieli... - Kartka osobna to osobny wistek, o ktrym Jaski wspomnia pod dat 24 czerwca 1832. Zob. wyej, przyp. 420.

184

DZIENNIK

303

do tych okrzykiwa jego (?) decyzji. Id z nim do nich. Wpadamy i na to, co midzy nami niedawno zaszo, zowie mnie entuzjast idei, modziecem i na staro z brakiem zimnej uwagi nad biegiem czasu gadua jak zawsze. Odbieram od Kamila Leibnitza Teodice.439 O sidmej do Maliskiego, zaczyna poprawia mj portret zaczty przed dwoma laty mocnom od tej epoki zmieniony. Poycza mi 5 frankw. Wracajc, chuci cielesne znw mn miotaj, przechodz naglony (?) przez rue de l'Abbaye, spotykam Am[eli], na pitek rendezvous. Na piwo do passage du Commerce. Oleszczyscy. I szalone znw latanie w mnstwie dyrekcji [kierunkw] za ciaami. I mame si gniewa na Olesi? kiedy ja tyle szalej, po najmocniejszych wanie postanowieniach nietracenia czasu i zmierzania najusilniej i w kadej chwili do mych moralnych celw. W nocy polucja. + Do Bourgard, Crellin, Jzefa [Zawadzkiego], Maciejowskiego, Lanckoroskiego, Courtet.+ 28 [czerwca], czwartek O sidmej przychodzi praczka, szczciem jestem z daleka. Jwik przychodzi i wychodzi do Rostkowskiego szuka z nim dentysty. Spisuj te wspomnienia a do dziewitej, nie mamy lekcji. Po ogoleniu na niadanie. Do Morawskiego (spotykam Bolesawa Ostrowskiego, rozmowa o nawracaniu i o myleniu dla siebie). Morawski nie daje mi jeszcze rezolucji, zostaj tylko p godziny. Wracajc uwaam, e nie zastanowiem si, o czym miaem mwi, tj. o iloci pensji i o czasie, od ktrego by mi j zapacono. Robi sobie uwag, e i te wspomnienia dlatego pisz w tak drobnych szczegach, i nic wielkiego nie robi, std kady drobiazg dla mnie, chccego y wewntrznie i rozbiera swe czyny, ma zbytni wag. C wic wielkiego mam zacz? jakie prace? czym si zaj dla wycofania si z obecnych ambarasw pieninych? W tych mylach przychodz do Revue. Przeczytaem dzienniki i o drugiej i p wychodz. Na gorzak rue Taranne, rozgrzany czuj si do roboty, ale i potrzeb ruchu. Do Janowskiego, jeszcze chory. Wracajc spotykam si z Rostkowskim (by u Broussais).440 Na obiad, przecie nie wdaj si w dysputy, alem sobie jak ___________
439

192

193

440

Traktat filozoficzny G. W. Leibniza Essai de Thodice, wydany w 1710 r. Tytu Teodycea zosta wprowadzony do filozofii przez samego autora, dla ktrego oznacza obron sprawiedliwoci Boej przed zarzutami przeciwko istnieniu Opatrznoci, opartymi na stwierdzeniu istnienia za w wiecie. FRANOISJOSEPHVICTOR BROUSSAIS (17721838) lekarz wojskowy, wybitny profesor medycyny, od 1830 r. na fakultecie medycznym w Paryu. Kamil Mochnacki w licie do rodzicw (24 lipca 1832) pisa: doktor dworu baron Broussais wyda mi wiadectwo, i w mojej saboci nie bybym w stanie odby podry do Avignonu. Tym wiadectwem zastawiam si przed policj, ktra czsto nawiedza moje mieszkanie. Zapewniaj nas take jeneraowie, e za pomoc tego wiadectwa,

ROK 1832

185

naley w podobnym pooeniu jovial. Do Maliskiego na poz i myl o sowiaszczynie i o sobie; poyczam drugie pi frankw. Chtka pjcia rue l'Abbaye, wchodz do Jenny, wesoym i natarczywy, niepotrzebnie natarczywy, kiedy byo mona, niepotrzebnie i za dugo, kiedy ju bya znuona. Na piwo i wracajc, jeszcze chci biegania za ciaem. Wicem znw nic nie zrobi. 29 czerwca, pitek Jwik o sidmej. Rostkowski przychodzi o dziewitej, prna gawda. O dziesitej te wspomnienia. 29. u Jenny, rendezvous na poniedziaek; chce, eby jej poyczy pienidzy. 30 czerwca, sobota W pitek bior od Carnota adres de la Socit Polonaise de Londres.441 Wyrok sdu kasacyjnego, odwoanie stanu oblenia.442 W Revue bior Revue Europenne. Artyku przez Bautaina o metafizyce.443 ___________
441

194

195

442 443

poniewa pan Broussais jest bardzo znakomit person, wyrobi odwoanie rozkazu ministerialnego. Takie odwoanie ju zyskali wojewoda Ostrowski i Lelewel (s. 126). 25 lutego 1832 zawizao si w Londynie stowarzyszenie pod nazw Literary Association of the Friends of Poland (Stowarzyszenie Literackie Przyjaci Polski), ktrego czonkami byli wycznie Anglicy. Prezesem stowarzyszenia by Thomas Campbell, poeta, sekretarzem Adolf Bach. Literary Association miecia si do roku 1898 w londyskim lokalu zwanym Sussex Chambers, 10, Duke Street, St. James. Zniesienie stanu oblenia, spowodowanego przez wypadki z 5 i 6 czerwca 1832 w Paryu, na skutek czego zostay m.in. zakazane liczniejsze zebrania. Artyku ks. Louisa Bautaina De la vraie et de la fausse Philosophie, drukowany w dwch czciach w Revue Europenne, t. V, nr XVIII, s. 637655 i nr XXII, s. 524588. O tym periodyku zob. 1831, przyp. 199. LOUISMARIEEUGENE BAUTAIN (17961867) filozof i teolog. Jako profesor uniwersytetu w Strasburgu wykada filozofi racjonalistyczn oraz filozofi I. Kanta i J. G. Fichtego. W 1822 r. przerwa zajcia wykadowcy i zainteresowa si naukami przyrodniczymi i medycyn. Przey kryzys wewtrzny wywoany racjonalizmem i zwrci si w stron fideizmu. W 1823 r. przyj katolicyzm, nastpnie nie odbywszy studiw teologicznych wicenia kapaskie. W Strasburgu zorganizowa Socit des Prtres de SaintLouis, majce na celu ksztacenie duchowiestwa, ktre byoby zdolne sprosta wymogom wczesnej sytuacji duchowej. Pod wpywem Kanta Bautain uwaa, e poznanie metafizyczne nie jest moliwe. Naturalny rozum ludzki jest bezsilny, gdy ma udowodni jakiekolwiek twierdzenie metafizyki. Pewno poznania wynika jedynie z wiary poprzedzajcej rozum. Scholastyka nie ma ju racji bytu. Swoje pogldy Bautain wyoy w De l'enseignement de la philosophie en France au XIXe sicle (1833). Dzieo to potpi za fideizm biskup Strasburga, a za nim, w grudniu 1834, papie Grzegorz XVI. Bautain podporzdkowa si decyzji wadz kocielnych i 18 listopada 1835 podpisa twierdzenia katolickie, jak to, e rozum moe wykaza istnienie Boga,

186

DZIENNIK

1 lipca, niedziela Do Morawskiego po informacj o Towarzystwie Literackim Polskim Londykim i o swj interes. 2 lipca, poniedziaek Wychodzi broszura Podczaszyskiego z pierwszego lipca.444 Odbieram od [Ludwika] Platera list. M[orawski] kae mi czeka. Maurycy [Mochnacki] obiecuje mi serio sto kilkadziesit frankw. Odnosz do Revue Revue Europenne, daj Karnotowi artyku wydrukowany Morawskiego. Rendezvous z Jenny, ale jej nie ma. 3 lipca, wtorek Bior z Revue Lesura.445 Projekt brochury o sprawie ojczystej zmieniam na projekt artykuw. Rozkaz wyjazdu Kamilowi. Wiadomo o mocji Fergussona.446 Zgromadzenie u Kamila dla podzikowania mu. Dysiewicz.447 Kamil zachorowywa. ___________
e autentyczne jest objawienie na podstawie Tradycji i Pisma witego. Wezwany do Rzymu, przyby tam w 1838 r. i zmieni niektre swe twierdzenia, jakie wyoy w La philosophie du christianisme (1835). Przy rzymskim kociele Francuzw pod wezwaniem w. Ludwika organizowa orodek studiw dla ksiy rodakw. By autorem wielu prac naukowych, m.in. nowatorskiej Psychologie exprimentale (1839), zalecajcej metod dowiadczaln. W Strasburgu by kaznodziej katedralnym i rektorem seminarium duchownego, znanym ze witobliwego ycia. Szczegln uwag zwrcia Correspondance religieuse de L. Bautain, publie par l'abb H. de Bonnechose (2 tomy, Paris 1835). Chodzi o Pamitnik Emigracji Polskiej, ktry Micha Podczaszyski redagowa i wydawa w Paryu od 1 lipca 1832 r. Aby nie wpaca wysokiej kaucji wymaganej przy publikacjach periodycznych, Podczaszyski umyli wydawa Pamitnik w postaci osobnych, datowanych broszur, przy czym kada z nich miaa inny tytu, ale zachowywaa ten sam format, druk i ukad. Poszczeglne numery zeszytwbroszur wychodziy pod kolejnymi tytuami wzitymi od imion krlw polskich. Pierwsza broszura bya zatytuowana Ziemowit, druga Leszek itd. Pismo to, wydawane przez Podczaszyskiego wesp z Maurycym Mochnackim, byo pierwszym powaniejszym polskim czasopismem politycznym. Prezentowao umiarkowany demokratyzm i niezaleno polityczn, byo czym w rodzaju wolnej trybuny. Pamitnik wychodzi od lipca 1832 do 25 sierpnia 1833, liczc w sumie 36 zeszytw, ktre zoyy si na trzy tomy. Przesta wychodzi z powodu trudnoci finansowych. LOUISCHARLES LESUR (17701849) pisarz, historyk, autor dramatw przeznaczonych dla teatrw paryskich. Pisa o Rosji, Kozakach i wasnym kraju. ROBERT CUTLAR FERGUSSON (17681838) prawnik pochodzcy ze starej szkockiej rodziny, czonek parlamentu, wig. 18 kwietnia 1832 wygosi w izbie niszej przemwienie, w ktrym ujawni represje wielkiego ksicia Konstantego jako przyczyn wybuchu powstania listopadowego, ukazy cara Mikoaja (w ramach Statutu Organicznego) wzgldem religii i narodowoci, samowolne wcielenie Krlestwa Polskiego do

444

445 446

ROK 1832

187

We rod [4 lipca] u Morawskiego. Radzi mi pisa do prefekta [policji]. Zdecydowanym jacha i do Chateauroux. Rozmowy o tym z [Michaem] Hubem, z Oleszczyskimi. Do Kamirskiego po raport komitetu.448 Daje mi Bibli. ___________
cesarstwa rosyjskiego jako dziaania gwacce postanowienia przyjte na kongresie wiedeskim (1814/1815). Zgosi przy tym wniosek (mocj), by rzd angielski jako gwarant traktatu wiedeskiego podj odpowiednie kroki wobec bezprawia popenionego przez rzd rosyjski w Polsce. Z kolejn mocj wystpi 28 czerwca 1832 i nawizujc do gwatw czynionych przez Rosj nad Polsk zada, by parlamentowi angielskiemu zostay przedstawione kopie manifestu cara Mikoaja z 14 lutego 1832 (czyli Statutu Organicznego). Fergusson powtrzy mocj jeszcze 9 lipca 1833, podbudowujc j nowymi faktami wiadczcymi o przeladowaniu rosyjskim na ziemiach Polski. W przekadzie polskim ukazaa si w Paryu w 1832 r. broszura R. C. Fergussona Zdanie sprawy z rozpraw odbytych w izbie niszej d. 18 kwietnia 1832. Tego autora przemwienie pt. Sprawa Polski ujarzmionej na parlament W. Brytanii po raz trzeci d. 9 lipca 1833 wprowadzona opublikowane zostao w Paryu w 1834 r. W padzierniku 1832 Fergusson spotka si w Paryu z deputacj polsk, w skad ktrej wchodzi Adam Mickiewicz, i zosta wpisany na list czonkw honorowych Polskiego Towarzystwa Literackiego. LUDWIK HIPOLIT DYSIEWICZ (ok. 18071869). W 1827 r. zapisa si na wydzia prawa i administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Uczestnik powstania listopadowego; w styczniu 1831 podpisa adres Gwardii Honorowej do sejmu jako jeden z jej deputowanych. Znalaz si na emigracji we Francji. By profesorem jzyka niemieckiego w Collge d'Epinal. WOJCIECH (Albert) FELIKS IGNACY KAZIMIRSKI (Kamierski, Kazimierski) (1808 1887). Od 1824 r. studiowa na Uniwersytecie Warszawskim prawo i jzyki wschodnie. Po uzyskaniu w 1827 r. magisterium pracowa jako obroca przy trybunale lubelskim, na-stpnie jako bibliotekarz u gen. Wincentego Krasiskiego, ojca Zygmunta, a w 1829 r. w tym samym charakterze w bibliotece w Krniku u hrabiego Tytusa Dziayskiego. Przebywa w Berlinie dla nauki jzykw obcych. W 1830 r. wrci do Warszawy, w czasie powstania dziaa w Towarzystwie Patriotycznym jako jeden z jego sekretarzy. Przyjecha do Parya z Lelewelem (29 padzienika 1831), ktrego by zwolennikiem w pocztkowym okresie swego pobytu na emigracji. Nalea do Towarzystwa Literackiego Polakw Tuaczw, kierowanego przez Lelewela, i do jego komitetu. We wrzeniu 1832 prowadzi razem z Jaskim protokoy zebrania Ogu paryskiego (zapisy tych protokow zachoway si w ACRR 8605, s. 612). Na emigracji studiowa orientalistyk dziki Towarzystwu Pomocy Naukowej. Z czasem sta si wybitnym orientalist i tumaczem literatury perskiej. Od 1833 r. czonek Socit Asiatique w Paryu, w 1834 czonekzaoyciel Towarzystwa Sowiaskiego w Paryu i w kocu czonek Towarzystwa Literackiego. Wraz ze Stanisawem Ropelewskim wyda w 1839 r. Emigracyjny sownik francuskopolski i polsko francuski. W 183940 tumacz przy poselstwie francuskim w Teheranie. W 1840 r. wyda swj francuski przekad Koranu, pniej za polskie fragmenty przekadu tego dziea. Wydawa cenione prace z dziedziny leksykografii, przekady z literatury orientalnej. Zosta udekorowany przez rzd francuski Gwiazd Legii Honorowej, a przez rzd perski Orderem Soca.

447

448

188

DZIENNIK

5 lipca, czwartek Poczciwy Maliski daje mi czwarte 5 frankw. 6 lipca, pitek Czwartek, Benoiste poprawi mi list do prefekta policji.449 Pytam si Dugiego, czy nie zna kogo z prefektury. Nie. Bior od Chodki Lelewela i mapki Polski oraz o Towarzystwie Litwinw450 zostawiam Carnotowi 1 egzemplarz. Id do Jenny i prosz Ameli, aby bya w poniedziaek. Spotykam Eugeni i z ni zostaj na noc. Czytamy Hernaniego i Richarda d'Arlington,451 opowiada mi dziwne swe awantury. 7 lipca, sobota. Wracam od Eugenii, niadanie w passage du Commerce. Po wyczyszczeniu si w domu przypominam sobie o zegarku Bussonela452 sprzedany, daje mi reszt z ceny 25 frankw, z nich pac cz w sklepie korzennym, cz Steinhauserowi. Zajmuj si poprawianiem artykuu Bronikowskiego o broszurze Dbiskiego453 nie odnosz go jeszcze dzisiaj. +Dumania o wielkoci i mao___________
Wspomniany przez Jaskiego raport komitetu to by moe wieo opublikowane Zdanie sprawy z czynnoci Komitetu Narodowego (Pary 1832) bd te jaki odrcznie sporzdzony raport komitetu Lelewela. 12 czerwca 1832 policja francuska zarzdzia uniewanienie wydanych ju cudzoziemcom pozwole na pobyt w Paryu (permis de sjour) i nakazaa ubiega si o nowe u ministra spraw wewntrznych. 14 czerwca Jaski zoy podanie do prefekta policji w sprawie legalizacji swego pobytu w Paryu. Po napisaniu w lipcu pisma w tej samej sprawie do ministra Jaski otrzyma legalizacj dalszego pobytu dopiero na pocztku wrzenia 1832. LEONARD CHODZKO (zob. wyej, przyp. 28), wydawca J. Lelewela Trzech konstytucji polskich... oraz mapek Polski: Atlas des partages de Pologne 7 cartes. By sekretarzem Towarzystwa Litewskiego, zaoonego w Paryu 10 grudnia 1831 r. Napisany przez Victora Hugo dramat wierszem Hernani. Premiera tej sztuki odbya si 25 lutego 1830 w Paryu i jako proklamacja dramatu romantycznego staa si wanym wydarzeniem w dziejach teatru francuskiego. Richard d'Arlington dramat historyczny Alexandre'a Dumasa (ojca), autora wielu powieci i sztuk scenicznych. Od dnia premiery, ktra odbya si w grudniu 1831 r., sztuka cieszya si na scenach paryskich ogromnym powodzeniem dziki wietnym wykonawcom. BUSSONEL zapewne Boussonel, wspomniany przez Jaskiego w Dzienniku Roku 1831 pod dat Okoo 1 kwietnia: Brak pienidzy. Boussonel wyjeda... Marna sytuacja finansowa Jaskiego powtarza si przy nazwisku Boussonela, ktrego tosamoci nie udao mi si ustali. HENRYK DEMBINSKI (17911864) genera. Uczestnik kampanii napoleoskiej. W powstaniu listopadowym bi si pod Dbem Wielkim, Iganiami i Ostrok. Zosta wysany z korpusem na Litw, lecz wobec przewaajcych si rosyjskich musia stamtd zawrci, co uczyni, dokonujc zrcznego manewru. Z pocztkiem sierpnia 1831

449

450

451

452

453

ROK 1832

189

ci co do karier.+ Artyku o artystach w [Revue] Europenne robi na mnie wraenie.454 Pytam si Carnota, czy nie zna kogo z prefektury policji odsea mnie do Cassina i Chartona. Przychodzi do mnie Dugied, rozmowa jego itd. O pierwszej do Steinhausera na niadaniu. O czwartej do Maliskiego, o pitej na demitasse do Steinhausera. 8, niedziela. +Lipiec+ Okoo dwunastej, wychodzc z domu, odbieram list od Radomiskiego. Pokazuj go Rostkowskiemu, z nim do Kamila, potem na sejmik do [Bolesawa] Ostrowskiego.455 Z Aleksandrowiczem456 zgadaem si o mym oenieniu. Rostkowski z Jwikiem o mym interesie. Jwik podprowadza mnie. ___________
gubernator Warszawy, pniej na krtko wdz naczelny wojska polskiego. Zdeklarowany przeciwnik Towarzystwa Patriotycznego. Po 1831 r. przebywa na emigracji we Francji, gdzie zwiza si z obozem Adama Czartoryskiego. W Lipsku w 1832 r. ukazaa si w przekadzie niemieckim broszura generaa Dembiskiego pt. Mein Feldzug nach und in Litauen und mein Rckzug von Kurszany nach Warschau. Wyda po francusku Mmoires (Paris 1833) i inne wspomnienia. Chodzi o Des artistes en France, au seizime sicle, pira Eugne'a de la Gournerie w Revue Europenne t. V (1832), nr 13, s. 40. Zebranie familijne lub posiedzenie familijne posw, ktre prowadzi Antoni Jan Ostrowski z myl o zwoaniu w Paryu sejmu na emigracji. ANTONI JAN OSTROWSKI (17821845), brat Wadysawa, marszaka sejmu powstaczego 183031; zaoyciel Tomaszowa Mazowieckiego, senator wojewoda, dowdca Gwardii Narodowej Warszawskiej w 1831 r., znany ze swego niedonego znalezienia si w nocy 15 sierpnia (Gadon, s. 321). Zwolennik gospodarczego liberalizmu, zasuony dla przemysowego rozwoju Tomaszowa. Od marca 1832 przebywa na emigracji we Francji. Zamieszka wkrtce w Paryu, gdzie uczestniczy w yciu politycznym emigracji polskiej, zajmujc stanowisko porednie midzy zwolennikami Czartoryskiego a demokratami z krgu Lelewela. Powodowany trosk o zapobieenie cigym podziaom emigracji na stronnictwa i ktniom wrd rodakw, podj energicznie dziaanie w celu zwoania w Paryu sejmu. Tote prezesowa posiedzeniom familijnym posw od drugiego procza 1832 do 1836 r. 26 stycznia 1833 uoy akt dwudziestu piciu posw, domagajcy si zwoania sejmu. Jego inicjatywa nie zostaa jednak przyjta przez og uchodcw. By czonkiem Komitetu Narodowego Emigracji Polskiej gen. Jzefa Dwernickiego. Sympatyzowa z Konfederacj Narodu Polskiego. Wspiera finansowo instytucje naukowe i kulturalne. By przeciwnikiem natychmiastowego uwaszczenia wocian. Uczestniczy w zaoeniu midzynarodowego komitetu na rzecz emancypacji ydw. Opublikowa rozpraw pt. Pomysy o po trzebie reformy towarzyskiej w oglnoci... (Pary 1834). Zebra i opracowa materiay dotyczce historii Polski koca XVIII i pocztku XIX w. oraz historii wasnej rodziny, zwaszcza ycia i dziaalnoci ojca (ywot Tomasza Ostrowskiego, Pary 1836). Pamitnikarz. Zapewne JOZEF ALEKSANDROWICZ (1790 lub 17931874) z Litwy. Wstpi do wojska w 1812 r. Uczestnik powstania listopadowego. Na emigracji w Paryu, przez pewien czas by w komitecie Lelewela. Jako korespondent i delegat zakadu w Besanon

196

454 455

456

190

DZIENNIK

9 [lipca, poniedziaek] Okoo jedenastej do Jwika. Po dugich korowodach idziemy z listami zastawnymi do Rougemont457 nie chc o nich ani gada. Walter poycza mi 30 frankw. Rzadkie wino u Jwika, nie jem obiadu, ale prosto do domu i na sejmik do Ostrowskiego. Wracam z Rostkowskim do Arcola, daje mi 40 frankw. Odnosz do Revue artyku Bronikowskiego poprawiony. Niekontentem z gadania o onie z Aleksandrowiczem i przy obiedzie z Bronikowskim. 10 [lipca], wtorek Przychodzi do mnie Maliski z rana. Nie obiad, ale tylko niadanie o pierwszej. Walter poycza mi 40 frankw z pienidzy Kozakowskiego. 11 [lipca], roda Oddaj pani Mcou 100 frankw. Spostrzegam w Revue usterki w artykule o piewach ruskich i w wstpie do artykuu Morawskiego.458 O trzeciej kpi si w Sekwanie i na obiad. Po obiedzie azga z Kwiatkowskim na piwo. W wieczr do Carnota Benoiste, Sguin,459 Gadebled. Wychodz okoo jedenastej i do Eugenii. 12 [lipca], czwartek Lekcja z Jwikiem mao co poprawiony. Przychodzi Rostkowski. Jaki upa! W Revue pisz wstpik do artykuu Morawskiego dugo i niezgrabnie. Po uwagach Leroux zostaje dawny. Zachca mnie do pracy o rzeczy sowiaskiej. Na obiedzie Podczaszyski uwiadamia mnie o yczeniu Towarzystwa Naukowego,460 abym przetumaczy o Polsce itd. Wracam z Hubem, spotykam ___________
aktywnie dziaa wrd emigracji paryskiej. By sygnatariuszem wrzeniowej deklaracji z 1832 r., zredagowanej przez komisj, w ktrej zasiadali Maurycy Mochnacki, Andrzej Plichta i Bogdan Jaski. Z papierami wartociowymi wydawanymi przez instytucj udzielajc dugoterminowej poyczki pod zastaw czego; R o u g e m o n t nazwa banku, firmy bankowej w Paryu przy rue Bergre no 13 bis, zaoonej przez Rougemonta de Lwenberg. W Revue Encyclopdique (t. LIV, Mai et Juin 1832, s. 437443) ukaza si poprzedzony krtkim wstpem Jaskiego, nie podpisanym przez autora, artyku Teodora Morawskiego Des intentions de la dernire rvolution polonaise en faveur des paysans. Tytu artykuu Morawskiego poprzedzono nagwkiem: Institutions politiques de la Pologne. W tym samym tomie Revue na stronach nastpnych, 414416, nie podpisana maa publikacja pt. Chansons populaires des Russies. JULES SEGUIN saintsimonista III stopnia (czerwiec 1831). Wspomniane ju Towarzystwo Naukowe Polakw Tuaczw (zob. 1831, przyp. 194) miao si dzieli wg projektu Lelewela na wydziay jzykowe: niemiecki, francuski itd., przy czym do wydziau francuskiego naleaby m.in. Jaski. W ramach tego wydziau byyby przygotowywane przekady dzie przedstawiajcych dzieje Polski

457

458

459 460

ROK 1832

191

Hussona,461 z nim do Luksemburga. Do Podczaszyskiego, odbieram Kocka, przecie mniej dziwaczny, na piwo do caf Deschamps upadek na rue Mazarine. 13 [lipca], pitek Z rana przychodzi Walter, eby mu odda, i Rostkowski, przynosi mi o konstytucji Trzeciego Maja. Po niadaniu do Zdzienickiego, zastawia mj paszcz za 25 frankw. Do Revue, o trzeciej do domu i drzymi. Po obiedzie z Rostkowskim do Kamila, bior Maliszewskiego.462 O smej do Waltera, ju go nie ma. Przychodzi pniej, nie potrzebuje louisdora.463 Fani zachorowywa. Zostaj do jedenastej. 14 lipca, sobota Lekcja z Jwikiem. Po dwunastej dopiero z domu wychodz do Waltera mam przyj do niego o czwartej. Pac w passage du Commerce 9 frankw i 10 sous. Chc i do [Ludwika] Platera, niezdecydowany, wracam si. Wiadomo o decyzji sejmu Rzeszy Niemieckiej.464 Do Revue. Carnot obiecuje ___________
461

462

463 464

dawne, przez takich tumaczy, jak Chodko, Lelewel, Podczaszyski, Jaski. Zob. niej, przyp. 505, oraz Listy emigracyjne Joachima Lelewela, dz. cyt., s. 3. JEANCHRISTOPHEARMAND HUSSON saintsimonista III stopnia (czerwiec 1831 r.). Jaski umieci jego nazwisko na swojej licie saintsimonistw. Zob. 1838, przyp. 1410. PIOTR PAWEL JAN MALESZEWSKI (17671828) ekonomista, historyk, publicysta. Syn Michaa Poniatowskiego, opata czerwiskiego, przyszego prymasa. Ksztaci si w Polsce, potem w Paryu, gdzie peni te funkcj tajnego agenta krla Stanisawa Augusta i informatora prasy francuskiej o sprawach polskich. By masonem. Na wniosek Tadeusza Czackiego zosta w 1809 r. wybrany na czonka warszawskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk. Dziki maestwu z Francuzk uzyska obywatelstwo francuskie. Mieszka we Francji oddajc si pracy naukowej. Opiekowa si przyjedajcymi do Parya polskimi studentami, wrd ktrych byli m.in. Fryderyk Skarbek, Adrian Krzyanowski, Leon Sapieha. Prowadzi dla nich prywatne seminarium z ekonomii. W 1823 r. utraci wzrok, zmar we Francji. Wyda nieliczne prace z dziedziny ekonomii i historii w jzykach francuskim i polskim. L o u i s d o r, luidor, dosownie zoty ludwik zota moneta we Francji w latach 16401803, zastpiona przez monet dwudziestofrankow. 27 maja 1832 na zamku Hambach w Palatynacie, w rocznic uchwalenia konstytucji bawarskiej, zebrali si na obchd uroczystoci liberaowie i demokraci. Przybyli rwnie na to zebranie Jan Czyski w imieniu komitetu Lelewela i Tadeusz Krpowiecki w imieniu Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Goszono na nim potrzeb zjednoczenia Niemiec i utworzenia konfederacji republik europejskich, m.in. Polski, Wgier i Woch. Owe uroczystoci wywoay reakcj ze strony sejmu Rzeszy Niemieckiej, ktry wyda w lipcu 1832 decyzje prawne zakazujce zebra i mw politycznych oraz zaostrzajce cenzur.

192

DZIENNIK

mi list do Montaliveta. Do domu o trzeciej i zasypiam a do czwartej i trzy kwadranse. Waltera ju nie ma w domu. Na obiad do Steinhausera, do Oleszczyskiego, z Hubem przechadzka o Szyrmie, Kunacie, o saintsimonizmie, Demaistrze, o katolicyzmie i wolnoci. W domu dumania do pierwszej i p. 15 lipca, niedziela Wstaj o dziewitej, po niadaniu w passage du Commerce przepisuj prob do ministra spraw wewntrznych. Wstpuj do Waltera, gniewa si na mnie za wczoraj. Do [Ludwika] Platera, ju wyjacha, do Morawskiego, nie ma. Do domu i po dumaniu te wspomnienia a do obiadu. Po obiedzie podprowadzam niepotrzebnie Hubego. Do Maliskiego, oddaj mu pierwsze 5 frankw. Do domu i znw te wspomnienia. Na piwo, potem najgupsza znw azga i w domu peccatum [grzech]. 16 lipca,[poniedziaek] Wychodz o dziesitej. niadanie u Steinhausera. Do Morawskiego (Plichta, Umiski), dobrze przyjty, odradza podpisanie naprzd mej proby przez Kniaziewicza.465 Do Podczaszyskiego. Do Revue, do Pinarda po epreuwy. Do Podczaszyskiego, znw do Revue. Spotykam Bucheza. C[arnot] poprawia m prob, obiecuje list do Montaliveta, do dziennikarzy. Wychodzi nowy numer Revue (Benoiste, Gadebled).466 Na obiad. Po obiedzie niepotrzebnie za duga azga z Skaryskim467 za czekoladziark. Spotykam SainteBeuva. Do ___________
465

466 467

KAROL OTTO KNIAZIEWICZ (17621842) genera. Bra udzia w wojnie polsko rosyjskiej 1792 i w powstaniu 1794 r. Jako generamajor walczy w obronie Warszawy i pod Maciejowicami. Od 1797 r. by w Legionach Dbrowskiego. Dowodzi I Legi i odznaczy si w wojnie neapolitaskiej. Od 1799 r. genera brygady i dowdca Legii Naddunajskiej, wyrni si pod Hohenlinden (1800). Protestujc przeciwko polityce Napoleona wobec Legionw, poda si w 1801 r. do dymisji. Od 1812 r. by w armii Ksistwa Warszawskiego. Mianowany generaem dywizji, uczestniczy w kampanii 1812 r. Przebywa w Paryu i tam w czasie powstania listopadowego reprezentowa Rzd Narodowy. Po ustpieniu Teodora Morawskiego, ktry chwilowo kierowa interesami narodowymi we Francji, stan na czele Legacji Polskiej, wsppracujc z jej aktywnym czonkiem, kasztelanem Ludwikiem Platerem. Z dniem 3 wrzenia 1831 Legacja Polska, po przekazaniu rzdowi francuskiemu memoriau, w ktrym zarzucila mu nieudzielanie Polsce jakiejkolwiek pomocy, formalnie si rozwizaa. Jednake czonkowie Legacji, poprzez swe rozlege kontakty z Francuzami, nie przestawali si troszczy o spraw narodow i zabiega o opiek nad uchodcami z Polski. Tu: Revue Encyclopdique, 1832. Zapewne WINCENTY SKARZYNSKI (18061876), ktry w 1826 r. uzyska stopie magistra administracji na Uniwersytecie Warszawskim. Uczestnik powstania listopadowego. W 1832 r. przedosta si przez Galicj do Francji. Przebywa w Paryu trzy lata,

ROK 1832

193

domu i zaczynam czyta korespondencj z Polski. Wychodz, azga, upadek na rue Dufour, i z Liz oryginalny nocleg, rue des Cordiers. 4 razy. 17 lipca, wtorek Wstawszy przed sm na kaw. By Jwik i nie zasta mnie. Jest Podczaszyski. Czytamy w Constitutionnelu wyjtek z nie wydanej naszej korespondencji z Polski.468 Do domu, czyszczenie si, przepisawszy prob do Montaliveta. Przychodzi Bolesaw [Gurowski], pokazuje list od [brata] Adama, wyjeda itd. Id do Revue okoo pierwszej, nie ma Carnota. Dumont.469 Achille donosi mi o mierci Talabot i Buchez470 zmartwionym. Wychodz okoo trzeciej, spotykam Fstera471 jake zimno przyj te nowiny. Odnosz do domu listy i do Rostkowskiego, zmczony przesz noc. Na obiad. Do Podczaszyskiego czyta epreuwy (Maurycy), odnosz je do drukarni. Do Waltera, dobrze mnie przyjmuje, jak zawsze. Na piwo i spa. 18 lipca, roda Przed sidm przychodzi praczka, potem Jwik. Lekcja koczy si okoo dziesitej. Na niadanie do Revue. Carnot daje mi list do Montaliveta. Przebieram si w domu i id do pana de Wailly,472 oddaj okoo drugiej. Do Steinhausera na niadanie i powozem z placu des Petits Pres do Mnilmontant. ___________
przesyciwszy si burzliwym a bezczynnym yciem wychodstwa (M. Motty, dz. cyt., t. 1, s. 330). W 1835 r. wyprawi si do Hiszpanii, gdzie walczy przeciw karlistom, dowodzc pukiem w armii hiszpaskiej. Wystpi z niej w randze pukownika. Do kraju wrci w 1846 r. W ostatnich latach ycia uczestniczy w pracach Poznaskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk. Constitutionnel w numerze z 17 lipca 1832 (wtorek) opublikowa na pierwszej stronie, w dziale Extrieur (Zagranica): Pologne Varsovie, 3 juillet, Correspondance particulire, opatrzon tytuem: Cruaut de Nicolas envers la Pologne (Okruciestwo Mikoaja wobec Polski). DUMONT wg sporzdzonej przez Jaskiego imiennej listy saintsimonistw nazwisko osoby zwizanej z tym ruchem. Zapewne ACHILLE ROUSSEAU, saintsimonista, wspautor pieni religijnych w zbiorze Foi nouvelle, Nantes 1833. TALABOT zob. 1830, przyp. 133. BUCHEZ saintsimonista III stopnia (czerwiec 1831). Nie naley go myli z byym zwolennikiem saintsimonizmu, Philippe'em Beniaminem Josephem Buchezem. JOSEPH JEAN NICOLAS FSTER (Fuster) (ur. 1801) saintsimonista III stopnia (czerwiec 1831). Pniej doktor medycyny, profesor kliniki szpitala HtelDieu w Montpellier. Zapewne wyszy urzdnik w ministerstwie spraw wewntrznych, kierowanym przez de Montaliveta. Moe JULES DE WAILLY, ktry wsppracowa ze znanym dobrze Jaskiemu Charles'em Duveyrierem (18031866), saintsimonist I stopnia (w 1831 r.) dziaajcym w Belgii i Anglii, dramatopisarzem.

197

468

469 470

471

472

194

DZIENNIK

Przybywam o czwartej i p (Bra[s], Carnot, Barrot).473 Wracam o smej (Ribes, Massol474). U Steinhausera wieczorem, do Carnota, Leroux i Didier wzgldem dziea o Apokalipsie itd. Na piwo i spa. (Reynaud, Roche i Desloges475 o kobietach.) 19 lipca, czwartek O sidmej przychodzi Jwik, wkrtce Rostkowski, abym mu przeoy zawiadczenie jego stopnia. Nie ma lekcji. Tumacz to zawiadczenie i zaczynam poprawia robot Jwika; oddaj Rostkowskiemu. Na niadanie. Pani Nain476 daje mi bilet do teatru na 3 osoby. Peen jeszcze wspomnie z wczoraj i uczucia stosunkw z Revue, i chci tumaczenia na francuski korespondencji z Polski, ale nic nie determine [zdecydowane]. Do domu, poprawiam Jwikowi. Dumanie o sposobie ycia na przyszo, stojc [przebywajc] z drugimi, o uniwersalizowaniu mej nauki, i pracujc. O trzeciej i p do Revue (Everatt),477 odnosz temata Jwikowi. Na obiad nieprzyjemne uczucie, e tak dugo na kredyt. Dzikowania Bronikowskiego za mj artyku w Revue i wymwki, niby dlaczego poda swe artykuy o Umiskim, Dembiskim i Chapowskim,478 napeniaj mnie niesmakiem. Daj bilet Bronikowskiej. Podpro___________
473 474

475

476 477 478

CAMILHIACYNTHODILON BARROT (17911877) francuski adwokat, przywdca opozycji lewicy dynastycznej, sympatyk saintsimonistw; republikanin. MARIEALEXANDRE MASSOL (18051875) saintsimonista, filozof, autor prac na temat doktryny saintsimonistycznej. Wsplnie z Rousseau opublikowa Explication de la religion saintsimonienne (Nantes 1833). Redaktor Rforme, wsppracownik Voix du peuple. ACHILLE ROCHE (18011834) pisarz polityczny i literat; dawny sekretarz Beniamina Constanta. Redaktor Tribune. Swoje artykuy publikowa w Revue Encyclopdique. DESLOGES autor dwch broszur: Des enfants trouvs et des femmes publiques (opublikowanej dopiero w 1836 r.) i Abolition de la tyrannique conscription. Pani NAIN osoba bliej nie znana. L. N. EVERRAT paryski wydawca i ksigarz. DEZYDERY ADAM CHLAPOWSKI (17881879) genera Wojsk Polskich. Ksztaci si w zakresie wojskowoci za granic. Uczestnik kampanii napoleoskich. W 1813 r. wycofa si ze suby w wojsku, wyjecha do Anglii na dwa lata, potem powrci do rodzinnej Wielkopolski i rozpocz dziaalno gospodarcz, opierajc si na wzorach angielskich. Uczestniczy w powstaniu listopadowym, w ktrym wyrni si w wyprawie litewskiej. By przez dwa lata w niewoli pruskiej. Wyszedszy z niej, powrci do pracy gospodarczej, wsppracowa m.in. z Karolem Marcinkowskim. Uchodzi za przywdc klerykalnoarystokratycznego. Ju w Rzymie w 1841 r. zawizaa si przyja midzy nim a ks. Hieronimem Kajsiewiczem i jego wspbrami. W 1857 r. sprowadzi do Poznania siostry SacrCoeur. Wspiera finansowo Przegld Poznaski, ktry redagowa Jan Komian, m jego tragicznie zmarej crki Zofii,

ROK 1832

195
198

wadziwszy Skaryskiego, do Maliskiego; smtnym, poczciwy, daje mi 5 frankw. Na kaw drugi raz do passage du Commerce. Smtny, do domu, po fajce i drzymce na petit verre de punch [kieliszek ponczu], potem gupia azga ku rue du Bac i de Grenelle. Marzenia o pisaniu pod tytuem Dieudonne de Poultousque [Teodor z Putuska]479 i gupia azga a do jedenastej, nareszcie upadek z star, grub, szkaradn, rue de Coeur Volant. Kupuj p butelki syropu punczu, niekontent, smtnym, pij prawie ca i czytam Ortolana480 do dwunastej. 20 lipca, pitek Wstaj o dziesitej, nie mog si rozezna, jeszcze smtek te wspomnienia. Na niadanie. Pani Nain daje mi 3 bilety na Thtre du Panthon.481 Do Revue. Didier daje mi dzieo o Apokalipsie. Wracajc o trzeciej spotykam Reynaud. Przerzucam w domu to dzieo. Zostawiam Walterowi jeden bilet. Na obiad, inwituj [zapraszam] Kondratowicza,482 aby poszed z nim na teatr. Pastwu Bronikowskim drugi. Sam do Maliskiego, herbata, na teatr, L'Egoiste.483 Znudzeni nie czekamy koca. Rozmowy o kobietach, ja w moraach, wracam do domu i spa. 21 lipca, sobota Huguet zastaje mnie w ku o sobie, [Ludwiku] Krlikowskim, o Mnilmontant. Zaczynam tumaczy korespondencj, na niadanie o dwunastej, do Revue, dzienniki i troch szpera o tym, co pisano o Apokalipsie, potem ___________
479

480 481

482

483

pniejszy kapan (zob. 1834, przyp. 654). Utrzymywa kontakty ze wiatymi katolikami (m.in. z Ch. de Montalembertem). Autor Pamitnikw. Francuski pseudonim Jaskiego, ktry nawiza nim do czasw swojej modoci, kiedy uczszcza do Szkoy Wojewdzkiej w Putusku. Warto zaznaczy, e Bogdan jest rodzim form polsk, natomiast Bohdan jest form przejt z ruskiego (staroukraiskiego); obie formy odpowiadaj znaczeniowo greckiemu Thodoros (polskie Teodor), co znaczy: Dany od Boga. JOSEPHLOUISELZEAR ORTOLAN (ur. 1802), profesor prawa karnego na fakultecie prawa w Paryu. T h t r e d u P a n t h o n. Le Constitutionnel z 26 marca 1832 poinformowa paryskich czytelnikw o powstaniu nowego teatru z sal widowiskow urzdzon w kociele de SaintBenot przy klasztorze Benedyktynw, w pobliu place Cambrai, midzy rue SaintJacques a rue de la Harpe. Koci de SaintBenot suy poprzednio za magazyn zboowy. W oryginale omykowo: Kondradotowicza. JOZEF KONDRATOWICZ, uczestnik powstania listopadowego, podporucznik 2. puku uanw. Emigrant, osiady w Paryu w 1832 r.; zapisa si w tyme roku do Komitetu Lelewela. W teatrze Panthon wystawiono 20 lipca 1832, w pitek, tego samego wieczoru, a cztery sztuki sceniczne: L'goste, La Sorcire, Le Cur, Louise.

196

DZIENNIK

rozmowa z Carnotem o pracach, jakie bym winien przedsiwzi, o zrobieniu tu sobie imienia. Jestem w stanie niezmiernie apatycznym. Gadebled o Mnilmontant. Carnot daje nam bilet do Thtre du PalaisRoyal.484 Wstpujem do pana Debert.485 Na obiad. Kamil daje mi 2 franki, rozmowa z zimnym Bronikowskim, chwaa Bogu, zimna. Do PalaisRoyal na rendezvous z Gadebled, daj Tentacj. Wychodzimy przed kocem [przedstawienia], ja na piwo do passage du Commerce (Hube), do domu o jedenastej. Marzenia o kobietach. Revue Europenne Molitor486 (wzmocnionym), zasypiam po drugiej. 22 lipca, niedziela Rostkowski przychodzi i budzi mnie o smej. Id na niadanie, wracam okoo dziesitej. (Dumania o sprowadzeniu ony.) Wizyta Vannieuvenhuysena. Te wspomnienia od pitku. Kontynuuj nieco tumaczenie, o drugiej wychodz. Wstpuj do Debert. Do Revue zamknita. Okrywszy przed PortRoyal, do Steinhausera (rozprawy Zatwardzickiego487). Po obiedzie do domu i czytam Marin Mniszech.488 O dziewitej na przechadzk i na piwo, potem do domu. Myl o przyszych pracach. 23 lipca, poniedziaek O sidmej przychodzi Jwik (na moment Rostkowski), lekcja do jedenastej. Po dwunastej na niadanie. Do Rougemonta, pienidzy nie ma. Do domu i do dumania o przyszych pracach, a w szczeglnoci, co by mona po francusku wydrukowa i spieniy. O czwartej do Revue, przerzucam dzienniki. Na obiad (w adne rozmowy si nie miszam). Po obiedzie z Rostkowskim do Kamila, prze mnie o pienidze. Wracajc do Zenona [witosawskiego] wesoym. Dumania o onie. Czemu jestem tak wahajcym w chci zczenia si ___________
484 485 486

199

487

488

21 lipca 1832 w tym teatrze odbya si premiera sztuki Antoine, ou la Tentation; poza premier wystawiano take Une Affaire d'Honneur i Anne. DEBERT brak bliszych danych. FRANZ JOSEPH MOLITOR (17791860) niemiecki filozof. Pod wpywem Schellinga i mylicieli chrzecijaskich Franza Baadera i J. J. Goerresa powici si badaniom nad kaba i mistyk. Napisa: Ideen zu einer kunftigen Dynamik der Geschichte (1805); Philosophie der Geschichte oder ber die Tradition (18271853) (dzieo nie ukoczone). ZATWARDZICKI tak jest w autografie Jaskiego. Inne rda, w tym i rkopimienne zapiski samego Jaskiego, podaj: BAZYLI ZATWARNICKI. By on wychowawc domowym w wielkopolskiej rodzinie Szanieckich (Sczanieckich?). Uczestnik powstania listopadowego. Przebywa na emigracji w Levroux. Latem 1832 by w Paryu i we wrzeniu uczestniczy w obradach Komitetu Emigracji Polskiej. W 1830 r. wysza w Paryu Marina Mniszech ou Fragments de l'histoire de Pologne. T historyczn powie w jzyku francuskim napisa Artur Potocki (17871832), oficer Wojska Polskiego, adiutant ksicia Jzefa Poniatowskiego, adiutant cesarza Aleksandra I, waciciel Krzeszowic.

ROK 1832

197

z ni cote que cote? Boby to w istocie mogo by dla mnie zgubnym. Mgbym zapomnie zupenie jej przeszoci, gdyby miaa przymioty potrafice to sprawi albo przynajmniej gdyby przez swe postpowanie daa mi gwarancj na przyszo, ale rzecz si ma, niestety, zupenie przeciwnie. Trzeba wic si waha. Trzeba jej nie sprowadza, a wtedy, gdy si znajd w pooeniu, e pewny utrzymania jej bez trudu, bd mg wolniej, zimniej, niezaleglej wzgldem niej postpowa. Wracajc do domu spotykam Banet,489 opowiada mi o mierci poczciwego Bucheza, rozmowa o saintsimonizmie. Niepotrzebnie przyjmuj od biedaka demitasse. Wracajc do domu dumam o mogcych si wydarzy staraniach wojau, uzbieraniu razem pienidzy, publikacji nastpnie dzie dla Polakw. Do domu okoo dziesitej. Chc zaj si kontynuacj tumaczenia, ale wpada mi na myl kilka uwag o filozofiach narodowych i politykach kosmopolitycznych, wpisuj je midzy materiay do przyszych mych listw do sprodakw.490 24 lipca, wtorek O smej przychodzi praczka, nie mog jej odda pienidzy, a bardzo jej potrzebne, zmartwiony, obiecuj wkrtce. Robi obrachunki mych dugw i te wspomnienia z wczoraj. Po dziewitej bior si do kontynuacji tumaczenia.491
+

6 sierpnia, poniedziaek+

202 200

7 sierpnia, [wtorek] Od pnocy nie pi, ju wp do trzeciej. Po rozmaitych dumaniach nad moim pooeniem przychodz do tego rezultatu, e poniewa by moe, i powrt nasz do kraju nie tak prdko nastpi, trzeba koniecznie postara si tutaj o jakie stalsze utrzymanie si i pewn pozycj towarzysk. Zastanawiajc si nad naukami, ktrymi w tym widoku zaj bym si specjalnie mg, z wielu powodw obieram statystyk nie tyle jeograficzn, a nawet liczbow, jak poligraficzn, instytucji towarzyskich dotyczc. Co do innych bowiem nauk, zwaszcza rozumujcych, rzecz niezawodna, e wicej bym mia konkurentw, e lepiej by trzeba byo mwi po francusku, e oglne fragmentowe prace trudno by zawsze byo ukorporyzowa [poczy rne czci w cao] ___________
489 490

491

BANET figuruje na sporzdzonej przez Jaskiego licie saintsimonistw. Listy stanowiy wwczas jeszcze cigle popularn form literack pisemnej wypowiedzi skierowanej do okrelonych krgw spoecznych. W papierach Jaskiego natrafiem na rne teksty nawizujce sw treci do wspomnianych przez niego tematw. Chodzi zapewne o tumaczenie na jzyk francuski korespondencji z Polski dla prasy paryskiej. Zob. wyej, przyp. 468.

198

DZIENNIK

w dzisiejszej epoce traktatw filozofii, ekonomii politycznych pisa prawie niepodobno, lub napisawszy, nie znalazoby si jak ma i na dzi tylko liczb stronnikw. Co do polityki oglnej, wicej mi zachowywa si naley na akcj, jak odkrywa si przed czasem ze wszelkimi projektami. I w Polsce za jako filozof, polityk, obywatel z prac tych statystycznych najwiksze bd mg mie korzyci. Tu znajc jzyki, majc sporo wiadomoci uniwersalnych [oglnych], bd mg wkrtce da si pozna jako savant special [specjalista], jako pisarz z czasem moe zosta profesorem, wprzd czonkiem towarzystw naukowych itd. a przede wszystkim znale std chleb i pozycj towarzysk. 8 [sierpnia], roda 9 sierpnia, czwartek 10 sierpnia, pitek Odebrawszy list od Malleta,492 id do niego o dwunastej. Do ambasady [rosyjskiej], na policj i znw do ambasady. Nic nie wskrawszy, do Malleta, daje mi list, do ambasady, nie ma Spissa,493 i do Malleta. Do Steinhausera, le, moe nie odbior. 11 [sierpnia], sobota Wstaj po dziewitej, na niadanie rue Dauphine, zastaj Podczaszyskiego. Gospodarz zapada na choler. Na niadanie rue Gungaud i do ambasady, czekam z godzin na Spissa, nareszcie legalizuje. Do Malleta i s pienidze. Oddaj Steinhauserowi 50, do domu. Do Emilii. O czwartej do Rostkowskiego. Hube anonsuje mi nowy sposb zarobku. Z Rostkowskim na obiad i kaw 11 frankw. Opowiadam mu swe nadzieje i projekta. Do Arcola, z Bolesawem [Gurowskim] na lody. Z Rostkowskim do Mochnackich, pijani, garze. Wracajc, piwo z cytryn. 12 [sierpnia], niedziela Wstaj a o dziewitej, na niadanie do Viota. Kupuj szelki a za 8 frankw. Do Revue, bior [Revue] Europenne. Ciki. Do domu. Od Henszla494 bior Reutza.495 Keiff. Na obiad przy PalaisRoyal za 2 franki. Kawa ___________
492 493 494 495

201

202

203

MALLET nazwisko waciciela domu bankowego w Paryu. Zapewne nazwisko urzdnika ambasady rosyjskiej w Paryu. HENSZEL brak bliszych danych. Zapewne EDWARD REUTZ (18041891), zamieszkay w Strasburgu. Teolog, profesor specjalizujcy si w biblistyce i naukach orientalnych. Autor prac naukowych z dziedziny teologii i nauk biblijnych.

ROK 1832

199

w PalaisRoyal. Do Mickiewicza o saintsimonizmie, o katolicyzmie,496 i znurzonym, niezupenie kontent z siebie. Na piwo do passage. Po maych lataniach za ciaem do domu. 13 [sierpnia, poniedziaek] O smej Jwik, opowiada mi o swym nabytku magn[etycznym]. 497 Rostkowski, o dziewitej i p na niadanie do Viota, do Hubego. Czuj jak lassitude [ociao] umysow. Sam u Valentine i nie wychodz. Do szewca. Po piciu hotelach szukam stancji. Do Revue przed drug. Do kpieli po trzeciej z Benoiste, po czwartej do Woowskiego, (spotykam dziewcz z gabinetu), na obiad rue Dauphine. Kawa, do Maliskiego. Do Jwika (nie ma), spotykam Mickiewicza. Latanie za ciaami po boulewarach. Pod Arcol upadek gdzie przy place Chtelet i a 5 frankw. Gospodarz, szewc, Maliski zapaceni. 14 sierpnia, wtorek Pracz budzi mnie o sidmej. Strach, pokazuje mi si jakie coulement [wyciek z cewki moczowej]. Oddaj praczowi 10 frankw. Bior si do pisania tych wspomnie.

___________
496

497

Jaski zetkn si po raz pierwszy z Adamem Mickiewiczem w czerwcu lub lipcu 1831 w Paryu, by moe za porednictwem Leonarda Chodki, z ktrym poeta korespondowa. Mickiewicz przyby do stolicy Francji ze Szwajcarii i zatrzyma si wwczas w Htel de Lille, rue St. Thomas du Louvre. W czasie tego spotkania Jaski zainteresowa poet saintsimonizmem, przedkadajc mu Exposition de la doctrine de Saint Simon (18291830), dwutomow publikacj, wieo, bo w 1831 r., wydan w Paryu. W pisarskiej spucinie Jaskiego nie ma adnej wzmianki o tym spotkaniu. Mickiewiczowi natomiast zawdziczamy informacje o jego spotkaniu z Jaskim, wwczas apostoem saintsimonizmu. W dopisku do listu Antoniego Goreckiego do Leonarda Chodki, wysanego z Wrzburga 28 lipca 1831, Mickiewicz prosi: Kaniaj si wszystkim i pani Marlay [Elbieta, Irlandka, korespondentka pism angielskich]; we u niej Expos de la doctrine de St. Simon i oddaj szanownemu Jaskiemu, ktrego przepro, em bez poegnania wyjecha. Niemal w rok pniej, 31 lipca 1832, Mickiewicz przyjecha do Parya. W dwa tygodnie potem Mickiewicz i Jaski ponownie si spotkali, zapewne po uprzednim umwieniu si. Jaski mg zatem wwczas, w niedzielnej rozmowie, przedstawi poecie zmierzch saintsimonizmu i wzrastajc rol katolicyzmu liberalnego, w trzy dni pniej potpionego oficjalnie przez papiea Grzegorza XVI w encyklice Mirari vos (12 sierpnia 1832). ... o swym nabytku magnetycznym tj. majcym waciwoci magnesu. Magnetyzm, modny na pocztku XIX w., stanowi wwczas system leczniczy lekarza szwajcarskiego F. A. Mesmera. Zob. 1835, przyp. 751.

200

DZIENNIK

Przychodzi Rostkowski i przepisuje mi electuarium hustivum498 bior przed i po obiedzie. Szukanie stancji, obiad rue Dauphine. 15 [sierpnia, roda] Lekarstwo skutkuje, niadanie w domu, zupa. Zostaj w domu do trzeciej, potem na przechadzk. Ulewa, wchodz do gabinetu (dziewcz moje smtne). Obiad. W Luxembourg spotykam Dugiego. Do Carnota na wieczr, mimo jego przypomnienia nie id, ale do Arcola na wod z cukrem, rozmowa z Jakubowskim, z Krosnowskim499 itd. 16 [sierpnia], czwartek niadanie w passage du Commerce, ry. Potem szukanie stancji a do obiadu i nic nie znajduj. Po obiedzie i drzymce przechadzka, spotykam Alberta Reyer,500 z nim na wod z cukrem i rozmowa o jego projektach profesury i de la vie bourgeoise (o mieszczaskim yciu).
204

17 sierpnia, pitek niadanie, herbata w passage du Commerce. Do Benoista, oddaje mi artyku do dziennikw. O brochurce. Dysputa o teorii pewnoci, o koniecznoci i wolnoci. Do Revue. Za p godziny przychodzi Benoiste i dysputuje z Carnotem o Fouriem. Odpowiadam odmownie w 2 hotelach, zdecydowanym zosta w moim hotelu. Projekta miszkania rue Richelieu itd. na wiksz skal przecie si rozsypay. Obiad, rue Dauphine, z wod salcersk. Do Maliskiego i do Zofii. Do Waltera. Fani za daleko posuwa arty. Do domu, spa nie mog, czytam to o konstytucji 3 Maja, 501 to Hallama o Anglii.502 ___________
498

499

500 501 502

e l e c t u a r i u m po polsku: powideko, ppynne lekarstwo do uytku wewntrznego, zoone ze sproszkowanych lekw oraz zagszczonych sokw rolinnych, owocowych lub powide. Zdaniem profesor farmacji Barbary Kunickiej, ktrej dzikuj za informacj, nazwa electuarium hustivum jest prawdopodobnie okreleniem potocznym i nie jest wymieniana w rdach i opracowaniach naukowych. Zapewne WALENTY WLADYSLAW KROSNOWSKI (zm. 1878 w Paryu). Pochodzi z wielkopolskiej rodziny szlacheckiej. Studia rozpocz w 1830 r. w Warszawie. Uczestnik napadu na Belweder. Odby kampani 1831 r. Znalaz si na emigracji we Francji. W 1832 r. nalea do Komitetu Narodowego Polskiego. W tyme roku zapisa si do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego i jako jeden z pierwszych jego czonkw bra udzia w zjedzie demokratw niemieckich, 28 maja podpisa adres do Niemcw. ALBERT REYER brak bliszych danych. Zob. wyej, przyp. 280. HENRY HALLAM (17771859) angielski historyk, wig ze skrajnego skrzyda tej partii. Gona bya wydana w 1827 r. jego ksika The Constitutional History of England from the Accession of Henry VII to the Death of George II, ktra przez dugi czas uchodzia za podstawowe dzieo na w temat.

ROK 1832

201

18 [sierpnia], sobota Przychodzi Rostkowski, niadanie w domu, coulement znw wiksze, kae bra kubeb.503 Gawda a do drugiej. Po nim Grzymaa504 z projektem do Towarzystwa Naukowego,505 moje uwagi, aby je zrobi narodowym. Id po proszki i do Revue. Bior Europenne. Zaywam proszek i na obiad rue de Scipion. Potem do Jwika (spotykam Ernesta Cazeaux, Bolesawa i Zatwardzickiego). Jwika nie ma. Z PontNeuf puszczam si znw za ciaem, zmczony, do domu. 19 [sierpnia], niedziela Po proszkach i niadaniu, i wizycie Waltera czytam rozdzia z dziea o konstytucji 3 maja i broszur o Tomaszu z Kempis506 i Janie Gerson507 i dumania o mej przeszoci i przyszoci, problemata o stosunkach pciowych i familijnych (niepewno w ich solucji [rozwizaniu], wiele mwi za celibatem w mojej pozycji, wszake niepewnym z niego zasugi i wzgldem niego powinnoci), o indywidualizmie i socjalizmie.508 Artyku Europenne o Nodier i o Wo___________
503 504

505

506

507

508

k u b e b a lek z owocu jawajskiej roliny Piper Cubeba, stosowany w drugim dziesitku lat XIX w. gwnie przeciw rzeczce. Zapewne chodzi o FRANCISZKA GRZYMALE (17901871), krytyka literackiego, publicyst i poet. Uczestnik kampanii napoleoskiej, wydawca pism literackich w Warszawie. By sekretarzem zaoonego przez Maurycego Mochnackiego Klubu Patriotycznego. Przebywa na emigracji w Paryu ju od 1832 r. Pocztkowo zwolennik Joachima Lelewela, przewodniczy zebraniom Ogu paryskiego. Redagowa Sybill Tuactwa Polskiego (1833,1835,1836). Nie sposb ustali tre projektu Grzymay z braku przesanek. Dodajmy, e y wspczenie w Paryu Wojciech Grzymaa (17931871), ktry nie by krewnym Franciszka Grzymay, wspzaoyciel Towarzystwa Literackiego Polskiego i pisma Kronika Emigracji Polskiej, stronnik partii arystokratycznej (A. Czartoryskiego), przyjaciel Fryderyka Chopina i George Sand. Zapewne chodzi o Towarzystwo Naukowe Polakw Tuaczw w Paryu, zaoone przez kilku uchodcw z Joachimem Lelewelem na czele w grudniu 1831, pierwotnie pod nazw Towarzystwa Literackiego (zob. 1831, przyp. 194). Do tego Towarzystwa nalea Jaski. Mowa o domniemanym autorze dzieka O naladowaniu Chrystusa, Tomaszu Hamerken, Niderlandczyku. Urodzony w Kempis nad Renem w 1380 r., zmar w 1471. By zakonnikiem Zgromadzenia Kanonikw Regularnych witego Augustyna, autorem kroniki swego klasztoru, licznych biografii i pism ascetycznych i mistycznych. JAN GERSON (13681429) teolog i filozof, kanclerz Uniwersytetu Paryskiego. Wystpowa na soborach konstancjaskim i bazylejskim, gosi, e sobr jest w Kociele najwysz instancj i e papie powinien mu podlega. Autor traktatw teoriopoznawczych i metafizycznych. W swoim czasie przypisywano mu autorstwo dzieka O naladowaniu Chrystusa. Okoo 1832 r. Pierre Leroux (zob. wyej, przyp. 291) w swym gonym artykule O indywidualizmie i socjalizmie, opublikowanym w Revue Encyclopdique, posuy

202

DZIENNIK

szech.509 Wiele w myli powodw dla przechylenia si zupenego do katolicyzmu, z jego rozwiniciem przyjdzie wolno. Na obiad. Maa przechadzka. Do Cabinet de Lecture czyta artyku Lerminiego o saintsimonizmie510 pytko napisany, wszake ma racj, trzeba wiary w rozum ludzki, w wolno. Dugie rozmysy i miotania. Wracam w myli do mej teorii, spokrewnionej z widokami w czci Lamenego, w czci Bucheza, w czci Leroux. Potrzeba co pisa dla Polski, potrzeba swe myli jeli nie przed kim, to na papier wylewa. NB. W dzie zajtym by take projektami wzgldem mego utrzymania. Prcz kooperacji dziennikarskiej itd. jest mono i dawania lekcji statystyki itd. 20 sierpnia, poniedziaek Proszki. Wspomnienia z wczoraj. Przychodzi Staski,511 gawda, przecie do krtka. niadanie. Czemum taki cigle pomieszany? Bo nie wiem, com powinien, co nie. Przychodzi Bolesaw Gurowski, objawia mi swe wielkie projekta (?), po godzinie wychodzi. Bior si do tych wspomnie i duma o sobie ___________
si sowem socjalizm w jego nowoczesnym znaczeniu. Leroux zauway, e przyzwyczajono si nazywa socjalistami wszystkich mylicieli, ktrzy zajmuj si reformami spoecznymi, wszystkich tych, ktrzy krytykuj i potpiaj indywidualizm, tych wreszcie, ktrzy uywajc rnych nazw mwi o pomocy spoecznej i solidarnoci, czcej nie tylko czonkw jednego pastwa, ale ca ludzko. Por. J. B. Duroselle, Pocztki katolicyzmu spoecznego we Francji (18221870), wyd. cyt., s. 13. Francuski krytyk Edmond de Cazals zamieci w Revue Europenne (t. III (1832), nr IX, s. 314326) artyku powicony twrczoci Nodiera z okazji ukazania si piciotomowego zbioru jego pism: Oeuvres de Charles Nodier. Romans, contes et nouvelles. CHARLESEMMANUEL NODIER (17801844) pisarz francuski. By bibliotekarzem w Bibliotece Arsenau, gdzie w latach 182329 prowadzi salon literacki, ktry sta si jednym z gwnych orodkw rozwijajcego si romantyzmu (Victor Hugo, Sainte Beuve, Alfred de Vigny, Alphonse de Lamartine, Alfred de Musset, Alexandre Dumas, Frdric Souli). Zapewni sobie miejsce w historii literatury francuskiej takimi dzieami, jak pene romantycznej fantastyki powieci Le Peintre de Saltzbourg (1803), Jean Sbogar (1818, wyd. polskie dwutomowe, 1830), rwnie romantyczne nowele Thrse Aubert (1819), Les Vampires (1820), Smarra ou les Dmons de la nuit (1821), Trilby ou le Lutin d'Argail (1822), opowiadania La Fe aux Miettes (1832), La Neuvaine de la Chandeleur (1839), ponadto szkice krytyczne i historyczne, pamitniki, poezje. Inspirator w dziedzinie literatury francuskiej, wywar duchowy wpyw na modych twrcw. Od 1833 r. czonek Akademii Francuskiej. W tym samym numerze Revue Europenne artyku o Woszech: Italie Seizime sicle. crits pieux de l'Artin, autorstwa Eugne'a de la Gournerie. Lerminier pisywa na temat saintsimonizmu jeszcze w Globe w 1830 r. zob. 1831, przyp. 155. By moe KAJETAN STANSKI (1805 ? 1879), przybyy do Francji w padzierniku 1831 r., starszy pomocnik chirurga, pniej ceniony lekarz.

205

509

510 511

ROK 1832

203

i o ludzkoci. Projekta pisma spiesznego o rzeczy polskiej. Czynnym, czynnym, czynnym by! Powicenie, nadzieja. I jeszcze revue [przegld materii] o stosunkach pciowych. Rezultat: nie mona dzi postpowa ani w widokach kompletnego socjalizmu, ani indywidualizmu. O trzeciej ubieram si i wychodz. Idc do Revue spotykam Waltera z Kondratowiczem i powtarzam mu obietnic przyjcia do niego w wieczr. I jeszcze do domu na dumania i po obiedzie id do niego. Gawda o niczym. O drugiej id jeszcze do hotelu Rostkowskiego, eby jutro z rana przyszed do mnie. Projekt pisania soliloquiw [rozmw z samym sob]. 21 [sierpnia], wtorek Pracz. Po niadaniu do domu, po proszki do apteki. Zaywszy je, do Revue. Benoiste. Julien daje mi rachunek. Bior 16 egzemplarzy i obchodz 8 redakcji dziennikw. Do domu na proszek i bior catalogue z jednego Cabinet de Lecture rue Jacob. Po obiedzie do Podczaszyskiego, czcza gawda, przecie do krtka. Do domu czyta numer jego [?] dziennika i przebiega jego katalog.512 roda, 22 [sierpnia] niadanie u Viota i do Woowskiego.513 Odnosz katalog rue Jacob. Do Revue. Julien prze o pienidze. Wodziski z Londynu. Konwersacja o republikanizmie w Anglii. Id do niego i komunikuje mi Crisis.514 Wracam do domu. ___________
512 513

514

Nie sposb ustali konkretne szczegy dotyczce dziennika (by moe chodzi o czasopismo Cabinet de Lecture zob. wyej, przyp. 361). LUDWIK WOLOWSKI (18101876), syn Franciszka, brat Kazimierza (zob. 1835, przyp. 897). Studiowa administracj na Uniwersytecie Warszawskim. W czasie powstania listopadowego czonek Towarzystwa Patriotycznego, kapitan sztabu gwnego. By sekretarzem Legacji Polskiej w Paryu przy gen. Karolu Kniaziewiczu i Ludwiku Platerze. W 1832 r. przystpi do Komitetu Narodowego Polskiego w Paryu, potem by wsptwrc i czonkiem zarzdu Towarzystwa Literackiego. Naturalizowa si we Francji w 1834 r. Redaktor czasopisma Revue de legislation et de jurisprudence i wieloletni wsppracownik Revue des Deux Mondes. Od 1839 r. profesor prawa administracyjnego i ekonomii politycznej w paryskiej Wyszej Szkole Sztuk i Rzemios. Zaoyciel pierwszego we Francji Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego (Crdit Foncier). Zwolennik obozu Czartoryskich. Autor licznych prac naukowych z dziedziny ekonomii. Crisis angielski organ prasowy owenistw, ktrzy dzielili towarzystwo [spoeczestwo] na stronnikw konkurencji, czyli wojny w yciu towarzyskim, i na kooperatorw, czyli stronnikw splnoci (cyt. za: Edmundem Callier, dz. cyt., cz. I, s. 64). Peny tytu tego czasopisma w tumaczeniu polskim: Crisis, czyli zamiana bdu i ndzy na prawd i szczcie. Organ Krajowego Stowarzyszenia Przemysu, Ludzkoci i Wiedzy, pismo wychodzce od 14 kwietnia 1832 do 20 kwietnia 1833. Potem: The

204

DZIENNIK

Nowiny o Owenie i kooperatorach oywiaj me nadzieje, religia utworzy si filozoficznie, organizacja liberalnie. Gotw jestem jeszcze do prac emancypacyjnych w duchu organicznym. Przychodzi do mnie Zoe, nieco si rozpalam. Zmieniam teorie ascetyczne o kobietach. O czwartej do Bineta, wyjecha do Annonay.515 Wstpuj do Johannot,516 nie daje dzie filozoficznych do czytania. Obiad. Na moment do Maliskiego. Pod Arcol. Jak mam en w gawdzie z Poloni (bo nie mam jeszcze wzgldem nich stanowiska). W domu, marzenia, nie zasypiam a o pierwszej.
206

Czwartek, 23 sierpnia Wstaj znw a o dziewitej. Biedny Steinhauser przychodzi (daj mu 10 sous i adresa itd.). Rostkowski, wspomnienia szkolne itd. Juem tedy zdrw. O jedenastej na niadanie. Do Revue. Przebiegam dzienniki, nic nie ma. Do domu na fajk i te wspomnienia od poniedziaku. Id powtrnie do Revue. Zastaj Leroux i Benoiste. Dyskusja de la doctrine des rvlateurs et de l'humanit de la formation des religions par Conciles de la synthse comme rsultante des ides individuelles de la fusion du pouvoir spirituel et temporel [na temat doktryny odkrywcw i ludzkoci formowania si religii poprzez sobory syntezy jako wyniku ksztatowa si pogldw indywidualnych poczenia wadzy duchowej i doczesnej] itd. (Delamenais, Enfantin, Cousin, Villemain,517 Lherminier itd.). Gowa skoatana. Do kpieli. Na obiad rue Dauphine. Do Cabinet de Lecture Nro 156. Do domu, czytam jeszcze z Revue Europenne artyku Carnego518 o rewolucji [17]89 i [18]32.

___________
515 516

517

518

Crisis i Krajowy Zwizek Zawodowy Spdzielczoci, gazeta wychodzca od 27 kwietnia 1833 do 23 sierpnia 1934. BINET osoba bliej nie znana. A n n o n a y miasto w departamencie Ardche. TONY JOHANNOT (18031852) miedziorytnik i malarz. Zajmowa si grafik, zdobnictwem (winiety, grawiury), ilustrowaniem ksiek. Takie same zajcia prowadzi jego brat ALFRED JOHANNOT (18001837). Obaj mieszkali i dziaali twrczo w Paryu. ABELFRANOIS VILLEMAIN (17901867) profesor retoryki na Sorbonie, jeden z inicjatorw literatury porwnawczej, uprawia krytyk historyczn. Autor Cours de la littrature franaise, 18281829. LOUISMARCIEN DE CARN (18041876) hrabia, polityk francuski i dyplomata, autor wielu prac, m.in. Du systme de l'quilibre, l'occasion de la nationalit polonaise (1831), Vues sur l'Histoire contemporaine (1833), Des intrets nouveaux en Europe depuis la rvolution de 1830 (1838, 2 tomy) i in. W Revue Europenne jego dwuczciowa publikacja: Vues sur l'Histoire de la Restauration (t. II, nr V).

ROK 1832 Pitek, 24 [sierpnia] Wstaj o smej, dumania i te wspomnienia.519

205

1 padziernika, poniedziaek Pac Marii jej miesiczne za Temps. Przychodzi 2 ichmociw z ministerium pour prendre des renseignements sur mon compte [dla zasignicia informacji na mj temat]. Daj je im ja i gospodyni, ale zapominam wzmiankowa o stopniu kapitaskim.520 Kontynuacja duma o programie dla dziennika Jeowickiego.521 Rozprawa o sprawie ojczystej. Projekt memoiru [memoriau] ___________
519

207

520

521

Nastpuje dusza przerwa w zapiskach Jaskiego, spowodowana zapewne m. in. jego zaangaowaniem si w biece sprawy przebywajcych w Paryu emigrantw polskich. 5 wrzenia 1832, w rod, w mieszkaniu gen. Jana Nepomucena Umiskiego, czterdziestu kilku Polakw zawizao zakad paryski (analogiczny do zakadw w Awinionie i innych miejscach pobytu uchodcw polskich) dla cznoci z rodakami na prowincji oraz dla odparcia ducha wichrzenia i niezgody, ktrego ogniskiem sta si Og Paryski. Powoano komisj zoon z trzech osb: Maurycego Mochnackiego, Andrzeja Plichty i Bogdana Jaskiego. Zredagowaa ona akt zaoenia i odezw, w ktrej uczestnicy zebrania owiadczali o swoim usuniciu si z Ogu i zaoeniu zakadu paryskiego (Voban), na ktrego obrady zapraszaj rodakw. Obrady te odbyway si w hotelu Vauban. E. Januszkiewicz w swoich Notatkach i wspomnieniach z ycia A. Mickiewicza (Czas 1859, nr 1720) zanotowa, e poeta w r. 1832 przyby do Parya i mieszka przy ulicy LouisleGrand i tu pierwsze poznanie si jego byo z Bohdanem Jaskim, ktrego wielce polubi. To przy codziennych z rodakami rozmowach powzi myl napisania Ksig. Co do pierwszego poznania si Mickiewicza z Jaskim zob. Wyej, przyp. 496. Jzef Bohdan Zaleski w licie do Wadysawa Mickiewicza, syna poety (Pary 1875) wspomnia, e jego ojca Adama, ktry wwczas pracowa m.in. nad Panem Tadeuszem, otaczao blisze to, niejako przyboczne grono, ktre skadali: Antoni Gorecki, Ignacy Domeyko, Bohdan Jaski, Stefan Zan, ja i nieco pniej Stefan Witwicki [...]. Mielimy wolny przystp do Adama o kadej godzinie dnia [...]. Uywalimy te swego przywileju i czsto naduywali, osobliwie przynoszc niepotrzebne rozgwary z brukw paryskich i od sejmikw emigranckich. Jaski otrzyma od wadz polskich na emigracji stopie wojskowy kapitana i w tym charakterze zosta odnotowany przez wadze francuskie, ktre poddaway okresowo (w roku 1832 i 1833) imiennej kontroli polskich uchodcw przebywajcych w Paryu za zgod ministra wojny. W archiwum rzymskim zachoway si dokumenty francuskie o legalizacji Bogdana Jaskiego: pozwolenie na jego pobyt w Paryu oraz ksieczk upowaniajc do pobierania odu. Jaski od do dawna nosi si z myl zaoenia i wydawania czasopisma polskiego dla emigrantw. T powszechnie wrd nich odczuwan potrzeb czasopisma rozumia m. in. wieo przybyy do Parya (21 lipca 1832) Aleksander Jeowicki, majtny Podolanin. On te zapewne proponowa Jaskiemu wypracowanie programu ideowego dla przyszego czasopisma polskiego, ktre w ich zamierzeniu miao by dziennikiem. Jednake projekty Jaskiego i Jeowickiego wkrtce zrealizoway si w jakiej mierze

206

DZIENNIK

do Czartoryskiego.522 Spisuj swe dugi wszystkie 950 gwatowne 650! Wszelkimi sposobami trzeba pracowa na pienidze. Wychodz do kapelusz___________
z inicjatywy Eustachego Januszkiewicza, ktry zacz wydawa w Paryu od 4 listopada 1832 Pielgrzyma Polskiego. ALEKSANDER JELOWICKI (18041877) studiowa filozofi w Krakowie i Warszawie, gdzie w 1825 r. zdoby tytu magistra nauk filozoficznych. Uczestniczy w powstaniu listopadowym razem z ojcem Wacawem i brami Edwardem i Eustachym, walczc na Podolu i Woyniu. By w niewoli u Austriakw. Przedosta si do Warszawy i 9 lipca 1831 wszed do sejmu jako pose hajsyski. Czonek Towarzystwa Patriotycznego i Komitetu Ziem Ruskich. Na emigracji w Paryu 31 sierpnia 1832 zosta czonkiem Komitetu Narodowego Polskiego i Ziem Zabranych, utworzonego pod przewodnictwem gen. Jzefa Dwernickiego. Z niebywa energi dziaa spoecznie i kulturalnie. Wspzaoyciel i sekretarz Towarzystwa Naukowej Pomocy, powstaego w grudniu 1832. O tym stowarzyszeniu napisa wsplnie z Maurycym Mochnackim, z ktrym si przyjani, broszurk O Towarzystwie Wzajemnej Pomocy (Pary 1833). Czonek Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich. Czynny czonek Towarzystwa Literackiego, od 3 maja 1835 jego sekretarz. Od 1833 r. by mecenasem Adama Mickiewicza: zakupi wydany w Paryu w 1832 r. tom IV Poezyj, wyda wasnym kosztem Dziadw Cz III (1833), Pana Tadeusza (1834), Ksigi pielgrzymstwa (1834). 1 lipca 1835 zaoy Ksigarni i Drukarni Polsk w Paryu oraz do spki z Eustachym Januszkiewiczem Dom Komisowy. Wydawca dzie Kazimierza Brodziskiego, Klementyny z Taskich Hoffmanowej, Ignacego Krasickiego, Zygmunta Krasiskiego, Joachima Lelewela, Maurycego Mochnackiego, Juliana Ursyna Niemcewicza, Wincentego Pola, Henryka Rzewuskiego, Juliusza Sowackiego, Stefana Witwickiego, Feliksa Wrotnowskiego i innych autorw. W 1836 r. redagowa Rocznik Emigracji Polskiej, pismo polityce i literaturze powicone, w 1837 Wiadomoci Krajowe i Emigracyjne, pismo historyczne i literackie, w 183840 Kalendarzyk Pielgrzymstwa Polskiego (3 roczniki). Wsppracowa z redakcj Souvenirs de la Pologne, historiques, statistiques et littraires. By autorem artykuw, wspomnie (Moje wspomnienia, 2 tomy, Pary 1839), tumaczem m.in. Paroles d'un croyant F. de Lamennais'go, ktre ukazay si po polsku w 1834 r. pt. Sowa wieszcze ksidza Lamenego. W kocu 1838 r. wstpi do seminarium duchownego w Paryu, nastpnie w Wersalu. Sprzeda 1 padziernika 1839 sw ksigarni i drukarni Juliuszowi Marylskiemu. Przyj wicenia kapaskie w grudniu 1841, a w nastpnym roku wstpi do wieo zaoonego w Rzymie zgromadzenia zmartwychwstacw. By przeoonym Misji Polskiej w Paryu przy kociele w. Rocha, nastpnie przy kociele Assomption. Niechtny by ruchom rewolucyjnym. Zwalcza gwatownie towianizm. Popiera moralnie powstanie styczniowe. By protektorem Makryny Mieczysawskiej, przez ktr prbowa wywrze wpyw na Adama Mickiewicza i jego Legion. By kaznodziej, tumaczem klasycznych dzie literatury religijnej, jak O naladowaniu Chrystusa Tomasza a Kempis, wiczenia duchowne Ignacego Loyoli i in. Przyczyni si do budowy Kolegium Polskiego w Rzymie. Po mierci zosta pochowany na cmentarzu w. Wawrzyca (Campo Verano) w grobowcu Zgromadzenia Ksiy Zmartwychwstacw. Nie udao mi si ustali treci projektowanego memoriau. ADAM CZARTORYSKI (17701861) ksi, wybitny polityk, wojewoda i senator Krlestwa Polskiego, mecenas, poeta i pamitnikarz. Bra udzia w wojnie 1792 r. Po powrocie z pierwszej emigracji zbliy si do cara Aleksandra I, stajc si jego przyja-

522

ROK 1832

207

nika, ma mi odesa stary kapelusz, nie ofiaruje si z kredytem. Do Revue. Pecqueur i Achille. Bior Demaistra Considrations sur la France przyniesione dla Benoista. Do Maurycego, jeszcze Kamil nie przyjecha z Eaubonne.523 Zaczynam przed obiadem Demaistra unosi mnie wysoko. Po obiedzie rozmowa z [Jules] Mercier o Mnilmontant i o panteizmie. Lagarmit524 przyjeda z rzeczami do hotelu. Do Maliskiego. Gawda. Przewidzia ukoronowanie Flandrina.525 Foucaut526 przynosi mu pienidze obiecuje mi 5 frankw. Do domu. Fani chora. Id do niej. Z Barbettem527 wyprawa bezskuteczna po seringue [szpryc]. O jedenastej do ka i par rozdziaw Demaistra.

___________
cielem i doradc. By jednym z jego wsppracownikw w projektowaniu reformy wadz pastwowych w Rosji. Piastowa urzd zastpcy ministra spraw zagranicznych, by te czonkiem rosyjskiej rady do spraw szkolnych. W 1803 r. zosta mianowany kuratorem okrgu naukowego wileskiego i na tym polu przyczyni si do owocnego rozwoju szkolnictwa polskiego; od 1804 do 1805 by ministrem spraw zagranicznych Rosji. Wystpowa przeciwko Napoleonowi I. Odegra znaczn rol w kongresie wiedeskim (1815). W latach 181530 czonek Rady Administracyjnej Krlestwa Polskiego. Pocztkowo przeciwny powstaniu listopadowemu, przyj pniej prezesur Rzdu Narodowego (29 I 25 VII 1831). Po upadku powstania wyemigrowa do Francji, gdzie kierowa dziaalnoci polityczn i dyplomatyczn, ktrej orodkiem uczyni pniej Hotel Lambert. Konserwatywne orodki emigracji polskiej uznaway go za niekoronowanego krla Polski. Usiowa on w drodze dyplomatycznej i przy pomocy rzdw pastw zachodnioeuropejskich wyzwoli Polsk, liczc take na ewentualn wojn midzy mocarstwami zarwno na Zachodzie, jak i na Wschodzie. Rozwija rwnie dziaalno kulturaln na emigracji, popierajc osobicie rne inicjatywy naukowe, jak Biblioteka Polska, Towarzystwo Literackie (HistorycznoLiterackie). E a u b o n n e podparyska miejscowo, gdzie przebywali bracia Mochnaccy: Maurycy (od 25 sierpnia do 6 listopada 1832) i Kamil. HENRI LAGARMITTE (1807 25 maja 1834) adwokat, publicysta, tumacz z jzyka niemieckiego, redaktor Journal du Haut et du BasRhin, wsppracownik Nouvelle Revue Germanique, Globe, Revue Encyclopdique. HIPPOLYTE FLANDRIN (18091864) ucze francuskiego malarza Jeana Auguste'a Dominique'a Ingresa, ktry ksztaci go w paryskiej Acadmie des BeauxArts. W wieku 23 lat, to jest w 1832 r., Flandrin otrzyma na konkursowej wystawie za obraz Thse reconnu par son pre dans un festin wielk nagrod Prix de Rome, dziki czemu mg wyjecha na dalsze studia malarskie do Rzymu. Sta si wybitnym malarzem szkoy francuskiej. Tworzy obrazy o treci religijnej; portrecista. FOUCAUT brak bliszych danych. Nie ma pewnoci, czy miaby to by AUGUSTE BARBET, ur. w 1800 r., francuski ekonomista, dawniej poborca finansowy. Oddany ksidzu Lamennais, by jego wydawc, interesowa si problemami spoecznymi. Wykonawca testamentu Lamennais'go.

523 524

525

526 527

208
208

DZIENNIK

2 padziernika, wtorek Budz si po sidmej. Kilka wspomnie z cielesnej przeszoci. Prno jej uciech, a dla duchownych cem dotd zrobi? Ju rok dwudziesty sidmy. 528 Na nogi. W miejscu kursu myl pisania listw, jest si na wyszym stanowisku odzywajc si do wszystkich, mona rzecz traktowa obszerniej i mielej. Bior si do spisania tych wspomnie. otr Maliski nie przychodzi z 5 frankami. We rod [3 padziernika] odbieram list wzywajcy mnie na czonka Towarzystwa Literackiego Polskiego.529

209

18 [padziernika] we czwartek na posiedzeniu Towarzystwa Literackiego, po dwch tygodniach niebytnoci. Jest Czartoryski. 20 [padziernika], sobota U Umiskiego niadanie (Podczaski,530 agocki531). Zbieram podpisy. O pierwszej zaczyna si rada,532 nie jestem a mon aise [z siebie zadowolony]. Dyskusja najnieporzdniejsza przygusza mnie. Niepotrzebnie si odzywam, ___________
528 529

210

530

531

532

Jaski urodzony w marcu 1807 r., w 1832 nie mia jeszcze ukoczonych dwudziestu szeciu lat. W Paryu, 29 kwietnia 1832 zostao zaoone T o w a r z y s t w o L i t e r a c k i e P o l s k i e (Socit Littraire Polonaise Paris). Nota o Towarzystwie Literackim Polskim w Paryu, o skadzie osobowym Towarzystwa, jego programie, i tych posiedzeniach, na ktrych odnotowano obecno Bogdana Jaskiego, zob. 2. Nota do Dziennika Roku 1832. WLADYSLAW LUDWIK PODCZASKI (17911865) uczestnik kampanii napoleoskich i powstania listopadowego, pukownik i dowdca 20. puku piechoty liniowej. W marcu 1832 wyjecha do Francji. W Bourges by prezesem Rady Polakw. Przejawia postaw konserwatysty, czym narazi si onierzom o nastawieniu demokratycznym. PIOTR LUDOMIR AGOCKI (wac. agowski) (17741843) pukownik wojsk polskich. Uczestnik kampanii pruskiej, austriackiej i moskiewskiej oraz wojny w latach 180914. By jednym z czonkw tajnego Zwizku Templariuszw na Woyniu; wiziony i przeladowany przez Rosjan. W czasie powstania listopadowego komendant stray sejmowej. Przebywa na emigracji we Francji. 20 padziernika 1832, w sobot, zebrali si w Paryu wszyscy delegowani polskich zakadw we Francji celem zapoznania si z raportami i aktami dotyczcymi utworzenia centralnej wadzy dla emigracji polskiej. Stosownie do ju przyjtych w zakadach zwyczajw gen. Umiski jako prezes nowej rady paryskiej, majc do pomocy sekretarza z urzdu Bogdana Jaskiego, obj przewodnictwo zebrania. Spotkao si to ze sprzeciwem paru malkontentw, ktrzy na znak protestu opucili zebranie. Szczeglnie burzliwe byy rozmowy na temat adresu do ksicia Adama Czartoryskiego. Jaski, ktry nie po raz pierwszy by na takim zebraniu, zraony nim, postanowi 22 padziernika (co zaznaczy pod t dat w Dzienniku) nie bra udziau w instalacji, czyli zaoeniu Komitetu Emigracji Polskiej, na czele ktrego stan gen. Jzef Dwernicki.

ROK 1832

209

trzeba byo by tylko audytorem. Chare [szare] Umiskiego. Znudzonym a do zoci. Do Dunina na obiad, zupeniem zembetowany [oszoomiony]. Do Maurycego na fajki. Do Zdzienickiego po pienidze, nie ma go. Do Fani, nie jada obiadu. Id dla niej po wino i buk. Zostaj do dziewitej. Do domu, par rozdziaw du Peintre de Saltzbourg533 i zasypiam. 21 [padziernika], niedziela Zdzienicki przynosi mi 5 frankw, zanosz je Fani. Spotykam Kronenberga534 i Frydrycha,535 i Hoffmana.536 Do Dunina, za wiele gadaniny o moim zym humorze i sekretarstwie. Do Paprockiego.537 Do Cabinet de Lecture, czy___________
533 534

535

536

537

Fantastyczna powie Charles'a Nodiera z 1803 r. (zob. wyej, przyp. 509). SALOMON (Stanisaw) KRONENBERG (18091843) syn zamonej rodziny ydowskiej w Warszawie, brat Leopolda, przyszego finansisty i przemysowca. Od 1825 r. studiowa na wydziale lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego. W 1830 r. otrzyma magisterium medycyny i chirurgii. W powstaniu listopadowym lekarz batalionowy w warszawskim Szpitalu Gwnym. 6 kwietnia 1832 r. uzyska doktorat w Berlinie. Przed powrotem do Warszawy przebywa w Paryu. Po powrocie do kraju zosta ordynatorem Szpitala witego Ducha w Warszawie. BARTLOMIEJ FRYDRYCH (18021867) Studia lekarskie, zaczte w 1819 r. na Uniwersytecie Warszawskim, ukoczy w Wilnie w 1827. Pracowa w Warszawie. W powstaniu listopadowym lekarz w szpitalu koszar Gwardii Koronnej, nastpnie lekarz sztabowy w 6. puku uanw. Wyemigrowa w grudniu 1831 do Parya. W padzierniku 1835 r. powrci do Warszawy, gdzie obj stanowisko ordynatora w Szpitalu Dziecitka Jezus. Autor prac naukowych. ALEKSANDER HOFFMANN (18051867) Studiowa medycyn w Warszawie w l. 182226, nastpnie w Berlinie. Po uzyskaniu dyplomu doktora medycyny w 1828 r. w Wilnie powrci do Warszawy. W powstaniu listopadowym ju od grudnia 1830 r. lekarz sztabowy w 5. puku uanw, nastpnie ordynator w szpitalu koszar Gwardii Koronnej. Na emigracji w Paryu, gdzie w l. 183238 dziaa jako lekarz. W tym charakterze pracowa od 1838 r. w Alzacji, nastpnie na lsku i w kocu w remie. Przyjaciel Fryderyka Chopina z czasw lat szkolnych. Od poowy 1832 r. mieszka u niego przez dwa lata. Obok Aleksandra Hoffmanna o ktrym tutaj mowa, dziaa na emigracji KAROL ALEKSANDER HOFFMAN (Hoffmann) (17981875) pisarz i publicysta, prawnik i historyk. M Klementyny z Taskich. Od 1828 r. radca Prokuratorii Generalnej, jeszcze w tym samym roku radca Banku Polskiego i wspredaktor czasopisma prawniczego Themis Polska. W czasie powstania od stycznia 1831 jeden z dyrektorw Banku Polskiego. Na emigracji w Paryu. By zwolennikiem Adama Czartoryskiego, opowiada si za dziedziczn monarchi konstytucyjn. Redaktor Kroniki Emigracji Polskiej i czonek Towarzystwa Historycznego w Paryu. Po 1848 r. przebywa na stae w Galicji. Autor prac historycznych, powieci Krl wygnaniec; take Vademecum polskiego oraz listu otwartego do czonkw parlamentu francuskiego: La Nationalit polonaise detruite. Lettre d'un Polonais adresse aux dputs de la France (Paris 1832); i in. Zapewne KAZIMIERZ PAPROCKI (17961857) podpukownik grenadierw. Uczestnik powstania listopadowego. Podczas obrony Warszawy odnis kontuzj lewej rki, ktra

210

DZIENNIK

tam w Revue de Paris538 o Tiecku539 i artyku Balzaka540 o Nodier itd. Po obiedzie do Podczaszyskiego, nie ma pienidzy. Do Mickiewicza (Bohdan Zaleski,541 Grzymaa, Hube, Oraski542), o Zaporocach,543 o Czarneckim,544 o ostatnich czasach literatury polskiej. W najkiepciejszym jestem humorze. ___________
pozostaa bezwadna do koca ycia. Przebywa na emigracji w Paryu. Jesieni 1832 r. by jednym z zaoycieli zakadu paryskiego, nalea do ugrupowania Voban, ktre sprzeciwiao si Komitetowi Lelewela. Zwiza si ze stronnikami ksicia Czartoryskiego. Prowadzi wykady z dziedziny wojskowoci (taktyka piechoty). Uczestniczy w emigracyjnych towarzystwach dobroczynnych i owiatowych. Dziaa m.in. w Stowarzyszeniu Naukowej Pomocy. Revue de Paris. Journal critique, politique et littraire. Czasopismo paryskie wychodzce w swym pierwszym okresie od 1829 do 1833 r. Publikowao artykuy czoowych pisarzy francuskich, recenzje i krytyki oraz sprawozdania z ycia kulturalnego, spoecznego i politycznego. JOHANN LUDWIG THIECK (17731853) niemiecki poeta, prozaik, dramaturg i krytyk. Autor literackiego opracowania bani i poda ludowych, m.in. z powieci jarmarcznych zaczerpn fabu do sztuki Leben und Tod der heiligen Genoveva (1800), ktra staa si wzorem romantycznej tragedii. Tumacz. HONORE DE BALZAC (17991850) francuski pisarz, dziennikarz i krytyk literacki. Pierwsze nauki odebra u oratorianw. Od 1814 r. studiowa prawo w Paryu. Od 1819 r. powici si twrczoci literackiej. Posiad rozleg kultur filozoficzn. Jego mistrzami byli Joseph de Maistre, zwaszcza Louis de Bonald oraz Emmanuel Swedenborg i LouisClaude de SaintMartin. W polityce by z pocztku liberaem, po rewolucji lipcowej sta si legitymist uznajcym dwie prawdy wieczne: Religi i Monarchi. W swojej twrczoci ukaza ycie kilku pokole, poczynajc od wielkiej rewolucji francuskiej, a koczc na czasach Ludwika Filipa. Za pobytu Jaskiego w Paryu ukazay si nastpujce dziea Balzaka: Jaszczur (1831), Proboszcz z Tours (1832), Eugenia Grandet i Lekarz wiejski (1832), Louis Lambert (1833), Poszukiwanie absolutu (1834), Ojciec Goriot (18345), Lilia w dolinie (1836), Stracone zudzenia (1837). Paryskie spoeczestwo ukaza Balzac m.in. w Urzdnikach (1837) i Banku Nucingena (1838) take spoeczestwo lat trzydziestych, ktre byy latami pobytu Jaskiego w Paryu. W 1832 r. zawizaa si korespondencja midzy Balzakiem a polsk arystokratk Ewelin Hask, ktr pisarz pozna w 1833 r. i z ktr si oeni w 1850 na trzy miesice przed sw mierci. NODIER zob. wyej, przyp.509. JOZEF BOHDAN ZALESKI (18021886) poeta. Pochodzi z guberni kijowskiej. Lata chopice upyny mu na Ukrainie, nad Dnieprem. Uczy si u bazylianow w Humaniu, przyjani si ze swoim koleg szkolnym Sewerynem Goszczyskim. Od 1820 r. studiowa na Uniwersytecie Warszawskim. Ju wwczas zacz ogasza swoje utwory poetyckie, ktre zyskiway mu uznanie. Zaopiekowa si nim Kazimierz Brodziski. Mody Zaleski utrzymywa si z guwernerki. Zarwno w modzieczej, jak i pniejszej twrczoci opiewa rodzinn Ukrain. Gosi pochwa tradycji rycersko kozackiej, publikowa dumki historyczne (Dumka hetmana Kosiskiego, Dumka Mazepy itd.), liryki, parafrazujc niekiedy ukraisk poezj ludow. By uczestnikiem powstania listopadowego i posem na sejm. Po klsce powstania przebywa we Lwo-

538

539

540

541

ROK 1832

211

22 [padziernika], poniedziaek Rostkowski mnie budzi, opowiada o gniewach Gurowskiego. Jeszczem troch zdekoncentrowany [zbity z tropu] swoim skomplikowaniem midzy emigracj i materialnym pooeniem. Do Umiskiego nie id, zdecydowany lepiej go przeprosi ni brn na nowo w prni. Na poczt w interesie Masowskiego.545 Spotykam madame Steinhauser i do nich na niadanie. Do domu, kocz Le peintre de Saltzbourg i Mditations du Cloitre.546 Obiad. Do Fani odebraa list od Waltera. Do Podczaszyskiego (Meyzner). Czytam Adel547 przy ogniu i dumania. Nie przyjmowa funkcji administracyjnych, ale pisa projekt dla komitetu o edukacji naszej modziey. ___________
wie, gdzie zaprzyjani si z majorem Jzefem Zaleskim. W kwietniu 1832 wyjecha do Parya, dokd byli wzywani posowie. Od koca lipca 1832 zamieszka w Paryu, potem w Svres i aktywnie uczestniczy w yciu spoecznopolitycznym emigracji. W tym czasie zaprzyjani si z Adamem Mickiewiczem, nalec na rwni z Jaskim do jego najbliszego grona. W grudniu 1834 by jednym z zaoycieli bractwa religijnego pod nazw Braci Zjednoczonych. Na pocztku 1835 r. wstpi wraz z Jzefem Zaleskim do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, z ktrego obaj jednak wystpili w 1837 r. Zwiedzali obaj Francj, Szwajcari, Wochy i Ziemi wit. Jzef Bohdan by gboko wierny wierze katolickiej. ywi cze dla religijnego dziea Jaskiego, wspomaga go materialnie, organizujc tak pomoc wrd rodakw w kraju i na emigracji. Uprawia nadal swoj twrczo liryczn. Adam Mickiewicz, mimo e Zaleski oddali si od niego jako towiaczyka, widzia w nim niezaprzeczenie najwikszego ze wszystkich poetw. Tak opini podwaali wwczas Krasiski i Sowacki. KSAWERY ORANSKI, pochodzi z Woynia. Uczestnik powstania listopadowego, porucznik 7. puku piechoty liniowej. Na emigracji we Francji, w Paryu. Nalea do komitetu Lelewela. Z a p o r o c y mieszkacy Zaporoa, niziny nad dolnym Dnieprem, poniej tzw. porohw, zwanej czsto Dzikimi Polami. W XIX w. Zaporocw nazywano te Kozakami. STEFAN CZARNIECKI (15991665) kasztelan kijowski, wojewoda ruski od 1657 r., hetman polny koronny od 1665, znakomity wdz; uczestnik kampanii szwedzkiej i walk z Bohdanem Chmielnickim. W narodowej tradycji polskiej wzr niezomnego i ofiarnego onierza, wspomniany w hymnie narodowym. DIONIZY MASLOWSKI (17911884) uczestnik kampanii napoleoskiej (18121814) i powstania listopadowego. Podpukownik artylerii. Na emigracji przebywa w Besanon, w drugim po Awinionie zakadzie, utworzonym na pocztku lutego 1832 r. By na licie Polakw, ktrzy chcieli wstpi do planowanej przez gen. Bema Legii Portugalskiej, w zwizku z czym przebywa od sierpnia 1832 w CharenteInfrieure. Do wydanej w 1803 r. powieci Charles'a Nodiera Le Peintre de Saltzbourg doczono tego autora Journal des motions d'un coeur souffrant, suivi des Mditations du Clotre. Zapewne powie francuskiej autorki Adlade de Souza (17611836) pt. Adle de Snange (1793), piszcej w gucie wczesnego sentymentalizmu w stylu J.J. Rousseau. W latach 181122 ukazao si jej szeciotomowe wydanie zbiorowe: Oeuvres compltes.

542

543

544

545

546

547

212

DZIENNIK

211

23 [padziernika], wtorek Wstaj przed dziesit. List od Courtego. Jaki ze mnie otr, jeszczem do niego nie pisa. Maliski, opowiada mi o Gurowskim. Wizyta Rostkowskiego i Jwika. O jedenastej na dzienniki, do biura wojskowego na prno. Do siebie na chwil, czuj do siy. Do Steinhausera na niadanie. Opowiada mi swe przygody. da pienidzy. Na spacer do BoisdeBoulogne. Plichta zawsze grzeczny. Projekta prac i dochodw literackich. Obiad. Human548 mia wej do Mnilmontant. Fani nie masz u siebie mimo przyrzeczenia. NB. Podczaszyskiego spotkaem przed obiadem. Umiski myli, em obraony o bagatelk. Od Fani na kaw do pani Nain. Do domu i wspomnienia przesze. roda, [24 padziernika] Oh, jake przykro ebra i ebra co dzie kilka frankw! U Oleszczyskiego byem, wymwka. Dugi spacer. W wieczr czytam Teres.549 NB. Przyszedszy na obiad, odbieram list od Celiny na rue de la Touraine, jest Adela. Czwartek, [25 padziernika] Przebiegem katalog jarmarku lipskiego. Do Podczaszyskiego. Rue de la Touraine, zdecydowany bra Adel. Do intendance [urzdu]. Odpowiedzi od ministra dotd nie ma. Benoista nie zastaj. Ogldam pensje okoo Luksembo-

___________
548

549

HUMANN, syn francuskiego ma stanu JeanGeorges Humanna (17801842), ministra finansw w l. 183236. W podparyskiej posiadoci Ojca Enfantina od koca kwietnia 1832 przebywao okoo 40 zwolennikw jego nauki. Darzyli oni swego przywdc czci, adorowali go w zanoszonych do niego modach. Wprowadzili ubiory okrelonego koloru oraz kroju zmuszajce do udzielania sobie wzajemnie pomocy. W trwajcym dwa miesice odo sobnieniu adepci mieli si wewntrznie doskonali, aby si przygotowa do apostolatu, do wyzwolenia kobiet i proletariuszy. Pracowali w ogrodzie, uczestniczyli w medy tacjach, wykadach i wsplnych piewach. Po dwch miesicach odosobnienia mogli przyjmowa odwiedzajcych, ale tylko w rody i niedziele. Wielu ciekawskich przybywao do nich w odwiedziny nieraz w takiej liczbie, e wadze paryskie uznay to za organizowanie nielegalnych zebra i w kocu na podstawie artykuu 21 kodeksu karnego oskaryy Enfantina, Rodriguesa, Barraulta i Chevaliera o naruszenie prawa, a nawet o nieobyczajno. Nowela Thrse Aubert z 1819 r., napisana w konwencji romantycznej przez Charles'a Nodiera (zob. wyej, przyp. 508).

ROK 1832

213

urgu. Zmuszonym poyczy drugie 5 frankw od Niemir[owskiego?].550 W wieczr czytam Smarr 551 z jak rozkosz! 26 [padziernika], pitek Lagarmit udziela mi Revue Germanique.552 Gthe o niemiertelnoci duszy553 robi na mnie wraenie. Uniesionym wysoko! Syntezuj moj przeszo, ___________
550 551

552

553

...od Niemir[owskiego?]. Nie sposb ustali, kogo Jaski ma na myli. Powie Charles'a Nodiera Smarra ou les Dmons de la nuit (Smarra, czyli Demony nocy) z 1821 r., w ktrej autor odmalowa dugi, koszmarny sen, peen czarw i scen zgrozy (zob. wyej, przyp. 509). Chodzi o Nouvelle Revue Germanique, miesicznik literacki i naukowy redagowany przez Socit d'Hommes de lettres franais et etrangers. Jego wydawc by F. G. Levraut (zob. 1833, przyp. 586). Ukazywa si w latach 182933. H. Lagarmit by wsppracownikiem tego pisma. W lipcowym miesiczniku Nouvelle Revue Germanique (1832, s. 262268) zosta opublikowany fragment wspomnieniowy z pomiertnego dziea Johanna Falka Gthe, aus naherm personlichem Umgang dargestelt (Goethe widziany z bliska), Leipzig 1832, w przekadzie francuskim pt. Goethe, Sur immortalit de l'me. Johannes Falk (17681826), pedagog i uczony osiady w Weimerze, spisa rozmowy z Goethem, ktre zostay opublikowane dopiero po mierci obydwu rozmwcw. JOHANN WOLFGANG VON GOETHE (1749 22 marca 1832), pisarz i myliciel niemiecki, pod wraeniem mierci bliskiego mu poety Christopha Martina Wielanda (1733 20 stycznia 1813 w Weimarze), wypowiedzia si na temat niemiertelnoci duszy, co zostao odnotowane przez Falka 25 stycznia 1813. Oto fragment wypowiedzi: Oglnie biorc, z chwil, gdy pojmujemy wieczno wszechwiata, nie mona przyzna monadom jako siom aktywnym i plastycznym innego przeznaczenia jak tylko wieczne uczestnictwo w szczliwoci bogw. Ksztatowanie wszechwiata, to wieczyste odradzanie si stworzenia, im wanie zostao powierzone. Przywoywane albo nie przywoywane, przybywaj one same z siebie, wszystkimi drogami, ze wszystkich gr, ze wszystkich mrz, ze wszystkich gwiazd. Kt mgby je powstrzyma? Jeeli o mnie chodzi, tak jak mnie tu widzisz, to jestem pewny, e istniaem ju tysic razy, i mam nadziej, e tysic razy jeszcze powrc (przekad z j. francuskiego Aliny Molskiej). Zdaniem znawcw myli i twrczoci Goethego zapiski Falka z rozmw z poet s czsto bardzo problematyczne, a czsto bardzo cenne (R. Friedenthal). wczesny pogld twrcy Fausta na niemiertelno duszy uzyska jednak potwierdzenie w Rozmowach z Goethem Johanna Petera Eckermanna. Refleksja Goethego o niemiertelnoci duszy wspiera si na swoicie pojmowanej filozofii Leibniza (entelechia, dziaanie, monada, hierarchia monad ...) i skdind zasuguje na przytoczenie w caoci, choby ze wzgldu na wstrzs intelektualno moralny, jakiego dozna Jaski pod wpywem lektury. Da on temu wyraz w dalszych zapiskach Dziennika. Zamiast obszernego tekstu drukowanego w Nouvelle Revue Germanique mona przytoczy fragment z Rozmw z Goethem z 24 lutego 1829, zawierajcy filozoficzn konkluzj, znan ju w wersji Falka: Przekonanie o naszym wiecznym trwaniu wywodz z pojcia dziaania. Bo kiedy a do mierci bez wytchnienia dziaam, to natura jest wobec mnie zobowizana, aby przeznaczy mi inn form trwania, gdy moja obecna forma nie moe ju dalej nady za duchem. Eckermann

214

DZIENNIK

212

boje z fatalizmem, z mistycyzmem absorbujcym i z materialnymi popdami. Rozpacz lub prno umysu i serca! Oto ma ostatnia przeszo. Na przyszo wiara w Boga i w siebie. Wolno, powicenie, mstwo! Projekta ycia niepodlegego i szczerze powiconego mioci bliniego i prawdzie. W wieczr Lagarmit opowiada mi pikne traits [rysy] o charakterze modego Humana. Nieszczliwy wszed wieo do Mnilmontant. Koniec prnoci i rozpaczy, dumie i abnegacji. Mio nie bdzi. Mio yje wiar i wolnoci, a czowiek mioci Boga i bliniego. Wiara i wolno nie umiera pod ciosem przeciwnoci. W sobot [27 padziernika] przyjeda Walter. U niego obiad i wieczr. We wtorek, 30 [padziernika]. Adela, jak widz, zepsuta przez Celin, opuszczam wzgldem niej mj projekt. Wielka nowina, em impotens [rozpustny]. We rod [31 padziernika] od Waltera 10 frankw popd materialny. Na obiad 5 frankw. pi z Claryss. Dziaajc w sprawach doczesnych, trzeba si oywia doczenie. Opuszczenie purytanizmu.554 ___________
dodaje od siebie to, co przyjdzie przey Jaskiemu: Na te sowa serce zabio mi mocniej z podziwu i mioci. Nigdy chyba, mylaem, nie wygoszono nauki, ktra pobudzaaby bardziej do szlachetnych czynw ni ta wanie. Bo kt nie chciaby a do mierci niezmordowanie dziaa i pracowa, kiedy widzi w tym rkojmi ywota wiecznego! (tum. K. Radziwi i J. Zelter, t. II, Warszawa 1960). Nastpuje przerwa w pisaniu Dziennika, obejmujca listopad i grudzie 1832 r. W tym czasie zaszy wydarzenia, ktre w jakiej mierze wpyny na rozkad zaj Jaskiego. Okoo 10 grudnia, nastpnie w kocu tego miesica ukazay si drukiem Ksigi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza. Ich przekadem na jzyk francuski zajmie si Jaski. Od czwartego listopada 1832 r. zaczo wychodzi w Paryu nakadem Eustachego Januszkiewicza czasopismo Pielgrzym Polski. Pismo polityczne i literackie. W Paryu zaczto drukowa Dziadw Cz III jako IV tom zbiorowego wydania Poezyj (1832), ktry zosta przekazany do sprzeday w styczniu 1833 r. W kocu grudnia ukonstytuowao si Towarzystwo Pomocy Naukowej. 2 grudnia 1832 Jaski napisa do zaprzyjanionego z nim tumacza Burgauda des Marets list, w ktrym wyuszczy powody przynalenoci do saintsimonistw i odejcia od nich oraz ukaza towarzyszcy temu swj stan psychiczny i moralny. Ta autobiograficzna wypowied w powanym stopniu dopenia Dziennik Roku 1830 z perspektywy grudnia 1832 r. Z tego wzgldu przytaczam niej fragment owego listu z 2 grudnia 1832 r. w przekadzie polskim, dokonanym z francuskiego oryginau przez ks. Pawa Smolikowskiego: Wiesz o tym, e przed twoim wyjazdem z Parya, temu dwa lata i p, zbliyem si do saintsimonistw, wtedy ma tylko tworzcych szko, nie znan prawie. Ot niedugo potem wszedem do nich ostatecznie. Dlaczego? Zgadujesz. Szlachetno i podnioso pogldw tego towarzystwa zakryway przede

554

ROK 1832

215

___________
mn jak i przed wielu innymi to, co w nim byo niezupenego, faszywego lub niemoliwego. Peen wiary i zapau dla dziea, ktre uwaaem za najpoyteczniejsze dla ludzkoci, uniesiony do tego wypadkami paryskimi [mowa o rewolucji lipcowej 1830 r.], ktrych byem wiadkiem, udaem si do Londynu i tam przebyem sze miesicy w roli bardzo gorliwego misjonarza, co przyczynio si tylko do zwikszenia mych zudze. Wrciwszy do Parya i bdc w stanie przypatrzy si swoim zasadom w ludziach, ktrzy najwyszymi byli ich przedstawicielami, zaczem si powoli rozczarowywa; ale cho miaem zanadto rozsdku, by si nie wyrywa naprzd, cho wolaem milcze, jak przemawia do wszystkich zgodnie z moj wiar, jako aposto, to jednak zasady raz przyjte z najlepsz wiar zanadto wkorzeniy si w mj umys, abym je mg od razu odrzuci. I ta walka midzy uczuciem a rozumem, ktra mi wyczerpywaa, zabijaa, trwaa a do chwili, w ktrej scysja, zasza midzy przywdcami saintsimonizmu, okazaa mi ca czczo moich przekona i zarazem wprowadzia mi w ten stan niewypowiedzianej saboci i apatii. Zdawao si, e wszelka pewno, wszelka dzielno, wszelka wola byy mi zupenie odjte. Poczucie, e moje zudzenia, ktre tylko co si rozwiay, wpyny na zaniedbanie moich obowizkw jako Polaka, i e zawiniem przez to wzgldem ojczyzny, zostajc w Londynie i Paryu, kiedym by powinien walczy nad Wis; upadek naszej sprawy narodowej, strata, jak poniosem w tym powstaniu ojca i wielu z rodziny, do reszty mi przygnbiay. Rok ju, jak przestaem by saintsimonist, a ledwie mog zebra myli i znale w sobie do siy, aby mie odwag y na nowo (ACRR 8631, s. 971973. Historia Zgromadzenia Zmartwychwstania Paskiego,Wydanie nowe, przerobione i uzupenione, t. I, s. 78). Warto zwrci uwag, e Jaski nie odnotowa w swym Dzienniku Roku 1832 faktu, ktry tak silnie podziaa na polsk emigracj, mianowicie ogoszenia w dniu 9 czerwca 1832 brewe Grzegorza XVI do biskupw polskich Cum primum. W tym brewe papie zgani surowo kler polski za udzia w powstaniu, ktre zostao uznane za rewolucj podwaajc uwicony porzdek i bunt przeciwko prawowitej wadzy.

DODATEK

I. MEMORANDA 21 maja [ 1832] Wizyta w tych dniach u Wodziskich.555 MalteBruna o sowiaszczynie jak najprdzej przeczyta. Z [Leonardem] Chodk co do atlasu historycznego Polski, do Towarzystwa Geograficznego wstpi dla kart [map] i dzie geograficznych. Do Frussaca. Dla dziennikw polskich zasign wiadomoci od Podczaszyskiego co do ksiek o rzeczy polskiej po bibliotekach publicznych, do Rvue Encyclopdique pod tytuem Slavonie i do Bulletin Bibliographique,556 i do Nouvelles.557 Trzeba wic wzi si do dziennikw niemieckich, do rozmaitych nowin geograficznych, statystycznych, archeologicznych, wojaw itd. i zaj si gwatem literatur, histori rozmaitych ludw sowiaskich (MalteBrun wskae i dziea). Balbiego tablice statystyczne.558 ___________
555 556

8598 20-21

557 558

Zapewne chodzi o braci Wodziskich: Antoniego i Feliksa zob. wyej, przyp. 236. Bulletin Bibliographique de Bossange, libraire, ou Liste des ouvrages nouveaux publis en France, Paris 18301878. Wydawc biuletynu by Hector Bossange (z ktrym wsppracowa Eustachy Januszkiewicz), nastpnie Gustave Bossange. Biuletyn ukazywa si te w jzykach angielskim i niemieckim. Jaski ma na myli Nouvelles annales des voyages, de le gographie et de lhistoire, czasopismo ukazujce si od 1819 r. w Paryu. Wychodzio ono do 1865 r. ADRIANO BALBI (17821848) woski geograf i statystyk. Przebywajc od 1821 r. w Paryu, pracowa przez duszy czas nad swoim dzieem: Atlas ethnographique du globe, ou Classification des peuples anciens et modernes d'aprs leurs langues (Paris

218

DODATEK

List do Dbrowskiego, do Korna.559 Do Brailoi dowiedzie si o adnotacje w dawnym jego mieszkaniu rue d'Enfer lub Diamans. Rosyjskiego u Huszniewicza, lub... itd. II. WSPOMNIENIA KRTKIE MEJ PRZESZOCI OD WIEKU DZIECINNEGO PODUG LAT560
8627 233

[? 13-17 czerwca 1832] 1812 Sprowadzamy si do Pkowa. 561 1813 sidmy Przywozi mnie matka do Niestpowa. Szelling. Do szk. Osowski.562 1814 smy Kocz pierwszy rok minorw. Przeprowadzamy si na wikariat. Dyrektor [benedyktyn] Taski. 1815 dziewity Kocz minory i wchodz do klasy pierwszej; w askach u ksidza Prusiskiego.563 Dobrym z arytmetyki. 1816 dziesity Prniak i flaneur [azik]. Mieszkamy w kanonii

___________
559

560

561 562

563

1826), po ukoczeniu ktrego powrci w 1832 r. do Italii. Jego wybitnym dzieem jest Abrg de gographie (1832). Nazwisko rodziny ksigarzy i wydawcw niemieckich we Wrocawiu, ktrzy dziaali w XVIII i na pocztku XIX w. Jaski nawiza zapewne kontakt listowny z JOHANNEM GOTTLIEBEM KORNEM (17651837), ktry zajmowa si administracj firmy i zaoy drukarni. Doradc dziau wydawnictw by u Korna m.in. Jerzy Samuel Bandtkie. Jaski nie opatrzy swoich wspomnie tytuem. Umieszczony tu przez wydawc tytu, ujty w cudzysw, jest fragmentem ostatniego zdania z dziennikowego zapisu opatrzonego dat 15 [czerwca], pitek [1832]. Zob. wyej, przyp. 393. Po rocznej dacie B. Jaski okrela liczebnikiem porzdkowym rok swego ycia. P k o w o wie i folwark w gminie Kozowo, przynalene do parafii Kozowo, odlege od Putuska o niecae 8 km. Pkowo dzierawi Piotr Jaski, ojciec Bogdana. M a t k a Agnieszka z Hryniewickich herbu Przego (4 II 1773 26 X 1824), primo voto 1804 Franciszek Winnicki (zm. 1805), secundo voto Piotr Jaski (zob. niej, przyp. 365). Wniosa jako lubne wiano cz Pogorzelca. N i e s t p o w o wie w gminie Gzowo (Gzw), odlega od Putuska o niecae 7 km. W tej wsi mieszkaa zamna siostra Agnieszki Jaskiej, Bogumia (Teofila) Jaroszewska, matka Michaa, Jzefa i Andrzeja, ciotecznych braci Bogdana Jaskiego. JOZEF SZELLING (Schelling?) mieszkaniec Putuska, zapewne wynajmujcy stancje. Ks. WOJCIECH OSOWSKI (Ossowski) prowadzi elementarn szkk zwan minorami oraz chr szkolny. Ks. AMBROZY PRUSINSKI, benedyktyn, uczy arytmetyki, algebry i geometrii.

ROK 1832 odrapanej. Dostaj jednak promocj do drugiej. Przeprowadzenie si do Jasiskich. Przyjeda ojciec.564 Swywolnik i prniak. Dyrektor Rudowski. Nie dostaj promocji do trzeciej. Po wakacjach nie umieszczonym w klasie wyborowej. W drugiej klasie na pierwszych miejscach. Weslowie.565 Wakacje nieszczliwe. Matka w Pogorzelcu, ojciec wyjeda do swej familii. Na stancji u p. Braun. W askach u ksidza Greckiego. Pierwsze mam miejsce w klasie. Rozpustnik, Bagieski. Wakacje u Jaroszewskich i u Dugockiego. Ndza. Wchodz do czwartej klasy i aski u ksidza Rostkowskiego.566 Miszkamy u Jasiskich z Jaroszewskimi i z ojcem. Najprzd w wielkiej stancji, potem w maej. Swawolny prniak. W askach u nauczycieli. Miszkamy z Jaroszewskimi, gdzie Dytel. W nagrodzie Pismo wite. Z naga religijny, pracowity, skromny. Pierwsza reakcja przeciw birbantce [hulatyce]. Cay w kontemplacji rozprawa o niemiertelnoci duszy.

219

1817

jedenasty

1818

dwunasty

1819

trzynasty

1820

czternasty

234

___________
564

565 566

O j c i e c PIOTR JANSKI (17731831), syn Ignacego Joachima herbu Doliwa i Magdaleny ze Zborowskich. onaty z Agnieszk z Hryniewickich Winnick. Mia z ni synw Bogdana, urodzonego 26 marca 1807, Antoniego (ur. 5 VII 1808), Stefana (ur. 29 V 1809), Stanisawa i Jerzego Grzegorza dwaj ostatni zmarli w wieku niemowlcym. Uczestnik kampanii napoleoskich, dzierawca dbr krlewskich, bra udzia w powstaniu listopadowym, w ktrym zgin. WESLOWIE znana rodzina szlachecka w Putuskiem. GERARD GORECKI (ur. 1781) ksidz, benedyktyn. W latach 181831 uczy w Szkole Wojewdzkiej w Putusku greki, aciny i jzyka niemieckiego, poza tym historii powszechnej i historii Polski, historii naturalnej, geografii, geometrii i fizyki. By pniej profesorem teologii i przeorem klasztoru. BAGIENSKI brak bliszych danych. Zapewne JOZEF DLUGOLECKI syn Wincentego i Marianny z Hryniewickich, modszej siostry Agnieszki Jaskiej. Ks. STEFAN ROSTKOWSKI (ur. 1769) benedyktyn, profesor, w latach 182031 prefekt Szkoy Wojewdzkiej w Putusku. Uczy religii, jzykw (aciny i polskiego), literatury polskiej i aciskiej.

220 1821 pitnasty

DODATEK Ultrareligijny. Wchodz do Narzymskich. Praca i wesoo, premia (skrzypce). Misja w Putusku.567 szesnasty Praca i religijno wolniej. Jakacki. Maturitatis [wiadectwo dojrzaoci]. Kolaboratorstwo. Rozkosz w nauczycielstwie. Szaniawski projekta filologiczne.568 siedemnasty Znajomo z Broniszem ateusz. Sadkowski, ebkowski.569 Romans. Ziemecki. Daniowski. Przybycie do Warszawy bieda, druga reakcja przeciw birbantce. Praca, bieda i wesoo. osiemnasty Wchodz do Skierkowskich praca wytona. Spirytualista. Kuncista. Ekonomia polityczna Skarbka. Ekonomista. Bronisz, podre Anachreonta.570 mier Drogiej Matki. Cyprysiski.

1822

1823

1824

___________
567

568

569

570

NARZYMSCY by moe bracia Jakub (ur. 1808) i Stefan (ur. 1807), synowie zamonych ziemian, wacicieli dbr w Przasnyskiem. Obaj po naukach w szkole putuskiej studiowali prawo na Uniwersytecie Warszawskim. Uczestniczyli w powstaniu listopadowym i po bitwie pod Grochowem zgosili si do 1. puku uanw. M i s j e tu: odprawianie przez zaproszonych ksiy kaznodziejw specjalnych naboestw w celu oywienia ducha religijnego wrd ludnoci. WINCENTY JAKACKI (ur. ok. 1804) wychowanek Szkoy Wojewdzkiej w Putusku, syn dziedzica wsi w Putuskiem. W 1823 r. zapisa si na wydzia prawa na Uniwersytecie Warszawskim. Uzyska magisterium prawa w 1826 r. W latach 183055 patron przy trybunale cywilnym w Pocku. W styczniu 1831 podpisa adres wojewdztwa pockiego do sejmu. K o l a b o r a t o r s t w o roczna praktyka kandydatw do stanu nauczycielskiego wybranych spord absolwentw szkoy putuskiej. Zapewne ks. FRANCISZEK KSAWERY SZANIAWSKI (zm. 1830) profesor prawa cywilnego, kanonik, autor prac i wykadowca na Uniwersytecie Warszawskim z zakresu prawa kanonicznego i cywilnego. Od 1809 r. czonek Warszawskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk. Zapewne TEODOR EBKOWSKI (ur. 1802), uczy si w Putusku. W trzy dni po Bogdanie Jaskim, 22 wrzenia 1823, zapisa si na wydzia prawa i administracji Uniwersytetu Warszawskiego. SKIERKOWSCY, zapewne rodzice Hilarego (ur. 1810), pochodzcy z Serocka (Putuskie). Ojciec Sylwester mieszczanin i urzdnik pocztowy. Syn Hilary studiowa od 1828 r. prawo na Uniwersytecie Warszawskim. W czasie powstania listopadowego by porucznikiem adiutantem sztabu Gwardii Narodowej. Pozosta w kraju. K u n c i s t a forma indywidualna, by moe wywodzca si od kancista, ktra z kolei moe by obocznoci formy kantysta zwolennik filozofii I. Kanta.

ROK 1832 dziewitnasty Kocz si pijatyki z Broniszem. Pisz rozpraw o ekonomii politycznej. Trzecia reakcja przeciw birbantce. niadecki, Kotaj. Systme social. Systme de la raison. Znajomo z [Ludwikiem] Krlikowskim.571 1826 dwudziesty Zaczynajc, stoj [mieszkam] z Rybickim. Znajomo z [Henrykiem] Jaroszyskim. Statystyka. Potna ambicja. Storch. Gazety. Przyja z Krlikowskim i Olechowskim.572 1827 dwudziesty Opuszczam Jaroszyskiego. Pociejew.573 ___________ 1825
571

221

572

573

ANAKREONT (Anakreon) z Teos, liryk grecki z poowy V w. przed Chr. W swych pieniach opiewa mio, wino, biesiady. Najprawdopodobniej JAN NIADECKI (17561830) matematyk, astronom, geograf, filozof, pedagog, krytyk literacki i teoretyk jzyka. W latach 180715 rektor Uniwersytetu Wileskiego, kierownik obserwatorium astronomicznego. Autor Rozpraw filozoficznych (t. IV, 1822), w tym O filozofii i Pisma.... o filozofii Kanta (1821). Prcz tego autor Filozofii umysu ludzkiego, czyli rozwanego wywodu si i dziaa umysowych, 1818 (t. IV Pism rozmaitych, 1822). W rozprawach tych wystpowa przeciwko I. Kantowi. Systme social tytu powstaego w 1773 r. dziea Paula Thiry d'Holbacha (1723 1789), francuskiego filozofa Owiecenia. Holbach by rwnie autorem gonej biblii materializmu, za jak uwaano wwczas Systme de la Nature, ou des lois du monde morale (1770) oraz La Morale universelle (1776). Twierdzi, e caa przyroda jest materialnym organizmem rzdzonym przez determinizm i celowo, e poznajemy j przez dowiadczenie, ktre jest jedynym rdem ludzkiej wiedzy. Wedug niego idea Boga jest antropomorficznym tworem umysw ciemnych, nieowieconych, jedyn za racjonaln etyk jest etyka hedonistycznodeterministyczna. LUDWIK KROLIKOWSKI zob. 1830, przyp. 88. TEOFIL RYBICKI (18051859), pochodzi z Putuska. Studiowa na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Warszawskiego, ponadto pracowa dodatkowo w laboratorium chemicznym tej uczelni. Po uzyskaniu magisterium w 1826 r., zosta w padzierniku tego roku wysany za granic na dalsze studia chemii technicznej (Wiede, Pary). Powrci do Warszawy w 1830 r. i jako profesor chemii technicznej oglnej zosta zaangaowany w Szkole Przygotowawczej do Instytutu Politechnicznego. Za udzia w powstaniu listopadowym zosta pozbawiony praw nauczania w szkoach rzdowych. Pracowa jako nauczyciel w rnych szkoach. Autor prac naukowych. TEODOR OLECHOWSKI (18051828), pochodzi z Kieleckiego, wspdziedzic dbr Topola. Studiowa prawo i administracj na Uniwersytecie Warszawskim razem z najbliszymi przyjacimi, ktrymi byli Ludwik Krlikowski i Bogdan Jaski. Z Krlikowskim wybra si w 1827 r. na dalsze studia do Berlina, gdzie wkrtce zmar. P o c i e j e w najprawdopodobniej oboczna forma nazwy Pociejw, dzielnicy Warszawy. Pierwotnie paac rodzestwa Pociejw wybudowany za Marywilem na prawo, wzdu ul. Senatorskiej (dzisiejszy Plac Teatralny). Z czasem zaniedbany i pu-

222 pierwszy

DODATEK Kurwy. Jaroszewscy, Wojtek empicki. Plany olbrzymie. Grecki,574 Wosiski,575 Kropiwnicki.576 Barciski, Krlikowski i Olechowski wyjedaj. Tur. Bogacz i protektor [adwokat]. Ambitny prniak. Znajomo z Aleksandr.577 Aleksandra. Niedonieje ambicja. Konkurs. Pary. Abattement [Przygnbienie] po lubie. Topi trosk w niepamici i rozpucie. Hortensja, Fani [Lebert].578 Nowa niedono. Gocicki.579 Bieda w najwyszym stopniu.

1828

dwudziesty drugi dwudziesty trzeci

1829

___________
szczony w dzieraw, zosta przerobiony na hale targowe i sklepy, w wikszoci opanowane przez ydw. Pociejw siedliskiem zosta natoku ydw w nim mieszkajcych i szachrajstwem si bawicych tak dalece, i zgroza byo wej do tej otrowskiej stolicy i ndznym towarem zarzuconej, ktry to handel pniej [...] zawsze pod nazwiskiem Pociejowa uchodzi Antoni Magier (17621837), Estetyka miasta stoecznego Warszawy, Wrocaw 1963. JOZEF GORECKI (18031870) studiowa na wydziale nauk i sztuk piknych (budownictwo) Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 182228 elew etatowy i konduktor, tj. majcy nadzr nad budow paacu Ministerium Przychodw i Skarbu pod dyrekcj Antoniego Corazziego, nastpnie konduktor przy ukoczeniu budowy Teatru Wielkiego w Warszawie. Przebudowywa paac w Puawach. Projektowa gmach Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. TEODOR WOSINSKI (18031872). W 1824 r. uzyska na Uniwersytecie Warszawskim stopie magistra prawa. Od 1829 r. by kolejno obroc, asesorem, tajnym radc Prokuratorii Generalnej w Warszawie. Peni odpowiedzialne funkcje w warszawskiej administracji Krlestwa Polskiego. Wybitny znawca prawa. ALFONS KROPIWNICKI (18031881) pochodzi z omy. Po studiach na uniwersyteckim wydziale nauk i sztuk piknych w Warszawie ju w 1827 r. zosta budowniczym miasta Warszawy oraz Towarzystwa Dobroczynnoci. Restaurator kociow w Warszawie, uczestniczy w budowie Teatru Wielkiego pod kierunkiem A. Gorazziego. W 1831 r. kapitan w wojskowej stray ogniowej; w lutym tego roku podpisa adres Gwardii Narodowej Warszawy do sejmu. Pozosta w kraju. ALEKSANDRA ZAWADZKA (31 VIII 1806 21 X 1843), od 23 padziernika 1828 ona Bogdana Jaskiego. W kwietniu 1829 r. urodzia syna, ktremu daa imiona Augustyn Teodor (Bogdan) i ktrego oddaa na wychowanie zamnej siostrze Karolinie Grabowskiej. O dalszych losach Aleksandry i jej syna zob. 1839, przyp. 1722. HORTENSJA i FANI LEBERT paryskie przyjaciki Jaskiego. Zob. 1830, przyp. 62. ARKADIUSZ GOSCICKI (18051872) syn zamonego dziedzica dbr w Pockiem. Uczy si w Putusku, w 1827 r. uzyska w Warszawie stopie magistra prawa i administracji. Wedug relacji Jaskiego przebywa w Paryu. Po powrocie do Warszawy, ju na pocztku powstania listopadowego zosta porucznikiem jazdy poznaskiej. Po

574

575

576

577

578 579

ROK 1832 1830 dwudziesty czwarty Jeszcze Fani. Ambicja niedonieje a do juste milieu [susznego rodka]. Saintsimonizm. Myl w gr. Kobieta i rozrzutno cigaj j na poziom. Rewolucja de Juillet (Lipcowa). Czwarte niedonienie nowe juste milieu. Listy z Parya. Owen, Bontemps (saintsimonista). Oywione nadzieje i siy. Przybywam do Parya. Niedono a do mierci moralnej.

223

1831

dwudziesty pity

Sidmy, smy, dziewity cichy, pracowity, dobrze si ucz. Dziesity, jedenasty prniak i swawolnik, le si ucz. Dwunasty, trzynasty, czternasty dobrze si ucz, chocia prniak i swawolnik. Matematyka, wymowa. (Czternasty), pitnasty, szesnasty ultrareligijny, pracowity. Siedemnasty, osiemnasty, dziewitnasty reakcje midzy birbantk a prac, spirytualizmem a materializmem. Dwudziesty, dwudziesty pierwszy ycie potne moralnie i umysowo. Dwudziesty drugi, dwudziesty trzeci, dwudziesty czwarty, dwudziesty pity walka midzy ambitn potg moraln a konsekwencjami materializmu, rozkosz i niedonoci. Przejcia z syntezy do analyzy i nawzajem. Przemienne uwewntrzenie i uzewntrzanie si.

___________
upadku powstania zesany do Wiatki. Po powrocie z wygnania by dziedzicem dbr. W latach 184855 sdzia pokoju w Zakroczymiu i radca Komitetu Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego.

NOTY 1. Nota o yciu i dziaalnoci ksidza F.R. de Lamennais (do przyp. 295):
Pochodzi ze starej, szlacheckiej rodziny osiadej w Bretanii. Nie bez wpywu swego brata, ksidza Jeana, przyj w 1816 r. wicenia kapaskie. By ultramontanist, arliwie oddanym Kocioowi katolickiemu i papieowi. W wydanej wsplnie z Jeanem Lamennais w 1808 r. swej pierwszej publikacji zwrci uwag na niski poziom intelektualny francuskiego duchowiestwa, na niedostosowane do wspczesnej epoki ksztacenie w seminariach i na potrzeb odnowy Kocioa. W 1817 r. opublikowa pierwszy tom Essai sur l'indiffrence en matire de religion (Dociekania nad obojtnoci w sprawach wiary). Publikacja ta przyniosa autorowi saw i wyrobia mu opini apologety religii chrzecijaskiej. Bya ona rozpraw z ateizmem. W dziele tym, pisanym z pasj, ujawni swoje gbokie przywizanie do Kocioa i tradycji. W nastpnym tomie, wydanym w 1820 r., podj, kontynuowan w pniejszych latach, prb dania wierze religijnej podstaw filozoficznych (tradycjonalizm). Twierdzi, e pojedynczy czowiek nie jest zdolny osign za pomoc swych naturalnych wadz poznawczych jakiejkolwiek pewnoci. Inaczej mwic, jednostkowy rozum ludzki jest zupenie bezsilny, gdy usiuje doj do poznania jakiejkolwiek prawdy w sposb pewny. Pozostaje mu zatem jako jedyne kryterium pewnoci zdrowy rozsdek, wspierajcy si na opiniach powszechnie uznawanych (principe de certitude). Powszechna zgoda umysu ludzkiego na niektre wnioski, do jakich dochodzi rozumem (takie jak istnienie Boga), stanowi jedyne kryterium prawdy. Pewno nie dopuszcza wtpienia. Nasz osobisty sd nie moe by powtpiewalny, jeeli jest zgodny ze zdrowym rozsdkiem, czyli z powszechn opini innych ludzi. Zdrowy rozsdek, czyli zgodno z innymi gwarantujca nasz osobist pewno, posiada waciwo autorytetu. A zatem jedynym kryterium prawdy jest autorytet. Na podstawie autorytetu znamy prawd wiary religijnej. Powszechna zgoda ludw na istnienie Boga implikuje uznanie pierwotnego objawienia, wiara za w nauk Kocioa katolickiego implikuje uznanie dalszego objawienia Boga, dokonanego w Chrystusie i przez Chrystusa. Strem tradycji przechowujcej pierwotne objawienie jest papie. W pogldach politycznych Lamennais by zdecydowanym przeciwnikiem zdobyczy rewolucji francuskiej. Pocztkowo by zwolennikiem monarchii teokratycznej. Ale restaurowan monarchi burbosk uzna za czcigodn pamitk przeszoci. Twierdzi, e pastwo uzalenia od siebie Koci francuski, zniewolony przez gallikanizm. Kocioowi katolickiemu naley zapewni wolno przez uniezalenienie go od kurateli pastwa i przez cakowite poddanie papieowi. Papie z racji posiadanego autorytetu i nieomylnoci ma prawo i obowizek wskazywa ludzkoci drog w sposb wolny i niezaleny od legitymizmu, od wczesnych rzdw i systemw politycznych. Lamennais opowiada si za pen wolnoci dla Kocioa i za wolnoci dla narodw, co jest moliwe w pastwach demokratycznych, w ktrych zostaje zapewniony rozdzia Kocioa od pastwa. Gosi on swoje pogldy polityczne i spoecznoreligijne na amach dziennika L'Avenir (zob. wyej, przyp. 216).

226

NOTY

Cieszy si popularnoci wrd prostego ludu i w znacznej czci kleru katolickiego. Mieli dla niego uznanie czoowi przedstawiciele kultury francuskiej. Zwalczali go natomiast zwolennicy wczesnego reimu, katolicka hierarchia kocielna i liberaowie. Chcc uzyska dla swego programu poparcie papiea, po zawieszeniu L'Avenir wybra si w kocu 1831 r. ze swymi przyjacimi Lacordaire'em i Montalembertem do Rzymu. Nie doczekawszy si od papiea jakiegokolwiek orzeczenia, zdecydowa si w lipcu 1832 powrci do kraju i nadal wydawa swj zawieszony na razie dziennik. Na wiadomo o tym Grzegorz XVI ogosi 12 sierpnia 1832 encyklik Mirari vos, w ktrej potpi szkaradn doktryn, zaoenia programu LAvenir (wolno religijna wszystkich, wolno prasy, rozdzia Kocioa od pastwa itd.). Lamennais za rad przyjaci podporzdkowa si papieskiemu werdyktowi i zamilk publicznie. Nie zmieni jednak swoich przekona i w poczuciu wasnej misji oraz w odruchu buntu napisa synne Les Paroles d'un croyant (1833). W stylizowanej na mod biblijn ksieczce proklamowa w zakresie religii jako wadz najwysz wadz ludu, ktry chcc si wyzwoli, moe liczy tylko na Boga i na siebie. Ideay rewolucji francuskiej: wolno, rwno, braterstwo uzna za swoje. Z kolei Grzegorz XVI ogosi now encyklik Singulari nos (25 lipca 1834), w ktrej potpi t ma objtociowo, ale ogromnie przewrotn ksik. Les Paroles d'un croyant zostay przeoone na wiele jzykw europejskich, take na jzyk polski: ukazay si w przekadzie Aleksandra Jeowickiego pt. Sowa wieszcze ksidza Lamenego, w Paryu, w dwch nakadach w 1834 r. Lamennais znalaz si poza Kocioem, opucili go najblisi przyjaciele. W dwa lata pniej w pracy Affaires de Rome (Sprawy Rzymu) wyrazi przekonanie, e niemoliwe jest osignicie porzdku spoecznego przez monarchw czy przez papiea. Uwierzy w zwierzchno ludu. Pisa pniej, e chrzecijastwo w swej zorganizowanej postaci przestao by uyteczne, ale religia nie traci mimo to na znaczeniu, poniewa rozwija w czowieku boski pierwiastek, czcy go z Bogiem i z blinimi. By deputowanym, lecz pod koniec ycia wycofa si z polityki. Zmar nie pogodziwszy si z Kocioem, ktrego w swoim czasie by tak arliwym apologet. Adam Mickiewicz w licie do Joachima Lelewela (z Drezna, 23 marca 1832) zapytuje: Czy znasz dziea Lamennais? Jest to jeden Francuz, ktry szczerze paka nad nami: Jego zy byy jedyne, ktrem widzia w Paryu.

2. Nota o Towarzystwie Literackim Polskim zaoonym w Paryu 29 kwietnia 1832 (do przyp. 529):
Czonkami zaoycielami byli: gen. Jzef Bem, gen. Jan Umiski, senator kasztelan Ludwik Plater, Teodor Morawski, Stanisaw Kunatt, Ludwik Jelski, Wojciech Grzymaa, Andrzej Plichta, Franciszek Woowski i jego syn Ludwik, pk Feliks Prot Prszyski, Aleksander ColonnaWalewski, Alfons d'Herbelot. Na prezesa Towarzystwa wybrano przebywajcego wwczas w Londynie ksicia Adama Czartoryskiego, na czonka Towarzystwa przebywajcego rwnie w Anglii Juliana Ursyna Niemcewicza. Obowizki prezesa peni wiceprezes Ludwik Plater, sekretarza Teodor Morawski. Celem Towarzystwa byo wedug podstawowego artykuu Statutu zbieranie i ogaszanie materiaw tyczcych si dawnego Krlestwa Polskiego, jego obecnego

ROK 1832

227

pooenia lub pomylnoci przyszej, a to w widoku zachowania i oywiania w opinii narodw wspczucia, ktre dla Polski okazyway. A oto dane z zachowanych w paryskiej Bibliotece Polskiej rkopimiennych protokow zebra Towarzystwa. Wymieniam tylko te posiedzenia, w ktrych uczestniczy Jaski: Na XV posiedzeniu Towarzystwa (27 wrzenia 1832), odbytym w mieszkaniu gen. Umiskiego, w obecnoci czonkw, wrd ktrych byli m.in. Jzef Hube, Ksawery Bronikowski, Adam Mickiewicz, oraz stowarzyszonych (nieczonkw) jak np. Wadysaw Oleszczyski, Cezary Plater i in., Bogdan Jaski zoy przyrzeczenie przestrzegania regulaminu Towarzystwa. Na XVIII posiedzeniu (18 padziernika 1832) obecni m.in.: Czartoryski, Jaski, Mickiewicz. Na XXIII posiedzeniu (29 listopada 1832) nastpi podzia Towarzystwa na dwa dziay. Jaski zgosi akces do dziau drugiego, podejmujc si przygotowywania przegldw prasy francuskiej. Na XXIV posiedzeniu (6 grudnia 1832) obecni m.in.: Jaski, Mickiewicz, Witwicki. Na XXVI posiedzeniu (13 grudnia 1832) obecni m.in. Domeyko, Jaski, Marcinkowski, C. Plater. Na XXVIII posiedzeniu (27 grudnia 1832) obecni m.in.: Czartoryski, Jaski, C. Plater. Na XXXIII posiedzeniu (7 lutego 1833) obecni m.in.: Jaski, Mickiewicz, Witwicki. Jaski proponuje na czonkw hrabiego Charles'a de Montalembert, para Francji, i Bourgauda des Marets, adwokata. Na XXXVII posiedzeniu (28 lutego 1833) obecny jest m.in. Jaski. Na XXXVIII posiedzeniu (7 marca 1833) obecni m.in.: Jaski i C. Plater. Na XXXIX posiedzeniu (14 marca 1833) obecny m.in. Jaski. Na XL posiedzeniu (28 marca 1833) obecni m.in.: Dworzaczek, Jaski, Kopczyski, Montalembert, C. Plater. Na XLIII posiedzeniu (25 kwietnia 1833) obecni m.in: Jaski, Montalembert, Wadysaw Zamoyski. Po duszej przerwie Jaski pojawi si dopiero na LIII posiedzeniu (24 padziernika 1833). Po jeszcze duszej przerwie, bo na XCV posiedzeniu (29 listopada 1834), pojawi si Jaski. Na tym zebraniu byli obecni m.in.: Czartoryski, Domeyko, Jeowicki, Mickiewicz, Niemcewicz, C. Plater. Na CXXXIV posiedzeniu nadzwyczajnym (29 listopada 1835) obecni byli m.in. Jaski i C. Plater. Na CLXXVIII posiedzeniu (29 listopada 1836) obecny by m.in. Jaski. Na protokoach z nastpnych posiedze Towarzystwa nazwisko Jaskiego nie jest ju sygnowane. W Spisie prac czonkw Towarzystwa Literackiego Polskiego w Paryu, zamieszczonym w Zdaniu sprawy z dziesiciolecia prac Towarzystwa Literackiego Polskiego, Pary 1843, podano na s. 50 przy poz. 32: Jaski (1) Tumaczenie na francuskie pisma Witwickiego pod tytuem: Moskale w Warszawie.

DZIENNIK
Rok 1833580
___________
580

Jaski najprawdopodobniej nie kontynuowa Dziennika w 1833 r. Zachoway si jedynie odnoszce si do tego roku nieliczne notatki dzienne i miesiczne o rnorakiej treci, odnoszce si do wczesnych zaj autora. W styczniu 1833 Jaski mieszka u Adama Mickiewicza przy rue LouisleGrande N. 24, nastpnie rwnie u poety przy Carrefour de l'Observatoire N. 36. Mickiewicz w datowanym 12 stycznia 1833 licie do Stefana Garczyskiego, ktry przesa mu z Drezna (4 grudnia 1832) swoje utwory, m.in. Wacawa dzieje, pisa: Wczora [...] czytaem cay wieczr Wacawa. Wraenie zrobi na mnie wiksze nad wszystkie moje nadzieje o nim. [...] Czytaem zaraz niektre czci jednemu z przyjaci [Bogdanowi Jaskiemu], ktry wiele filozofowa i ssimonizowa; uderzyy go mocniej ni moje nowe Dziady. [...] Moesz by pewny, e to dzieo zupenie ley w teraniejszym czasie i dziwnie odbija stan duszy wielu ludzi. Ja niezmiernie ciesz si, e nawet pod wzgldem moralnym zrobi skutek zbawienny, bo od razu przeniesie modzie przez dug drog rozumkowa. Warto zaznaczy, e Wacawa dzieje miay pierwotnie inny tytu: Apostata, czyli Wacawa ycie. Z pocztkiem 1833 r. Jaski zacz tumaczy Ksigi narodu polskiego i pielgrzymstwa na jzyk francuski. Charles de Montalembert w licie z 22 lutego 1833 pisa do Henrietty Ewy Ankwiczwny: zaczem bra regularne lekcje [jzyka polskiego] nie od Mickiewicza, ktrego czasu tak kosztownego nie chciaem zabiera, lecz od jego przyjaciela Bohdana Jaskiego, ktry przed powstaniem wysany by kosztem rzdu do Francji na nauk, zosta wyznawc saintsimonizmu, a pniej katolikiem dziki ksikom ksidza de Lamennais i ksidza Gerbet. Spostrzegem, e trudnoci zwikszay si zamiast si zmniejsza, lecz nie straciem odwagi, przeciwnie, kompromituj si przez wystpienie rwnie zarozumiae jak mieszne, pozwalajc na wydrukowanie nazwiska mojego jako tomacza Ksig narodu Mickiewicza. W rzeczywistoci nie ja tomaczyem, jak Pani to atwo pojmiesz, lecz tylko tomaczenie poprawiem i przerobiem. P[an] B. Jaski przetomaczy dosownie, czego ja nie bybym potrafi uczyni. Pooyem moje nazwisko, aeby ksika si rozesza midzy katolikami, dawnymi stronnikami Aveniru, ktrzy podoba sobie bd w tym dzieku, chocia je potpi faszywi liberalni Kuriera i absolutyci (fragment listu zacytowany w przekadzie z j. francuskiego przez Jana Siemieskiego w jego ksieczce Ewunia, s. 144 145). Przekad francuski Ksig ukaza si drukiem w Paryu, w maju 1833 r. 7 lutego 1833 na zebraniu Towarzystwa Literackiego Polskiego Jaski w obecnoci m.in. Mickiewicza zaproponowa na czonkw panw hr. Montalembert, para Francji, i Burgaud des Marets, adwokata, co zostao zaakceptowane. W drugim kwartale 1833 Jaski wsppracowa z Mickiewiczem przy redagowaniu czasopisma Pielgrzym Polski. Pismo polityczne i literackie (Pary. W Drukarni A. Pinard). Do obowizkw Jaskiego jako redaktora naleao przegldanie francuskich urnali pod ktem spraw polskich. Std zapewne bray si zapiski i wypiski z takich pism, jak

230

DZIENNIK

8627 267 7 marzec, czwartek Do [Leonarda] Chodki dowiedzie si wzgldem Hr. Malmaison i Romanowskiego (Belfort przy Strasbourgu).581 Do Benoista poyczka. Stara si wywiedzie o jakiej czytelni katolickiej. 853 13 kwietnia, [sobota] O przyszoci Polski listy Bogdana Jaskiego do swych ziomkw. List wprzdy [pierwszy].582 Polityka konstytucyjna, przemysowa (finanse, skarbowo, administracja), edukacyjna, wojskowa, sdowa (i policja). O przyszoci Europy i naszej Ojczyzny list pierwszy (stronnictwa i niechci charakter oglny naszej epoki). Oglna Konfederacja Tuaczw Polskich. 26 kwietnia, [pitek] O historii i polityce konstytucyjnej nowych pastw Europy Zachodniej. Historia nowszych czasw, poprzedzona wspomnieniami z dziejw ojczystych, obok wspczesnych im wypadkw. O ekonomii politycznej i zasadach nauk prawa i administracji. Filozofia.

854

866

___________
Courrier Franais, La Tribune z maja 1833; zapiski te zachoway si w archiwum Jaskiego, ale je jako niedziennikowe pominito. Oprcz tego Jaski myla o artykuach do Pielgrzyma Polskiego, ktrych tematy sobie zapisywa (podano je w niniejszym wydaniu). Dodajmy, e Jaski by rwnie sekretarzemadministratorem i z tego tytuu musia zajmowa si korespondencj, odpowiada na nadsyane do redakcji listy, wysya korespondentom gazet itp. Mwi o tym nazwiska, m.in. take nazwiska emigrantw polskich, ktre wraz z adresami Jaski odnotowywa na lunych kartkach. Nie wiadomo, czy chodzi o kogo utytuowanego z Malmaison. Sama nazwa Malmaison odnosi si do zamku we francuskim departamencie SeineetOise, nieopodal Wersalu, zakupionego w 1798 r. dla Jzefiny de Beauharnais, ktra po rozwodzie z cesarzem Napoleonem mieszkaa w nim i zmara w 1814 r. Zapewne JAN CHRYZOSTOM ROMANOWSKI (1810 po 1874) z Warszawy. Studiowa medycyn. W czasie powstania listopadowego pracowa w szpitalu obozowym; porucznik puku szwoleerw pieszych. W 1837 r. uzyska w Paryu doktorat z medycyny. B e l f o r t, miasto we wschodniej czci Francji. Jak podaje R. Bielecki (dz. cyt., s. 42), w marcu 1833 r. przekroczyo granic w Belforcie 51 Polakw. Autor sformuowa tematy zapewne z zamiarem ich opracowania i opublikowania na amach redagowanego wsplnie z Adamem Mickiewiczem czasopisma Pielgrzym Polski.

581

582

ROK 1833

231

Filozofia historii (Dziennik). O charakterze naszej epoki pod wzgldem interesw oglnych ludzkoci i szczeglnych naszej Ojczyzny. 30 kwietnia, [wtorek] Historia powszechna ze szczeglnym wzgldem na przeszo i przyszo sowiaszczyzny. Materiay do dziejw powszechnych ludzkoci. Fragments historiques et politiques sur les peuples slaves. Rozbir dziea Maciejowskiego. Dodatki z Ossoliskiego o Kadubku, z Lelewela itd.,583 dalszy cig od 15. wieku. Wiadomoci Historyczne. Stan religijny. Obecne pooenie i przyszo polityczna ludw sowiaskich. 17 [maja], pitek 18 [maja], sobota Jouffroy o jedenastej i p. Dugiemu odnie Dykcjonarz teologiczny 584 i wzi Demaistra itd. Do biblioteki instytutu585 wzgldem dzie polskich. Do Levraulta po Histori Kocioa p[ar] Matter, Introdukti Micheleta.586

867

834

856

___________
583

584 585

586

JOZEF MAKSYMILIAN OSSOLINSKI (17481826) prozaik, historyk literatury, jeden z najbardziej zasuonych fundatorw kultury polskiej. W 1817 r. zaoy fundacj narodow Ossoliskiego, znan potem jako Zakad Narodowy im. Ossoliskich. Autor zakrojonych na szerok skal imponujcych erudycj i rzetelnoci bada Wiadomoci historycznokrytycznych do dziejw literatury polskiej o pisarzach polskich... Z zamierzonych 30 tomw wyda w Krakowie w latach 181922 trzy tomy. S. B. Linde, ktrego Ossoliski wspiera finansowo w pracy nad sownikiem jzyka polskiego, przeoy z drugiego tomu yciorys Kadubka na jzyk niemiecki i wyda osobno: Vincent Kadubek, ein historischkritischer Beitrag zur slavischen Literatur, Warszawa 1822. WINCENTY zwany KADLUBKIEM (ok. 1150 1223), biskup krakowski, autor Chronica Polonorum, wydanej drukiem w 1612 r.; beatyfikowany. JOACHIM LELEWEL napisa Wzmiank o najdawniejszych dziejopisach polskich, a szczeglniej Kadubku..., Warszawa 1809. Dykcjonarz teologiczny, zob. 1831, przyp. 170. B i b l i o t h q u e d e l' I n s t i t u t; do wzniesionego w 1665 r. z inicjatywy kardynaa Mazarina gmachu Napoleon przenis w 1806 r. Instytut Francuski (Institut de France) bdcy zawizkiem piciu akademii: Akademii Francuskiej, Akademii Nauk, Akademii Literatury, Akademii Sztuk Piknych i Akademii Nauk Moralnych i Politycznych. Z dziedzica instytutu na lewo wchodzio si do Biblioteki Mazarina. Gmach znajdowa si na skraju dzielnicy SaintGermain-des-Prs, nad Sekwan, w pobliu PontdesArts. F. G. LEVRAULT, waciciel ksigarni i wydawca w Paryu i Strasburgu.

232

DZIENNIK

We rod [22 maja] o 2. na kurs Receveur587 W Bibliotece Krlewskiej Annales de la Philosophie Chrtienne.588 U Reynauda dziea Wroskiego.589

___________
JACQUES MATTER (17911864) francuski pisarz i filozof. Pocztkowo generalny inspektor Uniwersytetu Paryskiego, od 1845 wszystkich bibliotek we Francji. By profesorem w protestanckim seminarium duchownym. Autor dzie z zakresu historii religii i filozofii religii, wyda m.in. Histoire universelle de l'Eglise chrtienne, 4 tomy, Strasbourg 182935, nakadem firmy Levrault et Fils. JULES MICHELET (17981874) francuski historyk i eseista. Pochodzi z ludu paryskiego. Wykada w cole Normale filozofi i histori. W swojej twrczoci ukazywa nierozerwalny zwizek historii z filozofi. ywi przewiadczenie, e ludzko jest swoim wasnym dzieem, e lud jest sprawc historii, e wreszcie wolno trzeba stale na nowo zdobywa. Swe zapatrywania wyoy w Introduction l'histoire universelle (Wstp do historii powszechnej), wydanej w Paryu w 1831 r. Od 1833 r. zacz publikowa Histoire de France, a od 1847 Histoire de la Rvolution franaise. Wykada na Sorbonie w latach 183436, w 183851 w Collge de France. Porywajcy mwca, prezentowa w swej romantycznej historiozofii kierunek zdecydowanie demokratyczny. W historii Francji ukazywa sens i kierunek postpu, drog do oglnoludzkiej jednoci. Czonek Akademii Nauk Moralnych i Politycznych. By obroc sprawy polskiej. Przyjani si z Adamem Mickiewiczem. W j. francuskim receveur oznacza poborc. Tutaj zapewne przezwisko filozofa J. B. Ph. Bucheza, byego poborcy, prowadzcego publiczne wykady. Zob. 1831, przyp. 172. B i b l i o t e k a K r l e w s k a, ufundowana w 1373 r. przez Karola V Mdrego, po rnych kolejach losu znalaza swoj siedzib przy rue Richelieu. Bya pierwsz w historii bibliotek otrzymujc od 1537 r. egzemplarz obowizkowy. Udostpniona publicznie od 1743 r. Od 1811 r. zacza wydawa Bibliographie de la France. Annales de la Philosophie Chrtienne rocznik wychodzcy od 1830 r. pod redakcj zaoyciela Augustina Bonnetty'ego. Zob. 1835, przyp. 949. JOZEF MARIA HOENEWRONSKI (17781853) filozof, matematyk, astronom, fizyk, technikwynalazca, prawnik i ekonomista. Pochodzi z rodziny czeskiej osiadej w Poznaskiem. Uczestnik insurekcji kociuszkowskiej, suy w armii rosyjskiej. Ju jako podpukownik zoy dymisj ze suby wojskowej. Studiowa w Krlewcu prawo i filozofi. Od 1800 r. we Francji, pocztkowo w Marsylii. Uzyska obywatelstwo francuskie. Od 1810 r. zamieszka w Paryu, powicajc si pracy naukowej. Utrzymywa si z korepetycji. Od 1832 r. pracowa nad problemami technicznymi w dziedzinie lokomocji. W latach 183347 udoskonala swe wynalazki dziki pomocy Edmonda Thayera. Pisa wycznie po francusku. Zmar w ndzy. Za bytnoci Jaskiego w Paryu HoeneWroski opublikowa Loi tlologique du hasard, aperu 12, Paris 1828 (przedrukowane w: Accomplissement des thories des proabilits pour matriser les oprations de rentes la bourse, les jeux et gnralement tous les phnomnes dpendant du hasard, Paris 1833); Loi tlologique du hasard, Rimpression de trois pices rarissimes (1833). Ponadto w Paryu w 1831 r. wyszo dzieo HoeneWroskiego w pierwszym tomie: Messianisme, union finale de la philosophie et de la religion constituant la philosophie absolute, t. 1: Prodrome du messianisme. Rvlation des destines de l'humanit.

587

588

589

ROK 1833

233

Do [Antoniego] Oleszczyskiego po dziea polskie. Do [Ludwika] Platera po dzienniki. Do Chopina wzgldem Paulina. Od Banneta Kurs Comta.590 Do Boulard. Koniecznie dziea statystyczne i historyczne o Sowianach. Karnotowi o rekomendacj do biblioteki Ferussaca.591 Z Leroux do van Praeta.592 8 czerwca, [sobota], wypynli z Marsylii przez Malt do Egiptu jenera Henryk Dembiski, kapitan Franciszek Szemioth i doktor Hage na brygantynie Ajnqueur (kapitan Attard).593

168

8606 697

___________
HoeneWroski uksztatowa system filozoficzny, ktry nazwa mesjanizmem: przedmiotem tej doktryny jest ugruntowanie ostateczne prawdy na ziemi, urzeczywistnienie w ten sposb filozofii absolutnej, spenienie religii, zreformowanie nauk, wyjanienie dziejw, odkrycie celu najwyszego pastw, ustalenie kresw absolutnych czowieka i odsonienie powoania narodw (cyt. za: W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. II). B. Jaski interesowa si dorobkiem pisarskim HoeneWroskiego, czego wyrazem by sporzdzony przez niego odrcznie wykaz jego dzie, zachowany w rzymskim ACRR sygn. 13678. BANNET saintsimonista. AUGUSTE COMTE (17981857) francuski filozof i socjolog, czoowy rzecznik i przedstawiciel klasycznego pozytywizmu (zob. 1832, przyp. 43). W latach 181416 studiowa w cole Polytechnique w Montpellier. Usunity z uczelni z powodw politycznych, przenis si do Parya i kontynuowa studia nad dzieami ideologw, ekonomistw i historykw. Latem 1817 zosta sekretarzem SaintSimona, z ktrym wsppracowa przez siedem lat. Posdzajc SaintSimona o prb przywaszczenia jego pracy naukowej, odszed od niego i rozpocz samodzieln karier filozofa. Od 1826 r. prowadzi w prywatnym gronie suchaczy wykady z filozofii pozytywistycznej, ktre stay si podstaw Kursu filozofii pozytywnej (Cours de philosophie positive), jego gwnego dziea, drukowanego w szeciu tomach w latach 183042. By twrc nazwanej tak przez siebie socjologii, nauki o strukturze spoeczestwa, prawach jego rozwoju i metodach jego badania. W jego utopijnej wizji spoeczestwa przyszoci filozofia pozytywna miaa by dogmatem religijnym, a uczeni kapanami kierujcymi si zasadami altruizmu i humanizmu. Gosi teori o trzech fazach rozwoju myli ludzkiej (teologicznej, metafizycznej i pozytywnej wiedzy naukowej), stworzy te system religii ludzkoci, w ktrym ludzko byaby przedmiotem kultu religijnego. W Paryu oprcz bibliotek publicznych dostpne byy biblioteki prywatne, oczywicie za porczeniem (rekomendacj), jak biblioteki Cousina (filozofia), Thiersa (historia Francji), Burgauda des Marets (dziea o gwarach). FERUSSAC zob. 1832, przyp. 254. JOSEPH VAN PRAET (17541837) bibliotekarz i bibliograf francuski. Genera HENRYK DEMBINSKI wyruszy do Egiptu, aby wzi udzia w toczonej wwczas wojnie midzy tym krajem a Turcj. Jednake zawarte nie bez wpywu Rosji

590

591

592 593

234
[Tekst przekrelony przez autora.]

DZIENNIK

16 czerwca, [niedziela] Trzeba w tym tygodniu pj do Zana594 dla dowiedzenia si o B. 699 24 sierpnia, [sobota] Zrobi kajet poduny, ktry bdzie zawiera: 1. list prenumeratorw (Pielgrzyma Polskiego), wypat i osb, ktrym si posea darmo, 2. list rozchodu, 3. podug departamentw alfabetycznie list korespondentw. Drugi kajet poduny dziennik korespondencji: listy przybye listy wysane
podug dat

Do odpisania: Mercier, Heidelberg595 dr Gsiewski596 (mwi z Dwernickim), Heidelberg Szotarski, Heidelberg597

___________
porozumienie midzy walczcymi sprawio, e genera mimo powanych ofert ze strony baszy Egiptu Mehmeda Alego powrci w czerwcu 1834 do Francji. FRANCISZEK SZEMIOTH major wojska polskiego (zob. 1832, przyp. 272 ). GUSTAW ADOLF HAGEN (wac. Haage), pochodzcy z Litwy, lekarzchirurg. STEFAN ZAN (18031859) brat Tomasza, poety i filomaty, uczestnik powstania listopadowego. Przyby do Francji w sierpniu 1832 r. VICTOR MERCIER (nie majcy nic wsplnego z Jules'em Mercierem, saintsimonist i poet), przebywajcy w synnym z uniwersytetu Heidelbergu (Badenia). HIPOLIT GASIEWSKI (18061896) lekarz. Uzyska na Uniwersytecie Jagielloskim stopie kandydata medycyny. Uczestnik powstania listopadowego. Na emigracji pocztkowo w Niemczech, w Wrzburgu zdoby doktorat z medycyny, nastpnie we Francji; w Montpellier w synnej Szkole Medycyny doktoryzowa si po raz drugi w czerwcu 1839 r. JULIAN SZOTARSKI (18071838) lekarz, publicysta, krytyk literacki. Spokrewniony z Kazimierzem Brodziskim, ktremu zawdzicza pomoc w nauce. W 1830 r. zapisa si na wydzia lekarski Uniwersytetu Warszawskiego. Powstaniec listopadowy. W lipcu 1831, po mierci redaktora Stanisawa Psarskiego, redagowa Merkurego. Przeszed granic z korpusem generaa Rybiskiego i wraz ze swoim przyjacielem lekarzem Wiktorem Feliksem Szokalskim przebywa w Niemczech. W latach 183236 odby wraz z nim studia medyczne. Zmuszony przez wadze, opuci Niemcy i w lipcu 1836 znalaz si w Paryu. Przyjani si z Adamem Mickiewiczem. Napisa w jzyku niemieckim: Skizzen aus Polen (1833) i Puawy. Historische Erzhlung...(1834), ogoszone w Heidelbergu, ponadto pisywa artykuy do czasopism Moda Polska, Revue Franaise, Rocznik Emigracji Polskiej; w tym ostatnim zamieci wzmiank o Kazimierzu Brodziskim i jego pismach. Pisa te wiersze. By tumaczem z jzyka angielskiego. Zmar na grulic.

594 595 596

597

ROK 1833
Zwierkowski Walenty, Nancy598 Zwierkowski Ignacy, Arras599 Zawadzki, Aurillac600 Wojciech Napoleon empicki, Rhodez, Aveyron601 Kondycki, Melle602 Tokarski, ChteauduLoir, departament de la Sarthe603 Jan Zieliski, Auch, Agen604 Hube, SaintBrieuc605 Tur, Londyn606 Jaszowski, Lww607

235

___________
598

599

600 601

602

603 604

605

606

WALENTY JOZEF WINCENTY ZWIERKOWSKI (17881859) uczestnik kampanii austriackiej i hiszpaskiej, pose na sejm i sekretarz sejmowy. W czasie powstania jeden z prezesw Klubu Patriotycznego. Do Francji przyby w listopadzie 1831 r. Nalea do Komitetu Lelewela. Autor drobnych artykuw publikowanych w prasie emigracyjnej. Brat przyrodni Floriana Zwierkowskiego. IGNACY FRYDERYK ZWIERKOWSKI (18041880). Syn Floriana i Katarzyny z Jaskich, siostry Piotra, ojca Bogdana Jaskiego. Od 1824 r. studiowa prawo i administracj na Uniwersytecie Warszawskim. Uczestnik powstania listopadowego. Przyby do Francji w styczniu 1832. Zapisa si do Komitetu Lelewela w Paryu, potem wstpi do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Przez pewien czas przebywa w Arras w pnocnej Francji, dawnym orodku wyrobu tkanin dekoracyjnych (arrasy). JOZEF ZAWADZKI zob. 1832, przyp. 293. A u r i l l a c miasto w Owernii (Francja). WOJCIECH NAPOLEON EMPICKI zob. 1832, przyp. 265. R h o d e z miasto w poudniowej Francji, orodek administracyjny departamentu A v e y r o n. JOZEF KONDYCKI (1807 ok. 1874). W 1828 r. zapisa si na wydzia lekarski Uniwersytetu Warszawskiego. Powstaniec listopadowy. Na emigracji we Francji, by m.in. w 1833 r. w Melle. Od marca 1834 czonek Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. W 1838 zapisa si na medycyn w Montpellier, gdzie pniej w szpitalu Saintloi pracowa jako lekarz. MICHAL TOKARSKI (zm. 1840), sierant w powstaniu listopadowym. Przyby do Francji w sierpniu 1832; od 15 lipca 1833 w ChteauduLoir (departament Sarthe). JAN ZIELINSKI (18061887). Po ukoczeniu gimnazjum w Pocku wstpi do suby wojskowej. Uczestnik powstania listopadowego, awansowa na kapitana puku grenadierw. Przyby do Francji w sierpniu 1832 r. Przebywa m.in. w Auch, Agen. Od 1836 r. studiowa rolnictwo w Grignon (okrg Versailles). MICHAL HUBE (17791840), ojciec Jzefa i Romualda. Przez pewien czas by referendarzem Rady Stanu Krlestwa Polskiego, w czasie powstania listopadowego prezesem Komisji ledczej, majcej rozpatrzy szpiegowskie papiery z kancelarii wielkiego ksicia Konstantego. Czonek Komitetw Lelewela i Dwernickiego, nalea do Towarzystwa Literackiego Polskiego. Zmuszony przez wadze francuskie do opuszczenia Parya, od 1832 r. przebywa w SaintBrieuc (Bretania). WOJCIECH TUR zob. 1830, przyp. 89.

236

DZIENNIK

700

Gordaszewski,608 Stolzman609 i Mayzner,610 Bienne Walter, Pary 611 Wywiedzie si, gdzie Cyprysiski z Levroux612 Kobyliski 613 i Czerski,614 co napisali list z protokem Towarzystwa Naukowego [Polakw Tuaczw] Emeryk Staniewicz, Bienne615 Odebra od Dwernickiego616 z Bourges do Lelewela

___________
607

608

609 610 611 612 613

614

615

616

STANISLAW JASZOWSKI (18031847) poeta, powieciopisarz, redaktor. Ukoczy studia na uniwersytecie we Lwowie, wsppracowa z pismami galicyjskimi, jak Rozmaitoci, Pszczka Krakowska. Wydawca almanachu Sawianin (1837, 1839). Ogosi Zabawki rymotwrcze (1826), Powieci historyczne polskie (182930), Bitw pod Stubnem (1841). FRANCISZEK GORDASZEWSKI (18011870). Po upadku powstania listopadowego, w ktrym bra udzia, zosta aktywnym dziaaczem na emigracji. Karbonariusz, czonek Modej Europy, uczestnik nieudanej wyprawy do Frankfurtu nad Menem. Wraz z Karolem Stolzmanem i innymi zaoy 12 maja 1834 Komitet Modej Polski z siedzib w Bienne. Kapitan wojsk polskich i armii belgijskiej. Publicysta. Nalea do kierowanego przez Joachima Lelewela Zjednoczenia Emigracji Polskiej. KAROL STOLZMAN zob. 1832, przyp. 390. JOZEF MAYZNER zob. 1832, przyp. 275. Wspdziaa z Gordaszewskim i Stolzmanem w yciu emigracji polskiej. FILIP WALTER zob. 1831, przyp. 193. WINCENTY CYPRYSINSKI zob. 1830, przyp. 89. L e v r o u x miasto w pobliu Chteauroux (departament Indre). Zapewne WINCENTY KOBYLINSKI (ur. ok. 1806), w 1828 r. student prawa na Uniwersytecie Warszawskim; uczestniczy w powstaniu listopadowym. Na emigracji we Francji, gdzie czsto zmienia miejsce pobytu. Od sierpnia 1833 czonek Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Prawdopodobnie JOZEF CZERSKI (18061838). Majc lat 21 rozpocz studia prawa i administracji na Uniwersytecie Warszawskim. Powstaniec listopadowy. Po przekroczeniu pnocnej granicy Krlestwa Polskiego wraz z innymi Polakami zosta internowany przez wadze pruskie na statku Lachs. Przebywa na wyspie Olron (Francja). W 1834 r. zapisa si do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, a w 1836 podpisa Manifest Towarzystwa. EMERYK STANIEWICZ filareta, jeden z przyjaci Adama Mickiewicza i Antoniego Edwarda Odyca. Profesor gimnazjum w Wilnie. Powstaniec listopadowy. Przebywa na emigracji w zakadzie w Besanon. W 1834 r. organizowa wrd Polakw w Szwajcarii zbirk pienin na prenumerat Pielgrzyma Polskiego. W Genewie spotka si w tym roku z Juliuszem Sowackim, ktrego przed paroma laty poegna w Wilnie i zadedykowa mu Pismo wite Nowego Testamentu. Karbonariusz i czonek Hufca witego, mieszka w Bienne. Nalea do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Przebywa w Anglii. JOZEF DWERNICKI (17791857) genera i dziaacz emigracyjny. Dowdca puku Ksistwa Warszawskiego, uczestnik kampanii napoleoskich, genera brygady w woj-

ROK 1833

237

z departamentu des Landes. Rozkad zakadw emigracji. Do Wincentego Gostkowskiego z Marseille.617 Napisa, e mu si poseao regularnie wszystkie numera, rue Peyron, 18; niech napisze, ktrych brak, pole si. Doliwa618 zakomunikowa mi trzynastego wrzenia jego reklamacj.619

___________
sku Krlestwa Polskiego. W czasie powstania listopadowego stoczy zwyciskie potyczki z wojskami rosyjskimi pod Stoczkiem. Wyprawi si z oddziaem wojskowym na Ukrain, lecz wobec niepomylnego rozwoju powstania na Woyniu i Podolu wycofa si i w kocu kwietnia 1831 przekroczy granic galicyjsk skadajc bro. Przebywa na emigracji w Paryu. Prezes Komitetu Narodowego Emigracji Polskiej (18321834), wsptwrca i prezes Konfederacji Narodu Polskiego (1836). W polityce reprezentowa kierunek umiarkowany, by przeciwnikiem politycznym ksicia Adama Czartoryskiego. Od 1836 r. przebywa w Anglii, od 1848 w Galicji. Zmar we Lwowie. Autor Pamitnika (1870). WINCENTY GOSTKOWSKI (ok. 1807 1863), od 1828 r. student prawa na Uniwersytecie Warszawskim. Uczestnik powstania listopadowego, kapitan 20. puku piechoty liniowej. Przebywa na emigracji w poudniowej Francji (Tuluza, Marsylia). W 1845 r. wsppracowa z firm zegarmistrzowsk Patek i Sp. w Genewie. ADOLF DOLIWA (18091837) uczestnik powstania listopadowego w randze porucznika. Przebywa w Paryu od 1832 r. W licie z 16 grudnia 1833 Adam Mickiewicz pisa do swych przyjaci, Hieronima Kajsiewicza i Leonarda Rettla: Jaski rzadko widziany, w kopotach ustawicznych finansowych i w tumie dawnych i nowych znajomych. Wiele cierpi, mao robi. Komian, o ktrego pyta Hieronim, nieszczliwy czowiek! Chory na szulerk, wszystko, co ma, przegrywa; ucieka z mieszkania na mieszkanie i Jaskiego wprawi w bied, bo rzeczy Jaskiego za Komiana zagrabiono. W ponad dwa lata pniej Jaski w licie do Ludwika Krlikowskiego: W 1833 przedsiwziem, jak Ci wiadomo, wydawanie jednego pisemka polskiego, ale tylko jako prbk, bez stanowczej decyzji na przyszo. Pokazao si w czasie mojego redaktorstwa, e i ci, do ktrych chciaem by mwi, peni starych kwasw, nie mogli jeszcze sucha, o czym mwi im chciaem, i e dla mnie samego publiczne dziaanie byo jeszcze za wczesne. W kocu 1833 moje pisemko ustao (marzec 1836; ACRR 8568, s. 11061108).

617

618 619

DZIENNIK
Rok 1834

19 lutego 1834, roda Nadzieja znw wstpuje we mnie z aski Boga! Tak, doznaem jej niedawno po kilkakro wyranie bez adnej zasugi, ale po pokornej o ni duchowej modlitwie. Od dawna czuj potrzeb uporzdkowania na nowo ycia, myli, zrobienia oglnego rachunku sumienia przed Bogiem. Usilnej trzeba pracy, szczerej woli, abym si sta godnym uskuteczni to wielkie dzieo pierwszy krok do mojej poprawy. W ostatnich dniach kilku natchn mnie Bg kilku podnymi, odradzajcymi mylami. Niechaje pierwszym z nich czynem bdzie cho krtkie utwierdzenie ich w mej pamici dla mojej poprawy, dla chway Doskonaoci miosiernej. Po kilka razy zaczynaem by ju kontrolowa moje ycie. I ustawaem po pewnym czasie, nie przychodzc do adnego, poytecznego wypadku. Czemu? Ach, czemu moje dotyczczasowe ycie jest szeregiem bdw i przestpstw, saboci prowadzcych do niedonoci, do nicoci! Bo nie byo wyrzeczenia si siebie w deniu do prawdy, do dobra drugich, do doskonaoci. Wczoraj mi to przyszo na myl przy czytaniu SaintMartina.620 Dziki Bogu! Dziki ___________
620

8585 935

LOUISCLAUDE DE SAINTMARTIN (17431803) francuski mistyk, zwany Filozofem Nieznanym. Po ukoczeniu szkoy redniej u oratorianw i odbyciu studiw prawniczych w Paryu, wstpi do wojska w Bordeaux. Tam pozna portugalskiego mistyka Martinusa de Pasqually. Przez duszy czas by jego sekretarzem i pozostawa pod jego wpywem a do chwili, gdy pozna pisma mistyka niemieckiego Jakuba Bhme. Po rnych dowiadczeniach yciowych doszed do przekonania o wyszoci modlitwy i kontemplacji nad metodami teurgicznymi (to znaczy przymuszajcymi Boga lub duchy do podanego dziaania). By zdecydowanym przeciwnikiem racjonalizmu i materializmu. Gosi potrzeb powrotu czowieka do natury. W stanie pierwotnym czowiek by wcielonym anioem, myl Bo, manifestacj Boga na zewntrz. Czowiek odnajduje t prawd w momentach cierpienia, upokorzenia; wicej jeszcze, odczuwa silne pragnienie (l'homme du dsir) wyzwolenia siebie, swego ducha z pt

240

DZIENNIK

936

938

poczciwemu SaintMartinowi! Zawsze by wzgld na ludzi, na wasn chwa, wyniesienie midzy nimi, na rozkosz wasn. Od dwch lat peny jestem zamiarw napisania czego poytecznego dla moich ziomkw. Ach, czuj wielk potrzeb apostolstwa prawdy! Prne zamiary! Niebaczny, chciaem wydawa co dobrego z siebie, kiedy nie mam dobrego w sobie. W cigej jestem od dawna ktni z prawd, z porzdkiem, z jednoci myli. Boe, dodaj mi aski i siy do obrachowania mego sumienia, wygadzenia zego, oywienia dobrego. Ach, daj mi ask wiary w Ciebie, w Twoj doskonao, w Twoj mio powszechn, jedyn prawd, wszechmocn potg! Daj mi, Ojcze ycia! uczucie Ciebie we mnie. Zniszcz stary mj bd, jakobym mia by, Czowiek, znikomym tworem drobnych okolicznoci ziemskich. Skadam Ci dziki za myli, ktrymi mnie niedawno natchn: Mio bliniego bez mioci Boga jest prn prowadzi moe do zego; Myl yje dopiero w czynie wtenczas tylko yje w jednoci naszej istoty, jest nasz; Sztuka ycia jest dobrym uyciem czasu; Oddanie siebie caego w jakichkolwiek stosunkach z ludmi i ze wiatem bez poddania si Bogu, bez wzgldu na obowizki wynikajce z ostatecznego naszego przeznaczenia prowadzi do zego. Pewno? pochodzi najzupeniej z aski Boskiej. Kto kocha Boga i bliniego, w tym zamiszkuje prawda. Jestemy w czasie przemiany towarzyskiej jak odrni znikome od wiecznego, kkol od pszenicy? O ile mona chcie zna prawd? Prawda doskonaa i niedoskonaa zupena i niezupena bezwzgldna i wzgldna. Jak jej szuka? (Pocztek, rodek, koniec = czas. Prawda ludzka na ziemi w czasie.) Jak uporzdkowa moje myli (i nabyte wiadomoci)? Dalsze zadanie: Czy naley od razu zupen prawd odkrywa, czy stopniowo? wczesno ___________
materialnych. Przez wewntrzn prac moe on osign w pierwotny stan czystoci i chway. SaintMartin przekonywa, e wolno czowieka wspiera si na penieniu prawa Boego, e odwracajc si od Boga i zamykajc w sobie, pogra si on w ciemnoci i nicoci. Jego celem jest zbawi siebie samego i odzyskiwa sw pierwotn natur. SaintMartin uwaa, e wielka rewolucja francuska bya zamierzona w planie Boga, tote stawa po jej stronie i nawet wspiera j finansowo. Mniema, e sam jest Boym narzdziem, przeznaczonym m.in. do przekadania dzie J. Bhma na jzyk francuski. Gwne dziea SaintMartina to Des erreurs et de la vrit ou les Hommes rapells au principe universel de la science (1775), L'Homme du dsir (1790), Ecce homo (1792), Nouvel homme (1792), De l'esprit des choses (1800). W ostatnich latach ycia dzieli si swym wewntrznym dowiadczeniem z niewielk grupk zwolennikw. Po swej mierci wywar ogromny wpyw na filozofi romantyczn.

ROK 1834

241

i niewczesno. Dalej: Czy, jak mwi Mickiewicz, jest kiedy nie czas mwi do ludzi, a obowizek dla przyjaciela prawdy milczenia i usunicia si z towarzystwa?621 Dobre uycie czasu: nie zajmowa si wcale rzeczami nie prowadzcymi do zamierzonego celu, mao tymi, ktre prowadz z daleka, zupenie tymi, co prowadz do niego wprost. (Cel mj teraz: poprawa moralna siebie, porzdek w duszy zrzucenie wizw ciaa i wiata.) Nie dzieli uwagi na wiele przedmiotw. Obra te, ktrych wykonanie nie przechodzi si. Nie rozpoczyna tylko, co si chce zaraz koczy; koczy, co si rozpoczo. y z osobami, ktre mog przyczyni si do mojej poprawy, unika do czasu innych. Nie majc ochoty do zajcia si prac, ktr kae si zaj powinno, nie przechodzi do pracy innej, ale prosi Boga o ask dopenienia powinnoci. Wielka myl SaintMartina: Il ne faut pas mditer pour avoir une grande masse de pratiques, mais pratiquer pour avoir une grande masse de meditations [Nie naley rozmyla o wielkiej iloci praktyk, lecz praktykowa, by mie wiele do rozmylania]. Co, jak praktykowa? Odda si zupenie sprawie prawdy i ludu, zrzec si zupenie siebie dla Boga, to jest y z Bogiem, stumi w sobie pych i znikom podliwo chway i rozkoszy. Warunkiem ywa wiara w Boga, w przysze ycie. Poznaj, czuj gboko, o Boe, em si zrobi niewolnikiem mego ciaa i wiata. Udziel mi aski, dodaj siy do zrzucenia ciarw tumicych moj wol, przyspiesz w poprawie! Potrzebuj prawida we wszystkim, dla myli, dla czynu. Oh, ile dobrych myli, ile Twoich natchnie strwoniem! Racz mnie wesprze, abym reszt ycia powici Prawdzie, Cnocie, Tobie samemu ku Twojej chwale! dobru blinich! mojemu zbawieniu! Le manque de la volont est la plus grande source des erreurs, et ce qui empche l'homme de faire du progrs dans la recherche de la vrit [Brak woli jest najwikszym rdem bdw i to przeszkadza czowiekowi osignicie postpu w szukaniu prawdy] (SaintMartin).
Dzie 26 marca na rod Do kocioa dzie [moich] urodzin. 8586 985 937

___________
621

Aluzja do Stopni prawd, napisanych przez Adama Mickiewicza i zamieszczonych w jego zbiorku Zdania i uwagi z dzie Jakuba Bema, Anioa lzaka (Angelus Silesius) i SMartena.

242

DZIENNIK

Wstpi do atelier, do biblioteki, czyby nie mona wzi znw ksiek. List do Aicard622 Frdric Auguste.623 Na pierwsz do G. [? A. Gurowskiego] Do drukarni adres Boewskiego.624 Poczta, Pszenny,625 Gautier,626 Burgaud. Portierka. Maliski gdzie, czy nie od Ordgi627 dowiedzie si. Papier Wejssenhof.628 List do Wejssenhofa, do Witwickiego,629 po Komedi.630

___________
622

623 624

625

626 627

628

629

JEAN AICARD (18101853) jurysta, erudyta, autor licznych artykuw encyklopedycznych zamieszczanych w Encyclopdie nouvelle, wychodzcej pod redakcj P. Leroux i J. Reynauda. W swoim czasie przyczy si do zwolennikw doktryny saintsimonistw i towarzyszy Ojcu Enfantin w Mnilmontant. FREDERIC AUGUSTE (17501827) Fryderyk August, krl saski, ksi warszawski w latach 180715. By moe Jaski ma na myli KALIKSTA BOZEWSKIEGO (Borzewski), ktry urodzi si w Pockiem w 1805 r., by kapitanem i uczestniczy w wyprawie Jzefa Zaliwskiego w 1833 r. Po powrocie z tej wyprawy do Francji, wybra si do Hiszpanii i zgin tam na polu walki w 1836 r. Zapewne PAFNUCY MIKOLAJ PSZENNY, ur. 1803, od 1819 studiowa na wydziale nauk i sztuk piknych w Warszawie; wg innych przekazw: MICHAL PSZENNY, negocjant w wieku 29 lat, przybyy do Francji w 1831 r. GAUTIER (Gauthier) krawiec zamieszkay w Paryu. JOZEF ORDEGA (18021879). W 1821 r. magister prawa i administracji; pose na sejm, w powstaniu listopadowym fundator i kapitan jazdy kaliskiej. Od sierpnia 1831 przebywa wraz ze sw rodzin na emigracji we Francji. Przez jaki czas by czonkiem TDP. Pozostawa pod wpywem Bucheza. Redagowa Demokrat Polski XIX wieku. W 1840 r. Opublikowa w Paryu rozprawk O narodowoci polskiej, utrzyman w duchu katolickim i zarazem postpowym. By pniej konsulem francuskim w Sarajewie. LUCJAN WEJSSENHOF (18071881) malarz pochodzcy z Litwy. Uczestniczy w powstaniu listopadowym jako kapitan, najpierw w oddziale Emilii Plater, potem w korpusie gen. Ramorino. Przebywa na emigracji w Paryu w latach 183240. Uczestniczy w spotkaniach u Adama Mickiewicza, podczas ktrych czytano Pana Tadeusza. Serdeczny przyjaciel Zygmunta Krasiskiego. STEFAN WITWICKI (18021847) poeta, publicysta. Po ukoczeniu Liceum Krzemienieckiego osiad w Warszawie, gdzie poza guwernerk powica si pracy literackiej. Zaprzyjani si z Kazimierzem Brodziskim, Fryderykiem Chopinem, Jzefem Korzeniowskim Maurycym Mochnackim, Antonim Edwardem Odycem (z ktrym wsplnie redagowa Melitele), Jzefem Bohdanem Zaleskim. Zwolennik romantyzmu. Jako poeta najwicej oryginalnoci wykaza w Piosnkach sielskich (Warszawa 1830). Do niektrych piosnek z tego tomu komponowali muzyk Chopin i Moniuszko. Autor Poezji biblijnych (Warszawa 1830). Z powodu sabego zdrowia nie bra udziau w powstaniu listopadowym. W 1832 r. dobrowolnie wyemigrowa i osiad w Paryu. W 1833 r. Opublikowa Moskale w Polsce. Dziennik 8 IX 1831 8 VII 1832. Dziennik ten ukaza si take w przekadzie francuskim: tienne Witwicki: Les Russes

ROK 1834
27 [marca], we czwartek, do Boewskiego, do Wrotnowskiego,631 do Aicarda po pienidze boty, koszule. Do Koryckiego632 list Pszennego.

243

___________
en Pologne, traduit en franais par [Bogdan] Janski. Paris 1833. Przyjani si z Adamem Mickiewiczem, uczestniczy w odbywajcych si u niego spotkaniach, w czasie ktrych czytano Pana Tadeusza. Obok Adama i innych przyjaci i znajomych by wspzaoycielem Towarzystwa Braci Zjednoczonych. Jako publicysta ogasza Wieczory pielgrzyma. Rozmaitoci moralne, literackie i polityczne (zeszyt 1 Pary 1834, zeszyt 2 Pary 1835). Wyda je pniej w dwch tomach (tom I Pary 1837, tom II Pary 1842). W tej wysoko przez wspczesnych cenionej publicystyce wykada nauki moralne, religijne, patriotyczne i spoeczne, wystpowa przeciw cudzoziemszczynie, broni tradycji narodowych. Ogosi Otarzyk polski, tj. zbir naboestwa katolickiego, mieszczcy si w sobie i na wszelki czas, do Trjcy Przenajwitszej, do N. Panny i do witych... modlitwy stosowne w rnych potrzebach (Pary 1836), a take, w tym samym roku, Otarzyk polski mniejszy, stanowicy skrt poprzedniej pozycji. Poza wznowieniem Poezji biblijnych, Piosnek sielskich...(Pary 1836) wyszy na emigracji jego Listy z zagranicy (Lipsk 1842). Bdc ortodoksyjnym katolikiem zerwa przyja z Adamem Mickiewiczem, gdy ten przystpi do koa Andrzeja Towiaskiego. Witwicki zaprzyjani si z Jaskim i pierwszymi zmartwychwstacami (Kajsiewicz, Semenenko), by ich zewntrznym bratem. Zamierza wstpi do stanu kapaskiego i zwiza si ze zmartwychwstacami. W tym celu wybra si do Rzymu, tam jednak na skutek ospy zmar. Dramat Zygmunta Krasiskiego (18121859) NieBoska komedia. Poeta zacz j pisa latem 1833 w Wiedniu, a skoczy 23 listopada tego roku w Wenecji. Zrazu poeta nie decydowa si na druk swego dramatu, ktry wydano anonimowo w paryskiej typografii Pinarda w lutym 1834, ale zaczto rozpowszechnia w kwietniu 1835. Eustachy Januszkiewicz w licie do swej narzeczonej, Eugenii Lariss z 9 marca 1836 pisa, e drukowano j [NieBosk komedi] tutaj, ale po wydrukowaniu wszystkie egzemplarze schowano. My tylko mamy jeden egzemplarz, jestemy pewni, e j pisa Zygmunt Krasiski, syn Wincentego talent nadzwyczajny (cyt. za: J. Kallenbach, Z epoki emigracyjnej (18331841), Lamus 1908/1909, s. 456). FELIKS WROTNOWSKI (18031871) z Litwy. Publicysta, historyk i tumacz. Studiowa prawo na Uniwersytecie Wileskim. Od 1826 r. pracowa w redakcji Dziennika Wileskiego. Tumaczy i wyda Szpiega i Ostatniego Mohikanina Jamesa Fenimore'a Coopera. Uczestnik wyprawy gen. Dezyderego Chapowskiego na Litw. Po powstaniu listopadowym wyemigrowa do Francji i zamieszka w Paryu. Aktywny dziaacz Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich. Opracowa i wyda Powstanie na Woyniu, Podolu i Ukrainie w roku 1831 opisane... wedug poda dowdcw i wspuczestnikw tego powstania (2 tomy, Pary 18371838). czyy go bliskie zwizki z Adamem Mickiewiczem. Z inicjatywy Towarzystwa Literackiego i Towarzystwa Naukowej Pomocy zakupywano ksiki i inne biece publikacje emigracyjne piecz nad tymi zbiorami powierzono w 1834 r. Wrotnowskiemu. W jego mieszkaniu przy rue de l'Universit miecia si Biblioteka Polska, otwarta we wtorki, rody, czwartki i soboty w godz. od 10 do 16. Jaski zachodzi czsto do zarzdzajcego bibliotek Wrotnowskiego, korzystajc z jej zasobw. Ks. FRANCISZEK KORYCKI uczestnik powstania listopadowego, kapelan wojskowy. Czonek warszawskiego Towarzystwa Patriotycznego. Przebywa na emigracji we

630

631

632

244
Broszerka, Konopka,633 Dien.634 Do Carnota. Papier. Wejssenhof, listy itd. 8627 227 29 wrzenia 1834, [poniedziaek]

DZIENNIK

Ku poprawie mojej POSTANOWIENIA Nasamprzd: spisa wyznanie (zebranie myli) i wyuszczenie mojej wiary.635 Po wtre: Spowied.636 Boe Ojcze, przez nieskoczon dobro Twoj, przez najwitsz mk Syna Twego Chrystusa, wesprzyj mnie ask Twoj! Przyga, wyniszcz we mnie wyziewy starego czowieka, ducha pychy i cielesnoci. W dobrej chci ku Chwale Twojej, ku dobru bliniego i pojednaniu si zupenemu z Tob przedsibior te dwa dziea; wspom mnie, wszechmocny i najdobrotliwszy Panie, abym je szczliwie i rycho doprowadzi do koca!

___________
Francji, od listopada 1832 w zakadzie w Besanon i w Dijon. Karbonariusz, wsporganizowa wypraw frankfurck. W Paryu zbliy si do Jaskiego, przez jaki czas przebywa w jego Domku. Po mierci Jaskiego peni obowizki duszpasterza emigracji polskiej w Paryu. Pozostawa w przyjacielskich stosunkach ze zmartwychwstacami. JULIAN KONOPKA (18151899) z Galicji, inynier grnik. Studiowa w Krakowie na wydziale matematycznofizycznym Uniwersytetu Jagielloskiego. W 1833 r. wyjecha do Parya na dalsze studia w cole des Mines, ktre ukoczy w 1835 r. W czasie studiw kolegowa z Ignacym Domejk. Po zwiedzeniu Anglii powrci w 1836 r. do kraju i osiad w rodzinnym majtku. Mia dwch modszych braci, Jzefa (1818 1880), znanego pniej etnografa, rolnika i autora gawd, gwnie historycznych, oraz Romana, ktry przebywa z nim jaki czas w Paryu, gdzie chodzi na kurs literatury. CLAUDIEMARIEFRANOIS DIEN (17871865) francuski grawer. Jego prace ze wzgldu na poziom artystyczny byy wysoko cenione. Prowadzi pracowni, w ktrej wykonywano rwnie ryciny. Jaski uczyni to wyznanie w formie odpowiedzi na pytanie: Dlaczego wrciem do wiary witej katolickiej? Tekst tej wypowiedzi, opatrzony dat 28 grudnia 1834, niedziela, zamieszczono w Dodatku do Dziennika Roku 1834 jako pozycj III. Spowied Jaski odbdzie pierwsz spowied 24 listopada 1834, co odnotuje w Dzienniku (tekst tej spowiedzi, jeli by, nie zachowa si). Tekst spowiedzi z dat 6 grudnia (1834) podano jako pozycj II w Dodatku do Dziennika Roku 1834.

633

634

635

636

ROK 1834

245

Zawieszam wic wszelkie zamiary i prace literackie, obywatelskie i apostolskie a do ukoczenia dwch powyszych przedsiwzi. Urywkowo jedynie obudzone pomysy co do tych ostatnich spisywa bd. Wyznanie wiary zamierzam spisa za pomoc Boga, takiej, jak mam, jak mi Bg da, ludzko nauczya nie szukajc ju adnej nowoci. Zabraniam sobie szpera po ksikach prcz przybrania w pomoc kilku dzie pobonych, a to z powodu, e edukacja moja religijna bardzo zaniedban. 10 [padziernika], pitek Przeprowadziny. 12 [padziernika], niedziela Idziem z Jeowickim na msz do abbaye [opactwa];637 do broszerki szuka magazyna. Kocz [artyku] Archangel.638 15 [padziernika], roda Rachunek dostaj 17 frankw. Dowiaduj si o Antonim od Konaszewskiego.639 19 [padziernika], niedziela U Mickiewicza daj 25 frankw. Opowiadam o Ameryce. [21 padziernika], wtorek, znw u Mickiewicza, odnosz 100 frankw. ___________
637

231

638

639

Oglna nazwa opactwa (abbaye), w skad ktrego wchodzi najstarszy w Paryu koci SaintGermaindesPrs z przeomu XI i XII w., zbudowany w stylu romaskim, czciowo zachowany. Wewntrz, w transepcie po lewej stronie, znajduje si grobowiec polskiego krla Jana Kazimierza (16091672), ktry po swej abdykacji zamieszka w klasztorze jako jego opat i spdzi tam reszt ycia. Byo to miejsce rocznicowych spotka polskich emigrantw zamieszkaych w Paryu. A r c h a n g e l Archangielsk, pierwszy port morski Rosji u ujcia Dwiny do Morza Biaego, po francusku: Arkhangelsk; haso to, opracowane przez Jaskiego, zostao wydrukowane w Encyclopdie nouvelle (Paris 1836, tom II, s. 2526); zob. niej, przyp. 644. WOJCIECH KONARZEWSKI (18051881), suy w wojsku. Uczestniczy w powstaniu listopadowym w randze porucznika. Jako ochotnik przenis si do artylerii. Deportowany z Triestu, przyby w 1834 r. do Nowego Jorku, skd w tym samym roku wyjecha do Francji. Inynier wojskowy i cywilny. Autor sprawozdania z deportacji polskich emigrantw z Triestu do Ameryki Pnocnej, opublikowanego w Kronice Emigracji Polskiej, 1834, II, s. 151. A n t o n i, brat Bogdana Jaskiego; rwnie deportowany z Triestu, przyby do Nowego Jorku w marcu 1834 roku. Zmar tam w grudniu tego roku.

246

DZIENNIK

26 [padziernika], niedziela Obiad u Anglika. Spotykam si w PalaisRoyal z Adamem Gurowskim itd. itd. 31 padziernika, [pitek] U Podczaszyskiego dla noty o Armeczykach. Upadek rue du Hasard [?]. 1 listopada, sobota, Wszystkie wite Z Maliskim w Notre-Dame.640 Obiad, kawa razem. Kondratowicza nie zastalimy. 2 [listopada], niedziela Id do Dugiego. Mwimy o rendezvous do SaintMand.641 Dugi spacer sam, obiad w Meudon.642 8 [listopada], sobota Wieczorem na prbie organw w SaintEustache.643
232

9 [listopada], niedziela Pisz Dugiemu, e nie mog i w przysz rod. 10 [listopada, poniedziaek] Id do niego [Dudiego], zastaj list, pyta mnie, czy chc w pitek lub sobot odpowiadam: dobrze. 12 [listopada], roda Pojedynek skoczony. Dugied przychodzi i oznacza podug listu nasz podr na sobot; on do Cazeaux, ja do Reynauda oddaj not o Armeczykach, ___________
640

641 642 643

N o t r eD a m e wzniesiona w XII w. najsawniejsza w Paryu katedra, ktrej budow ukoczono w 1345 r. W czasie wielkiej rewolucji francuskiej, w 1793 r. zamieniona na wityni Rozumu. Temat gonej powieci Victora Hugo NotreDame de Paris (1831). S a i n tM a n d podparyska miejscowo w pobliu Lasu Vincennes. M e u d o n podparyska wioska niedaleko Wersalu. Mieszka w niej wwczas Karol Edward Wodziski. Bywa tam i Adam Mickiewicz. Koci w. Eustachego, pooony na obrzeach placu, na ktrym w XIX w. znajdowa si gwny targ ywnoci. Sam koci zaczto budowa w 1532 r., a ukoczono w 1637. Zadziwia on rnorodnoci stylw: gotyckiego, renesansowego i klasycystycznego. Jest to jeden z najwikszych kociow paryskich, cile zwizany z dziejami miasta; synie z organw.

ROK 1834

247

dostaj epreuw [prbn odbitk] i pierwszy tom Encyclopdie.644 Obiad z Ropelewskim645 u Wocha. ___________
644

645

Pierre Leroux i Jean Reynaud podjli inicjatyw wydawania Encyclopdie w postaci livraisons mensiles (zeszytw miesicznych w ramach subskrypcji). W tych to zeszytach prezentowano notyartykuy z tytuowymi hasami dotyczcymi rnych dziedzin ludzkiej wiedzy. Ju zawczasu postarano si o autorw specjalistw rnych dziaw wiedzy. Doda trzeba, e owe hasa w miar moliwoci byy ilustrowane. Std zapewne w pierwszej fazie powstawania Encyclopdie miesiczne zeszyty miay u dou pierwszej strony numerowanego arkusza ujty w nawiasy prostoktne zapis tytuowy: Encyclopdie pittoresque. Jednake w pniejszych zeszytach zarzucono cakowicie w zapis, wyposaajc je od 1836 r. w okadki z ostatecznym tytuem: Encyclopdie nouvelle ou Dictionnaire philosophique, littraire et industriel offrant le tableau des connaissances humaines au XIXe sicle par une Socit des savans et de littrateurs, publie sur le direction de MM. P. Leroux et J. Reynaud, Paris, Libraire de Charles Gosselin. Armand Pougin, libraire, Hector Bossange et Ce, Libraires. Quai Voltaire, 11. Zeszyty z drukowanym zapisem Encyclopdie pittoresque zostay wczone do Encyclopdie nouvelle. By moe pierwszy tom Encyclopdie, o ktrym pisze Jaski, by tomem prbnym, zawiera pierwsze prbne zeszyty (epreuwy). Jaski opracowa dla redakcji Encyclopdie nouvelle w sumie 22 hasa na litery A i B. Jego nazwisko jako autora okrelonych hase figurowao na kocu niektrych miesicznych zeszytw. Hasa te byy gwnie z dziedziny historycznej: Alexandre Nevski (t. I, Paris 1843, s. 273274, zeszyt miesiczny 3 z okadk z roku 1836), Arkhangelsk (t. II, Paris 1836, s. 2526); nastpne hasa w II tomie: Arpadiens, s. 6667; Asses [Assiese], s. 154; Astrakhan, s. 175177; Augsbourg, s. 239341; Auguste I de Saxe, s. 247238; Auguste II de Saxe, s. 248249; Auguste III de Saxe, s. 249; Autriche, s. 281287; Avars,s. 298-299; Azov, s. 318319; Babenberg, s. 322323; Bachkirs, s. 338339; Bud s. 355356; Bar (Confdration de), s. 408; Bavire, s. 502506; Bla, s. 546548; Bessarabie, s. 645646; Bohme, s. 739742; Boleslas, s. 758759; Brunswick (t. III, Paris 1837, s. 99 100). Na licie autorw wsppracownikw Encyclopdie nouvelle znajduje si nazwisko jeszcze jednego Polaka: Wojciecha Kazimierskiego, ktry hasa z dziedziny swej specjalnoci naukowej opracowywa do koca dziaalnoci redaktorw naczelnych (do litery Z) w 1844 r. STANISLAW ROPELEWSKI (18141865) krytyk literacki, poeta, leksykograf. W 1830 r. zacz studiowa prawo i administracj w Warszawie. Uczestniczy w powstaniu listopadowym. Po jego upadku przedosta si do Parya. Bywa na wieczorach literackich u Adama Mickiewicza. Uczestniczy w wyprawie Jzefa Zaliwskiego, po czym znalaz si ponownie w Paryu i zwiza z zaoonym (14 lutego 1835) przez Jzefa Bohdana Zaleskiego Towarzystwem Sowiaskim. 25 lutego 1836 podpisa akt Konfederacji Narodu Polskiego i z tego powodu wadze francuskie wydaliy go z Parya (29 kwietnia 1836), lecz powrci w nastpnym roku. Eustachy Januszkiewicz wyda jego tomik poetycki Wiersze Nacza (Pary 1836). Ropelewski zbliy si do obozu ksicia Adama Czartoryskiego i do krgu literackiego skupionego wok czasopisma Moda Polska (zob. 1838, przyp. 1401). Na amach tego pisma Ropelewski zamieszcza rne recenzje, m.in. na temat poezji Juliusza Sowackiego. Autor Wspomnienia o pimiennictwie polskim w emigracji, ogoszonego anonimowo w Kalendarzu

248

DZIENNIK

13 [listopada], czwartek Odnosz epreuw Reynaudowi. 15 [listopada], sobota Z Dugiem do SaintMand. Od Leroux za artyku Alexandre Nevsky. 16 [listopada, niedziela] Z rana do Dugiego po franki nie zastaj. Chodz za stancj. Obiad u Niemca. Spotkanie z staruszkiem w Caf Momus. 17 [listopada], poniedziaek Z Dugiem do Rouen646 nie zastalimy, do dawnego estaminet [knajpy] duga konwersacja. Artyku o arianizmie. 18 [listopada], wtorek Wyprawiony list do proboszcza [Chaussotte].647 Rachunek ostateczny z Jeowickim.648 19 [listopada], roda Obiad u SaintChrona. We rod koczy si dzieo Wojewody [A. J. Ostrowskiego].649 [20 listopada], we czwartek wieczr u Waltera.

___________
Pielgrzymstwa Polskiego (stycze 1840). Bya to prba syntetycznego ujcia literatury polskiej na emigracji od 1831 r. Ropelewski by tumaczem dzieka E. Jourdaina: Sowo prawdy. Rozmylanie religijnopolityczne nad mczestwem i przyszym zmartwychwstaniem Polski. Od 1841 r. by czonkiem Towarzystwa HistorycznoLiterackiego, pniej profesorem historii polskiej w Szkole Polskiej w Batignolles. Opracowa sownik polskofrancuski dopeniajcy wydrukowany w 1839 r. Dictionnaire franaispolonais Wojciecha Kazimierskiego (zob. 1832, przyp. 448). Od 1849 r. przebywa w Wielkopolsce u swego przyjaciela Cezarego Platera. L. P. ROUEN dawny saintsimonista, byy redaktor pisma Le Producteur. Proboszczem parafii w SaintMand by od 1831 r. ks. JEANBAPTISTE CHOSSOTTE (Chaussotte) (17941865), u ktrego spowiada si Jaski. ALEKSANDER JELOWICKI, wydawca dzie polskich w Paryu (zob. 1832, przyp. 521). W jego przedsiwziciu wydawniczym mia znaczny udzia Jaski. Jaski nazywa Wojewod Antoniego Jana Ostrowskiego, ktry by z urzdu senatorem wojewod Krlestwa Polskiego. W 1834 r. wysza w Paryu rozprawa Ostrowskiego pt. Pomysy o potrzebie reformy towarzyskiej w oglnoci, a mianowicie co do Izraelitw w Polszcze. Zob. 1832, przyp. 455.

646 647 648 649

ROK 1834

249

21 [listopada], pitek Do Dugiego z rana, odebrawszy list od ksidza Chossotte, dla umwienia o dzie pjcia do SaintMand. 22 [listopada, sobota] Przeprowadziny. 23 [listopada, niedziela] U Jeowickiego, u Mickiewicza. Kupiem Journe du Chrtien.650 Na nieszporach w SaintRoch.651 24 listopada, poniedziaek Pierwsza spowied.
8 grudnia 1834, [poniedziaek] Pj do Kwiatkowskiego dla dowiedzenia si o Konarzewskim i o Girardzie,652 aby napisa co prdzej list do [brata] Antoniego. Pisa do Montalemberta.653 8588 1020

___________
650 651

652

653

H. F. R. de Lamennais by autorem Journe du Chrtien, ou moyen de sanctifier au milieu du monde (Paris 1828). Koci jezuicki z XVI w. pod wezwaniem w. Rocha pooony w pobliu Palais Royal, przy rue SaintJrme; jedna z najwikszych w Paryu wity, w ktrej w pierwszych latach Wielkiej Emigracji zbierali si Polacy na naboestwa. GIRARD to zapewne ANTONI GERARD z Kalisza, inynier osiady od 1832 (?) w Nowym Jorku, dobrze przez miejscowo uwaany, jak poda Gadon. Por. Polacy w Ameryce, czyli pamitnik pitnastomiesicznego pobytu, przez Juliana Juwikiewicza, jednego z 235 deportowanych przez Austri, ktry powrci z Ameryki do Francji. CHARLES DE MONTALEMBERT (18101870) francuski publicysta, dziaacz katolicki, m stanu, par Francji (183548). Syn hrabiego, posa francuskiego w Szwecji, przebywajcego na wygnaniu w Londynie. Jeden z najbliszych wsppracownikw ks. Lamennais (zob. 1832, przyp. 295), pod ktrego duchowym patronatem Montalembert oraz ksia Gerbet (zob. 1831, przyp. 198) i Lacordaire (zob. 1832, przyp. 244) redagowali wsplnie od sierpnia 1830 do listopada 1831 dziennik L'Avenir (zob. 1832, przyp. 216). Ich dziaalno przyczynia si do powstania ruchu menezjaskiego, prezentujcego katolicyzm liberalny. Liderzy natrafili na opr zarwno ze strony gallikaskiej hierarchii kocielnej, jak i liberaw oraz wadz rzdowych. Gdy papie Grzegorz XVI potpi katolicyzm liberalny, Montalembert odszed od Lamennais'go, nie przestajc jednak wierzy w koegzystencj religii i wolnoci. By przekonany, e religia katolicka da si pogodzi z aspiracjami nowoczesnego spoeczestwa. Wystpowa w parlamencie francuskim w obronie praw religii i Kocioa, domaga si wolnoci nauczania religii w szkole redniej, atakujc monopol ministerstwa w tej dziedzinie.

250

DZIENNIK

I do Rostkowskiego i spyta si, kiedy pisz list do Warszawy. Do [Henryka] Jaroszyskiego. Do [Ludwika] Krlikowskiego. Maliskiego spyta si o Anglika Crellina, dowiedzie si u niego o jego familii! i napisa te sw kilka do Londynu. Listy do Retla, +do Komiana+, do Wojtasia empickiego, do ksidza Dbrowskiego, do Jzefa Zawadzkiego, do Fiakowsk[iego], do Jaboskiego, do Hubego, do Cyprysiskiego, do Trepki. W licie do [brata] Stefana zapyta, co si dzieje z pani Szotarsk, co z Grabow1021 skimi czy yje ich synek i czy si nazywa zawsze Bogdan. Jaki Micha [Jaroszewski] ma urzd. W licie do Michaa kania si Szreyberowi, Wodz[iskim], Sonnenbergom, Gocickiemu. Grecki, Wosiski, Kropiwnicki, Radwaski, Barciski, Rybicki, Kopytowski, Wojcicki.654

___________
W 1843 r. Montalembert opublikowa broszur Obowizki katolikw. Wsplnie z Lacordaire'em kierowa Ere Nouvelle, pismem o programie spoecznym niemal rewolucyjnym. Gdy po zabjstwie arcybiskupa Parya, Affr'go, doszo do rozamu wrd katolikw, miaa w tym swj udzia Ere Nouvelle. Lacordaire stan wwczas po stronie demokracji, natomiast Montalembert zaatakowa katolicyzm demokratyczny i spoeczny. By w tym bliski pogldom Alexisa de Tocqueville, wg ktrego demokracja, bdc nieuniknionym wspczenie systemem politycznym, niesie ze sob liczne niebezpieczestwa. Montalembert by znany ze swej wielkiej przyjani dla Polakw (Adama Mickiewicza, Bogdana Jaskiego, Cezarego Platera) i z popierania sprawy polskiej. Nalea on do Towarzystwa HistorycznoLiterackiego. W 1862 r. wraz z rodzin odwiedzi Wielkopolsk. Jako autor prac hagiograficznych cieszy si uznaniem wyksztaconych czytelnikw (Histoire de sainte Elisabeth de Hongrie, Paris 1836). O zabiegach Montalemberta, przy udziale Jaskiego, wok wydania w przekadzie francuskim Ksig narodu polskiego Adama Mickiewicza zob. wyej 1833, przyp. 580. A oto inne prace Montalemberta: Les Moines d'Occident,depuis saint Benot jusqu' saint Bernard (186067); Le Pape et Pologne (1864); Discours; rozlega korespondencja; pisany do koca ycia Journal intime indit. Dotychczas ukazay si : Tome I (18211829) i Tome II (1830 1833) Journal w opracowaniu Louis Le Guillou i NicoleRoger Taillade (Paris 1990). Trzeba przy tym zaznaczy, e Catherine de Montalembert, zakonnica, w obawie zarzutu nieprawowiernoci ocenzurowaa cay Journal intime ojca i usuna czy wycia z niego notatki dotyczce ks. Lamennais'go i Adama Mickiewicza, autora zganionego przez Rzym Livre des Plerins. Ofiar tej gorliwoci pady zapewne noty z nazwiskiem Jaskiego. Jaski przygotowa sobie list przyjaci, kolegw uniwersyteckich i znajomych, do ktrych zamierza napisa (Listy do Retla...), by moe w zwizku ze zbliajcymi si wanie witami Boego Narodzenia. Oto nazwiska z tej listy podane w porzdku alfabetycznym i opatrzone danymi biograficznymi (w przypadku nazwisk objanionych ju wczeniej ograniczono si do odesania do odpowiednich przypisw). BARCINSKI ANTONI zob. 1830, przyp. 63. CYPRYSINSKI ANTONI lub WINCENTY zob. 1830, przyp. 89.

654

ROK 1834

251

___________
DABROWSKI JAN PAWEL (18041851), pochodzi z Pockiego, po ukoczeniu szkoy w Putusku studiowa teologi w Warszawie. W 1830 r. uzyska stopie magistra teologii. Uczestnik powstania listopadowego, naczelny kapelan 5. dywizji piechoty. Na emigracji we Francji, pocztkowo w Bourges, nastpnie w latach 184651, w Paryu. By czonkiem Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Zwolennik spoecznoreligijnych pogldw Bucheza. FIALKOWSKI (Fijakowski) by moe ALEKSANDER. Studiowa prawo na Uniwersytecie Warszawskim, ktre ukoczy w 1829 r. Od 1829 by informatorem Henryka Mackrotta, agenta policji wielkiego ksicia Konstantego. W pocztkach powstania listopadowego wstpi jako oficer do puku krakusw. Zosta jednak rozpoznany i uznany za szpiega. GOSCICKI ARKADIUSZ zob. 1832, przyp. 579. GORECKI JOZEF zob. 1832, przyp. 574. GRABOWSCY FRANCISZEK I KAROLINA z Zawadzkich zob. 1828, przyp. 15. GRABOWSKI, synek Franciszka i Karoliny Grabowskich. Czy mia na imi Bogdan nie wiadomo. HUBE, zapewne JOZEF zob. 1832, przyp.230. JABLONSKI ADAM STEFAN zob. 1832, przyp. 305. JANSKI STEFAN zob. 1832, przyp. 564. JAROSZEWSKI MICHAL zob. 1830, przyp. 87. KOPYTOWSKI LUDWIK (18041871) nauczyciel szk rzdowych w Warszawie. KOZMIAN JAN (18141877). W 1830 r. studiowa prawo na Uniwersytecie Warszawskim. Uczestnik powstania listopadowego, emigrant. Pomaga Jaskiemu przy redagowaniu Pielgrzyma Polskiego. Ukoczy studia prawnicze w Tuluzie w 1838 r. Po przybyciu do Parya zwiza si z Domkiem Jaskiego. Zwolennik polityki Adama Czartoryskiego. Od 1845 r. redagowa Przegld Poznaski. Od 1859 r. studiowa teologi w Rzymie. W 1860 r. otrzyma wicenia kapaskie. KROPIWNICKI ALFONS zob. 1832, przyp. 576. EMPICKI WOJCIECH (Wojta) zob. 1832, przyp. 265. RADWANSKI brak bliszych danych. RETEL (Rettel) LEONARD zob. 1832, przyp. 262. RYBICKI TEOFIL zob. 1832, przyp. 572. SONNENBERGOWIE Gerber w swej pracy odnotowa dwch pochodzcych z Pockiego braci Sonnenbergw, ktrzy uzyskali na Uniwersytecie Warszawskim tytuy magistrw prawa, a mianowicie Karola (18041869), ziemianina, i Edwarda (1806 ?), uczestnika powstania listopadowego, od 1835 r. pisarza przy sdzie pokoju w Pocku. SZOTARSKA z Zawadzkich JULIANNA, rodzona siostra Aleksandry Jaskiej i Karoliny Grabowskiej, wdowa po Onufrym Szotarskim (17781831), urzdniku kaliskim, pniej piotrkowskim. SZREYBER MICHAL zob. 1828 (Notatnik intymny), przyp. 50. TREPKA WINCENTY zapewne kolega Jaskiego; w 1826 r. uzyska stopie magistra prawa i administracji na Uniwersytecie Warszawskim i by aplikantem sdowym, a od 1829 r. pisarzem przy sdzie policji poprawczej. WODZINSCY Gerber wymienia dwch braci Wodziskich, studentw administracji na Uniwersytecie Warszawskim: KAROLA (18031859) i LEONA (1807 ?), ziemian. WOSINSKI TEODOR zob. 1832, przyp. 575.

252

DZIENNIK

8627 25 [grudnia], czwartek, Boe Narodzenie 248 655

Sguin. Id do Zienkowicza. Do NotreDame, Gorecki,656 Domejko.657 Wyszedszy spotykamy Klimaszewskiego.658 Do Jeowickich.659 26 [grudnia, pitek] Celiski opowiada mi swoj histori galicyjsk z P...,660 Benoiste przerywa. Idziem do Cellerier.661 Do [Aleksandra] Jeowickiego z pokazaniem nowych ___________
WOJCICKI KAZIMIERZ WLADYSLAW (18071879). W 1826 r. zapisa si do Szkoy Przygotowawczej (do Instytutu Politechnicznego) na wydzia chemiczny, ktry jednak po dwch latach porzuci i odtd powici si pracy literackiej i studiom historycznym. Zajmowa si folklorystyk i edytorstwem. Uczestniczy w powstaniu listopadowym. ZAWADZKI JOZEF zob. 1832, przyp. 293. Zapewne WIKTOR AUGUSTYN ZIENKOWICZ (18081885); studiowa fizyk i matematyk na Uniwersytecie Wileskim. Uczestnik powstania listopadowego. Po jego upadku przebywa na emigracji we Francji. Pracowa w kamienioomach i uczy si wieczorami. Dziki zaoszczdzonym pienidzom chodzi na wykady w cole des Mines, uzyska dyplom inyniera grniczego. ANTONI GORECKI (17871861) z Wileszczyzny. Kolegowa na Uniwersytecie Wileskim z Joachimem Lelewelem. Suy w kampanii napoleoskiej 1812 r. Publikowa bajki i wiersze w czasopismach wileskich. Uczestnik powstania listopadowego, pukownik w powstaniu litewskim. Na emigracji w Paryu przyjani si z Adamem Mickiewiczem. W czasie pobytu we Francji wyda 11 tomikw wierszy, wrd krych wyrniay si bajki i fraszki, zaprawione ostr krytyk spoeczn. IGNACY DOMEYKO (18011889). W czasie studiw w Wilnie by filomat i przyjani si z Adamem Mickiewiczem, ktry uczyni go jedn z postaci (egota) w III czci Dziadw. Uczestnik powstania listopadowego. Po upadku powstania wyemigrowa do Parya, gdzie studiowa w cole des Mines. W czasie swego pierwszego pobytu w Paryu zapisa si do Towarzystwa Braci Zjednoczonych (1834/1835). Zaangaowany przez rzd chilijski, wyjecha do Chile i tam wykada chemi i mineralogi. By rektorem uniwersytetu w Santiago. W tumaczonej m.in. na jzyk polski ksice Araukania i jej mieszkacy broni praw tubylczego plemienia. Oprcz prac naukowych napisa Pamitniki (1908), Moje podre (wydane w 19621963). HIPOLIT KLIMASZEWSKI (18021874) poeta i historyk literatury, profesor gimnazjum w Wilnie. Uczestnik powstania listopadowego. Przebywa na emigracji w Paryu. By dyrektorem szkoy polskiej w Batignolles do 1854 r. Oprcz Aleksandra Jeowickiego (zob. 1832, przyp. 322) mieszka w Paryu brat Aleksandra, EDWARD JELOWICKI (18031848). Odby on studia w szkole inynierskiej na wydziale artylerii. Marszaek szlachty podolskiej, uczestnik powstania 1831 r. w stopniu pukownika. Po upadku powstania internowany przez Austriakw i wiziony w Spielbergu. Zwolniony, uda si do Francji. W latach 1841-47 suy w Legii Cudzoziemskiej w Algierze. Uczestniczy w rewolucji 1848 r. w Wiedniu. Po jej upadku zosta schwytany i rozstrzelany. ADAM CELINSKI (18091837), pochodzi z pogranicza Woynia i Lubelskiego. Ucze Liceum Krzemienieckiego. W 1829 r. przenis si do Warszawy i zapisa na uniwersytecki wydzia prawa i administracji. W czasie powstania listopadowego by

655

656

657

658

659

660

ROK 1834

253

winiettes [winiet]. Do SaintMand, nieszpory rendezvous na poniedziaek. W drodze myli o Pielgrzymie,662 o licie o moim powrocie do Warszawy. Obiad w Bercy, kawa place du Chtelet.663 Oddaj winiety w drukarni. Dzienniki. Rozmylania. 27 [grudnia, sobota] Z rana Celiski, Semenenko.664 Do drukarni zadysponowa okadk dla listu Niemcewicza.665 Do Jeowickich. Nios na poczt K. Z. R.666 Do biblioteki ___________
w Gwardii Narodowej, potem w Legii LitewskoWoyskiej. Pod koniec powstania przebywa w Pocku, gdzie u grobu Bolesawa Krzywoustego uwiadomi sobie, e jest ateist. Przedar si do Galicji, we Lwowie nawiza kontakt z wdow po Poniskim. W niewyjanionych bliej okolicznociach nagle opuci Lww i po krtkim pobycie w Krakowie, gdzie spotka si z przyjacielem lekarzem Hipolitem Terleckim i z Ludwikiem Krlikowskim, dotar do Szwajcarii, a std w padzierniku 1833 uda si do Parya. Tu wda si w towarzystwo szulerw, karciarzy, popad w ndz i chorob. Chcc si z tego wygrzeba, przyj od stycznia 1834 posad w redakcji Kroniki Emigracji Polskiej. Jak si wydaje, dopiero od listopada 1834 zacz odwiedza przy rue de Verneuil Jaskiego, ktry w tym czasie przeywa proces intensywnego odradzania si religijnomoralnego i przygotowywa si do swej wielkiej spowiedzi. Celiski sta si niejako podopiecznym Jaskiego, znajdujc u niego zrozumienie, moralnoreligijn pomoc i opiek. Jaski i Celiski odbyli wsplnie spowied z pocztkiem 1835 r. W padzierniku 1835 opuci Pary i przenis si na poudnie Francji, do Agen, Tuluzy, pniej do Montpellier i Lunel. Przebywa u swego przyjaciela Leona Przecawskiego, zaj si apostolstwem religijnomoralnym wrd Polakwtuaczy. By przez pewien czas sekretarzem Oglnego Komitetu w Agen. Z dala od Parya, korespondowa z Jaskim. W swoich listach zwierza si z planw zorganizowania zakonu rycerskiego o charakterze religijnopatriotycznym, zachca go do odnowienia Pielgrzyma Polskiego. Sw yw wiar religijn wypowiedzia rwnie jako poeta o autentycznym talencie. Zmar na grulic. Wydaniem jego utworw mieli si zaj Jeowicki i Jaski, do ich edycji jednak nie doszo. CELLERIER (Celarier) Nie wiadomo mi, o czym tu mowa. Pielgrzym Chodzi o czasopismo Pielgrzym Polski. W jego ostatnim numerze z 1833 r. (parkusz trzydziesty drugi i ostatni czci drugiej, strona ostatnia 128), zredagowanym przez Jaskiego, zamieszczono nastpujcy anons: Przeszkody materialne zmuszaj nas do wstrzymania si z rozpoczciem nastpnej czci Pielgrzyma do czasu, ktrego dzi ograniczy nie moemy. W cigu roku 1834 i nastpnego myl o wznowieniu Pielgrzyma nie opuszczaa Jaskiego, std wzmiankowany miejscami w Dzienniku tytu pisma. B e r c y wwczas podparyskie osiedle, pooone na zachd od Lasu Vincennes. p l a c e d e C h t e l e t plac w Paryu u wylotu mostu Change, w pobliu renesansowej wiey zburzonego kocioa SaintJacques; nazwa placu pochodzia od nazwy dawnej fortecy Cyran Chtelet. PIOTR SEMENENKO (Semeneko) (18141886) ur. k. Tykocina; jego ojciec, oficer i urzdnik rosyjski, pochodzi z polskiej szlachty osiadej na Biaorusi. W 1830 r. Piotr zapisa si na Uniwersytet Wileski. Uczestniczy w powstaniu listopadowym jako

661 662

663

664

254

DZIENNIK

zobaczy Salverte667 o Ascension [Wniebowstpienie]. Pecqueur. Potem do Roreta.668 Z Mickiewiczem do Oleszczyskiego o portrety. Obiad na rue ___________
podchory artylerii pieszej. Po upadku powstania przeszed z korpusem Antoniego Gieguda do Prus, gdzie pod wpywem lektur i otoczenia utraci wiar. Uda si do Francji i przebywa w zakadach w Besanon i Chteauroux (Levroux). Nalea wwczas do radykalnego odamu demokratycznego emigracji. By publicyst Postpu, organu sekcji centralnej Towarzystwa Demokratycznego, ktre zaoy Jan Nepomucen Janowski, a wspzaoycielami byli Semenenko i Henryk Gracch Piotr Niewgowski (sekretarzem by Karol Kaczanowski). Po szstym numerze Postpu Semenenko wystpi z redakcji (na jego miejsce wszed Jan Czyski). cigany przez policj francusk schroni si w Paryu. Tu w 1835 r. natkn si na Jaskiego, ktry zaopiekowa si nim, okaza mu pomoc materialn, a przede wszystkim moralnoreligijn, dziki czemu Semenenko z ateisty sta si czowiekiem wierzcym. Przebywa w Domku Jaskiego od jego powstania. Studiowa teologi w Collge Stanislas w Paryu; studia teologiczne kontynuowa od 1837 r. w Rzymie a do otrzymania wice kapaskich (5 grudnia 1841). Po mierci Jaskiego zosta wybrany na przeoonego formujcego si dopiero zgromadzenia, ktre statut Zgromadzenia Zmartwychwstania Paskiego otrzymao w 1842 r. przy wybitnym wspudziale ks. Hieronima Kajsiewicza. W tym samym roku Semenenko przebywa rwnie w Paryu, gdzie sowem i pirem zwalcza towianizm. Na skutek pomwie zosta w 1845 r. pozbawiony przez wspbraci urzdu przeoonego. W 1847 r. przebywa w Tunisie. Powrci do Rzymu i tu przyczyni si do powstania w 1866 r. Collegium Polonicum, ktrego zosta rektorem. Cieszy si zaufaniem Stolicy Apostolskiej. Po mierci Kajsiewicza zosta przeoonym Zgromadzenia. By pisarzem religijnym, autorem Mistyki, dziea na owe czasy nowatorskiego (tomizm), kaznodziej, apostoem i wsptwrc eskiego zakonu sistr zmartwychwstanek. Autor nie wydanego dotychczas w caoci Dziennika, pisanego w l. 185186. Jaski zaj si przygotowaniem do druku wiersza Juliana Ursyna Niemcewicza List do Kniaziewicza, jeneraa wojsk polskich, napisany we Francji roku 1834, w czasie pobytu obydwch w Montmorency. Nakadem wydawcy, A. Jeowickiego, ukaza si on w Paryu w 1835 r. JULIAN URSYN NIEMCEWICZ (17581841) poeta, dramatopisarz, powieciopisarz, satyryk, publicysta, tumacz, pamitnikarz. Blisko zwizany z ksiciem Adamem Czartoryskim, pose inflancki do Sejmu Czteroletniego. Sekretarz i adiutant Kociuszki. W czasach Ksistwa Warszawskiego i Krlestwa Polskiego dziaa niezmordowanie na polu politycznym i kulturalnym. By czonkiem i prezesem Towarzystwa Przyjaci Nauk w Warszawie. Uwaany za wyroczni narodu, by te dyktatorem moralnym Warszawy. Mimo e by przeciwny dziaalnoci spiskowej, przystpi do powstania listopadowego. Zosta czonkiem Rzdu Narodowego i z jego polecenia wyjecha w lipcu 1831 do Anglii w misji dyplomatycznej. Od 1833 r. przebywa w Paryu przy boku ksicia Czartoryskiego. Dziaa jako czonek w Towarzystwie Literackim (pniej HistorycznoLiterackim). Publikowa swoje prace w prasie emigracyjnej. Na emigracji by uwaany za symbol i wzr prawoci, patriotyzmu, by te dla niej yw pamitk ostatnich lat niepodlegoci. Napisa m.in. Pamitniki czasw moich (do 1829 r.). K. Z. R. nie wiem, co tu Jaski ma na myli. SALVERTE zob. 1832, przyp. 278.

665

666 667

ROK 1834

255

Mazarine. Do [Franciszka] Grzymay. Pecqueur u mnie. Z Celiskim rozmowa o naszych stosunkach przed poznaniem si, o Pielgrzymie. 28 grudnia, niedziela Wstaj pno. Do drukarni odnosz NieBosk komedi. Na msz do witego Rocha. Jwik. Do Jeowickich, nie zastaj czytam troch Wieczory pielgrzyma.669 Do Kazimirskiego. Do Wodziskiego J. B. Ostrowski i Zaleski. Do domu, obiad, dzienniki; przygotowanie do spowiedzi. 29 grudnia, [poniedziaek] Wstaem bardzo pno. Zanosz list do Aicarda. Do Jeowickich, ju nie zastaj. Zostawiam [Maurycego] Mochnackiego. Do SaintMand. Umys ciki. Spowied zaraz lepiej. Powrt i na poczt, na obiad do domu. Sowaczyski670 z wizyt; niekontent jestem z rozmowy. Zawsze si daj wyprowadzi w pole i nie rzdz rozmow swoj. Odpis Steckiemu,671 na rue Potde Fer, SaintSulpice, na dzienniki. 30 grudnia, wtorek Wstaem niezmiernie pno. Aicard o Ascensions. Do zotnika z interesem ksidza Chossotte, na poczt, do biblioteki. Czytam Jana Potockiego672 i Ferranda.673 Projekta o pracach nad histori ostatni Polski. Do Revue Sociale,674 ___________
668 669 670

671

672

673

Haso Ascension (Wniebowstpienie) opracowa dla Encyclopdie nouvelle ostatecznie nie Jaski, lecz Abel Transon. RORET paryski ksigarz. W autografie zapis: wiecz. Pielgrz. Chodzi zapewne o Wieczory pielgrzyma Stefana Witwickiego (zob. wyej, przyp. 629). W 1834 r. ukaza si II zeszyt Wieczorw. Zapewne ANDRZEJ SLOWACZYNSKI (1807 ?) geograf, wychowanek Uniwersytetu Warszawskiego. Uczestniczy w powstaniu listopadowym. Na emigracji we Francji od lutego 1832. Sekretarz komitetu gen. Jzefa Dwernickiego i redaktor pisma Tygodnik Emigracji Polskiej, wychodzcego w Paryu od 1834 r. By moe ADOLF STECKI (18081889). Mia on by pierwszorocznym studentem Uniwersytetu Warszawskiego. W czasie powstania listopadowego podchory batalionu saperw. Na emigracji we Francji, ksztaci si w szkole sztabu w latach 1832 33. Otrzyma dyplom inyniera. W 1845 r. powrci do kraju i osiad w Galicji jako ziemianin. JAN POTOCKI (17611815) hrabia, historyk, podrnik prozaik piszcy wycznie w jzyku francuskim. Wychowanek owiecenia. By posem do Sejmu Wielkiego. Odby liczne podre, studiowa prehistori sowiaszczyzny. By czonkiem Towarzystwa Przyjaci Nauk w Warszawie. Autor gonej powieci Manuscrit trouv Saragosse (Rkopis znaleziony w Saragossie). ANTOINEFRANCAISCLAUDE FERRAND (17511825) autor m.in. trzytomowej monografii Histoire des trois dmembrements de la Pologne, pour faire suite l'Histoire de l'anarchie de Pologne, de Rulhire, Paris 1820.

256

DZIENNIK

Courtet poycza mi jej kolekcj i broszur Gurowskiego,675 rozmowa o ostatniej z Mallace,676 po ktrej nie jestem kontent z siebie. Do Jeowickich u Kathomba.677 Do domu; czytam broszur Gurowskiego. Projekta patriotyczne. Do Leroux do lektury Beslaya.678 31 grudnia, roda Wstaem jeszcze pno. niadanie. Rostkowski opowiada o mierci [Kamila] Mochnackiego, o Kurku z Ameryki.679 Wychodz niezdrw; z Encyclopdie pittoresque 46 frankw. Do broszerki, do Oleszczyskiego, do drukarni, do papiernikw i trzecia, do domu. Po obiedzie dumania z powodu ostatniego dnia biecego roku chc spisa wspomnienia ostatnie i projekta. opaciski;680 niekontent jestem z siebie w rozmowie z nim. Nigdy nie panuj, nie kieruj swoj rozmow dosy. Pniej biedz si znw z dumaniami, a nareszcie robi te notaty.681 ___________
674

675

676

677 678 679

680 681

Do paryskiego biura czasopisma Revue du progrs social, ktre zdyo wyda w 1834 r. tylko trzy numery. Nakadem redakcyjnego biura wysza kolekcja, to jest zbir: Revue du progrs social, Paris 1834, 3 tomy w dwch woluminach. Adam Gurowski wyda w 1834 r. w Paryu broszur pt. La vrit sur la Russie et sur la rvolte des provinces polonaises (Prawda o Rosji i o buncie polskich prowincji). Zob. 1831, przyp. 153, gdzie scharakteryzowano jej tre. E. MALLAC (Mallace) francuski publicysta. Wsplnie z byym saintsimonist Jules Lechevalierem (zob. 1832, przyp. 220) sygnowa publikacj: 1834, Situation politique de la France, principes d'une alliance politique, ayant pour but de mettre fin la lutte rvolutionnaire par l'initiative du progrs social, ogoszon przez biuro redakcyjne Revue du progrs social, Paris 1834, stron 32. K a t h o m b e (Cathombe) nazwa restauracji. CHARLES BESLAY (17951878) francuski socjalista. W 1830 r. wszed jako libera do Izby Deputowanych, pniej przeszed do obozu republikaskiego. FRANCISZEK JOZEF KUREK (ok. 18051847), urodzony na Litwie. Przed powstaniem listopadowym suy w wojsku rosyjskim jako kapelmistrz. W latach 183334 dyrygowa orkiestr w Bourges. Znalazszy si w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pnocnej, podj prac jako czonek orkiestry opery, zapewne w Bostonie, gdzie pniej zmar. By moe LUDWIK OPACINSKI, porucznik przebywajcy w tym czasie w Paryu. Jaski w licie z (marca?) 1836 r., adresowanym do zamieszkaego w Krakowie dawnego przyjaciela, Ludwika Krlikowskiego, tak przedstawi swoje ycie spdzone w Paryu w 1834 r.: W cigu roku 1834 zajmowaem si tu w cichoci, na rzecz jednego entreprenera [przedsibiorcy] Jeowickiego, wydawaniem, to jest korektorstwem rozmaitych dzie polskich jako zatrudnienie chlebowe przy tym praca okoo ducha, wewntrzna i osobista, przy tym cige niepokoje, bieda, caodzienne, a czsto caonocne burze myli, tsknoty za Krlestwem Boym i za drog ku niemu, zebray si nareszcie w fizyczn sabo zapadem na piersi uznano mnie ju za suchotnika, wielu na mier przeznaczyo. Tymczasem po dwumiesicznej, cikiej saboci w ku, wstaem zdrw i zdrowszy ni kiedykolwiek wprzdy. Byo to w sierpniu.

ROK 1834

257

___________
W kocu 1834 r. postanowiem wrci cakowicie do jednoci powszechnej Kocioa Chrystusowego i postanowienie moje wykonaem (ACRR 8568, s. 1107). Z roku 1834 pochodzi zapis Jaskiego o Nowoczesnoci, ktry zamieszczono w Dodatku jako pozycj I.

DODATEK

I. Rok 1834 NOWOCZESNO Czas, warunki zmienne, postpowe ycie ludzkoci wyranie s uznane przez Chrystusa jako istotne. Wadza kocielna dzisiejsza nie ma uczucia dzisiejszego czasu, std niezrcznie, bezskutecznie wpywa na towarzystwo. Obowizkiem przeto dobrego chrzeciana, pomnego w swym yciu na odwieczne, niezmienne powinnoci, pomnie take na czasowo. Dzisiaj duch emancypacji politycznej, generalizacji owiaty (druk), bogactwa (machiny), wzajemnej znajomoci i stosunkw (komunikacje itd.) o ile winien dawniejszy tryb, dawniejsz czasow norm kocieln i religijn. Jeeli dzi powszechnymi s przesdy o katolicyzmie, nie naley rozsypa najprzd te przesdy, nie za ab ovo [od samego pocztku] przede wszystkim upiera si przy formach i sowach dawnego Kocioa? Wan byoby rzecz oznaczy, jak stanowcze, gwne przemiany w urzdzeniu Kocioa, przemiany w obyczajach, zwyczajach chrzeciaskich byy zaprowadzonymi, jak si uskuteczniy wielkie reformy, jak nowatorowie wywierali na spoeczno chrzeciask wpyw i obudzali w niej ducha odrodzenia? Grzegorz VII.
8600 225

226

260 II.
8627 235 6 grudnia, [sobota]

DODATEK

[SPOWIED] Wyznaem ju apostazj, profanacj rzeczy witych, zagub wielu dusz + (zy syn, zy brat, zy przyjaciel, zy obywatel)+, pych i spodlenie. Wyznaj teraz jeszcze w ogle, e od lat 12, od odstpienia mego od wiary witej, cae moje ycie byo we mnie przytumianiem, wyniszczaniem dobrego, krzewieniem we mnie zego. Cigle wzrasta egoizm umysowy i cielesny; prawdziwej mioci, doskonaoci Boga i bliniego braa miejsce coraz wiksza podliwo ducha i ciaa, coraz wikszy niead w mylach i w czynach, coraz wiksze zamiowanie w grzechach miertelnych: 1. Niesychana zarozumiao, 2. akomstwo, frasunek o dobra doczesne, 3. Zawi, zazdro, nieufno, wyniszczenie wszelkich uczu towarzyskich, przyjacielskich, 4. Nieczysto coraz bardziej rozkieznana, rozbestwiona, opanowywajca wszystkie inne wadze, 5. Zamiowanie w cielesnoci, obarstwo, pijastwo, 6. Porywczo, gniew, 7. Lenistwo coraz wiksze. Std nareszcie nadzwyczajna niedono, rozpacz obok cigle wzrastajcej pychy i cielesnoci. ycie to moje dwunastoletnie, pene bdw i przewinie, podzielam tak: 1. Pierwsze lat 5. Coraz wiksze zepsucie, coraz wiksze powodzenie. W ostatnich dwch latach apogeum pychy, przyznaj sobie misj nadzwyczjn. 2. W nastpnych latach 7. Ponienie przez kobiet, coraz wiksza niedono i spodlenie. Nowa i ostatnia misja w saintsimonizmie, po niej jeszcze wiksza niedono i upodlenie. 3. Nareszcie w ostatnich trzech latach. Powrt do wiary, ale zatrzymywany ustawicznie wkorzenionymi we mnie bdami i naogami, szczeglnie pych i cielesnoci. Dziki skadam Bogu, e mimo tak licznych i cikich moich grzechw, kiedym by w zem zatwardziay, obok czstych okazji stawia Bg zewntrz mnie przeszkody do spenienia jeszcze liczniejszych grzechw, a kiedy we mnie obudzi raczy ch do poprawy mimo mojej chci trwania w zych naogach, gwatem mnie z nich przez niepodobiestwo ich wykonania odwodzi. Przez cae moje ycie dziki Ci za to, Boe, skada powinienem. Zaczynam od spowiedzi z pierwszych lat 5. Rok pierwszy. Kiedy si ze we mnie zaczo i jak, nie mog sobie przypomnie, nie pamitam take ostatniej szczerej spowiedzi, komunii. To pamitam, e sam razem zacz si we mnie bunt ducha i ciaa przeciw Bogu. Wyrzeczenie si Chrystusa i Jego wiary, romans, liberalizm.

236

237

ROK 1834

261

Znika zaraz gorliwo w penieniu obowizkw, powstaa pogarda wzgldem osb, ktre dawniej szanowaem, kochaem. Niestety, ozibo wzgldem tak dobrej Matki! Ostrzeg mnie Bg wkrtce o zem kar. Ziemecki. W domu nierzdnic raz pierwszy. Zaraza. Na uniwersytecie. Wyrzeczenie si Boga pod wpywem Systme de la Nature + (propaganda antychrystianizmu. List do Bronisza. Nawracanie braci na Boym Narodzeniu)+. Pozbycie si coraz wiksze wstydu. Coraz rozwilejszy w mowie i w yciu (Ziemecki, dziewczyna na stancji). Rok drugi. Bieda przymusza do pracy, ale obok niej pusta wesoo, rozwizo, zarozumiao, Spowied przed ks. Onoszk.682 Filozofia grecka, platoska idealizuje mnie troch, ale ekonomia polityczna rozkieznywa wszystkie wyobraenia spoeczne, utwierdza w materializmie, w irreligii, w pysznym naturalizmie. Trac wiar w dusz. Arystyp.683 mier Matki! Nierzd, +Jaboska, nie cierpi towarzystwa kobiet uczciwych,+ pijastwo, profanacja rzeczy witych. Rok trzeci. Bieda zmusza do pracy. niadecki. Sensualista w logice, co do formowania si idei. Egzaltacja filozoficzna i rewolucyjna. Systme de la raison, Systme social.684 Rok czwarty. Jaroszyski. Uczucie nadzwyczajnej misji, wielkoci. Porzucenie dawnych, ograniczonych widokw. Entrepryza [Podjcie] tumaczenia. ciso z Ludwikiem [Krlikowskim]. Przedsiwzicie de la Morale universelle i Systme de la nature.685 + Noclegi z Rybickim i Kopytowskim. Z ydwkami przy Dziecitku Jezus.686 Niesmak w skromnych pracach, w dopenianiu moich obowizkw. Wyobraenia moje o kobietach. (Wizyty obok Dziecitka Jezus).+ Rok pity. Pastwo [Pasko]. Pycha. Rozwizo bez granic, Pociejew. + Pijatyki, czaszka zmarego, w czasie nich piosnka...+ Zgorszenie. Wielki mistrz rewolucjonizmu i hulatyk.+ Zatopiony w sobie, niezdolny ju do przy___________
682

238

239

683 684 685 686

JAN ONOSZKO ksidz, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, wykadowca teologii moralnej. Kanonik ucki, potem mohylewski. Rektor Seminarium Gwnego w Warszawie. Czonek honorowy w Komisji Rzdowej Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego. ARYSTYP (ok. 435355 przed Chr.) filozof grecki, zaoyciel szkoy cyrenajskiej, wg ktrego przyjemno jest jedynym dobrem (hedonizm). Zob. 1832, przyp. 571. Zob. tame. Staraniem misjonarza i filantropa, ks. Piotra Gabriela Baudoina (16891768) zosta wzniesiony w 1733 r. w Warszawie (przy dawnym placu Wareckim) s z p i t a l D z i e c i t k a J e z u s, przeznaczony na schronienie podrzutkw, take dla chorych, oraz na czasowy przytuek dla biednych.

262

DODATEK

jani, do cichej, serdecznej mioci bliniego.+ Prowadz Stefana do zego. Nieszczliwa piosnka. Pycha bez granic. Powodzenie. Protektorstwo, porywczo, cielesno, wygody, prniaczenie.687 III.
8627 244-247 28 grudnia 1834, niedziela

DLACZEGO WRCIEM DO WIARY WITEJ KATOLICKIEJ? Bo Ty tak chcia, miociwy Boe! Twoja aska to sprawia, nie za moja zasuga, prace i rozumowania. Czuj to z caej duszy i dziki Ci skadam, o Boe! e raczy wejrze na moj ndz i cierpienia, na moje jki i wzdychania ku prawdzie, ku powszechnemu dobru. Wesprzyj mnie, Panie wszechmogcy, dodajc mocy, abym si w caym yciu sta godnym Twej dobroci! Ale, o Boe, Prawdo doskonaa, wszak Sowo Twoje, wiara nasza wita nie tylko si nie sprzeciwia rozumowi, owszem, jest jego pierwiastkiem, prawem, yciem. Kady zdrowy rozum przyj j powinien i moe daje si wic ona przez rozum usprawiedliwi najjaniej, najoczywiciej. Chciabym to za Twoj pomoc przedsiwzi co do mnie, dla uspokojenia mych myli, dla lepszego urzdzenia mego ycia, dla sprostowania mych stosunkw z ludmi i miasto zgorszenia dla budowania ich moj mow i pismem. Dzisiaj z powodu bezrzdu, w jakim niedawno by duch mj, ycie moje cae, nie jestem w stanie tego dopeni. Dopeni, jak mi Ty dodasz Twojej aski, najmiociwszy Ojcze. Zaledwie oznaczy potrafi stopnie, po ktrych doszedem a do pocztku mdroci, ktrym jest boja Paska, a do Twojego witego przybytku, katolickiego Kocioa.

___________
687

Cig dalszy spowiedzi w Dodatku do Roku 1835, opatrzonej dat 4 stycznia (1835). * W Dzienniku 1834 r. Jaski nie zapisa, e 19 grudnia tego roku zawizao si w Paryu Towarzystwo Braci Zjednoczonych w celu chrzeciaskim i polskim, wsplnego wiczenia si w pobonoci, tudzie pobudzania ku niej innych rodakw na emigracji. Akt zaoenia bractwa podpisali: Antoni Grecki, Adam Mickiewicz, Stefan Witwicki, Cezary Plater, Bohdan i Jzef Zalescy. Do nich przyczyli si zaraz w par dni [?]: Ignacy Domejko i Bogdan Jaski (P. Smolikowski, Historia Zgromadzenia Paskiego, t. I, s. 39).

ROK 1834

263

Wyznaj, o Boe, e od pierwszego natchnienia, w ktrym mi uczu dae, gdzie prawda, powinienem by, mogem by ujrze, uzna j i y podug niej. Ale sabo woli, optanie jej pych i cielesnoci, wzgld na ludzi, ozibo i niead coraz bardziej we mnie wzrastajce, stany z mojej strony na przeszkodzie, i biedziem si jeszcze z moimi grzechami przeciw Tobie a lat trzy. Dziki Ci, Boe, za wszelkie utrapienia i upokorzenia, ktre przez ten czas na mnie przepuci, ktrymi dae mi uczu moj ndz i znikomo. Dziki Ci, po trzykro dziki, za doprowadzenie mnie nareszcie do rda najczystszej Prawdy, Arki Nowego Przymierza! Pierwszy krok ku prawdzie w kwestii metafizycznej o duchu i materii (niknie panteizm). Dalej: postp, uznanie potrzeby dla niego pocztku i koca, i kierunku; std wiara w upadek pierwszego czowieka, w odkupienie i jeden mediator. Chrystianizm objawieniem ostatecznych przeznacze, wyszych nad wszelkie cele czasowe. Ordre de foi, de charit, d'autorit [Porzdek wiary, mioci, wadzy]. Ordres de sciences, des jouissances, de libert [Porzdki nauk, uy, wolnoci] (za wielkie przywizanie si do tej idei ordres ludzkie dowolnie pokadam za warunek przyjcia pierwszych, neochrystianizm, kwestia Polski). De Lamennais, principe de certitude [zasada pewnoci]. Gerbet. Komunia wita. (Zawsze neochrystianizm, arrirepenses pychy i cielesnoci.) Mickiewicz. Praktyka. Prna ch spowiedzi. SaintMartin. Mio bliniego jako faktum kad za konieczny warunek prawnego bytu Kocioa. Z podlegoci Kocioa wadzom wieckim chc wyprowadzi potrzeb emancypacji rwolucyjnej Kocioa, po ktrej dopiero bdzie prawdziwy Koci. Ch przyczenia si do ktrego Kocioa chrzeciaskiego z pomoc reformowanych. Te dwa bdy zwodz mnie rok cay. Raczye nareszcie, Boe, wysucha modlitwy.

DZIENNIK
Rok 1835

1835 1 stycznia, czwartek Obudziem si do rano z myl lekk, jak ju dawno nie pamitam panem siebie. +Odebraem listy od Konarzewskiego do Ameryki.+ Przyszed Celiski, powinszowalimy sobie, pokrzepili si nawzajem nadziej, zmwili razem pacierz, zjedli niadanie. O dziesitej wyszedem do Jeowickich, nie zastawszy do kocioa de l'Assomption.688 Do Mickiewicza, przyj mnie z dobroci, na ktr nie zasuyem. Nie miaem mwi o wanym midzy nami interesie. Dugomy bajali o rozmaitych dziwach. Wyszedszy do Jeowickich, jeszcze ich nie ma. Do witego Rocha i na obiad do Lescophy za wiele si wydao i potem na kaw. Tam a do wieczora i do Waltera. Nadszed Ropelewski, Rostkowski, Konopka pusta gawda, ale wesoa, do dziesitej. Ot pierwszy dzie nowego roku niezupenie dobrze przepdzony. Daj Boe, eby z innymi byo lepiej. 2 stycznia, pitek Wstaj pno. Do Jeowickich po interesach. Do Cezarego Platera.689 Piechoto do SaintMand, gowa mnie boli, zachodz a po trzeciej. Zastaj ___________
688

8627 254

689

Siedemnastowieczny koci pod wezwaniem Wniebowzicia NMP w Paryu, u zbiegu ulic Luksemburskiej i w. Hieronima. Okoo poowy XIX w. arcybiskup Parya przeznaczy go na potrzeby misji polskiej. CEZARY AUGUSTYN BROELPLATER (18101869). Hrabia. Uczestniczy w powstaniu listopadowym na Litwie, z pocztku razem z Emili Plater. Pose na sejm 1831 r. Po upadku powstania wyemigrowa do Parya. W grudniu 1831 r. wsporganizowa Towarzystwo Litewskie (o rozszerzonej pniej nazwie: i Ziem Ruskich) i by jego prezesem do koca 1833 r. Czonek Towarzystwa Literackiego oraz Rady Towarzystwa Naukowej Pomocy dla modziey polskiej (do 1841 r.). Przyjani si z Charles'em de Montalembert. 19 grudnia 1834 podpisa akt zaoycielski Towarzystwa Braci Zjedno-

DZIENNIK

266

pani Bazard z dziemi.690 Z pocztku trochm pomiszany. Jake zmieniona na lepsze. Mimo ociaego humoru w rozmowie i po rozmowie czuj si lepiej. Ksidz proboszcz [Chaussotte] odkada spowied na poniedziaek. Wracajc, rozmylam o zwizku familijnym jako rodku zachowania narodowoci. ycie walk, nowa charakterystyka stron walczcych itd. Wracam omnibusem. Obiad na rue Mazarine. Kawa w domu. Przebiegam Revue du progrs social, artykuy o Bohmie [Czechach] i SaintMartin. Myl wprowadzenia nowych kwestii na pole publiczne midzy Polakami, mwic o rozmaitych nowatorach, Lamennais, [Hoene] Wroski itd. Do Wrotnowskiego. Przebiegam przysowia Fredry.691 Szkoda, em nie zrobi zaraz na pimie wycigu. Pno w nocy spotykam jeszcze Sguina. Z nim jeszcze na herbat do jego stancji. Poznaj go z Wejssenhofem.
255

3 [stycznia], sobota Wstaj pno, myl nierana. Do l'abbaye SaintGermain zmwi litani. Na obiad do Viota. Do Diena wzgldem portretu Krasickiego, do [Antoniego] Oleszczyskiego, do Montgolfier,692 do Januszkiewicza693 (Grzymaa, Boyer ___________
czonych. Wspiera finansowo Domek Jaskiego, skupiajcy pierwszych emigrantw polskich sposobicych si do suby religijnej dla moralnego odrodzenia emigracji. Sam jako brat zewntrzny stale interesowa si rozwojem Domku. By nieoficjalnym agentem dyplomatycznym ksicia Adama Czartoryskiego w Rzymie. Tam wanie w grudniu 1838 zatrzyma si w klasztorku przyszych ksiy zmartwychwstacw. Przygotowywa wwczas dla kurii rzymskiej materiay dotyczce przeladowania unitw pod zaborem rosyjskim. W 1842 r. oeni si ze Stefani Maachowsk (1818 1852) i osiedli si w Poznaskiem. Zwolennik pracy organicznej. W powiecie remskim zawiza Bractwo Polskie, podejmowa rne dziaania religijne i charytatywne. Czonek Poznaskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk. Brat Wadysawa Platera (zob. niej, przyp. 732). CLAIRE BAZARD wdowa po zmarym 29 lipca 1832 SaintArmand Bazardzie (zob. 1832, przyp. 200). ANDRZEJ MAKSYMILIAN FREDRO (ok. 16201679) pisarz polityczny. Moralista, historyk, zbieracz przysw. Wyda Przysowia mw potocznych, albo Przestrogi obyczajowe, radne, wojenne (Krakw 1658). Jerzy Samuel Bandtkie przygotowa do druku Przysowia..., opierajc si na edycji warszawskiej z 1769 r. i wyda je we Wrocawiu w 1802 i 1809 r. Jest to zbir aforyzmw, obejmujcy maksymy moralne i obserwacje dotyczce stosunkw midzyludzkich w codziennym yciu, rne sentencje, moray dyktowane przez zdrowy rozsdek i yciowe dowiadczenie, i zalecane przez filozofw stoickich. Zapewne skad papieru firmy M o n t g o l f i e r. Bracia Joseph (17401810) i Jacques Etinne (17451799) Montgolfier, wynalazcy balonu unoszcego si za pomoc rozgrzanego powietrza, na yczenie swego ojca objli zarzd jego fabryki papieru, ktr doprowadzili do pomylnego rozwoju. EUSTACHY JANUSZKIEWICZ (18051874), na emigracji przezywany Ickiem z powodu nieprzecitnych zdolnoci do interesw. W czasie powstania listopadowego adiutant

690 691

692

693

267

ROK 1835

Nioche,694 Ropelewski, niepotrzebna z nim dyskusja o drobiazgi). Do drukarni, na kaw do domu. Z listem do broszerki. Jeszcze do Diena. Czytam w domu list Raul Rochetta.695 4 [stycznia], niedziela Z rana do Jeowickich, zdaj Aleksandrowi rachunek. Wspomina mi o miejscu u Ogiskich.696 Na msz do glise de lAssomption. Do domu, zaczynam pisa dalej spowied697 i ten dziennik. Do Cabinet de Lecture. Obiad w domu. Przerzucam przez cay wieczr dawne notaty, dzienniki ycia. 5 [stycznia], poniedziaek Kocz z rana pisa spowied. Spotykam w drodze Cezarego. Do SaintMand przybywam o drugiej, czekam godzin proboszcza w jego gabinecie. Spowied D z i e R a d o c i i N a d z i e i, w przysz niedziel, w wi-

___________
gen. Samuela Ryckiego. Na emigracji w Paryu zaoy w 1833 r. wraz z Hectorem Bossange'em biuro komisowe ksiek polskich, a w 1835 r. razem z Aleksandrem Jeowickim i Stefanem Dembowskim ksigarni i firm wydawnicz polsk. Od listopada 1832 do koca grudnia 1833 wydawa Pielgrzyma Polskiego, a w latach 1838 40 Mod Polsk". W pierwszych dniach stycznia wznowi NieBosk komedi. Z E. Januszkiewiczem mieszka w Paryu w latach trzydziestych jego brat Romuald (18081865). JEAN BOYERNIOCHE francuski poeta i tumacz, autor Fables philosophiques et politiques, ktre zadedykowa gen. Lafayette (Paris 1831). Wydawca antologii wierszy polskich poetw La Pologne littraire (Paris 1839). RAOULROCHETTE Zob. 1832, przyp. 411. OGINSCY ksica rodzina litewska. Z niej wywodzi si GABRIEL JOZEF ANDRZEJ OGINSKI (17841842). Uczestnik wojen napoleoskich 181213, pniej powstania listopadowego na Litwie w 1831 r. Latem 1833 r. wraz z on KUNEGUNDA z Broel Platerw (17811865) znalaz si w Paryu, gdzie zaoy atelier introligatorskie (zachowaa si ulotka: Atelier Polonais de rliure, rue de Chartes, No 12, dirig par le prince Ogiski /refugi Polonais/).Odwiedza je krl Ludwik Filip. ona giskiego wsppracowaa z Klementyn Hoffmanow w Towarzystwie Dobroczynnoci Dam Polskich. Ogiscy mieli syna WIKTORA, ktrego pierwszym guwernerem by Jaski. W relacji ks. Piotra Semenenki (Dziennik, kwiecie, czwartek, 24, 1879 r.) Wiktor by synem nieprawowitym ksicia Gabriela Ogiskiego. Po 1870 r. oeni si z Mari Platerwn, stryjeczn siostr Cezarego Platera, i mia z ni syna Henryka Cezarego. Gabriel Ogiski, uzyskawszy w 1840 r. pozwolenie od cara Mikoaja I, powrci na Litw, lecz tam zosta aresztowany. Opuciwszy wizienie, wkrtce potem zmar. Jaski zacz pisa dalszy cig spowiedzi wanie 4 stycznia; jej tekst zamieszczono w Dodatku do Dziennika Roku 1835, pozycja I.

694

695 696

697

DZIENNIK

268

to Trzech Krli,698 mam przystpi do komunii witej. I jem obiad u poczciwego ksidza. Z pociech w sercu wracam do Parya. Do Cauvina,699 do broszerki, do Januszkiewicza (tam Wrotnowski, Weissenhof), do Cabinet de Lecture, do domu. Dugie dumania, jaka lektura. Myl o Pielgrzymie dzienniku religijnym, o tumaczeniu Gerbeta.
256

6 [stycznia], wtorek. Dzie Trzech Krli Donosz Celiskiemu, e moe pj do SaintMand. Mamy i razem w przysz sobot. Rozmowa jaka patriotyczna o Sukowskim, zaczyna deklamowa (a ja niepotrzebnie pozwalam) o Napoleonie na witej Helenie.700 Przerywa mu Sguin. Poprawiam korekty, odnosz do drukarni. Spotykam Chodk. Na msz do witego Rocha. Do Jeowickich (pki bd w rozmowie z nim spada z przyzwoitego tonu), Orpiszewski701 nadchodzi. Do Mickiewicza, nie zastaj, zostawiam dzieo Wojewody.702 Spotykam Witwickiego. Do de Berry703 po papier na okadki do Mickiewicza. Do drukarni. Po drukarni do Wrotnowskiego. Na obiad do domu i cay wieczr u siebie. Przerzucam

___________
698

699 700

701

702 703

...w wito Trzech Krli ... To wito, ktre wg polskiego kalendarza liturgicznego byo obchodzone we wtorek 6 stycznia, francuski koci katolicki celebrowa w niedziel 11 stycznia 1835. By moe THOMAS CAUVIN (17621846) paryski antykwariusz i historyk. JOZEF SULKOWSKI (17731798) uczestnik wojny polskorosyjskiej 1792 r. i powstania kociuszkowskiego; polski jakobin, adiutant gen. Napoleona Bonaparte, uczestnik kampanii woskiej i egipskiej. Poleg w Kairze. Adam Celiski by autorem wiersza Napoleon Bonaparte. LUDWIK ORPISZEWSKI (18101875). Od 1828 r. by studentem na wydziale prawa i administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Interesowa si gwnie literatur, histori i polityk, ktr przedkada nad zajcia naukowe. Belwederczyk, czonek Towarzystwa Patriotycznego. Przebywa na emigracji w Niemczech, Francji, od pocztku stycznia 1832 r. w Paryu. Odnowi zawizane jeszcze w Warszawie i Drenie kontakty z Adamem Mickiewiczem, Maurycym Mochnackim, Tadeuszem Krpowieckim i in. Pozna Charles'a Montalembert i innych przedstawicieli ruchu katolickiego we Francji. Przyjani si z Jaskim i Kajsiewiczem. Zwolennik polityki ksicia Czartoryskiego. W 1839 r. zosta czonkiem Towarzystwa Literackiego, redaktorem naczelnym monarchistycznego organu Trzeci Maj. By wychowawc Witolda, syna ksicia Adama Czartoryskiego. Jako agent dyplomatyczny Hotelu Lambert przebywa w Rzymie przy kurii watykaskiej w latach 184449, starajc si neutralizowa wpywy dyplomacji austriackiej i rosyjskiej. Zajmowa si te literatur pikn: pisywa poezje, dramaty, powieci, uprawia publicystyk w jzyku francuskim. Ojciec Wadysawa (18561942), przyszego zmartwychwstaca i rektora misji polskiej w Paryu. ...dzieo Wojewody. Zob. 1834, przyp. 649. Zapewne skadnica papieru i pracownia graficzna firmy de Berry. Zob. niej, przyp. 749.

269

ROK 1835

naprzd Wag, Violeta.704 Chc si bra do kontynuacji dziennika, na prno, ustawiczne dumania o mej przeszoci i o pooeniu teraniejszym. (Pooenie to pod wzgldem materialnym jest dzi bardzo niepewne, a do decyzji o projektach lekcji; o [Janie] Potockim, pracowa nad rzeczami szczegowymi, artykuami do encyklopedii, przygotowywa materiay do Pielgrzyma.) 7 [stycznia], roda Celiskiemu rady..., czytamy razem par rozdziaw Biblii, ksigi Ezdraszowe.705 Gautier, podpisuj mu oblig na dwudziestego. Dalej czytam Bibli, modlitwa, i chc si bra do dziennika. Wtem Semeneko, opowiada o widzeniach, o pojedynkach Przecawskiego.706 Podczaszyski, koniecznie przeglda broszury, deklamuje Bibli, bluni najprzykrzejsze wraenie z jego towarzystwa, al, em blunierstw nie zgromi. J[an] K[azimierz] Ordyniec o swoim pimie707 mj ssiad. Wychodzim, ju blisko czwartej. Semenek do siebie prosz na obiad. Sam do Wrotnowskiego, bior Dzie chrzecianina Lamennego, tumaczony na polskie.708 Do drukarni, tiersa [trzecia korekta] ostatniego arkusza Komedii, okadki. Do domu, obiad. Mowa z Semenek o drukach, o widzeniach itd. Id do Burgaud des Marets wieo przybyego peen delikatnoci, bez pretensji, dobrze mnie przyjmuje, rozmowa o rozmaitych nowinach. Wrciwszy do domu o jedenastej, ten dziennik pisz. 8 [stycznia], czwartek Z rana wychodz do Leroux dla dostania od niego rekomendacji do Magnina o ksiki z biblioteki.709 Nie zastaj w Revue i w Encyklopedii [pittoresque]. Id do biblioteki w nadziei spotkania jakiego znajomego, ktry by mi da t rekomendacj. Nie spotykam adnego. Czytam Jana Potockiego. Zmarzem. Id ___________
704 705 706

257

707 708 709

ALPHONSE VIOLLET historyk, tumacz dziea Jamesa Fletchera (zob. 1832, przyp. 286). ...ksigi Ezdraszowe. Tak nazywano cznie starotestamentowe Ksig Ezdrasza i Ksig Nehemiasza, ktr Wulgata nazywa te Drug Ezdrasza. LEON PRZECLAWSKI (18061839) kapitan w powstaniu listopadowym. Przebywa na emigracji w Paryu od 1832 r. Znany by z tego, e czsto si pojedynkowa. W 1834 r. by w Sekcji Centralnej Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Przebywa pniej w poudniowej Francji. Przyjani si z Adamem Celiskim, ktry zamieszka u niego. Z pocztkiem 1835 r. Jan Kazimierz Ordyniec (zob. 1832, przyp. 263) wyda satyrycznoliterackie pisemko Pospolite Ruszenie. Wyszed tylko jeden numer. Tumaczem ksiki Lamennais'go by ks. Teodor Kiliski, ktry wyda j pt. Dzie chrzecianina katolika (Krakw) 1834). Zob. 1834, przyp. 650. CHARLES MAGNIN (17931862) erudyta, bibliotekarz; posiada cenny zbir ksiek, z ktrych mogy korzysta osoby rekomendowane.

DZIENNIK

270

do broszerki, do drukarni. Do Januszkiewicza, do Jeowickich. Demboski.710 O szstej na obiad do domu. Wieczr na czytaniu Dnia chrzecianina Lamenego tumaczonego przez Kiliskiego i na rozmylaniu. Pitek, [9 stycznia] Z rana (chorym na odek) do Jeowickich. Ukadam ksiki. (Hauke).711 Zatrzymuje mnie bardzo dugo do wp do trzeciej. Mam si zdecydowa za kilka dni wzgldem Ogiskich. Do broszerki. Spotykam P. Leroux i mwi o interesie. Do Waltera. Fani robi mi zup z wina, zostaj a do sidmej. Do drukarni na chwil, do Cabinet de Lecture a do jedenastej. Rozmylania, czytam Henriona Histori zakonw.712 10 stycznia, sobota 713 Wizyty Rostkowskiego, Ordyca, Kraiskiego.714 Idziem z Celiskim do SaintMand. S p o w i e d . Czujem si lepiej. Nie tylem jednak arliwy, ilem bym chcia pewnie to z mego niedbalstwa, z odwczenia w dopenieniu najwitszych obowizkw, z zaniedbywania natchnie Ducha witego a przecie juem oczyszczony, zjednoczony z Bogiem, otrzymaem absolucj. Dziki Ci, po trzykro dziki, o miosierny Boe, dodaj mi Twojej aski, aby to moje nowe przymierze z Twoim Kocioem, z Tob byo ju na wieki, abym przez

258

___________
710

711

712

713 714

Zapewne STEFAN DEMBOWSKI (ur. 1795) major wolnych strzelcw w powstaniu listopadowym. Na emigracji w Paryu, gdzie wsplnie z Aleksandrem Jeowickim i Eustachym Januszkiewiczem zaoy Ksigarni i Drukarni Polsk (1 lipca 1835) oraz Dom Komisowy. WLADYSLAW LEOPOLD MAURYCY HAUKE (18001852) oficer Wojska Polskiego, uczestnik powstania listopadowego. Po upadku powstania wyemigrowa do Francji. W 1833 r. prowadzi kurs artylerii dla wojsk polskich w Paryu. Przenis si do Anglii. W okresie Wiosny Ludw (184849) by dowdc Legionu polskiego w Toskanii. MATTHIEURICHARDAUGUSTE HENRION (18051862) francuski historyk, dyrektor stowarzyszenia Ami de la Religion. Autor Histoire des ordres religieux..., Paris 1831 i 1835, Histoire de la papaut (1832), Histoire gnrale de la glise pedant le XVIIIe et le XIXe sicle (1836, 4 tomy). Pod t sam dat Jaski napisa modlitw i samooskarenie; zob. Dodatek, pozycja II. WINCENTY KRAINSKI (17861882) prawnik, uczestnik powstania listopadowego, sekretarz wojewody Jana Antoniego Ostrowskiego. W latach 183639 zajmowa si adwokatur w Paryu. Przebywajc w Rzymie peni w zgromadzeniu zmartwychwstacw funkcj prokuratora, (ekonoma). lubw zakonnych nie zoy. Studiowa teologi w rzymskim kolegium i w szedziesitym roku ycia otrzyma wicenia kapaskie. Pniej na Uniwersytecie Wrocawskim by lektorem jzykw i literatur sowiaskich. Pisarz.

271

ROK 1835

cae moje dalsze ycie okaza si godnym Twojego miosierdzia. Jutro mamy przystpowa do komunii witej. Wracajc spotykamy Semenek, pragnie ze mn mwi (?). Obiadujemy razem i kawa po obiedzie razem. Przychodzi Walter, z nim do wp jedenastej. Mowa o jego projektach doczesnych i moich, std o religii. O nieskoczenie dobry Boe, odwr go ze zej drogi, na ktrej i jam go utwierdzi, owie myl i sprostuj serce, obudzajc w nim Twoj wit wiar. 11 stycznia, niedziela Dzie czterdziesty smy od rozpoczcia spowiedzi.715 D z i e w m o i m y c i u n a z a w s z e u r o c z y s t y. Dzie nowego przymierza z Bogiem! Jednak z rana jeszcze lenistwo, nie wstaj zaraz, obudziwszy si, i z ledwoci zdylimy na msz na dziesit i p. W kociele, widzc oczy wszystkich zwrcone na siebie, poddaem si saboci, pomiszaniu. K o m u n i a w i t a. Nie tylem arliwym, ile bym pragn. Celiski troch roztargniony (niadanie u ksidza wrd chmary maych dziewczt). Wracamy do domu, ja troch saby na gow. Obiad. Czytamy rozdzia z Biblii, wieczerza Paska podug witego Jana.716 Celiski czyni mi swoje wyznania. Czuj, e cay dzie nie tak wicie przepdzony, jak by si naleao, nie dosy modlitwy, nie dosy pobonego uniesienia. 12 stycznia, poniedziaek Wstaj raniej jak zwykle. Modlitwa o arliwo ducha. Celiski gada niedorzecznie, usprawiedliwia herezje, std niesmak we mnie. Po niadaniu na msz za [Maurycego] Mochnackiego. Spotykam Semenenk, czuj jego nieczyste pooenie i e nie naley si z nim publicznie brata, jednak nie mam mocy przybra waciwej wzgldem niego pozycji, postpi otwarcie. Id wic razem z nim ku kocioowi, std pomiszanie, ponienie. W kociele powinienem by, szczeglnie e to ju nazajutrz po komunii witej, bez adnego wzgldu na ludzi podnie myl do Boga, a przeciwnie, zajem si ludmi, wzgldami na ich oko, roztargniony. Id po mszy do drukarni i do biblioteki. Czytam prawie bez adnej korzyci myl zajta rozmow Celiskiego i spotkaniem Semenenki. Do Cabinet littraire do PalaisRoyal, prna strata czasu. Na obiad do Burgaud, tam take nie mam wewntrznej spokojnoci. Do Mickiewicza, dobry prostoduszny, ja raniejszy ni bywao wprzdy w jego towarzystwie, jednak
259

260

___________
715 716

Jaski rozpocz spowied 24 listopada 1834 r. 10 stycznia 1835 upyno wanie 48 dni. Ostatnia wieczerza Jezusa i Jego uczniw, opisana w Ewangelii w. Jana 13, 130.

DZIENNIK

272

jeszcze zajty sob zanadto. O Boe! dopom mi w mojej wewntrznej poprawie! Wracam do domu z Domejk, poczciwy, usprawiedliwia znw Chechowskiego,717 opaciskiego718 itd., ktrych niedawno tak potpia. Czytam jeszcze Karamzyna719 i przegldam notaty o Assach.720 13 [stycznia], wtorek Zaniedbany pacierz ranny. Pisz nieco o Assach, list do Aicard. O jedenastej do drukarni, do Jeowickiego rzecz o jego artykule podanym do Kroniki;721 mwi o moim przyjciu miejsca u Ogiskich. O pierwszej i p do biblioteki, zbieram jeszcze notaty do artykuu o Assach. Spotkanie z Heynem [Heinem], moje pomiszanie, udaj niepotrzebnie, em czyta jego artyku, zbytnie zajcie sob itd. Do drukarni, do Wrotnowskiego po Wroskiego. Obiad, zaczynam czyta Wroskiego. Niesmak ze spotkania z Heynem czemu si nie pokazywa, jakim si jest, czemu nie mie wicej ufnoci w swojej dobrej sprawie, nie popiera jej jak mona, skd ta skryto, faszywo, nadto? O Boe! ile em znowu, ilem ju grzeszny, Boe, zmiuj si nade mn. Przychodzi Semeneko, czyni mu kilka uwag postanawia si spowiada. Moja rado, bojaliwa, ale szczera. Skadam Bogu dziki za to natchnienie, ktre mu udzieli, prosz dla niego o wytrwao. Boe, nie opuszczaj go, wydobd go z przepaci grzechu i bezecestw, dodaj mi aski, abym mu mg by pomoc. Zastanawiam si nad sob p o s t a n a w i a m s a m w k r t c e s i s p o w i a d a z popenionych ju w tych trzech dniach grzechw niedbalstwa, braku arliwoci, ze zbytniego zajmowania si sob, wzgldu na ludzi. Pragn, o Boe, ach pragn prowadzi ycie witsze, ale czuj, e nie dopn tego bez Twojej miociwej aski. Udziel mi jej, nieskoczenie dobry Boe! Myl o moich kopotach pieninych, nadchodz liczne termina wypat, adnego na nie funduszu zdaj si na opiek bosk, uznajc w mojej biedzie sprawiedliw kar za moje ___________
717

261

718 719

720 721

WALERIAN CHELCHOWSKI (18111872) student prawa na Uniwersytecie Wileskim, uczestnik powstania listopadowego. Na emigracji w Awinionie, potem od lipca 1833 w Paryu. Najpierw pracowa jako zecer, a od 1841 r. jako poliglota i tumacz przysigy w sdownictwie francuskim. LUDWIK OPACINSKI zob. 1834, przyp. 680. NIKOLAJ M. KARAMZIN (17661826) rosyjski pisarz i historyk. Autor wysoko w swoim czasie cenionej Historii pastwa rosyjskiego (181629, 12 tomw). W przekadzie francuskim zacza si ona ukazywa od 1819 r., a w polskim od 1824. A s s e s, Yasses we wczesnym redniowieczu plemi zajmujce tereny na pnoc od Kaukazu, w okolicach gry Elbrus. Aleksander Jeowicki opublikowa Owiadczenie z 29 grudnia 1834 w Kronice Emigracji Polskiej, t. 2, s. 207208.

273

ROK 1835

przekroczenia, postanawiajc cierpliwoci, pokor, prac przebaga wyroki boskie, zasuy na lepsze powodzenie. 14 stycznia, roda Po poudniu wychodzim z Semenek do SaintMand; odnosz list do Vannier722 proszc o odoenie terminu na dwudziesty. 15 [stycznia], czwartek Z rana Semeneko idzie sam do SaintMand, spowiada si. Powrciwszy najmuje stancj w moim hotelu i ju nocuje w niej. 16 [stycznia], pitek Otrzymuj dla Semeneki miejsce u Pinarda, ma zacz w przyszy tydzie. Obiadujem rue de l'Arbresec. 17 [stycznia], sobota Obiadujemy rue des Canettes po 32 sous. 18 [stycznia], niedziela Na mszy u witego Rocha. Celiski i Semeneko u witego Sulpicjusza, a na nieszporach u witego Rocha. W wieczr do Waltera id na bal maskowy. 19 [stycznia], poniedziaek W bibliotece, zmarzem okropnie nogi zamaczaem. Do Maliskiego. Pocieszna nowina, on ju by u spowiedzi, przeprosiny, zarczyny [rkojmia]. W wieczr u Jeowickich, Dembowski, Louis723 cige ze mnie arty, znosz cierpliwie, niepotrzebnie jednak tym si mieszam i frasuj. Bior 35 frankw na paki. 20 [stycznia], wtorek Nie majc i grosze, kupuj trzewiki, pac oblig 20 frankw, obiecuj Vannier przyj do niego we dnie i Pan Bg obdarza mnie na to wszystko pienidzmi. Daj Vannier 25 frankw. ___________
722 723

262

VANNIER wierzyciel Jaskiego. WALENTY ANZELM LOUIS (18051872) syn Michaa, kierownika krakowskiej loterii liczbowej, protoplasty znanej rodziny Louisw. Uczestnik powstania listopadowego, suy w 4. puku piechoty (synni czwartacy). Od maja 1832 na emigracji we Francji; mieszka w Paryu i w departamencie Oise; ok. 1840 osiad w Lyonie.

DZIENNIK

274

21 [stycznia], roda Znowu Opatrzno boska ratuje: daj portierce 20 frankw, mam na oddanie Jeowickiemu.
263 264

22 stycznia, czwartek 724 6 lutego, pitek Miaem z rana i do Lacordaira albo do Ziekowicza. Tymczasem wstaj pno i Semeneko nie poszed za interesami kwany humor. Przychodzi Asselin725 z doniesieniem o 100 egzemplarzach u Beuchet.726 Po niadaniu pacierz. Bohdan Zaleski dla dalszej rozmowy o SaintMand na czternastego, mam mu kupi Journe du Chrtien; mowa o jego projektach, o Semenece, o Mickiewiczu, o Retlu. Przychodz z drukarni z epreuwami katalogu i extra [nadbitkami] du Polonais;727 +pakarz o 2 paki dane przed rokiem na Goreckiego.+ Id do Semeneki. Celiski pisze list w swoje strony, wzajemna pociecha, jego przyrzeczenia. Id do drukarni, daj dwa bontun [arkusze do czystego druku]. Do Januszkiewicza, czy Eustachy bdzie w wieczr. Po papier, d'Anglet728 przy PalaisRoyal. Ju pierwsza. Chc i do biblioteki, ale ju za pno. Po pergamin. Przegryzka figami, marzenia; cierpliwo na frasunki i mudne zatrudnienia, chodzenie itd. Do Oleszczyskiego, portreta jeszcze nie wykoczone. Piknie u niego, a mi si nie chce wychodzi. Do Diena, chory, zostawiam papiery. Do pakarza, wyprawiam go do Cauvin. Sam do domu po paszcz. Do Januszkiewicza, nie ma go ju.

265

8586 984 2 marca, poniedziaek Do Leona [Przecawskiego] do Domaradzkiego729 do Adolfa [Zaleskiego]730 po Celiskiego

___________
724

725 726 727

728 729

W autografie na s. 263 po zapisie: 22 stycznia, czwartek Jaski zarezerwowa wolne miejsce na dalsze notatki, ktre zamierza pniej wprowadzi. Do tego jednak nie doszo. Na nastpnej, 264 stronie zacz ju pisa pod dat 6 lutego, pitek. ASSELIN By moe pracownik w drukarni lub ksigarni. BEUCHET zapewne paryski ksigarz lub wydawca. Miesicznik Le Polonais. Journal des intrts de la Pologne, subwencjonowany przez Adama Czartoryskiego, redagowany przez Wadysawa Platera w latach 183536. Redakcja miesicznika zabiegaa o pozyskanie czytelnikwFrancuzw dla sprawy polskiej. Wsppracowa z ni dorywczo Jaski. Zapewne skadnica papieru firmy d'Anglet. By moe WOJCIECH FORTUNAT DOMARADZKI (18051888) podporucznik w powstaniu listopadowym. Przebywa na emigracji w Paryu, gdzie doszed do stanowiska inspektora w Crdit Foncier.

275

ROK 1835

do Carnota p[yta], co ma o Austrii731 do Aicarda (pozwolenie do biblioteki) do Wadysawa Platera.732 (Revue dla ksiny [? Ogiskiej]. ) Do Waltera po dykcjonarz angielski Listy, jeeli mona, do Vannieuwenhuysen,733 Gautier, Burgaud. 3 marca, wtorek do Botnickiego734 do Leona do Karskiego735

___________
730

731 732

733 734

735

ADOLF ZALESKI (18101853). Pochodzi z Pockiego. Studiowa prawo na Uniwersytecie Warszawskim. W powstaniu listopadowym by porucznikiem piechoty. Na emigracji we Francji rozwija dziaalno polityczn i konspiracyjn (by podobno spiskowcem galicyjskim). Skrajnie rewolucyjny. Przez pewien czas mieszka w Domku Jaskiego. Zmar w Poznaniu w wyniku nieszczliwego wypadku. Jaski zbiera materiay do artykuu o Austrii (Autriche), ktry ukaza si pniej w Encyclopdie pittoresque, 1836, t. 2, s. 281287. WLADYSLAW BROELPLATER (18081889), starszy brat Cezarego. Uczestnik powstania listopadowego, pose na sejm powstaczy, dziennikarz i polityk emigracyjny. Razem z bratem Cezarym wspzakada Towarzystwo Litewskie i Ziem Ruskich (1831). W tym czasie podkrela w swych publikacjach wsplno losu trzech odamw jednego narodu (Les Polonais, Les Lithuaniens et Les Ruthniens, Paris 1832). Pocztkowo zwolennik polityki Adama Czartoryskiego. Nalea do Towarzystwa Literackiego, z ktrego ramienia podj redakcj miesicznika Le Polonais (zob. wyej, przyp. 727). Od Nowego Roku 1841 rozpocz wasnym kosztem wydawa Dziennik Narodowy, ktry mia si wspiera na wierze katolickiej, a ponadto mia by monarchiczny, lecz nie dynastyczny, jak Trzeci Maj. Redaktorem dziennika by Feliks Wrotnowski. Wadysaw Plater organizowa rne akcje spoeczne, polityczne, w ktrych zadba i o wasn reklam. Podj cenn inicjatyw zaoenia Muzeum Narodowego w Rapperswilu, w ktrym zostay zgromadzone rkopimienne materiay Wielkiej Emigracji. VANNIEUVENHUYSEN, van Nieuwenhuyzen zob. 1832, przyp. 381. HIPOLIT BLOTNICKI (17921886) filolog klasyczny, literat i pedagog. By guwernerem Juliusza Sowackiego (18181821). Od 1822 r. na subie ksicia Adama Czartoryskiego, m.in. w Puawach jako nauczyciel domowy. Na emigracji w Paryu sekretarz ksicia i guwerner jego synw Witolda i Wadysawa. Z polecenia ksicia Adama Czartoryskiego zajmowa si sprawami emigracji polskiej oraz losem emigrantw potrzebujcych pomocy. MARCELI KARSKI pseudonim EDWARDA DUNSKIEGO (18101857) Duski uczy si pocztkowo w Putusku, m.in. pod kierunkiem Bogdana Jaskiego. W 1829 r. zacz studiowa prawo na Uniwersytecie Warszawskim. Uczestnik powstania listopadowego, z ktrego wyszed jako porucznik 9. puku piechoty liniowej. Przebywa na emigracji w Awinionie. Bra udzia w wyprawie Jzefa Zaliwskiego w 1833 r. Pod przybranym mianem Karskiego dziaa jako emisariusz na zachodnich terenach Polski. Po klsce partyzantki Zaliwskiego powrci do Francji i w 1834 r. zwiza si z Towarzystwem

DZIENNIK do Piotra [Semenenki] itd. i Koryckiego

do Carnota Chevalier itd. Listy, jeeli mona itd. 8627 269 26 kwietnia, [niedziela], 1835

276

Postanowienia Dzie nowego pojednania. Spowied, komunia wita. Postanowienia. Dziwny sen. Wyjechaem do SaintMand o szstej i p, na mszy o smej przyjem Ciao i Krew Pask. W drodze na powrt zatrzyma mnie deszcz. Na mszy u witego Rocha. O pierwszej do Giedrojciw dla zaprowadzenia na gimnastyk Napoleonka,737 nie idzie. Do Mickiewicza, nie zastaj. Do domu.
736

___________
Demokratycznym Polskim. Oskarony przez wadze francuskie o szpiegostwo, zosta w 1835 r. osadzony w wizieniu, gdzie zachorowa na grulic. Wypuszczony z aresztu, dosta si pod wpyw Bogdana Jaskiego i wstpi do Bractwa Suby Narodowej. Od 19 lutego 1836 sta si czonkiem Domku Jaskiego. W 1837 r. zacz studiowa teologi w Collge Stanislas, a w nastpnym roku, sposobic si do stanu kapaskiego, wyprawi si z Jzefem Hube do Rzymu na dalsze studia. Cieszy si zaufaniem Jaskiego, w ostatnich miesicach jego ycia by powiernikiem jego myli i postanowie. wicenia kapaskie przyj 9 stycznia 1842, a luby zakonne wraz z szecioma pierwszymi wspbrami zoy 27 marca tego roku. Przebywajc nastpnie w Paryu, zwalcza pocztkowo nauk Towiaskiego, lecz w kocu uzna j za prawdziw i w maju 1849 opuci zgromadzenie zmartwychwstacw, po czym jako wiecki ksidz pracowa przy parafii w. Rocha. By szanowany za osobist prawo i szlachetno. Przed sw mierci pojedna si z Kocioem katolickim. Poprzedniego dnia, 25 kwietnia, Jaski sporzdzi rachunek sumienia od 2 lutego 1835. Jego tekst w Dodatku, pozycja III. GIEDROJCIOWIE (Giedroyciowie) ksica rodzina pochodzenia litewskiego. Przedstawicielem rodu by ROMUALD TADEUSZ GIEDROJC (17501824), genera lejtnant, dowdca armii litewskiej w 1812 r., genera wojsk napoleoskich, zaprzyjaniony z pierwsz on Napoleona, Jzefin Beauharnais. By onaty z ANNA KAROLINA z Borzymowskich (17661858), ktra po mierci ma mieszkaa we wasnym domu w Bellevue koo Svres. Giedrojciowie mieli dwch synw i dwie crki. Starszy syn JOZEF STEFAN FRANCISZEK KSAWERY (17871855), adiutant sztabu gwnego Napoleona I i genera wojsk francuskich. Po abdykacji Napoleona zosta w 1814 r. zwolniony z rosyjskiego wizienia i wyemigrowa do Francji. Powrci do Polski i oeni si z FRANCISZKA Szymask. Odmwi przysigi na wierno carowi Mikoajowi I i w czasie powstania listopadowego zosta wywieziony do Rosji. Przez par lat przebywa na Syberii razem z katornikami. Dziki staraniom brata, Aleksandra Konstantego Giedrojcia (18051844), szambelana dworu cesarskiego i sekretarza sekretariatu stanu Krlestwa Polskiego, zosta zwolniony. Z on i synem Tadeuszem NAPOLEONEM (ur. 1821) wyemigrowa w 1834 r. do Francji i osiedli si w Paryu. W Dzienniku Jaskiego Stefan i Franciszka Giedrojciowie wystpuj czsto jako generalstwo.

736 737

277

ROK 1835

ycie witej Teresy,738 zasnem. Obiad, Gerycz.739 Ot zaraz upadek: niepotrzebne arty, poddanie si umysem kompanii, w ktrej byem. Po obiedzie do domu, krtka lektura i w ko. Piotr, herbata, niepotrzebny art z Celiskim (cukier w trzech miejscach). 27 [kwietnia], poniedziaek niadanie itd. opaciski po dugim niewidzeniu si przychodzi. Wychodz ju za pno do Cezarego zastaj w kociele (niepotrzebne kamstwo wzgldem przeszkody bycia u niego w przesz rod) i nareszcie widz si za odpowied dla Podczaszyskiego. I id jeszcze do drukarni, niepotrzebnie, bom si przez to spni do Giedrojciw. Po lekcji do Mickiewicza, gawda, za dugo bawi, bior Komedi NieBosk i Revue du Nord.740 Przynosz do domu ___________
Obydwie crki Giedrojciw wyszy za m. Starsza z nich, KUNEGUNDA FRANCISZKA ROZA (17931888). W 1812 r. mianowana przez Napoleona I dam dworu jego pierwszej ony, polubia napoleoskiego onierza Jerzego Biaopiotrowicza (1785 1871), majora i emigranta, czonka Towarzystwa Literackiego w Paryu. Od 1831 r. przebywaa na emigracji w Paryu i zajmowaa si dziaalnoci charytatywn wrd polskich uchodcw. Modsza siostra Kunegundy, BARBARA UCJA (17981886), polubia w 1822 r. generaa Jzefa Rautenstraucha (17731842), prezesa dyrekcji teatrw w Krlestwie. Rozstaa si z nim cakowicie ok. 1831 r. Od padzienika 1832 r. przebywaa w Paryu przez 5 lat, udzielajc si spoecznie. Utrzymywaa kontakty z Mickiewiczem i zwaszcza z Cyprianem Norwidem. Wiele podrowaa po Europie. Bya powieciopisark i pamitnikark. Opublikowaa Wspomnienia moje o Francji (1839), Ostatni podr do Francji (1841), Miasta, gry i doliny (1844), W Alpach i poza Alpami (1847). Pisaa podobno pamitniki, ktre miaa zniszczy. Znaa Jaskiego i z pewnoci jego miaa na myli, gdy we Wspomnieniach moich o Francji, piszc o rnych rodzajach umartwie trapistw, powoaa si na osob, ktra mi udzielia tych szczegw, przebywszy kilka tygodni pomidzy trapistami, zarczaa mi, i nigdzie szczliwszych ludzi widzie nie mona; do spojrze na spokojny i zadowolony wyraz ich twarzy, a na chwil wtpi niepodobna o tym, co si cudem wydaje (s. 20). W swym Dzienniku Jaski wspomina jeszcze ksicia ROMUALDA Giedrojcia, czonka Komisji Funduszw Emigracji Polskiej. Zosta on pniej towiaczykiem blisko zwizanym z Adamem Mickiewiczem. Zmar w Paryu w 1850 r. w. TERESA Z AVILA. (15151582), reformatorka zakonu karmelitaskiego, wizjonerka, autorka klasycznych w mistyce katolickiej dzie, przeoonych na wszystkie jzyki europejskie. W 1565 r. napisaa na polecenie swego spowiednika autobiografi ycie. EDWARD GERITZ (Gerytz) (18111860) artysta malarz. Nalea do Szkoy Podchorych w Warszawie. Uczestnik powstania 1831 r. Emigrant. Mieszka w Paryu. Od 1844 r. towiaczyk. By onierzem Legionu Adama Mickiewicza. Revue du Nord skrcony tytu francuskiego miesicznika, wychodzcego od 1835 r. w Paryu: Revue des tats du Nord et Principalement des Pays germaniques. Zaoyli go pedagog i prawnik J. B. E. Boulet z Metzu i R. O. Spazier z Lipska. Wyodrbniony w miesiczniku dzia polski prowadzi Eugeniusz Breza, wwczas student

738

739

740

DZIENNIK

278

ju o czwartej (kamstwo przed Celiskim, e tylko na dwa dni, dla dwu osb wzita Komedia). Czytam 2 akty pani Giedrojciowej. Obiaduj bez paniego [pastwa], lekcja, zasypia mi Napoleonek, wychodz. Pani Rautenstrauchowa,741 czytam znw NieBosk komedi nie uwaajc dobrze, co czytam, std niechccy robi wielk nieprzyjemno dla pani Rautenstrauchowej. Wracam do domu ju o jedenastej.
270

28 [kwietnia], wtorek Z rana przychodzi Piotr, my ju po niadaniu. Przebiegam Menzla742 dla artykuw moich o rzeczach niemieckich. O jedenastej po Napoleonka. Ukadamy rozkad, lekcja do drugiej. Koryguj arkusz trzeci Pieni Janusza743 i czwarta. Na lekcj, obiad, zatrzymuje mnie jenera i wykada swoj filozofi. O sidmej i p do drukarni, do Podczaszyskiego, Sowaczyski. Zgadao si midzy innymi o reformie [przemianie ycia]. Jeszczem tchrzliwy katolik, jeszcze nie wiem czego boj si obrazi bdy i saboci drugich. Do domu ju dobrze po dziesitej. Pokusy nieczyste. Rum, herbata. Czytam Now Polsk744 wzit od Giedrojciw, potem Revue du Nord. Talleyrand.745 Sen nieczysty. ___________
niemieckich uniwersytetw. Zamieszczano w nim m.in. przegld Littrature polonaise Paris. Z uznaniem wyraono si w tym czasopimie o dziaalnoci Ksigarni Polskiej, z ktr Bogdan Jaski by zwizany prac wydawnicz. W marcowym zeszycie miesicznika z 1835 r. ukaza si artyku pira Adama Mickiewicza De la peinture religieuse moderne en Allemagne, a w majowym tego poety La Semaine de miel d'un conscrit. ucja z Giedrojciw Rautenstrauchowa zob. wyej, przyp. 737. KARL ADOLF MENZEL (17841855) niemiecki historyk, autor Geschichte der Deutschen w omiu tomach (18111823), Neure Geschichte der Deutschen von reformation bis zur Bundesakte (od 1826 r.). Pieni Janusza zbir 51 wierszy Wincentego Pola, wydanych bezimiennie w Paryu w 1835 r. Czytam Now Polsk... Jozefat Bolesaw Ostrowski wznowi w Paryu w sierpniu 1835 wydawanie Modej Polski, ongi organu lewicy powstaczej, ktry organizowa razem z Maurycym Mochnackim. Wskrzeszajc pismo Ostrowski zachowa cigo jego numeracji z okresu powstania. Nowa Polska bya teraz pismem wyraajcym pogldy redaktoraemigranta, pismem paszkwilanckim. oszczerczym, atakujcym zajadle Postp Jana Czyskiego i lewic demokratyczn. Wychodzia do 1845 r., z przerw w latach 183739, kiedy to wydawca na skutek interwencji ambasady rosyjskiej zosta wydalony z Francji. Pomocnikiem redakcyjnym Ostrowskiego, zwanego Ibusiem (zob. 1832, przyp. 313), by Aleksander Smolikowski. CHARLESMAURICE DE TALLEYRANDPRIGORD (17541838) francuski m stanu. Od 1788 r. biskup rzymskokatolicki. Jako czonek Stanw Generalnych przyczyni si do sekularyzacji dbr kocielnych, za co zosta ekskomunikowany. Pracowa w dy-

741 742

743 744

745

279

ROK 1835

29 [kwietnia], roda Przychodzi Piotr o sidmej i p i dopiero budzi. niadanie. Niepotrzebne rozleganie si w ku. Strata czasu nad Revue du Nord. O jedenastej na lekcj. Swywola i krnbrno Napoleonka a i mnie niecierpliwi. Pan Bocquel.746 O drugiej do domu i robi te notaty, byle dla pamici. Dzi, jutro trzeba spisa P o s t a n o w i e n i a i zaj si jak najszczerzej urzdzeniem moralnym w najmniejszych drobiazgach. Boe mj, nie opuszczaj, w Tobie caa ufno moja! O trzeciej wychodz do broszerki, nie zastaj, do drukarni. O czwartej na lekcj. Obiad. Na kaw. Do Ogiskich. Jak najserdeczniej przyjty. Zostawiam NieBosk komedi. Mam przynie ycie witej Teresy i spis numerw wygrywajcych w loterii Htteldorf; proszony na obiad w niedziel. 30 [kwietnia], czwartek Wstaj o szstej i na lekcj. Wrciwszy, niadanie. Przychodzi Breza747 po adresa, daj mu list do Kunata. Id po Revue des Deux Mondes748 i oddaj Ogiskiemu. Do drukarni, do broszerki, po vignetty de Laurent i de Berry.749 Przynosz je do domu. Na lekcj. Przyprowadzam Napoleonka do siebie. Gra z Celiskim w pik. Wybieramy winiety. Po obiedzie do Waltera. Ropelewski i Konopka prna gawda do dziesitej. 1 maja, pitek Wstaj okoo smej. Przychodzi Piotr, maj i o pierwszej po pensj. Ja okoo dziewitej na niadanie, bawi do dziesitej i p. Wracam na chwil do domu. Do Jeowickiego, wstpuj do kocioa modlitwa. Do drukarni. Wracam przez Tuillery,750 +myli o przeszoci, wzbudzenie chci reformy ycia+. Czytam Gazette [de France]. Spotykam Leroux i Reynaud. Do Courtego, ___________
746 747

271

748

749 750

plomacji, do 1834 r. by ambasadorem Francji w Londynie. Od listopada 1834 r. przebywa w Paryu do mierci. BOCQUEL by moe guwerner Napoleonka Giedrojcia. EUGENIUSZ BREZA (1802 ok. 1860) publicysta, pose na sejm powstaczy. Przebywa na emigracji wsppracujc z redakcj Revue du Nord (zob. wyej, przyp. 740). Pod wpywem wczesnej teozofii przeobrazi si wewntrznie i trzyma si z daleka od spraw narodowych. Po 1840 r. powrci do Wielkopolski. Revue des Deux Mondes zaoony w 1831 r. w Paryu dwutygodnik powicony polityce, historii, literaturze i sztuce. Za spraw rzutkiego redaktora naczelnego Franois Buloza sta si trybun rodowiska pisarzy francuskich o gonych nazwiskach. ... po vignety de Laurent i de Berry. Zapewne graficy projektujcy winiety, czyli tytuowe lub kocowe ryciny do ksiki. TUILLERY zob. 1832, przyp. 427.

DZIENNIK

280

zastaj jego metres o magnetyzmie.751 Id do Jeowickiego, wybieramy wignetty; ma wyjeda za dwa tygodnie. Do domu, odmawiam litani. Piotr. Myl o Banacie, przygotowywam notaty.752 Przed pit na obiad. Dostaj 40 frankw miesiczne. Potem z Napoleonkiem na spacer, na ChampsElyses, na fajerwerk. Odprowadzam Napoleonka po dziewitej, potem ksin Giedroj do niej. Do domu. Piotr, herbata z rumem i zasypiam.
272

2 maja, sobota Wstaj przed sm. Pacierz i litania. Spisuj te noty, od rody. Boe najlitociwszy, bd moj pomoc ku poprawie mego ycia! Po niadaniu robi noty z Encyclopdie des Gens du Monde753 o Ban i Banat. Id do biblioteki i czytam Schlla,754 MalteBruna, Demiana755 do tego artykuu. Do domu i na lekcj o czwartej (katechizm, jeometria, arytmetyka). Po obiedzie do drukarni. Oddaj arkusz trzeci Lionettowi.756 Do Aicarda, nie zastaj. Spotykam potem go z Reynaud i Leroux Ban i Banat mam nie robi, ale co prdzej Bar.757 Do Piotra, nie zastaj, do Podczaszyskiego dla dostania ___________
751

752

753

754 755

756 757

M a g n e t y z m teoria fizykalnomedyczna, ktrej twrc by lekarz wiedeski F. A. MESMER (17341815), zwana take mesmeryzmem. Wedug niej w organizmie ywej istoty wystpuje tajemnicza sia, ktra moe wpywa na organizm innej istoty i wywoa w niej stan hipnozy. Magnetyzer zajmowa si take leczeniem pacjentw za pomoc magnetyzowanych przedmiotw (zob. 1832, przyp. 497). Magnetyzm jako teoria medyczna wywoa na przeomie XVIII i XIX w. dyskusje, ktre oywiy tendencje naturalistycznomistyczne. Sigay one do dawnych pogldw lekarzyprzyrodnikw (Paracelsus) i mistykw i byy wspierane przez niektrych iluministw XVIII w. Jaski zbiera informacje encyklopedyczne do hase: Ban, Banat i in., ktre miay by przez niego opracowane. B a n oznacza w Chorwacji namiestnika, a w Boni redniowiecznej wadc. B a n a t dawna kraina w poudniowowschodniej Europie, w granicach Rumunii i Jugosawii. Paryscy wydawcy Treuttel i Wrtz w latach 183134 wydrukowali w 22 woluminach in 8o Encyclopdie des Gens du Monde. Rpertoire universel des sciences sur les personnages clbres morts et vivants. MAXIMILIENSAMSONFRIEDRICH SCHLL (17661835) francuski dyplomata i historyk. ANDREAS JOHANN DEMIAN (17701845) austriacki statystyk. Autor pracy Darstellung der sterreichischen Monarchie nach den neuesten statistischen Beziehungen (Wien 18031805): t. 1: Specialstatistik von Bhmen und dem sterreich. Schliesen, t. 2: Ostgalizien u. Siebenbrgen. LIONETT by moe drukarz. B a r miasto na Podolu. W 1768 r. zawizaa si w nim konfederacja zwana barsk, zbrojny zwizek szlachty, jednoczcej si pod hasem obrony wiary i wolnoci. Artyku Jaskiego pt. Bar (Confdration) ukaza si w Encyclopdie nouvelle (1836, t. 2, s. 408).

281

ROK 1835

co o Barze, nic. Wracam do domu, pokusy na bavarois [herbat z mlekiem] do kawiarni. W domu czytam co z Fletchera o Barze. Cay dzie rozproszony. 3 [maja], niedziela Wstajem o smej, niadanie, przegldam jeszcze o Barze. Spisuj dziea Wroskiego, odnosz o machinach parowych758 Modliskiemu.759 Wprzd do witego Rocha na msz. Do drukarni, czytam tierc [trzeci korekt] drugiego, wybieram ostatecznie wigniety do trzeciego arkusza. Do Aicarda Bar mam odda w rod. Bior artyku Bawaria z encyklopedii angielskiej. Do domu po ycie witej Teresy dla pani Ogiskiej. Po Napoleonka na gimnastyk zaczynam czyta HagayKan.760 Styl zdaje mi si znajomy odkrycie autora. Odprowadzam Napoleonka. Do pastwa Ogiskich bardzo dobrze. Jedziem do Cezarego, nie zastajem, ju zdrw. Na kaw i gazety. Do domu i w ko. 4 maja, [poniedziaek] Piotr budzi mnie po pitej, niepotrzebnie si ocigam i przychodz na lekcj za pno, po sidmej. niadanie. Na msz do Chapelle Expiatoire.761 Do domu i dumania o kopotach, i te notaty. Id do biblioteki. Czy i, czy nie i, o dwunastej...? Jeszczem niepewny. Nieszczciem poszedem, std przez 40 dni, tj. do nowej spowiedzi, 13 czerwca, sabo ducha, wybryki ciaa.762 6 czy 7 [maja], tj. we rod czy we czwartek odbieram list od Przecawskiego, Grecki po nim o dwunastej Jeowicki z projektami od Komarowej.763 ___________
758 759

273

760

761

762 763

HoeneWroski wyda w Paryu dzieo napisane po francusku pt. Noveaux systmes de machines vapeur (1834/1835). Zob. 1833, przyp. 589. By moe JOZEF IGNACY MODLINSKI (18111888) z Warszawy powstaniec 1831 r., przybyy do Francji w 1835 r. Studiowa medycyn w Montpellier i uzyska doktorat w 1838 r. AgajHan powie Zygmunta Krasiskiego, ukoczona w Genewie w 1832 r. Wysza drukiem we Wrocawiu w padzierniku 1833 r. pt.: AgajHan. Powie historyczna, oryginalnie napisana przez A. K. W Wrocawiu, u Wilhelma Bogumia Korna 1834. C h a p e l l e e x p i a t o i r e przy ulicy d'AnjouSaintHonor. Kaplica pokutnicza mauzoleum wzniesione na polecenie Ludwika XVIII na terenie dawnego cmentarza przy kociele w. Magdaleny, gdzie zostay pogrzebane zwoki krla Ludwika XVI i Marii Antoniny oraz tysicy innych ofiar krwawego terroru Wielkiej Rewolucji. Do majowych zapiskw dziennikowych autor wczy pniej zdanie, sformuowane w czerwcu. KOMAROWIE naleeli do starej ruskiej rodziny szlacheckiej osiadej na Podolu. Dziki majorowi wojsk rosyjskich Stanisawowi Delfinowi Komarowi jego rd doszed do wysokiej godnoci, znaczenia i bogactwa. Stanisaw Komar oeni si z HONORATA

DZIENNIK W pitek [8 maja] chc je opowiada pani Giedroy, ale si jako zeszo.

282

W sobot 9 [maja] list od pani Ogiskiej zapraszajcy do siebie. Szkka polska, lekcje u pani uszczewskiej.764 11 [maja], poniedziaek u pani Komarowej. Wywiaduj si nastpnie o rozmaitych pensjach przez Montalemberta, u pana ...... W niedziel, 17 [maja] po programa du Collge de Juilly765 i do labb. Poiloup.766 Na obiad u Ogiskich i Platerowie, i Montalembert. Koniec szkki. Pisz artyku o Bar we rod. We wtorek 19 [maja] dostaj list do l'abb Salinis.767 Tymczasem nie ma decyzji, zwoka z mojej strony nic nie mwi. ___________
Orowsk (zm. w 1854 r.) i mia z ni szecioro dzieci, ktre wychowyway si w atmosferze kosmopolitycznej. Komarowie zakupili wille w Neapolu i Nicei. Komarowa po mierci ma (1832) mieszkaa z dziemi gwnie w Paryu. Jej syn WLODZIMIERZ (Komarek) oraz crki LUDWIKA (Ludmia) i NATALIA pobieray lekcje u Bogdana Jaskiego. Natalia Komarwna wysza za m za Wocha, hrabiego MediciSpada, Ludwika za za Francuza, ksicia Karola de Beauveau de Craon. Starsz siostr Komarwien bya Delfina Potocka (18071877), od 1825 r. zamna za Mieczysawem Potockim (1799 1879), synem targowiczanina Szczsnego. Po kilku latach zdecydowali si oni na separacj, a ich rozwd nastpi formalnie ok. 1843 r. Spord rodzestwa Delfina wyrniaa najbardziej Wodzimierza (zm. 1860 r. jako kawaler). Prowadzia ycie towarzyskie i artystyczne, przyjania si m.in. z malarzem P. Delaroche'm, Fryderykiem Chopinem. Z Zygmuntem Krasiskim zetkna si w Neapolu w 1838 r. i odtd bya jego muz i przyjacik. Pozostali z rodzestwa Komarw to Aleksander (zm. 1875) i Mieczysaw (18041880). TEOFILA ze SKARZYNSKICH USZCZEWSKA (zm. 1851) od 1829 r. ona posa Adama; naleaa do zaoonego przez ksin Adamow Czartorysk 12 marca 1834 r. Towarzystwa Dobroczynnoci Dam Polskich (pocztkowo: Sistr Polskich). C o l l g e d e J u i l l y kolegium wychowawcze (niegdy Acadmie de l'Oratoire), ksztacce przyszych ksiy, zaoone we wsi Juilly w okrgu Meaux, w departamencie SeineetMarne, na pnocny wschd od Parya. FERDINANDMARIE POILOUP (w autografie: Poeloup) (17921861) duchowny katolicki, kanonik honorowy (1837), fundator Collge Vaugirard w Paryu. ANTOINELOUIS DE SALINIS (17981861). Po odbyciu studiw w paryskim seminarium w. Sulpicjusza zosta ksidzem. Powici si pracy religijnej wsppracujc blisko z ks. de Lamennais. Zosta rektorem kolegium w Juilly. Wspwydawca Universit Catholique. W 1849 r. zosta konsekrowany na biskupa w Amiens, nastpnie na arcybiskupa w Auch. Jaski nie wyjawia nazwiska autora wspomnianego listu, Charles'a de Montalembert, ktry zarekomendowa go ks. de Salinis jako wielkiego

764

765

766 767

283

ROK 1835

Gospodyni podaje rachunek. W tym tygodniu obiad z Napoleonkiem na Montmartre.768 24 maja, niedziela Na mszy z rana u witego Rocha. Spotkanie z Decourdemanchem,769 daje mi swj adres. Poczciwy Konopka poycza 5 #.770 Spotykam w tym samym tygodniu i Transona.
Na dzie 27 maja, [roda] Odnie list [panu] Vannieuwenh[uysen]. Do Koyski,771 do ksidza Skrzyskiego772 do Carnota do Konopki, do Kouchowskiego773 i Kunata do drukarni do Decourdemanche. Jutro [28 maja, czwartek] opaciskiemu Philosophie des traditions.774 274

278

___________
przyjaciela Mickiewicza i pana Margerin, a obecnie wywiera na swoich wygnanych rodakw najszczliwszy i potny wpyw w imi religii. Jednym sowem, jest to prawdziwy i doskonay katolik, ktrego postawa bya zawsze cakowicie zgodna z zasadami, do ktrych powrci dopiero ostatnio wraz z panem Margerin. M o n t m a r t r e znajdujce si pod Paryem najwysze w okolicy wzgrze, na ktrym wieniacy uprawiali winnice. Ulubione miejsce spacerw paryan. Jeszcze w XII w. zaoono na nim opactwo, ktre zmiota Wielka Rewolucja. ALPHONSE DECOURDEMANCHE (De Courdemanche) (17971871) francuski prawnik, publicysta. Pocztkowo wsppracowa z redakcj pisma Globe, potem ogasza artykuy w Revue Encyclopdique. Napisa m.in Estce lgalement que le gouvernement fait suspendre l'exercice du culte saintsimonien? Questions poser au jury, Paris 1832. # oznaczenie monety w zocie, zwykle dukata. Byo wwczas kilku Koyskw; zapewne chodzi o ADAMA KOLYSKE, zob. 1832, przyp. 388. SZYMON SKORZYNSKI (ur. 1806) pochodzi z Zamojszczyzny. W powstaniu listopadowym by kapitanem legii litewskowoyskiej i jej kapelanem. Na emigracji w Paryu peni posug kapask przy kociele SaintLouis d'Antin. By moe ANTONI KOZUCHOWSKI, powstaniec 1831 r., podporucznik artylerii. Od stycznia 1834 przebywa w departamencie Oise. Philosophie des traditions tytu przeoonego na jzyk francuski w 1834 r. niemieckiego dziea F. J. Molitora Philosophie der Geschichte oder ber die Tradition: zob. 1832, przyp. 486.

768

769

770 771 772

773 774

DZIENNIK
29 [maja, pitek] Do drukarni. Artyku mies. [?]. Krawiec itd. Arkusz. 274

284

Id do Decourdemanche. Przysea mi dziea Cessina,775 we czwartek 28 [maja], dzie to Wniebowstpienia Paskiego, czytam je na gimnastyce. Czytam Philosophie des traditions i nios opaciskiemu. W pitek 29 [maja] z Konopk do Mickiewicza. Chopin. Oddaj Mickiewiczowi Komedi NieBosk, a odbieram HagayKana. W sobot list do Vannieuwenh[uysen]. 31 maja, niedziela 776 Id z rana do Waltera, do Clichy.777 Znowu maj by lekcje u Komarowej. 3 [czerwca, roda] Napoleonek zapada na odr. 4 [czerwca], czwartek Postanowienie nasze pj razem do spowiedzi w Zielone witki. Wieczorem u Konopkw. 5 [czerwca], w pitek u Jwika i u Cheruela.778 Nic nie dowiedziaem si o Encyclopdie catholique.779 U Ogiskiego.

___________
775 776

777 778 779

FRANOISGUILLAUME COSSIN (17821851), urzekajcy mistyk, przyczyni si do nawrcenia m.in. Transona. Zob. 1830, przyp. 139 . Jaski omykowo zapisa 1 czerwca, niedziela (1835 r.), gdy wwczas niedziela wypada 31 maja. W konsekwencji mylnie poda daty 4, 5 i 6 czerwca (powinny by odpowiednio: 3, 4 i 5). Poprawnie poda nastpn dat: 7 [czerwca], niedziela Zielonych witek. C l i c h y na pnoc od Parya letniskowa miejscowo wypoczynkowa gwnie mieszkacw stolicy. PIERREADOLPHEIBERT CHERUEL (18091891) historyk francuski, byy saintsimonista, zaprzyjaniony z Fryderykiem Ozanamem. Encyclopdie catholique. Rpertoire universel et raisonn des sciences, des lettres, des arts et des mtiers avec la biographie des hommes clbres. Redakcja Encyklopedii, ktrej przewodzili ks. Glaise i wicehrabia Walsh, zacza dopiero od 1838 r. drukowa zeszyty prezentujce w porzdku alfabetycznym artykuy z dziedzin przez ni zasygnalizowanych. Jaski wsppracowa z redakcj Encyklopedii, w ktrej za jego porednictwem Adam Mickiewicz zamieci swj artyku o w. Wojciechu (St. Adalbert). Edycja Encyclopdie catholique zakoczya si w 1849 r., osignwszy 18 tomw in quarto.

285

ROK 1835

W sobot [6 czerwca] upadek i wielkie spodlenie. 7 [czerwca], niedziela Zielonych witek Adam [Celiski] chory, wic nie idziem do spowiedzi. Ja u witego Rocha. W poniedziaek [8 czerwca], zdaje mi si, byem [u] wirskiego780 i u Wocha. 9 [czerwca, wtorek] Do biblioteki. Czytam Schlla o Bawarii.781 J.B. Ostrowski. Id na niadanie i oberam si. Wracam do biblioteki po Pana Tadeusza i z nim do drukarni i do Montgolfiera, jednak papieru nie mona wzi bez pienidzy. Ogiski, Giedroj, Dmbczewski.782 Id na pogrzeb,783 wprzd zjadszy jeszcze u Mazurier. Na pogrzebie tylko 8 ..., nagrobek. Wracam ze Skrzyskim w kabriolecie. Do Giedrojciw. Saata. Celiski, propozycja spowiedzi w wikszej liczbie. Lody!! 10 [czerwca], roda Dostaj od Jeowickiego 40 frankw za korekt Janusza. Oddaj litery [czcionki drukarskie] na poczt dla Kwartalnika krakowskiego.784 U Montgolfiera kupuj papier na okadk. Od Januszkiewicza bior Dzie chrzeciana i Przewodnik. Podczaszyski, Ropelewski. Kupuj Dupina Histori Kocioa.785 Do drukarni. Do domu. Do Giedr[ojciw], ju czwarta. Po obiedzie

___________
780

781 782

783

784

785

Zapewne JOZEF WIRSKI (? 17831854) pose na sejm powstaczy, minister spraw wewntrznych w Rzdzie Narodowym 1831 r. Od 10 padziernika 1832 na emigracji we Francji. Stronnik Czartoryskiego. Artyku Jaskiego o Bawarii (Bavire) ukaza si w Encyclopdie nouvelle, 1836 r., t. II, s. 502506. JAKUB DAMBCZEWSKI (17791850) uczestnik kampanii napoleoskiej, odznaczony Legi Honorow za to, e pierwszy wdar si w hiszpaskie baterie na przeczy Somosierra. Bra udzia w powstaniu listopadowym w randze majora. Na migracji we Francji. By to pogrzeb kapitana JAKUBA PAGOWSKIEGO, ktry zmar 7 czerwca 1835 r. i zosta pochowany na cmentarzu Mont de Parnasse (Montparnasse). Informacj t podaa Kronika Emigracji Polskiej, 1835, t. III, s. 111. Kwartalnik Naukowy redagowany w Krakowie w latach 183536 przy wsppracy Antoniego Zygmunta Helcla i Jzefa Kremera. L i t e r y znaki graficzne wykonane z jakiego materiau (czcionki drukarskie). LOUIS DUPIN (16571719) pisarz katolicki i historyk, autor m.in. L'Histoire de l'Eglise (Paris 1712).

DZIENNIK

286

mam i do Clichy. Wtem burza. Na piwo. Karski i Broniewski786 w Rformateur o Kozakach. 787 Zaczynam Wyygina.788 11 [czerwca], czwartek + Przychodzi Jwik.+ Przemarudziem, przedrzymaem do dwunastej. I wybraem si, skuszony przez Siw...,789 wtem spotykam i latam jak pode bydl do pierwszej. Sainte-Beuve, Wylea,790 SaintCheron.791 Id do drukarni, na piwo i na zabicie czasu przez dzienniki, do trzeciej. Giedrojciowie, Wyygin. Po obiedzie do Clichy. 12 czerwca, pitek Wracam o diesitej od Waltera. Rozmyliwszy si, nie pjd. Prbowa... Jutro spowied. Rozpamitywanie... Postanowienia. Nadchodzi Ludwik Zwierkowski.792 Mowa o naszych familiach, o Walentym.793 O drugiej do dru___________
786 787

788

789 790

791 792

793

Zapewne JOZEF BRONIEWSKI (17931853) powstaniec 1831 r., podpukownik 9. puku piechoty liniowej. Czonek Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Rformateur. Journal des noveaux intrts matriels et moraux, industriels et politiques littraires et scientifiques pismo codzienne, wychodzce w Paryu od padzienika 1834 do padziernika 1835; byo ono przyjazne sprawie polskiej. Powie pt. Piotr Iwanowicz Wyygin. Romans moralnohistoryczny XIX wieku w czterech tomach. Ukazaa si w Warszawie w 1830 i 1835 r. (wyd. II) w przekadzie Aleksandra Prokopowicza z jzyka rosyjskiego. Autorem tej popularnej wwczas powieci by Tadeusz Buharyn (17891859), poeta, beletrysta, publicysta polskorosyjski. Jako oficer rosyjski odby on kampani napoleosk, wstpi do legionw polskich i walczy w Hiszpanii. Powrci do Wilna, osiedli si na stae w Petersburgu. Czonek korespondent Warszawskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk (od 1828 r.). Wspomniana powie Buharyna doczekaa si przekadw na jzyki obce, m.in. na francuski (Paris 1829 i 1832), niemiecki, holenderski. SIW... kryptonim podany przez autora Dziennika. ANTONI WYLEZAL (Wyleo) (ur. 1800) uzyska w 1827 r. na Uniwersytecie Warszawskim stopie magistra filozofii. Prowadzi zajecia z nauk matematycznych w Szkole Przygotowawczej do Instytutu Politechnicznego. Uczestniczy w powstaniu listopadowym jako podporucznik w dyrekcji artylerii. Przebywa na emigracji w Paryu, studiowa w Szkole Centralnej Sztuk i Rzemios dziki Towarzystwu Pomocy Naukowej. W 1845 r., uzyska amnesti, lecz nie powrci do Krlestwa Polskiego. ALEXANDRE DE SAINTCHERON byy saintsimonista, zi Bazarda: historyk, tumacz; pracowa w redakcji L'Universit Catholique. LUDWIK ZWIERKOWSKI (18031860), syn Floriana i Katarzyny z Jaskich, siostry Piotra ojca Bogdana Jaskiego. Rodzony brat Aleksandra i Ignacego Fryderyka (zob. 1833, przyp. 20). Wszyscy bracia byli uczestnikami powstania listopadowego. Ludwik by porucznikiem 7. puku piechoty liniowej. W pniejszych latach emisariusz na Wschodzie wrd Czerkiesw. Tu: WALENTY ZWIERKOWSKI; zob. 1833, przyp. 598.

287

ROK 1835

karni, do Jeowickiego, do Giedrojciw, czytam Wyygina i wychodz a o smej i p, zmordowany. Do drugiej794 13 czerwca, [sobota], w dzie witego Antoniego, dzie tygodnia powicony Najwitszej Pannie idziem do spowiedzi. O szstej i p wychodzim z domu, stajem w SaintMand o smej i p. Nie ma proboszcza, poszed do Vincennes.795 My do parku. Tam pobone czytania. O dziesitej do plebanii. Nareszcie za kwadrans zastajem. S p o w i e d . Boe! dziki Ci za udzielenie mi aski w jej dokonaniu! Jak sodkie, jak pocieszajce i zachcajce otrzymaem napomnienia i rady! Wesprzyj mnie, Boe najlitociwszy, ebym z nich korzysta. Msza, komunia wita. niadanie u ksidza. Idziem przez park do Vincennes. Mam zamiar przemwi do Piotra i Adama: o mioci przez Chrystusa i na zawsze w Chrystusie jako zasadzie naszego braterstwa i naszego splnego ycia;796 o obowizku, ile dzisiaj wzajemnej modlitwy i wzajemnej poprawy. Modlitwy: 1. dla przebagania Boga za nasze grzechy i uproszenia potrzebnej aski do naszej poprawy, 2. za Ojczyzn, 3. aby nas Krlowa Polski Maryja Boga Rodzica przyja do suby w sprawie ojczystej, 4. prosi Jej o przedstawienie tego wszystkiego Bogu. Wtem Piotr i Adam wpadaj na rozmaite rozmowy lekkie i wiatowe. Zostawiam ich w Bois de Vincennes. Jad do Parya o trzy kwadranse na trzeci z powrotem. Do Pinarda, jeszcze ostatni arkusz Janusza nie odbity. Do Giedrojciowej z przeprosinami, e nie bd na obiedzie. Napoleonek zdrowszy. Do Vincennes. Staj o szstej i p. Obiad. Spacer w lasku. Podr do Parya piechoto. A d a m w o p a m i t a n i u a p o s t a z j u j e. Moja w tym wina, e odpowiadajc mu na jego gupstwa, wmawiaem w niego ich konsekwencje i przez jak niecierpliwo popychaem go ku odkryciu w caej brzydkoci zych jego myli, a nareszcie zostawiem jako wszystko bez odpowiedzi. Brak to z mojej strony mioci, brak gorliwoci. Wracajc przez ___________
794 795

276

277

796

Do drugiej tj. do godziny 2 w nocy, gdy Jaski przygotowywa si do spowiedzi. Jej zapis podano w Dodatku jako pozycj IV. V i n c e n n e s miejscowo na poudniowy wschd od Parya. Sawny zamek, by niegdy otoczony puszcz, z ktrej pozosta Lasek Vincennes (Bois de Vincennes). Do skraju Lasku przylegaa wie SaintMand. ... mio przez Chrystusa i na zawsze w Chrystusie jako zasada naszego braterstwa i naszego spolnego ycia... zasada zawizujcego si Bractwa Suby Narodowej.

DZIENNIK

288

boulewary, na widok kobiet nierzdnych dzi nawet, niestety! ze myli, podliwoci. Wrcilimy do domu okoo jedenastej. Herbata. 14 [czerwca], niedziela Budzi mnie Piotr o szstej, idziem z nim na msz do witego Rocha. niadanie w domu. Adam dopenia swoje apostazje (wszelka nauka, filozofia, religia s u niego syreny dla Polaka, chce tylko bi si za Polsk). Prosz go nareszcie, eby nie bluni. Ale nie mam do mioci i gorliwoci, ebym przez moje sowa zrobi na nim jaki skutek. Decyduj si z nim rozczy co do mieszkania. Id do pani Hofmanowej797 dla odniesienia Thiersa798 od pani Rautenstrauch itd., ma wydawa Kurs Nauk Encyklopedyczny dla kobiet, wzywa mnie o pomoc, mwi o lekcjach u Komara itd. Do Goreckiego. Rozmowa niezmiernie dla mnie budujca o wydobyciu si najprzd z niewoli wzgldem ludzi przed wszelkim apostolstwem. O modlitwie, modlitwie, modlitwie przede wszystkim. (Korylski799 przychodzi i czyta jakie wiersze do Wroskiego.) Do domu, na niadanie fromage d'Italie.

279

___________
797

798

799

KLEMENTYNA z TANSKICH HOFFMANOWA (17981845), ona Karola Boromeusza (zob. 1832, przyp. 536), autorka ksiek dla dzieci i modziey, pedagog, tumaczka, redaktor i edytor. Ju w 1819 r. opublikowaa zbeletryzowany traktat pedagogiczny Pamitka po dobrej matce. W latach 1824-28 redagowaa pierwsze polskie czasopismo dla dzieci pt. Rozrywki dla Dzieci. Nakrelia nowy wzorzec wychowawczy dla dziewczt, m.in. zalecajc kult jzyka ojczystego. Piszc dla dorastajcej modziey dawaa wyraz swemu przywizaniu do spraw ojczystych, np. W ksikach: Listy Elbiety Rzeczyckiej ...(1824 i 1827), Dziennik Franciszki Krasiskiej (1825). Jan Kochanowski w Czarnym Lesie (1842). Po upadku powstania listopadowego przebywaa w Drenie, gdzie wsppracowaa z Klaudyn Potock w Komitecie Polskim. W sierpniu 1832, wydalona z mem przez wadze Drezna, przybya do Parya. Nadal pisaa i wydawaa m.in. Powieci moralne (1834). Wspomnienia z podry w obce kraje (1834). Bya te autork prac dotyczcych wychowania. Dziaaa w Paryu w Towarzystwie Dobroczynnoci Dam Polskich jako jego sekretarka ( od marca 1834). Planowaa zaoenie prywatnego zakadu wychowawczego w Paryu, a take w Poznaskiem. Pozostawia Pamitnik (1849). LOUISADOLPHE THIERS (17971877) francuski historyk, prawnik, publicysta i m stanu. W latach 182327 opublikowa Histoire de la Rvolution franaise, nastpnie Histoire du Consulat et de l'Empire (od 1845 r.). W 1832 i 1836, bdc ministrem spraw wewntrznych, stan na krtko na czele rzdu. LUDMILEW KORYLSKI przybrane nazwisko Ludwika Kubeckiego (1780 lub 1784 1857) ze mudzi. Kubecki by nauczycielem w Warszawie. Uczestniczy w powstaniu listopadowym jako artylerzysta. Od 1832 r. przebywa w Paryu i y z guwernerki. Dawa lekcje Maryni Mickiewiczwnie. Wierszopis.

289

ROK 1835

Do Giedrojciw o drugiej i p, i siedz, siedz niepotrzebnie przez wizyt Horajna,800 Gerycza, przez godzin 5 +(brak czuwania nad sob)+. Czytam Wyygina. Gniew ojca na Napoleonka za grymasy przy jedzeniu, chce go bi itd. itd. Id na kaw, place Beauveau, dzienniki, do Kaczanowskiego801 o robot w fabryce dla Celiskiego, nie zastaj. Wracam do domu ju okoo dziewitej. Celiski uspokaja si. Trzeba byo spisa dwa dni tutaj, ale jako si nie chciao, listy popisa, spisa postanowienia wzgldem urzdzenia ycia tymczasem lenistwo. Ze myli z okazji kobiety mieszkajcej obok. 15 [czerwca], poniedziaek Wstaj troch pno, to jest nie zaraz po obudzeniu si. Modlitwa. Dmochowski802 nadchodzi, niadanie. Jwik, zaprasza mnie na dzi. Koniecznie chce mnie wcign w swoje spekulacje. Czemu go nie wyprawi, majc ch robi? Wyszed, id do Piotra, gdzie Dmochowski. W rozmowie nie panem siebie jakie rozwleke, nie zmierzajce wprost do celu, wkrada si we mnie gawdzenie. Do siebie, do stancji, chc pisa ten dziennik, ale medytacja, modlitwa o pomoc od Boga, gdy w sobie si nie uznaj do dopenienia najprostszych i najatwiejszych obowizkw popisania na przykad listw do braci itd. Okoo pierwszej id do Jeowickich, tylko jest marszaek.803 niadam. Do biblioteki, czytam Schlla dla Bawarii. Sowaczyski, Smolikowski,804 J. B. Ostrowski, wracajc rozmowa, nie mam podczas niej uczucia siebie. Dalej bu___________
800

280

801

802

803 804

Zapewne WINCENTY HORAIN (17991850), syn Antoniego i Karoliny z Giedrojciw. Major kwatermistrzostwa wojska polskiego, inynier wojskowy; uczestnik powstania listopadowego. Przenis si z zakadu w Bourges do Parya w lipcu 1833 r. Od marca 1835 czonek Towarzystwa Politechnicznego, zaoonego przez gen. Jzefa Bema w Paryu. KAROL KACZANOWSKI (18011873) z Piska inynier wojskowy, uczestnik powstania listopadowego; w 1831 r. kapitan artylerii. Na emigracji pracowa przy budowie mostu paryskiego i w odlewni dzia. Zosta ksidzem, w 1842 r. wstpi do zgromadzenia zmartwychwstacw. Dziaa jako misjonarz w Bugarii. WLODZIMIERZ DMOCHOWSKI (18141882) z Grodzieskiego. Studiowa w Uniwersytecie Wileskim. Uczestniczy w powstaniu listopadowym suc w 13. puku uanw. Obok Marcelego Karskiego (ps. Edward Duski), Edmunda Korabiewicza czonek (w listopadzie 1834) Sekcji Centralnej Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Doktor medycyny. Chodzi o Edwarda Jeowickiego, ktry by marszakiem szlachty podolskiej. By on rodzonym bratem Aleksandra; zob. 1834, przyp. 659. ALEKSANDER SMOLIKOWSKI (18061856) pocztkowo urzdnik w Komisji Rzdowej Wyzna Religijnych i Owiecenia. Uczestnik powstania listopadowego. Do Francji przyby w grudniu 1831 r.

DZIENNIK

290

kinuj, potem do Pinarda i ostatni arkusz, i okadka ju odbita. Do Aicarda, nie ma go, tylko pani Roland.805 Do broszerki. Do Giedrojciw ju po pitej. Zaczynam mwi, jak bdzie wzgldem mieszkania z Napoleonkiem itd. Wychodz o sidmej do Jwika na posiedzenie magnetyczne, ale ojciec [Giedroj] nie chce ju przyprowadzi dziecka. U niego [Jwika] kawa, odprowadza mnie i otwiera si ze swymi projektami i zasadami. Ju wp do dziesitej. Chc czyta w ku Cossina dumanie zasypiam.
281

283

16 czerwca, wtorek Wstaj o sidmej. Dumania o swoim pooeniu, o tym, czym si przede wszystkim trzeba zaj (1. modlitwa, 2. spacenie dugw, 3. nauka religijna, pisanie do druku, apostolstwo). Robi te notaty od dnia spowiedzi i ju oto dziewita, id do Jeowickiego. Margerin 17 [czerwca], roda, pogr. za Niemojewskiego.806 21 [czerwca], niedziela 25 [czerwca, czwartek], Benoiste. 26 [czerwca], pitek, pogrzeb witosawskiego. 28 [czerwca], niedziela 29 czerwca, poniedziaek, Gorecki.

282

1 lipca, roda, Benoiste. O faszu i prawdzie naszych czasw. Zdanie sprawy przed narodem spisane przez itd. ___________
805

806

PAULINE ROLLAND (18101852) literatka i publicystka, zwolenniczka teorii Pierre'a Leroux, aktywna dziaaczka socjalistyczna, autorka artykuw w Encyclopdie nouvelle. Po zamachu stanu w 1851 r., w czasie represji stosowanych przez Napoleona III wobec republikanw, deportowana do kolonii karnej w Algierii. 15 czerwca w Vanves pod Paryem zmar Bonawentura Niemojowski (zob. 1831, przyp. 188). Jego pogrzeb odby si 17 czerwca na paryskim cmentarzu Pre Lachaise, gdzie zosta pochowany tymczasowo. 15 lipca zwoki Niemojowskiego przeniesiono do zakupionego przez famili na wasno grobu. W autografie pogr. moe znaczy pogrobne, czyli opat za pogrzeb.

291

ROK 1835 1 lipca, 1835

2 lipca, [czwartek] dostaem od Giedrojciw. 4 [lipca, sobota] mier Podczaszyskiego. 5 [lipca] niedziela 6 [lipca, poniedziaek] pogrzeb Podczaszyskiego, moje wyrzuty i myli. 7 [lipca, wtorek]. Rada u Ordyca. Ksidz Korycki. 8 [lipca] we rod Sobaski807 odjeda; id do pana Pelassy.808 12 [lipca], niedziela, naboestwo za ksin Czartorysk.809 15 [lipca], roda, odjazd ksinej [?Giedrojciowej] i nie mog by u Kajsiewicza.810 ___________
807

283

808 809

810

Zapewne IZYDOR SOBANSKI (17961847) oficer wojsk polskich, uczestnik powstania podolskiego. Na emigracji agent Adama Czartoryskiego. Jeden z zaoycieli Kroniki Emigracji Polskiej. PELASSA osoba nie zidentyfikowana. Naboestwo aobne za jeneraow IZABELE (Elbiet) z Flemmingw Adamow Kazimierzow CZARTORYSKA, urodzon w 1746 r., zmar 17 czerwca 1835. Autorka Pielgrzyma w Dobromilu, czyli nauk wiejskich. Z Puaw uczynia ywy orodek literacki, a po rozbiorach zaoya pierwsze muzeum pamitek polskich w tzw. wityni Sybilli. Matka ksicia Adama Czartoryskiego. JOZEF HIERONIM KAJSIEWICZ (18121873) pochodzi ze mudzi, z rodziny drobnoszlacheckiej. Uczy si u pijarw, potem w szkole publicznej w Sejnach. W 1829 r. wstpi na wydzia prawa i administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Ju wwczas interesowa si literatur, chodzi na wykady Brodziskiego i Osiskiego. W Dekameronie Polskim (1830, t. 2. nr 1415) ogosi powie Uwiedziona maonka. W pierwsz noc powstania listopadowego wzi udzia w walkach na ulicy Dugiej koo Arsenau. Walczy w korpusie gen. Dwernickiego pod Stoczkiem oraz Now Wsi, gdzie odnis cikie rany. Wzity do niewoli, zosta z niej odbity. Walczy nadal a do upadku powstania. Przebywa na emigracji we Francji, pocztkowo w Strasburgu na wydziale prawa, w kocu zatrzyma si w zakadzie Besanon. Wybrany 20 marca 1832 na sekretarza rady zakadu, jako jej delegat jedzi do Parya do Komitetu Narodowego Lelewela. Gosi wwczas radykalne pogldy spoecznopolityczne. Pracowa jako robotnik fizyczny, obok tego pisa poezje. Zebrane razem, wyda pt. Sonety (Paris 1833). Jeden z tych utworw zaadresowa Do robotnikw paryskich. W lipcu 1833 zosta wydalony z Parya za zwizki z republikaskim Stowarzyszeniem Praw Czowieka. Zamieszka w Nogent nad Marn, potem w Angers. W 1835 r. za zgod wadz francuskich ponownie zatrzyma si w Paryu. Nalea do najbliszego krgu przyjaci Bogdana Jaskiego. W lutym 1836 zamieszka w jego Domku, potem w Collge Sta-

DZIENNIK 19 [lipca] niedziela

282

292

24 [lipca], w pitek witej Kunegundy. Nowy projekt. O prawdzie, przyszoci i Ojczynie. Ksig trzy i z dodatkiem ksigi przygodnej. 26 lipca, niedziela wita lipcowe.811 30 [lipca, czwartek] wiadomo od Semeneki o mierci [brata] Antosia!... Id do Karskiego. 2 sierpnia, niedziela Posiedzenie.812 Konopka. Do Waltera. Do ... ___________
nislas, sposobic si wraz z Piotrem Semenenk do stanu kapaskiego. W nastpnym roku wraz z Semenenk wyprawi si dziki pomocy Starszego Brata Jaskiego do Rzymu na dalsze studia teologiczne. By ptzy mierci Jaskiego. W 1841 r. przyj wicenia kapaskie. W nastpnym roku Semenenko i Kajsiewicz uzyskali zatwierdzenie kocielne swej reguy zakonnej i pod nazw Zgromadzenia Zmartwychwstania Pakiego rozpoczli dziaalno duszpastersk na wielk skal. Kajsiewicz wyprawi si do Parya, by zwalcza towianizm. Wygasza w kociele w. Rocha kazania, ktre przyniosy mu saw znakomitego kaznodziei. Jedzi w misji do Belgii, Anglii, Irlandii i Niemiec. By w Poznaskiem i Krakowskiem, cigany przez wadze austriackie. Stawa si coraz bardziej ultramontanist, co wicej, potpia udzia Polakw w Wionie Ludw. W 1845 r. obj urzd przeoonego zgromadzenia, ale w 1847 przekaza go ks. Hubemu. W 1854 r. zosta ponownie wybrany na generaa zakonu i piastowa t funkcj a do mierci. W 1861 r. odby podr misyjn do Bugarii. Przeciwny polskim zrywom powstaczym, wystpi ze synnym listem otwartym (z 22 stycznia 1863) Do braci ksiy grzesznie spiskujcych i do braci szlachty niemdrze umiarkowanej. Za ten list Rzd Narodowy potpi Kajsiewicza, oskarajc go o zdrad. Nie zmieniajc swych przekona, nadal pracowa z energi nad zorganizowaniem Kolegium Polskiego w Rzymie (w myl idei Bogdana Jaskiego). Jako przeoony zgromadzenia zwiedza parafie polskie w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pnocnej i Poudniowej. Ponownie odwiedzi Galicj i Bugari. Jako pisarz upodoba sobie najbardziej kazania i listy. W Berlinie w l. 187072 wyda wasnym nakadem Pisma w trzech tomach, w tym Pamitnik o pocztkach Zgromadzenia Zmartwychwstania Paskiego. W 1836 r. wyda jeszcze drug sw powie: Nunc dimittis, Domine. Zmar nagle przy fontannie di Trevi w Rzymie. wita lipcowe 2729 lipca w rocznic wybuchu Rewolucji Lipcowej we Francji w 1830 r. Trudno ustali, o jakim dokadnie posiedzeniu wspomina tu Jaski. Skdind wiadomo, e okoo 2 sierpnia miao si odby posiedzenie familijne posw przebywajcych na emigracji, ktremu patronowa wojewoda Antoni Jan Ostrowski. Zob. 1832, przyp. 455.

284

811 812

293

ROK 1835

4 [sierpnia, wtorek] ceremonies funebres [ceremonie aobne].813 Wyjazd Konopki. 6 [sierpnia], czwartek u Montalemberta, bior o Czechach. 9 [sierpnia], niedziela, do SaintSulpice (do Dugied, ju wyjecha), do Luxembourg, do Ogrodu Botanicznego, 814 po obiedzie spacer. 12 [sierpnia], roda, dowiaduj si od Semeneki o zamkniciu Karskiego.815 Szukam cay dzie stancji.
13 sierpnia, [czwartek], 1835 P i l n e r o b o t y: Do Olbratowicza.....816 285

Do biblioteki wzgldem Syberii Auguste Chevalier817 wzgldem szk i wzgldem Encyklopedii Margerin, Lacordaire, Montalembert i Cheruel wzgldem Encyclopdie catholique Dla Dwernickiego przetumaczy ditto dla Wocha Jwik Kunatt Pomyle o mszy aobnej za brata [Antoniego] i do dawnych uczniw Szkoy Politechnicznej I do Dobrowolskiego818 Listy do Dugied do Stefana do Maliskiego

___________
813 814

815

816

817 818

Ceremonie aobne zapewne za zmarego brata Antoniego. L u x e m b o u r g Ogrd Luksemburski i jego okolice. O g r d B o t a n i c z n y (Jardin des Plantes), pooony nad Sekwan na wschd od Dzielnicy aciskiej, zaoony przez Henryka IV i jego ministra Sully. Placwka naukowa i ulubione przez paryan miejsce wypoczynku. MARCELI KARSKI (ps. Edwarda Duskiego) na podstawie faszywych denuncjacji, jako jeden z podejrzanych o spisek na krla, zosta aresztowany i osadzony w wizieniu. Zob. wyej, przyp. 735. WALENTY OLBRATOWICZ (18061868). Po uzyskaniu w 1823 r. magisterium z filozofii na Uniwersytecie Warszawskim, rozpocz studia na wydziale lekarskim tej uczelni. W powstaniu listopadowym, bdc studentem IV roku, zosta lekarzem w koszarach saperw. Po upadku powstania znalaz sie na emigracji we Francji. W Paryu w lipcu 1835 otrzyma dyplom doktora medycyny. Powrci do kraju i w latach 1850 67 by lekarzem w szpitalu Dziecitka Jezus w Warszawie. Auguste CHEVALIER (ur. 1806?) inynier grniczy; w 1831 r. profesor fizyki. Zapewne KAZIMIERZ (? Bolesaw) DOBROWOLSKI, znany Jaskiemu jeszcze w 1831 r. Urodzony na Woyniu, doktor medycyny, lekarz sztabowy. Popeni samobjstwo w 1843 r.

DZIENNIK
do Ameryki do Przecawskiego do Krlikowskiego do Rettla do Jaboskiego (do empickiego) do Komiana.819 Odesa [J. N.] Janowskiemu. 286 Na rod 19 sierpnia

294

mwi o pienidzach spyta si o podry do Svres

do Zwierkowskiego do Semenenki. Spyta go, czy o dzie z Karskim itd. 820 do Dbrowskiego do Wrotnowskiego Wejssenhofa do Margerin do Chevalier do Szwejgera821 rue de l'Ouest do drukarni wracajc na mieszkanie Waltera do Ogiskiego

Pilne roboty
Schnitzler822 Cheruel Plater Vismara823 Dwernicki Sinner824 Montalembert Nisard Rivoli, 30 Siberia Margerin Biernacki825 Charton Lacordaire Czwartek, pitek i sobota, eby tak mona i do biblioteki (Dupr de SaintMaur).826

___________
819 820 821

822 823 824 825

Zapewne JAN KOZMIAN zob. 1834, przyp. 654. DABROWSKI trudno mi ustali tosamo tej osoby. JOZEF SZWEJGER (18011878) farmaceuta i chirurg. W czasie powstania listopadowego lekarz batalionowy przy sztabie. Na emigracji we Francji. Od 1834 r. studiowa medycyn w Paryu. W 1837 r. uzyska doktorat z medycyny na Uniwersytecie Paryskim. Zapewne JOHANN SCHNITZLER (18021871) publicysta i historyk czasw nowoytnych. VISMARA nazwisko osoby bliej nie znanej. Gabriel Rudolf Ludwik von Sinner zob. 1836, przyp. 1156. Byo na emigracji kilku BIERNACKICH, wsrd nich: ALOJZY (17781854) byy minister skarbu Rzdu Narodowego (zob. niej, przyp. 965), oraz KAROL (18051878) w powstaniu listopadowym podporucznik 6. puku strzelcw pieszych; ten drugi uzyska na emigracji doktorat z medycyny.

295

ROK 1835

20 sierpnia, [czwartek], jad do Wersal. 21 [sierpnia, pitek] i do pana Guerard827 - zanie do broszowania drug cz Encyclopdic pittoresque, eby j potem da Pecqueur (Rue des Mathurins, 31) - spisa list liter E, F, G, H, J828 dla Auguste Chevalier - do biblioteki wzgldem Syberii - Schnitzler o szstej do Faliskiego829 Na 28 [sierpnia, pitek] Wzi pienidze na k s i k i d l a N a p o l e o n k a gramatyk greck Gradus ad Parnassum830 autora aciskiego poet ksik greck. List ksidzu Skrzyskiemu mwi o Dbrowskim, e u mnie, spyta o Wag. Do biblioteki zob. o Esterhazym,831 o Estonii itd. do Ogiskiego do Januszkiewicza, wzi arkusz drugi dla Mickiewicza, do Ordyca, do Kunata od Wrotnowskiego odebra o Warszawie Do Montalemberta po Universit Catholique.832

287

___________
826

827 828 829

830 831

832

JEANPIERREMILE DUPRE DE SAINTMAUR (17721854) tumacz z jzyka rosyjskiego, autor Antologie russe, suivie de posies originales, dedie S. M. l'empereur de toutes les Russies. Paris 1823. Wyda dzieko informacyjne Ptersbourg, Moscou et les provinces ..., Paris 1831. GUERARD brak bliszych danych. Chodzi o list zaczynajcych si od wymienionych liter hasetematw zakwalifikowanych do encyklopedii. Nie wiadomo, o ktrego z dwch braci Faliskich chodzi tutaj Jaskiemu. FRANCISZEK FALINSKI (18151887) uczestnik powstania listopadowego, na emigracji by malarzem. Jego brat JAN STANISLAW (18121850) student Uniwersytetu Warszawskiego, relegowany z niego za przynaleno do Towarzystwa Patriotycznego, uczestnik powstania listopadowego, na emigracji we Francji; w Montpellier uzyska doktorat z medycyny, w 1835 r. mieszka w Poitiers, a od 1837 w Paryu. W lipcu 1834 nalea do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, skrelony z listy czonkw w 1837 r. Gradus ad Parnassum tytu podrcznikaleksykonu sztuki poetyckiej autorstwa jezuity Paula Alera. ESTERHAZY DE GALANTHA jeden z najstarszych rodw magnackich na Wgrzech. To haso jak nastpne Estonia opracowa Jaski dla Encyclopdie catholique, gdzie dopiero po mierci autora zostay opublikowane artykuy: Esterhazy i Esthonie (t. IX, Paris 1846, s. 354355 i 356). L'Universit Catholique" czasopismo zaoone w Louvain (Belgia) w 1834 r. Publikowa w nim swoje artykuy Charles de Montalembert. W 1836 r. w Paryu zacz si ukazywa pod tym samym tytuem periodyk redagowany przez ksiy Gerbeta, Bonnetty'ego i in.

DZIENNIK
8586 Na sobot 29 sierpnia 995 Do Wrotnowskiego Januszkiewicza Ordyca do Szymaskiego.833 Do biblioteki. 8627 290 Wtorek, 8 [wrzenia], Narodzenia Najwitszej Panny

296

Wychodzim o sidmej do Kajsiewicza. Stajem na dziewit w Saint Mand. S p o w i e d .834 Msza piewana o dziesitej. niadanie, czyta Kajsiewicz Et nunc dimittis.835 Wracam omnibusem o trzeciej. Na kaw, na lekcj. Ju si zdecydowali wzgldem miszkania. Pytanie, jak ja zrobi. Kopot. Po obiedzie pani Rautenstrauch, w konwersacji o Lelii836 itd. Zapominam ju, e to dzi spowied, czekam i czekam nie wiedzie po co do dziewitej. W domu Kajsiewicz, Dalen,837 Szymaski; Celiski optany, ja oziby, gnuny. roda, 9 [wrzenia] Herbata w domu, przygotowanie na lekcj, powrt o dziesitej. Rozmylania, co tu robi z naszymi projektami miszkania splnego. Modlitwa mylna w kopocie. Projekt do Solesmes.838 (Drugie niadanie, kawa.) O czwartej lekcja. Mwi Giedr[ojciom] o Chinem.839 Po obiedzie kawa i jaka ju latanina. Myli, jak czas urzdzi, pomiszanie przez podliwoci cielesne. ___________
833

834 835

836

837

838

839

Prawdopodobnie ANTONI MARCELI SZYMANSKI (18131894). W 1830 r. zacz studiowa prawo na Uniwersytecie Warszawskim. W powstaniu listopadowym by podporucznikiem 5. puku strzelcw pieszych. Na emigracji we Francji, w Aixen Provence, odby studia prawnicze i uzyska dyplom licence en droit. W 1835 r. przyby do Parya, gdzie kontynuowa studia na wydziale prawa, utrzymujc si z korepetycji i pisania artykuw do francuskich encyklopedii. Osiad na stae w Paryu i uzyska obywatelstwo francuskie. Tekst spowiedzi z 8 wrzenia 1835 r. zachowa si. Zamieszczono go w Dodatku jako pozycj V. Napisana przez Hieronima Kajsiewicza powie poetycka: Nunc dimittis, Domine. Powie z dziejw szkockich z koca XVI w. Bya drukowana w III tomie czasopisma Melitele, potem ukazaa si drukiem w Paryu w 1836 r. Lelia tytu dwutomowej powieci gonej pisarki francuskiej Aurore Dudevant (18041876), znanej pod pseudonimem George Sand, wydanej w Paryu w 1833 r. Autorka przedstawia w niej losy kobiety zniewolonej przez konwenanse spoeczne i obyczajowe, opowiadajc si za emancypacj kobiet. STANISLAW DAHLEN (18101843) z Podlasia. Studiowa prawo na Uniwersytecie Warszawskim. Uczestniczy w powstaniu listopadowym, w ktrym uzyska stopie podporucznika 1. puku strzelcw pieszych. Od 1832 r. przebywa na emigracji we Francji. S o l e s m e s wie koo Cambrai, w departamencie Sarthe, znana z klasztoru benedyktyskiego, zaoonego w XI w. Opactwo Solesmes powstae z inicjatywy Prospera Gurangera (zob. 1835, przyp. 999). WILHELM HHNE (18031863). W 1819 r. zacz studiowa rysunek i malarstwo w Warszawie na wydziale sztuk piknych. Uprawia malarstwo portretowe, religijne

297

ROK 1835
291

Czwartek, 10 [wrzenia] Wstaj o smej, pisz notatk dla Chinego. O dziewitej na lekcj, oddaj notatk. Konopka. O jedenastej i p do domu, tlumaczenie si Konopce. List do Kajsiewicza, eby przyszed. Odnosz kalendarzyk Nakwaskiemu,840 nie zastaj, zostawiam. Do Jeowickiego, ju wyjecha, do Januszkiewicza (Ropelewski, Aksenfeld841). Do Bibliothque Mazarine,842 zamknita. Do domu po drugiej, nadchodzi i Kajsiewicz. Przystaj na projekt pjcia do Solesmes rozmowa i czwarta trzydzieci. Na lekcj. Tiers, ja zmiszany przez kompliment, e mnie zna z dobrego imienia. Ksina Giedroj, Biaopiotrowiczowa po obiedzie po fiakra, po smej na kaw itd.
+Pitek, 11 [wrzenia] List do Jaboskiego List do Maliskiego do Przecawskiego Robota dla Wocha dla Dwernickiego Pilne roboty do Stefana do Antosia

292

___________
i rodzajowe pod kierunkiem m. in. Antoniego Brodowskiego. Dalsze studia odby za granic. Bra udzia w Warszawskich Wystawach Sztuk Piknych. By te restauratorem obrazw. Pozostawa w bliskim kontakcie z Jzefem Maliskim. HENRYK MIROSLAW NAKWASKI (18001876), syn Franciszka i Anny z Krajewskich, ktra znana bya jako autorka powieci i patriotka prowadzca salon literacki. Studiowa prawo i administracj na Uniwersytecie Warszawskim, lecz nie godzc si na postpowanie ze studentami na tej uczelni, opuci j i w 1826 r. wyjecha na studia za granic. Po powrocie dziaa w Pocku przy Komisji Wojewdzkiej. By posem na sejm powstaczy 1831 r. Bywalec salonu Cecylii Chdowskiej. Po upadku powstania przebywa na emigracji najpierw w Drenie, gdzie pozna Adama Mickiewicza, potem, od padziernika 1832 w Paryu. Od sierpnia 1833 zamieszka w Genewie. Ogosi m. in. Uwagi o uyciu najkorzystniejszym czasu w emigracji wraz z projektem oglnego stowarzyszenia si wychodcw (Pary 1833). W 1835 r. pojawi si ponownie w Paryu i odnowi kontakty z Mickiewiczem. Oscylowa midzy obozem arystokratycznym a demokracj, w kocu sta si przeciwnikiem polityki Adama Czartoryskiego. W cigu 1835 r. w Paryu napisa Kilka sw o demokracji, rozprawk O nadaniu wasnoci wocianom polskim za wynagrodzeniem i przeciw ksiciu Czartoryskiemu Gdy owiadczenie moje... Dy do wznowienia sejmu na emigracji. W 1838 r. powrci do Szwajcarii, pomaga Mickiewiczowi w okresie jego pobytu w Lozannie. Zajmowa si take ekonomi, bankowoci. Napisa pamitnik z lat 183050 (rkopis w Bibliotece Uniwersyteckiej we Lwowie). AKSENFELD W Almanachu A. Krosnowskiego s zanotowani tylko ABRAHAM AXENFELD, pochodzcy z Kijowa i zamieszkay w Metz, i syn JOZEF. B i b l i o t h q u e M a z a r i n e miecia si na tyach Instytutu Francuskiego w dawnym paacu Jules'a Mazarina (16021661), francuskiego ma stanu, kardynaa, fundatora biblioteki (1643).

840

841 842

DZIENNIK
Bohme dla Hreau843+

298

Pitek, 11 [wrzenia] Wracam z lekcji okoo dziesitej, pisz list do Hhnego. Do Nakwaskiego (Zwierkowski, Kossobudzki844) czuj si le w ich towarzystwie, a siedz. Do Pinarda, wiadectwa do Agen nie daje, przypomina dug. Do Biblioteki Sainte Genevive, zamknita.845 Ogldam stancj, id do Kajsiewicza, bez celu (pan Nicolas),846 std nudnym; za sous buka na niadanie. Do domu, na ko; Korycki i Brawacki, Szymaski. Czwarta. Lekcja, obiad. Bior od Giedrojciw 10 frankw. Po obiedzie kawa, w dobrej dyspozycji jestem do listw. Tymczasem latam, latam optany nieczystoci. Spotykam Faliskich, Henszla.847 Kupuj syrop do puszek i napiwszy si, zasypiam. Sobota, [12 wrzenia] Dopiero okoo dziesitej id na lekcj. Wracam przed jedenast, fajka, marzenia, zabieranie si do tych notatek. Wtem do Piotra, dla obejrzenia popsutego papieru w Pielgrzymie. Przychodzi Celiski list apostolski, mj artyku o powszechnoci narodowej.848 Gawdka, jakie zblienie si z Celiskim, i trzecia, na ostrygi i wino. Po czwartej na lekcj, krew bije do gowy. Po obiedzie gadanie o rewolucji, o towarzystwach tajnych midzy kobietami. Na kaw. Domejko. Idziem do Bernatowicza,849 do Mickiewicza (o towarzystwach), przemokem. Semenenko o Karolu [Kaczanowskim]. ___________
843 844

845

846 847 848

849

E. J. HREAU redaktor i wydawca Dictionnaire de la Converastion et de la Lecture... (zob. niej, przyp. 873). By moe MICHAL ALEKSANDER KOSSOBUDZKI, uczestnik powstania listopadowego, podporucznik saperw. W 1833 r. przebywa na emigracji w zakadzie w Dijon, potem przenis si do Szwajcarii. Ukoczy szko agronomiczn w 1837 r. w Grignon. B i b l i o t h q u e d e S a i n t eG e n e v i v e biblioteka zaoona w 1624 r. przez kardynaa de La Rochefoucauld opata zespou klasztornego witej Genowefy. W pierwszej poowie XIX w. biblioteka uniwersytecka przy placu Panthon, noszca imi patronki Parya. NICOLAS osoba bliej nie znana. HENSZEL brak bliszych danych; zob. 1832, przyp. 494. By moe Adam Celiski zamierza napisa artykulist, adresowany do rodakw przebywajcych we Francji, nioscy im sowo chrzecijaskiej Nowiny. Wiadomo, e Celiski zaj si czynnym apostolstwem wrd polskich emigrantw przebywajcych w Agen i Lunel. Moe te Jaski zamierza napisa artyku o powszechnoci narodowej, ale zamiaru swego nie zrealizowa. W kadym razie nie natrafiono dotychczas na lad takiego artykuu w jego spucinie rkopimiennej ani drukowanej. Zapewne ANTONI BERNATOWICZ (zm. 1868), kolega Adama Mickiewicza ze szkoy w Nowogrdku. Uczestnik powstania, w stopniu kapitana. By adiutantem gen. Rybiskiego. Przebywa na emigracji w Paryu.

299

ROK 1835

Niedziela, 13 wrzenia O smej jeszcze w ku. Jan przynosi list od Giedrojciw, eby pj do Matuszyskiego850 dla Napoleonka. Id o dziesitej na kaw (a biednemu Semenece daem tylko kilka sous na niadanie), potem do Matuszyskiego. Czuj si bardzo dobrze, rzewo, czysto w duszy. Na msz do witego Rocha o dwunastej. Do Giedrojciw (Olizar,851 Gierycz), zdetonowanym zaraz przez towarzystwo, staj si innym czowiekiem, prawie bez duszy. Wracam do domu, rzucam si z myli w myl prn, z lektury w lektur (o Czechach), nareszcie zasypiam. Pita, obiad, do apteki, o sidmej na kaw, o smej do domu. Przez dwie godzin wicej na prnych marzeniach, przypuszczeniach, a przecie Bg zsea ask do spisania jakiego przygotowania.852 14 wrzenia, poniedziaek. Podwyszenie witego Krzya O sidmej wychodz do SaintMand. Trafiam jeszcze na msz o smej i p. Spowied. Natchnienia. Postanowienia. O dziesitej i kwadrans wracam z kocioa. niadanie u ksidza. Mowa co o rzdach. Ksidz legitymista 853 czemum otwarciej z nim si nie rozmwi? O dwunastej i kwadrans wrciem do Parya. Spotykam Latoura,854 czemum enowany w rozmowie? Prawda, em winny, nie odnoszc mu przez niedbalstwo od dwch lat poyczonych ksiek. Na kaw. Za dugo czas trac na gazetach (w dzie tak wity). Do domu. ___________
850

295

851

852

853 854

JAN MATUSZYNSKI (18091842) kolega szkolny i jeden z najbliszych przyjaci Fryderyka Chopina. W powstaniu listopadowym od 1831 r. lekarz batalionu 5. puku strzelcow konnych. Wyemigrowa do Niemiec, ukoczy wydzia lekarski w Tybindze, uzyskujc doktorat. Po przybyciu do Parya latem 1834 r. zamieszka u Chopina, rue Chausse d'Antin nr 5. W 1837 r. uzyska ponownie doktorat. By wykadowc w cole de Mdecine. NARCYZ OLIZAR (17941862) czonek tajnego woyskiego Towarzystwa Kosynierw, organizator powstania na Woyniu, pose na sejm 1831 r. oraz senatorkasztelan Krlestwa Polskiego. Nalea do Towarzystwa Patriotycznego. Po upadku powstania zosta schwytany przez Rosjan, lecz udao mu si uciec z wizienia. Przebywa na emigracji w Paryu, wsppracowa z gen. Jzefem Bemem w Towarzystwie Politechnicznym (1835), ktre miao na celu ksztacenie emigrantw oraz niesienie pomocy w znalezieniu pracy. arliwy zwolennik ksicia Adama Czartoryskiego. Wsptwrca i przywdca zawizanego w 1837 r. Tajnego Zwizku InsurekcyjnoMonarchicznego. W 1839 r. wspredagowa pismo monarchistw Trzeci Maj. Pamitnikarz i publicysta. W Paryu prowadzi dom otwarty, w ktrym spotykali si Polacy z kraju i emigracji. Jaski przygotowywa si do spowiedzi, ktr odby jak sam zapisa 14 wrzenia 1835, w dzie Podwyszenia witego Krzya. Jej tekst w Dodatku do Dziennika Roku 1835, pozycja VI. L e g i t y m i s t a zwolennik restauracji starszej linii Burbonw po 1830 r., uznajcy historyczne prawo tej dynastii za podstaw ustroju pastwowego Francji; monarchista. LOUISANTOINE TENANT DE LATOUR (18081881) francuski poeta i tumacz.

DZIENNIK

300

Chine. Czemu, majc piln robot, gotowanie si na lekcj greck, otwarcie mu o tym nie powiedziaem? O drugiej i p do Giedrojciw. Napoleonek sabszy, czytam mu histori greck. Za wiele mu pobaam w swywoli. (Pani Biaopiotrowiczowa.) Obiad. Po obiedzie pani Rautenstrauch w rozmowie jeszczem nieswj, a przecie sumienie ju oczyszczone. Odnosz listy pani Giedroj na poczt. O sidmej do domu. Uwaaem ju dzi w sobie niecierpliwo w rozmowie z drugimi, grzech naogowy (z Chinem, z Piotrem). Zaczynam czyta witego Ignacego.855 Zasypiam okoo smej. Przebudziwszy si mwi Salve Regina. Wtorek, [15 wrzenia] Wstaj o smej. Nakwaski okoo dziewitej, w rozmowie jeszczem nieswj, zajty tym, o czym wprzd mylaem, tym, co mam teraz przd zrobi. niadanie z Piotrem. Do Adama, decyduje si na pjcie do Agen w przyszym miesicu, a wprzd do spowiedzi. O jedenastej i p do Giedrojciw, czytam Napoleonkowi histori greck; daj matce rad postpowania wzgldem niego, szczerego i agodnego. Id na przechadzk do ChampsElyses i dumam, jak tu wykona p r z y g o t o w an i e s i d o m i e r c i. I postanawiam sobie przd, uporzdkowa papiery, wtre, urzdzi spis i wypat dugw, trzecie, popisa listy i Gosy ostatnie (o najwaniejszych prawdach dla p[ojedyn]czego czowieka, dla ludzkoci i w szczeglnoci dla ojczyzny), do przyjaci Prawdy i Ludzkoci, do rodakw, do przyjaci i towarzyszw modoci, do przyjaci i towarzyszw w dzisiejszych zamiarach itd. O czwartej i p wstpuj do domu. Na obiad. Po obiedzie sygar z Giedrojciem. Wychodz o sidmej i p, na kaw. Do domu. Znowu dumania. Podolski.856 Nie poszedem by jeszcze do Kunatta dla wyrobienia mu korekty. Kam___________
855

296

856

IGNACY LOYOLA (14911556) autor synnych wicze duchownych (Ejercicios espirituales), owoc dziewitnastu lat ycia kontemplatywnego, zaoyciel zakonu jezuitw. Pocztkowo hiszpaski oficer. Przey wewntrzne nawrcenie, y jak pustelnik. Przebywa w Paryu, gdzie studiowa na tamtejszym uniwersytecie. W trakcie studiw zaprzyjani si z Piotrem Favre'em, Franciszkiem Ksawerym i picioma innymi towarzyszami. Wszyscy oni zebrali si rankiem 15 sierpnia 1534 w kapliczce na zboczu wzgrza Montmartre i tam w czasie mszy witej zoyli luby zakonne. Tak si narodzi zakon, ktry po uzyskaniu aprobaty Stolicy Apostolskiej rozszerzy wkrtce swoj dziaalno na ca Europ Zachodni, Indie, Ameryk Poudniow. Zaoyciel zakonu zosta w 1622 r. kanonizowany. By moe ANTONI PODOLSKI, uczestnik powstania listopadowego, podporucznik 9. puku piechoty liniowej. Przebywa na emigracji we Francji; w styczniu 1835 r. przyby do Parya.

301

ROK 1835

stwo przed Celiskim, e nie mam tytuniu. Okoo dziewitej Kajsiewicz projekt wyjazdu jego do Irlandii857 potwierdzam. W rozmowie nie dosy jestem w sobie zebrany, na Boga pamitny, za bardzo pocho wesoy. Wychodzi okoo jedenastej. Naleao mi zaraz wzi si do roboty, tymczasem dumam i dumam bez wyranego celu. Ot znowu grzech naogowy, prnowanie, marzenia. Boe wielki, dodaj mi aski do pozbycia go si. roda, 16 [wrzenia] Wstaj dopiero o dziewitej, zbieram si, rozmylam o potrzebie nietracenia ani chwilki czasu, pamitania cigle na obecno Boga, zdania si zupenego na Jego wol, o potrzebie modlitwy i pracy. Po rozmylaniach i po modlitwie, po jedenastej na lekcj, bez niadania, ale nie czuj godu. Na mszy. Przed pierwsz do Kunata i bawi si a do czwartej na gawdzie o ekonomii politycznej, o Irlandii. Na lekcj, obiad, nie miem mwi o 10 frankach. Kawa na kredyt. Do Mickiewicza, Montalembert, Witwicki. Do Ogiskich z Montalembertem, milczcym itd. Odprowadzam go, zimna u mnie afektacja, zoliwe mwienie mu o Giedrojciach. Powrciwszy, ju za bardzom zajty wraeniami z rozmowy u Mickiewicza (pracami literackimi okoo Sowiaszczyzny itd.), zapominam o najgwniejszych postanowieniach. Czwartek, [17 wrzenia] Czytam rukopis itd., przychodzi Laurent, zimno go odprawiam. O jedenastej na lekcj. Do Mickiewicza dla powiedzenia mu, eby nie powiada, i wie o Kunacie do Irlandii, nie zastaj. Do domu, nad rukopisem, grecczyzna. Przed czwart na lekcj, obiad, bior 10 frankw, na kaw, pac za wczorajsz, papier za 10 sous. Czytam Sawianina858 i o Czechach do pierwszej. Triumfuj, a zapominam ju o robotach pilniejszych, o porzdkowaniu papierw, o listach itd. Pitek, 18 [wrzenia] Wstaj o smej, pisz wiczenie dla Napoleonka. Noty dla Celiskiego i Brawackiego. O jedenastej na lekcj, o pierwszej na kaw i do Mickiewicza, nie zastaj. Do Montalemberta, dconfiture [poraka], zimno przyjty, za contenance [postawa], ale znajduj jeszcze w duszy pociech i przestrog. Po drugiej do domu, Tomasz Kempis. Niepotrzebnie poddaj si fatydze, zasypiam. ___________
857 858

297

Katolicyzm w Irlandii przeywa wwczas okres swego odrodzenia, a procesowi temu przewodzi nie koronowany krl Irlandii Daniel O'Connell. Sawianin zob. niej, przyp. 1021.

DZIENNIK

302

O czwartej Szymaski, [Karol] Krlikowski 859 nieswj, znwem niekontent z siebie. Spotykam Mickiewicza. Lekcja, obiad, na kaw, wracajc podliwe spojrzenia na ulicy. By kto u mnie, jaka dziewczyna od jakiego pana Talawy, std przypuszczenia, przypomnienia swoich stosunkw z kobietami. Listy od ony.
298

Sobota, 19 wrzenia Wyszedem na lekcj o dziewitej, zaproszony wyranie na kaw z babk (pani Biaopiotrowicz). Wychodz o jedenastej. Do Mickiewicza, nie zastaj i zostawiam rukopis. Do domu, smutek w sercu, czytam o Naladowaniu Chrystusa, i dobrze, ale przy tym czuj si saby. Na niadanie o dwunastej i p, 28 sous, kawa 8 sous. Do domu o drugiej, gwatowne pokusy. Wychodz i chodz szukajc spenienia grzechu. Borysiewicz.860 Po czwartej do Giedrojciw (Dmbczewski, czemum dla niego taki zimny), lekcja, obiad, o sidmej na kaw, znw pokusy i zaczynam upatrywa sposobnoci zgrzeszenia. O sidmej i trzy kwadranse do domu. Idziem z Piotrem do Dahlena, po drodze spojrzenia podliwe. Kajsiewicz, Ropelewski, przyjemnie spdzony wieczr, ale brak przyzwoitego tonu u mnie, brak serca. W domu rada o Pielgrzymie.861 ___________
859

860

861

KAROL KROLIKOWSKI (18061871), syn ubogiego szlachcica, urodzony pod ukowem. W 1823 r. zacz studia prawnicze w Warszawie i jednoczenie pracowa utrzymujc trzech modszych braci. Uczestniczy w powstaniu listopadowym. Nalea do Towarzystwa Patriotycznego. Po upadku powstania przebywa w zakadzie w Awinionie, gdzie si na dobre rozpolitykowa. Wydalony z zakadu przebywa w 1833 r. w Paryu, nalea tam do loy masoskiej. Wydalony nastpnie z Parya, znalaz si w Bordeaux, gdzie zacz pracowa w drukarstwie. W 1835 lub 1836 r. nawiza kontakt listowny z Jaskim, ktry wywar na niego religijnomoralny wpyw i w kocu sprowadzi go do Parya. Tutaj Krlikowski podj prac w drukarni Aleksandra Jeowickiego i Eustachego Januszkiewicza. Jednoczenie prowadzi paryski Domek Jaskiego w czasie jego nieobecnoci i choroby. Gdy Jeowicki wycofa si ze spki wydawniczej, Januszkiewicz przekaza drukarni Krlikowskiemu, ktry kontynuowa z coraz mniejszym powodzeniem dziaalno wydawnicz i ksigarsk. Przyjani si z Karolem Sienkiewiczem, utrzymywa kontakty z Mickiewiczem i Towiaskim. Bra udzia w pracach Wydziau HistorycznoLiterackiego Towarzystwa Literackiego. Organizowa pomoc rodzinom po zmarych emigrantach, tworzc w Paryu najpierw Stowarzyszenie Podatkowe, nastpnie Instytucj Czci i Chleba, ktrej by przewodniczcym. Zapewne ANTONI BORYSIEWICZ (18091854) z Woynia. Studiowa w Warszawie na wydziale nauk i sztuk piknych Uniwersytetu. Uczestniczy w powstaniu listopadowym. Na emigracji we Francji pracowa jako konduktor drg i mostw. W 1834 r. zapisa si do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, w 1840 r. jako jego czonek wszed do Zjednoczenia. W tyme roku zosta skrelony z listy czonkw Towarzystwa za niemoralne postpowanie. Zmar w Londynie w ndzy. Od zawieszenia z pocztkiem 1834 r. z powodw finansowych Pielgrzyma Polskiego Jaski cigle powraca do sprawy wydawania tym razem Pielgrzyma, projektujc go

303

ROK 1835
300

21 wrzenia, poniedziaek Spowied,862 ale nie bior komunii, czuj si za bardzo pomiszany, potem mi tego al. Rozmylania, spisanie postanowie.863 Odbieram list od Wodzimierza Potockiego,864 eby pj do pani Komar.
21 wrzenia [poniedziaek] 1835 Gwne moje zamiary na teraz 1. Zupene przygotowanie si na mier. 2. Splne ycie, Bractwo Suby Narodowej. 3. Pielgrzym itd. itd. Pomniejsze projekta 1. Zdanie sprawy przed Narodem o Polsce i Francji. 2. Kwartalnik. 3. Kurs o historii i literaturze itd. widzie si z Cousinem itd., o Schnitzlerze w Journal des Dbats.865 4. Ekonomia polityczna chrzeciaska dla Revue des Deux Mondes, Univ[ersit] Cath[olique] belgique.866 Rzeczy do zrobienia od 21 wrzenia do 29 wrzenia 1. Uporzdkowanie papierw. 2. Roboty dla Vismara i dla Dwernickiego. Z Montalembertem pomwi o ksidzu spowiedniku, prosi o lekcje ekonomii

8627 329

756

___________
862 863

864

865

866

jako dziennik dla polskiej emigracji, a nawet przygotowywa artykuy z myl o nim. Z zamierze tych nic nie wyszo. Zob. Dodatek do Dziennika Roku 1835, pozycja VII: Spowied 21 wrzenia w dzie witego Mateusza. ...spisanie postanowie. S to: Gwne moje zamiary na teraz, 21 wrzenia 1835; Pomniejsze projekta oraz Rzeczy do zrobienia od 21 wrzenia do 29 wrzenia. Owe postanowienia umieszczono bezporednio po zapiskach dziennikowych z 21 wrzenia. WLODZIMIERZ POTOCKI (18101880) syn Wodzimierza i Tekli z Sanguszkw, dziedzic Daszowa i Podwysocka, uczestnik powstania podolskiego 1831r., oficer wojska polskiego, emigrant; przez duszy czas przebywa w Paryu. Journal des Dbats wychodzcy w Paryu od 1815 r. dziennik o duym nakadzie; by przychylny sprawie polskiej. Wsppracowa z nim Leonard Chodko. Jako dodatek do dziennika ukazywa si Journal des Dbats politiques et littraires (edycja tygodniowa). Universit Catholique belgique. Zob. wyej, przyp. 832.

DZIENNIK
3. Kopie listw

304

1. do Stefana de Coux867 w Dominicale868 2. do Antoniego do Dugieda 3. do Leona do Cezarego [Platera] 4. do Maliskiego do Krlikowskiego869 5. do Jaboskiego (co Liebelt870 itd. moe), 6. do Leonarda i Kremera871 7. do Hubego do Ignacego Zwierkowskiego872 8. do empickiego do Jzefa Zawadzkiego 9. do Komianka do Jaroszyskiego 10. do Trepki do Narzymskich 4. Odnie ksiki Latourowi, Jwikowi, Sinnerowi, a zatem wzi od Sowaczyskiego Schnitzlera. Da zbroszowa Globa. 5. Przeczyta potrzebne objanienia do artykuu w Dictionnaire de Conversation873 w Bibliotece SainteGenevive i w gabinecie lektury.

___________
867

868 869 870 871

872

CARL DE COUX (17871864) wybitny znawca ekonomii politycznej, jeden z czoowych prekursorw katolicyzmu spoecznego. Autor publikacji ukazujcych si w latach 183036, z pocztku w L'Avenir. W listopadzie 1834 na zaproszenie katolickiego Uniwersytetu w Louvain przyj katedr ekonomii politycznej i rozpocz Cours d'conomie sociale. W jego rozumieniu ekonomia polityczna jest nauk o prawach, ktre kieruj produkcj, podziaem i wzrostem bogactwa ludw; czci tej nauki jest ekonomia spoeczna, ktrej celem zasadniczym byoby poznanie praw rzdzcych organizmem spoecznym. W 1845 r. zrezygnowa z prowadzenia wykadw i zosta redaktorem pisma Univers. Wywar wpyw na Fryderyka Ozanama. La Dominicale. Journal des paroisses. Periodyk wychodzcy w Paryu w latach 183336, potem pod tytuem Revue du XIXe sicle i Chronique de Paris, 1836-40. Chodzi tu o Ludwika Krlikowskiego, zamieszkaego wwczas w Krakowie; zob. 1830, przyp. 88. KAROL LIEBELT zob. 1832, przyp. 217. JOZEF KREMER (18061875) Ukoczy prawo na Uniwersytecie Jagielloskim w 1828 r. Na dalsze studia wyjecha do Berlina, gdzie sucha wykadw Hegla, nastpnie do Parya, chodzc na wykady Cousina i Guizota. Bywa na zebraniach saintsimonistw. W 1830 r. zwiedzi Londyn. Jesieni 1830 r. uzyska na Uniwersytecie Jagielloskim doktorat obojga praw. Uczestnik powstania listopadowego. Przyjani si z Wincentym Polem. Od 1835 r. wsppracowa w Krakowie z Antonim Zygmuntem Helclem w redagowaniu Kwartalnika Naukowego. W 1837 r. zamieszka w Krakowie przejmujc po Ludwiku Krlikowskim prywatny zakad wychowawczy dla chopcw. Czonek Towarzystwa Naukowego Krakowskiego. W 1847 r. obj katedr filozofii na Uniwersytecie Jagielloskim, zosta profesorem estetyki i historii sztuki w Szkole Sztuk Piknych. Wspzaoyciel towarzystw naukowych, czonek honorowy instytucji naukowych i artystycznych. Pod koniec ycia rektor Uniwersytetu. Autor wielu prac naukowych i popularnonaukowych. Kremer mg pozna Jaskiego osobicie w Berlinie, w Paryu lub w Londynie. Mia brata Karola Romana (18121860), doktora filozofii, architekta budowniczego. Ignacy Fryderyk Zwierkowski zob. 1833, przyp. 599.

305

ROK 1835

6. Przeczyta do Bohme przynajmniej MalteBruna, Bandtkiego,874 zobaczy w Lelewelu, spyta o Thibaudeau. Zrobi wycig z artykuu De vrifier les dates (O sprawdzaniu dat), z Fellera875 o husytach,876 witym Cyrillu,877 Metodym,878 Wacawie,879 Adalbercie880 itd., Borzywoju.881 Z Biographie universelle882 o Przemyle,883 Ottocarze,884 Charles IV.885

22 [wrzenia], wtorek Odnosz Latourowi ksiki, jaka dyskusja. U Montalemberta. U Jeowickiego. 23 [wrzenia, roda] Id do pani Komar w poyczonym surducie, z uczuciami gupiej eny i ceremonii. 24 [wrzenia], czwartek Kajsiewicz przychodzi do nas wieczorem; brak z mojej strony serdecznoci, jaka gupia pretensja, std rozstanie si nie do rzewne. Piotr i Hieronim byli u ksidza [Chaussotte], ale nie zastali.

300

___________
873 874

875 876 877 878 879 880 881 882

883 884 885

Dictionnaire de la Conversation et de la Lecture (52 tomy) wychodzi w latach 1832 39 w Paryu pod redakcj E. J. Hreau. JERZY SAMUEL BANDTKIE (17681835) historyk, bibliograf, bibliotekarz, badacz historii lska, wykadowca jzykw sowiaskich i numizmatyk. Autor m. in. Dziejw Krlestwa Polskiego..., (2 tomy), Wrocaw 1820; wyd. III pt. Dzieje narodu polskiego, Wrocaw 1835. JOACHIM FELLER (16731726) niemiecki historyk, wydawca dokumentw, autor Dziejw wiata, Monumenta varia. h u s y c i wyznawcy nauki Jana HUSA (13711415), czeskiego reformatora religijnego. CYRILL (Cyryl) (826 lub 828869), w. mnich, zakonny brat w. METODEGO i jego towarzysz misyjny na ziemiach sowiaskich. Twrca alfabetu zwanego cyrylic. METODY (815 lub 820885), w. mnich, wsptowarzysz misyjny Cyrylego. WACLAW I panowa w latach 921935 jako krl Czech; mczennik, wity. ADALBERT (w Polsce: Wojciech) (956997) biskup Pragi, misjonarz, mczennik; wity czczony w Czechach, Polsce i na Wgrzech. BORZYWOJ I, pierwszy chrzecijaski ksi Czech, panowa w latach 872888. Biographie universelle et portative des contemporaine ou Dictionnaire historique des hommes vivants et des hommes morts depuis 1788 jusque nos jours... Publi sous le direction de Vieth de Boisjoslin. Paris 1830. PRZEMYSL z dynastii Przemylidw, ksi czeski (ok. 700 r.). OTTOCAR, czyli PRZEMYSLAW OTTOKAR I, ktry rzdzi w Czechach w latach 119293 i 11971230. CHARLES IV, czyli KAROL IV, krl czeski i cesarz, rzdzi w latach 134678.

DZIENNIK

306

25 wrzenia, pitek Piotr i Kajsiewicz wychodz.886 Ja id na lekcj do pani Komar, potem do Napoleonka. Wieczorem do Karskiego, nie zastaj. 26 [wrzenia, sobota] Po lekcjach id do Karskiego dla dowiedzenia si o podry pielgrzymw. Id do Bibliothque SainteGenevive po niadaniu misnym i kawie i na rue Mazarine najhaniebniejszy upadek. 27 wrzenia, niedziela Zasypiam a do dwunastej. Budzi mnie Napoleonek. Biegn do voitures [powozw]. O pierwszej do Svres. Bl gowy, zy humor u ksinej; Kniaziewicz. Obiad. O smej nazad do Parya. Celiski by u spowiedzi. 28 [wrzenia], poniedziaek O smej na lekcj do Komar, o dziesitej do Napoleonka. Celiski kpie si w Sekwanie. Jeowickiego prosz o przypomnienie pani Komar o pienidze. Id egna Montalemberta. Spotykam Goreckiego u Januszkiewicza, obiecuj mu si przyj. Rostkowski potwierdza wiadomo. 29 [wrzenia, wtorek], wity Micha Celiski odbiera pozwolenie, zostaje na wieczr i opowiada mi swoje curriculum [bieg ycia], ktre potem spisuj.887 U Mickiewicza dla zobaczenia Maryni. Znowu zaczynaj si wieczorne lataniny. 30 [wrzenia, roda] Przynosz papiery Celiskiego od Kunata.888 Ksina [Anna Karolina] Giedroj i pani Biaopiotrowicz przybywaj na obiad. Ja u Mickiewicza na grzybach; Domejko. Nic nie wspominam o Towarzystwie Baranka Boego, o ktrym dowiedziaem si u Januszkiewicza.889 Nadchodzi i Januszkiewicz. Wracajc, wielki deszcz. ___________
886

301

887 888

889

Piotr Semenenko i Hieronim Kajsiewicz wsplnie rozpoczli piesz pielgrzymk do Solesmes dla odbycia tam rekolekcji. Odprowadzi ich a do Wersalu Marceli KarskiDuski. Curriculum vitae Adama Celiskiego, spisane przez Jaskiego, zachowao si w Bibliotece Jagielloskiej, sygn. 9290, k. 1012. STANISLAW KUNATT by jednym z czonkw redakcji Kroniki Emigracji Polskiej, w ktrej jaki czas pracowa Adam Celiski, poyczajcy z jej kasy pienidze. Std pniejsze kopoty finansowe Celiskiego, ktrym Jaski stara si zaradzi. W emigracyjnym czasopimie Pnoc (rocznik 1, 12.X.1835, s. 16) anonimowy autor, ktrym by Jan Czyski, w artykule pt. Kongregacja katolickopapieska,

307

ROK 1835

1 padziernika, czwartek Na lekcj. Giedrojciowie si przenosz. niadanie u pani Rautenstrauch. Obiad place du Panthon. Wracam do domu dopiero o dziewitej. Rady z Celiskim, o wypatach. 2 [padziernika], pitek Zabieram od Adama jego pienidze 35 frankw. Do Karskiego, mwi o interesie Celiskiego, nie mona kredytu, ale do Komisji Funduszw,890 do Montalemberta. Przychodzi Lacordaire, Janvier,891 gawda, ja zbyt milczcy. Id do sekretarza de l'archevche [arcybiskupa]. Upadek na rue de la Th[or]igny. Do Collge Rollin892 po renseignement [informacj]. Do Giedrojciw, [Karol] Wodzyski, lekcja z Napoleonkiem. Do domu po smej. Wyjcie Adama [Celiskiego] przewleczone. 3 [padziernika], sobota Lekcja. Do Karskiego, spotykam Zaleskiego. Opowiadam mu o Towarzystwie Baranka Boego. Oddaj Broniewskiemu prob, odnosz przecierado Kunatowi (Kouchowski, Bronikowski). Do Giedrojciw itd. 4 padziernika, niedziela Wstaj pno, niadanie z Adamem w domu. Do Mickiewicza, nie zastajemy; do Philippe du Roule,893 ja na msz do witego Rocha. Loman.894 Wst___________
zarzuci tworzcemu si zgromadzeniu (Stowarzyszeniu Baranka Boego), e uznaje wadz papiesk i kae si modli, aby Polsk zbawi. Informowa, e na jej czele stoi Adam Mickiewicz i e Bogdan Zaleski, Kajsiewicz, Jaski mieli wzi na siebie oywienie papizmu. Semenenko, co mia w Polsce wynale narodowo rusk, nawrci si i jest jednym z najgorliwszych kaznodziejw nowego zakonu. Do ich adherentw zaliczy te Edwarda Duskiego i Jzefa Ordg. Anonimowy paszkwilant dopatrzy si tu taktycznej gry emigracyjnej arystokracji polskiej, ktra usiowaa zatrzyma postp wyobrae i postanowia za pomoc bigoterii i jezuityzmu to odzyska, czego nie potrafia zachowa konajcym szlachectwem. 25 marca 1834 na wniosek Aleksandra Jeowickiego ukonstytuowaa si przy Komitecie Narodowym Emigracji Polskiej w Paryu K o m i s j a f u n d u s z w e m ig r a c y j n y c h (Emigracji Polskiej). Miaa ona zbiera podatek braterski, gromadzi ofiary tych braci, ktrzy mao maj, dla tych, ktrzy nic nie maj. Do komisji naleeli m. in. Jzef Bohdan Zaleski i KarskiDuski jako sekretarz. ELIASZ JANVIER (17981869) urzdnik ministerialny. C o l l g e R o l l i n CHARLES ROLLIN (16671741) humanista i historyk, rektor Uniwersytetu Paryskiego, autor dzie pedagogicznych i przewodnika dla wychowawcw. Na cze Rollina jedno z kolegiw paryskich nazwano jego imieniem. Osiemnastowieczny koci SaintPhilippe du Roule, w stylu pierwotnego antyku, pooony przy rue du Faubourg-SaintHonor.

302

890

891 892

893

DZIENNIK

308

puj do Aicard, rue du Colombier, wyprowadzi si. Szukam Lacordaira i Auguste Chevalier. Do Giedrojciw, czytamy Andr.895 O smej do domu, herbata, zbieramy jego [Celiskiego] papiery i ruchomoci. 5 padziernika, [poniedziaek] O dziewitej idziem z Celiskim do Mickiewicza, nie zastajemy. Ja o dziesitej (pierwszy raz od dzi) na lekcj, potem do domu. Przychodzi Nakwaski, mam mu przynie we rod dziennik praw. I do Mickiewicza z Celiskim, zastajemy, dobrze przyjmuje. Okoo trzeciej wychodzim. Spotykamy Sobaskiego. Potem z Mickiewiczem a na t stron, rozmowa o pracach na przyszo, pokazuj mu list Piotra,896 spotykamy pani Rautenstrauch, id do Wooskich.897 Ja lekcj z Napoleonkiem, obiad naprdce. Przed szst do Celiskiego, napisa list do Kunata. Wychodzimy na kaw za barrire d'Enfer,

___________
894 895 896 897

Zapewne JAN LOHMAN (zm. 1848) byy sekretarz gen. Ludwika Paca. Piastowa stanowisko sekretarza Towarzystwa Dobroczynnoci Dam Polskich w Paryu. Andr tytu powieci George Sand. Powie ta ukazaa si w paryskiej ksigarni w 1835 r. List Piotra Semenenki, datowany 2 padziernika z Solesmes, zawiera pozdrowienie (osobliwy ukon) od Kajsiewicza dla Adama Mickiewicza (ACRR 1210). WOLOWSCY (Wooscy) znana w pierwszej poowie XIX w. w Warszawie rodzina ydowskiego pochodzenia. Woowscy byli najpierw zwolennikami mesjasza Jakuba Franka (17261791), a po jego mierci przeszli z czasem na katolicyzm i spolonizowali si. Byy dwie rodziny Woowskich, piecztujce si rnymi herbami. W Paryu przebywa FRANCISZEK WOLOWSKI (17871844), herbu Na Kaskach adwokat warszawski, radca stanu, pose na sejm 182531, onaty z TEKLA WOLOWSKA (17861871), blisk krewn Celiny Mickiewiczowej. Po upadku powstania listopadowego wyemigrowa z rodzin w padzierniku 1832 r. do Parya. Dziaacz emigracyjny, jeden z fundatorw Towarzystwa Literackiego. Synami Franciszka i Tekli Woowskich byli: LUDWIK (zob. 1832, przyp. 513) i KAZIMIERZ (18131877) uczestnik powstania listopadowego. Znalaz si na emigracji w 1833 r. W Paryu ukoczy prawo. Pracowa w Zarzdzie Drogi elaznej. Od 1837 r. czonek Towarzystwa Literackiego, pniej czonek rady nadzorczej Instytucji Czci i Chleba. Oeni si z Francuzk Henriette Martin (18131861). W tym czasie w Paryu przebywa STANISLAW WOLOWSKI (17971847), herbu Baw, brat Marii z Woowskich Szymanowskiej, pianistki, wuj jej crki Celiny Mickiewiczowej warszawski medyk, uczestnik powstania listopadowego, naczelny lekarz sztabu Wojska Polskiego. W 1832 r. wszed do Komitetu Lelewela. Rzd francuski odznaczy go Legi Honorow w uznaniu za ofiarn pomoc w czasie grasujcej w Paryu w 1832 r. epidemii cholery. Chyba warto wspomnie, e 22 lipca 1834 r. po lubie Adama Mickiewicza i Celiny Szymanowskiej odbyo si u Franciszkw Woowskich wesele, na ktrym mg by obecny i Bogdan Jaski.

309

ROK 1835

pisz list do Dbrowskiego,898 jemu swj przyszy adres, oddaj mu 25 frankw i na pole, i egnamy si jak najczulej, ale mnie brak serdecznoci. Wracam faworyt,899 wracaj pokusy. 6 padziernika, [wtorek] O dziesitej na lekcj do Komara, pyta mnie o pensj, adnej nie ma. Spotykam Broniewskiego, daje dla Celiskiego 20 frankw. Do Giedrojciw. Jenera przypomina Collge. Dowiaduj si, ju zaczte nauki, trzeba tedy zrobi zapis. Lekcja. Obiad. Wracajc chc i do Cabinet de Lecture. Tymczasem pokusy i upadek na rue Helder. Gospodyni w domu oddaje mi rachunek do zapacenia. 7 [padziernika], roda Po niadaniu, dziennikach, o dziesitej do Komar[owej], jeszcze nie oddaje pienidzy. Okoo pierwszej, drugiej do Giedrojciw, mwi o przeszkodach wyprowadzenia, ofiaruj si, ale jako nie bardzo chtnie. Obiad, kawa, do domu. 8 [padziernika], czwartek O dziesitej na lekcj. O pierwszej do Giedrojciw zapis Napoleonka. Kupujem ksiki u Delalain900 itd. Daj mi 100 frankw. Id si przeprowadza okoo trzeciej. Od Januszkiewicza 25 frankw, pac gospodyni, szukam komisjonera [porednika] i koszw. Obiad u Anglika, na kaw place de la Madeleine. Do Giedrojciw, opowiadam o niemonoci. Do domu. 9 [padziernika], pitek O dziesitej u Komarw. Przed dwunast pakuj si, bior komisjonera za 5 frankw, przeprowadziny.901 Przybywam tylko co przed pit, list od pani Rautenstrauch. Obiad, kawa, lekcja rozpakowywanie i ukadanie.

___________
898

899

900 901

Nie wiadomo, ktrego z Dbrowskich ma tu na myli Jaski. Podobnie jeli chodzi o Dbrowskiego zapisanego pi dni pniej w Dzienniku pod dat 10 padziernika, take 13 i 16 tego miesica. Zob. wyej, przyp. 820. f a w o r y t a omnibus z kompanii Favorites. W Paryu byo kilkaset wozw omnibusowych nalecych do rnych kompanii, takich jak Batignollaises, Citadines, Gazelles itp. DELALAIN by moe ksigarz paryski. Jaski przeprowadzi si z domu przy ul. Surne 14 do mieszkania Giedrojciw przy ul. Souffolt 10.

DZIENNIK

310

10 [padziernika], sobota Odprowadzam Napoleonka. Na msz. Do Komarw. Odbieram 100 frankw. Spotykam pana Sobaskiego. Id do Karskiego, pac za Celiskiego 20 frankw, niadanie razem, gawda o stowarzyszeniu si, paplam o manifecie Towarzystwa Demokratycznego itd.902 Spotykam Dbrowskiego, na kaw. Po trzeciej do pani Rautenstrauch, oddaj wzory do pisania dla pani Biaopiotrowicz i list. Bior Encyclopdie des Gens du Monde i do domu. Oddaj jeneraowi 60 frankw. Obiad. Do Zdzienickiego, oddaj mu 10 frankw. Porzdkuj ksiki.
303

11 padziernika, niedziela Wstajemy a o smej. Kupujem ksiki, potem ja do Dbrowskiego, Gronostajski,903 niepotrzebna wielomwno. O jedenastej i p do domu, niadanie. O dwunastej do kocioa, po mszy may spacer i do domu po pierwszej, wiczenie greckie a do szstej. Obiad. Id na kaw i wracam okoo smej. Rozmowa o dziele Gerbeta itd. itd. (ja niepotrzebnie si przyznaj, e od dziesiciu lat chc rano wstawa i nie mog), jeszcze thme [zadanie] greckie a co do dziesitej, potem czuwam jeszcze do dwunastej. 12 [padziernika], poniedziaek Po smej do Dbrowskiego. Na msz do abbaye. Do Broniewskiego, daj mu kwit. Na lekcj, Wodzio bardzo grzeczny, do dwunastej. Pani Komarowa proponuje lekcje dla crek.904 Do Januszkiewicza. Jeowicki przyjecha, id do niego, nieswj jestem, nie wiem, co mwi. Do biura Encyclopdie, spotykam Leroux, takem nieswj itd., na pierwsz i p do domu, robota z Napoleonkiem, potem zasypiam; o czwartej wychodz do Aicarda, rue Frou Saint Sulpice, obiecuj [artyku] Bohme na przyszy tydzie. Do domu, Gerycz. Obiad, pani Rautenstrauch. Id na kaw rue des Mathurins. Wracam, herbata, gawda. O dziesitej na gr. Czytam i pisz o Czechach.

___________
902

903

904

W Towarzystwie Demokratycznym Polskim toczyy si wwczas dyskusje nad jego programem, wyznaniem jego wiary (manifestem), trwajce przez wiele miesicy. Dopiero 4 grudnia 1836 zosta proklamowany Manifest Wielki Towarzystwa Demokratycznego Polskiego (w odrnieniu od Maego z 1832 r.; zob. 1832, przyp. 264). GERARDBRUNO GRONOSTAJSKI (18041846) profesor literatury staroytnej w gimnazjum wileskim. Uczestniczy w powstaniu listopadowym. Od 1832 r. na emigracji we Francji. Crki Komarowej: Natalia i Ludwika (Ludmia); zob. wyej, przyp. 763.

311

ROK 1835

13 [padziernika, wtorek] Po smej do Dbrowskiego, do Kazimirskiego, omielam si mwi o poyczk. Pij drugi raz kaw. Do witego Rocha, natchnienia. Do pani Komarowej, dobrze przyjty, pyta [co ze] Stawiarskim. Odprowadzam Wodzia na pensj, zwiedzam mieszkanie rue Courcelles. Do Karskiego o poyczk i wzgldem Borysiewicza 3 franki. Spostrzegam ich w kawiarni. w i t e g o E d w a r d a, imieniny, nie daj si nawet prosi i zostaj. W czasie uczty a do smej zapominam si znw o swoim przeznaczeniu, powinnoci itd. Piosnka i moja, i Zanda.905 Do domu, robota z Napoleonkiem do jedenastej. 14 [padziernika], roda O smej i p do kocioa. Do domu, przychodzi z policji pyta si o Celiskiego. Myl o listach do tutejszych przyjaci o potrzebie stowarzyszenia. Natchnienia. O dziesitej i p na d po Napoleonka do Collge [Rollin]. O jedenastej niadanie. Robota z Napoleonkiem. O pierwszej i p do Komara na pensj, lekcja do trzeciej. Do Mickiewicza, nie zastaj. Spotykam Karskiego, Bronikowskiego, pomiszany; do Czajkowskiego906 po Wag. Artyku w Pnocy907 pomiszanym. Goreckiego nie ma. Do Ogiskiego spyta o ceny. Na obiad po pitej, na kaw, jeszcze podliwym. O smej robota z Napoleonkiem i sam prnuj. 15 padziernika, czwartek Odprowadzam Napoleonka do szkoy i id do kocioa, naboestwo z wystawieniem. witej Teresy, trzeba mi powinszowa pani Ogiskiej. niadanie, robota z Napoleonkiem, tumaczenie greckie a do obiadu. Po obiedzie do Kazimirskiego po transakcje azjatyckie908 dla Mickiewicza, nie ma ich; do Domejki, nie ma. Wracajc, do Caf de Varsovie. Czytam o Czechach i mae noty. ___________
905 906

907

908

ZAND emigrant, czonek Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, werbujcy do niego nowych zwolennikw. Na emigracji przebywao wielu CZAJKOWSKICH. Z nich najbardziej znany sta si MICHAL CZAJKOWSKI (18041886), za pobytu Jaskiego we Francji pocztkujcy pisarz i dziaacz emigracyjny. Z pocztkiem 1835 r. przyby on do Parya i nawiza kontakty m. in. z Adamem Mickiewiczem, Kunegund Biaopiotrowiczow. Wydaje si prawdopodobne, e jego wanie ma tu Jaski na uwadze. Zob. 1838, przyp. 1602. Pnoc pismo pod redakcj Jana Czyskiego i Szymona Konarskiego, ukazujce si w Paryu od stycznia do padziernika 1835 r.; mowa o ostatnim, szesnastym numerze z 12 padziernika. Zob. wyej, przyp. 889. WOJCIECH KAZIMIRSKI, orientalista (zob. 1832, przyp. 448). T r a n s a k c j e a z j a t y c k i e chodzi o czasopismo angielskie Transactions of the Royal Asiatic Society of GreatBritain and Ireland, wychodzce w l. 1823/24

DZIENNIK

312

304

16 [padziernika], pitek Po smej do Dbrowskiego i Gronostajskiego, zimni. Na lekcj. Do Mickiewicza, mwi mu o edwardzinach, o koncepcie Czyskiego,909 bior Bandtkiego i o literaturze czeskiej. Do Karskiego, idziem do Ordgi, w drodze zbieram si, ale zawsze jaka pretensja, pokazuj mu list od Piotra, [w autografie brak dalszego zapisu] brak serdecznoci, niewytrzymao na gd. Do Ordgi, Tymoski,910 rozmowa obojtna. Idziem do Celarier,911 tam bez adnego aplomb [kierunku]. Nazad, znw rozmowa z pretensj, a nie w duchu szczerym, chrzeciaskim. Idc nazad, spotkanie z Koysk, zimne. Do Goreckiego, nie ma. Kupuj Gerbeta dla pani Giedroj. Spotykam Kazimirskiego i Aicarda (Bohme a za 15 dni). Obiad, potem zaraz lekcja z Napoleonkiem. O smej i p wychodz, nie mogc wytrzyma bez kawy, chc ju pi na kredyt w Caf de Varsovie, ale si wstrzymuj i do domu. Czytam troch Bandtkiego i zasypiam. 17 [padziernika], sobota Wstaj o szstej, ale nic nie zrobiem a do niadania. O smej i p na msz. Do domu, rozmylanie i zasypiam. O jedenastej lekcja z Napoleonkiem, niadanie. Wychodz o pierwszej. Do Koryckiego, nie ma. Spotykam Dobrowolskiego, suszne wyrzuty, niesuszne zarzuty mistyfikacji, oziboci, nieszczeroci. Do Waltera, ju przyby. Do Karskiego, nie zastaj, zostawiam Janusza.912 Do Mickiewicza, daj Oleariusza,913 prolonguje mi Bandtkiego ___________
1833/35 (IIII). Przemianowane na Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, 183463 (IXX). London. A. Mickiewicz interesowa si wwczas problematyk Sawiaszczyzny, od wyjcia jej z Azji w pracy nad Pierwszymi wiekami historii polskiej. Aluzja do artykuu Jana Czyskiego opublikowanego w Pnocy. Zob. wyej, przyp. 889. Zapewne TOMASZ KANTORBERY TYMOWSKI (17901850). Uczestnik walk napoleoskich w Hiszpanii. W latach 181722 wysoki urzdnik w warszawskiej Komisji Owiecenia. Czonek wolnomularstwa. Podczas powstania listopadowego pose na sejm, wiceprezes Towarzystwa Patriotycznego, publicysta w prasie powstaczej. Na emigracji we Francji dziaa w Komitecie Lelewela. W 1835 r. posowa na sejm emigracyjny. W lutym 1836 podpisa Akt Konfederacji Narodu Polskiego. Wydalony z Parya przez wadze francuskie, osiad w Bordeaux. Bra czynny udzia w yciu politycznym polskiej emigracji. Poeta. Zob. 1834, przyp. 661. Mowa o Pieniach Janusza Wincentego Pola; zob. wyej, przyp. 743. OLEARIUS, wac. ADAM OLSCHLGER (ok. 16031671) niemiecki podrnik i kartograf. Uczestniczy w misjach handlowych do Moskwy i do Persji. Opisy tych wypraw ukazay si w 1647 r.: Beschreibung der Newen Orientalischen Reise..., Schleswig. Przeoone zostay na j. francuski: Relation du voyage de Moscovie, de Tartarie et de

909 910

911 912 913

313

ROK 1835

(liczna kompania, Grzymaa, Pietkiewicz914). Na lekcj, za wielkie pobaanie, prawie obojtno, ospao. Do Witwickiego, rozmowa o moich robotach. Do Ogiskich, zastaj ksin, przepraszam, e dzi nie id z wizyt. Do domu. Po obiedzie o sidmej i p do Waltera, spotykam Bourgeoisa.915 U Waltera kawa, rozmowa o swoich interesach. O dziewitej i p do Pietkiewicza, Wejssenhofa ma do mnie wida al, i suszny, za zimno moj. Odnosz dla Bourgeoisa Univers Catholique i pisz te wspomnienia, myl o listach. 18 [padziernika], niedziela Wstaj a o smej, na niadanie o dziewitej. Do stancji i pisz dalej te przypomnienia do dziesitej i p; do kocioa. Po jedenastej niadanie, potem zamierzam sobie pisa listy, ale o dwunastej lekcja z Napoleonkiem, grecka, aciska, a do trzeciej i p. Dumanie. O czwartej do Waltera, nios mu Symbolik,916 poyczam 2 fr[anki]. Obiad, gawdka, do Caf de Varsovie. Wracam o smej, do siebie o smej i p. Napoleonek przepisuje wiczenia, ja w dumaniu leczk i okoo jedenastej, po napisaniu kilku wierszy w tych notach, rozmylaniu o listach, id spa.
18, niedziela, padziernik W przyszym tygodniu: do pastwa Ogiskich i o pie dla Witwickiego Trzeba pj do Kunata do Benoista

305

306

do Dobrowolskiego

do Chinego

do Wejssenhofa do Aicarda do Koryckiego ` do Cheruela do Karskiego do Goreckiego do Domejki Napisa do Dalena do Konopki Brawackiego. do Laurent, Vannier, Gautier.

___________
Perse, Paris 1656. Uzupenione mapami i miedziorytami z widokami ogldanych przez Oleariusza miejscowoci zostay wydane w dwch tomach: Voyages trscurieux et trsrenommes faits en Moscovie, en Tartarie et en Perse avec cartes gographiques..., Amsterdam 1727. Zapewne JAN BOGUMIL WALERIAN PIETKIEWICZ (18051843). Wykadowca historii prawa rzymskiego na Uniwersytecie Wileskim. Pose na sejm 1831 r. Przebywa na emigracji we Francji. Nalea do Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich. Prawdopodobnie J. BOURGEOIS redaktor Gazette de France, dziennikarzlegitymista, myliciel katolicki, spoecznik, zbliony w pogldach do teorii Bucheza. Przyszy wsppracownik Association Catholique, pisma katolickich k robotniczych. Gwne dzieo ADAMA MHLERA (17961838), katolickiego teologa ze szkoy tybindzkiej. Symbolik (1832) studium porwnawcze doktryn katolickiej i protestanckiej z zakresu eklezjologii. Autor stara si w nim wykaza, e chrzecijastwo, zanim przyjo filozofi, byo nauk o zbawieniu, i e poznanie Tradycji prowadzi do przyjcia widzialnej jednoci Kocioa oraz prymatu Rzymu.

914

915

916

DZIENNIK
(NB. we rod 28 powinszowa imienin Skrzyskiemu) V i s m a r a, D w e r n i c k i. Odnie Kraiskiemu papier kolorowy. 305

314

19 [padziernika], poniedziaek Wstaj po sidmej niezmiernie leniwo, niepotrzebnie zostaj u jeneralstwa [Giedrojciw] do smej i p. Na msz, pociecha, nadzieja. Do Zdziennickiego, nie zastaj, wierczewski917 z alami na Januszkiewicza. Do Koryckiego, rad mi, rozmowa bez skutku. Po dziesitej do domu, pracuj z Napoleonkiem a do drugiej i p. Do Zdziennickiego, nie tak przyjacielski jak po pijanemu, siedz niepotrzebnie a do trzeciej i p. Na petit verre, dowiaduj si, e w Batignolles zaaresztowano naszych 15.918 Zaszedszy ju przed dom, wracam do Januszkiewicza dla dowiedzenia si jakich szczegw. W drodze, jak w stancji zawsze peno prnych myli. Wracam przed pit, id do siebie na gr i prne dumanie, ale przecie troch mylnej modlitwy. Obiad. Pani Rautenstrauch, rozmowa o iluzjach. Nadchodzi Gerycz, Krasiski.919 O sidmej przychodzi Zdziennicki, bierze spodnie do naprawy, ja do Caf Voltaire (Revue des Deux Mondes, France Littraire920), po dziewitej do domu i te wspomnienia. Pisz list do Solesmes i do pani Biaopiotrowicz. 20 padziernika, wtorek Po kawie i mszy przepisuj list do Solesmes. O jedenastej niadanie. Robota z Napoleonkiem. O pierwszej do Zdziennickiego, pijany, w ktni z on, obiecuje spodnie na jutro rano. Spotykam Wilczyskiego,921 mwi o jakiej guwernerce przez Ogiskich. Do Kaczanowskiego o drugiej na Chaillot,922 ___________
917 918

308

919

920 921

922

By moe JOZEF WIERCZEWSKI (18091883) lub KAROL uczestnicy powstania listopadowego, przebywajcy na emigracji pocztkowo w Bourges. W podparyskiej wsi B a t i g n o l l e s obradowaa sekcja Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, zwana batignolsk. 18 padziernika 1835, w niedziel, policja francuska, wietrzc spisek, nasza na obradujcych i ich uwizia. Aresztowanych zwolniono po miesicu. Wrd emigrantw polskich byo kilku KRASINSKICH; w 1835 r. nie byo jeszcze w Paryu Zygmunta Krasiskiego, poety. By moe chodzi o HENRYKA KRASINSKIEGO (18041876), dalekiego krewnego Zygmunta. Henryk Krasiski, literat, poeta, uczestnik powstania listopadowego, przebywa na emigracji we Francji, a od 1837 r. w Anglii. Autor kilku prac historycznych. La France Littraire paryskie czasopismo, na ktrego amach publikowano take artykuy powicone problematyce polskiej. By moe JAN WILCZYNSKI (18051869). Prawnik. Uczestnik powstania listopadowego. Czonek Towarzystwa Patriotycznego. Na emigracji we Francji pracowa jako urzdnik na kolei elaznej. Mieszka w Paryu. C h a i l l o t podparyska wie letnisko, w pobliu Lasku Buloskiego.

315

ROK 1835

Karski wzity. Dmchowskiego nie zastaj. Na lekcj do Komarka (przychodzi mi myl, eby przyj miejsce u Komarowej, jeeliby jachaa do Rzymu), daje mi jaki licik na rue Villel'vque. Pisz dopisek do Solesmes u Januszkiewicza, oddaj na poczt. Obiad. Do Waltera okoo smej, kawa, Rostkowski, mwi mu o Wodzisk[im] i pani Piotrowskiej.923 Wstpuj do Wejssenhofa, jego wyrzuty i przymwki oziboci (Pietkiewicz), wzmianka o Adeli i Celinie. Do domu o dziesitej. Szukam rocznicy mego lubu itd. [21 padziernika], roda Msza. Lekcja u Wodzia o dziewitej i p. Daje mi list do portiera, ktrego nie oddaj. Do Dmchowskiego, spotykam Ledchowskiego924 i Trzciskiego925 idcych winszowa pani Krysiskiej Urszuli.926 Dmchowskiego nie zastaj. Spiesz na niadanie drugie i na lekcj z Napoleonkiem. Peen marze o Rzymie i myli podniosych, religijnych, spirytualno. Przychodz do domu i upadek objadam si sera, upijam wina jak wieprz. Lekcja z Napoleonkiem. Czytanie nieporzdne Bandtkiego. Obiad. List od Szymaskiego. (Przeciszewski927 i Doubowski928.) Nie ma ju i tytuniu. Id do Waltera, zastaj kobiety, nie ma kawy. Wstpuj po spodnie do Zdziennickiego. Wracam do domu gniewajc si za swoj niewytrzymao, wkrtce spa. Czwartek [22 padziernika] Wstaj o szstej. Po kawie do Benoista. Rozmowa przyjacielska, skuteczna; chc poycza, ale nie miem. Myli o stowarzyszeniu i z Francuzami. Wracam ___________
923 924

925

926

927

928

PIOTROWSKA osoba bliej nie znana. JAN LEDOCHOWSKI (17911864) dawny oficer sztabu i adiutant gen. Jzefa Poniatowskiego. Uczestnik powstania listopadowego. Zgosi wniosek na sejmie o zdetronizowanie cara, o zniesienie paszczyzny. Przebywa na emigracji w Paryu, powicajc si pracy spoecznopolitycznej. Wysiedlony z Francji, dziaa w Londynie. Organizowa i wspiera rne akcje kulturalne. FRANCISZEK TRZCINSKI (17861861) w 1824 r. pose na sejm Krlestwa Polskiego. Uczestnik powstania listopadowego. Po 1831 r. na emigracji we Francji. Czonek Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. URSZULA KRYSINSKA ona chirurga Ildefonsa Krysiskiego (17951870), uczestnika powstania listopadowego. By on powinowatym Celiny Mickiewiczowej, pracowa w Paryu jako lekarz. ANTONI PRZECISZEWSKI (1797?) oficer w armii Krlestwa Polskiego, pose na sejm, uczestnik powstania listopadowego. Za podpisanie w 1832 r. odezwy do Rosjan zosta przez wadze francuskie wydalony z Parya. Wraz z innymi posami zmierza do zebrania sejmu na emigracji. Ukrywa si w Paryu, jednak w kocu musia osi w Bourges. Popiera polityk ksicia Adama Czartoryskiego. By moe KONSTANTY FERDYNAND DOLUBOWSKI (ur. 1803) uczestnik powstania listopadowego na Litwie, przebywajcy w zakadzie w Bourges.

DZIENNIK

316

po jedenastej, ju p niadania. Napoleonek idzie po surdut, ja do biblioteki, czytam MalteBruna, Kocha. Chc poyczy ksik od Menestriego,929 ale mi znik przed trzeci. Wstpuj do Goreckiego, mwi mi, e Mickiewicz odebra 309 list z Solesmes. Wracajc chc wstpi do Fani dla poyczenia. Do domu po czwartej. Lekcja, obiad. Zaraz po obiedzie lekcja. Wkrtce id spa. 23 [padziernika], pitek Rocznica mego lubu z Aleksandr. Wstaj o szstej. O dziewitej i p na lekcj, wstpiem do Assomption na pacierz. Spotykam Dmchowskiego, mwim o Karskim, le, dugo zostan. Na lekcji, g, em odda list portierowi. Do biblioteki, czytam Schlla, bior Histori Czech Pelzla.930 Spotykam Wejssenhofa, powiada mi swj interes, chce ksiki katolickiej. Idziem na wdk i od niego mam ochot poyczy. Do domu okoo czwartej. Bior od jeneraa 20 frankw, biegn po wykupienie zegarka. Wracam po pitej. List od Smolikowskiego, eby mu odda 3 frankw. Po obiedzie id do Dbrowskiego z biletami do Gymnase Musical,931 nie zastaj, do Konopki, nie chce; do Caf Voltaire. Wracam okoo smej, w salonie do dziewitej rozmowa z ksin o moim oenieniu. Robota z Napoleonkiem i robi wypisy z Bandtkiego co do dwunastej. Napoleonek siedzi razem ze mn. 24 [padziernika], sobota Wstaj o szstej, robi dalej wypisy z Bandtkiego i Winarzyckiego.932 Kupuj gramatyk niemieck z Napoleonkiem. Po kawie do Dbrowskiego, zawsze zimny i wiatowy; ma dzi jacha do Versailles. Do domu, Vannieuvenhuysen, nieprzyjemne si rozstanie; jeszcze Winarzyckiego. Myl o swych niedawnych bdach, o braku wiary, gorliwoci, poddaniu si potrzebom zmysowym. O dziesitej id do Collge dla widzenia si z panem de Calonne,933 nie mog si doczeka. Wracam na lektur do domu, do jedenastej. niadanie. Kupuj Cours des thmes934 z Napoleonkiem. Krtka lekcja. O pierwszej do biblioteki (spotykam Oleszczyskiego). Przebiegam Schlla, bior MalteBruna. ___________
929 930 931 932

933 934

CARL MENESTRIER (1804 ?) byy saintsimonista; publicysta. MARTIN F. PELZEL (17351801) czeski historyk piszcy w jzyku niemieckim: Geschichte von Bhmen (wyd. IV, Prag 1817). G y m n a s e M u s i c a l W Paryu obok Gymnase Dramatique (boulevard BonneNouvelle), dziaa teatr muzyczny. KAROL WINARZYCKI spolonizowane nazwisko Karela Vinaricky'ego (18031869), czeskiego autora dziea pt. O stanie obecnym literatury czeskiej, ktre ukazao si w Krakowie w 1834 r. PIERREFABIUS DE CALONNE (1794 ?) profesor w Collge Royal de Henri IV w Paryu. Tumacz i wydawca dzie Tacyta i Corneliusa Neposa. Cours des thmes et de versions grecques et latines, Paris 1815, t. 13.

317

ROK 1835

Wychodz o drugiej, oddaj list Gauthiemu.935 Do Mickiewicza dla odniesienia Bandtkiego i Winarzyckiego, nie zastaj, z pani Mickiewicz936 rozmowa przeze drzwi. Na lekcj, ozibo moja, ospao, jaka hipokryzja, bojaliwo, zbytnie uwaanie na cudze oko, a nie na swoje wasne usposobienie. Boe, w Tobie tylko moja nadzieja. Do Pecqueura po Encyklopedi, mowa o Cossinie, o Encyclopdie catholique itd. Od Menestriera MalteBruna, od Sowaczyskiego kalendarzyk. Do Goreckiego (Orpiszewski jeszcze nie przyjecha). Wracam ju o pitej i p. Obiad. Przeciszewski i Doubowski. Wychodz okoo sidmej, do Caf Voltaire, po zegarek, ju wykupiony. Do Aicarda, tam Maugin,937 ja dobrze, e rserv [powcigliwie]. Do domu, jeszcze gocie, herbata; o dziewitej i p do siebie, w piecu ju napalone, siedz do pierwszej na baamuctwie, przebieganiu tylko ksiek i artykuw moich w Encyklopedii. Z tego tygodnia ciy mi na sumieniu 1) niedotrzymanie sowa Ogiskim, miaem przyj do nich w poniedziaek, potem adna odpowied na list Szymaskiego; 2) niedotrzymanie sowa Mickiewiczowi; 3) kamstwo Wodziowi; 4) stracenie wtorku, rody, czwartku przez poddanie si potrzebom zmysowym, szczeglnie kawy, tytuniu, przez brak ufnoci w Boga, przez brak wiary w modlitw. 25 [padziernika], niedziela Przypominanie sobie przepdzonego w przeszym tygodniu czasu, zastanawianie si nad wasnymi bdami, spisywanie poprzednich not. O dziesitej na msz, natchnienia, pokj w duszy. Potem do pana de Calonne, nie zastaj. niadanie drugie. Robota z Napoleonkiem. Niecierpliwi mnie, misza pokj, jednak postrzegam si, staram si wzi nad sob gr. Myli, e moe wanie z woli Boga doznaj przeciwnoci w moim pooeniu domowym, ebym mimo nich uczy si dopenia mojej powinnoci. O pitej do pana de Calonne, grzeczne przyjcie przez profesora, le duc de Montpensier.938 Obiad, na nim Przeciszewski i Doubowski, poddaj si nieco obarstwu, czuj wino ___________
935 936 937 938

310

311

GAUTHI moe Gauthier (Gauti), krawiec; zob. 1834, przyp. 626. CELINA MICKIEWICZ z Szymanowskich (18121855) od lipca 1832 r. ona poety Adama. FRANOIS MAUGUIN (17851854) francuski deputowany, czonek Komitetu Centralnego FrankoPolskiego. ANTOINEMARIE DE MONTPENSIER (18241890) pity, najmodszy syn krla Ludwika Filipa.

DZIENNIK

318

w gowie i na twarzy. Okoo sidmej przychodzi pan de Calonne. Rozmowa o Napoleonku, nieprzyzwoit bior pozycj przyjmowania go jakby u siebie. Wychodzi, i ja wkrtce za nim, id jeszcze na kaw na place SaintMichel, potem po klucz i na gr. Napoleonek dopiero przychodzi po dziesitej i zaraz prawie spa. Ja przerzucam MalteBruna, pisz noty a do pierwszej.
307 25 padziernika, [niedziela] W przyszym tygodniu Mickiewicz pastwo Ogiscy Dalen ksika dla Wejssenhofa Dobrowolski wprzd do Pecqueura po Richer 939 Chine do Chodkiewicza,940 do opaciskiego Kunat, Cheruel Benoistowi Gerbeta do Wodziskiego Karola

l i s t y do Smolikowskiego
Kupi bilety wizytowe Dictionnaire de Conversation et de Lecture

Poniedziaek, [26 padziernika] Kocz wycigi z MalteBruna. O jedenastej niadanie. Odnosz Malte Bruna Menestriemu, czytam Marcela de Serres,941 Encyclopdie de Courtina.942 Do Mickiewicza o trzeciej, ale nie zastaj. Do pani Ogiskiej ju o czwartej (spotykam ksin [Karolin] Giedroj i niepotrzebnie nie zatrzymuj si), znw najlepsza zgoda; proponuj [Jzefa] Hubego. Zaprasza mnie na obiady w soboty. Na obiad do Katcomba, ju nie ma, na rue des Capucines, kocz o szstej. Do Cabinet de Lecture, pytam o encyklopedi angielsk, nie ma. U Galignaniego take nie ma. Do PalaisRoyal pod 156, czytam i wypisu-

___________
939 940

941 942

ADRIAN RICHER (17201798) francuski historyk. Zapewne IGNACY CHODKIEWICZ (18101861) z Biaej Rusi, powstaniec listopadowy, porucznik. Na emigracji w Paryu od 1832 r. Pniejszy towiaczyk, czonek Legionu 1848 r. MARCEL DE SERRES (17821862) francuski geolog, podrnik. Encyclopdie de Courtina EUSTACHE M. P. M. ANTOINE COURTIN, wydawca Encyclopdie moderne, ou Dictionnaire abrg des sciences, des lettres et des arts, avec l'indication des ouvrages o les divers sujets sont dvelopps et approfondis, par... et une Socit des Gens de Lettres. Paris 18251832. 24 woluminy.

319

ROK 1835

j o Czechach z Revue Britannique.943 Thiers, ja znw nieuwany w przemawianiu. W Michelecie nie ma nic. Do domu o jedenastej. (Wracajc, myli o warunku naszego braterskiego stowarzyszenia, eby wyranie mie co razem do roboty.) Wtorek, 27 padziernika Po smej do Dbrowskiego. Gronostajskiemu opowiadam propozycj Ogiskich, ma by dzi u nich. Do domu, odkrywaj si na koszuli znaki naogu Napoleonka. O dziesitej do Bibliotyhque SainteGenevive, czytam Histoire universelle, Pary,944 Bouquinerie de Charles, przez Montgaillard.945 O jedenastej na niadanie. Rozmowa z ksin o naogu Napoleonka. On podsuchuje, std sprawa si wytacza, on najprzd zapiera si, potem wyznaje moray. Nieukontentowanie jakie jeneraa z naszej rozmowy, wywouje on, siepie. Robota z Napoleonkiem. Po pierwszej wychodz. O drugiej u Mickiewicza, nie ma go. Nie wiem, co zrobi z czasem, id na petit verre, rue Ppinire, drzymi. Na lekcj, nie mog utrzyma uwagi Wodzia. Wracajc, jeszcze do Mickiewicza, nie ma go, na obiedzie w miecie. Do domu, obiad. Po smej do Waltera, Ropelewski ja bez adnej gorliwoci, bez adnego celu w rozmowie, jakbym nie mia adnej wiary. Przypisuj si do Zenona [witosawskiego]. Wracam na lekcj z Napoleonkiem. roda, 28 [padziernika], witego Szymona Lekcja z Wodziem. Do biblioteki. Daje mi Menestrier Lichtensterna.946 Czytam jeszcze Schlla. Francisque Michel947 daje mi swj adres, obiecuje pomoc itd. Poznanie si z Danielo,948 nadzwyczajnie uprzejmy, opowiada mi o swoich pracach, mwi o Bonettym.949 Deszcz, przemarzym, do Waltera, za___________
943

312

944

945 946

947 948 949

Revue Britannique ou choix d'articles traduits des meilleurs crits priodiques de la GrandeBretagne... nastpnie Revue Britannique. Recueil international, wychodzia w latach 183335. Histoire universelle depuis le commencement du monde jusqu' prsent. Compos en anglois... nouvellement traduite en franais par une Socit des Gens de Lettres. Wysza w Paryu w latach 177991 w 126 tomach. Bouquinerie de Charles Antykwariat... Dalszy zapis: Montgaillard, zapewne JEAN GABRIELMAURICE ROCQUES DE MONTGAILLARD (17611841), publicysta. JOSEPH LIECHTENSTERN (Lichtenstern) (17651828) geograf, kartograf, statystyk. Autor pracy: Umriss einer geographischstatischen Schilderung des Knigreiches Bhmen, Breslau Leipzig 1822. FRANOIS MICHEL (18081887) francuski historyk i archeolog. JEANPAUL DANIELO (18081857) byy sekretarz Chateaubrianda; publicysta. AUGUSTIN BONNETTY (17981879) francuski publicysta, filozof, historyk. Studiowa teologi w seminarium duchownym. Pozosta czowiekiem wieckim. Propagowa filozofi chrzecijask, broni religii. Nawiza kontakt z ks. Lamennais'em, zaoy

DZIENNIK

320

staj aime [kochank], wdka, pusta rozmowa. Nadchodzi Rostkowski, poyczam od Waltera 4 frankw (szczeglnie dla oddania za bilety pani Rautenstrauch). Obiad. W wieczr, po kawie w domu, przebiegam Lichtensterna i wypisuj o okrgach Czech. List od Szymaskiego, eby pisa do Hubego z propozycj. Czwartek, 29 [padziernika], witego Narcyza Zdaje mi si, em by najprzd na mszy i spisa tu noty z dwch pierwszych dni tego tygodnia (wite myli o zrzeczeniu si wszelkiej pychy i interesu ziemskiego). Dopiero dzi poszedem do pana de Calonne dla wywiedzenia si o cahier de correspondance [dziennik korespondencyjny], i nie zastaem go. Do domu, lekcja z Napoleonkiem, niadanie misne. O drugiej do Biblioteki SainteGenevive i przebiegam Biographie universelle: Wallensteina,950 Zychy951 itd. i Bohme w Encyklopedii d'Alemberta.952 Napoleonek nie chce si uczy lekcji zaniedbanych, zmuszam go itd. Po obiedzie do Caf de Varsovie i szuka Revue du Nord w PalaisRoyal u Galignaniego, na NeuveSaintAugustin, nigdzie nie ma. Spotykam Krasiskiego, ktry mnie zaprasza do Olizara.953 Pytam jeszcze o Revue du Nord w passage du Commerce, na rue Monsieur le Prince i do domu o dziewitej. Pitek, 30 [padziernika] O dziesitej na lekcj do Wodzia, potem do Mickiewicza. Komunikuj mu list od Piotra.954 Nadchodzi Gorecki i jemu niepotrzebnie take list ten pokazuj, cho byy rzeczy, ktre nie miay by jemu powiedziane. Z nim do Witwickiego, eby przyszed do Mickiewicza, potem do kocioa955 (spotykam ___________
w Paryu w 1830 r. rocznik Annales de la philosophie chrtienne, ktry redagowa do 1836 r. W latach 183640 pracowa w redakcji L'Universit Catholique, pisa artykuy w duchu fideizmu i umiarkowanego tradycjonalizmu. Przeciwnik filozofii scholastycznej z powodu jej racjonalizmu. ALBRECHT VON WALLENSTEIN (15831634) od 1626 r. naczelny dowdca wojsk cesarskich podczas wojny trzydziestoletniej. JAN IKA (ok. 13601424) czeski bohater narodowy, przywdca taborytw. JEAN LE ROND D'ALEMBERT (17171783) francuski filozof, matematyk i fizyk, czonek Akademii Francuskiej, jeden z zaoycieli i wspredaktor Wielkiej Encyklopedii Francuskiej. NARCYZ OLIZAR zob. wyej, przyp. 851. HENRYK KRASINSKI zob. wyej, przyp. 919. Mowa o licie Piotra Semenenki, wysanym z Solesmes w dniu 26 padziernika 1835. List zachowa si w archiwum rzymskim (ACRR 1209). Wychodzcy w Paryu w 1835 r. Tygodnik Emigracji Polskiej (cz VII, s. 8) przekaza wiadomo: Dnia 30 bm., o godz. 12 w poudnie, w kociele Saint Louis

313

950 951 952

953 954 955

321

ROK 1835

Dmochowskiego). Ogarniaj mnie wite uczucia, natchnienia, pragnienie krycia si z dobrem i oddania caego ycia na chwa Boga i dobro bliniego. Niepotrzebnie napieram si z ofiar swego susa dla pani Plater.956 Wracajc spotykam si znw z Goreckim, nic mi nie idzie do ust z serca, zimne milczenie. Do biblioteki. Spotkanie z Konopk i wdka. Do Langiaconniego o pozwolenie do SaintePlagie,957 nie zastaj. Potem do Lacordaira dla poradzenia si wzgldem spowiednika dla Napoleonka w SainteGenevive.958 Cheruel chory, ja szczeglnie pomiszany, zimny w rozmowie. Wrciwszy, zastaj list od Bohdana [Zaleskiego], eby by jutro o dziesitej w Chaillot. Sobota, 31 [padziernika] Z rana w domu jakie zajcie i rozmylania w domu, tak e si spniam do Zaleskiego. Zastaj ich w caf przy niadaniu. Konferencja o napisaniu jakiej deklaracji od uwizionych w SaintePlagie. Jestemy razem z Dmchowskim do okoo pierwszej. Potem czekajc na wz parowy do Versailly, tracimy z Bohdanem z godzin. On mi o Brodziskim,959 o Ostrowskim,960 o Grabowskim961 itd., ja znw pomiszany, bo wbrew, przeciw postanowieniom chciaem si w rozmowie popisywa. Prosz go o poyczk (dla oddania Nowej Polsce), odmawia, czuj ywo ponienie. Do Ogiskiego wzgldem Hubego ___________
956

957 958

959

960

961

d'Antin odbyo si aobne naboestwo po zgonie jeneraa wojewody Paca. Polacy mieszkajcy w Paryu towarzyszyli temu obrzdowi... MARIA ANNA z BRZOSTOWSKICH PLATEROWA; po mierci ma Idziego Jzefa Hylzena, w 1801 r. wysza powtrnie za m za Ludwika Platera; naleaa do Towarzystwa Dobroczynnoci Dam Polskich w Paryu. Zmara w Poznaniu w 1843 r. LANGIACONI urzdnik francuski, ktry wydawa przepustki do wizienia Sainte Plagie. SainteGenevive koci w. Genowefy, patronki Parya. Krl Ludwik XV lubowa, e za uzdrowienie go z cikiej choroby wzniesie koci ku czci w. Genowefy. Budowa kocioa trwala 33 lata i zakoczya si w 1789 r. Za Wielkiej Rewolucji koci zamieniono na wityni Sawy; zwa si odtd Panthon i grzebano w nim sawnych ludzi (Wolter, Rousseau...). Napoleon I przywrci wityni pierwotn funkcj i od 1806 r. staa si ponownie miejscem obrzdw kocielnych. Stan ten utrzyma si do roku 1885. W drodze powrotnej z kuracji KAZIMIERZ BRODZINSKI (ur. 1791) zmar w Drenie dnia 10 padziernika 1835 r. Poeta, historyk i teoretyk literatury, publicysta i tumacz; od 1823 r. profesor na Uniwersytecie Warszawskim. Czonek Warszawskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk. By znany z pogldw liberalnych i sowianofilskich. Popar powstanie listopadowe. Zapewne JOZAFAT BOLESLAW OSTROWSKI (zob. 1832, przyp. 313; 1835, przyp. 744). On to wraz z Maurycym Mochnackim zarzuci Brodziskiemu rozminicie si z deniami wspczesnoci. MICHAL GRABOWSKI (18041863) krytyk literacki, powieciopisarz, publicysta. Uchodzi za autorytet w dziedzinie literatury polskiej.

DZIENNIK

322

i guwernerki. Jeszcze podobno na chwilk do biblioteki i na lekcj. Potem, ogoliwszy si, na obiad do Ogiskich, w konwersacji jestem jako tako. O smej wychodz i na gr do Szymaskiego. On chce mwi o religii, we mnie brak arliwoci. Chc od niego poycza, nie ma. Wracam omnibusem. Do Caf de Varsovie, zastaj Domejk, pokazuj mu niepotrzebnie list z Solesmes.
314

1 listopada, niedziela Po szstej Napoleonek zaczyna swoje roboty, ja wstaj. Po niadaniu do pana de Calonne dla informacji o cahier de correspondance. Daje mi swoje poezje o Polsce.962 Do Stawiarskiego, cay interes, eby mu da kuferka do przeprowadzki. Do Hinego, nie ma. Spotykam Smolikowskiego, bardzo mi po przyjacielsku traktuje, zaprasza do siebie itd. (Zegarka ju nie zastawiam). Zostawiam w domu Muzyl pana de Calonne. Do kocioa. Spotykam Koryckiego, rozmowa o filozofii moralnej, o jego kazaniach itd. Spotykam ksin Giedroj i wracam na niadanie. Korzeniowski,963 bawi a do drugiej, ja w rozmowie nie do ycia i gorliwoci. Msz opuciem. Po drugiej nieswj, zasypiam a do obiadu, nic nie napisawszy listu do Hubego. Rozmowa z Janem przed obiadem o religii, o jego spowiedzi. Wychodz o smej na kaw (nagadawszy si z ksin o strachach). Domejko w Caf de Varsovie. Niepotrzebnie daj mu do czytania list Piotrw itd. opaciski (jam zimny). Przecawski mia visite domiciliaire [rewizj domow]. Domejko mnie podprowadza, chwali Chechowskiego itd. Do domu i w ku, i wkrtce spa. 2 listopada, [poniedziaek] Po wyjciu Napoleonka kocz list do Hubego, w ktrym przez brak uwagi wystawiam mu propozycj za bardzo pewno.964 O jedenastej do kocioa na msz, bo Dzie Zaduszny. niadanie misne. Kupuj z Napoleonkiem cahier de correspondance. Lekcja, list do Hubego przepisuj, o trzeciej odnosz na ___________
962 963 964

O poezji de Calonne'a powiconej Polsce brak jakiejkolwiek wzmianki we francuskich bibliografiach naukowych. Zapewne ONUFRY ANTONI JOZEF KORZENIOWSKI zob. 1832, przyp. 257. Zachowa si w archiwum rzymskim Zmartwychwstacw (ACRR 8514) list Bogdana Jaskiego do Jzefa Hubego zawierajcy propozycj: Trafia si tu jedna bardzo korzystna posada pedagogiczna: wszelkie wygody domowe i mniej wicej 2000 frankw rocznie. Jest ona w jednym domu francuskim, w familii pana Benoiste, niegdy para Francji. Do edukacji chopca czternastoletniego ycz sobie mie koniecznie jakiego wiatego Polaka, z powodu ufnoci w naszym charakterze moralnym i religijnym. Chc, eby mg uczy po acinie, po grecku i po niemiecku, a szczeglnie eby mg da kierunek porzdny, religijny caemu wychowaniu. [...] Interes cay traktuje si za porednictwem pastwa Ogiskich, z ktrymi jestem bardzo dobrze i ktrym Ciebie przedstawiem.

323

ROK 1835

poczt. Zastawiam znw zegarek. Do Kunata po de Lamennais, nie ma go. Spotykam Leroux, Maugin. Do Januszkiewicza, zastaj Morawskiego i Biernackiego,965 i jako znw si mieszam, trac contenance [pewno siebie], nie bior si wprost i po prostu do napisania listu do Aicarda, pisz go i odnosz. Wstpuj do biura Encyklopedii, list do Korzeniowskiego. Do domu. Po obiedzie do Caf Procope (na drodze spotykam Koryckiego, zimnym), zastaj Chodkiewicza i Zakrzewskiego,966 pniej Frydrych.967 Nie mam znw rezonu, brak gorliwoci moralnej, pewnej dnoci w rozmowie. Do Cabinet de Lecture i czytam w Biographie universelle artykuy o Czechach. Konopka, odprowadzam go niepotrzebnie do niego i wstpuj, ju po jedenastej. Wtorek, 3 [listopada] Po niadaniu id jeszcze na petit verre do Caf Voltaire. Spotykam Frydrycha. Wychodz o dziewitej do Januszkiewicza, grali w karty do czwartej w nocy niepotrzebnie czas mitr. Eustachy daje mi surdut. Id o dziesitej i p do pani Komar, spotykam Szymaskiego, dobrze przyjty, za wiele niepotrzebnie chc gada, pomiszany. Oddaj list do pani Rautenstrauch. Spotykam Skorzyskiego. Wstpuj do Czaykowskiego szukajc Korzeniowskiego. Do biblioteki, czytam jeszcze Schlla o Czechach, o Wallensteinie, i Potockiego, robi wypis o Sowianach. Panna Roland, na poniedziaek przyszy artyku mj koniecznie. +Marzenia o lekcjach u panien Komar.+ Na lekcj do Wodzia, saby na gruczoy, baraszkujem. Do Januszkiewicza, przepraszam za spnienie, bior Pomniki historii i literatury Wiszniewskiego.968 Do domu i obiad. Wymawiam si od jutra, niepotrzebnie bawi si. Po obiedzie robota z Napoleonkiem do dziewitej. Wychodz do Caf du Panthon. List od Celiskiego i z niego rado. Czytam cay prawie wieczr Pomniki. Pno si bior do Pelzla.

315

___________
965

966 967 968

Zapewne ALOJZY BIERNACKI (17781854) pose na sejm 1831, rolnik, hodowca, byy minister Rzdu Narodowego (1831). Razem z gen. Dwernickim i posem Nakwaskim zaoy Towarzystwo Wychowania Narodowego. Przypuszczalnie ALEKSANDER ZAKRZEWSKI, kapitan, inynier, od 1833 r. zamieszkay w Paryu. BARTLOMIEJ FRYDRYCH zob. 1832, przyp. 535. MICHAL WISZNIEWSKI (17941865) historyk literatury, profesor Liceum Krzemienieckiego, pniej Uniwersytetu Jagielloskiego. W Krakowie opublikowa w 1835 r. pierwszy tom Pomnikw historii i literatury polskiej z wasn przedmow: O historii wiekw Piastowych i kronikarstwie polskim przed Dugoszem, poprzedzajc rozprawy Tadeusza Czackiego. Trzy nastpne tomy wydawa kolejno do 1837r.

DZIENNIK

324

316

roda, 4 [listopada] Napoleonek mnie gniewa, karc go. Po niadaniu do Chinego, nie ma, do Friedriecha,969 niepotrzebnie si nadymam, chc zrobi na nim wraenie, podug ktrego by mwi o mnie, jak pragn, w kraju. O dziewitej i p do Wodzia, w ku. O dziesitej do Mickiewicza, rozmowa bardzo otwarta, przyjacielska, o jego historii polskiej,970 o Sowianach, o Awarach971 itd. Do pani Rautenstrauch, oddaj za trzy bilety; mwi mi o ksidzu Deguery972 itd., ja nie mam przyzwoitego zachowania. Do ksinej [Karoliny] Giedroj, winszuj, przyjty jak najlepiej i od pani Biaopiotrowicz. Ale jak zawsze i tu nie do uwany w odpowiedziach. Poczstowany szynk i wdk. Do Dmochowskiego o pierwszej, nie zastaj, zostawiam bilet dla Kaczanowskiego. Januszkiewiczowi odnosz Wiszniewskiego, donosi mi o wiadomoci, jak odebra Jeowicki o Antosiu. Smutne wraenie! Wieczny odpoczynek racz mu da, Panie, a mnie miosierdzie, przebaczenie przez mk Chrystusa Pana! O drugiej do domu. Wyprawiam Napoleonka, zabawiam u ksinej, pomagam jej prasowa itd. Nadchodzi o trzeciej, idziem do Jardin du Roi,973 powiada mi o Dumiskim.974 Szukamy go, rozmowa, nie poznaj, kto on jest. Mwi na olep, bez pewnego celu. Trzeba byo zapyta go o jego filozofi, o ktrej mi powiedzia. On niekatolik. Ja nie mwi z serca, nie z gorliwoci, nie krtko, a dobitnie, bez chci pewnej i wyranej, o co mi idzie. Pyta mnie o Ostrowskiego gadam i gadamy bez konkluzji itd. Idziem do Januszkiewicza, Jeowicki wymawia si na teraz co do listu. Spotykamy Kunata, nie chce si zawrci po De Lamenais. Idziem do Wodziskiego. Spotykam Danielo, z nim do Bonnetty, on mi peno komplementw, ktre mnie miszaj, daje mi numer Annales de la Philosophie Chrtienne, w ktrym o saintsimonizmie. Do [Karola] Wodziskiego, winszuj mu; w kabriolet z Korzeniowskim i umowa, kiedy si widzie i pj do Mickiewicza. O pitej do Waltera. Obiad. Wpadam w humor ___________
969 970 971

972

973 974

FRIEDRIECH wspomniany wyej (przyp. 967) Bartomiej Frydrych. Adam Mickiewicz napisa w latach 183538 pierwsze ksigi historii Polski, ktre ukazay si dopiero w 1868 r. pod tytuem: Pierwsze wieki historii polskiej. A w a r o w i e lud mongolski przybyy z Azji nad Dunaj w VI w. Zaoyli pastwo i opanowali cz terytorium zajmowanego przez Sowian. Pokonani w IX w. przez Karola Wielkiego, rozpynli si wrd plemion sowiaskich. GASPARD DEGUERRY (17971871) za restauracji kapelan wojskowy, pocztkowo ksidz socjalizujcy. Po 1830 r. zwolennik krla Ludwika Filipa, proboszcz kocioa w. Eustachego, nastpnie kocioa w. Magdaleny. Za Napoleona III cesarski kaznodzieja i wychowawca nastpcy tronu. Rozstrzelany za Komuny Paryskiej. J a r d i n d u R o i ogrody Tuileries; zob. 1832, przyp. 427. Zapewne NARCYZ DUMINSKI (ur. 1808) w powstaniu listopadowym podporucznik artylerii, przebywajcy w Awinionie, potem w Creuse. W 1841 r. zosta umieszczony w zakadzie dla umysowo chorych.

325

ROK 1835

pusty, wesoy, tak e prawie przestaj znw by sob, adnego prawie nie rzucam wyrazu do serca Filipa. Nadchodzi Konopka, to samo (modszy brat Kremera975 przyjecha do Parya z Florkiewiczami976). O smej do Wejssenhofa, zastaj jego naonic, za bardzom tolerant. Do Cabinet de Lecture w Cour de Commerce, niepotrzebnie czas trac nad dziennikami zamiast czytania Biographie universelle. (Przychodz mi na myl listy Korzeniowskiego, co tu zrobi? chc spali.) Wychodz o dziewitej i p pomiszany, zmordowany, przerzucam artyku o saintsimonizmie, robi ogie w piecu, drzymi. Przychodzi Jan po mnie na herbat, prosz go o kamstwo, e mnie nie ma. Nadchodzi i Napoleonek, idzie spa, a ja do pisania tych not, i pisz je a do trzeciej po pnocy. Czwartek, [5 listopada] Poszedem po smej i po mszy do Benoista dla zaniesienia mu Gerbeta i dla proszenia o rekomendacj do swojego krawca. Przysta na ostatni bez adnej trudnoci. Opowiadam mu o swoich interesach, lekcjach, moe za obszernie. W rozmowie znowum niepewny siebie, pomiszany, plcz si, a mnie raz wcale nie zrozumia, kiedym mu projektowa strczenie dla niego jakiego pedagogicznego miejsca. O jedenastej niadanie za obfite z reszt wczorajszej uczty, wina pij za wiele, idzie na twarz i w gow. Z Napoleonkiem robota, potem id do proboszcza Sainttienne,977 zajty, nie mog z nim mwi. Do Koryckiego, rozmowa z nim wawa, przyjacielska, skuteczna ma dawa katechizm Napoleonkowi, ale obiecuj mu Catchisme de Montpellier.978 Powrciwszy powia___________
975 976 977 978

317

KAROL ROMAN KREMER, brat Jzefa (zob. wyej, przyp. 871). Zapewne bracia Juliusz i Stanisaw Florkiewiczowie z Krakowa. S a i n t t i e n n e koci SainttienneduMont z XVII w. przy placu Panthon. CHARLESJOACHIM COLBERT DE CROISEY (16671738), biskup diecezji Montpellier w latach 16961738, poleci opracowa i wyda Catchisme du Dioecse de Montpellier. Z powodu zarzutu nieprawowiernoci (jansenizm) katechizm montpelijski dosta si w 1721 r. na indeks kocielny. Kolejny biskup diecezji Montpellier, GeorgesLazareBerger de CHARANCY (16891748), rzdzcy ni w latach 173848, poleci przepracowa w katechizm i dostosowa do wymogw obowizujcej nauki Kocioa katolickiego. W 1817 r. ukaza si Catchisme du Dioecse de Montpellier, avec un abrg pour les petits enfants, augment d'une Instruction sur les principales Ftes de l'anne. Imprim par ordre de Monseigneur MarieNicolas Fournier, vque de Montpellier. Kwestia prawowiernoci kocielnej katechizmu montpelijskiego ywo obchodzia Jaskiego. wiadczy o tym jego odrczna notatka z czerwca 1839 pt. Jansenizm (ACRR 8627, s. 931): Ojciec opat de la GrandeTrappe utrzymuje, i Katechizm montpelijski zosta popsuty przez Charancy, i kae si trzyma Colberta. (...) Pre abb, zabity tomista, a pre Jean przeciwnie, e Katechizm ten na indeksie; nic nie dowodzi,

DZIENNIK

326

dam o tym ksinej. Robota z Napoleonkiem Myli o artykule o Czechach (nie korzystam z ochoty do pisania), zastaj list od Dumiskiego. Po obiedzie na rendezvous z Benoistem, do Cabinet de Lecture na rue Vaugirard; idziem do krawca, bierze miar. Ja wstpuj do Caf Voltaire. Do domu, robota z Napoleonkiem, siedz do pierwszej. Pitek, [6 listopada] Po niadaniu przychodzi Chine dla poegnania si. Donosi, e Maliski myla, e ja umarem, a nie Anto. Rozmylne kamstwo [dla] ksinej wzgldem proboszcza Sainttienne i spowiedzi Napoleonka. Pisz list do Dumiskiego przepraszajc, e nie mog czeka o dziesitej, i proszc go o adres. Na lekcj do Wodzia, przychodz ju o 3 kw[adranse] na dziesit. Ju zdrw, lekcja nieuwanie. Po lekcji mwi panu Reynaud,979 e nie zrobi devoir [zadania], jego impertynencje. Wychodz zaniedbujc ich skarcenia natychmiast, niespokojno, pomiszanie, uczucie ponienia. Do Kopczyskiego980 dla spotkania z Korzeniowskim, nie ma go. Do pani Biaopiotrowicz, dobrze przyjty, za wiele komplementw, mwi o Kajsiewiczu. Wracam do pana Reynaud i dam kary dla Wodzia. O pierwszej do biblioteki, pytam o dzieo Lenfanta,981 nie ma, czytam Szyllera Wojn trzydziestoletni982 i Tablice genealogiczne Kocha.983 Po trzeciej miaem i do Cheruela, nie id i szukam stancji dla Piotra i Hieronima po rue SaintJacques, des Cordiers (Olszewski984 u Stawiarskie-

___________
979 980

981

982

983

984

bo i Imitacja jest na indeksie za jaki jeden werset. Przez to papie zachowuje sobie prawo de se prononcer i odmawia czasowo swojej aprobacji. REYNAUD by moe guwerner Napoleonka. PIOTR KOPCZYNSKI (1793 po 1859) krzemieszczanin, chemik. Obok Michaa Skibickiego i Jzefa Zienkowicza, od 1832 r. najbliszy towarzysz Juliusza Sowackiego w Paryu. Czonek Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich. Autor pamitnika z lat 183134, w ktrym wspomnia Bogdana Jaskiego (rkopis w Bibliotece Polskiej w Paryu). JACQUES LENFANT (16611728) pastor, kaznodzieja francuskiego zreformowanego zboru w Berlinie, nadworny kaznodzieja krlewski; historyk. Napisa m.in. Histoire de la guerre des Husites et du concile de Ble (1729, 2 tomy). FRIEDRICH SCHILLER (17591805) niemiecki poeta, dramatopisarz, estetyk, historyk; najwybitniejszy obok Goethego przedstawiciel niemieckiej klasyki. Napisa rozpraw historyczn Die Geschichte der Dreissigjhringen Krieges (17901792), ktra w przekadzie polskim ukazaa si w 1837 r. Z tematyk wojny trzydziestoletniej zwiza Schiller trylogi Wallenstein. CHRISTIANGUILLAUME KOCH (17371813) historyk, prawnik, publicysta. Autor m.in. Tables gnalogiques des maisons souveraines du Nord et l'Ouest de l'Europe (Paris 1802). OLSZEWSKI osoba bliej nie znana.

327

ROK 1835

go), SaintHyacinthe itd. Odbieram list od Hubego. Po obiedzie pokadam si na ko i od smej i p prawie zasypiam. Sobota, 7 [listopada] Msza, bardzom na niej pomiszany, nieuwany. Szukam stancji na rue SaintJacques, w Htel d'Espagne. Pisz list do Maliskiego (zanadto wielkie w nim unianie si, obietnica przyjani). Przychodzi nareszcie Dumiski (z jakim podobno Matuszyskim),985 nie dosy jestem ujmujcym. niadanie misne. Przepisuj list do Maliskiego.986 Zostawiam list dla Kajsiewicza lub Semenenki. Okoo drugiej odnosz list Chinemu. Spotkanie z Brawackim (Barciski Jan987 przyjeda). Nios dla Waltera Veitha988 w myli oddania mu go wracajc nazad. Do Kunatta dla braku czasu nie wstpuj. Dla Wodzia Podre Kolumba,989 Kocha itd. Wstpuj do Ogiskiego, powiadam mu o licie Hubego, ogldam msza dla Kgiewicza, biskupa wileskiego.990 Na lekcj. Dziwnie na mnie patrz. Wodzio przeprasza mnie, e to byo tylko artem. Nie przybieram przyzwoitego tonu. O czwartej do Mickiewicza, opowiada mi o swoim odkryciu Lechostw w hrabstwie spiskim991 i o przybyciu Kajsiewicza. ___________
985

318

986 987

988 989

990

991

Zapewne ALEKSANDER KAROL MATUSZYNSKI (1813 po 1870) uczestnik powstania listopadowego, podporucznik artylerii konnej w 4. puku. W grudniu 1836 zacz studiowa w paryskiej Szkole Sztuk Piknych. Ukoczy j uzyskujc tytu architekta. Pracowa w Paryu przy restauracji kociow. W archiwum rzymskim Zmartwychwstacw zachowa si brudnopis listu Jaskiego do przebywajcego wwczas w Londynie Jzefa Maliskiego (ACRR 8585, s. 955). JAN BARCINSKI (18151884), brat Antoniego (zob. 1830, przyp. 63). Uczestnik powstania listopadowego, podporucznik Legii Litewskiej. Przebywa na emigracji we Francji (zakad w Bourges, 1832). Od 1835 r. w Paryu. Uczszcza do szkoy rolniczej w Grignon w pobliu Wersalu w l. 183740. onaty z Francuzk Mari Eugeni Maurel. W 1857 r. dziki amnestii powrci do Warszawy. Moe LORENZ WEITH (17251796) niemiecki teolog; broni chrzecijastwa w okresie owiecenia. Podre Kolumba. Oryginalny dziennik podry Krzysztofa Kolumba i jego kopie zaginy. Zachowa si jedynie skrt dziennika i w wersji najpoprawniejszej zosta opublikowany w 1825 r. Obok tego amerykaski pisarz Washington Irving (1783 1895), historyk, napisa i wyda w 1828 r. History of the Life and Voyages of Christopher Columbus. Zapewne na tej podstawie powstawaa popularna literatura podrnicza dla modziey. ANDRZEJ BENEDYKT KLAGIEWICZ (17611841) administrator diecezji wileskiej, biskup pomocniczy. Za obron diecezjan pobitych w 1831 r. przez kozakw zosta skazany na wygnanie do Jarosawia na okres jednego roku. Po powrocie przyj postaw ugodow wobec wadz rosyjskich. S p i s z kraina historyczna w Karpatach Zachodnich, gwnie na terenie Sowacji i czciowo Polski. Adam Mickiewicz w Ksidze I Pierwszych wiekw historii polskiej poda, e na wysokich Karpatach, w okolicy Krpaku (pniejsze hrabstwo spiskie)

DZIENNIK

328

Do pastwa Ogiskich, ja mu mwi o Bohdanie [Zaleskim] i projektowanej deklaracji gani; panna de Martin.992 Ja szczeglniej jestem milczcy, nudny czemu to si wystawia na podobnie trudne pooenie? O dziewitej chc wychodzi zatrzymany przez pani de Martin niepotrzebnie ustpuj, trac czas. Wracam z ni, znw nudny, nierozmowny. O jedenastej do domu. Piotr czeka na mnie w Caf du Panthon, przywitanie nie do serdecznym z mojej strony. Zmienili myli wzgldem Pielgrzyma, zamiary zostania mnichami. Szukamy mu noclegu. Nareszcie idzie do Stawiarskiego, ja do domu i nic prawie nie zrobiwszy zasypiam. Niedziela, 8 listopada O szstej przychodzi mnie budzi jenera, pniej przychodzi Piotr. Idziem na niadanie. Zasadzam Piotra do roboty. Nadchodzi Kajsiewicz, szczeglnie zimno mnie wita. Prowadz ich do Htel d'Espagne, bior stancj. Ja na robot z Napoleonkiem. O jedenastej idziem do kocioa. Msza przynosi mi ulg po konfuzji pitkowej. Ofiaruj Bogu zmartwienia i dzikuj za ponienie. niadanie misne. Ksina pisze list do Petersburga, prosz o kanianie si Romualdowi Hubemu.993 Na gr koczy wiczenia Napoleonka, ja wydobywam te noty, chcc je pisa, dumam. Przychodzi Piotr z Koryckim. Korycki, proszony na obiad, opowiada o swoim ambarasie wzgldem biskupa de Dordogne.994 Radz mu widzenie si, przeproszenie, naprawienie zego przystaje. Piotr czyta mi o Marii Teresie.995 Ja morduj si i niecierpliwi z Napoleonkiem i robi noty genealogiczne o Czechach, porzdkuj mi si troch myli co do mego artykuu myl go pisa krtki. O trzeciej Piotr wychodzi do Sowaczy___________
992 993

994 995

Lechowie, jak niesie podanie, znaleli gniazdo orw, swoich ojczystych ptakw kaukaskich. Poeta opar si w tym wywodzie na wczesnej historiografii polskiej. Panna DE MARTIN by moe Henriette Martin, przysza ona Kazimierza Woowskiego (zob. wyej, przyp. 897). ROMUALD HUBE (18031890), syn Michaa, brat Jzefa. Od 1825 r. profesor historii prawa, prawa karnego i kanonicznego na Uniwersytecie Warszawskim. Jeden z zaoycieli i redaktor pisma prawniczego Themis Polska (Warszawa). W maju 1830 wyjecha na proczne studia do Parya, gdzie zetkn si z Bogdanem Jaskim. Powrci do Polski na wiosn 1831 r. Wezwany do Petersburga w 1833 r. peni odpowiedzialne funkcje w rosyjskich instancjach prawnych. Od 1834 r. by onaty z Teofil Rociszewsk, ktr Jaski pozna w czasie jej pobytu w Paryu w zwizku z konfliktem w rodzinie Hubw. D o r d o g n e miasto departamentalne w poudniowozachodniej Francji; siedziba biskupa. MARIA TERESA (17171780) wadczyni Austrii, od 1741 r. krlowa Wgier i od 1743 r. Czech, cesarzowa Austrii od 1745 r. Bogdan Jaski, przygotowujc artyku encyklopedyczny Bohme, musia mie na uwadze rol Marii Teresy w odzyskaniu praw monarszych do Moraw i Czech.

329

ROK 1835

skiego, ja jako jestem wzgldem niego zimny (!). Rozmylam potem o moich powinnociach i postpowaniu wzgldem Piotra i Hieronima, o moim artykule. Schodzi si tak a do obiadu. Zapominam, e miaem i do Cheruela, do Kunata, do Waltera. Obiad, nie przyszed jeszcze Ser,996 ale jest Lutkiewicz,997 pani Rautenstrauch. Szczeglniej znw jestem nieswj, milczcy, pomiszany. W czasie obiadu przychodzi Stawiarski,998 odprawiam go. Po obiedzie rozmowa o krzyach, o cierpieniu, o szczciu, o kochaniu itd. Dzwoni Piotr, ja si zrywam, egnam kompani nie wiedzie jak i z widoczn niecierpliwoci wychodz. Musiao to by spostrzeone i obrazi. Robi na grze ogie, nadchodzi i Stawiarski, ja zimny, pomiszany, nieswj ojciec mu umar. Piotr opowiada mi swoje konwersacje z przeorem [Guranger],999 histori ich postanowienia zostania benedyktynami. O dziewitej idziem do ich stancji, przenosimy niektre rupiecie, robimy herbat. Ja le robi, e majc na sercu mwienie mu o pienidzu, nie mwi zaraz, ale odkadam nie wiedzie dokd. To tworzy we mnie jakie zawsze arrirepense i niespokojno. Nadchodzi Kajsiewicz, herbata, rozmowa do zimna, pokazuje mi list od Retla, poczciwy, jeszcze mnie wida kocha i szanuje, trzeba do niego pisa. Z powodu pienidzy tylko co Piotr z Hieronimem si nie przemwili. Opowiadam o Bohdanie i o konferencji dla napisania deklaracji od winiw, przypinam zoliwie Bohdanowi atki. Boe, dopom mi do wyrzucenia z serca wszelkiej zawici, zoliwoci, obmowy! Wychodzim razem z Hieronimem, wyprowadzam go na rue Vaugirard. Uwaam, e niekontent z tego, i mnie Piotr mwi o projektach wzgldem Solesmes. Bior od niego 20 sous. Boe! Kiedy przestan by ciarem drugich w moich potrzebach jeszcze zbytkowych! Wstpuj na kaw i dwa petit verry. Wracam okoo dwunastej. Napoleonek jeszcze nie pi. ___________
996

319

997 998

999

SERZ (SERGE) przebywajcy u Giedrojciw na stancji rwienik Napoleonka; zdaje si, e pochodzi z arystokratycznej rodziny pruskiej, bdc pod nadzorem opiekuczym ksicia pruskiego i dyplomaty Fryderyka Wilhelma Karola (17631851). Zapewne IGNACY LUTKIEWICZ (18121839) kapitan w powstaniu litewskim 1831 r. Przebywa w zakadzie Oise w pobliu Parya, a od 12 listopada 1835 w Sarron. Prawdopodobnie BOHDAN IGNACY STAWIARSKI (18161896) porucznik 1. puku Krakusw w powstaniu listopadowym. Na emigracji we Francji. W latach 183436 uczszcza do cole Polytechnique w Paryu. Przez pewien czas mieszka w Domku Jaskiego. W 1837 r. stara si o amnesti, ktr uzyska pod warunkiem niepenienia w kraju adnej funkcji publicznej. PROSPER GUERANGER (Granger) (18061875) ksidz benedyktyn, ucze Lamennais'go. W 1832 r. odkupi dawny przeorat SaintPierre w Solesmes (zob. wyej, przyp. 838) i zaoy wsplnot klasztorn. By jej przeorem. Na mocy brewe papiea Grzegorza XVI, z dniem 1 wrzenia 1837 r. Guranger zosta opatem klasztoru w Solesmes. Odnowiciel zakonu benedyktynw we Francji, twrca dziea odrodzenia liturgicznego, inspirator pobonoci liturgicznej. Zaoyciel orodka historii liturgii w opactwie Solesmes.

DZIENNIK

330

Zapalam drug wiec w pierwszym pokoju, chc pracowa, mam natchnienia poprawy, porzdku w yciu, ale rozoywszy si na kanapie poddaj si lenistwu i snowi.
320

9 listopada, poniedziaek Obudzony przez jeneraa o szstej jeszcze si ocigam wsta a do sidmej. Spniam si z wysuchaniem lekcji i z wyprawieniem Napoleonka. Uwaam, e z tego jeneralstwo nie musz by kontenci. Nie przychodzi ksina ze mn na niadanie, przypisuj to gniewowi za wczorajsze moje wyjcie. Jenera poleci mi pisanie do Matuszyskiego, pisz wic list do niego i do Jwika. Chc si bra do pisania tych not. Nadchodzi Semenenko, zasadzam go do historii Czech. Sam o dziesitej id odnie listy na poczt i do SainteGenevive czyta Lenfanta. Wracam na gr o jedenastej, list od Gronostajskiego. Ju po niadaniu. Napoleonek pobi si z jakim koleg, nowy pewnie powd nieukontentowania jeneralstwa. Nieproszonym na niadanie, chocia wyseam na d Napoleonka po lini i owek i mwi pewnie, em przyszed. Piotr pracuje dalej nad histori Czech, ja zdecydowany gd przetrzyma. Okoo dwunastej wyprawiam go do niego dla dowiedzenia si, czy Sowaczyski nie przynis mu tygodnika.1000 Przychodzi jaki od Heisa krawca, nie wiem dobrze, po co, dowiedzie si, czy kto nie przyszed de ma part [z mojego polecenia]. Przychodzi Sowaczyski, chce zabra almanach itd., mowa o Sawiaszczynie. Mnie myli przychodz o moich pracach okoo niej, o Sznitzlerze1001 itd. Przychodzi niespodziewany Edvard Sguin,1002 proponuje kolaboracj w Droit.1003 Przyjmuj go w pomiszaniu. Przychodzi Korzeniowski i zastaje mnie, kiedy sucham Napoleonka lekcji. Odseam go do Kajsiewicza, eby go zaprowadzi do Mickiewicza. Wychodzim razem. Ja najprzd do Koryckiego, zastaj Kiersznickiego.1004 Korycki by na obiedzie u proboszcza, nie idzie do biskupa dordoskiego.1005 Do Januszkiewicza po adres Chotomskiego1006 (Jeowicki, Ropelewski). Do Kunata po De Lamenego, rozmowa do wawa z mojej strony, ___________
1000 1001 1002 1003 1004 1005 1006

Chodzi o Tygodnik Emigracji Polskiej redagowany przez Andrzeja Sowaczyskiego. SZNITZLER Johann Schnitzler, zob. wyej, przyp. 822. EDVARD SEGUIN redaktor pisma Le Droit. Le Droit. Journal des tribunaux. Czasopismo prawnicze ukazujce si w Paryu w latach 183538. Zapewne RYSZARD KIERSZNICKI, uczestnik powstania listopadowego, porucznik. Biskup dordoski biskup diecezji Dordogne; zob. wyej, przyp. 994. Zapewne FERDYNAND CHOTOMSKI (17971880) kurator szk w Krakowskiem; ornitolog. Uczestnik powstania listopadowego. Na emigracji w Paryu. Studiowa medycyn od 1837 r. Uzyska doktorat w 1842 r. Czonek Towarzystwa Historyczno Literackiego. Zajmowa si malarstwem. Powrci do kraju.

331

ROK 1835

ale nie do dobitna, jasna i pewna. Do Ogiskiego po Jasnowidzc z Prevorst1007 dla ksinej, nie zastaj. Ogldam opraw Dembiskiego dla ambasadora tureckiego. Wstpuj do Wejssenhofa, nie zastaj. Do Lacordaira po kazania dla Koryckiego, daje mi notk autorw, przyjmuje jak zwykle z wielk rezerw, ja jak zwykle mwi nawet z jak en, pomiszaniem. Cheruela nie ma. Na obiad, ksina, zdaje mi si, e mnie wita zimno. Lutkiewicz znowu. Jenera chce przeglda ksiki moje Lamenego i Weitha, ja si tym niecierpliwi. On to spostrzega i zdaje mi si, e si tym gniewa. Po obiedzie czyta mi ksina listy od De Milde1008 i pani Chdowskiej.1009 Ja na wylocie, na gr na fajk, i do Waltera z Weithem przechodzc oddaj list Szemiotowi z biletami i w nadziei kawy, tej nie ma. On na fortepianie, ja drzymi, nie korzystam z sposobnoci rozmawiania sam na sam. Wychodz o smej do Wejssenhofa, nie ma go, zostawiam mu Lamenego. O smej i p do Piotra, zastaj Sidorowicza,1010 zostaj kwadransik. Wychodzc, niepotrzebna ch powiedzenia komplimentu i owiadczyn Sidorowiczowi, a std nienaturalno, zimno. Do domu, Napoleonek pi, nie chce robi, gniewa mnie, uderzam go. Ja sam chc co robi, ale pokadam si, cho Czechy pilne i tyle listw. I to drzymi, to przebudzam si, nareszcie nic nie robi i znw oto wieczr na niczym trac. Boe! miosierdzia Twego, aski Twojej udziel mnie! (Prniactwo to i lenistwo w mojej myli w znacznej czci pochodzio std, em nie pi po obiedzie kawy. Jaka sabo, jakie niewolnictwo wzgldem ciaa!)

321

___________
1007

1008 1009

1010

Jasnowidzca z Prevorst tytu dziea, ktre napisa Andreas Justinus Kerner (1786 1862) lekarz i poeta niemiecki, przyjaciel Polski, autor pieni Lied eines wandernden Polen. Jego dwutomowe dzieo Seherin von Prevorst, wydane w Stuttgarcie w 1829 r., byo powicone jasnowidzcej Fryderyce z Wannerw Hauffe (18011829). Przeoy je na jzyk polski Wincenty Topr Matuszewski (Warszawa 1832). DE MILDE brak bliszych danych. CECYLIA z NARBUTTOW CHLEDOWSKA w czasie powstania listopadowego prowadzia w swoim mieszkaniu w Warszawie salon literacki, w ktrym zawizao si Towarzystwo Patriotyczne, a ktry zwano zoliwie klubem pani Chdowskiej. ona Adama Chdowskiego (17901855), dziennikarza, bibliografa, publicysty i wydawcy we Lwowie i Warszawie, podreferendarza stanu, po powstaniu listopadowym emigranta i zaoyciela paryskiej ksigarni francuskoniemieckiej. WIKTOR SIDOROWICZ (ur. 1813) student medycyny na Uniwersytecie Wileskim. Uczestniczy w powstaniu listopadowym jako chory artylerii. W 1833 r. uczszcza do szkoy medycznej w Besanon. Przez pewien czas mieszka w Domku Jaskiego. W 1836 r. zapisa si na medycyn w Paryu. W 1840 r. zacz ponownie uczszcza na wykady z medycyny i pracowa w szpitalu. Dyplomu nie zrobi. W 1852 r. stara si o wyjazd do Stanw Zjednoczonych.

DZIENNIK

332

322

10 listopada, wtorek Jenera nas nie budzi i zasypiamy. Wstajem a okoo sidmej, kiedy Jan przychodzi. Po kawie, na ktr przychodzi ksina, ale jeszcze mi si zdaje, e dla mnie zimniejsza; do domu i pisz te noty a do dziesitej. O dziesitej przychodzi Kajsiewicz z uczuciem bardzo przyjacielskim, z ktrego nie umiem korzysta, bom jako bez ycia, bez pokoju, pewnoci, arliwoci w duszy. Czeka do jedenastej, bo o tej godzienie ma przyj do siebie Piotr. Ja z Napoleonkiem na niadanie, al i napomnienia go przeze mnie, przez matk, groby ojca; jako zdaje mi si, e ksina ju dla mnie na nowo lepiej, zszywa matka kajeta i idziem na gr, ja kocz pisa te oto noty okoo pierwszej.1011 Czwartek, 19 [listopada] Z rana nie wychodz, ale pisz dalej Czechy. Po niadaniu list od Lachevardiera,1012 obiecuj na jutro. Robota z Napoleonkiem. Okoo trzeciej do caf na placu SaintMichel. Dowiaduj si do SaintSulpice po Catchisme de Charancy,1013 nie ma. Spotykam ksin i wsadzam do omnibusa, sam do domu. Po obiedzie i kawie cikim do roboty i zamiast modlitwy niestety! ulgnicie pokusie, najokropniejszy, rozmylny upadek. Powrciwszy po jedenastej, pisz co dalej artyku. Pitek, 20 listopada Po herbacie na lekcj. Odnosz Mickiewiczowi Frachna1014 i nie zastaj. Do pani Rautenstrauch zanosz pachnida rozmowa o dziennikach. Pani Biaopiotrowicz zanosz Histori polsk Gobiowskiego.1015 Przed pierwsz do domu. Po niadaniu do roboty (Napoleonek nie umie historii powszechnej). Od La-

323

324

___________
1011

1012 1013 1014

1015

Luka w Dzienniku od rody, 11 listopada, do rody, 18 listopada. 12 listopada Jaski zacz pisa Postanowienia, ktre w caoci podano w Dodatku do Dziennika Roku 1835, pozycja IX. LACHEVARDIERE wydawca paryski. Catchisme de Charancy zob. wyej, przyp. 978. CHRISTIAN MARTIN JOACHIM FRHN (17821851) niemiecki orientalista i numizmatyk, profesor jzykw orientalnych w Kazaniu, dyrektor Muzeum Azjatyckiego w Petersburgu. Autor wielu prac naukowych, m.in. Notice d'une centaine d'ouvrages arabes etc., qui manquent en grande partie aux bibliotques d'Europe (1834). UKASZ GOLEBIOWSKI (17731849) historyk, bibliotekarz, tumacz i pamitnikarz. Od 1823 r. pracowa w Warszawie w Towarzystwie do Ksig Elementarnych. Od 1827 r. by profesorem w Instytucie Pedagogicznym oraz bibliotekarzem w Bibliotece Publicznej w Warszawie. Kontynuator dziea Adama Naruszewicza. Autor m.in. Wiadomoci z historii polskiej dla pensji i szk pci eskiej zastosowane (1827); nastpne wydanie, rozszerzone, ukazao si w Warszawie w 1830 r.

333

ROK 1835

chevardiera chopak mnie nie zasta. Pisz dalej Czechy. Po obiedzie i kawie pisz dalej. Sobota, 21 [listopada] Z rana do Benoista, jeszcze w ku. Odczytuj mu artyku a do [zapis urywa si]. Niedziela, 22 [listopada] Z rana pisz dalej artyku. Daj Piotrowi 5 frankw od ksinej dla Dbczewskiego. O jedenastej na msz wit. niadanie. Ziomecki1016 z listem od Hubego, prowadz go do Piotra, jest Gorecki. Bierzem stancj dla Ziomeckiego. Wracam do domu pisa dalej, ale marz to o imieninach Niemcewicza1017 i winszowaniu ich przez dzieci polskie, to o projektach prac historycznych. Pisz do pitej i kocz. Obiad, na nim ksina matka [Karolina Giedrojciowa], rozmawiamy o familiach polskich. Po obiedzie na kaw place Saint Michel i do Benoista, nie ma go. Do domu i do Piotra, opowiada mi o Dbczewskim. Do domu, czuj jakie pieczenie w gardle pocztek kataru. Poniedziaek, 23 [listopada] Wstaj do pono z mocnym katarem. Po niadaniu do Benoista, odczytuj mu reszt Czech. Rozmowa o Bonaldzie,1018 Leibnitzu, principe de certitudo. Ja w niej tpy, ale powstaj we mnie zamiary naukowe i filozoficzne, spisywania spostrzee. Wracam do domu o jedenastej. niadanie. List od Reynaud, obie___________
1016

1017 1018

JOZEF ZIOMECKI (18101874) ukoczy Liceum Krzemienieckie. Uczestniczy w powstaniu listopadowym jako porucznik 13. puku uanw. Na emigracji we Francji; w 1836 r. uczszcza na politechnik. W Tuluzie ukoczy wydzia nauk cisych. W 1843 r. uzyska dyplom licencjata nauk matematycznych. By nauczycielem w liceum w SaintGeron. Wyjecha do Galicji. Wydany wadzom rosyjskim jako poddany cara zosta przez nie skazany na doywocie. Po mierci Mikoaja I skorzysta z amnestii i pracowa jako nauczyciel domowy. Oeni si i osiad w ytomierzu. Julian Ursyn Niemcewicz pisa w swoich nie wydanych pamitnikach, e imieniny obchodzi w rocznic swoich urodzin, tj. 16 lutego. LOUISGABRIELAMBROISE DE BONALD (17541840) filozof, polityk, publicysta. Rojalista, minister stanu, par, czonek Akademii Francuskiej. Po powrocie z emigracji spowodowanej przez rewolucj we Francji, wsppracowa od 1806 r. z Chateaubriandem, m.in. w redakcji Journal des Dbats. W 1830 r. odsun si od polityki. Przeciwnik liberalizmu. Uwaa, e Koci, monarchia i rodzina zabezpieczaj chrzecijaski ustrj pastwa. Swoje pogldy wyoy w dzieach: Thorie du pouvoir politique et religieux dans la socit civile (1796), Dmonstration philosophique du principe constitutif de la socit (1827). Zwolennik tradycjonalizmu. Podziwia Leibniza, widzc w nim bodaj najpotniejszego z geniuszy, jacy pojawili si wrd ludzi.

DZIENNIK

334

cuj dzi odnie wszystko. Przepisuj a do obiadu o szstej i po obiedzie. Piotr mi pomaga. O d n o s z o d z i e w i t e j i p . (Kajsiewicz mwi o legendzie witego Floriana,1019 od Kazimirskiego). Do domu i ksina robi mi omelpomel [omlet z jabkami]. Chc czyta Opuscules de madame Guyon,1020 ale zasypiam. Wtorek, 24 [listopada] Wstaem a o dziewitej. Po herbacie na msz wit r o c z n i c a p i e r w s z e j m o j e j s p o w i e d z i. niadanie. Konopka. Bior Sawianina dla Mickiewicza1021 i o pierwszej wychodz na lekcj. Do Koryckiego, przypomina o Konferencjach [Lacordaire]. Odnosz ksiki Menestriemu. Przychodz zawczasu, nie mog wstrzyma swywoli Wodzia. O trzeciej do Mickiewicza, nie zastaj. Spotykam pani Biaopiotrowicz, odprowadzam do Palais-Royal. Spotykam Now Polsk,1022 Sowaczyskiego i Janowskiego. W rozmowie z pani Biaopiotrowicz nie mwi z serca, zapominam si. Wracajc zamylonym o r e f o r m i e y c i a. Spotyka mnie [Karol] Krlikowski, Januszkiewicz (Jeowicki w Nancy1023). Obiad. Robota z Napoleon___________
1019 1020

1021

1022 1023

W. FLORIAN onierz rzymski; za cesarza Dioklecjana, ok. 304 r., ponis mier mczsk za wiar. JEANNEMARIE BOUVIER DE LA MOTTE GUYON (16481717) francuska mistyczka, propagatorka kwietystycznego ideau pobonoci. W swoich pismach zalecaa cakowicie biern i bezinteresown postaw wewntrzn, zupenie bezinteresown mio do Boga, pozbawion wszelkiej aktywnoci i zainteresowania swoim wasnym zbawieniem. Pogldy madame Guyon podziela arcybiskup Fnelon. Zostay one jednak zakwestionowane i potpione przez komisj ledcz, ktrej przewodzi biskup Bossuet. Orzeczenie to popar Koci rzymski. Madame Guyon i Fnelon poddali mu si z pokor. Ona sama, uwiziona, przez duszy czas przebywaa w cakowitym odosobnieniu. Jej pisma byy drukowane w Amsterdamie (17131722) i Kolonii (Opuscules spirituelles, autobiografia, 1720). Sawianin. Tygodnik dla rzemios, rolnictwa, handlu, domowego gospodarstwa i dla potrzeb praktycznego ycia w oglnoci. Wydawc pisma by Adam Maksymilian Kitajewski, profesor chemii na Uniwersytecie Warszawskim. Wychodzio w Warszawie od stycznia 1829 do stycznia 1830. Drukowano w nim midzy innymi w 16 odcinkach tumaczenie z jzyka niemieckiego pracy Georga Gottlieba Puscha, geologa i grnika, profesora Szkoy Rzdowej Grniczej w Warszawie: Geognostyczny opis Polski. Studium Puscha w oryginalnej wersji jzykowej zostao pniej wczone do dziea tego autora Geognostische Beschreibung von Polen so wie der brigen Nordkarpathen Lnder, t. III, Stuttgart 183336. Studium Puscha byo potrzebne Mickiewiczowi do jego pracy nad Histori Polski. Zob. wyej, przyp, 991. Spotykam Now Polsk... tj. jej redaktora Jozafata Bolesawa Ostrowskiego; zob. wyej, przyp. 744. Aleksander Jeowicki przebywa w Nancy w 1835 r., o czym pisa w Moich wspomnieniach (rozdz. XVI).

335

ROK 1835

kiem i wpadam w lenistwo. Zapominam o dobrych chciach. Nic nie zrobiwszy, zasypiam omelpomel. roda, 25 [listopada] Wstaj znw do pno. Schodz na niadanie i zapominam, e si trzeba spieszy na lekcj. Wychodz dopiero o dziewitej. Przybywam za pno. Na lekcji jeszcze sobie z chopcem rady da nie mog, za wiele ustpuj. Wychodzc, spotyka mnie Iwanowski,1024 niepotrzebnie zostawiam go z Wodkiem. Metr [nauczyciel] nadchodzi, pewnie si gniewa, mocno mnie to niepokoi. Id do Skorzyskiego, nieswj (Trepki nie ma w Paryu). Do biblioteki, dam Poiret,1025 nie ma. Nie wiem, co czyta. Rozmowa z Wysouchem,1026 niepotrzebna moja afektacja, anonsuje mi swoj wizyt. Czytam Aim Martin.1027 Do Cabinet de Lecture 25 sous, przebiegam wszystkie dzienniki, nie ma nic dla dzieci i kobiet, ale znajduj Revue de l'conomie Politique.1028 Okoo trzeciej do Ogiskiej, zimniej przyjty. Do Januszkiewicza, odnosz adresa do Skorzyskiego. Spotykam Skorzyskiego, odprowadza mnie. Do domu, biftek [befsztyk], gawda z ksin. O czwartej i p Napoleonek i na gr. Robota z nim. O szstej obiad. Po obiedzie robota z Napoleonkiem i troch czytam o Bolesawie.1029

___________
1024 1025

1026

1027

1028

1029

Moe STANISLAW IWANOWSKI przed powstaniem student; od 1834 r. w Paryu. Pracowa jako konduktor, nastpnie jako nauczyciel jzykw. PIERRE POIRET (16461719) francuski mistyk i teozof, autor dzie wydanych w Amsterdamie: Cogitationes rationales (przeciw Spinozie), L'conomie divine (1687), La Theologie du coeur. Wydawca dzie pani Guyon. Moe JULIAN (?JULIUSZ) WYSLOUCH (18101863) student Uniwersytetu Wileskiego. Uczestnik powstania listopadowego. Na emigracji we Francji. W 1832 r. zapisa si na prawo w Strasburgu; w 1834 r. uczszcza w Paryu na kursy administracji i handlu. Nalea do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. W 1835 r. wyprawi si jako emisariusz do Galicji. Osiad w kocu w Wiedniu jako urzdnik i dyplomata austriacki. AIMELOUIS MARTIN (17821847) francuski pisarz, konserwator Biblioteki w. Genowefy w Paryu. Byy sekretarz pisarza J. H. Bernardina de SaintPierre (1737 1814), autora Paul et Virgine, Les Harmonies de la nature i wydawca jego dzie zebranych. Autor gonej pracy o sposobach wychowywania dzieci, uhonorowanej przez Akademi Francusk: De l'ducation des mres de familie ou De la civilisation du genre humaine par les femmes (Paris 1834, 2 tomy). Revue trangre de Lgislation et d'conomie Politique, periodyk ukazujcy si w Paryu od listopada 1834 do 1843 r. Jzef Hube wsppracowa z redakcj tego pisma w latach 183437. BOLESLAW I CHROBRY (9671025) pierwszy krl polski. Jaski opracowa jego biogram dla Encyclopdie nouvelle ( Paris 1836, t. II, s. 758759).

DZIENNIK
325

336

NB. List od Reynaud, chwali moje Bohme.1030 O dziewitej do Piotra, herbata, gawdka, w ktrej niewiele ducha, do dziesitej i p, i [do] domu. Napoleonka karz i spa. Dzie stracony. Czwartek, 26 listopada Zaspalimy dzi oba z Napoleonkiem, ledwie zdy do klasy. Na niadanie okoo dziewitej. Do Piotra po chustk, do Koryckiego, nie ma. Do domu. Ciko mi niezmiernie na sercu i na myli. Pokadam si, rozpaczam na wspomnienie, e przed dwoma wanie laty zupenie podobnie byo, peno najlepszych projektw, a cigle prniactwo i upadek najstraszniejszy, i ndza. Modlitwa, po niej znajduj si lepiej i postanawiam zaraz spisa przypomnienia z dni ostatnich i urzdzenie przyszoci. Po jedenastej na niadanie, jenera w zym humorze itd. O dwunastej nazad na gr, rozmylanie nad sob, nad swoj popraw. Ju blisko drugiej! (a Bolesaw na karku). [przed 13 grudnia] Od dwch tygodni zaniedbaem zupenie tego przestrzegania swego ycia na pimie. Po natchnieniach i postanowieniach z 12 listopada 1031 przd upadem zupenie na umyle i na sercu pod piln robot o Czechach; wtre, rozmowy serdeczne z ksin podniosy we mnie jak gup prno; dalej trzecie, artykuy dziennikarskie, obiecujce nam wiele, stropiy mnie take; czwarte, nowy surdut, pienidz w kieszeni jako znw zwrciy mnie od ycia wewntrznego, w duchu; pite, list od Maliskiego, listy do towarzystwa, od Przecawskiego gorycz napeniy mnie przez jaki czas itd.; szste, okropny grzech, we czwartek; sidme, marzenia o sukcesach lekcji pannom Komarwnym.

___________
1030

1031

Na temat artykuu Bohme Jaskiego, wypowiedzia si redaktor pisma Kvty. Narodnj zabawnjk pro echy, Moravany a Slovky. Piskem a wedenjm Jana H. Pospiila (Praha 18341848). Nie omieszkaa o tym donie Moda Polska (nr 16, 10 czerwca 1838, s. 186): Pismo Kwiaty Czeskie chwali artyku Bohdana Jaskiego, umieszczony w Encyklopedii Francuskiej [tj. w Encyclopdie nouvelle, 1836, t. II, s. 739742], a traktujcy o dawnej i teraniejszej literaturze oraz o dziejach czeskich; mwi, e ten artyku napisany jest lepiej i wierniej, nili to dotd w pismach zagranicznych bywao. Zob. wyej, przyp. 1011.

337

ROK 1835

Sowem, dwa tygodnie przepdziem le, zaniedbujc modlitwy, zaniedbujc natchnie witych, ktre mi jeszcze Bg zsya. Miosierdzia, o Boe, aski! Niechaj postanawiam nie y dla siebie, ale dla chway Twojej i dla dobra bliniego. Ale nie zdoam bez Twojej listociwej pomocy, Matko Chrystusa, najwitsza Panno, przyczy si za mn grzesznikiem! Strze mnie, Aniele wity, ktrego stray tyle jestem winien! Wszyscy wici, wspomagajcie mnie Wasz opiek i przyczyn! Tyle ycia na niczym dobrym spdziem. Nieche si raz na zawsze wyrzekn wiata i wszelkiej jego pychy, rozkoszy i prnoci, a oddam dusz i ciaem Bogu. 1032 13 [grudnia], niedziela. witej ucji Przerzucam dzieo Korzeniowskiego o literaturze,1033 odnosz je wieczorem Wrotnowskiemu. Bior Bentkowskiego.1034 Przyjeda pani Rautenstrauch, winszuj jej imienin po prostu. Poniedziaek, [14 grudnia] Z rana id do pani Komar, dobrze przyjty mimo mojej niesownoci. Pokazuj Gerbeta. Do Mickiewicza, opowiada mi swoje widoki historyczne o Polsce, o Bolesawie Chrobrym itd., podnosz mego ducha. Id do Letellier wzgldem Encyclopdie catholique,1035 nie zastaj. Do domu. Przerzucam Bentkowskiego o literaturze teologicznej.1036 Wieczorem do Dalena. Prna strata czasu. ___________
1032 1033

326

1034

1035 1036

Tekst ten nie zosta opatrzony przez autora dat dzienn. Z treci wynika, e Jaski napisa go przed trzynastym grudnia 1835. JOZEF KORZENIOWSKI (17971863) powieciopisarz, dramaturg, pedagog; profesor wymowy i poezji w Liceum Krzemienieckim, czonek Towarzystwa Przyjaci Nauk w Warszawie. Autor wydanego w 1829 r. Kursu poezji dla celw pedagogicznych. FELIKS BENTKOWSKI (17811852) historyk literatury, jzykoznawca i archiwista. W latach 181732 profesor historii powszechnej na Uniwersytecie Warszawskim. Czonek warszawskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk. W 1814 r. wyda dwutomow Histori literatury polskiej wystawionej w spisie dzie drukiem ogoszonych, w ktrej dokona podsumowania bibliograficznego wczesnej wiedzy o literaturze i pimiennictwie naukowym; zebrany materia posegregowa stosownie do poetyki klasycystycznej wedug rodzajw i gatunkw. Gdy praca ta si ukazaa, wszyscy Bentkowskiego poprawiali i dopeniali. Ojciec Alfreda Bentkowskiego, przyszego zmartwychwstaca. CHARLES LETELLIER (17681848) profesor, wsppracownik Encyclopdie catholique. Bentkowski w Historii literatury polskiej... wyodrbni rodzaj: Teologij (t. II, Cz trzecia, Rozdzia sidmy, s. 475566): 1. Historia kocielna; 2. Egzegietyka czyli tumaczenia Pisma witego; 3. Teologija dogmatyczna i polemiczna; 4.

DZIENNIK Wtorek, [15 grudnia]

338

16 grudnia, roda Zastaj u pani Komar pani Rautenstrauch. Po lekcji u panny Komar, pomiszanie wielkie, ktre trwa dzie cay, nie miem nawet wzi si do czytania listu z Agen.1037
327

17 grudnia, czwartek Rozmylanie, chc zbiera te noty, nie mog. Czytam podobno Gerbeta, gotujc si na lekcj jutrzejsz. Na msz. Od jedenastej z Napoleonkiem. O trzeciej id z nim do pani Rautenstrauch. Wracajc, zaczynam czyta list od Celiskiego. Do Witwickiego po ywota witych,1038 do Pecqueura, nie zastaj. Po obiedzie przybywa pani Biaopiotrowicz, ja uciekam. Sesja z Hieronimem o wytumaczeniu dogme gnrateur1039 itd. Bior od Wrotnowskiego Skarg. 18 [grudnia] w pitek Po lekcjach do domu. Strata czasu na gawdzie z ksin. C z y t a m l i s t z A g e n. Do Koryckiego i spotykam u niego ksidza fizjonomist.1040 19 grudnia w sobot Na mszy witej. Anonsuj Piotrowi i Hieronimowi na wieczr wielkie nowiny. Odbieram pienidz za Bohme z Encyklopedii. Kupuj dykcjonarz dla Wodzia. Barrois1041 bierze mj adres. Lekcja (embarras [ambaras] z ciastkami dla Wodzia). Bior od Pecqueura o Swedenborgu. Do Maliskiego, rendez ___________
1037 1038

1039 1040

1041

Pisma ascetyczne, pastoralne, kazania, modlitwy i ywoty witych jako majce suy za wzr do naladowania. List od zamieszkaego w Agen Adama Celiskiego do Bogdana Jaskiego z dnia 11 grudnia 1835; informacja za: F. German, Adam Celiski..., s. 126130. ywota witych hagiograficzne dzieo Piotra Skargi (15361612), teologa, kaznodziei i polemisty katolickiego. Jego ywoty witych cieszyy si wielk popularnoci i miay liczne wydania: pierwsze ukazao si Wilnie w 1579 r., drugie zmienione w Krakowie w 1585 r., nastpne w XVIII i XIX w. Jaski nawizuje tu do dziea Gerbeta Considrations sur le dogme gnrateur et de la pit catholique (zob. 1831, przyp. 198). F i z j o n o m i s t a zwolennik fizjonomiki, teorii, ktra okrelaa waciwoci umysowe, uczuciowe i charakter czowieka na podstawie jego zewntrznego wygldu, zwaszcza twarzy. W pierwszej poowie XIX w. pod wpywem zuryskiego pastora J. K. Lavatera (17411801) fizjonomika nabraa rozgosu jako filozofia zajmujca si zalenoci wygldu ciaa od waciwoci duchowych czowieka. Barrois bierze mj adres. Znany by ksigarz paryski Jacques Barrois (17041795), ktrego firm przej zapewne THEOPHILE BARROIS, ksigarz paryski.

339

ROK 1835

vous na jutro. Wieczorem przychodzi do nas Karski, czytam im list z Agen, kami o odpisie. 20 [grudnia], niedziela Wychodz po wykup zegarka i wracam si pokusy, lataniny. Msza wita, niadanie. Demitasse. Wizyta Waltera, ja zimny. Dzie schodzi na niczym. Wieczorem Maliski, rozmowa z nim podnosi mego ducha, ale po rozstaniu si w Estaminet Belge pokusy, lataniny. 21 [grudnia], poniedziaek Do Letellier o dziewitej, ju nie zastaj. Do Maliskiego, daje mi 50 frankw. Demitasse, wykupuj zegarek, kupuj szkarpetki, daj Piotrowi na wykup paszcza, oddaj Ziomeckiemu 50 sous. Pokusy, upadek na rue de la T[hor]igny. Konopka przypomina si. Szymaski o projektach wydawania dziennika, o Nieszokociu.1042 Wieczorem na kaw. Piotr opowiada o Raulinie.1043 U Piotra Hieronima jest Karski, rozmowa o demokracji. Wrciwszy, pokadanie si, i nic nie zrobiwszy, zasypiam.

___________
1042

1043

WINCENTY NIESZOKOC (17921865?) uczestnik powstania listopadowego, kapitan artylerii, teoretyk wojskowoci. Przebywa na emigracji we Francji. Za zgod wadz francuskich przenis si w 1835 r. do Parya. Tego roku w grudniu wstpi do organizacji Moda Polska. Opowiada si za zjednoczeniem na emigracji demokratw wszelkich odcieni i opracowa jego odpowiedni projekt. Jednake podobny projekt w tym czasie zacza ju realizowa Konfederacja Narodu Polskiego. Nieszoko zgosi do niej akces w kwietniu 1836 r. By wraz z Michaem Czajkowskim wsppracownikiem Narodu Polskiego, organu prasowego Konfederacji. ARTHUR RAULIN urodzony w Tykocinie powstaniec 1831 r., emigrant. Przebywa w Belgii, gdzie Joachim Lelewel tak da o nim opini: ochotnik do pojedynku, wierutny prniaczek, modzieniaszek, ktry zacign si do tych, co wasowali, prnuj, szuleruj, i poniecha sobie wielu, tak e modzieniaszek nie sucha. Raulin tu bieduje okropnie, funduszu nie ma, zarobek w drukarni lichy, bo askawie na zarobek Belgowie kazali mu wprzd wicej miesica darmo pracowa. Sowem upadek dla niego straszny (w licie do Waleriana Pietkiewicza, Bruksela, 13 lipca 1834). Wyruszy do Anglii, nastpnie do Parya. Ranny w pojedynku, leczy si w szpitalu, gdzie doglda go Semenenko. Zaopiekowa si nim Jaski, ktry w 1837 r. odda go w opiek Adamowi Celiskiemu. Po mierci opiekuna wedug doniesie Duskiego w 1838 r. Raulin znowu wda si w romanse, popad w dugi i opuci Montpellier. Jeszcze w 1846 r. odnotowa Raulina, wwczas przebywajcego w Paryu, Krosnowski w Almanachu...

DZIENNIK
328

340

22 grudnia, wtorek O smej przychodzi Korycki, opowiada mi o Przecawskim, o pienidzach, ktre wzi od Wochw na zabicie Filipa,1044 o jego lenistwach, cielesnoci, fanfaronadzie itd. Myl mi przychodzi porzucenia koniecznie na czas pewien wiata i zrobienia pokuty, modlc si o pozbycie si zych naogw. NB. od 26 listopada ile to ja witych natchnie zaniedbaem, tych not kontrolujcych moje ycie zaniedbaem take zupenie.
Na 1 stycznia, [pitek] 1836 Do Letelliera Do pana Benoiste Do SaintRoch Do Ogiskich Do Waltera i Wejssenhofa Do Caf de la Providence, do Nieszokocia i Szymaskiego Do SaintCherona, Carnota, Cheruela, do Montalemberta Do Januszkiewicza i Heissa Kupi etrenny [podarki noworoczne] dla matki, dla Napoleonka bilety. Na 2 stycznia [sobota] Do Goreckiego Do Justin1045 Do pana Benoiste Do Lacordaira Na 3 [stycznia, niedziela] Do pana de Calonne Do Carnota

749

___________
1044

1045

LUDWIK FILIP I (17731850) krl Francuzw w latach 183048, z orleaskiej linii Burbonw. W czasie Wielkiej Rewolucji Francuskiej czonek klubu jakobinw, walczy w armii rewolucyjnej. Zamieszany w spisek, wyemigrowa. Powrci do Francji za restauracji Burbonw. Po obaleniu Karola X przez rewolucj lipcow (1830), zosta obwoany krlem Francuzw. Decydujcy wpyw na jego rzdy wywierali przedstawiciele finansjery. Z pocztku liberalny, przechodzi stopniowo na pozycj konserwatysty. By zwalczany przez legitymistw, demokratw i bonapartystw. W 1848 r. obalony przez rewolucj lutow, abdykowa i wyemigrowa do Anglii. JUSTIN brak bliszych danych. Jaski w Dzienniku Roku 1836 zanotowa: Justin Maurice.

DODATEK

I. 4 stycznia, [niedziela] [SPOWIED, cig dalszy]1046 Majc czyni dalej m spowied z nastpnych lat 7, zbior tu jeszcze w jedno moje bdy i winy poprzednich lat 5. W pierwszych trzech rozwina si zupena bezbono, ateizm i rewolucjonizm: 1) odrzucenie tajemnic witych i wiary w Boga, 2) odrzucenie wiary w dusz i w powinno, 3) odrzucenie wiary w wszelk samodzielno myli. Odpowiadajcy wzrost demoralizacji osobistej i rewolucjonizm. +Popchnicie w przepa Henryka [Jaroszyskiego].+ W drugich dwch latach rozwinicie si pychy, uczucia jakiej misji szczeglnej, skrytoci samolubnej. +Przypisanie Chrystusowi swych szalonych wyobrae.+ +Jednak mimo tej pychy i uczucia wasnej potgi lada przeciwno zachwiewaa mnie caego.+ Wyobraenia o kobietach, o wasnoci, o mojej przyszoci std pogarda i faszywo nawet wzgl+ dem przyjaci (inni prostymi rewolucjonistami z nienawici tyranw, ja dla dobra ludzkoci nowy powd pychy, pogardy, skrytoci).+ +Dziwaczne wyobraenia o potdze mojej woli i mojego wpywu na innych.+ Nastpne lat 7 cae byy ju kar, sprawiedliwym cierpieniem za tak wielkie przeklstwa. ___________
1046

8627 240

Zob. 1834, przyp. 687.

342

DODATEK

241

242

Rok pierwszy.1047 Kobieta zamaa ca moj wielko.1048 Zbliyo mnie do niej uczucie dobre, ch wycignicia z toni. Sabo, prno, pogarda (straciem rozum, wol) towarzystwa byy na kocu jedynymi pobudkami dotrzymania jej sowa i zrobienia dobra tej, ktrej nie tylko nie kochaem, ale i nie cierpiaem. Straciem zupenie spokojno. Poniona duma, poniony rozum, niemono naprawienia bdu ustawicznie mnie trapiy. Jednak zamiast mi zasuy za nauk, zaprowadzi na drog lepsz, i owszem, utwierdziy mnie w zem. Przyjem utrapienie jako fatalne, poddaem mu si niewolnik zej myli nie szukajc adnego ratunku +(ani myl o dopenianiu przyjtych przeze mnie w kraju obowizkw, rachujc na wielkie swe zdolnoci)+ a pniej w rozkoszy, w niewoli ciaa. I opanowyway mnie na przemian z w i r z c o i r o z p a c z + (nie dosy ju na jednej naonicy)+; (Hortensja, Fani Ameryka, odebranie sobie ycia). Wielkie jednak rozumienie o sobie nie ustaje. Ale nie znalazszy nic t u w naukach i ludziach, po tylu cierpieniach i bdach chc by roztropny, przezorny, positif. Wtem chtka poznania saintsimonizmu. Akceptuj radykalizm, organizm opieram si rewelacji [objawieniu], papizmowi. Wcignity. Postpowaniem w czasie trzech dni ozibiony. +(Jeszcze raz rozpacz, Ameryka, zwierzco.)+ Wkrtce wracam. Biedz si z panteizmem, z chci ycia religijnie zawsze jednak pycha. Akceptuj przez uczucie swej dotychczasowej saboci i logiczno cakowicie principe d'autorit (zasad wadzy), ktra zupenie mnie ju zniedonia. Odwodzenie, niemono uskutecznienia najmniejszej roboty, napisania listu. Niemono ta przeciga si a do ostatnich czasw. Nadchodzi nasza rewolucja [listopadowa]. Wraenie na mnie. Cay zajty apostolstwem naszej wiary. Przyjedam w 1831 do Parya. Czuj faszywo mego pooenia, faszywo naszej religijnoci, ale principium d'autorit, nadzieja, e ja, e czas kiedy poprawi ze, zatrzymuje mnie do ostatniego. Niesychane cierpienia. +(Ch pocieszania si, wzmacniania ducha przez uciechy cielesne).+ Przed nikim nie mog otworzy mego serca. Nareszcie trac zupenie wol. Po rozbiciu saintsimonizmu sam, bez adnej pewnoci, bez adnej pewnej nadziei. Po wyjciu z saitsimonizmu, przez ostatnie trzy lata szczeglnie oskary si winienem o zaniedbywanie natchnie boskich. W pocztkach cay mj umys zajty kwestiami metafizycznymi w terminach pooonych przez saintsimonizm: Duch i Materia. Przestaj by panteist. ___________
1047 1048

Jaski zamierza pocztkowo przypomnie sw przeszo kolejno od roku pierwszego (1828) do roku sidmego (1834), porzuci jednak ten zamiar. K o b i e t t moga by tylko Aleksandra Zawadzka, z ktr Jaski zawar blisz znajomo w 1827 r. i z ktr oeni si w padzierniku nastpnego roku.

ROK 1835

343

Poprzednie czytanie d'Ecksteina1049 dao mi pozna nieco katolicyzm. Gerbet, Mlanges de l'Avenir, Essai sur l'indiffrence, Du Dogme gnrateur, Considrations sur la France, +Rohrbacher.+ 1050 Ale jak zmienne co dzie, co godzina moje opinie. A z kad zmian inne projekta, przedsiwzicia, inne ycie. +Cigle przycigany do dawnych spwyznawcw, na wszystkie wpywy od nich wystawiony. ycie cielesne zawsze dominuje.+ Wiele mnie to ycie wyczerpao. Za wiele przywizany do 3 ordres ludzkich Gerbego, Buchez, neochrystianizm. Reakcja patriotyczna. cienienie kwestii filozoficznych. Mickiewicz przez przykad utwierdza mnie niby w moich opiniach. Ale jak dalekie jeszcze one od przekona, dalekie, aebym je wykonywa. Std cige pomiszanie, faszywo. Wszake zaczynam si modli, chodzi do kocioa, przy tym zachowuj opinie neochrzeciaskie, niezdecydowany co do kobiet. Ch spowiedzi nie dochodzi do skutku. Chwytam za okazj i zagrzzam si w ze stosunki z kobietami. Modeluj, umniejszam mj katolicyzm mio, zasada konieczna de facto Kocioa. Przestaj si modli zatwardziay. Pooenie coraz faszywsze. Oddaj si stosunkom z Adel. Mj katolicyzm uwaam za skompromitowanie si. Uznaj potrzeb emancypacji rewolucyjnej Kocioa. Wracam ku republikanizmowi, mistycyzmowi w chciach, bo w czynach, w mylach ju zupena nico. W lutym [1834] westchnienie do Boga. Dobra ch, brak dobrej woli. Cay rok, okropna, przeciga sabo i ducha, i ciaa. Choroba w lipcu i sierpniu [1834], w dzie witego Michaa [29 wrzenia] modlitwa. Ch zrobienia profesj wiary, uznanie, e przed zaprowadzeniem jednoci w mylach, trzeba sprostowa sumienie, zjednoczy si z Bogiem wyspowiada, bom uzna, e nie ___________
1049

243

1050

FERDINAND D'ECKSTEIN (17901861) pochodzi z ydowskiej rodziny osiadej w Danii; baron, erudyta, znawca sanskrytu, polityk, publicysta, historiozof. W 1807 r. by w Rzymie, przyj katolicyzm. Pozostawa pod wpywem pogldw J. de Maistre'a i L. G. A. de Bonalda i jak oni, by tradycjonalist i ultramontanist. Za restauracji Burbonw we Francji peni wysokie funkcje rzdowe. Zaoy przegld religijno polityczny Catholique (182629). Twierdzi, e gruntownie poznany katolicyzm moe sprosta wyzwaniom wspczesnej umysowoci, e katolicyzm w sensie religijnym i doktrynalnym przynosi czowiekowi najlepsze zasady moralne, a w odniesieniu do losu ludzkoci najbardziej przekonujc interpretacj metafizyczn. Przeciwnik uzalenienia duchowiestwa od pastwa. Pozostawa w bliskim kontakcie z czoowymi przedstawicielami ruchu L'Avenir. GERBET zob. 1831, przyp. 198. Mlanges de l'Avenir zob. 1832, przyp. 216. Essai sur l'indiffrence en matire de religion LAMENNAIS, zob. 1832, przyp. 295. Du dogme gnrateur zob. 1831, przyp. 198 i 1832, przyp. 316. Considrations sur la France zob. 1831, przyp. 149. ROHRBACHER zob. 1832, przyp. 277.

344

DODATEK

mam adnych zarzutw przeciw wierze witej katolickiej na wszystkie, po wielokro sam sobie, czsto i drugim, zwycisko odpowiedziaem. Dugied 24 listopada [1834]. Jeszcze grzech cielesny, ale ju nie z przekonania, e si godzi, jedynie przez sofizmata, dobro Boga, sabo i konieczno natury fizycznej. Jeszcze czasem pycha, prno, niepokojenie si drobiazgami, ale szczera wola skoczenia raz na zawsze ze wszystkim zem. II. 10 stycznia, (sobota) [MODLITWA. OSKARENIE SI.] Miosierny Boe, wesprzyj mnie Twoj wit ask, ukocz we mnie dzieo zbawienia, pojednania si z Tob. Dzi mam ukoczy moj spowied. Spraw to, Panie, aby bya doskona, podn na przyszo. W Tobie, o Boe, caa moja nadzieja! Przepomniaem oskary si o skrzywdzenie wielu przez dugi. Restytucja [Zwrcenie]. Skarc siebie o zgub dusz blinich. Henryk. Oskary si o lenistwo, zawi, obmow, troszczenie si zbytnie o rzeczy doczesne (dugi). III. 25 kwietnia, (sobota) [SPOWIED] OD 2 LUTEGO, 1835. Wiara moja nie bya ju zachwiana przez adn gwatown i mocn pokus; tym godniejsze potpienia: mj brak arliwoci ducha, brak porzdku w yciu, + co tym gorzej, e dla innych winienem by by przykadem.+ Przd zaczem opuszcza dopenianie drobnych na pozr obowizkw: modlitwa z rana i na wieczr, msza wita w niedziel, a to niby z natoku robt i interesw. Za tym niedbalstwem wesza w serce pycha i inne uczucia ziemskie, poddanie si podliwoci ducha i ciaa. Std martwienie si moimi kopotami i niecierpliwienie si w mojej biedzie lub za doznanym jakim upokorzeniem.

337

266

ROK 1835

345

Std ch uchodzenia za lepszego ni jestem, uwodzenie si oddawanymi mi pochwaami, a razem coraz sabsze powicenie si Bogu i religii. +Odkadanie zupene dobrego ycia do jakich podanych wydarze.+ Std poddanie si ciau; niewola naogw cielesnych, fajki, kawa po obiedzie itd., grzech nieczystoci. Jakby na okazanie wasnej mojej nikczemnoci w dzie, w ktrym przystpowaem do stou paskiego, spotkanie si i pobratanie z dawniej znajom mi nierzdnic. 4 razy. Prno, lekko, niead w mylach, w sowach, w czynach. Niead w yciu. W skutku tego czsto z drugimi niepotrzebne arty, zbytek nagannej tolerancji a raczej pobaania, yka do obmowy, czste kamstwa, nie dla szkodzenia komu, ale pour me tirer d'embarras [dla wybrnicia si z kopotu]. Pod tym ostatnim wzgldem godzienem szczeglnie wielkiej nagany. Przez niedotrzymywanie sowa staem si dla wielu, dla wszystkich moich znajomych zgorszeniem. Nieskoczonej dobroci Boga jedynie winienem, em si nie sta zgorszeniem i w czym innym. Mimo nieszcz Celiskiego i ja na gr. Wprzd nawet zapomniaem by z tego spowiada si. Trzeba mi take wyspowiada si z zachowania postu. le go zachowaem. Nie martwiem ciaa, cho z pocztku jadem bez misa. Ale zdarzyo si i z misem, nawet w pitek. Dzi w takim jestem pooeniu, e go nie zachowuj w pitki i soboty. Z niedbalstwa w dopenieniu moich powinnoci wynika, e nie dotrzymaem obietnic zrobionych na ostatniej spowiedzi, co do ony, braci, przyjaci lubo cigle o tym myl, alem cigle odkada i a dotd jestem w dugu. Dla uczynienia spowiedzi podug przykazania okoo Wielkiejnocy dzi przybywam, cho niedobrze przygotowany, ze szczerym alem za wszystkie moje grzechy, z mocnym postanowieniem poprawy zupenej. Jeeli co jutro przypomn, czy i drugi raz do spowiedzi. IV. [13 czerwca, sobota] [SPOWIED] 13 CZERWCA W DZIE WITEGO ANTONIEGO Jeszcze powinienem si oskary, e yem od 2 lutego jakby po dawnemu, chocia czsto wzdychaem do zupenej poprawy i teraz jej z caej mojej duszy pragn. Dominowany przez okolicznoci rozmaite a do tego stopnia, em zapomnia o najgwniejszych obowizkach. Wprzd tedy brak regularnoci w yciu, brak dobrego czuwania nad sob, brak arliwoci, poddanie si lenistwu, pysze, zajciu si zbytnimi pochwaami

267

268

275

346

DODATEK

swymi, sob, przedsibranie rzeczy wielkich a niedopenianie drobnych, niezajmowanie si tym, czym trzeba; ze uywanie czasu, ze obejcie si z ludmi, niedotrzymywanie sowa, nieodpisywanie. Podliwo ciaa. Niezachowywanie postu, niewstrzemiliwo, marnotrawstwo, ktre tym naganniejsze, e s pilne dugi. Nieczysto. Raz nawet daem si jeszcze uwie przez S. Niedbao w dopenieniu najprostszych obowizkw chrzeciaskich (tu skrupu) pacierz, msza. V.
288

SPOWIED W DZIE NARODZENIA NAJWITSZEJ PANNY 8 WRZENIA 1835 Od trzynastego czerwca, przez osiemdziesit sze dni (12 tygodni i dni 2) nie przystpowaem do komunii witej. Oskary si najprzd o to jako akt opieszaoci, bo nie byo adnej wanej przeszkody. Przd miaem zamiar spowiada si w dzie witego Piotra i Pawa, alem zosta przeszkodzony przez nag robot, ktrej poprzednio na czas nie zrobiem ze uycie i rozporzdzenie czasu grzech i powd drugi do wielu innych grzechw. Jeszcze si wic mam oskary prawie o wszystkie dawniejsze grzechy: + brak porzdku w yciu, poddanie si pysze, lenistwu, podliwociom ciaa, + chocia nie opuszczany byem przez ask Boga i nawiedzany przez wite natchnienia, alem ich zaniedbywa. Przystpuj wic do spowiedzi z wielkim wstydem, ale szczerym postanowieniem. I tak: zaniedbywaem obowizkw religijnych: mszy witej w niedziel kilka razy; pacierza z rana i na wieczr czsto; wzgldem pitku i soboty, jedzc, przez moje pooenie, z misem, nie staraem si martwi ciaa i by cho wstrzemiliwym jak w inne dni. Co do obowizkw wzgldem ludzi: przez ze urzdzenie czasu przd nie dopeniem zacignitych zobowiza na pierwszej spowiedzi popisania listw itd., dalej, lenistwo, nieregularno i niektre interesa nieurzdzone, ozibo, prno itd.; czsto nie stawiaem si na czas, nie dotrzymywaem sowa, a std stawaem si pewnie powodem do utyskiwania, nieukontentowania w popltanej pozycji (perplexe) w stosunkach z ludmi jeszcze prno, zawi, uwaanie na wzgldy li doczesne i osobiste; std czsto jakby przez nag drobne kamstwa, std to laisseraller [niedbalstwo], zbytek tolerancji, ozibo, niekorzystanie ze sposobnoci zrobienia dobrze, niewolnictwo jakie duchowe w spoecznoci z drugimi. W szczeglnoci stosunki moje z Giedrojciami ojcem i synem, Komarami, z Celiskim, z nieboszczykiem Podczaszyskim (dawniej zaniedbanie jego interesu u Ogiskich, w wili mierci za-

289

ROK 1835

347

niedbanie przypomnienia mu o religii). Dobrowolski, Korycki, modzie garnca si do religii Benoiste. Brak wstrzemiliwoci, poddawanie si podliwociom, pokusom nieczysto 4 czy 5 razy. A ile to razy myli podliwe, z przyzwoleniem, nawet poszukiwania raz jeszcze daem si uwie S. ..., co by mogo sta si wielkim zgorszeniem, gdyby nie niezasuona przez mnie dobro Boga. Nieroztropno i pewne std marnotrawstwo w wydatkach. Szczery al za te moje grzechy. Postanowienie przyjcia do spowiedzi w dzie Podwyszenia witego Krzya. VI. SPOWIED 14 WRZENIA 1835 W DZIE PODWYSZENIA KRZYA Sze dni od ostatniej spowiedzi znowu przepdziem jak najgorzej, jak niechrzecianin, chocia cigle miaem na pamici przystpienie w wito witego Krzya do komunii witej. I tak, miaem si kontrolowa codziennie, miaem napisa urzdzenie roboty na kady dzie, przygotowanie si na mier. Tymczasem nic z tego nie zrobiem. Jaka sabo, niedono, ozibo cigle mnie napeniaa i to jake zaraz prdko po spowiedzi! Nie robiem szczerych usiowa do jej pozbycia si. Std dawaem si uwie to frasunkom, to projektom li doczesnym i osobistym. I prnowaem lub co gorzej, poddawaem si marzeniom penym pychy, nieczystoci. P r z d tedy oskary si powinienem o ozibo mimo czstych nawiedze witych. Ozibo wzgldem Celiskiego, std to detonowanie si w towarzystwach, tracenie mocy duszy i wiary. W t r e, o pych zawsze wszystko odnosz do siebie, w stosunkach z braci, siebie mam za czsto na wzgldzie, std nieszczero, std nieukontentowanie z ludzi, em nie do uwaany. T r z e c i e, lenistwo, a chociaem tak zaduony w robotach i robotach przyrzeczonych, ktre od dawna miay by dopenione, chocia tak jestem frasowany niedostatkiem. Tracenie, ze uywanie czasu. C z w a r t e, kamstwo, a raczej zbytnie przywizanie si do rzeczy doczesnych, frasowanie si nimi, uwaanie ich za konieczne warunki moralnej i religijnej poprawy. W stosunkach z Giedrojciami spostrzegem si, em ciga wszystko do mojego interesu materialnego. Niewolnictwo w pokarmach, napojach, w fajce.
293

294

348

DODATEK

P i t e, nieczysto, dobrowolne, czste, prawie codzienne jej poddawanie si w mylach, raz nawet zdecydowany byem zupenie na uczynek. S z s t e, drobne kamstwa, ktrych powd w nieporzdnym yciu, w bojani upokorzenia przed drugimi. VII.
299

SPOWIED 21 WRZENIA W DZIE WITEGO MATEUSZA

Przez brak dostatecznego czuwania nad sob, przez naogow pych i prno, nieoderwanie si jeszcze od dbr doczesnych, nag marzenia popadem jeszcze w obrzydliwe zepsucie, zdecydowany nawet byem na grzech nieczystoci; dalej, prnowanie, frasowanie si bied, nie zdajc si zupenie na ask Boga; ozibo i brak szczeroci w stosunkach z ludmi; drobne kamstwo. Postanowienie suchania mszy witej przynajmniej raz w tydzie prcz niedzieli; odmawianie modlitwy codziennej klczcy i z rozmylaniem.

1. prno i pycha atwo obudzaj si i zbytnia ufno w siebie samego 2. zbytni frasunek i niezdanie si na wol Boga 3. naogowe marzenie, niewolnictwo nieporzdnych myli 4. niewolnictwo wzgldem ciaa, jego potrzeb i rozkoszy. Zbytnie zaufanie sobie samemu, pocha nawet rado z tego, em czu polepszenie w duszy. Poddawanie si fatydze, wygodom ciaa, frasunkom. Bya nawet jaka rozpacz, ch powrcenia do ycia materialnego, przywizania si do jego uciech.

1. Lada okoliczno wprawia mnie Wtpliwoci przeciw wierze, ale w pych i zbytni sobie ufno przecie, dziki Bogu, szybko odparte. Wszystko dobre odnie do 2. Lada okoliczno wprawia mnie Boga, we wszelkim strapieniu w frasunek i rozpacz, nieporzdek. szuka pociechy w Bogu 1. Nierzd myli std marzenia, podliwoci prnowanie, cigle mie si na stray, unika okazji grzechu, powici si na cigy trud i kadej chwi-

ROK 1835 2. Nierzd ciaa niecierpliwo na ludzi. li uywa korzystnie.

349

VIII. DNIA 19 PADZIERNIKA 1. Zupene przygotowanie si na mier. 2. Praca nad sob ku rozjanieniu, umocnieniu swoich przekona w rozmaitych rzeczach wanych, teologia, mistyka, kabalistyka; ku utrzymaniu dobrego kierunku w mym yciu. 3. Praktyka w spoecznoci ycia chrzeciaskiego midzy Polakami midzy Francuzami. 4. Zebranie owocu z prac dotychczasowych: o polityce polskiej i filozofii a) o filozofii i polityce. Zdanie sprawy kwartalnik chrzeciaskiej. b) o Polsce i sawiaszczynie Pielgrzym Dzieko dla moDzienniki francuskie historia polityka dziey uczcej si c) o polityce i historii dzisiejszej (manuelki, polityki, prawa [podrczniki], miscellanea historii, literatury i administracji i bibliografii, statystyki). d) Ekonomia polityczna a. filozofia i polityka w oglnoci i w szczeglnoci, ekonomia polityczna, 4. polityka dzisiejsza i literatura filozoficzno polityczna, historie polityczne i przemysu. b. Polska sawiaszczyzna IX. 12 listopada, [czwartek] POSTANOWIENIA Wczoraj o trzeciej, bdc u Kajsiewicza, otworzyem przypadkiem dziea duchowne pani Guyon. Kilka jej sw o modlitwie obudzio we mnie pobone rozmylania i natchnienia, za ktre skadam Ci dziki, o miosierny Boe. Przejty nimi postanowiem spisa nastpujce postanowienia, ktre ju mi przychodziy od dawna: 1. Nie zaniedbywa z rana i na wieczr, klczcy, mylnej modlitwy i cigle, cigle modli si.
329

849

350

DODATEK

850

2. Odda, i to nie odwczc do wydobycia si z rozmaitych zawikanych interesw, odda caego siebie Bogu, otworzy Mu serce i czeka z wiar Jego aski, od niej wszystkiego spodziewajc si. 3. a) Modli si o gotowo zawsze do mierci i zrobi w tym celu potrzebne przygotowania; b) modli si o pozbycie si wszelkiej pychy i cielesnej podliwoci, prosi Boga o wytrwao w postanowieniu uycia wszystkich si ku chwale Boga i dobru bliniego +(natchnienia w tej rzeczy w czasie mszy za p. Paca)+, 1051 bez adnego wzgldu ziemskiego, ludzkiego, starajc si nawet, eby wszelkie dobro, jakie zamierzam lub ktre mi Bg pozwoli dopeni, pozostao zupenie ukrytym i od ludzi nieznanym. +bb) Modli si o ask uwolnienia si zupenie z wizw wiatowych i oddania si zupenie i nieograniczenie na sub Boga i bliniego.+ c) modli si o ask w poyciu z ludmi, o panowanie nad swoj mow, aby nie mwi wicej ani mniej jak potrzeba na chwa Boga i dobro bliniego, i w uywaniu wiata. Bo wiele bardzo, najwicej moich upadkw bierze pocztek przy spotkaniu si z ludmi i w zym uywaniu pienidzy. (Zamiowanie samotnoci i wstrzemiliwoci.) +cc) [Modli si] o ask korzystania z natchnie pobonych. + d) modli si o wytrwao w pracy (w naukach i w stosunkach z ludmi) i o pozbycie si marnotrawstwa czasu. e) modli si 1) za zmarych, 2) za dobrodziejw, 3) za nieprzyjaci le mi yczcych lub zawistnych. + ) marnotrawienie godziny za godzin, a tak i lat, i ycia, ) marnotrawienie natchnie i dobrych zamiarw, a tak wycieczanie duszy i coraz wikszy upadek na umyle i na duszy. a) Niedotrzymanie sowa, b) obcianie drugich swymi potrzebami, c) ch uchodzenia za co wyszego.+ Prace moje za s p r z d, bardzo pilne, dla chleba powszedniego; Prace a) chlebowe w t r e, bardzo pilne, dla mojej b) duchowe naukowe duszy; c) spoeczne t r z e c i e, zamierzone ku chwale Boga i dobru bliniego. D l a m o j e j d u s z y, potrzebuj najpilniej odpowiedzie sobie na pytania: ___________
1051

Zob. wyej, przyp. 955.

ROK 1835

351

p r z d, czy gdyby osoby, ktre dzi maj wielkie znaczenie, gdyby dno ku katolicyzmowi nie bya dzi tak powszechn, gdybym sam gdzie w towarzystwie niekatolickim, czybym mimo tego by katolikiem i dlaczego? w t r e, (myl, ktra mi przysza z rozmowy z Stawiarskim w dzie naboestwa za p. Paca) czy nie jestem ja i czy nie zostaje dzi modzie katolikami przez osabienie jedynie wadz rozumujcych, przez brak odwagi, przez jak rozpacz racjonaln? t r z e c i e, jeelim jest katolikiem, czemu wiara moja nie ogarnia mnie w caym yciu? Co jej do zupenoci brakuje? Jakie przekonania mam? Jakich mi jeszcze brakuje? Tu kwestie teologii mistycznej (Behme, SaintMartin, Swedenborg), kabalistyki (magnetyzm, gnostycyzm, herezje, inne religie), filozofii historii, zasad filozofii i polityki. Tu oznaczenie celu i sposobu mego ycia. Obowizki chrzecianina og i rozbir moich obowizkw w dzisiejszych stosunkach towarzyskich. Modlitwy i rozmylania. Moje prace naukowe a. izoteryczne, tajemne b. egzoteryczne, jawne (dla kraju i we Francji) Po pracach naukowych, rozmylaniach o tym, co potrzebne dla mojej duszy, zaj si powinienem d l a k r a j u, o filozofii i polityce o ekonomii politycznej pisma apolegityczne do demokracji itd. o sowiaszczynie (lektury Niemcw, Anglikw). Tu podug myli, ktra mi przysza wczoraj, jedenastego, u Witwickiego, prace okoo jzyka narodowego Skarga. Prace okoo literatury teologicznej w Polsce. Jedna z najpierwszych robt, o s t a t n i e c z a s y w Polsce (Ferrand, Ogiski, Lgions, Biographie, tablice genealogiczne) 1052

851

(Bentkowski Dzienniki Pamitniki Ossoliski) Ostrowski1053

___________
1052

FERRAND zob. 1834, przyp. 673. OGINSKI zapewne MICHAL OGINSKI (17651833) dyplomata, podskarbi wielki litewski, uczestnik powstania 1794 r. i dziaacz emigracyjny, kompozytor i pamitnikarz. Jego Mmoires sur la Pologne et les Polonais, depuis 1788 jusqu' la fin de 1815 przygotowa do druku sekretarz autora, Leonard Chodko.

352

DODATEK

Jeografia Polski d l a n a u k i i c h l e b a w e F r a n c j i o ekonomii politycznej chrzeciaskiej o sowiaszczynie i Polsce itd. 1. Obra sobie pewne i najpilniejsze prace naukowe a) okoo jzykw polskiego, sowiaskich, niemieckich, b) okoo pewnych dzie dla rodakw i we Francji. 2. Urzdzi prace spoeczne swoje (midzy rodakami i midzy Francuzami) a) przyjacimi jednakowo mylcymi, b) w emigracji, c) w narodzie. Midzy rodakami po najpierwszej mojej spowiedzi (w grudniu) 1) myli o zachceniu do zgromadze na spln y c i e w i modlitw i wiczenia w yciu praktycznym tych Polakw chrzeciaskim 2) myli o utworzeniu w imi Chrystusa jakiej Szkoa Polska. spoecznoci, bractwa ku obronie wiary i Imieniny Nienarodowoci mcewicza. a) przez staranie si o wzajemn popraw religijn, moraln, b) przez utrzymywanie i cigych, i ile mona obszernych stosunkw z drugimi, c) przez prace naukowe i wydawanie pewnych pism, d) przez zabiegi gospodarskie itd. (Zajcie si pilniejsze innymi ludami sowiaskimi, szczeglnie Czechami, Serbami.) D z i m i p r z y s z a m y l, c z y l i c a y c e l w e m i g r a c j i i w k r a j u n i e d a s i t a k o z n a c z y ? Dy do tego, abymy, emigracja i nard, stali K o l o n i z a c j a ___________
Lgions zapewne Histoire des lgions polonaises en Italie... Leonarda Chodki; zob. 1832, przyp. 227. Biographie zob. wyej, przyp. 882. Tablice genealogiczne zapewne Tables gnalogiques... Kocha; zob. wyej, przyp. 983. Zapewne TEODOR OSTROWSKI (17501802) pijar, autor dzie prawniczych, publicysta. W 1784 r. wyda w dwch tomach Prawo cywilne albo szczeglne narodu polskiego z statutw i konstytucji koronnych i litewskich zebrane rezolucjami Rady Nieustajcej objanione... Autor Dziejw i praw Kocioa w Polsce.

1053

ROK 1835 si wzorem ycia chrzeciaskiego we wszystkich Szpitale naszych mylach, sowach i czynach std poprawa (Zakon rycerski i literatury i obyczajw. przemysowy) Modlitwa o wito. Szkoa Polska Akademia Jak tu si wzi ku temu w emigracji i midzy Zgromadzenia na przyjacimi, i w narodzie? modlitwy Bractwo Pisma. Pielgrzym. Z a c z o d s i e b i e! X. 4 grudnia [pitek], 1835 SUBA NARODOWA

353

852

Czy jest potrzeba gwatowna i trwaa zawizania stowarzyszenia religijnego, politycznego i naukowego midzy nami? Czy ze korporacyjnoci s tu przewyszone przez dobre, ktre z takiego towarzystwa maj wynikn? Oznaczy korzyci i zo, ktrego trzeba unika. Czy to bdzie z pocztku Bractwo Suby Narodowej, czy Zakon (religijny i wojskowy)? Przejcie w Sub Unii Narodowej. Oznaczy rozmaite transformacje stowarzyszenia, jakie mog nastpi podug rozmaitych pooe sprawy narodowej na przyszo. +Chwila organizowania zbrojno emigracji przez jaki rzd obcy. Chwila wejcia do kraju (wojna i po wojnie).+ Oznaczy trwanie i kres. Oznaczy to, co si da zrobi dzisiaj, o ile mona najwicej. Jakie ma by to principium organizujce stowarzyszenie? Charakter jego religijny, moralny, naukowy, przemysowy, wojskowy. Wadza, hierarchia obowizki. Fundusze na gospody, na poselstwa, na ogaszanie pism. Podatki posty. Irlandia Francja Ameryka Szwajcaria. Czechy Wgry Serbia Multany i Wooszczyzna.

354

DODATEK

Po zawizaniu, manifesta 1. do narodu, 2. do emigracji, 3. do korporacji jawnych i tajnych, 4. do dworw zaborczych, 5. do ojca witego, 6. do narodw obcych. I za powrotem do kraju egzystencja bractwa jest potrzebna a do zupenego odrodzenia religijnego ludu, poprawienia obyczajw i zwyczajw narodowych, rozlania po caej ludnoci owiaty i dobrego bytu, postawienia narodu silnym i uksztaconym do spoecznoci ludw chrzeciaskich, dla oparcia si arystokracji samolubnej, egoistycznej i faszywej demokracji, i faszywej filozofii, i bezbonemu industrializmowi. Radzie najwyszej suy prawo rozwizania bractwa (oznaczenie warunkw i formy, papie?). XI.
857

853

Zadania, cel, duch BRACTWO SUBY NARODOWEJ Nie ogranicza ycia Bractwa w jednej formie zakonnej, ale przez rozmaite (a cile z sob zjednoczone) formy stowarzyszy si ku wprowadzeniu zasad chrzeciaskich w polityk, w edukacj, w literatur, w nauki, sztuki, przemys, obyczaje i cae ycie publiczne i prywatne. (Jak poczy w jedno te rozmaite formy? przez jak organizacj?) (a zawsze dziaanie oglne opiera na gruncie narodowym robi sobie miejsce midzy opiniami wiza si w tradycje krajowe itd.) Nasze stowarzyszenie ma by niewygasym ogniskiem wiary, mioci i nadziei krzeciaskiej, i ducha narodowego, jak twierdz przeciw wszelkim przeszkodom i przeciwnociom, w ktrej Wiara i Ojczyzna zostaa zachowan i rozkrzewian, ogniskiem, rodkiem, okoo ktrego by si zebray wszelkie szlachetne usiowania w Polsce a razem trzeba mie zupene poddanie si Woli Boga i by gotowym do opuszczenia dziea, jeeli Bg gdzie indziej nas powoa i inaczej kae sobie suy. 1. dostarczy trzeba rodkw i uatwie dla ludzi z powiceniem 2. uy wszelkich rzeczy spoecznych i asocjacyjnych ku oglnemu celowi

ROK 1835 XII. 8 grudnia [wtorek], Niepokalanego Poczcia KONGREGACJA WITEGO PIOTRA

355

808

Kongregacja lub inaczej: Ordres, Chevalerie [Rycerstwo] itd. zawsze w kombinacji i jako najwyszy stopie Sub Narodowych. Komandoria: Krzy witego Piotra (Klucz d). Cet. T.,1054 aby wszelkie Rzeczy Doczesne i ich prawa organiczne byy zatwierdzane przez ojca witego. Skadki kociow narodowych dla Kocioa powszechnego w ludziach zbrojnych itd. i darach. Cze apostow witych i patronw narodowych. Kombinacja jawnoci i tajemnicy. Podzia na jzyki, czyli narody, a raczej Suby Narodowe i std Bractwa Sub Narodowych. Mczyni i kobiety. Stopnie. Przd moe zacz midzy samymi Polakami (wywie si moe take i przyczepi do owego witego Pietra), zacz przez jakie pisma przeciw protestantom po francusku, przeciw schizmie, moe jakie prace w Algierze. (Moe rozwijajc si na jzyki, mona by byo rozwin si w Bractwa Sub Narodowych, tylko e dla nas, trza by wprzd.) Zamiast jzykw, Suby Narodowe. XIII. 10 grudnia, [czwartek], 1835, o pierwszej w nocy MOJE OBOWIZKI I POWOANIE OZNACZENIE OGLNE MOICH PRAC ZIEMSKICH 1. wiat ten znikomy. yjemy dla Krlestwa Niebieskiego. Zbawienie przez Chrystusa. 2. Dzi pocztek jakiej nowej, powszechnej poprawy, nowe rozwinicie chrystianizmu. 3. Ludy sowiaskie przynosz na t prac towarzysk swoje wiee, potne siy. Ale a) Zy Duch chce ich uy na swoje cele, przez [cara] Mikoaja; ___________
1054

740

Cet. T. miejsce trudne do wyjanienia; moe cetus (ac.) zgromadzenie. Litera T grecka litera tau to take symbol krzya.

356

DODATEK

741

b) s rasowe, naogowe wady w ich yciu praktycznym; c) Duch buntowniczy, rewolucyjny rozkieznanej wolnoci, pysznej filozofii sprawi moe ich zagub. Std powinno: s p r o w a d z i j e d o j e d n o c i w i a r y K o c i o a p o w s z e c h n e g o i p r z y g o t o w a d o w y p e n i en i a Z a k o n u C h r y s t u s o w e g o w n o w y m j e g o r o z w i n i c i u. Nad tym caa praca. rodkami tej pracy Polska w zwizku z powszechn prac chrzeciastwa. Std potrzeba apostolstwa dla oywienia, w caej czystoci, szczeroci i mocy, uczu religijnych wprowadzenia przepisw i rad Ewanielii, z ca cisoci i zupenoci, w praktyk, w obyczaje owiecenia umysw odpowiadajcego tym celom. (Wasna poprawa, nauka zakon.) Pamita naprzd zawsze i przede wszystkim, e tu trzeba cakowitego zaprzania si siebie, wylania si dusz i ciaem na dopenienie witego celu bez adnego widoku wasnej chway (owszem, z chci tajenia swojej pracy i zasugi), bez adnego pragnienia rozkoszy i szczcia doczesnego (owszem, z gotowoci na najwiksze niedostatki, cierpienia, pogardy, przeladowania), bez adnego troskania si o przyszo doczesn (owszem, z ca nadziej spokojn w Bogu). Nie talent, nie roztropno i przebiego, nie zasoby materialne maj by narzdziem tego dziea, ale ywa, mocna, wskro przejmujca cae ycie wiara, ale mio serdeczna, Boska, utrzniona ze wszelkiej ziemskoci, ale nadzieja niebieska. Najniebezpieczniejszy grzech: zaniedbywa witych natchnie, zwczy, traci czas, ktregomy przeduenia tak niepewni ku dopenieniu powinnoci. Zaczwszy rzecz dobr ze szczerym i mocnym postanowieniem, ze szczer i mocn ufnoci w Bogu, nie zaczyna si bezskutecznie. A wic zacz yciem i sowem nie tracc i chwili na prno. Zacz zaraz, w imi Boe, zacz, o ile si da, choby dla najwikszego i najodleglejszego celu. Najprzd konferencje, potem splne modlitwy, zgromadzenia, potem bractwo.

ROK 1835
XIV. 21 grudnia [poniedziaek], 35 roku
STOSUNKI MOJE W EMIGRACJI 1055 Piotr Hieronim Maliski Karski Pan Antoni Domejko Adam [I] Cezary Ordga Korycki Chechowski Ziomecki Walter Wejsenhof Wrotnowski opaciski, Chodkiewicz, Oraski Konopkowie Kremer Wroski Piwowarski Ordyniec Klimaszewski Sowaczyski

357

858

Kunat Ksidz Duski Dobrowolski Bukaty Lutowski

Witwicki

Dalen Szymaski Karwoski Krlikowski [I]

Orpiszewski

Janowski Agen Adam [II] i Leon, Kosowicz Strasbourg Zalescy Caen Hube Lyon Chevalier Toulouse Komian, Korzeniowski Tours ksidz Trepka Orlans ksidz Dbrowski itd. Angers Rettel Jaboski empicki Fiakowski (Zwierkowski Ignacy) Grzybowski Zawadzki Jzef ___Niedwiecki Niewiarowicz Niwiski Pomaski Jakubowski Nieszoko Krlikowski [II]

Plater Ludwik Rycki Grzymaa Zamoyski Dwernicki Bronikowski (Botnicki) Lelewel J. B. O. Hofman Wojewoda Morawski Karsznicki SaintCheron Michel Jules Carnot

___________
1055

Dc do zorganizowania bractwa pocztkowo wieckiego (Bractwo Suby Narodowej zob. Dodatek, poz. X i XI) Jaski chcia zda sobie spraw, ktrzy z emigrantw polskich przebywajcych w Paryu i innych miastach Francji mog nie wyczajc Francuzw przyczyni si do tworzenia spoecznoci religijnomoralnej i narodowej. W tym celu sporzdzi list emigrantw polskich, dzielc ich na okrelone grupy wedug stopnia zaawansowania w realizacji idei bractwa: Stosunki moje w emigracji. List emigrantw podano w Nocie na kocu Dziennika Roku 1835.

NOTA Lista emigrantw z 21 grudnia 1835 r. (do przyp. 1055):

Oto nazwiska z tej listy podane w porzdku alfabetycznym i opatrzone danymi biograficznymi (w przypadku nazwisk objanionych ju wczeniej ograniczono si do odesania do odpowiednich przypisw). ADAM (I) zob. Mickiewicz Adam ADAM (II) zob. Celiski Adam ANTONI zob. Gorecki Antoni BOTNICKI Hipolit zob. 1835, przyp. 734. BRONIKOWSKI KSAWERY zob. 1832, przyp. 204. BUKATY ANTONI (18051876), kolega szkolny Hieronima Kajsiewicza i Leonarda Niedwiedzkiego, studiowa matematyk i filozofi. Powstaniec w 183031 r. Na emigracji w Paryu ukoczy Szko Drg i Mostw (183639). Czonek Towarzystwa Historyczno Literackiego (1839); tumacz dzie HoeneWroskiego. CARNOT LAZAREHIPPOLITE zob. 1831, przyp. 185. CELISKI ADAM zob. 1834, przyp. 660. CEZARY zob. Plater Cezary CHECHOWSKI WALERIAN zob. 1835, przyp. 717. CHEVALIER EUGNE z Woynia. Polak; uczestnik powstania listopadowego, porucznik; emigrant, od marca 1834 r. zamieszkay w Lyonie. Goci Jaskiego u siebie na przeomie grudnia 1839 i stycznia 1840 r. CHODKIEWICZ IGNACY zob. 1835, przyp. 940, lub: CHODKIEWICZ EWARD, Woyniak, powstaniec listopadowy, na emigracji we Francji, konduktor (tj. nadzorujcy roboty) drg i mostw. DALEN (DAHLEN) STANISAW zob. 1835, przyp. 837. DBROWSKI JAN PAWE, ks. zob. 1834, przyp. 654. DUSKI KASPER (Kacper) z Grodna, kapelan 13. puku uanw, emigrant; przez krtki czas by czonkiem Domku Jaskiego. DOBROWOLSKI Kazimierz Bolesaw (?) zob. 1835, przyp. 818 DOMEJKO (DOMEYKO) IGNACY zob. 1834, przyp. 657. DWERNICKI JZEF zob. 1833, przyp. 616. FIAKOWSKI (FIJAKOWSKI) na emigracji we Francji byo kilku Fijakowskich. Moe ALEKSANDER FIJAKOWSKI (18121885) wojskowy. W powstaniu listopadowym porucznik. Na emigracji w Paryu studiowa w Szkole Sztabu Generalnego. Od 1834 r. Pracowa w administracji drg i mostw. Od 1838 r. kartograf we francuskim Ministerstwie Wojny. GORECKI Antoni zob. 1834, przyp. 656. GRZYBOWSKI na emigracji we Francji przebywao kilku Grzybowskich. GRZYMAA FRANCISZEK zob. 1832, przyp. 504. HOFMAN ALEKSANDER (?) zob. 1832, przyp. 536. HUBE JZEF zob. 1832, przyp. 230. JABOSKI ADAM zob. 1832, przyp. 305. JAKUBOWSKI HENRYK zob. 1832, przyp. 335.

360

NOTA

JANOWSKI JAN NEPOMUCEN zob. 1832, przyp. 234. J. B. O. zob. Ostrowski Jzafat Bolesaw JULES zob. Lechevalier Jules KAJSIEWICZ Hieronim zob. 1835, przyp. 810. KARSKI MARCELI zob. 1835, przyp. 735 i 815. KARSZNICKI zapewne Karol Karsznicki (18061870) uczestnik powstania listopadowego. W l. 183538 uczszcza do Szkoy Centralnej Sztuk i Rzemios. Inynier. KARWOSKI JAN JOACHIM (17981870) prawnik; powstaniec 183031, pose na sejm. Na emigracji w Paryu. Dziaacz lewicowy. KIERNICKI (KIERSZNICKI) RYSZARD powstaniec 183031, pose na sejm. Na emigracji w Paryu. Dziaacz lewicowy. KLIMASZEWSKI HIPOLIT zob. 1834, przyp. 658. KOSOWICZ JZEF (18111836) powstaniec z 183031 r., podporucznik 16. puku piechoty liniowej, emigrant. KONOPKOWIE JULIAN I ROMAN zob. 1834, przyp. 633. KORYCKI FRANCISZEK zob. 1834, przyp. 632. KORZENIOWSKI ONUFRY ANTONI JZEF zob. 1832, przyp. 257. KOMIAN JAN zob. 1834, przyp. 654; 1835, przyp. 819. KREMER KAROL ROMAN (?) zob. 1835, przyp. 871. KRLIKOWSKI (I) KAROL zob. 1835, przyp. 859. KRLIKOWSKI (II) LUDWIK zob. 1830, przyp. 88. KUNAT (KUNATT) STANISAW zob. 1832, przyp. 269. LECHEVALIER Jules zob. 1832, przyp. 220. LELEWEL JOACHIM zob. 1831, przyp. 175. LEON zob. Przecawski Leon LUTOWSKI WOJCIECH (1808 ok. 1879), powstaniec z 183031 r., na emigracji we Francji inynier mechanik. EMPICKI WOJCIECH NAPOLEON zob. 1832, przyp. 265. OPACISKI LUDWIK (?) zob. 1834, przyp. 680. MALISKI JZEF zob. 1832, przyp. 223. MICHEL, by moe Chevalier Michel, zob. 1832, przyp. 299. MICKIEWICZ ADAM MORAWSKI TEODOR zob. 1832, przyp. 333. NIEDWIECKI (NIEDWIEDZKI) WIKTOR LEONARD (18111892) kolega szkolny i uniwersytecki Antoniego Bukatego i Hieronima Kajsiewicza, powstaniec z 183031 r. Na emigracji najpierw w Londynie (od 1832), potem w Paryu (od 1839). Korespondent londyski Rocznika Emigracji Polskiej i Kroniki Emigracji Polskiej. Agent ksigarni Aleksandra Jeowickiego i Eustachego Januszkiewicza w Paryu. Przyszy sekretarz Wadysawa Zamoyskiego. NIESZOKO WINCENTY zob. 1835, przyp. 1042. Niewiarowicz Ludwik pseudonim Jana Tysiewicza (18151891) emigrant z Wilna, malarz, ilustrator dzie Mickiewicza. Wystawia obrazy w Salonie Paryskim (1839). NIWISKI MIKOAJ (18071890) licealista z Krzemieca. Rozpocz studia w szkole przygotowawczej do Instytutu Politechnicznego w Warszawie. Powstaniec z 183031 r. Na emigracji we Francji pracowa od 1833 r. jako konduktor drg i mostw. ORASKI KSAWERY, zob. 1832, przyp. 542. ORDGA JZEF zob. 1834, przyp. 627.

ROK 1835

361

ORDYNIEC JAN KAZIMIERZ ROMUALD zob. 1832, przyp. 263. ORPISZEWSKI LUDWIK zob. 1835, przyp. 701. OSTROWSKI ANTONI JAN zwany Wojewod zob. 1832, przyp. 455. OSTROWSKI JZAFAT BOLESAW zob. 1832, przyp. 313. PIOTR zob. SEMENENKO PIOTR PIWOWARSKI ADAM (18091881) powstaniec z 183031 r. Na emigracji w Paryu studiowa w Szkole Politechnicznej oraz w Szkole Drg i Mostw i uzyska tytu inyniera komunikacji wodnej. W 1839 r. wrci do Krakowa i przyj prac w Bibliotece Jagielloskiej. PLATER CEZARY AUGUSTYN zob. 1835, przyp. 689. PLATER LUDWIK AUGUST zob. 1832, przyp. 285. POMASKI MARCELI, powstaniec z 183031 r. w randze podporucznika, na emigracji od 1831 r. w Awinionie, Bergerac; mason, zwolennik Lelewela, dziaacz emigracyjny lewicy. PRZECAWSKI LEON zob. 1835, przyp. 706. RETTEL (Retel) LEONARD zob. 1832, przyp. 262. RYCKI KAROL (17891870) powstaniec z 183031 r., pukownik jazdy woyskiej, dziaacz emigracyjny, pamitnikarz, publicysta zamieszkay w Paryu (1835), pniejszy towiaczyk. SAINTCHRON ALEXANDRE DE zob. 1835, przyp. 791. Semenenko Piotr zob. 1834, przyp. 664. Sowaczyski Jdrzej (Andrzej) zob. 1834, przyp. 670. Szymaski Antoni Marceli zob. 1835, przyp. 833. Trepka Ignacy (18001867), pochodzcy z Krakowa, kapelan 9. puku piechoty liniowej. Wyemigrowa do Francji, gdzie przebywa od stycznia 1832 r. Wyda w Paryu Rozmylania religijne i polityczne ... pielgrzyma znad Wisy (1840). Walter Filip zob. 1831, przyp. 193. Wejsenhof Lucjan zob. 1834, przyp. 628. Witwicki Stefan zob. 1834, przyp. 629. Wojewoda zob. Ostrowski Antoni Jan Wroski Adam (18051873), powstaniec z 183031 r. Na emigracji w Paryu uczszcza do Szkoy Sztabu Generalnego (18351836). Wrotnowski Feliks zob. 1834, przyp. 631. Zalescy Bohdan i Jzef zob. 1832, przyp. 541. Zamojski Wadysaw (18031868) hrabia, genera, polityk. Uczestnik powstania listopadowego. Na emigracji dziaa gwnie w Anglii jako jeden z kierownikw polityki zagranicznej prowadzonej przez ksicia Adama Czartoryskiego. Zawadzki Jzef zob. 1832, przyp. 293. Ziomecki (Ziemecki) Jzef zob. 1835, przyp. 1016. Zwierkowski Ignacy Fryderyk zob. 1833, przyp. 599.

DZIENNIK
Rok 1836

9 stycznia [sobota], 1836 Wstaj o sidmej. Pacierz. Sucham Napoleonka lekcji. O smej wyjedam do SaintMand. Staj po dziewitej. S p o w i e d ,1056 dobro i agodno ksidza [Chaussotte]. Msza wita, k o m u n i a w i t a, wielka pociecha wewntrz. niadanie i bawi do pierwszej. Brak serdecznoci u mnie w poegnaniu si z proboszczem. W Paryu okoo Madeleine1057 po drugiej i p, a wic nie mog ju i na lekcj do Wodzia. Na kaw (Wodziski). Do pana Benoiste,1058 nareszcie zastaj; czowiek najuprzejmiejszy, ale ja w rozmowie nie czuj uroczystoci dla mnie kadej chwili w dniu dzisiejszym. Do Mickiewicza, nie zastaj, ale Marychna [Mickiewiczwna] ju zdrowa. Do Platera, zdaj spraw o interesie Hubego i pana Benoiste, ale jako nierany jestem w rozmowie. Do pani Bazard, to samo jakie pomieszanie, niemiao, czczo. Na obiad, mao nowin. Do SainteGenevive na salut [nawiedzenie]. Do Cheruela, nie ma go, ale Lacordaire, znowum nieswj, niepotrzebnie chc z nim zawizywa rozmow +(brak arliwoci)+, a nie mam bardzo co gada. Do Nieszokocia,1059 nie ma go, tylko [Karol] Krlikowski, z tym si rozgadaem dobrze o polityce narodowej polskiej, o katolicyzmie, o przyszym pimie periodycznym. Wychodz o jedenastej i jeszcze na kaw. Podumawszy, spa.

8627 338

___________
1056

1057 1058 1059

Zachowa si brulionowy tekst polski i francuski pt. Spowied 9 stycznia 1836, pod inwokacj . Genowefy dopeniony spowiedzi 10 stycznia 1836 (ACRR 8627, s. 333 336). Jaski przedtem napisa jeszcze szkicowo Przygotowanie do spowiedzi na jutro, 9 stycznia 1836, ktre podano w Dodatku jako pozycj II, oraz Moje spowiedzi i komunie wite, ktre podano jako pozycj III. M a d e l a i n e paryanie tak zwykle nazywali koci pod wezwaniem w. Marii Magdaleny, stojcy porodku placu o tej samej nazwie. BENOISTE byy par Francji; zob. 1835, przyp. 964. WINCENTY NIESZOKOC zob. 1835, przyp. 1042.

364

DZIENNIK

8529 Na dzie 10 stycznia 1060 249 Do Kajsiewicza. List do pani Komar z przeproszeniem. I do Cheruela wzgldem Juilly. Jeeli mona, do Chopina [rekonwalescenta]. Do Mickiewicza, o Encyclopdie catholique, o Juilly, o Nieszokociu, pierwszy tom Bandtkiego. Do Szulca,1061 rue PierreSarrazin, do Montalemberta wzgldem Juilly. Do Waltera i Weysenhofa. 1062 Do Kafery, do Nieszokocia, Szymaskiego, Krlikowskiego itd. Listy pilne. Spis robt pilnych i wspomnie. Do ksidza Clavel.1063 Do Maliskiego, da sobie rendezvous. Licik do Karskiego, o Niewgowskim.1064 Do Oleszczyskiego po pierwszy tom Bandtkiego. 250 Na poniedziaek, 11 [stycznia] Do Szulca Do Reynaud Do Wejsenhofa i Waltera Do Maliskiego Wieczorem do Oleszczyskiego.

___________
1060

1061

1062

1063 1064

W Dzienniku Roku 1836 umieszczono notatki dzienne Jaskiego, ktry sporzdzi je na dzie 10 stycznia, take na 11 i 16 tego miesica na osobnej karcie bez podania daty rocznej. Notatki dzienne, majce charakter rozporzdze dnia, tygodnia, robt, wczamy do Dziennika jako jego cz integraln, poczynajc od 1833 do 1839 roku, przy czym wyrniamy je typograficznie mniejsz czcionk. By moe IGNACY SZULC (ur. 1810) uczestniczy w powstaniu listopadowym jako lekarz batalionowy. Przebywa na emigracji we Francji. W grudniu 1835 r. uzyska w Montpellier dyplom doktora medycyny. Pracowa w Paryu. Nalea do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. K a f e r a (por. w. caffetteria), czyli kawiarnia, ktr Jaski odnotuje pod dat: Niedziela, [10 stycznia] Do Caf de la Providence, nie ma ju Szymaskiego ani Nieszokocia. Zapewne JEANLOUIS A. CLAVEL DE SAINTGENIEZ, duchowny katolicki, dziaacz spoeczny. Pocztkowo fourierysta, pniej zwolennik Bucheza. HENRYK GRACCH PIOTR NIEWEGLOWSKI (18071881) powstaniec 1831 r. Na emigracji we Francji. Zwolennik reform w Towarzystwie Demokratycznym Polskim oraz zjednoczenia caej emigracji. Redaktor pisma Polak", organu stronnictwa Zjednoczenia. Matematyk.

ROK 1836
16 stycznia, [pitek] List na poczt. Do Januszkiewicza po Pana Tadeusza, i Krlikowskiego, Lamene. Do zegarmistrza i Maliskiego. Na lekcj. Do Mickiewicza o bractwie, o konfederacji Dwernickiego.1065 Tabaki dla Filipa Waltera.

365

Niedziela, [10 stycznia] Wstaj ju po smej. Przychodzi Semenenko. Kajsiewicz widzia si z Montalembertem i znowu zdecydowani do Solesmes. Na herbat o dziewitej i p, potem pisz roboty na dzisiaj, list do Karskiego o Niewgowskim wrzucam w boatk [skrzynk pocztow]. Do kocioa, tok wielki, myl pena uwag nad tym, co poczn z Piotrem i z Hieronimem, e trzeba przyspiesza projekt splnego ycia, nawet na przyszy miesic. Do domu po dwunastej, niadanie, na gr po pierwszej. Pisz list z przeprosinami do pani Komar i do Cheruela i marudz a do trzeciej. Cheruela nie zastaem, Wejssenhofa nie zastaem. Do Caf de la Providence, nie ma ju Szymaskiego ani Nieszokocia. Jad omnibusem odda list do pani Komarowej. Ju pita. Wracam omnibusami przeszo godzin. Na obiad o szstej i p, zostaj do smej. Do Piotra, jaki nieswj jestem, sfatygowanym, duch niearliwy, straciem ptrzeciej godziny na prno. Do domu, przez godzin ucz lekcji Napoleonka i nic wicej nie zrobiwszy, spa. Jake dzie pusty! BOE miosierny, dodaje mi aski Twojej w poprawie mego ycia. Poniedziaek, [11 stycznia] Wstajem o sidmej. Sucham lekcji Napoleonka. Ubieram si. Napoleonek wraca ze szkoy, bo poszed za pno. Na niadanie ju okoo dziewitej. Nios spodnie do krawca. Na dzienniki i tam niepotrzebnie trac przeszo godzin. Do siebie ju okoo jedenastej, a jeszcze nawet dzie nie urzdzony. niadanie. Kupuj tytuniu na rue SaintJacques i [des] Cordiers. Podliwo. Nieczyste myli. O dwunastej do pana de Calonne i niepotrzebna azga za mieszkaniem na gospod. Rozmylania o bractwie. List do Maliskiego. Przejrzenie listy artykuw do Encyclopdie pittoresque i czwarta godzina. Nowa strata czasu nowy grzech nieczystoci w myli. Do Reynaud, chce spiesznie artyku Bonia i Boulgaria. Maugin.1066 Oddaj list do Maliskiego. Na obiad. Katechizm. ___________
1065

8627 338

339

1066

Konfederacja Narodu Polskiego powstaa w Paryu 25 lutego 1836 r. Kierowa ni gen. Dwernicki. Stawiaa sobie za cel walk o niepodlego Polski. Zaoenie konfederacji zostao przygotowane w styczniu 1836 r. na podstawie bezimiennego projektu do aktu zaoycielskiego. MAUGIN zob. 1835, przyp. 937.

366

DZIENNIK

Skaranie przez ojca Napoleonka. Okoo smej idziem dowiedzie si o lekcje. Robi z nim wiczenia greckie. Pisz z encyklopedii o Boni (czytam o Bourbonach itd.), rozmylania o bractwie. Baamuctwo a do trzeciej. Wtorek, [12 stycznia] Napoleonek wstaje o szstej. Do mnie przychodzi z rana Piotr zdecydowany do Solesmes racjami Kajsiewicza, Montalemberta. Dajem sobie rendezvous na jutro u Karskiego. Po dziewitej na herbat, na dzienniki i ju niadanie. Potem dumania i kilka not o bractwie. O pierwszej na lekcj. Do Wejssenhofa po Lamenego. Do Wodzia zainteresowany przecie rzeczami polskimi. Do Mickiewicza, mowa o Solesmes, on take przeciw. O Encyclopdie catholique, mam spisa artykuy. Niepotrzebnie i za lekko wygaduj si o legionie emigracyjnym i o projektach Nieszokocia. Bior Bandtkiego. Do Wrotnowskiego po Chodynieckiego1067 i Voigta.1068 Obiad. Maliski na chwil. Gotuj si na lekcje. Gerbeta czytam, Chodynieckiego w ku co do drugiej. roda, 13 [stycznia] O smej do Wodzia, za bardzo mu pobaam. Na kaw. Do panien [Komarwien] (za pno). Kamstwo o pimie Lacordaira misza mnie i niepokoi. Do Karskiego, nadchodzi Mickiewicz i Witwicki. Wypisuj z Bandtkiego o sowiaskiej ludnoci. Piotr niesychanie zimny. Odnosz do Mickiewicza Voigta i Bandtkiego. Do Januszkiewicza po Pielgrzyma.1069 Do Domejki po wiadomo o jeometrii wykrelnej dla Maliskiego. Obiad. Suchanie lekcji Napoleonka, nie umie, nowe zmartwienie, i darowanie kary. Pokadam si i zasypiam. Przebudziwszy si, czytam Maleszewskiego1070 przyniesionego od Dmochowskiego.

___________
1067

1068

1069

1070

IGNACY CHODYNICKI (17861847) karmelita, historyk. Opracowa Dykcjonarz uczonych Polakw zawierajcy krtkie rysy ich ycia i szczeglne wiadomoci o pismach i krytyczny rozbir waniejszych dzie niektrych porzdkiem alfabetycznym uoony, Lww 183334, trzy tomy. JOHANNES VOIGT (17861863) niemiecki historyk, profesor uniwersytetu w Krlewcu; znawca historii redniowiecznej Europy oraz historii Prus: Geschichte Preussens von den ltesten Zeiten bis zum Untergang des Herrschaft des Deutschen Ordens 1525. Tom 1, Knigsberg 1827. Chodzi o popularn histori dla ludu Izabeli Czartoryskiej pt. Pielgrzym w Dobromilu, czyli Nauki wiejskie (pierwsze bezimienne wydanie w Warszawie w 1818 r.). Pielgrzym w Dobromilu by publikowany przewanie razem z Powieciami wiejskimi Marii Anny Wirtemberskiej z Czartoryskich. MALESZEWSKI zob. 1832, przyp. 462.

ROK 1836

367
340

14 stycznia, czwartek Wstaj przed sm. Ubranym na sm i p. Herbata, dzienniki. Przed dziesit do Piotra, rozmowa o Solesmes. Wszelkie moje przekadania, widz, e nie bardzo mu trafiaj do serca. Czemu? Bom przez moj zimno, niedono, zwlekanie wykonania dobrych myli straci, jak widz, jego ufno, mio, powolno. Sprawiedliwa kara, o mj Boe! Niepewnym wreszcie bdc sam siebie, nie czujc sam Boga w sercu przez moje ycie niedbae, mwiem do niego bez pewnoci, bez tej ywej i niezomnej wiary, ktra serca podbija. Dawaem mu rozmaite racje w wielkim nieadzie, z widocznym okazaniem nieadu i niearliwoci mojej duszy. (Kranas,1071 z nim o ekonomii politycznej.) O dwunastej na niadanie i blisko ju do pierwszej. Czytam potem ksinie Pielgrzyma (bior 10 frankw) i oto ju blisko druga. Dumania prne na grze i oto blisko trzecia. Wychodz z Napoleonkiem chcc dopdzi ksin i odprowadzi j do omnibusa, nie dopdzamy. Do Kunata, nie zastaj. Wracajc spotykam Jula [Lechevaliera], opowiada mi dugo o Egipcie i saintsimonistach i oto czwarta. Do Piotra, odprawiam do domu Napoleonka. Nadchodzi Kajsiewicz, nowa rozmowa o ich projektach benedyktyskich, do niego przylegaj moje racje wicej. Mieli i do SaintMand, nie id, bo pno, daj im 30 sous. Jako rzeczy lepiej stany, zdaje si Piotr przystawa. Ale trzeba jak najgwatowniej skonkludowa projekta i zacz ycie splne, jutro o tym z Adamem [Mickiewiczem] i z Cezarym [Platerem]. Boe! Nie opuszczaj mnie! O pitej do domu i troch na dzienniki, pogrony w mylach o Piotrze i Hieronimie, i o nas wszystkich. O szstej obiad. Maliski, ksidz Korycki. Odprowadzam Maliskiego do rue Hautefeuille, sam na kaw do Caf Molire (Europen),1072 potem do Kunata po Balbiego,1073 nie zastaj. Wracajc, pokusy i najokropniejszy upadek, w takim Dniu! O dziewitej do domu, drzymi do jedenastej, potem modlitwa i w niej znajduj pocieszenie. Dumam i pisz te oto noty. Potem gotuj si na lekcj u panien z tumaczenia Gerbeta i o filozofii.

341

___________
1071

1072 1073

FRANCISZEK TEODOR KRAHNAS (18111876). W 1827 r. zacz studiowa na Uniwersytecie Warszawskim prawo i administracj. Uczestniczy w powstaniu listopadowym. Czonek Towarzystwa Patriotycznego. Na emigracji we Francji dziaa aktywnie w obozie demokratycznym (w Poitiers); by znany z pogldw antyreligijnych. W 1835 r. Wystpi z Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Zbliy si do Bogdana Jaskiego; przez pewien czas przebywa w jego Domku. Czonek Zjednoczenia, dziaa pniej jako emisariusz we Wrocawiu (1848). L'Europen zob. 1831, przyp. 172. Czasopismo zostao wznowione i wychodzio nieregularnie od padziernika 1835 r. do grudnia 1838 r. pod redakcj Bucheza. BALBI zob. 1832, przyp. 558.

368

DZIENNIK

Pitek, 15 [stycznia] Wstaj o sidmej. Po smej na lekcje, chopiec za bardzo mi swywoli (ach! niedbale ja i tu dopeniam mego obowizku). Na kaw i do panien Komar. Niepotrzebna znw bojaliwo, lekcja jako tako. Do Karskiego, biedny, jeszcze saby. Czemu nie poznaj si, nie rozgaduj z Chodk, z Korabiewiczem?1074 Bo w duszy nie ma arliwoci. O drugiej wychodz do ksinej Giedroj. Wstpuj do Dziewoskiego1075 i nie zastaj. Przechodzc przez Alle des Bauer, pokusy w myli znowu. U ksinej, jak zwykle, niewiele mam rezonu. Do Mickiewicza, serdeczniem przyjty, akceptuje moje projekta zawizku bractwa, obiecuje zupen pomoc. Ja jednak poddaj si wpywowi radoci std i nie jestem zupenie panem swych myli. Ma i do Cezarego. Po czwartej wychodz, wstpuj do Waltera zamawiajc si na jutro na obiad. Zastaj jeszcze list od Adama [Celiskiego]. Dzi trzeba koniecznie odpisa. Obiad. Mocnom strudzony przez dalekie chodzenie i flag [ddyst pogod]. Nadchodzi Piotr ju uspokojony, przystaj oba na moje rady; donosz mu o bliskim zawizku bractwa. Drzymi. Przychodzi Kajsiewicz, take ju przecie spokojny. Daje mi do czytania list Gutkowskiego, biskupa.1076 Dziki miosiernemu Bogu za udzielon pomoc w sprawie midzy nami. O jedenastej bior si do spisania tych not i do listu do Adama. Jutro spowied. Pisz tedy list do Adama i gotuj si w myli do spowiedzi. Sobota, [16 stycznia] Wstaj do pno. Chcc skoczy przy tym list do Adama, odkadam spowied. O jedenastej przychodzi Nieszoko dla wypytania si o Celiskim, opowiada mi o konfederacji emigracyjnej. niadanie. Kocz przecie i przepisywa, i piecztuj list do Adama. Do Januszkiewicza po Pana Tadeusza dla Maliskiego, przyrzekam Krlikowskiemu na jutro w Caf de la Providence. U Roiffego zegarek jeszcze nie gotw. Maliskiego nie ma. Chopiec na lek___________
1074

342

1075

1076

EDMUND KORABIEWICZ (18031875) lekarz, uczestnik powstania listopadowego. Studiowa ponownie medycyn w Strasburgu i w Paryu; po otrzymaniu dyplomu praktykowa gwnie w Paryu. FLORIAN ZACHARIASZ DZIEWONSKI (18081872) lekarz z Wilna. Uczestniczy w powstaniu listopadowym jako chirurg. Mieszka w Paryu do marca 1836 r. i y z udzielania lekcji aciny i matematyki. Nastpnie w Nancy, pracujc jako drukarz i korektor. Po potwierdzeniu dyplomu przez Wydzia Medyczny w Montpellier (1852 r.) pracowa jako lekarz wojskowy w armii francuskiej. JAN MARCELI GUTKOWSKI (17761863) naczelny kapelan wojsk Krlestwa Polskiego, od 1826 r. biskup podlaski. Przeciwnik powstania listopadowego. W licie pasterskim do wiernych, ogoszonym w 1832 r., zarzuci powstacom m.in. bezbono. W 1840 r. zosta przez wadze carskie wywieziony do Rosji.

ROK 1836

369

cji niezmiernie mi swywoli oj, le tam podobno dopeniam mojego obowizku. Po lekcji do Adama [Mickiewicza], nie zastaj, ale potem spotykam. Otrzyma tedy obietnic od Cezarego i Montalemberta funduszw. Ale wida, e mwi bez adnej rezerwy, ma zamiary tylko klasztorne. Ja niepotrzebnie odkuzuj si z chci wielkiej roztropnoci i umiarkowania. Do Waltera (czytam z nim dzienniki), obiad. [Julian] Konopka, zapominam si zupenie, ani sowa powaniejszego i w pobonym celu. Odchodzc pragnie szczerze ze mn pomwi. O dziewitej do Doubowskiego, tam Domejko, Piwowarski, Dalen; take i tam trac wszelki charakter moralny. Do domu po jedenastej, mocno zakatarzony, spa. Niedziela, 17 [stycznia] Wstajem do pno. O smej i p na herbat. Do Hieronima, powiadam mu o funduszach. Do kocioa, szczerze si modl. Do domu i troch na dzienniki, i niadanie, i na gr dla spisania not i porzdku robt. Ale po fajce tylko, przed pierwsz do Caf de la Providence, daj rendezvous [Karolowi] Krlikowskiemu na wtorek. Po trzeciej z Szymaskim wyszedszy, do Karskiego, powiadam mu o zawizku bractwa i funduszach, zupenie przystaje. O czwartej i p wracam z Piotrem. Piotr kontent, ju spokojny. Ja peen myli o projekcie organizacji emigracji, o naszym bractwie itd. Na obiad. Pani Rautenstrauchowa, z jeneraem [Giedrojciem] na kaw. O smej nazad. [Henryk] Krasiski prna gawda do dziesitej. Na gr z Napoleonkiem, nie chce si uczy. Ja drzymi. O dwunastej spa, z myl pjcia nazajutrz do spowiedzi. Poniedziaek, [18 stycznia] Wstaj ju o sidmej i p. Napoleonek mnie niecierpliwi, wpadam w gniew, wic nic ze spowiedzi. O smej i p herbata, rozmowa o Napoleonku i skarcenie go. O dziewitej i p na dzienniki. O dziesitej na gr i po dumaniach te noty. O jedenastej na niadanie. Skaranie Napoleonka przez ojca. Nadchodzi Nieszoko, wprowadzam go do jeneralstwa. Na gr z Szymaskim, daj mu ksiki, midzy nimi DK Praw1077 do przetumaczenia dla Vismara. Schodz na d do salonu, potem do siebie z Nieszokociem. Rozmowa o organizacji emigracji. Niepotrzebnie wystpuj ze swoimi mylami, kiedy on ma ochot odbywa swoje. O drugiej wychodzi. Potem Piotr, opowiada o swoich lataninach za stancj, nic nie znalaz. Gol si i wychodz do d'Eichthala.1078 ___________
1077

343

1078

DK Praw Dziennik Praw Krlestwa Polskiego wychodzcy w Warszawie w l. 18161871, odnotowany przez Jaskiego jako dziennik praw ju pod dat 5 padziernika 1835 r. D'EICHTHAL zob. 1831, przyp. 144.

370

DZIENNIK

Spotkanie Heinego, trac w rozmowie z nim wszelki rezon. D'Eichthal przyjmuje mnie zimno, trzeba byo mimo tego oywia rozmow, zrobi mu jakie owiadczenie wdzicznoci. Maliskiemu zostawiam kart, wychodz. O szstej obiad. Piotr odnosi paszcz, stancji nie znalaz. Krlikowski, rozmowa o sposobach organizacji emigracji, o projekcie zrobienia tu jakiego planika dla przystpienia do dziaa ageskich,1079 i schadzkach, i stowarzyszeniu w tym celu. O dziesitej odprowadzam go i na kaw. O jedenastej do domu. Wtorek, [19 stycznia] Zasypiam a do dziewitej i std cielesny przypadek. Przychodzi Piotr, niecierpliwi si z wprowadzeniem na gospod, std nieporozumienie. Na herbat, i chcc odebra od ksinej nalene mi 20 sous (NB. potrzebne mi tylko na kaw itd.). Siedz a po jedenastej. Wychodz za szukaniem table d'hte [wsplnego stou w jadodajni] ku Jardin des Plantes. Ogldam mieszkanie na rue d'Orleans i rue des Portes. Nie znalazszy table d'hte, wracam okoo dwunastej. niadanie i wychodz do pana de Calonne, nie zastaj. Za szukaniem table d'hte i zamawiam na rue d'Enfer. Wracam okoo drugiej. Dumanie, bior si do listu do Michaa [Jaroszewskiego] i dlatego opuszczam lekcj u Wodzia, zasypiam a do czwartej i potem znw do listu, ale idzie z oporem i dzie stracony. Obiad na rue d'Enfer. O sidmej Maliski. Piotr odnosi paszcz, okoo smej wychodzimy na kaw rue des Mathurins, rozmowa o splnym mieszkaniu, akceptuje. Pokrzepionym, pocieszony. Do domu okoo jedenastej i gotuj si na lekcj do panien, na tumaczenie Gerbeta. Napoleonek uczy si lekcji a do drugiej i p. roda, 20 [stycznia] Wstaj o sidmej i p. Ubrawszy si na lekcje. Wprzd na rue Serpente po Rozyn1080 dla ksinej. Wodzio najprzd dobry, ale w kocu za bardzo bryka (anizelka, le robi, e serio nie gani). Kawa na rue Ppinire. Do panien zaczynam o historii literatury, przecie si rozgaduj z pani Natali o mistycyzmie, daje mi Le Glaneur Chrtien,1081 ma czyta Mmoires du ___________
1079

344

1080

1081

W Agen, gwnym miecie departamentu Lot-etGaronne, powsta w 1833 r. zakad skupiajcy przeszo 100 emigrantw polskich, gwnie oficerw. Od koca 1835 r. dziaa wrd nich Adam Celiski, sekretarz Oglnego Komitetu Polskiego w Agen. Propagowa ide odrodzenia religijnego, moralnego i narodowego. Planowa na miejscu wydawanie dziennika polskiego, do czego nie doszo z braku funduszy. Rozyna, dobra crka, czyli Jarmark w. Magorzaty w Jeziorowie pierwsza powie z cyklu Powieci wiejskich Marii Anny z Czartoryskich Wirtemberskiej (17681854). Zob. wyej, przyp. 1069. Le Glaneur Chrtien periodyk katolicki ukazujcy si w Lille w l. 18369.

ROK 1836

371

prince Hohenlohe.1082 O dwunastej do Mickiewicza, rozmowa o konfederacji Ledchowskiego,1083 o projektach zjednoczenia. Rzuca mi dwie myli: wadzy w emigracji tylko przez sankcj sejmow, w kraju przez sankcj z Rzymu. O drugiej do pani Rautenstrauch z listem od ksinej. Raniejszym w rozmowie (bom si poprzednio z rana i w wieczr modli). Do Letelliera, nie ma. Na dziennik, do passage Choiseul. O trzeciej i p znw do Encyclopdie catholique, nie ma. Wic do domu. Wstpuj do pana Antoniego [Goreckiego], zawsze jeden, pokorny, pobony (Chrystus uzdrawiajc patrza w oczy). Obiad, na gr, drzymi. O smej na kaw, na kredyt, i do Nieszokocia. Rada o zjednoczeniu emigracji, na niej Kranas, Trzciski, Wierzbicki,1084 Krlikowski, daj mi projekt konfederacji.1085 Rendezvous na sobot w mieszkaniu Piotra i Hieronima. roda, 17 lutego, dzie popielcowy Wstaj o sidmej (na SaintJacques, z Edwardem [Duskim], o smej do SaintMand. Spowied, w ktrej mam z aski Boga skruch, ale niepokoj mnie skrupuy z powodu nie do pilnego przygotowania si. Msza piewana, k o m u n i a w i t a. niadanie. Okoo dwunastej jad do Parya. Do pani Hofmanowej po ywoty witych, nie zastaj. Do domu okoo drugiej. Mennsier nie chce przysta na kredyt, trzeba si wic ograniczy w meblach. Dostao si od Orpiszewskiego 50 [frankw], Kajsiewicz przynosi 12, Jzef 10; w kasie tedy byo 67 frankw. Rady, rozmylania. Pierwszy obiad splny. Czytam ja listy witego Jana i potem par rozdziaw z Imitacji. Idziem z Maliskim po poduszk pierwsz do tapissiera, ale ju okoo smej i pi. Do Cezarego, zastaj pani de Felletz.1086 Donosz, jak nasze rzeczy stoj, ___________
1082

345

347

1083 1084

1085

1086

ALEXANDRE prince DE HOHENLOHEWALDENBURGSCHILLINGSFUERST (17941849) ksi, duchowny katolicki, pniejszy biskup, syncy jako cudotwrca. W przekadzie francuskim ukazay si jego Mmoires et expriences dans la vie sacerdotale et dans le commerce avec le monde recueillis dans les annes 18151834, Paris 1836. JAN LEDOCHOWSKI (zob. 1835, przyp. 924) otrzyma od Konfederacji Narodu Polskiego i jej prezesa Jzefa Dwernickiego upowanienie do dziaania w ich imieniu. Zapewne WINCENTY NIECZUJA WIERZBICKI (18141864) uczestnik powstania listopadowego w randze pukownika, emigrant we Francji; bra udzia w wyprawie frankfurckiej. W 1836 r. zosta skrelony z listy Towarzystwa Demokratycznego Polskiego za samowoln dziaalno polityczn. WINCENTY NIESZOKOC (zob. 1835, przyp. 1042) w gronie wsptowarzyszy opracowywa projekt zjednoczenia (konfederacji) na emigracji demokratw rnych orientacji politycznospoecznych. By moe Jaski w zwizku z tym napisa nie oznaczony dat projekt: O zasadach, celach i urzdzeniach Konfederacji Patriotycznej Katolikw itd. Tekst projektu w Dodatku do Dziennika Roku 1836, pozycja IV. ... pani DE FELLETZ moe ona znanego publicysty francuskiego CharlesMarie Dorimond de Fletz (17671850).

372

DZIENNIK

w rozmowie nie do arliwoci. Wychodz okoo dziesitej (miaem i do ksinej) na kaw i dzienniki, rue de l'EcoledeMdecine. Wracam na Saint Jacques okoo jedenastej. Hieronim ju pi. Czwartek, [18 lutego] Wstajemy do pno, okoo dziesitej. Zostawiam Hieronimowi polecenie, eby Piotr zastawi mj paszcz i kupi z otrzymanych pienidzy materace i dwie kodry i uy na przeprowadziny. Id na kaw place SaintMichel. Do ksinej, wprzd rozmowa z Bukatym.1087 Zdaj o niej spraw ksinej i rozdraniam si jej trwog, eby znw Bukaty nie porzuci. Znowu si daj pobudza prnoci. Robi obietnic itd., rozstajemy si jak najlepiej. Omnibusem do Mickiewicza. Rozmowa o potrzebnej u nas ostronoci, niespieszeniu si w dziaaniu na innych, o Duskim; pokazuj mu list Adama [Celiskiego], niepotrzebnie cay. Wychodz niekontent z siebie. Do pani Hofmanowej. Odbieram ywota witych, powiadam o oddaleniu si moim od Giedrojciw. I byo znowu co faszywego w wystawieniu przyczyn tego oddalenia. Okoo czwartej do domu. Wstpuj do Mennsiera i daj mu 20 frankw na dwa ka, 3 powoczki i siennik, ktre przysa dzisiaj. Obiad. ywot witej Melanii1088 czyta +Hieronim+. Obrachunki, zostaje w kasie 43 franki. Wychodzim jeszcze z Piotrem na SaintJacques. Wprzd oba na demitassy, ja do Voltaire, on do Molire. Do Konopkw, nie ma. Do Nieszokocia. Bawi do dziesitej i spa, modlitwa z Piotrem.
348

Pitek, [19 lutego] Wstajem z Piotrem, ju okoo smej. Id do Bukatego. Mowa z nim o Napoleonku, o nauce jzyka greckiego. Bior moj cukierniczk i filiank, odnosz Piotrowi i zostawiam mu 10 frankw na przeprowadziny. Sam do Ziomeckiego, nie ma go, zostawiam kartk. Na kaw place SaintMichel. Do Konopki, nie ma. Do Januszkiewicza, bior Otarzyk polski.1089 Do kapelusznika, ___________
1087 1088

1089

ANTONI BUKATY zob. 1835, przyp. 1055. ywot witej Melanii. w. MELANIA MLODSZA, wdowa (383439) Rzymianka, fundatorka klasztorw, znana z pobonoci. Jej ycie przedstawi ks. Piotr Skarga w ywotach witych, ktre dla formujcego si Domku Jaskiego byy czst lektur duchow. Naley wspomnie, e Skarga niemal z reguy zamieszcza po yciorysie witego Obrok duchowny, zawierajcy rozwaania religijne, zachty do pobonego ycia za przykadem bohatera. (Imi lektora Hieronima w oryginale skrelone.) Otarzyk polski opracowany przez wieckiego autora Stefana Witwickiego (zob. 1834, przyp. 629) modlitewnik stanowi dla pierwszych czonkw Domku Jaskiego wan pomoc w ksztatowaniu ycia religijnego. Zawiera m.in. Rady do ycia pobonego (wrd nich: Gotowanie si na mier, Obejcie si z drugimi, Pokuta i umartwianie, Unikanie wiata), naboestwa (poranne, mszalne, nieszporne,

ROK 1836

373

odprasowywa mi kapelusz, ju okoo pierwszej. Do Waltera, nie zastaj go. Nie bardzo potrzebnie trac kilko godzin. Do Cezarego, powiadam mu o naszym zamiarze zaproszenia braci, on zaczyna dziwaczy, spisywa listy, chce si naradza itd. Moja mio wasna obraona, nie bardzo dobrzemy si rozstali. Kupuj parasol, papier itd., szuhwaks1090 itd. i do domu okoo czwartej. Karski ju si przewiz i rzeczy nasze z SaintJacques. Hieronim ju by z rana zaprosi na niadanie Ziomeckiego, ma przyj i wieczorem. Przychodzi okoo obiadu, std moja niemiao. Po obiedzie Maliski jeszcze odchodzi, idziem na rozmow na gr, wykadam mu nasze zamiary, prawie si zgadza. Opowiada mi o Starzyskim.1091 Modlitwa. piemy razem. Sobota, [20 lutego] Wstajem o sidmej. Ziomecki zaraz wychodzi. niadanie, obrachunki. Z wczorajszych 43 frankw zostaje tylko 8, ale przybyo od Maliskiego i od Edwarda 10. Hieronim idzie do l'abb Blanc1092 proszc go o wysuchanie nas spowiedzi, przystaje tylko na dwch lub trzech jutro rano. Hieronim wychodzi do Mickiewicza i do Januszkiewicza. Ja wychodz do Cezarego a o pierwszej, wstpuj na kaw i na dzienniki, do Cezarego dopiero po drugiej, ju go spotykam na wychodzie, odmawiam co do zejcia si razem na jutro. Zgrzeszyem w rozmowie z nim dajc si pobudza przez prno i mio wasn. Podprowadzam go pod SaintSulpice. Pac Mennsierowi pozostae 22 franki. Szukam potem sprztw kominkowych i nie znajduj. Do domu okoo czwartej. Maliski si ju przenis i zabieram z komisjonerem tomoki i kuferki dla odniesienia Giedrojciom i portierce. Bawi si tam za dugo. Wracajc kupuj szczypce, lichtarz, chenets [szczypce do wgli] itd., bche economique [wgle drzewne]., a [Cezary] Plater ju czeka od pitej. N i e d o t r z y m a e m ___________
wieczorne), odautorskie Myli chrzecijaskie na wszystkie dni miesica, modlitwy do witych Paskich, patronw Ojczyzny (jak Modlitwa do . Stanisawa, Patrona Kraju, Modlitwa do . Wojciecha, Patrona polskiego itp.), ywot . Stanisawa biskupa krakowskiego wyjty z ywotw witych ks. Piotra Skargi, ponadto modlitwy na rne okazje oraz liczne psalmy i pieni z Bogurodzic na czele. Otarzyk polski cieszy si zarwno na emigracji, jak i w kraju niezwykym powodzeniem. Ukaza si w Paryu w 1836 r. w dwch mutacjach: penej i skrconej (Otarzyk polski mniejszy). s z u h w a k s z niemieckiego Schuhwaks, nazwa czarnej pasty do czyszczenia butw. STARZYNSKI na emigracji we Francji przebywao wielu emigrantw o tym nazwisku. Trudno ustali, kogo Maliski mia na myli. Jaski w pniejszych zapiskach wymieni erosawa Starzyskiego (zob. niej, przyp. 1228). By moe o niego tu chodzi. l'abb BLANC ksidz, historyk Kocioa wykadajcy w Collge Stanislas.

1090 1091

1092

374

DZIENNIK

s o w a. Obiad. Odkadamy rad spln na jutro. Umawiamy si co do spowiedzi, chc si gotowa, rozmylam i sen mnie zbiera okoo dziesitej.
349

Niedziela pierwsza postu, [21 lutego] 1836 Wstajem o sidmej. O smej Hieronim z Edwardem id na spowied do Collge Stanislas.1093 Piotr z Jzefem do Hpital Necker,1094 ja do SaintSulpice. Schodzim si na msz do kaplicy Najwitszej Panny w SaintSulpice. P i e r w s z a s p l n a k o m u n i a w i t a. Udziela mi Bg arliwoci, prosz Go o pomoc, o wyrzucenie ze mnie wszelkiej pychy i prnoci dla przyjcia starszestwa, ktre mi bracia ofiaruj. Wracamy do domu po dziesitej. niadanie. O dwunastej do drugiej P i e r w s z a r a d a s p l n a. (Akt dzikczynienia i oddania si zupenego na wol Boga. lub dozgonnej braterskiej spoecznoci. Obowizki w bractwie duchowne i gospodarskie, poza bractwem misjonarskie.) Miosierny Bg udziela mi arliwoci ducha i rozrzewnienia. Dziki Mu nieskoczone. Cae moje ycie powinno by pokut i modlitw. Szymaski przerywa nam, odprawiam go. O drugiej przychodzi Taski.1095 Wyprawiam Hieronima po kupienie ksiki dla pani Giedrojciowej. Ofiaruje mnie zajcie si wydaniem jego dziea z udziaem w dochodzie. Poniewa ma[j] w nim dnoci i myli przeciw religii, nie skaniam si zupenie i zostawiam do dalszej rozmowy. Robi mi nadziej wyjachania do Londynu dla sprzeday. Mam si pozna z panami Koch i Villermont.1096 Wracam do domu o trzeciej i p. Przekska niepotrzebna. ___________
1093

1094

1095

1096

C o l l g e S t a n i s l a s Ks. ClaudeMarieRosalie Liautard (17741842) zaoy w Paryu w 1804 r. kolegium wychowawcze, ktre w 1822 r. na mocy przywileju krla Ludwika XVIII otrzymao na cze polskiego krla Stanisawa Leszczyskiego nazw Collge Stanislas. Kolegium obejmowao dwa zakady: szko redni, przygotowujc uczniw do studiw uniwersyteckich, i seminarium duchowne ksztacce przyszych kapanw. H p i t a l N e c k e r Szpital ufundowany w 1779 r. w Paryu przez SUZANNE NECKER (17391794), maonk francuskiego ministra i finansisty Jacquesa. Posiada kaplic, ktr obsugiway szarytki. JOZEF WIKTOR TANSKI (18061888) wojskowy, uczestnik powstania listopadowego. W 1832 r. na emigracji we Francji studiowa w paryskiej Szkole Sztabu Generalnego. Wsppracowa z wydawnictwem Encyclopdie des Gens du Monde, publikujc biogramy osb z Europy Wschodniej. Napisa Tableau statistique, politique et moral du systme militaire de la Russie (Paris 1833). W 1836 r. w Paryu zacign si do legii hiszpaskiej. Dziki przyjani z Aleksandrem Walewskim powrci do Francji i zaj si dziennikarstwem francuskim. JEANBAPTISTEFREDERIC KOCH (17821861) pukownik, wykadowca w Szkole Sztabu Generalnego w Paryu. VILLERMONT brak bliszych danych.

ROK 1836

375

Rozmylanie o splnej radzie. Obiad o pitej. Czytam ycie witego Wilhelma, ksicia akwitaskiego.1097 Odpoczynek w celi i rozmylania. Rozmowa z Maliskim. O smej d a l s z e p r o w a d z e n i e s p l n e j r a d y. (Zebranie postanowie rannych. Warunki naszej spoecznoci: wadza, wasno. Sposoby wypenienia naszych celw: modlitwa, praca, urzdzenie ich.) Pomiszanym nieco w mojej mowie, std, em sam zacz decydowa rzecz o wadzy, nie wysuchawszy wprzd braci. O dziewitej i p splna modlitwa wieczorna podug Otarzyka polskiego i do celi. Piotr pi ze mn. Dugo si jeszcze modli. Powiadam mu o mojej niespokojnoci i pomieszaniu na splnej radzie. Chwali, owszem, moj otwarto. Ale zdaje mi si, e dobrze bdzie prosi go o pomwienie z braci wzgldem posuszestwa, jakie mi obiecuj, i praw, jakie mi przyznaj. Chc jeszcze pisa noty z dni upynionych i urzdzenie tygodnia albo listy, ale sen mnie zbiera, id spa po dziesitej.
Roboty na pierwszy tydzie Postu od 21 do 28 lutego Poniedziaek, [22 lutego] Dzie mj subowy. Odwiedzi Konopk, Koryckiego, ksin Giedroj, Ziomeckiego. List do Szymaskiego. Przypomnie sobie sub do mszy. Wtorek, [23 lutego] Do pani Komar. Do biblioteki dla Boni i Bugarii. roda, [24 lutego] Okoo trzeciej ma przyj do mnie Szymaski. Czwartek, [25 lutego] (za dzie subowy trzeba obra) D o K o r y c k i e g o. D o D o b r o w o l s k i e g o. W wieczr u Napoleonka katechizm. Gotowanie si na lekcj u panny Ludmiy [Komar]. Spyta pani Giedroj o firanki, o oliw, o serwety, o powoczki. Gerbego Chechowskiemu. Konopce Julisi zanie Universit Catholique. Dowiedzie si wzgldem masa na place du Panthon.

350

362

___________
1097

W ywotach witych ks. Piotra Skargi, ksi WILHELM Z AKWITANII, zwycizca Arabw w poudniowej Francji i Hiszpanii. Zmar jako zakonnik w zaoonym przez siebie klasztorze w 812 r.

376

DZIENNIK

Pitek, [26 lutego] Przed obiadem do Benoista. Wieczorem o Boni i Bugarii. Sobota, [27 lutego] Z rana o smej do Taskiego, potem do biblioteki. Spyta u Karmelitek1098 o spowiednika. Do Gurangego cho bilet [wizytwka]. Gotowa si na mier, zrzuci co prdzej wszystko, co ciy na sumieniu. Niedopenione obowizki, listy. Listy w tym tygodniu popisa: d o H u b e g o, d o A g e n, d o R e t l a, d o W a r s z a w y, d o Z a l e s k i c h. Bieganiny za robotami chlebowymi. Urzdzenie lektur na przyszy tydzie. Moje rady. Przygotowanie si na nauk w niedziel Obietnice braci. Pomwi z Edwardem [Duskim] wzgldem Krakowa i Krlikowskiego. 350

351

Poniedziaek, [22 lutego] Wstajem o szstej i kwadrans. Wychodzim na msz o szstej i trzy kwadranse. Zakrystian zaprasza do suenia do mszy. Obiecuj na jutro. O sidmej i p do domu ja subowy. Gotuj na niadanie herbat i daj ser. Nadchodzi Chechowski, nie przyjlimy go do serdecznie. Pomywam statki, zamiatam i dziesita. Spisuj rachunki wydatkw, w kasie tylko 3 franki. Wyprawiam Maliskiego (zalecajc mu przyniesienie paszportu i krucyfiksu), Kajsiewicza do Mickiewicza po nadesze ju 600 frankw,1099 zalecajc mu cierpliwo, pokor, mio, powag w spotkaniu si z ludmi. O jedenastej do celi i pisz oto te noty i urzdzenie tygodnia i bawi a do okoo drugiej. Okoo drugiej przychodzi ksidz Guranger. Bardzo mi si podoba, ale zdaje mi si, e zanadto zewntrzny, lekki, fin [wykwintny]. Piotr go odprowadza. Nadchodzi potem Ziomecki. Z nim bardzo dobrze. Potem Konopka, z tym ___________
1098

1099

... u Karmelitek... koci w. Jzefa z Karmelu (SaintJoseph des Carmes), przy rue Vaugirard 78, pozostawa pod opiek sistr karmelitanek. By on jednym z ulubionych przez Jaskiego miejsc modlitwy. Zapewne na pocztku lutego 1836 r. Adam Mickiewicz przekaza w licie do Adama Czartoryskiego prob o poyczk, ktr otrzyma: Kilku moich znajomych, modych i zdolnych ludzi, postanowio naj sobie dom na wsplne mieszkanie i zaj si poytecznymi pracami. Brakuje im funduszu na zapacenie z gry terminu szeciomiesicznego. Szukaj poyczki, ktr ratami miesicznymi bez zawodu zwrc. Jeliby Ksi przychyli si do mojej proby, raczyby da zna do Parya, aby mi wyliczono na mj rewers frankw szeset, ja za kredytorw sam pilnowa bd (Dziea, t. XV, Listy, cz druga, s. 1389).

ROK 1836

377

trzeba byo serdeczniej. Gol si, ubieram w zamiarze pjcia jeszcze do ksinej Giedroj. Wtem ju trzecia i kwadrans. Przychodzi Karski ze spaceru. Wychodz po wiktuay, choucroute [kwaszon kapust] na rue des SaintsPres itd. itd. Wracam o czwartej i kwadrans. Gotujemy, nie ma obiadu na pit. Mleko si warzy. Obiad a po szstej, zy i bardzo zy przykad lekkie waenie zacignitych obowizkw i przyjtego porzdku domowego. Koczy si obiad a dopiero blisko smej. Kajsiewicz wychodzi do Adama [Mickiewicza]. Ja zmywam statki, uprztam kuchni a do po dziewitej. Id potem z Jzefem [Maliskim] na gr na fajeczk. Nadchodzi Hieronim okoo dziesitej. Dziki nieskoczone Najlitociwszemu Bogu dosta pienidzy. Radzimy na dole, jak ich uy. Chc moje rzeczy wykupywa. Ja myl uy tego na spacenie niektrych dukw. Okoo jedenastej modlitwy wieczorne. Potem do cel. Ja jeszcze z Piotrem rozmow. Powiada, e Guranger chce i mnie przyj do Solesmes. Sam, widz, zachwiany w obecnych postanowieniach. Odkrywam mu rzecz o apostolstwie wzgldem schizmy.1100 Oddajemy nasz przyszo Bogu, rozstajemy si w rozmowie jak najlepiej. Modlimy si razem, piemy razem. Wtorek, 23 [lutego] Maliski budzi nas o pitej i p, ale poniewa nie przynis wiecy, zasypiam. Hieronim po szstej. Ubieramy si na szst i p. Modlitwy poranne. Na msz wit do Karmelitek, ja su i bawi w kociele do smej. Do domu, czyszcz sobie trzewiki. Koczymy modlitwy poranne. niadanie a o dziewitej, jestem lektorem za Jzefa. Nawrcenie si witego Teofila.1101 Potem niadam. Radzimy jeszcze o uyciu naszych 600 frankw. Potem czyszcz si, ubieram i ju po jedenastej. Potem do celi i te oto noty. Do gospodyni po zameldowanie i dla zapacenia 300 frankw. Dowiaduj si, e obok nas mieszka swedenborgista Broussais.1102 Rada z braci o urzdzeniu salonu. Wychodz z domu ju okoo pierwszej. Do pani Komar ju za pno, wic do Konopki, ale, niestety, wstpuj na kaw (prna ciekawo, prna strata czasu i pienidzy i wielka sabo ducha, i niewola ciaa). Bawi a do okoo drugiej. Konopki nie ma, zostawiam dla niego 10 frankw. Za meblami. Kupuj trzy ___________
1100

352

1101

1102

s c h i z m a tu w rozumieniu wczesnego katolika: Koci wschodni po dokonanym w wieku IX rozamie midzy Kocioem greckim a rzymskim; najczciej przez schizm rozumiao si wwczas rosyjski Koci prawosawny. 23 lutego Koci katolicki obchodzi wito liturgiczne ku czci w. Teofila. Wtedy to czytano w Domku Jaskiego zamieszczony w ywotach witych ks. Piotra Skargi tekst: Odwoanie i pokuta Teofila Adaskiego, kocielnego oekonoma abo sprawcy. Zapewne JOSEPHVICTORFRANOIS BROUSSAIS zob. 1832, przyp. 440. S w e d e n b o r g i s t a zwolennik nauki Emmanuela Swedenborga (zob. 1832, przyp. 340).

378

DZIENNIK

353

stoy, trzy poduszki. Pokazuje si, em wpad, oszuka si na stoach. Za kodrami, kupuj pi wenianych na rue Duphot. O trzeciej do pani Giedroj. Nadzwyczaj dobrze przyjty. Znowu niestety moja mio wasna odzywa si brak pokory, powagi, arliwoci. Pyta [?] mnie o naszym domu. Bior informacje o rozmaitych szczegach gospodarskich itd. Wychodz dopiero o pitej i spiesz na obiad. By Adam [Mickiewicz], zabawi p godziny, wszystko mu si podobao. Hieronim kucharzem, Maliski lektorem czyta ywot witej Jadwigi.1103 Wiele nieporzdku przy obiedzie. Koczymy o sidmej, ja z Maliskim do celi, palimy fajki do smej. Pisz list do Raciborskiego.1104 Do Cezarego, bardzo dobrze przyjty, pokazuje kwit z 600 frankami de loyer [za komorne]. Wciga mnie w rozmow o moich relacjach. Zachowuj pokor, jednak przebija si chtka chwalenia si. (NB. idc do Cezarego, znw wstpiem na demitass jakem jeszcze niewolnikiem ciaa.) Wychodz okoo dziewitej. Ju zmwili wieczorne pacierze. Na gr. Przychodzi Piotr. Wszczynamy wczorajsz rozmow. Widz, e znw go chtka cignie do Solesmes, ma co na sercu, cige chwianie si, niestao woli, prawie jej nie ma, na pozr. Pacierze, czytanie Biblii dla wynalezienia inskrypcji domu. Okoo dwunastej spa. roda, 24 [lutego] Wstajem przed szst. O szstej i kwadrans pacierze. O szstej i trzy kwadranse do kocioa. Spniamy si ju na msz. Piotr suy. Hieronim zostaje. My z Jzefem do domu. Wstpuj do piekarni. niadanie o sidmej i p. O smej koczymy. Myj si, bior miar na papier do zakrycia luster. Piotrowi polecam kupienie krucyfiksw, Jasnowidzc,1105 Hieronimowi pjcie do Orpiszewskiego itd. O smej i p wychodz na lekcj do Wodzia. Przyjmuje mnie z pust radoci, ja przecie nie trac kontenansu. Lekcja do dobrze. (NB. spotkaem Iwanowskiego, mwimy midzy innymi o dawniejszym swoim interesie, szo o 2000 frankw.) Po lekcji do Witwickiego, nie ma, jedenasta. Do Gautier (spotykam Dbczewskiego, nie do wzgldem niego mioci i cierpliwoci, zbywam go prawie po grubiasku). Gautier odpowiada, e termin mego pierwszego obligu na marzec. Wyszedszy spotykam Sguina. Niepotrzebnie przyjem od niego sygara. le, em stara si mu zatai, i i sam karaem cielenie Napoleonka. le, em na prno na przechadzce po Palais Royal straci z nim p godziny. Ju dwunasta. Wstpuj potem do Cabinet lektury w passage VroDodat i straciem p godziny niepotrzebnie prna ___________
1103 1104 1105

354

ywot . Jadwigi ksinej polskiej opisa ks. Piotr Skarga w swoich ywotach witych. Zapewne Adam Raciborski, zob. 1832, przyp. 386. Zob. 1835, przyp. 1007.

ROK 1836

379

ciekawo, trzeba j byo przynajmniej odoy na potem. Do szewca, wzi miar. Id ku SaintSulpice szuka ptna na zwierciada. Ju po pierwszej. Wchodz do Mennsiera, pytam o stoy, nie ma, jakich potrzebuj, bior tylko jeden, obok dwa. Na prno chodz za kociokiem. Spojrzenia i pokusy od kobiet. Niepotrzebnie piernik. Potem bior chenets itd., potem lichtarze, szczypce, mieszki. Kupuj pupitre [pulpit], papier peint [tapet] itd. Skadam wszystko u Mennsiera, ma mi odesa. Kupuj bcher conomique i motte. + Rozmy-lajc podczas biegania skaniam si za inskrypcj: Boga Rodzico, Korony Polskiej Krlowo, mdl si za nami.+ Okoo trzeciej. Szymaski by, ale ju odszed. Piotr porobi niepotrzebne wydatki, le, em mu to moe za dogryliwie da uczu. Spisuj rachunki, ju wydane 150 frankw. Nadchodzi Sidorowicz. pam znw niepotrzebnie chleb. Przynosz stoy, ustawiamy. Nadchodzi Ordyniec. Czemu nic mu nie mam dobrego do powiedzenia, po co ozibo? Baraszkowanie tedy a do obiadu. Obiad o pitej i p. Piotr kucharzem, Hieronim lektorem. Maliski smutny, przy obiedzie chce wszczyna rozmow. Za wiele jem, a grzech. Po sidmej do celi, ociao, fajka. Do Montalemberta decyduj si nie i. O smej wychodz po mieszki, miot itd. z arrirepense na kaw. (Boe, przepu mi moj sabo i dodaj aski ku mojej poprawie.) Ju dziewita. Do Konopkw, zastaj Julisia. Sprowadzam rozmow do religii i Bg miosierny udziela mi pomocy, robi na nim wraenie. Wychodz o dziesitej. Zaczynam si wzbija w jak prno przez sukces u Julisia i idc upadam, zbijam sobie kolana. Dziki Bogu za upokorzenie. Kupuj pakiet wiec. Do domu o dziesitej i p. Hieronim ju wrci. Nakadam u siebie ogie, ale si nie chce pali. Rozmylania. Noty, jak jutro dzie urzdzi. Potem tu oto noty. Ju podobno po pierwszej. Pacierze i spa. Czwartek, 25 [lutego] Wstajem o pitej i p. Modlitwy poranne. Msza wita. niadanie. Obrachunki, rozporzdzenia naszych interesw i prac gospodarskich dziennych, jak si zachowa wzgldem majcych nas dzi odwiedzi. Oczyszczam si dla pjcia do pani Komarowej. Wychodz o dwunastej. Poniewa krtko spaem, sen mnie zbiera. Id na demitasse la CroixRouge. Do omnibusu. Zastaj tam Cheruela. Rozmowa z nim o Lacorderze, o Margerinie itd. Przechodzc spotykam Decourdemanche.1106 Obiecuj mu przyj do niego. Do pani Komar przybywam o pierwszej, przyjty jak najlepiej. Dysputa z Sobaskim. Trzymam si do powanie i przytomnie, ale nie do arliwoci, nie do wiary, mioci, ufnoci w Bogu. Wychodz o drugiej. Do Mickiewicza, rozmowa o Duskim. Przyjtym dobrze, ale znw brak arliwoci, pokory, wiary, gorcej mio___________
1106

355

ALPHONSE DECOURDEMANCHE zob. 1835, przyp. 769.

380

DZIENNIK

356

ci. O trzeciej do Laurent,1107oddaj mu 3 franki. Do Witwickiego, nie zastaj, zostawiam kart. Do szewca, eby nie bi w buty gwodziw. Kupuj potem cafetierk [mynek do kawy], za drogo, za 5 frankw. Do ferblantier [blacharza] przy SaintSulpice, eby si wstrzyma co do kocioka. Mwi mu, eby nazajutrz okoo czwartej przynis wiksz patelni. Do domu. Jest pan Antoni [Gorecki] i zostaje z nami na obiedzie, peen pokory, i wida w nim satysfakcj. Hieronim lektorem, Karski kucharzem za mnie. Po obiedzie wychodz na katechizm do Napoleonka. Odprowadzam pana Antoniego, proponuje splne mieszkanie. Przyjmuj. da widzenia si u niego. Z mojej strony znw brak arliwoci. Odkadam to widzenie si za daleko, a na przysz rod. Wstpuj do Caf Voltaire. Na katechizm, ju po smej. Mwi rozumnie, ale nie do serdecznie, nie do arliwie. Boe Duchu wity, ogie Twojej mioci i wiary witej we mnie rozpal i caego mnie nim ogarnij ! O jedenastej daj herbat, pij znw za wiele, z jak chciwoci. Wracam do domu okoo wp do dwunastej i jeszcze dumam przy kominie (Piotr do mnie przychodzi), zasypiam po pnocy. Pitek, 26 [lutego] o drugiej w nocy sysz rozmow u Piotra. Nadchodzi Maliski. Karski zasab, krew mu si z ust rzucia, trzeba po doktora. Idzie Piotr po Dziewoskiego. Ja mam i po Dobrowolskiego, ale przypominam sobie, e w domu mamy Broussego, wic nie id. Maliskiego spa namawiam, sam siedz przy Karskim, zadrzymuj. Okoo pitej przychodzi Piotr z Korabiewiczem i z Postempskim.1108 Rady. Ja wstydem okryty, bo mnie zastpujc przy kuchni, Edward zapad. Maliski wsta, kad si na jego ku, drzymi a okoo sidmej, jako snem jestem zmorzony, cay saby, zimny, bez arliwoci. Std modlitwy poranne przepominam mimo tego, emy mogli pj do innego pokoju i zmwi je. Std na msz pj ani myl, idzie tylko Hieronim i Maliski. Przy niadaniu wstydz si da bogosawiestwa. Przebacz mi, ___________
1107 1108

357

PAUL MATHIEULAURENT zwany Laurent de l'Ardche zob. 1832, przyp. 220. IGNACY ROMAN POSTEMPSKI (Postpski) (18081878) malarz, dziaacz emigracyjny. Pochodzi z Podola. Pocztkowo studiowa prawo na Uniwersytecie Wileskim, potem przerzuci si na Szko Sztuk Piknych. Uczestniczy w powstaniu listopadowym. Na emigracji we Francji zapisa si do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Cieszy si opini zacnego czowieka: Gorcych uczu, ywej wyobrani, do egzaltacji skonny, odznacza si zawsze skrupulatn prawoci, dobroci serca i wielk rzewnoci waciw synom Rusi naszej (wypowied by moe Jzefa Bohdana Zaleskiego, z ktrym przyjani si Postempski). Zapewne od 1836 r. studiowa malarstwo przez sze lat w paryskiej pracowni Lona Cognieta W 1842 r. przenis si do Rzymu, gdzie osiad na stae. W twrczoci malarskiej uprawianej w duchu szkoy romantycznej prezentowa tematyk narodow, martyrologiczn i religijn. By cenionym konserwatyst i portrecist.

ROK 1836

381

Boe, moje saboci i grzechy przez Syna Twego Jezusa Chrystusa, za przyczyn Matki Jego przenajwitszej. Dodaj pomocy ku cakowitemu memu odrodzeniu w Chrystusie. Rozmowa z Korabiewiczem przy niadaniu i po niadaniu do przyjacielska, powana, ale puszczona na los, prowadzona nie dla Chrystusa, nie przez mio Boga i bliniego. Potem fajki z Chtopem1109 i Postempskim. Czyszczenie si, mycie si. Przynosz krucyfiks, przywo drzewo. Robi potem rachunki, rekapitulacja wydatkw ju w kasie tylko 81 frankw. Nadchodzi Orpiszewski, nadchodzi Ziomecki. Duga z nim rozmowa, serdeczna, powiadam mu o celach naszego bractwa, o tym, e zaprowadzim kategorie co do czonkw. Przystaje na wszystko. Ma przyj w niedziel. Wychodz z Orpiszewskim na miasto o drugiej. W rozmowie zupeny brak gorliwoci i podniesienia ducha. Portierk przepraszam za trudzenie jej nocne. Wstpuj na kaw Voltaire dla odpdzenia snu i trzecia. Do Julisia [Konopki] z Universit Catholique ju nie id, ale do Koryckiego. Jest tam i Miesiczek.1110 Dobrze mnie Korycki przyjmuje, owiadcza ukony od Clavela,1111 dla ktrego mam posa Bulletin de l'Institut Historique.1112 Zapraszam Koryckiego do nas. Do ksigarza po Raison du christianisme,1113 ale go nie ma. Po maso. Ju malarka odjachaa. Do ksinej, pretensja, em nie przyszed, jak mwiem, okoo dwunastej. Przyjtym tak jak i wczoraj, i od jeneraa najuprzejmiej. Informuj si co do firanek, mwi o Bukatym, O Napoleonku itd. I o pitej, nic dzi nie zrobiwszy, nie kupiwszy, wracam na obiad. Kucharzem Maliski, lektorem Piotr. Po obiedzie i fajce z Maliskim id zanie Julisiowi Universit Catholique, nie ma go, zostawiam. Potem do Nieszokocia odnie mu broszur Gurowskiego od ksinej Giedrojciowej. Rozmowy polityczne, nowinkarskie. Sen mnie zbiera, mwi bez ducha, bez mioci. Wychodz ___________
1109

358

1110 1111 1112

1113

CHTOP tak jest w oryginale. Wg Krosnowskiego: Jules Chrob; wg B. Konarskiej: Julian Chrul (Chrl). Ur. 1811 r. Pochodzi z Wileszczyzny. W powstaniu 1831 r. podporucznik. Na emigracji we Francji. W 1838 r. by w Montpellier, by zda egzaminy z farmacji. BAZYLI MIESIACZEK (1788?1850) dominikanin, doktor prawa rzymskiego i prawa kanonicznego, teolog. By kapelanem Legii nadwilaskiej. CLAVEL zob. wyej, przyp. 1063. Bulletin de l'Institut Historique Zapewne periodyk Instytutu Historycznego, zaoonego w Paryu w 1833 r. Aktywnym czonkiem instytutu by m.in. Ph.J.B. Buchez (zob. 1831, przyp. 172). Paryski ksigarz Sapia mia na swym skadzie apologetyczne dzieo La Raison du Christianisme liczce dwanacie tomw dzieo powstae pod kierunkiem ksiedza de Genoude i wydawane w Paryu do 1838 r. Zebrane zostay w nim wiadectwa na rzecz prawdy dogmatw chrzecijaskich, zoone przez wybitniejsze umysy Francji, Anglii i Niemiec. Deklaracje, wyznania wybitnych ludzi, ktrzy mimo wyksztacenia uzyskiwanego w rodowisku obcym wierze, rozpoznawali wielko i prawd nauczania Kocioa. Dzieo to dostarczao narzdzi przydatnych w polemice.

382

DZIENNIK

przed dziewit na kaw, potem na dziennik wieczorny. Do domu, Piotr i Maliski ju pi. Mwi w mojej celi pacierz z Hieronimem. Nie ma ognia. Pokadam si na ko, bez poduszki, bez drugiej kodry, i nareszcie rozbieram si, i zasypiam. Trzeba byo wieczr w domu przepdzi, mona byo i lepiej byo wizyty te na dzie odoy. Sobota, 27 [lutego] Wstajem o szstej. Buty, mycie si i nie ma czasu na modlitwy ranne. Msza wita, nie do gorliwoci, potem modlitwy ranne. Hieronim kucharzem, ja lektorem ycie witej Fausty i witej Kunegundy.1114 Posuguj troch w kuchni. Myl o uyciu dnia i o rozmaitych interesach. Po dziewitej do mojej celi i rady z Piotrem o moich dla niego poleceniach, o przecieradach dla Karskiego, i spisuj noty z wczoraj i z onegdaj. Ju trzy kwadranse na jedenast. Boe najdobrotliwszy, dodaj mi Twojej pomocy, ebym jak najlepiej uy dnia dzisiejszego! Wychodz z Piotrem za sprawunkami.
Drugi tydzie Postu Poniedziaek, [29 lutego] O smej do Gurangera. Do SaintChrona, do pani Komar, do Benoista. Wracajc, do biblioteki o Bugari, Boni. Wtorek, [1 marca] Taski. Lekcja. SaintChron. Ksiki dla Koryckiego. List do Szymaskiego. Po pierwszej proboszcz SaintMand. L'Univers Religieux1115 Kupno rzeczy dla Ziomeckiego. L'Europen roda, [2 marca] Komunia wita. Rada splna. O trzeciej do Goreckiego, wprzd do Koryckiego. Wracajc, do Cezarego [Platera]. Modlitwa za pana Antoniego.

359 363

___________
1114

1115

Ks. Piotr Skarga w ywotach witych zamieci ywot i mczestwo . Fausty, panny..., ktra ya okoo Roku Paskiego 300, wraz z Obrokiem duchownym. W tym samym dziele znajdowa si ywot . Kunegundy, cesarzowej, ony Henryka II, wdowy i mniszki, zmarej w 1033 r. L'Univers. Journal Religieux, dziennik katolicki redagowany w Paryu przez ks. JacquesPaul Migne'a w l. 183538, nastpnie w 183960. Jaski opublikuje w tym dzienniku swj artyku pt. Pologne, ktry zostanie przedrukowany w L'Europen (r. 4, 1836 nr 10 s. 322 i nr 11 s. 351352).

ROK 1836
Czwartek, [3 marca] Modlitwa za pana Antoniego na mszy. Biblioteka

383

Przygotowanie si na lekcj sobotni. Listy do Leonarda [Rettla], Adama [Celiskiego] i do Warszawy, do Zaleskich.

Pitek, [4 marca] Msza na intencj Mickiewicza. Lekcja o trzeciej. Sobota, [5 marca] Do Montalemberta po ksik dla Waltera. Lekcja u Wodzia i u panien, i do Sobaskiego.

Pan Antoni przychodzi na obiad

Od panien odebra Skarg, odnie Wrotnowskiemu. Do Mickiewicza. Do Waltera. List do Janowskiego. 360

roda, 2 [marca], witego Teodora Wstajemy do pno i do kocioa. Troch si ju spniamy. Ziomecki idzie jeszcze do swojego ksidza spowiada si, wraca. Komunikujemy razem na intencj jego wprowadzin. Do domu. Modlitwy poranne. Ja lektorem, Ziomecki kucharzem, ale Piotr gotuje niadanie. Ziomecki wychodzi do szkoy. My mielimy mie rad spln, ale Maliski chce wychodzi. Pitek, 4 [marca] Wstajem o pitej i p. Pacierze. Msza wita na intencj Mickiewicza. Jest przecie arliwo i nie czuj fatygi z krtkiego snu. niadanie. O smej do Montalemberta. Spniam si troch, to le. Czytamy ycie witej Jadwigi. O dziesitej idziem do Wrotnowskiego po Bielskiego1116 i inne ksiki o krlowej Jadwidze. Dzie dobry powiadam Gurangerowi, i do Cezarego. U niego czytam Temps, on ycie witego Kazimira,1117 dzisiejszego patrona. Zabieram ywota i o dziesitej i p wychodz. Do Waltera, do laboratorium. Wcho___________
1116

361

1117

MARCIN BIELSKI (ok. 14951575) poeta, tumacz, kronikarz, autor Kroniki wszytkiego wiata (Krakw 1551), wydanej nastpnie pt. Kronika polska (dzieo wsplne Marcina i syna Joachima, Krakw 1597), przedrukowana przez Franciszka Bohomolca w Zbiorze dziejopisw polskich, Warszawa 1764, t. 1. Kolejne wydanie: Warszawa 18291833, w Zbiorze Pisarzw Polskich, t. 1119. Ks. Piotr Skarga skreli w ywotach witych na 4 marca ywot . Kazimierza krlewica polskiego (14581484).

384

DZIENNIK

dzimy z atwoci na rozmow o religii. On si owiadcza katolikiem, ale tylko chce zachowywa moralno chrzeciask itd., o jego naonicy. Ja mu miao mwi o potrzebie zerwania z ni itd. Rozstajemy si jak zawsze bardzo dobrze. Przed pierwsz do domu, zastaj Doubowskiego i Dalena starszego.1118 Przysa przecie ksigarz ksiki dla Ziomeckiego. Wychodz jeszcze do Benoista, nie zastaem. Pal fajk i zabieram si do tych not. Godzina druga.
364 Trzeci tydzie Postu Poniedziaek, [7 marca] Montalemberta spyta o liturgi po niemiecku, o Explication de la Messe, histori kocioa greckiego i rosyjskiego, bollandystw.1119 Czy nie ma po francusku Voyage la recherche d'une Religion?1120 W yciu witej Elbiety o Innocentym III wymaza: peuples Sarmates.1121

___________
1118 1119 1120

1121

KAZIMIERZ DAHLEN (18021872) z Augustowa, starszy od Stanisawa (zob. 1835, przyp. 837). Uczestnik powstania 1831 r., porucznik 11. puku. B o l l a n d y c i belgijscy jezuici, opracowujcy od pocztku XVII w. rdowo i krytycznie ywoty witych (Acta sanctorum). Czy nie ma po francusku Voyage [d'un Irlandais] la recherche d'une Religion? Dzieo angielskiego poety Tomasa Moore'a (17791852). Przeoy je na francuski ks. PhilippeVictor Didon (180639), profesor filozofii i historyk Kocioa. Ukazao si w 1833 r. w Paryu, a w nastpnym roku w Lyonie. Adam Mickiewicz w licie do Bohdana i Jzefa Zaleskich (maj 1838), mylc o zaoonym w 1838 r. przez Stefana Witwickiego Stowarzyszeniu witego Stanisawa, Biskupa i Patrona Polski, w celu wydawania ksiek religijnych w jzyku polskim, napisze: Wyborne by byo np. Podr Irlandczyka w celu odkrycia religii przez Moora. W yciu witej Elbiety o Innocentym III wymaza: peuples Sarmates. Charles de Montalembert (zob. 1834, przyp. 653) napisa Histoire de sainte lisabeth de Hongrie duchesse de Thuringe (12071231) w dwch tomach (Paris 1836). Autor opar si na obszernym materiale rdowym, ukazujc m.in. zwizki rodzinne Elbiety z ciotk Jadwig, ksin lsk. Nie omieszka przy tym zwrci uwag na pochodzc z monarszego rodu wgierskiego krlow polsk Jadwig, ktrej powici osobny rozdzia: Hedwige, reine de Pologne, duchesse de Lithuanie (tom II, Appendice, III, s. 325344). Do yciorysu krlowej Jadwigi zebra materiay z prac polskich autorw: Jana Dugosza (Historiae polonicae libri XII, Lipsiae (Frankfurt) 1711), Macieja Stryjkowskiego (Kronika, imprim Konigsberg, en 1582, rimprim par Bohomolec, en 1766), Marcina Bielskiego (Kronika). Montalembert poprzedzi biografi Wprowadzeniem (Introduction), ktre opatrzy dat: 1er mai 1836, de la translation de sainte lisabeth. Z notatek dziennych Jaskiego wynika, e wsppracowa on wwczas z Montalembertem, dostarczajc mu odpowiednie dziea polskich autorw, i inne ksiki o krlowej Jadwidze. INNOCENTY III (ok. 11601216) od 1198 r. papie. Peuples Sarmates w wczesnej dziewitnastowiecznej publicystyce polskiej Sarmaci uchodzili za przodkw Polakw.

ROK 1836

385

Mwi Cezaremu o Retlu, wzi Les souffrances de Jesus Christ.1122 Do Giedrojciw i do Koryckiego po Universit Catholique. List do Leonarda. + Listy. Bugaria. Przygotowanie si na lekcj.+ Do SaintChron przed obiadem. Wtorek, [8 marca] Z rana do Montalemberta. Od Cezarego Bentkowskiego. Lekcja. Do Mickiewicza o K. F. E.,1123 o Retlu, o Solesmes i Piotrze, + o dzieo o schizmie 1124 1125 od Sienkiewicza, + o Focjusza i Karamzyna. Wzi Messe. Korycki, czy nie na wsi? Gautier. Do pani Hofman odnie Stryjkowskiego,1126 wzi Skarg, odebra Ballanche. Spowied. Wrci na drug. Spyta ksidza o Semaine Sainte [Wielki Tydzie]. Do Duskiego.

___________
Na podstawie oryginau Histoire d'lisabeth de Hongrie Klementyna z Taskich Hoffmanowa opracowaa na uytek modziey polskiej ycie witej Elbiety krlewnej wgierskiej, ksinej Turyngii w serii Nowa Biblioteczka Powicona Dzieciom i Modym Panienkom, Wrocaw 1838. Jaski pozostawa w kontakcie z pani Klementyn w tym czasie, gdy Montalembert koczy swoje dzieo. Les souffrances de JesusChrist. Dzieo ascetycznomistyczne Portugalczyka Alvares de Andrada (15291582), znanego take pod imieniem zakonnym Tomasza od Jezusa (frre Thomas de Jsus). Chodzi o Komisj Funduszw Emigracyjnych (zob. 1835, przyp. 890). 4 marca 1836 policja francuska przeprowadzia rewizj w siedzibie Komisji i zabronia zbierania skadek. KAROL SIENKIEWICZ (17931860) bibliotekarz, historyk, wydawca, poeta, tumacz. Wychowanek Liceum Krzemienieckiego. Protegowany przez ksicia Adama Czartoryskiego, przebywa za granic, sposobic si na bibliotekarza. Zwizawszy si z Czartoryskimi, zorganizowa im bibliotek w Puawach. Po upadku powstania listopadowego przebywa na emigracji w Paryu i w Anglii w charakterze sekretarza ksicia Adama do 1838 r. Nalea do komitetu redakcyjnego Kroniki Emigracji Polskiej i by w l. 183637 redaktorem pisma. Gromadzi i publikowa rda historyczne. Sekretarz Wydziau Historycznego Towarzystwa Literackiego (pniej Historyczno Literackiego), organizator Biblioteki Polskiej w Paryu, otwartej 24 marca 1839 r., i jej kierownik do 1853 r. FOCJUSZ (ok. 820 ok. 891) filolog, napisa m.in. Myriobiblion (zwane te Bibliotheca), przegld kilkuset ksiek przez siebie przeczytanych; patriarcha konstantynopolitaski. W cigu wiekw by uwaany w Kociele katolickim na Zachodzie za herezjarch i sprawc schizmy wschodniej, a w Kociele prawosawnym za ojca i nauczyciela Kocioa, trzykro bogosawionego rzecznika Boga. MACIEJ STRYJKOWSKI (1547 po 1582) historyk, wierszopis, autor ... Kroniki polskiej, litewskiej, modzkiej i wszystkiej Rusi (wyd. Krlewiec 1582), wznowionej przez Franciszka Bohomolca w Zbiorze dziejopisw polskich, Warszawa 1766, t. 2: Kronika Macieja Sryjkowskiego.

1122

1123

1124

1125

1126

386

DZIENNIK

roda, [9 marca] Do Montalemberta odnie 2 Baadera1127 i tablice genealogiczne Piastw. Spyta o Collge Stanislas. Powinszowa ksinej Franciszce [Giedrojciowej]. Do Koryckiego. Po lekcji do Goreckiego, do Duskiego. Wieczorem ma przyj [Karol] Krlikowski. Czwartek, [10 marca] Wieczorem przychodzi Szymaski. Pitek, [11 marca] Spyta Montalemberta o Collge Stanislas i mwi o pani Hofmanowej. Wieczorem do Bukatego. Sobota, [12 marca] Po dwunastej z Koryckim do Mickiewicza czeka na place Beauveau Od Mickiewicza wzi Baadera, wzi Gawareckiego.1128 Bernatowicz. Do Bukatego.

___________
1127

1128

FRANZ XAVER BENEDIKT VON BAADER (17651841) katolicki filozof, teolog, myliciel. By lekarzem, potem inynierem grniczym, lecz interesowa si gwnie ekonomi Adama Smitha, psychologi Davida Hume'a, filozofi poznania Immanuela Kanta i owiecenia. Poprzez studia nad myl Hegla przerzuci si do nauki w. Tomasza z Akwinu i scholastyki. Sta si jednym z czoowych mylicieli katolickich w Niemczech, by wykadowc dogmatyki spekulatywnej w monachijskim uniwersytecie. Przyjani si z niemieckim publicyst i historykiem Johannesem Josephem von Grres. By animatorem idei zjednoczenia prawosawnych, protestantw i katolikw. Uwaa, e chrzecijastwo moe si odrodzi, gdy nastpi odnowa Kocioa prawosawnego, ktry respektuje zasad soborowoci. Przeciwnik prymatu papieskiego, opowiada si za struktur synodaln w Kociele katolickim w miejsce dotychczasowej hierarchicznej. Podkrela potrzeb cigej reformy w Kociele sprzyjajcej pojednaniu z protestantyzmem. Ukazywa gboki zwizek ydw z Ludem Boym. Mia przewiadczenie o zbawczym dziaaniu Chrystusa poza obrbem widzialnego Kocioa. W teozofii Baadera zaznaczyy si wpywy Mistrza Eckharta, LouisClaude Saint Martina, szczeglnie Jakoba Bhma. Do najwaniejszych dzie Baadera zalicza si: Fermenta cognitionis (Berlin 182224, t. IIV); Vorlesungen ber spekulative Dogmatik (Stuttgart 1828, t. I; Mnster 183031, IIIV; Mnchen 1838, V). WINCENTY HIPOLIT GAWARECKI (17881852) historyk, czonek Pockiego Towarzystwa Naukowego. Opublikowa m.in. Pisma historyczne (Warszawa 1824), Pamitnik historyczny pocki (Warszawa 1828, 1830 i 1831, 3 tomy). W pierwszym tomie Pamitnika autor zamieci studium historyczne Przywileje, nadania i swobody przez krlw polskich, ksit mazowieckich i biskupw pockich udzielane miastom Wojewdztwa Pockiego, ktre mogo zainteresowa Mickiewicza, pracujcego nad Histori polsk.

ROK 1836
Czwarty tydzie Postu Niedziela, [13 marca] Sobaski, SaintChron, Nauka. Decourdemanche, Bonnetty. (Piotrowi mwi o Imitacj od Raulina) opaciski przyjdzie w poniedziaek albo we rod. Poniedziaek, [14 marca] Po dzisitej do Aicard, odnie Histoire de l'Allemagne. 1129 List do Ropelewskiego o Konopkach. Do Reynaud z list artykuw (moe do biblioteki dla jej uformowania). Zastaw. Przygotowanie si na lekcj do panien. Wtorek, [15 marca]

387
365

Koniecznie w bibliotece o zakonach. Bergier i Convent [zakon] w Dictionnaire de Conversation. Spisa wydatki. Odnie Szwajcyrowi Lelewela.

o Koryckim, odnie Revue du Nord. Mickiewiczowi o Erotyk,1130 o Gawareckiego, o listy do Krakowa koniecznie, o Bernatowicza Do Goreckiego z przeprosinami. Do Waltera, do SaintChrona. O szstej i p rendezvous z Barczewskim1131 w Estaminet [knajpie] Belge (mieszka: rue Matignon, 6). Napisa do Szymaskiego wzgldem Koryckiego.

___________
1129 1130

1131

Histoire de l'Allemagne tytu francuskiego przekadu z jzyka niemieckiego dziea Karla Adolfa Menzla (zob. 1835, przyp. 742). Erotica Biblion tytu dziea, ktre opracowa GabrielHonor Riquetti de Mirabeau (17491791), dziaacz, pisarz polityczny, wybitny mwca. Odegra znaczc rol w pocztkach rewolucji francuskiej. W licie do przyjaciki donis o treci tego dziea: Ubawi ci; s to ucieszne tematy, potraktowane z nie mniej groteskow powag, jednak bardzo przyzwoite. Czy uwierzyaby, e mona prowadzi w Biblii i w staroytnoci badania dotyczce onanizmu, sodomii itd., wreszcie dotyczce przedmiotw najbardziej gorszcych spord tych, o ktrych rozprawiali kazuici, i sprawi, by wszystko to mogy czyta osoby najbardziej pruderyjne (cyt. za Antoine Vallentin, Mirabeau, wyd. polskie, t. I. s. 201). Na stronie tytuowej Erotika Biblion pierwszego wydania informacje o miejscu, roku wydania: A Rome, de l'Imprimrie du Vatican [!] MDCCLXXXIII. W pidziesit lat pniej, tj. w 1833 r. Erotica Biblion, w nowej wersji, ukazay si w Paryu. By moe PIOTR BARCZEWSKI (ur. ok. 1801). Studiowa na wydziale teologicznym Uniwersytetu Warszawskiego, nastpnie na wydziale filologicznym Uniwersytetu Berliskiego. Wrci do Warszawy i wzi udzia w powstaniu listopadowym. Przebywa na emigracji we Francji.

388

DZIENNIK

roda, [16 marca] Na niadanie do Konopkw. Odnie Szwajcyrowi.1132 Biblioteka: Bergier, Brandenbourg, Bruhl, Brunsvick,1133 Boulgarie. Lekcja. SaintChron albo Decourdemanche. Wieczorem do Napoleonka. Zanie Bukatemu Baadera. Czwartek, [17 marca] Do Montalemberta Collge Stanislas. Pani Hofman. Baader lub co podobnego. Z Napoleonkiem do spowiedzi. Pitek, [18 marca] Komunia wita w NotreDame. Sobota, [19 marca] Do Pinardw Do Dobrowolskiego Do Waltera 366 Pity tydzie Postu Poniedziaek, [21 marca] Z rana do Konopki. List do Krlikowskiego, do Zaleskich. Za ksiki. Potem z zastawem. O g r o d n i k. Przygotowanie na lekcj. List do Szymaskiego o pienidze. Do Pinardw. Cezary. Ksiki dla Zaleskich. Do Jeneralstwa [Giedrojciw]. Zob. o Collge Stanislas. Do Koryckiego, o Towarzystwie Dam,1134 o Sulejewskim.1135 Do Aicard. O lekcjach. Do Raulina (Imitacja). Listy Spisa wydatki Sobaski Bonnetty Guranger Do Ogiskich wieczorem. Spowiednik. Brviaire Romain

___________
1132 1133

1134 1135

SZWAJCYR, zapewne Micha Szwaycer (Szweycer); zob. 1832, przyp. 342. BERGIER zob. 1831, przyp. 170. Nastpuj hasa, ktre Jaski opracowa dla Encyclopdie catholique: B r a n d e n b o u r g miasto portowe w okrgu Poczdam, dawny orodek Brandenburgii; BRHL: ALOJZY FRYDERYK VON BRHL (173993), starosta warszawski, i jego ojciec HEINRICH VON BRHL (170063), polityk saski. B r u n s v i c k (Brunszwik) miasto w Dolnej Saksonii. Towarzystwo Dam, to jest Towarzystwo Dobroczynnoci Dam Polskich; zob. 1835, przyp. 764. By moe JAKUB SULEJEWSKI, podporucznik grenadierw (Krosnowski).

ROK 1836

389

Wtorek, [22 marca] Lekcja. Do ksinej Giedroj. K s i d z C h a u s s o t t e i s p o w i e d (mwi o spowiednika w SaintSulpice, o Semaine Sainte). Do Waltera, zanie mu jak ksik, zaprosi na dwudziestego szstego.1136 Do wirskiego. Do Heissa o spodnie. roda, [23 marca] Do Montalemberta (o Collge Stanislas, pani Hoffman, Pacques,1137 Semaine 1138 1139 Sainte). Ksiki dla Waltera, o Catherine Emerich. Bossuet. Brviaire Romain. Szwajcyrowi odnie Lelewela. Biblioteka lista artykuw. Do pana Antoniego. Szymaski na obiedzie. Czwartek, [24 marca] Moja suba. Do Reynaud z list artykuw. Do ksidza Blanc. Do Dobrowolskiego. Pitek, [25 marca] Susz [zachowuj cisy post]. Biblioteka (Bergier. Zakony. Swedenborg, Pacques). Do SaintChrona. Sobota, [26 marca] Lekcja Mickiewicz na obiedzie

___________
1136 1137

1138

1139

... zaprosi na dwudziestego szstego [marca] z okazji rocznicy urodzin Bogdana Jaskiego. Pacques tak jest w oryginale. Moe chodzi o Paques (czyli Wielkanoc) jako tytu kocielnego (liturgicznego?) podrcznika, analogicznego do Semaine Sainte (wity Tydzie). Jaski odnotowuje Pacques i Semaine Sainte tylko w dniach 23 i 25 marca, na par dni przed witem Wielkiejnocy (3 kwietnia). ANNA KATHARINA EMMERICH (17741824) niemiecka augustianka, stygmatyczka i wizjonerka. Jej rozwaania i wizje na temat ycia i mki Chrystusa oraz Jego Matki zanotowa Clemens Brentano (17781842), niemiecki poeta. On te uj rozmylania wizjonerki w odpowiedni form i ogosi je pt.: Das bittere Leiden unsers Herrn Jesu Christi. Nach den Betrachtungen der gottseligen Anna Katharina E. Augustinerin des Klosters Agnetenberg zu Dlmen (Sulzbach 1833). JACQUESBNIGNE BOSSUET (16271704) teolog, kaznodzieja, biskup w Meaux. By autorem sawnego Discours sur l'Histoire universelle.

390
367

DZIENNIK
Pierwszy tydzie po Wielkiejnocy

Niedziela, [3 kwietnia, Wielkanoc] Poniedziaek, [4 kwietnia] Wtorek, [5 kwietnia] Z rana lekcje. Wprzd Wejssenhofa zaprosi na obiad i na wicone. Po lekcji do Ogiskich (z Szymaskim, wzgldem dugu), do Mickiewicza do Witwickiego do Reynaud do Aicard roda, [6 kwietnia] U Decourdemanche. Czwartek, [7 kwietnia] Pitek, [8 kwietnia] Sobota, [9 kwietnia] List wyprawiony do Hubego. 368 Niedziela, [10 kwietnia] Rada splna. Sawcki.1140 W wieczr u Bukatego. Poniedziaek, [11 kwietnia Do Dugied. Z rana do Cezarego. Do Margerina. Midzy dziewit a dziesit Boleski.1141 Porzdek tygodniowy. List do Sawckiego. Dzwonek. Do biblioteki i do Waltera. Brandenbourg. Przygotowanie si na lekcje. Drugi tydzie po Wielkiejnocy

___________
1140

1141

Zapewne WINCENTY SLAWECKI (1811 po 1879). W 1827 r. zacz studia na wydziale budownictwa i miernictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Uczestnik powstania listopadowego. Na emigracji we Francji. Ukoczy Szko Centraln Sztuk i Rzemios (183437) zdobywajc tytu inyniera. Moe KSAWERY BOLEWSKI (18111863) uczestnik powstania listopadowego. Przebywa na emigracji we Francji. Studiowa w Szkole Sztabu Generalnego i w Szkole Centralnej Sztuk i Rzemios. Inynier.

ROK 1836
Do pani Biaopiotrowicz i do pani Rautenstrauch. W wieczr Barczewski. Wtorek, [12 kwietnia] Na sm do Mickiewicza. Lekcje. Do SaintCherona. do Domejki do Verbruge1142 do Heisa do Januszkiewicza 17 kwietnia, do Waltera Wieczorem do Ostrowskiego, do Nieszokocia.

391

roda, [13 kwietnia] Walewskiemu1143 odnie wolumen Augustyna.1144 Do SaintMand lub do [ksidza] Le Blanc. Z rana przychodzi Rostkowski. Do Giedrojciw. O drugiej lekcja. Potem u Sawckiego, u Jwika, na obiedzie. W wieczr u Michaoskiego.1145 Czwartek, [14 kwietnia] Okoo dwunastej ma przyj Ropelewski. Pitek, [15 kwietnia] Spowied. Do Dobrowolskiego. Na obiedzie pan Antoni. U ksidza: Sobota, [16 kwietnia] Lekcja. U pani Biaopiotrowicz na kaw.

1. Spowiednik w Paryu. Ksidz Desgenettes,1146 jezuici, Lacroix,1147 SaintSulpice, carmelici.

___________
1142 1143 1144 1145

1146

1147

VERBRUGE brak bliszych danych. Zapewne ANTONI WALEWSKI (18061875) z Galicji. Prawnik. Uczestnik powstania listopadowego. Wyemigrowa do Francji, gdzie ponownie studiowa prawo. w. AUGUSTYN (354430) filozof i teolog, ojciec i doktor Kocioa. Zapewne JULIAN (Juliusz?) MICHALOWSKI (18071878) kapitan 25. puku piechoty liniowej. Na emigracji we Francji, od koca 1835 r. w Paryu. Pracowa jako konduktor drg i mostw. Jaski poda pod dat 13 czerwca 1836, e zoono yczenia Michaowskiemu, co by sugerowao, e solenizant mg mie na imi Antoni. Jednake Julian Michaowski urodzi si jeli nie 18, to 13 czerwca (moliwa omyka w dacie dziennej), a zatem mogo to by yczenie z okazji rocznicy urodzin. CHARLEAELEONORA DUFRICHEDESGENETTES (17781860) od 1832 r. proboszcz kocioa NotreDamedesVictoires w Paryu. W 1837 r. zaoy Bractwo Najwitszego i Niepokalanego Serca Maryi rodzaj stowarzyszenia dla nawracania grzesznikw, ktre rozroso si liczebnie w caym katolickim wiecie. Przeoony Niszego Seminarium. LACROIX ksidz; spowiednik Montalemberta.

392

DZIENNIK
2. Collge Stanislas 3. Walter

369

Trzeci tydzie po Wielkiejnocy Poniedziaek, [18 kwietnia] z rana do l'abb Leblanc. Do biblioteki i wstpi do Ropelewskiego. Hieronima wyprawi do Borgo.1148 odnie list do Reynaud wstpi do Dugied pracowa przed obiadem nad artykuem w wieczr do Ogiskich do SaintChrona do Chechowskiego do Konopki do Broussego do Piwowarskiego do Cheruela do Decourdemanche do pani Biaopiotrowicz do Pecqueura do Szanieckiego1149 do Koryckiego

Wtorek, [19 kwietnia] (do Borgo) Lekcja u Wodzia. Wprzd wstpi do Weizenhofa.1150 Na dwunast do domu. Ksidz Chaussotte, ksidz Aug.1151 Artyku, w wieczr do Bukatego albo Waltera, albo Nieszokocia. roda, [20 kwietnia] Artyku. O drugiej lekcja. Czwartek, [21 kwietnia] Suba. Do Cezarego L i s t y ..... do Jaboskiego do Janoskiego do Bohdana stara si, eby Piotr w sobot ju nie poszed do spowiedzi do Desgenetta.

___________
1148

1149

1150 1151

Wedug pamitnika Hieronima Kajsiewicza zapewne EUGNE BOR pochodzi z Angers; dawny ucze Collge Stanislas. Kapan Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy, fundator lazarystw. Filozof, przyszy misjonarz wiecki na Wschodzie; czonek Akademii Armeskiej i Conseil de la Socit asiatiques w Paryu. Wsppracownik Universit Catholique. JAN OLRYCH SZANIECKI (17831840) prawnik, pose na sejm w 1830 r. Na emigracji we Francji; prezes Komisji Funduszw Emigracyjnych. W 1836 r. zacz wydawa konserwatywne pismo Polska powicone sprawie niepodlegoci narodu. WEIZENHOF tak w autografie. Chodzi o Lucjana Wejssenhofa, zob. 1834, przyp. 628. ANTOINEJEANBAPTISTE AUGE (17581844) duchowny katolicki, w l. 182438 dyrektor Collge Stanislas.

ROK 1836
Pitek, [22 kwietnia] u pani Komar na lekcji

393

u Decourdemanche
Sobota, [23 kwietnia] Cezaremu o Boleskim o Zaleskim o Maliskim i robocie dla niego o interesach naszych pieninych, Hubem, licie z Agen 1152 o seminarium (bursa, Girod ). [przed 24 kwietnia] Na niedziel czwart po Wielkiejnocy 371

Pamita o Ewanielii i najprzd j przeczyta. Na niedziel pit po Wielkiejnocy Przygotowa si na eksplikacj Ewanielii. Przygotowanie przed komuni wit i modlitwy po komunii

witej.
Tumaczenie i przepisanie Czwarty tydzie po Wielkiejnocy Przypomnie o Maliskim. 370

Poniedziaek, [25 kwietnia] Proba Zaleskiego i BoO dwunastej do Platera leskiego. Do ksidza Buquet.1153 Bursa, ksidz Girod. Stancja dla Hubego. Interes pieniny. Bulgares. Do pana de Calonne. Listy. Wieczorem do Giedrojciw. Wtorek, [26 kwietnia] Do ksidza Duskiego. Lekcja odnie Univers Religieux.

Rachunki

Listy

Odwiedziny. Bronikowski (Nieszoko, Krlikowski)

___________
1152 1153

Zapewne GABRIEL GIRAUD (17881859) ksidz, kapelan szpitala Salptriere. LOUISCHARLES BUQUET (17961872) ksidz, profesor i wychowawca w Collge Stanislas, jego dyrektor w l. 183841, pniej biskup.

394 Do pani Komarowej.

DZIENNIK Piwowarski
Chechowski Korycki opaciski Do W r o t n o w s k i e g o, Cherula, Brussego
Univers Relig. Saint-Chron Mickiewicz Association Saint-Vincet1154

Wieczorem do Nieszokocia itd. Do ksinej i wzi od Napoleonka ksiki. roda, [27 kwietnia] Do pani Biaopiotrowicz. Wprzd do Domejki wzgldem 60 frankw, Hubego i do Duskiego. Do Letelier. List do Mickiewicza o Encyklopdie catholique. Do Justin Maurice. Do pana de Calonne.

Kremer Konopka

Bor

Szaniecki
Ropelewski
Czwartek, [28 kwietnia] Suba moja. Z rana Bukaty (przygotowa mu Erotyk i Mhlera 1155). Ma przyj Piwowarski. O dwunastej do ksidza Desgenettes. Do Cezarego (wzgldem pana Antoniego). Walter Weizenhof Do Kranasa i Rollinw. Do Orpiszeszewskiego wzgldem Sawckiego. Do Michaoskiego (mwi o Mhlera u WodziskiePitek, [29 kwietnia] go). Na obiedzie pan Antoni, (Szymaski, Krlikowski, Bukaty. Chechowski, Ropelewski, Walter, Kranas, Hube, DmchoDla Dmchowskiego wski, Zaleski). przygotowa roboty. Do Michaoskiego. Odpowied dla Encyclopdie catholique.

Sobota, [30 kwietnia] 372 Niedziela, 1 maja. Cezary Plater. Poniedziaek, [2 maja] Tydzie pity po Wielkiejnocy Justin Maurice. Wisouch. Odnie Schnitzlera Sinnerowi1156

___________
1154

1155

A s s o c i a t i o n S a i n t V i n c e n t (de Paul) Towarzystwo (Stowarzyszenie) w. Wincentego Paulo, zaoone w maju 1833 r. w Paryu przez Frdrica Ozanama (18121853), adwokata w Lyonie (od 1840 r. profesora literatur obcych w Sorbonie), i szeciu modych studentw. Towarzystwo to rozwino si poprzez tzw. konferencje, inicjujc swoj dziaalno od zwiedzania biednych w ich domach i niesienia im pomocy. JOHANN ADAM MHLER zob. 1835, przyp. 916.

ROK 1836
Pani Komar. Cezary. SaintSulpice. Giedrojciowie. Lebert. Wrotnowski. Okoo pitej u Cezarego: Adamowicz,1157 Rettel, Adolf, Aweyde,1158 Justin Maurice. i Swedenborga Decourdemanche. Do Brussego, wprzd w bibliotece o o Swedenborgu.

395

Do Kazimirskiego. Do Michaowskiego.

Wtorek, [3 maja] Do Wejsenhofa. Lekcja. Rautenstrauch interes Boleskiego. Cezary. roda, [4 maja] Kupi ksieczki przy SaintSulpice, na March [plac targowy] du Temple. Baadera Wisouchowi. Cezary (Justin Maurice, Jzef Hube). March du Temple. Ksidz Desgenettes. Michaoski. Czwartek, [5 maja] Moja suba. Domejko. Walter. Pitek, [6 maja] Michaoski. Wisouch. Ksidz Desgenettes. Po lekcji Walter. Kazimirski.

Do Konopki. Do Kremera.

Napisa list do [Stanisawa] Ropele-wskiego z powinszowaniem.

___________
1156

1157

1158

GABRIEL RUDOLF LUDWIG VON SINNER (18011860) niemiecki hellenista, od 1828 r. zamieszkay w Paryu. Publikowa artykuy w Encyclopdie des Gens du Monde. Wydawca pism Ojcw Kocioa (Grzegorz z Nazjanzu, Jan Chryzostom). FRANCISZEK JAN ADAMOWICZ (18041843) z Wileszczyzny. W powstaniu listopadowym podoficer 16. puku piechoty liniowej. Na emigracji we Francji przebywa w Bourges. ERNEST AWEYDE (Awejde) (18111839) z Augustowskiego. W powstaniu listopadowym suy w 3. puku uanw. Na emigracji we Francji. Uczestnik wyprawy Zaliwskiego.

396
Na obiedzie pan Antoni. Po obiedzie do Krlikowskiego. Sobota, [7 maja] Z rana przychodzi Bukaty. Do ksidza Blanc. 373

DZIENNIK

Pierwszy tydzie po witym Stanisawie (Rachunki Listy Przepisanie) 8 maja, niedziela Pacierze, komunia swita, narada splna. Do piekarki zapaci. Do Hubego, do Konopki, do Kunata, do Giedrojciw (wzgldem postulatw). Justin Maurice. Do opaciskiego. Do Cezarego (ksidz Duski, w kociele; bursa i rewerendy; drugi dom; o ksidzu Koryckim; fundusze; szkoa), 9 [maja], poniedziaek Do Wisoucha. Miar wzi i na March du Temple i modlnic. Do Sguinw. Edward niech przepisuje. Do Cezarego. Wtorek, [10 maja] Z Platerem w policji, w ministerium. W wieczr u Platera z Adolfem. roda, [11 maja] Plater. Walter. Do Encyklopdie catholique. Ksidz Blanc Reynaud Kremer Aicard Chechowski Korycki Piwowarski Wrotnoski, Elz.,1159 Karamzin, Leszczyski. 1160 Szaniecki. Weisenhof.

Cheruel. Bor. Univers Religieux. SaintChron Mickiewicz. Association Saint-Vincent de Paul. Carnot. D'Eichthal. Benoist. Bourgeois. Kranas, Rollinowie. Nieszoko. Z rana do Szulca (Michaowskiemu przypomnie o interesie Goreckiego).

Czwartek. wito. [12 maja, Wniebowstpienie Paskie] Do Cezarego w interesie Awejdy, Mali-

___________
1159 1160

Elz. nie wiadomo mi, co oznacza ten zapis. Moe STANISLAW LESZCZYNSKI (16771766), krl polski, filozofmoralista, pisarz polityczny uchodzcy za autora traktatu Gos wolny wolno ubezpieczajcy.

ROK 1836
noskiego,1161 naszych do prefektury. Do Aicard. Do Sguin. Justin Maurice. Do Giedrojciw. Michaoski, Chechowski. Domejko. Pitek, [13 maja] Piotr do gabinetu [lektury] o stanie Kocioa pod Mikoajem. Edward niech przepisuje. Do Letelier. Sobota, [14 maja] Do Filipa Waltera. Do ksidza Desgenettes. Pan Antoni na obiedzie. 31 maja, [wtorek] Najgwatowniejsze potrzeby

397

Do Starzyskiego. Brasvein.1162

Decourdemanchowi odnie.

Modliskiemu Bargemont Villeneuve.1163

392

1. Przywiza wszystkich nawrconych do splnego dziea, splno- myli ci poj i praktyk religijnych. uczynki 2. Obmyle, urzdzi i przedsiwzi prace spoeczne ku naszym celom. {mienie 3. Dla ustalenia i utrzymania tego zwizku spoecznego (przez spln wiar, myli i uczynki), rwnie jak dla przedsiwzicia i pewnego nadal poprowadzenia robt, obmyli fundusze, urzdzi gospodarstwo.

___________
1161

1162 1163

Na emigracji we Francji byo wielu Malinowskich. By moe JAKUB MALINOWSKI (18081897) z Warszawy. W 1827 r. ukoczy szko przygotowawcz do Instytutu Politechnicznego. Po powstaniu listopadowym, w ktrym uczestniczy, przebywa we Francji. W 1836 r. zapisa si do szkoy Sztuk Piknych w Paryu. BRASVEIN brak bliszych danych. ALBAN VILLENEUVEBARGEMONT (17841850) francuski ekonomista. Prefekt departamentu Nord za panowania Karola X. Poruszony ndz robotnikw przemysu tekstylnego w okrgu Lille, napisa Trait d'conomie politique chrtienne (1834), w ktrym, wskaza na ich moralny upadek spowodowany przez cywilizacj przemysow i domaga si sprawiedliwoci i miosierdzia. W koach konserwatywnych uchodzi za twrc katolicyzmu spoecznego. Wsppracownik zaoonego w 1836 r. pisma L'Universit Catholique, w ktrym obok de Coux prowadzi kurs nauk ekonomicznych.

398
[bez daty] 393 Paroissien Romain [modlitewnik Parafianin Rzymski] Eucologe [Modlitewnik] Brviaire Romaine Ze dwie, ze trzy Imitacje.

DZIENNIK

Kupi trzeba pilno Krzy Ze sprztw: st dla mnie szaf

754

[Bez daty. Okoo 31 maja lub 1 czerwca 1836] Wiersze Szotarskiego. Wizyta Michaowskiego w Domont. Z Cezarym ligne de conduite [linia postpowania] (fundusz od ministerium, imprudence [nieroztropno]). O paciorkach brakujcych dla Piotra. eby by w Paryu na witego Piotra. Jeeli moe, eby poszed ze mn do Collge Stanislas. O Uruskim1164(Januszkiewicz). Co mwi, czy odpisa Encyclopdie catholique. Pozwolenia ju s w ministerium. (Ze nowiny z Agen.) Do Adama [Mickiewicza], 1 czerwca Interesa nasze finansowe 60 frankw. Dugi. Wyprawa dla Hieronima i Piotra. Interes z Cezarym, z policj, ministerium itd. Interesa duchowne Angers, Strasbourg, Hube i Marszewski.1165 Adolf Zaleski, Maliski, Sualski.1166 Stosunki tutaj. (Szkoa Politechniczna Centrale des Arts et Mtiers itd.).1167 Sumiski1168 itd.

755

___________
1164

1165 1166

1167

SEWERYN URUSKI (18141890) syn Kajetana i Julii Wandy z Potockich (zob. 1839, przyp. 1708) ziemianin z Galicji, hrabia, przyszy heraldyk; deklarowa si jako katolik. Jego guwernerem by Eloi Jourdain (zob. 1837, przyp. 1255). Niejawny fundator czasopisma Moda Polska. Wiadomoci Historyczne i Literackie. Moda Polska zacza wychodzi od pocztku 1838 r. (do 1840) pod naczeln redakcj Eustachego Januszkiewicza, ukazywaa si co 10 dni z okadk przedstawiajc na obu stronach krzy i tiar papiesk. JOZEF MARSZEWSKI (18001853) w powstaniu listopadowym kapitan jazdy augustowskiej. Na emigracji we Francji. Sympatyk Domku Jaskiego. HENRYK SLUZALSKI (zm. 1859) po upadku powstania listopadowego, w ktrym uczestniczy, przebywa w Galicji. W maju 1836 r. wyjecha do Francji. Pracowa na kolei. Pniejszy towiaczyk i towarzysz Adama Mickiewicza w jego wyprawie na Wschd. By przy zgonie poety. Znana S z k o a p o l i t e c h n i c z n a (cole Polythchnique) zaoona w Paryu w 1794 r. przy rue de la MontagneSainteGenevive. c o l e C e n t r a l e d e s A r t s e t M t i e r s (Centralna Szkoa Sztuk i Rzemios) w Paryu, rue de Thorigny, do ktrej uczszczali rwnie Polacy.

ROK 1836

399

Konferencje naukowe. Korespondencja. Potrzeba organizacji itd. Prace naukowe. Encyclopdie catholique Najwitsza Panna Loretaska dla Piotra 2 czerwca, czwartek, Boe Ciao List do Agen. Rozmowa z Edwardem splna. List do Wodzia. List do Warszawy. Jeeli mona, ksidz Aug. Pj za interesem Adama. List do Anglii. Pj do Waltera i powiedzie, e nie wiem, czy bd wieczorem. Pitek, [3 czerwca] Encyclopdie catholique. Ksidz Aug. Pecqueur. Drugi tydzie po witej Trjcy. Oktawa Boego Ciaa. Niedziela, [5 czerwca] Cezary. Po poudniu Mikor1169 ski. (Bukaty). List do Szulca. Do Chechowskiego. Do kocioa. Do Cezarego. Do SaintChrona. 394 374

Listy do Warszawy, do Londynu, do Jaboskiego, do empickiego itd. W przysz niedziel arcybiskup.1170 Rachunki.

6 czerwca, poniedziaek Z rana przychodzi Adam [Mickiewicz], i do Collge Stanislas. Ma przyj Dmochowski. Do Letelier. Do Waltera. Z Egersdorfem1171 do

Spis ksiek dla Cezarego. O przeladowaniu Kocioa Polskiego.

___________
1168

1169

1170

RAJMUND SUMINSKI (18071848) absolwent prawa na Uniwersytecie Warszawskim. W powstaniu listopadowym suy jako audytor w 16. puku uanw. Od 1832 r. na emigracji we Francji. Od 1836 r. studiowa prawo na uniwersytecie w Poitiers. W 1839 r. otrzyma dyplom licencjata. Nalea do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, a od 1837 r. do Zjednoczenia. Wierszopis. FRANCISZEK KSAWERY MIKORSKI uczestnik powstania listopadowego w stopniu chorego. Na emigracji w Anglii, nastpnie we Francji. Zatrzyma si w Paryu na przeomie 1835/1836 r. Czonek Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Pocztkowo nalea do Domku Jaskiego. Arcybiskup Parya, HYACINTHELOUIS DE QUELEN (17931848), wizytowa 12 czerwca 1836 r. Collge Stanislas udzielajc sakramentu bierzmowania.

400

DZIENNIK
Do Pecqueura. wiczenia duchowne. Do Broussaigo. Przygotowanie naukowe. Do Decourdemancha. Stosunki. Do Jean Reynaud. Do Wersalu, po ywoty. Do Transona.

Pinarda. Do panny Rolland. List do pani Komar. Piotr niech idzie po Migne,1172 do Wisoucha po Baadera, potem do biblioteki. Hieronim niech przejrzy Kuriera Litewskiego.1173 Wtorek, [7 czerwca] Z rana na lekcje. Do Cezarego. Do panny Rolland. Do Kunata po Kronik. Po poudniu do ksidza Aug. Do Pinardw. Do Giedrojciw. roda, [8 czerwca] opaciskiemu zanie histori filozofii. Do Krlikowskiego. Piotr do Wisoucha. Do Brussego. Rachunki z Edwardem. Do ksistwa Ogiskich. Czwartek, [9 czerwca]. Oktawa Boego Ciaa Komunia wita. Do Michaoskiego. Do Giedrojciw. Do opaciskiego. Za ksikami Platera. Do ksidza Aug. Pitek, [10 czerwca] Lekcja. Rachunki. Do Brussego. Do panny Rolland.

Konopka Przetumaczenie listw dla Univers Religieux.

___________
1171 1172

1173

NAPOLEON EGERSDORF w powstaniu listopadowym porucznik 4. puku uanw. Na emigracji we Francji (Awinion). JACQUESPAUL MIGNE (18001875) ksidz z Orleanu. W 1836 r. zaoy pod Paryem drukarni, w ktrej zacz publikowa dziea zwaszcza teologiczne: Patrologiae cursus completus (seria aciska i grecka), ponadto Encyclopdie catholique. By redaktorem L'Univers, Journal Religieux. Kurier Litewski nakadem Uniwersytetu Wileskiego ukazywa si trzy razy w tygodniu w WilnieGrodnie. Od pocztku 1834 r. sta si dwujzyczn gazet urzdow, informacyjn, wychodzc tylko w Wilnie dwa razy w tygodniu.

ROK 1836
Sobota, [11 czerwca] Rozmowa splna o naszych obowizkach, poprawie itd. W wieczr modlitwy przed komuni wit. Trzeci tydzie po witej Trjcy i czwarty po Zielonych witkach Spyta, czy ktry nie zna Truszczyskiego.1174 List u Januszkiewicza. Posa Hieronima do pani Rautenstrauch po Dictionnaire de Conversation dla Mickiewicza i odda go Domejce, ktry pewnie jedzie.

401

Listy do Warszawy, do Lunel, do Anglii, do Ameryki, do Caen, Angers, Dijon itd.

395

Poniedziaek, [13 czerwca], witego Antoniego Do Bukatego. Do Hubego. Z Piotrem i z Hieronimem rozmoDo Letelier. Do Cezarego. wa o jutrze, o ich pracach. Do Szymaskiego. List do Korabiewicza, Do ksidza Buquet Do Adama. Pienidze dla Michaoskiego. Listy. Moje noty o urzdzeniu naszej Rachunki. spoecznoci. (Piotr do Montalemberta, do Wisoucha, przepisa artyku Mickiewicza.) Hieronim o przeladowaniu Kocioa w Polsce. U Cezarego o seminarium, o pienidzach, o Londynie, o rendezvous jutro przed obiadem, o Adamowiczu. Wtorek, [14 czerwca] Komunia wita. Do Januszkiewicza. Do Letelier i na lekcj. Do Oleszczyskiego. Michaoskiemu pienidze. Do ksidza Buquet. (Skoczy w artyku do Univers Religieux.) Do Bukatego o szstej. Do Waltera lub Krlikowskiego. roda, [15 czerwca] Na lekcj. (Wywiedzie si dla Napoleonka o cenie de L'Univers1175 i Dumont d'Urville1176.)

___________
1174

By moe WLODZIMIERZ TROSZCZYNSKI, podporucznik 11. puku strzelcw pieszych, emigrant. Mieszka w Paryu.

402
Wieczorem do Ropelewskiego i Kazimirskiego. Czwartek, [16 czerwca] Komunia wita. Do ksidza Aug. Do Carnota. Do Waltera. Do Klota.1177 Na czwart do Letelier.

DZIENNIK

Pitek, [17 czerwca] Komunia wita. Do pani Komar. Piotr niech sobie kae robi surdut. Kupi ksiki dla Stawiarskiego. eby mona zebra si na rad ogln i przygotowa nauk na niedziel. Do SaintChrona. Sobota, [18 czerwca] Interes Dmochowskiego. Januszkiewicz. Do domu. Kupienie ksiek dla Cezarego i do niego. Do spowiedzi. 376

List do Anglii, do Konopki, do Johna Mill.

W wili witej Trjcy, 28 maja [sobota]. Spowiadaem si przed ksidzem Aug z szczerym postanowieniem poprawy i zaraz 1) poszedszy do Platera z Ziomeckim le od niego przyjty za niepodanie do prefekta noty, zaczem si rozwodzi z alami i krytyk z tego powodu przed Ziomeckim; 2) u panny Rolland nie korzystaem z sposobnoci i nie powiedziaem nic za Chrystusem Panem i wiar wit dlatego, em zanadto uwaa na siebie, na efekt sw moich, co do opinii o mnie itd.; 3) wrciwszy do domu, z Julisiem Konopk rozmowa take bez arliwoci, dopiero troch przy kocu; 4) po obiedzie odbieram wiadomo o rezolucji niepomylnej z ministerium co do Retla i [Jzefa] Hubego i zasmucenie, i ogadywanie Cezarego, zy humor w rozmowie z Hubem. 5) Przychodzi Michaoski brak arliwoci, powagi, lekko. Idziem ___________
1175 1176

1177

Ksika dla modziey pt. L'Univers, ou Histoire et Description de tous les Peuples, de leurs Religion, moeurs, coutumes, etc. Wysza w Paryu w 1835 r. JULESSEBASTIENCESAR DUMONT D'URVILLE (17901842) francuski eglarz. Autor m.in. Voyage de la corvette l'Astrolabe (183035), Voyage pittoresque autour du monde (1834). By moe JAN KLOTT; zob. niej, przyp. 1200.

ROK 1836

403

do Waltera, to samo, nadto arciki o partii satyrycznej. 6) Przy modlitwach wieczornych nie dodaj intencji za Stawiarskiego, ktry z nami si modli, bom zanadto uwaa na moje wyraenie si i nie chcia si le wyrazi. O Boe! Litoci! W niedziel, 29 [maja] przystpowalimy razem do komunii witej. Znowu Bg miosierny darzy mnie obficie swoj ask i napenia najwitszymi postanowieniami. Po niadaniu i Mois de Marie,1178 i wity Boe, odmawiamy z przeszego tygodnia 2 czci zaduone raca witego. Trwa to do poudnia. Potem rada o naszych obowizkach. Ziomecki ali si na dugo modlitw, Piotr i Hieronim na niedobre ich przeze mnie odmawianie. Poddaj si ich radom i przestrogom. Ustanawiamy modlitwy na przyszy tydzie. Obiad o drugiej, na nim Stawiarski i Raulin. Czuj si by strudzony przez dugie mwienie, modlitwy itd. od pitej i p do pierwszej, i poddaj si strudzeniu, mimo e ekspedycja do Agen, do Warszawy i rachunki tak pilne, i list do pani Komar, i zadrzymuj a do szstej. Nadchodzi potem Napoleonek z Serem, przyjmuj ich bez serca. Czuj si ociaym, lem zrobi, em si podda pierwszemu strudzeniu. Dmchowski, z nim rozmowa o wszechwadztwie i zasadzie pewnoci. O smej podwieczorek, i pacierze wieczorem, i zaraz znw id spa nie pomodliwszy si u siebie jak naley. Poniedziaek, [30 maja] Wstaj o pitej, ciki, z blem piersi, ze saboci ducha; pragnienie usunicia si od dziesiejszych obowizkw, mierci. Po niadaniu i Mois de Marie czyszcz w kuchni, bo mj dzie suby. Po dziewitej nadchodzi Bukaty, z nim najprzd nie wiem nawet, jak zacz, potem dobrze, robi mi nawet wyznanie wiary katolickiej. O jedenastej do kocioa i na demitasse. Do prefekta miaem i, nie id. Wracam do domu po dwunastej, znowu orzewiony. Trzeba bdzie pj po obiedzie do ksidza Aug, do Bukatego i pani Giedroj, do Waltera, do Platera.

377

___________
1178

Mois de Marie tytu rnych publikacji religijnych w jzyku francuskim, wydawanych zwaszcza na miesic maj specjalnie powicony Maryi, Matce Boga, patronce Francji. Jaski, mylc o yciu wewntrznym czonkw swego Domku, mg posuy si ksieczk pt. Mois de Marie, greclatin, ou Marie honore dans les classes (Miesic Maryi, teksty greckoaciskie, czyli Maryja uczczona przez uczniw), opracowan przez ks. Congneta, przeoonego seminarium. Na kady dzie miesica zostay przeznaczone odpowiednie fragmenty z pism Ojcw Kocioa na temat Dziewicy; fragmentom tym towarzyszyy rne sentencje, hymny lub modlitwy. Ksieczka Mois de Marie wysza w Paryu w 1836 r.

404

DZIENNIK

31 maja, [wtorek] Do Domejki, dowiaduj, e Adam [Mickiewicz] w Paryu, id i nie zastaj; wracajc, do Waltera. Pierwszego [czerwca] we rod z rana id do Adama [Mickiewicza]. Bior efekta [kosztownoci] itd. i chodz za tym za powrotem. U Januszkiewicza (czyta mi listy Uruskiego), u Giedrojciowej z Bukatym... Wieczorem dowiaduj si o nieszczciach w Agen, pisz list.1179 Drugiego czerwca we czwartek Adam [Mickiewicz] u nas na obiedzie i a do smej. Wyprawiam list do Agen. Pitek, [3 czerwca] moja suba. U ksistwa Giedroj i z Bukatym na kawie. Walter wieczorem. Chce koniecznie otrzyma termin na witego Jana Chrzciciela. Sobota, [4 czerwca] Z rana pisz listy do Londynu. Po obiedzie do ksidza Aug, do szstej. List do Gautier. Do Cezarego, zastaj Adama [Mickiewicza] i ksidza Gerbet.
378

4 czerwca, [sobota] Spowied o czwartej po poudniu. Dziki Bogu za ask skruchy i dobrych postanowie. Wieczorem, jak mi Piotr mwi o Mikorskim i pyta, co robi niecierpliwo. Chciaem prawie odpowiedzie: A co? (nic). Potem u Platera, przy Gerbecie, jakie uwaanie na siebie, std nie wiedziaem, co mwi. 5 czerwca, [niedziela] Po komunii witej razem z Cezarym, znw niegodny doznaj wielkich ask. Boe! Dodaj mi mocy, wytrwaoci w moich postanowieniach poprawy, uwolnienia si od wszelkiej mioci wasnej, od wszelkiej podliwoci cielesnej, od lenistwa, pragnienia spoczynku. Daj mi wprowadzi w moje ycie porzdek, pokoczy tyle mnie kopoczce i od dawna interesa co do dugw, ___________
1179

Chodzi zapewne o awantur, jak wywoali wodzcy si ze sob za by Leon Przecawski i Kalikst Suzin. Z tego powodu prefektura w Agen wydalia z miasta Przecawskiego i porednio Adama Celiskiego, ktrzy przenieli si do Lunel. List Jaskiego do Celiskiego z pocztku czerwca 1836 r. zachowa si w Bibliotece Jagielloskiej (sygn. 9236, III; 9235, III, k. 10).

ROK 1836

405

co do ony, co do korespondencji, co do zebrania w jedno moich postanowie i przedsiwzi na przyszo. Z rana o dziewitej, odprowadziwszy Cezarego, do SaintChrona dla dowiedzenia si wzgldem l'abb Migne, nie zastaj. Do domu, rada z Piotrem wzgldem ksidza Migne, wzgldem Mikorskiego. Przepraszam go za moj niecierpliwo wzgldem niego. Rada z panem Antonim [Goreckim] o jego pismeku o sprawie narodowej. O dwunastej Anio Paski. Potem sam modlitwy po komunii witej, pokusy od ducha kamstwa i pychy odpycham. Notaty z przeszego tygodnia, na przyszy, i te. Po obiedzie o drugiej (w czasie obiadu niecierpliwo std, e miso zupenie nie dogotowane) przychodzi Hube, przyjmuj go najprzd z otwartym sercem. On rozumuje, zajty zupenie ciasn ziemskoci ja, grzesznik najwikszy, najniegodniejszy, z jakim uczuciem pogardy go uwaam, miasto ebym z mioci, z nadziej w Bogu odwanie zacz mu mwi o rzeczach wyszych i ebym zacz nareszcie z nim rozmow o religii, czego dotd tak podle zaniedbaem. Czy ja mog sdzi i decydowa o jego nawrceniu? Moe on wicej przygotowany ni myl, moe on prdzej bdzie witym ni ja. Boe miosierdzia, dodaj mi Twojej aski i pomocy na przyszo! Nigdy nie powinienem tumi, do gwatownego zmusza milczenia uczucie religijne, jeli mnie nim Bg oywia przez jakie wzgldy ludzkie. Przychodzi Mikorski. Ju dusza moja przez poprzednie upadki zaniepokojona. Przyjmuj go wic z pocztku zimno, niearliwie. Wychodz z nim, najmuj mu stancj, daj mu niektre rady. Potem odnosz list do Szulca, eby przyszed jutro z rana dla widzenia si z Mickiewiczem. Potem id do Cezarego w jakim pomiszaniu, niepewnoci. Wstpuj do Saint Thomas d'Aquin.1180 Czemum w pokorze nie uklk i caego czasu nie odda arliwej modlitwie? Niepotrzebnie take zezwoliem na zaprosiny na obiad u Cezarego, co za poytek z rozmowy lekkiej zwykle, w towarzystwie tak mao dobranym itd. Prawda, e to byo dlatego, i mia by Gerbet. W czasie obiadu i w rozmowie poobiednej nieznone z mojej strony milczenie i bodaj nie skutek rozdranionej i cierpicej mioci wasnej, jaka pogarda dla rozmowy tak mao wanej. Czemu[m] z pokor, prostot, arliwoci nie stara si zrobi jej waniejsz? Wielki znw grzech, kiedy na moj pochwa mwiono, e si nigdy nie gniewam. Ja ndznik potwierdziem t pochwak i zrobiem apologi mioci, jakby na zastosowanie jej do mnie, jakbym nie by peen wewntrznych jadw, zawici, alw. Boe! Przepu mnie grzesznemu ___________
1180

379

Wzniesiony na przeomie XVII i XVIII w. w Paryu koci ku czci w. Tomasza z Akwinu przy placu noszcym t sam co witynia nazw.

406

DZIENNIK

przez zasugi i mk Syna Twojego, Zbawiciela, naszego Chrystusa! Wspieraj mnie potrzebnymi askami do zupenego odrodzenia si duchownego! Wracajc, znowu mnie uwiody jakie myli prne mioci wasnej. O dziewitej i p pacierz z Hieronimem. Potem zamiast modlitwy osobnej, niepotrzebne czytanie SaintMartina du Principe, des Choses. 6 [czerwca], poniedziaek Wstaj bez arliwego rzucenia si w opiek Boga, bez przypomnienia si miosiernej przyczynie Najwitszej Panny. Na modlitwie rannej roztargnienie, na mszy roztargnienie i ociao. Boe, oyw mnie Twoj mioci! Wspieraj askami potrzebnymi do zupenego odrodzenia. Po smej wychodz do Mikorskiego, nie zastaj. Do Bukatego, nie zastaj (zdawao mi si, e dzi witego Antoniego, i chciaem gwatem zaprowadzi go do spowiedzi). Wracajc przez Luxembourg, spotykam Kranasa. Rozmowa o ekonomii politycznej. Krytykuj Saya.1181 Ciko idzie jak z kamienia, bo za wiele myl, eby si pokaza z gbok nauk. Do SaintChrona dla dowiedzenia si wzgldem l'abb Migne. Mwimy o stanie Francji, o odrodzeniu religijnym itd. Wracam do domu, bior si do pisania dalej tych not. Wtem nadchodz Michaoski, Szulc i Zawadzki. Znajduj mnie w zym humorze. W istocie niepotrzebnie mnie dotkno to, e przyszed Zawadzki. Michaoski opowiada mi o radach wczorajszych u [Jozafata Bolesawa] Ostrowskiego i o jego zaciekej nienawici przeciw nam i przeciwko Mickiewiczowi, o celibacie ksiy brak mi arliwoci, brak aski. O dwunastej nadchodzi Mickiewicz, idziem do Collge Stanislas. U ksidza Buquet nierana rozmowa, ja nieranie milcz. Z ksidzem Aug spotkanie take pomiszane. Wracamy, ja id do Cezarego, rada o ksikach, ktre on chce kupowa dla posania do kraju ju wp do drugiej (nieroztropnie bawiem za dugo). Do Mont de P[it],1182 dostaj 280 frankw. Do domu, obiad ju zaczty. Po obiedzie kawa, fajki. Nadchodzi Michaoski i Szulc, kontenci, e zastaj Mickiewicza. Wychodzim razem. Niepotrzebnie trac czas odprowadzajc Adama a za PontSaintMichel. Do Eustachego [Januszkiewicza], dobrze mnie przyjmuje (gotw da pienidzy na druki dla nas), poycza mi 15 frankw. Jest i Ropelewski, w rozmowie z nim za lek___________
1181

380

1182

JEAN BAPTISTE SAY (17671832) francuski ekonomista, przemysowiec. Od 1830 r. profesor w Collge de France. Sformuowa prawo rynku: produkcja sama tworzy sobie rynki zbytu i tym samym nie s moliwe oglne kryzysy nadprodukcji (tzw. prawo Saya). Autor prac naukowych (m.in. Trait d'conomie politique..., 2 tomy, 1803; Catchisme d'conomie politique, 1815). M o n t d e P i t Zaoona w 1777 r. w Paryu instytucja podlega ministerstwu spraw wewntrznych, ktra udzielaa poyczek pod zastaw rnym towarzystwom dobroczynnoci. Lombard.

ROK 1836

407

kim. Do Cezarego, nie zastaj, czekam. Przychodzi, ale na wychodnym. Okoo szstej id do Waltera. Niepotrzebnie siedz za dugo u Fani. Potem do Cabinet de Lecture, z ktrego wychodzim razem z Filipem. Czemu nie mwi mu zaraz interesu, czemu tak leniwie z nim idzie moja rozmowa? Przechadzka po Tuillerach. Po smej do domu, niepotrzebnie po drodze kupuj dla siebie obarzanek i kiebask. Pacierze. Przychodzi Ordga, Malinoski i Postempski. Niepotrzebnie si miszam do ich kompanii. Trzeba byo na osobnoci rozmyla i modli si. Po ich wyjciu znw niepotrzebne dumanie zamiast modlitwy. Spa po jedenastej. 7 [czerwca], wtorek Wstaj przed pit spocony, ciki. Przy pacierzu roztargniony. Na mszy ciko, ospao. Miaem przystpowa do komunii witej, nie miem dla braku ducha. Wrciwszy do domu, po niadaniu, rozporzdzeniu interesw dziennych, spisaniu tych not, wychodz do Kunata, Januszkiewicza, na lekcj i do Cezarego. Ju po wp do jedenastej wieczorem. Poszedem tedy naprzd do Kunata, wziem od niego Kronik [Emigracji Polskiej], i do Januszkiewicza, pienidzy jeszcze nie ma, bior od niego Przyjaciela Ludu,1183 i do Komarka. W drodze przeciem si wstrzyma od ciekawoci i od niepotrzebnego czytania dziennikw. Na lekcji utrzymaem przecie pokj duszy, ale nie do miaem arliwoci, eby czego dobrego koniecznie nauczy. Potem do Letelier, przyjmuje mnie jak najlepiej, daje nowe artykuy do litery A i obiecuje jeszcze nowe. ___________
1183

381

Przyjaciel Ludu, czyli Tygodnik Potrzebnych i Poytecznych Wiadomoci wydawane w Lesznie w l. 183449 popularnonaukowe pismo wielkopolskich organicznikw, jeden z pierwszych w Polsce magazynw ilustrowanych. Jaski, ktry kilkakrotnie poycza od Eustachego Januszkiewicza Przyjaciela Ludu, mia zapewne na uwadze publikowane w nim artykuy o tematyce historycznej, jak np. Krlowa Jadwiga, Wgrzyni (Sawianie w Wgrzech), rzecz O poezji gminnej, autobiografi Jerzego Samuela Bandtkiego itp. A bya to tematyka, ktr pasjonowali si wwczas Montalembert przygotowujcy studium o krlowej Jadwidze i Mickiewicz piszcy Histori Polski. Jaski by dla nich obu dostarczycielem odpowiedniej literatury i informatorem. Na marginesie tych zainteresowa Jaski, przegldajc poszczeglne numery Przyjaciela Ludu, nie mg nie zauway w nim artykuu Antoniego Woykowskiego, muzyka i dziennikarza, powiconego Chopinowi (Chopin,1835/1836, nr 28 /9 stycznia/, nr 29 /16 stycznia/ i nr 30 /23 stycznia/). Majcy wtedy 20 lat Woykowski oznaczy stanowisko Chopina jako kompozytora, twrc szkoy romantycznej w muzyce i zarazem Szekspira, Byrona. Mickiewicza fortepianu. Podkreli, e Polska wydaa w ostatnich czasach wiatu muzykalnemu geniusz, ktry rwnego sobie nie ma i dugo pewnie mie nie bdzie; jest nim Chopin. Tak przez sw gr, w ktrej cudw prawie dokazuje, jak przez swe prawdziwie oryginalne, pikne i trudne kompozycje zasuy sobie na przydomek niezrwnanego mistrza.

408

DZIENNIK

382

Na witego Adalberta oddanie jeszcze czas.1184 Id do Adama [Mickiewicza], eby mu to powiedzie. Nie zastawszy, pisz list. Wracajc spotykam go, opowiadam rzecz moj i niepotrzebnie czas trac na odprowadzanie. Do [Cezarego] Platera, przybywam o dwunastej i p. Zaczynamy pisa list ksiek, ktre chce kupowa dla jakiej damy.1185 Powiadam mu projekt mj, e dostanie cz ich, a on da mi pienidzy. Obiecuje i bez tego da. Uradowany, potem przyciniony, zostaj a do szstej w cigych przerwach i marudztwach. Jednak mimo cikoci myli ciglem panem siebie, spokojny, z nadziej. Dziki Ci za to, najaskawszy Boe! Ale pienidzy nie daje, chce rachunkw z przeszych miesicy, potem dopiero na zadecydowane ksiki daje 30 frankw. Odnosz pniej Januszkiewiczowi podug sowa poyczonego Przyjaciela Ludu, i grzech: id na kaw. Potem zakupuj Catchisme de Montpellier i Bible de Royaumont,1186 i po sidmej w domu. NB. w drodze napadaj mnie ustawicznie podliwoci nieczyste. Dziki nieskoczone Bogu, e nie daj si im zwodzi. Piotr przyjmuje dziwnie moje powitanie: A co? Jaka hardo, krnbrno wstpuje w niego mimo usiowa i zewntrznoci pokory. Opowiadamy sobie sprawy dzienne. Pac za listy, praczce z pienidzy Platera, zapisuj wydatki. Dziwne znw sowo Edwarda [Duskiego]. Pokazuje si, e niknie uczucie porzdku hierarchicznego przez zaniedbanie naszych rozmw i wicze duchownych. Boe, bro naszej jednoci spoecznej! Dodaj mi aski, dodaj siy ku poprawie wasnej i w pracy dla dobra duchownego braci! Po obiedzie a razem i kolacji o sidmej i p, id do pani Giedroj. Tam upadam i przestaj by panem siebie, uwodz si powabem rozmowy, zostaj za dugo do dziesitej. Niepotrzebnie wdaj si i daj wcign w tony komplementowe, pomieszanym. Grzech, e opowiadajc o naszych stosunkach z rzdem, rzuciem podejrzenie, jakoby nienawi jakich sprodakw podegaa nienawi policji, nie bdc tego wcale pewnym. Grzech, e si chciaem chwali z naszej dobrej pozycji u rzdu. Do domu, zastaj list z Tuluzy od Adama Celiskiego. Pacierz, fajka i te noty, i ju po kwadransie na dwunast. ___________
1184

1185 1186

Na zamwienie redakcji Encyclopdie catholique Adam Mickiewicz przygotowywa artyku o w. Wojciechu (St. Adalbert). Tekst artykuu, przepisany z autografu przez Semenenk, zosta przez redakcj nieco pomniejszony i wydrukowany w I tomie Encyclopdie catholique w 1838 r. z podpisem: B. Karski (przybrany przez Mickiewicza pseudonim Edwarda Duskiego). Jaka dama to Stefania Maachowska, przysza ona Cezarego Platera (zob. 1835, przyp. 689). Zob. 1835, przyp. 978. Bible de Royaumont Nicolas Fontaine, pseudonim: ROYAUMONT (16251709) przeor; opracowa La Bible de la jeunesse, ou histoire de l'Ancien et au Nouveau Testament, avec des explications difiantes... Nouvelle ed. Paris 1810.

ROK 1836

409

8 [czerwca], roda Obudzony przed pit nie wstaj i zasypiam na pacierze, i nie zdam ubra si na msz. Jakie zgorszenie! Boe, uchowaj mnie od podobnych upadkw! Robi niadanie za Ziomeckiego i sub dzienn. Po niadaniu i rozmowie z braci o robotach dziennych, id do swojej izby. Czuj si sabym, strudzonym i zamiast szuka pokrzepienia w modlitwie, tyle majc do roboty (rachunki), zasypiam. Budz si dopiero o dziesitej. Nadchodzi Mikorski, daj mu rady co do uycia jego pensji i zalecam przyj o trzeciej. Wychodz z nim okoo jedenastej, po napisaniu listu do Szymaskiego, i id na kaw (znowu tedy nieszczliwa sabo). Kupuj potem dla Cezarego Konferencje ksidza Gerbet1187 i odnosz mu. Dodaje mi 10 frankw na swoje ksiki. Potem do Sowaczyskiego w interesie Agen. Spotykam w drodze pani de Feletz i na kompliment jej nie odpowiadajc, tylko ukonem, przyjmowaem go jakoby dla siebie, jak niezasuenie. Nie zastaj i zostawiam tylko list. Wracajc, spotykam na PortRoyal Sidorowicza i Pan Bg mi bogosawi w rozmowie z nim. Obiad. Przychodzi Korabiewicz z interesem o swego brata.1188 Odkadam ostateczn odpowied do jutra. Po obiedzie nios Walterowi do analizy nasz wod, i z Egersdorfem do Pinardw. Przyjmuje mnie trosz i dziki najmiosierniejszemu Bogu nie czuj w spotkaniu tym adnego pomiszania. Deszcz zatrzymuje mnie blisko godzin i do Sowaczyskiego. Decyduje si na niezamieszczanie listu. Wracajc z nim, zaczynam z nim rozmow duchown, ale biada mi! Nie prowadz jej z arliwoci. Moe to kara za to, e kiedy mnie [prosi] o roboty w jakich pittoresquach [pismach ilustrowanych], nie zrobiem mu i nadziei, zachowujc wszelkie stosunki dla nas, dla braci. Potem trac z p godziny na bukinowanie. Miaem i do Giedrojciw, nie id. Do Cezarego dla poradzenia si w interesie Korabiewicza i powiedzenia o Mikorskim. Smtnym jaki i rozlazy, ale dziki Bogu jest pokj w duszy. Potem o smej do Waltera, chory. Woda nasza istotnie szkodliwa do picia. Wracajc, jeszcze raz sabo na kaw i do domu o dziewitej i p. Rozmowa z Kajsiewiczem, dobrze mu posza wyprawa z Mikorskim do dawnej jego gospodyni. Pacierze, te notaty i spa. Jutro, mam w Bogu nadziej, przyjm Przenajwitszy Sakrament. 9 [czerwca], czwartek Komunia wita. Natchnienia o sposobach poprawy mego ycia, o przedsiwziciu prac, i z cudzoziemcami, moe nawet jakiego zawizku spoecznego, w celu powszechnej reunii chrzeciaskiej. Ale nie notuj nawet tych myli ___________
1187 1188

383

Zob. 1831, przyp. 198. EDMUND KORABIEWICZ (zob. wyej, przyp. 1074) mia brata Jzefa (18001837), uczestnika powstania listopadowego, oficera 12. puku uanw.

410

DZIENNIK

384

(co bardzo le), nie pracuj nad ich rozwiniciem i utwierdzeniem. Rada splna, powszechna o bracie Korabiewiczu. Decydujem go przyj. I id najprzd do Michaoskiego, z nim rozmowa duchowna, w ktrej mi Pan Bg dodaje aski i pomocy. Czemu nie robi konkluzji, cho modlitwy splnej? Potem do Giedrojciw po pienidze, nie zastaj. Wracam do domu i jaki strudzony niepotrzebnie pokadam si, i drzymi a do pierwszej. Id znw do Giedrojciw, znw nie zastaj, tylko pani Janowicz. 1189 W rozmowie z ni zapominam si, nie mwi co i jakim by powinien, ale byle zby. Do domu i obiad nieco spniony. Przychodzi potem Mikorski, potem Rostkowski. Przyjmujc go, nie jestem panem siebie, opanowywa mnie jakie uczucie alu, pogardy, oziboci. Boe, strze mnie i nie wprowadzaj w podobne pokuszenie! Potem znw podobno na kaw i o czwartej i p do Giedrojciw z interesem o bierzmowanie, o pienidze i o miszkanie u nas Napoleonka. W rozmowie zupenie znw upadem, daem si uwie jakiej drobnej mioci wasnej, chci podobania si. Dostaem moje 20 frankw. Wychodz o szstej. Kupuj dla Cezarego ksiki u Blaisa i Perissa1190 odnosz, nie zastaj. Do domu. Pacierze. Spa. Pitek, [10 czerwca] Po modlitwach, po mszy i po niadaniu zabieram si nareszcie do rachunkw z upynionych miesicy. Przegldam sam do dziesitej. Woam potem Edwarda [Duskiego] i ukadamy rachunek z lutego, ktry si przeciga a do obiadu. Zaczynamy potem z marca. Potem wychodz na kaw i do ksidza Aug. Wtem spotykam Wisoucha, wic tylko na kaw i wracam. Rozmowa z nim dobrze sza i zdaje mi si, em dozna aski Boej i w wielu rzeczach istotnych go owieci. Ale czemu znw nie byo konkluzji o modlitwie, o sakramentach? Odprowadzam go potem a pod Odon,1191 cigle w rozmowie duchownej. Potem do Cezarego, przyjmuje mnie jak najlepiej. Jutro jedzie do Montmorency. Przyj ma do nas w niedziel dla wzicia razem komunii witej. Daje mi znw 20 frankw na swoje ksiki. Wracam do domu, robi dalej z Edwardem rachunki. Wieczerza. Przychodzi reparowa zegar sprzedawca. Potem pacierze i znw rachunki a do koca marca, do dziesitej. Jeszcze je potem sumuj, kombinuj i spa a okoo jedenastej.

___________
1189

1190 1191

Zapewne ona Alojzego Janowicza (ur. 1792) z Nowogrdka, pukownika, komendanta zakadu emigrantw polskich w Bourges. Oboje stracili dwoje dzieci: syna w 1834 r., crk 6 stycznia 1836 r. Ksigarze paryscy. T h t r e d e l' O d o n przy placu tej samej nazwy co teatr, blisko Ogrodu Luksemburskiego, znany z wystawiania dramatw z wielkiego repertuaru.

ROK 1836

411

Sobota, 11 [czerwca] Po modlitwach, po mszy i po niadaniu zaczynamy z Edwardem kwiecie i piszemy do smej. Do Januszkiewicza po Przyjaciela Ludu i do Wodzia, nie ma go. Wic nazad i kupuj szkarpetki. Odnosz Januszkiewiczowi Przyjaciela Ludu, prosz go o Dictionnaire de Conversation z Aleksandrem1192 dla Adama [Mickiewicza], serio obiecuje nam pienidzy. Kpiel do dwunastej i p. Burz przeczekuj i do domu. Piszem dalej z Edwardem rachunki. Obiad. Przychodzi Michaoski, rozmowa z nim nie do z mej strony arliwa, daj mu Ecce homo.1193 Do Collge Stanislas, nie zastaj ksidza Buquet. Do ylikowskiego1194 omnibusem wprzd na kaw (Olszewski) przymierzy frak, bdzie dopiero we wtorek. O pitej i p do Collge Stanislas. Spowied. Boe, daj, ebym by wytrway arliwie w moich postanowieniach poprawy! Do domu okoo sidmej. Wieczerza i te noty. Teraz po smej do ksidza Buquet, by na kolacji. Spotykam ksidza Aug, przychodzi z ksidzem Buquet. Bior informacje o jutrzejszym bierzmowaniu. Niedziela, 12 [czerwca] Po komunii witej uprztnienie stancji. Rada splna, wszyscy czujemy jej potrzeb. Przedstawienie Edwarda co do potrzeby zostawienia wolnej p godziny na rozmylanie i urzdzenie czasu; Piotra o potrzebie splnych modlitw osobno. Koczymy j o dziewitej, bo Edward musi wychodzi po wiktuay itd. Ja z Piotrem potem dusze eksplikacje co do sposobw zapobieenia upadkowi ducha midzy nami i udoskonalenia jednoci duchownej, co do stosunkw duchownych midzy nami dwoma itd. Rozstajemy si, dziki Bogu, oba lepsi, z arliwsz ku sobie mioci. Okoo jedenastej id do ksinej Giedroj, eby Napoleonka przysaa dla zobaczenia ceremonii bierzmowania i odebrania dobrego przykadu z pobonoci uczniw Collge Stanislas. Ale ma przyj Serge, wic ich dwch nie chc bra. +W rozmowie z ksin sabo, wyrany upadek na duchu.+ Mwi z jak lekkoci nagann o mortyfikacji z powodu zaprosin jej na koduny. Id potem do Cezarego. Wrci z Montmorency, ale zakatarzony, saby. Dlatego nie mg przyj z rana na komuni wit z nami, ma przyj jutro, nie moe przyj i na bierzmowanie. Wracam do domu, obiad, odpoczynek, i idziem do Collge Stanislas (Orpiszewski nie bdzie take, chodzi do niego Hieronim). ___________
1192 1193 1194

385

386

Chodzi o cesarza rosyjskiego ALEKSANDRA I, ktrego biografi encyklopedyczn mia opracowa Adam Mickiewicz. Ecce homo tytu dziea SaintMartina; zob. 1834, przyp. 620. JUSTYN STANISLAW YLIKOWSKI (17981876) w powstaniu listopadowym porucznik jazdy poznaskiej. Na emigracji w Paryu; trudni si krawiectwem. Waciw form: ELIGOWSKI Jaski poda pniej (29 lipca).

412

DZIENNIK

Edward powiada mi, e powiedzia Dmochoskiemu o wejciu Hieronima i Piotra do seminarium; nie przyjmuj tego powiedzenia jak naley niepokoj si. Na ceremonii mao mam arliwoci, poddaj si ospaoci, wielkie take zgorszenie, e nie mamy wcale ksiek do naboestwa nieszpornego. Wracamy po szstej. Nie id ju do Giedrojciw. Piotr owiadcza, e wejdzie do Collge Stanislas, ale kiedy go pytam, czy bdzie z nami? nic nie odpowiada i jako dziwnie zaambarasowany, jakby mia jakie osobne, skryte na przyszo zamiary. Potem Hieronim opowiada mi swj projekt Slavonia Christiana. Potem spoczywam, drzemi potrzebne to poddanie si lenistwu? Nadchodzi Napoleonek i Ser. Przyjmuj ich zimno, ospale. Wychodz. Zabieramy si z Edwardem do rachunkw i znaczniemy je pocignli. Kombinuj je jeszcze sam potem. O jedenastej przychodzi pakiet z artykuem od Mickiewicza. Poniedziaek, [13 czerwca]. witego Antoniego Nie przychodzi znw Cezary na msz. Po mszy witej i po niadaniu, i spisaniu not tygodniowych, Piotra wyprawiam do Montalemberta po pity i szsty tom Raumera1195 i ma przepisa autograf Mickiewicza. Do Bukatego. Wstpuj najprzd do Giedrojciw, rozmowa z samym Jeneraem z dobrym bardzo skutkiem co do stosunkw moich z nim osobistych. Daj ksinie Irydiona.1196 Bukatemu winszuj, rozwodzi si znowu ze swoimi fantazjami politycznymi, ja nie trac ducha, a nawet modl si za niego. Nareszcie opuszczam go ze sowem do surowym. Do [Jzefa] Hubego, prosz go na obiad. Zostawiam mu Mhlera, dobry stosunek midzy nami przywrcony. Do Michaoskiego z przeprosinami, e nie przynosz mu pienidzy, i zostawiam mu Robineta o Lamenem.1197 U niego zapomniaem si, osabem, nie do natarczywoci ku zbudowaniu go. Ju mwic z nim, nie modl si w duchu. Std rozsypanie si ducha i pniej. Do Konopki, ju wyszed z rzeczami na dylians. Do Januszkiewicza, dostaj od niego 5 frankw. Dowiaduj si o mierci Klaudii Potockiej.1198 Na [osiedle] Ternes o 3 kwadranse na jedenast, nie ma ksistwa (Gie___________
1195 1196

387

1197 1198

FRIEDRICH LUDWIG GEORG VON RAUMER (17811873) niemiecki historyk, autor m.in. Geschichte der Hohenstaufen und ihrer Zeit, 6 tomw, Leipzig 182325. Irydion dramat historycznofilozoficzny poety Zygmunta Krasiskiego. Powsta w l. 183436 i zosta wydany bezimiennie w Paryu w 1836 r. Warto zauway, e poeta mg zaczerpn inspiracj do symbolizowanej historii czowieka rozdartego midzy Przeznaczeniem a Opatrznoci z lektury dzie ulubionego pisarza PierreSimona Ballanche'a, dzie czytanych i znanych Bogdanowi Jaskiemu (por. 1831, przyp. 152). EDMOND ROBINET (18111864) francuski historyk. Autor pracy: tudes et notice biographique sur l'abb F. de la Mennais, Paris 1836. KLAUDIA (Klaudyna) POTOCKA z Dziayskich (18011836), samarytanka powstania listopadowego i dziaaczka spoeczna na emigracji. W powstaniu organizowaa pomoc-

ROK 1836

413

drojciw), ale zastaj przeci Antoniego, ale to nie jego imieniny. P godzinki rozmowy przyjemnej, ale z mej strony nie do arliwej, bez modlitwy w duchu. Wracam do domu, ju wp do pierwszej. Miaem i do Letelier, decyduj si nie i, ale wprost do Cezarego. Zajty. Czekam. Nadchodzi ksidz Gerbet. Wychodzim razem do Collge Stanislas. Biada mnie! Trac ducha Chrystusowego, bez pokory, bez prostoty, bez modlitwy! Uwaam znw za wiele na siebie, na skutek swego sowa, std pomiszanie, niepokj. Wstpuj do siebie i zapowiadam wizyt ksidza Gerbeta. Potem do Collge. Zastaj Gerbeta z Platerem u ksidza Aug. Na sowa ksidza Aug, e mu bardzo przyjemnie, i z mojej okazji robi znajomo z Platerem, nie wiem, co odpowiedzie, pomiszanie. Do ksidza Blanc, milcz, cige pomiszanie. Prowadz ksidza Gerbeta z Cezarym do nas. Zastaj nas troch w nieadzie. Na moich braciach nie wida adnej deferencji [powaania] dla mnie jako Starszego duchownej spoecznoci ani zebranego ducha. Moja to wina! Wychodzimy z ksidzem Gerbet. Chc chwali braci i wyrazi moje wielkie o nich nadzieje. Gadam w pomiszaniu. Obiad. Ja czytam. Zaczynaj szemra przy stole, nie uwaa na moje czytanie, niecierpliwi si. Boe! Zmiuj si nade mn! Natchnij mnie duchem Twoim witym, duchem pokory, cierpliwoci, arliwoci! W cigu obiadu przychodzi Januszkiewicz i Ropelewski winszowa panu Antoniemu [Goreckiemu], potem Michaoskiemu. Ja si czuj nadzwyczaj strudzony i poddaj si strudzeniu. Po obiedzie kawa, fajka. Spoczywam na ku. Michaoski tylko u mnie, zawsze ze szczeglniejszymi dla mnie wzgldami. A ja znw zimny, ospay, nie ogarniam go mioci Chrystusow. Wyprawiam Hieronima do pani Rautenstrauch po Encyklopedi z Aleksandrem dla Adama [Mickiewicza].1199 Wychodz nareszcie wszyscy, i [Jzef] Hube, z ktrym si egnam znw za zimno. Potem to drzymi, to niby ___________
nicz sub samarytask, przewozia rannych z pola walki do szpitali. Na emigracji rozwina dziaalno charytatywn, gwnie w Drenie, Genewie i Paryu. Opiekowaa si ciko rannym Stefanem Garczyskim, ktrego przewioza z Drezna do Genewy i wraz z Adamem Mickiewiczem nadal czuwaa nad umierajcym poet. Wspieraa emisariuszw i partyzantw (Jzefa Zaliwskiego i Szymona Konarskiego), pomagaa Mickiewiczowi w wydaniu drukiem poezji Garczyskiego. Mickiewicz w paryskich Prelekcjach przypomnia Polkpatriotk: Wszystkim wiadome jest imi innej niewiasty czczonej przez ca Polsk, Klaudyny Potockiej, ktra krya po szpitalach i spojrzeniem swym dodawaa otuchy onierzom wrd najboleniejszych operacji. Potem w pielgrzymstwie powicia si, by nie pomoc rodakom w biedzie (Dziea, t. X, s. 362). Dla uczczenia jej pamici poeta poleci wykona metalowe obrczki z napisem: Klaudyno, mdl si za nami i przekazywa je rodakom przybywajcym z kraju. Nakadem ksigarzy Augustyna Emanuela i Teofila Glcsbergw w Warszawie i Wilnie, w styczniu 1836 r. ukaza si pierwszy tom Encyklopedii powszechnej. Zbir wiadomoci najpotrzebniejszych dla wszystkich stanw. W tym liczcym 700 stron

1199

414
388

DZIENNIK

czekam na koniec przepisywania artykuu przez Piotra. I wychodz okoo sidmej do Cezarego dla przeproszenia go za moje pomiszanie i milczenie w czasie splnych wizyt i wzicia rendezvous na jutro. Wracam do domu na dziewit, na pacierze. Modlimy si za p. Klaudi i za Adama. Wtorek, 14 [czerwca] Przystpuj z Cezarym i Piotrem do komunii witej. Po modlitwach porannych, mszy witej i niadaniu, i rozmylaniu o uyciu czasu Piotrowi i Hieronimowi polecam spisanie ich dugw na dwunast, Hieronim ma i do Dalena do Domejki dla dowiedzenia si co o Klocie ze Szwajcarii,1200 dla ktrego z polecenia Cezarego mam przez pani Rautenstrauch wyrobi wsparcie. Do Januszkiewicza po Przyjaciela Ludu i dla odesania Encyklopedii Adamowi. Odesza wanie okazja, biegn za ni do Wilczyskiego, tam zostawiam ksik. Na lekcj. Pani Komar wida si gniewa na mnie i sprawiedliwie. Wodzio zawsze roztargnity. Ja zamiast usiowa, eby go gwatem moralizowa, uczy, staram si jakby tylko rozrywa, bawi go, eby jego uwag utrzyma. Std wielki upadek na duchu, ktry wyszedszy mocno czuj. Czytam potem dziennik w Cabinet de Lecture. Potem do Encyclopdie catholique, nie zastaj Letelier, tylko jakiego ksidza, znajduj artyku za dugi, chc podpisu Adama [Mickiewicza] itd., zostawiam, obiecuj pisa do Adama, co robi. Do Januszkiewicza, dostaj znw 5 frankw. Nadchodzi chopiec od Chopina, ktremu si daje polecenie wzi ksik od Wilczyskiego dla Adama itd. Do domu. Wkrtce nadchodzi Adam, wita mnie najczulej, wesoy. Przyjecha za interesem u bankiera. Pyta o artyku. Opowiadam. Ma zosta na obiad, poseam po wino. Wtem przez nieuwag, nie czekajc, a zje obiad, powiadam, emy si modlili za niego, eby mia moc znie smutn, jedn wiadomo. Co takiego? Odpowiadam ze zami: mier Potockiej. Zasmucony do ywego, wyszed zaraz. My w alu. Obiad, ugotowany za mnie przez Egersdorfa. Piotr zapomnia pj z rana na lekcj do Collge Stanislas. Wyprawiam go zaraz, eby si spyta, czy nie moe wzi godziny wieczornej. Edward do Mikorskiego na lekcj i dowiedzie si, czemu od dwch dni nie by. Ja miaem wyj do ksidza Buquet dla pomwienia o rzeczy seminarium, ale si poddaj lenistwu, spoczywam i potem okoo czwartej na kaw. Orzewia mnie, gowa ___________
tomie wystpuje haso: Aleksander I, cesarz Wszech Rosji, Krl Polski, biogram rosyjskiego autora M. Grecza w przekadzie polskim (s. 406422). Adam Mickiewicz, ktry na zamwienie redakcji Encyclopdie catholique opracowa haso artyku o w. Wojciechu, tym razem otrzyma kolejn propozycj przygotowania artykuu o cesarzu rosyjskim Aleksandrze I. JAN KLOT (Klott) (18081877) z Litwy, uczestnik powstania listopadowego i wyprawy do Frankfurtu. Osiedli si w Szwajcarii jako zegarmistrz.

389

1200

ROK 1836

415

pena projektw nadziei. Wracam do domu po szstej. Jest Rostkowski, mwi mi, e przyszed po koszul i po kilka sous na ycie. Do Cezarego take nie id. Pan Antoni [Gorecki] by u Szemiota,1201 widzia si z wielu Litwinami, opowiada, e wielki robimy na nich efekt. Pacierze, i jem zostawion dla mnie kolacj. Wszyscy spa, ja w dumaniach to w ogrodzie na murawie, to u siebie, a okoo do dwunastej. Czemu nie byo si raczej wzi to do uporzdkowania rachunkw, to do spisania dziennika, to do not o naszej spoecznoci? roda, 15 [czerwca] Po pacierzach, mszy witej i niadaniu rachunki z Edwardem z upynionych dni tego miesica, a do smej i p. Potem po pienidze na obiad, a wprzd do ksidza Buquet. W Collge cong gnral [wolny dzie] z aski arcybiskupa. Zastaj ksidza Buquet w ogrodzie. Przyjmuje mnie serdecznie, ka i pociel znajd ju nasi w Collge gotowe, daje mi i inne objanienia co do ich wejcia do seminarium. Po pienidze miaem i do Cezarego, rozmylam si, id do Waltera, nie ma, z bied daje mi 3 franki, ktre obiecuj odda jutro. Zawsze prny, hardy w stosunkach z ludmi, le, bardzo le robi, e mu mwi o Rostkowskim, i bywa znw u mnie i przyszed po koszul i kilka sous. Boe, odpu mi to wielkie przestpstwo przeciw mioci bliniego. Wracam o dziesitej, nie zastaj ju Edwarda, poszed do Zaliskiej1202 itd. Ekspedycja do Anglii nie moe by dzisiaj jeszcze wysan. Mam si zaj rachunkami i wycigniciem z nich konkluzji. Wtem nadchodzi Dmochowski. Rozmowa z nim uroczysta, duga, ktra objania go o wielu trudnociach w jego nawrceniu i nic nie mia do odpowiedzenia. Ale brak u mnie, szczeglnie w kocu, czystej, bezinteresownej, zapominajcej si arliwoci chrzeciaskiej i nie daje si namwi do spowiedzi. Boe, dodaj mi aski, dodaj mi si i pomocy do pomoenia mu na drodze zbawienia! Nie dla mnie, dla mojej chway, pociechy, nie dla nas, ale dla Twojej chway, o Boe, i dla jego wasnego dobra duchownego! I obiad. Nadchodzi Kazimirski stroskany, e mu zgin Ropelewski. By na chwilk i Wisouch po 5 frankw itd. Po obiedzie pokadam si u Edwarda. Opowiadam mu o rozmowie z Wodzimierzem [Dmochowskim], on robi uwag o potrzebie gwatowniejszego nawet natarcia, prawie zmuszenia. Opowiada o sobie, jak byo dobrze, e Piotr przyszed wezwa go do spowiedzi w przeszym roku. Ja znw le, bardzo le zrobiem, em mu chcia da zrozumie, e to ja Piotra wysaem by do niego. Zasypiam a skonkludowanie ___________
1201 1202

390

FRANCISZEK SZEMIOT (Szemioth) zob. 1832, przyp. 272. ona FRANCISZKA JOZEFA ZALIWSKIEGO (17911855), ktry po nieudanej wyprawie powstaczej, pierwszej po powstaniu listopadowym prbie wywoania powstania narodowego, zosta skazany przez Austriakw na 20 lat wizienia w Kufsteinie.

416

DZIENNIK

391

rachunkw tak jest pilne. pi a do wp do szstej. Bior potem od Edwarda dukata (11 frankw, 12 sous) na ycie witej Teresy dla Cezarego i wychodz. Najprzd do ksigarzy na rue PotdeFer, ktrzy tej ksiki nie maj, potem zmieniam dukata na rue Dauphine i na kaw, i do Cezarego, znw pij kaw. Jestem przecie spokojny, z pokojem w duszy. Mwi nawet z Montalembertem. Obiecuj lekcj niemieckiego i lekcj polskiego. Wychodz o dziewitej. Do Kazimirskiego. Z nim duga gawdka o jego robotach, bardzo przyjacielska, serdeczna. Nie widz sposobnoci sprowadzenia jej na grunt duchowny. Mwimy i o [Jozafacie Bolesawie] Ostrowskim, i on przecie czuje zo jego, ale nie ma i nadziei. Nadchodzi i Ropelewski, ale widzim si tylko chwilk, bo ju jedenasta. Do domu i niepotrzebnie, kiedy tak gwatownie potrzeba zaj si spisaniem dziennika, uporzdkowaniem rachunkw, bior za katalogi ksigarskie i trac na ich przerzucaniu godzin i spa. A przed spaniem poddaj si zmysom nieczystym, podliwym itd. Czwartek, 16 [czerwca] Po pacierzach, mszy witej i niadaniu bior si do spisywania tych not, przerywany to przez tego, to przez tego z braci. Kocz je przeci i doprowadzam, dziki Bogu, a dotd, do dwunastej, ktra bije na Anio Paski!

404

Pity tydzie po Zielonych witkach Niedziela, [19 czerwca] Komunia wita itd. Do pani Komar. Do ksistwa Giedroj. Poniedziaek, [20 czerwca] Rachunki. Do ksidza Aug. Do Hubego. Do Platera. Po obiedzie do krawca. Do Encyklopedii katolickiej. Do Krlikowskiego, Nieszokocia, Dmochowskiego. Listy. Rozmowy z Piotrem i z Hieronimem. Moje noty. Widzie si z L[etellierem]. List do ksidza Guranger. Pj razem z Piotrem i Hieronimem do SaintMand. Piotr i Hieronim obejd rodakw znakomitszych z przeprosinami.1203 Do ksidza Blanc.

___________
1203

Piotr Semenenko i Hieronim Kajsiewicz na yczenie Jaskiego, jeszcze przed ich wstpieniem (wejciem) do Collge Stanislas, obchodzili wsprodakw przepraszajc za zgorszenie, jakie mogli wywoa.

ROK 1836
Wtorek, [21 czerwca] Na lekcj. Do pani Komar. Do pani Biaopiotrowicz. roda, [22 czerwca] Do pani Komar. Do Letellier. Do pani Rautenstrauch. Napisa projekt do artykulikw przed wejciem dla pokazania Adamowi. U ksistwa Giedrojciw. Czwartek, [23 czerwca] Do Montmorency. Pitek, [24 czerwca] U Nieszokocia. Na lekcj do Wodzia. U ksinej Giedroj do dwunastej i p. Do Cezarego, z nim do ministerium. Obiad. Cezary do smej i p. Do Giedrojciw, nie ma.

417

Splne przygotowanie do spowiedzi. Sobota, [25 czerwca] Do Wodzia. Do Encyclopdie catholique. Do Hubego. Do Cezarego. Szsty tydzie po Zielonych witkach Widzie si z Wisouchem. 405

Niedziela, 26 czerwca Komunia wita. Do ksidza Aug, imieniny. pani Komar. Do Nieszokocia.

z Korabiewiczem, z Ordg. Obiecaem by z panem Antonim Do [Goreckim] u pani Biaopiotrowicz na kawie.

Poniedziaek, [27 czerwca] Porozumie si o dugi najpilniejsze z Piotrem i Hieronimem i do kogo pjd. Do Kranasa. Do Michaoskiego. Do Cezarego. O smej do pani Komar (mwi o Krasickim, od kogo zapata, i co, jeeli Gorecki chory itd.). Edward po koszule i szkarpetki. Piotr po trzewiki. Wracajc od pani Komar, do Cezarego (Londyn, Stawiarski, Meaux), do Januszkiewicza. (Rozmowa z Piotrem i Hieronimem i pismo dla nich.) Do Cezarego (chustki, Mikorski, Montalembert). Po obiedzie do ksidza Buquet wzgldem godziny wejcia i wzgldem Mikorskiego. Z panem Antonim do ksistwa Giedroj.

418

DZIENNIK

Wtorek, [28 czerwca] Do Montalemberta. Do ksidza Desgenettes (ja list do ksidza Guranger). Wszyscy pozwolenie komunikowania i potem rozmowa splna. roda, [29 czerwca]. witego Piotra Komunia wita. Czwartek, [30 czerwca] Rozmowa splna. List do Celiskiego, list do Mickiewicza. Pitek, [1 lipca] Do pani Biaopiotrowicz. Psalmy pokutne. Rada oglna. Sobota, [2 lipca] 406 Niedziela, 3 lipca opaciski. Pierwszy tydzie po witym Pietrze Robota do czytelni dziennikw dla pana Platera. Noty. Listy. Buchez. L[etellier]. Decourdemanche. SaintChron.

Poniedziaek, [4 lipca] Montalembert (artyku do Gazette de France, 50 frankw). Do Czyskiego. Z Rol[land?]. Na dzienniki. Do Carnota. Do Collge Stanislas. Do domu. Broussais. Letellier. Wyk.1204 Sowaczyski. Grabowski. Szewc. Czyski. Ksigarz, rue Dauphine. Tabaczarka. Woitury [Pojazdy]. 1205 Confais. Bor. SaintChron. 405 Wtorek, [5 lipca] Ksidz Buquet. Kranas. Hube. Michaoski. Krlikoski.

___________
1204

1205

By moe FRANCISZEK WEZYK (1806 zm. po 1867) od 1827 r. student prawa i administracji na Uniwersytecie Warszawskim. W powstaniu listopadowym by podporucznikiem Gwardii Honorowej. Na emigracji we Francji. Ukoczy szko grnicz w Sainttienne (183537). Confais nie udao mi si ustali znaczenia tego zapisu.

ROK 1836
Walter. opaciski. O jedenastej do Platera (obiad, komunia wita). + Po Krasickiego do introligatora. + roda, [6 lipca] Do Adama. Listy (Mikorski, Zaleski, Lunel, Angers). Sowaczyski. Szewc. Walter. Wrotnowski. Tabaczarka. Bor. SaintChron. Confais. Czwartek, [7 lipca] Walter. Sowaczyski. Tabaczarka. Confais. Wrotnowski. SaintChron. Listy.

419

406

Pitek, [8 lipca] Ksidz Desgenettes. Ksidz Gerbet. Maitre [Nauczyciel] niemieckiego. Interes Maliskiego. Brochury dla Krlikoskiego. Carnotowi reszt ksiek. Sobota, [9 lipca] Do ksidza Buquet (spowied, lekcja niemieckiego). Do Carnota. Do Hubego. Do panny Rolland. Drugi tydzie po witym Pietrze Niedziela, [10 lipca] Weisenhof na obiad o pierwszej. Interesa od pana Cezarego: 1) List o unitach, 2) Stan przeladowa, 3) Dzienniki. Kupi dla Witwickiego dykcjonarz aciski. 407

Poniedziaek, [11 lipca] Lekcja u Wodzia. Gramatyk hebrajsk dla Piotra, Hieronima. Wtorek, [12 lipca] Obiad u Avrila.1206 roda, [13 lipca] Przyjedaj Rettel i Hube.

___________
1206

Moe FELIX AVRIL, byy czonek Komitetu Subskrypcyjnego powstaego z inicjatywy dziaaczy zwizanych z dziennikiem L'Avenir; dziennikarz.

420

DZIENNIK

Czwartek, [14 lipca] Do Jeowickiego. Na poczt. Do Cezarego (komunia wita, Procs d'accuss [Proces oskaronych]).1207 Do panny Roland. dzienniki. 1208 Do pana Hersent. Do ksidza Aug. Pitek, [15 lipca] Do Michaoskiego. Do panny Roland. Do pana Hersent. Do ksidza Aug. Do Jeowickiego. Dla Botnickiego czego do 5me? Sobota, [16 lipca] Do pani Rautenstrauch. Rogiskiego1209 spyta, jaki tom itd.?

408

Trzeci tydzie po witym Pietrze Niedziela, 17 lipca Komunia wita (Stawiarski, Cezary). Z Orlans. Szotarski, Ropelewski, Rostkowski. Poniedziaek, [18 lipca] Szotarski. Cezary. Z Orlans. Giedroj. Hube.

Sumiskiemu posa Grodz.,1210 dla Krlikowskiego.

Tu widzie si z Wrblewskim1211 i Rogiskim.

Wtorek, [19 lipca] Koszule dla Piotra, Hieronima. Giedroj.

___________
1207

1208 1209

1210 1211

Jaski zapisa wzmiank o Procesie w Dzienniku w dniu 14 lipca, w rocznic zdobycia przez lud paryski Bastylii (14 lipca 1789 r.), twierdzywizienia, i zburzenia symbolu niesprawiedliwoci. Nie wiadomo jednak, co Jaski mia na myli piszc proces. Brak bliszych danych. Zdaje si, e chodzi o kogo zwizanego z dziennikarstwem. Zapewne FERDYNAND JAKUB ROGISKI (1810?1870) z Pockiego. Po powstaniu listopadowym, w ktrym bra udzia, przebywa na emigracji w Paryu. Uczszcza do Szkoy Politechnicznej. By pniej inspektorem katakumb paryskich. Cierpia na mani przeladowcz. GRODZ. Brak bliszych danych. By moe ERAZM WRBLEWSKI (18101882). Uczy si w Putusku. Student prawa na Uniwersytecie Warszawskim. W powstaniu listopadowym podporucznik 1. puku uanw. Na emigracji we Francji. Czonek Towarzystwa Demokratycznego Polskiego.

ROK 1836
Cezary (Montalembert). Do ksidza Buquet. Wieczorem Szotarski i Mickiewicz. 20 lipca [roda] Z panem Antonim [Goreckim] do biura. Do biblioteki.

421

Raulinowi poradzi ksidza Rhodez1212 u Karmelitek, w kaplicy Najwitszej Panny, na lewo, od trzeciej do szstej, w sobot. 396

21 lipca, [czwartek], 1836 Pilne roboty do ksidza Gerbet Listy: do Polski do Anglii* do Ameryki do Krakowa. do Lunel do empickiego, w Aix (spyta o Grzybowskiego, Kozarzewskiego) do Jaboskiego, w Dijon do Zaleskich [Jzefa i Bohdana] do Lunel ________ do Niwiskiego * Piszc do Maliskiego, osobno do Komiana, bilecik do Korzeniowskiego do Tura, spyta o polityk, o Raulina. do Mikorskiego piszc do Egersdorfa, spyta go, czyby nie chcia do Lunel. + do ksidza Dbrowskiego (podzikowanie za Mikorskiego i o onierza)+ 1213 Pitek, [22 lipca] Sobota, [23 lipca] Do Arsenne. 1214 Do SaintChrona.

408

___________
1212

1213

1214

FERREOL RODET (18071875) misjonarz ze Zgromadzenia Miosierdzia; wikary SaintLeuduGrosCaillou. Jaski nie by pewny waciwej formy nazwiska tego ksidza. Std w Dzienniku odmienne formy: Rhodes, Rhodet, Roder. Ks. Jan Pawe Dbrowski (zob. 1834, przyp. 654), szkolny kolega Bogdana Jaskiego; na jego prob okaza pomoc Ksaweremu Mikroskiemu (zob. wyej, przyp. 1169), ktry wpad w romansowe kopoty. Nazwa onierz odnosia si do Broszurek Bezansoskich, zwanych take Pismem Wzajemnego Owiecenia si. Wydawc by Jzef Meyzner (zob. 1832, przyp. 275). Pismo to wychodzio w 1833 r. w Besanon; wyszo 10 numerw (broszurek) pod imionami zasuonych onierzy. Moe LOUIS ARSENNE (17901855), paryski rytownik.

422
409 Niedziela, 24 lipca

DZIENNIK
Czwarty tydzie po witym Pietrze Interesa pienine domu i moje. Skoczenie interesw z Cezarym i notaty. Moje noty i listy. Szkoa. Montalembert. Do Mickiewicza.

Poniedziaek, [25 lipca] Do d'Eichthala. Do Reynaud. Ropelewski na obiedzie. Wtorek, [26 lipca] 1215 Do Giedrojcia. Do Delahaye. Do Reynaud. Do d'Eichthal. Do Cezarego (Sualski, wyjazd do Montmorency). roda, [27 lipca] Do Markoni.1216 O dwunastej Rettel i Hube, do Montalemberta. Czwartek, [28 lipca] Pitek, [29 lipca] Po ksiki. Do Cezarego 1) ksidz Comballot,1217 2) o unitach, 3) dimissorium, 4) pienidze, 5) pan Antoni, 6) Montmorency, 7) Raulin, 8) Le Polonais, 9) ksiki Kalinoskiego,1218 10) Szotarski, 11) Marszewski, 12) La Volupt,1219 13) eligowski.1220 Sobota, 30 lipca Odebra od Wodzyskiego przez Piotrowskiego czwart i pit livre [ksig] de L'Universit Catholique. Do Markoni. Szotarski. Bukaty. Rogiski. Ksidz Desgenettes. Cezary Plater. Delahaye. Bukaty.

___________
1215 1216

1217

1218 1219 1220

DELAHAYE rytownik paryski. By moe HENRYK MARCONI (17921863) architekt woskiego pochodzenia. Od 1826 r. dziaa w Warszawie. Bra udzia w powstaniu listopadowym. Pedagog i wykadowca przy Uniwersytecie Warszawskim. THEODORE COMBALOT (17981873). Pocztkowo ucze Lamennais'go. Ksidz, misjonarz apostolski. Opublikowa Lettres de M. l'abb Combalot M. F. de La Mennais et rponse son livre contre Rome, intitul Affaires de Rome, Paris 183637. KALINOSKI (Kalinowski?) brak bliszych danych. La Volupt (Podliwo) powie autobiograficzna SainteBeuve'a, powicona dziejom mioci autora i Adeli Hugo, ony Victora (zob. 1832, przyp. 317). JUSTYN STANISLAW ELIGOSKI (eligowski) zob. wyej, przyp. 1194.

ROK 1836
Pity tydzie po witym Pietrze

423

410 Niedziela, [31 lipca] Od Ropelewskiego odebra Gerbeta dla Michalskiego.1222 Do ksidza Desgenettes. Poniedziaek, [1 sierpnia] Do Nieszokocia, Bukatego, Michalskiego, ksidza Desgenettes, Cezarego. Poprze interes Szotarskiego u Cezarego. Midzy trzeci a czwart Bukaty. Wtorek, [2 sierpnia] Do komunii witej. Ostrowski. Ropelewski. Szotarski na obiedzie. roda, [3 sierpnia] Do Szotarskiego i Bukatego. O jedenastej Sidorowicz z Francuzem. Kupi dykcjonarz aciski dla Witwickiego. Do Gautier. Do ksidza Desgenettes. Czwartek, [4 sierpnia] Z Bukatym do Szymaskiego. Pitek, [5 sierpnia] Sobota, [6 sierpnia] Szsty tydzie po witym Pietrze Niedziela, 7 sierpnia Mickiewicz Listy. SaintChron. Benoiste. Decourdemanche. 411 Do Reynaud.
1221

Korespondencje.

Do Olszewskiego.

Hubemu Introduction. Do Januszkiwicza.

1223

Artyku o unitach.

___________
1221 1222 1223

Jaski przygotowa tekst Na niedziel 31 lipca, ktry zamieszczono w Dodatku jako pozycj V. MICHALSKI brak bliszych danych. Philothea ou Introduction la vie dvote klasyczny podrcznik ascetyki gwnie dla wieckich, napisany przez w. Franciszka Salezego (15671622), kaznodziej, pisarza ascetycznego, twrc duchowoci chrzecijaskiej, zaoyciela zakonu wizytek, biskupa Genewy. W Filotei pooy on nacisk na mio i wi z Jezusem Chrystusem. Doczekaa si ona wielu wyda i przekadw na obce jzyki.

424
Poniedziaek, [8 sierpnia] Do Bukatego. Do d'Orfeila.1224 O trzeciej Sidorowicz i Francuz. O pitej do opaciskiego. Do Ropelewskiego. Wtorek, [9 sierpnia] roda, [10 sierpnia] U Gasparin i Guisqueta.1225 Wieczorem u Ogiskich.

DZIENNIK

Czwartek, [11 sierpnia] Jedenastego Cezar i Montalembert wyjedaj. Pitek, [12 sierpnia] Sobota, [13 sierpnia] 400

Niedziela, 7 sierpnia Od dawnego ju czasu w wielkim jestem osabieniu ducha. Czuj je, czuj najskuteczniejsze na nie rodki, a nie mam si ich uy. Chwaa Ci, Boe, i dziki za moje upokorzenie! Miosierdzia, litoci na mj ratunek! W Tobie jedyna moja nadzieja! Midzy rodkami tymi jednym z najgwniejszych jest codzienny rachunek sumienia i kontrolowanie siebie. W niedziel o szstej i p na msz wit. Jest Montalembert, Mickiewicz i Cezary. Komunia wita. Bg mi daje wewntrzne pociechy i zapomnienie zupene o wszystkich kopotach ziemskich. Prosz ksidza Buquet o pozwolenie dla Piotra i Hieronima, eby przyszli do nas zaraz. Oprowadzam Montalemberta po domu, nieszczciem za bardzo nieczysto w niektrych stancjach. Po niadaniu, Ewangelii witej i wity Boe rozmowa moja z Cezarym o jego projekcie do Rzymu. Rozmowa a raczej dyskusja z panem Antonim [Goreckim]. Ja si n i e c i e r p l i w i . Adam [Mickiewicz] nadchodzi i gromi go bez litoci. Po wyjciu Adama niepotrzebnie gromienie to g a n i , krytykuj. Przecie zgoda z panem Antonim (ale przypomina mi, em zamiast ___________
1224 1225

ORFEIL (d'Orfeuille) moe ORFIL, dziekan wydziau lekarskiego w Paryu. ADRIENETIENNEPIERRE DE GASPARIN (17831862) francuski polityk, agronom; dyrektor departamentu sprawiedliwoci i minister spraw wewntrznych. HENRI GUISQUET (17921866) przemysowiec, prefekt policji w Paryu.

ROK 1836

425

ywotw obieca mu czyta Bibli nie powinienem by zrobi tego zobowizania si). Po wyjciu Cezarego o dwunastej czuj wielk fatyg, odprowadzam go. Miaem i do kocioa, id na dzienniki do Luxembourg. Obiad o pierwszej, na nim z goci pan Franciszek [Grzymaa] i Szotarski. Ja lektorem. Po lektorstwie poddaj si z moj porcj o b a r s t w u, std ociao, i drzymi. Szotarskiego zbywam. B r a k a r l i w o c i. Czemu nie koata i nie koata? Pan Franciszek mnie nudzi swoimi interesami proby. Niepotrzebnie mu obiecuj jej tumaczenie. Brak woli, uwagi, z e u y c i e c z a s u. O pitej nadchodzi Sidorowicz z Francuzem Przyjmuj ich zadajc sobie gwat. Predykuj z ociaoci, b e z y w e j w i a r y i m i o c i. Wychodz o sidmej. Wieczerza. Id na kaw i dzienniki, potem do Cezarego i Mickiewicza. Rozmowa z Adamem od dziewitej i p do jedenastej. Niepotrzebnie gadam mu o sobie, o swoich uczuciach, o nawracaniach przeze mnie, jakbym w tym ja co znaczy i jakby warto byo kogo mn zajmowa. Kiedy mi napomyka, e moe si zdarzy dla mnie zastpca, dotyka mnie to p r n o , m i o w a s n a, n i e p o t r z e b n e s o w a. Boe, niech si dzieje we wszystkim Twoja wola! Natchnij mnie i yw uczuciami najzupeniejszej pokory, ile mam do niej powodw! Wrciwszy do domu niepotrzebne marzenia przez jakie p godziny. Poniedziaek, [8 sierpnia] Na mszy witej oddanie si serdeczne zupenie woli Boej. Wrciwszy, mwi co do Edwarda. Nie odpowiada mi, znowu mnie to dotyka. Po niadaniu niepotrzebnie zdrzymuj si i spisuj te noty.
Tydzie Wniebowzicia Najwitszej Panny, sidmy po witym Pietrze Niedziela, 14 sierpnia Do SaintChrona po Vision d'Hebal.1226 Listy Pani Rautenstrauch. Pani Wizyty Biaopiotrowicz. List do Zaleskich, do Mikorskiego, do Cezarego. Ks. Giedr. stancje dla nich. Bukaty Olszewski Delahaye.

401

413

Pan Antoni Ksidz Lacroix i Combalot Buchez Dahlen Ksidz Desgenettes

___________
1226

Vision d'Hebal tytu dziea Ballanche'a; zob. 1831, przyp. 152.

426
Poniedziaek, [15 sierpnia] Rozmowa splna.1227 opaciski.

DZIENNIK
Do Reynaud Letelier SaintChrona Bourgeois. Sguin. Noty Listy do Warszawy, do Celiskiego, Krlikowskiego.

Wtorek, [16 sierpnia] Ziomecki do erosawa.1228 Do pani Biaopiotrowicz. D'Orfeuille.

roda, [17 sierpnia] na popis do Collge Stanislas. Czwartek, [18 sierpnia] Do pani Komar. Wracajc wstpi avenue de Neuilly N 20, czy nie ma Krasickiego. Pitek, 19 [sierpnia], witego Ludwika Biskupa (winszowa opaciskiemu, Orpiszewskiemu). Sobota, [20 sierpnia] 8528 247 9 listopada, [roda] Pilne roboty Jutro rano doby katechizm Janowskiego.1229 Po pienidze, wykup. Domejko.

___________
1227

1228 1229

Jaski przygotowa rozwaania na Rozmow spln dla wspbraci: Na pitnasty sierpnia, poniedziaek. Wniebowzicie Najwitszej Panny. Tekst rozwaa zamieszczono w Dodatku jako pozycj VI. W Dzienniku Roku 1836 brak wzmianki, e Jaski kontynuowa rozwaania dla wspbraci, refleksje i plany zwizane z tworzeniem si i umacnianiem wsplnoty. Ot zachoway si one w zbiorze rkopimiennym autora; w Dodatku do Roku 1836 zamieszczono niektre z nich: z 13 wrzenia 1836 Nauki moje dla Braci. Pocztki naszych prac naukowych, pozycja VII, Stosunki nasze w emigracji, pozycja VIII, oraz Na niedziel 9 padziernika, pozycja IX. EROSLAW STARZYNSKI, powstaniec 1831 r., podporucznik, przebywa w zakadzie w Bourges. Mieszka w Paryu, Belleville, rue de Calais. JAN NEPOMUCEN JANOWSKI (zob. 1832, przyp. 234) przeoy z jzyka francuskiego dwie publikacje republikaskiego publicysty Alberta Laponneraye'a: Prawa czowieka i obywatela (opublikowane w Pielgrzymie Polskim, 1833 r.) oraz Krtki katechizm polityczny. Te dwa przekady opatrzone objanieniami tumacza ukazay si jako dzieo Janowskiego pt. Prawa czowieka i obywatela oraz Katechizm polityczny w Angers w 1834 r. Katechizm polityczny by czym w rodzaju przewodnika ideowego znacznej czci wczesnych demokratw polskich na emigracji.

ROK 1836

427

Do Wrotnowskiego i myle o kursie dla Pa Katolickich. Do Kazimirskiego odnie histori Mogow i o Korra.1230 Listy do H u b e g o, G r o n o s t a j s k i e g o, C e l i s k i e g o, do S t ef a n a, do Jaboskiego i Dugied, do empickiego, do Z a w a d z k i eg o itd., do Ameryki, do [Ludwika] Krlikowskiego, do Trepki. Jutro take trzeba by do J a n o w s k i e g o, odnie katechizm. (Vismara, Dwernicki). Jutro kupi biletw wizytowych i owek. SaintChron,Bonetty Auguste Chevalier Buchez Dobrowolski Bourgeois i Transon Korr Decourdemanche Bukaty Cheruel, Margerin Carnot Coessin Lutowski Taski Piwowarski Jutro do krawca o kamizelk do Konopki. Jutro prenumerat na dzienniki. Jutro do drukarni po epreuw i do Rostkowskiego. Kupi szkarpetki i kaftanik. Obrachunek za listy z portierem. Do Cezarego. Do Ogiskich. Wzi od Wejsenhofa Skarg, od Witwickiego ywota. Do Carnota. Pitek, 11 [listopada] Do Pecqueura po Swedenborga. 18 grudnia, [niedziela] Pilne roboty Listy Celiski, Hube, Jaboski Warszawa. empicki, Rettel, Komian, Niwiski (Dumiski, Korzeniowski), Dugied, [Ludwik] Krlikowski, (Trepka). Wizyty Benoiste SaintChron, Margerin, Transon, Bourgeois, Pecqueur Buchez, d'Eichthal DecourCarnot demanche 248 8627 750

___________
1230

... odnie histori Mogow i o Korra. Mouradjee d'Ohsson, autor Histoire des Mongols depuis TchinguizKhan jusqu'a Timorlanc, 2 tomy, Paris 1824; nastpne wydanie: Haag 183435, 4 tomy. I tutaj chodzio o informacje dotyczce wdrwki ludw potrzebne Mickiewiczowi do pracy nad Histori Polski. Korr brak bliszych danych.

428

DZIENNIK
Jules Michel, Auguste Chevalier. Dwernickiemu odnie monografi angielsk. Marszewski.

DODATEK

I. [? Stycze, 1836] MISCELLANEA PATRIOTYCZNE

1231

8627 861

Przysza mi niedawno (grudzie 1835) myl wydania, w formie i stylu staropolskim, pod tytuem: Jeszcze Polska nie zgina, lub: Boe, zbaw Polsk, lub: Bg i Ojczyzna. Tom 1, 2 itd. Zbioru wiadomoci najpotrzebniejszych do przygotowania powstania narodowego w duchu poprawy moralnej i towarzyskiej. Zbir ten zawieraby: a) Wiadomoci statystyczne, dajce pozna nawzajem polsko rozmaitych czci Polski; b) Wiadomoci historyczne o ostatnich czasach naszych i o stosunkach naszych z rozmaitymi mocarstwami; c) Wiadomoci genealogiczne; d) Nauki o polityce oglnej, organizacji spoecznej i rozmaitych instytucjach do zaprowadzenia; e) Instrukcje dla patriotw pracujcych w kraju i u rozmaitych narodw zagranicznych. itd. itd. itd.

___________
1231

Miscellanea patriotyczne tekst Jaskiego, nie opatrzony dat powstania i nie odnotowany w Dzienniku Roku 1836 ze wzgldu na tre oraz przypuszczalny czas napisania zamieszczono w Dodatku jako pozycj I.

430 II. [8 stycznia, pitek]

331

DODATEK

PRZYGOTOWANIE DO SPOWIEDZI NA JUTRO, 9 STYCZNIA 1836 Trzy miesice przeszo od 21 wrzenia, witego Mateusza, jakem nie stawa przed trybunaem spowiedzi. Jake wielkie, upokarzajce mnie zaniedbanie si, popenione wtedy wanie, kiedy Bg natchn mnie by chci przystpowania co tydzie do komunii witej i przez cay ten przecig czasu tak czsto byem nawiedzany witymi natchnieniami. Ach! Cae ycie moje nie stanie na odpokutowanie cikich grzechw moich i niedbaoci w dopenianiu najwitszych powinnoci. Dzisiaj pragn z caego serca y w doskonaoci chrzeciaskiej, a czemu co chwila upadam, czemu tak mao oto czasu obraem na to przygotowanie, na rachunek sumienia, ktrego tak cile dopeni winienem. Kadem za warunki dopenienia mego najwitszego obowizku, osignicia najwikszego dobra, zawsze jakie warunki doczesne, jakie uspokojenie si wzgldem wiata. W tym okazja niedbaoci! Od 21 wrzenia do 9 stycznia jest 110 dni, czyli 15 tygodni i 5 dni przeszo trzy miesice i p. Posty, niecierpliwo, niedopenienie przyjtych przed rokiem jeszcze zobowiza. mier Antosia. Brak oszczdnoci, co myle o dugach. Modli si o wyniszczenie wszystkich naogw starego czowieka, o zupene odrodzenie, o yw wiar, czyst mio, niezachwian nadziej, o owiecenie myli, ukrzepienie woli, poskromienie ciaa i wszelkiej podliwoci, o ask zachowania si chrzeciaskiego wzgldem obcych (wzgldem ksicia, wzgldem Napoleonka, wzgldem Komara itd.), darowanie wszystkich uraz, podzikowanie Bogu za wszystkie utrapienia, ponienia itd. Prosi o wskazanie spowiednika w Paryu. Prosi o przyczynienie si witej Genowefy. Znowu i cigle te same grzechy. Miosierny Bg zsea natchnienia, ktre mnie sprowadzaj na drog prawdy, ale jake czste, jak wielkie zboczenia! Zewntrzne kopoty i wewntrzna ozibo pochodzca pewnie z nieregularnego dopeniania codziennych, religijnych obowizkw.

332

ROK 1836

431

Obudzi al za grzechy, najczstsz ch poprawy z m y l g ot o w o c i n a m i e r . Prosi o ask pokuty i zupenej poprawy, o przyjcie do suby i o podobne na to aski, i o bractwo przysze, jeeli taka Boga wola. Ofiarowa Bogu wszystkie troski i zmartwienia dzikowa za wszystkie ponienia. Prosi o przyczyn Najwitszej Panny Krlowej, witej Genowefy i patronw Korony [Polskiej]. Modli si za zmarymi itd., za nawracajcymi si, za braci, za creczk Adama [Mickiewicza]. III. 9 stycznia, [sobota] 1836. MOJE SPOWIEDZI I KOMUNIE WITE 15 listopada 1834: id pierwszy raz z Dugied do SaintMand. 24 listopada: pierwsza spowied, oglna. 6 grudnia: druga spowied z pierwszych lat 5 apostazji 29 grudnia: dalsza spowied 5 stycznia 1835: z ostatnich lat siedmiu niedowiarstwa. 10 stycznia, w sobot: spowied i rozgrzeszenie. 11 stycznia: p i e r w s z a k o m u n i a w i t a w pierwsz niedziel po Trzech Krlach (razem z Adamem [Celiskim]). 2 lutego w dzie Oczyszczenia Najwitszej Panny: druga spowied z rozgrzeszeniem i komunia wita (z Semenenk i Leonem [Przecawskim]). 26 kwietnia, w pierwsz niedziel po Wielkiej Nocy: spowied wielkanocna (nie bardzo dobrze przygotowany, w 83 dni, 12 tygodni). 13 czerwca, w dzie witego Antoniego, w tydzie po Zielonych witkach (z Piotrem i Adamem). 8 wrzenia, w dzie Narodzenia Najwitszej Panny (12 tygodni i dwadni po poprzedniej, 86 dni), w rocznic wzicia Warszawy (z Piotrem i Adamem). 14 wrzenia, w dzie Podwyszenia witego Krzya. 21 wrzenia, w dzie witego Mateusza: spowied bez komunii witej.

249

432

DODATEK

A wic sze tylko razy przystpowaem do komunii witej w roku 1835. IV. [Rok 1836]
8608 847

O ZASADACH, CELACH I URZDZENIACH KONFEDERACJI PATRIOTYCZNEJ KATOLIKW ITD. Konfederacja Patriotyczna Katolikw Korony, Litwy i Ziem Ruskich. Powody jej zawizania... Jej zasad i godem Bg, wolno i Ojczyzna. Celem bezporednim utrzyma i umacnia (mieczami polskimi) wiar wit ojcw naszych, jedyn zasad patriotyzmu i wolnoci, jedyn rkojmi naszej przyszej niepodlegoci tak midzy tuaczami polskimi, jak w kraju naszym ojczystym oraz ku wyjarzmieniu powszechnemu ojczyzny i zaprowadzeniu w niej wolnoci powszechnej. Przywrcenie i ustalenie zgody midzy sprodakami, a to przez stosowanie do tych de religijnych, patriotycznych i liberalnych oraz do usiowa o ogln zgod, cige oywianie midzy ziomkami wspomnie naszej przeszoci, cige obznajamianie ich z postpami obecnymi nauk, przemysu i sztuk piknych oraz cige stosowanie tych wspomnie i znajomoci, jak porad dowiadczenia i rozumu, do pooenia, w jakim przez nowe powstanie znajdzie si nasza Ojczyzna, i do drogi, jakiej nam w przywracaniu jej niepodlegoci trzyma si bdzie wypadao i jakiej dzi trzyma si winnimy. Zawizanie stosunkw z ludami nam pobratymczymi, polegajcych najprzd na udzielaniu im naszych widokw, rozeznaniu ich stanu towarzyskiego i obznajmieniu z nim naszych ziomkw. Celem porednim unii jest usiowanie zwizania na zasadach religijnych i obywatelskich unitw Konfederacji Oglnej Tuaczw Polskich. Celem ostatecznym przygotowanie Konfederacji Powszechnej Sowian ku obronie ich wiary, wolnoci i Ojczyzny. rodki, jakie dzi unia patriotyczna przedsibierze, dla dopicia tych celw, polegaj: 1. na ogaszaniu drukiem stosownych pism i oklnikw, 2. na korespondencji i misjach, 3. na pracach naukowych, dotyczcych naszej wiary i naszej sprawy ojczystej, 4. na organizacji wewntrznej unitw i zaprowadzeniu midzy nimi stosownych ustanowie religijnych i obywatelskich.

ROK 1836

433

Siy, jakimi rzdzi unia patriotyczna: powicenie bez granic jej czonkw dla wiary, wolnoci i Ojczyzny. Konfederacja patriotyczna co do organizacji wewntrznej (zasign wiadomoci o urzdzeniu przeszych naszych konfederacji barskiej itd., za Jerzego Lubomirskiego1232 itd.). Rada gwna, administracja gwna, ustanowienia religijne i obywatelskie (naukowe, militarne i ekonomiczne). Stopnie czonkw moe z pewnym rodzajem prby i nowicjatu? Moe oglna dystynkcja konfederatw narodu i konfederatw kolegium? Deklaracja, czyli wyznanie wiary. (Uwaa na organizacj templariuszw, krzyakw, kawalerw maltaskich i w ogle zakonw wojskowych.) V. NA NIEDZIEL 31 LIPCA a) Zda spraw braciom nowym. b) Radzi splnie o naszych powinnociach i rodkach ich wypenienia. + Dotychczas gwnie: ycie jak tak regularne. Propaganda osobista. Zaatwianie interesw pieninych i stosunkw z rzdem.+ + Gwniejsze, waniejsze momenta w naszej przeszoci: Pierwsze zebranie. Pierwsze zaprosiny na wity Jzef. Wielki Tydzie. wicone. Drugie zebranie. Modlitwy do Ducha witego. Zielone witki. Pan Antoni. wity Piotr.+ Powody i sposb zaoenia domu.
8627 398

___________
1232

K o n f e d e r a c j a b a r s k a w l. 176872 zbrojny zwizek szlachty zawizany 1768 r. w Barze na Podolu pod hasem obrony wiary i wolnoci. JERZY SEBASTIAN LUBOMIRSKI (16161667) marszaek wielki koronny i hetman polny koronny. Przywdca skonfederowanego stronnictwa, ktre wystpio zbrojnie w 1665 r. przeciw Janowi Kazimierzowi, dcemu do reform ustrojowych i elekcji vivente rege. Wystpienie Lubomirskiego (rokosz) udaremnio reform pastwa.

434

DODATEK

O co nam idzie, jakimy sobie cel zaoyli. Jakichemy uywali rodkw do zrealizowania. Pooenie nasze dzisiejsze (organizacja wewntrzna, stosunki z ludmi, interesa gospodarskie). Czego chce po nas Chrystus, Koci, Ojczyzna, Emigracja. Obudzi w sobie al za swoj win w tym, e dotd rzeczy szy tak le. Podzikowa Bogu, e nam wicej ask nie udzieli, bobymy przez nasz niedoskonao sobie z nich chwa przypisali. Nie upada na duchu. Cierpliwo, ufno. Nowa dla nas zaczyna si epoka. Koczy si czas tymczasowoci, nieregularnoci. Z drugiej strony, dotd mielimy pobaanie, przychylno. Teraz zoci obudzaj si, trzeba tym bardziej si pilnowa i obudza arliwo w dopenianiu swych powinnoci. Wymaganie solidarnej odpowiedzi. Potrzeba pracy usilnej, porzdnej okoo naszej poprawy wewntrznej. Potrzeba urzdzenia stopniowo wszystkich naszych prac na zewntrz. Tu szczeglnie cierpliwo, ufno, rzecz o mojej wadzy. Potrzeba pilnowania cisego co do drobiazgw porzdku zewntrznego. Zaj si pilniej prac okoo poprawy ycia wewntrznego: 1) splne wiczenia duchowne jako gwny rodek wprowadzenia jednoci; 2) urzdzenie czasu i uywania z wiedz Starszego; 3) pilnowanie si w drobiazgach.+ Otworzenie serc, przeprosiny. Oddanie si pod obron Najwitszej Panny. suba czas samotnoci i razem, czysto, porzdek rzeczy, eby zamiast przeszkody wzajemne wsparcie, zamiast upadku zbudowanie, zamiast rozrnienia zjednoczenie, mio... 1. eby kadego stosunku uy na chwa Boga, dobro duchowne bliniego. 2. Nie da zgorszenia, faszy+

399

Rady drobiazgowe 1. co do porzdku domowego gospodarskiego 2. co do zachowania si midzy nami

3. co do zachowania si z obcymi

ROK 1836

435 wego wyobraenia o naszej sprawie przez nasze ycie. + Charakter nasz.+ W szczeglnoci co do dyskusji, z mioci, modlitw, o ile mona, na osobnoci. tego, kto chce sucha albo kto chce si da pobudzi itd.

Zwanie si braci

VI. NA PITNASTY SIERPNIA, PONIEDZIAEK WNIEBOWZICIE NAJWITSZEJ PANNY Najukochasi bracia! Uroczystym jest dla nas wszystkich dzie dzisiejszy. Oto dwaj spomidzy nas1233 w dniu dzisiejszym przywdziali sukni itd. ... Dzi witamy jako czonkw naszej duchownej spoecznoci trzech braci...1234 Dwch po raz pierwszy witamy w jednoci Chrystusowej w nadziei splnego z nimi na wieki ywota w Chrystusie Panu... + Od czasu poczenia si naszego w tym domu czsto ju zbieralimy si na spln rad duchown o naszych powinnociach itd. po komunii uwaalimy to nawet za obowizkowy zwyczaj, chocia niestale dotd zachowywany i wszyscy doznalimy std wielkich korzyci, czsto wielkich pociech.+ Dzi ja, po zaatwieniu... widz mono zajcia si stalszego, porzdniejszego okoo naszej rzeczy spoecznej, okoo rozwijania, udoskonalenia naszego ycia wewntrznego, duchownego... + Pierwsze przygotowania szeciomiesicznej, pierwszej prby, trudnych pocztkw, jakby skoczone... Nowa jakby otwiera si epoka, nowy, wyszy stopie, doskonalszy, naszego ycia spoecznego.+ We wszystkich nas ch, niecierpliwo nawet doskonaoci... We wszystkich gotowo wejcia w porzdek cisy, powicenia si... We wszystkich jedno, mio, ufno... ___________
1233 1234

402

Piotr Semenenko i Hieronim Kajsiewicz. Edward Duski, Jzef Maliski i Jzef Ziomecki.

436

DODATEK

403

We wszystkich nadzieja..., i wy, usprawiedliwieni, oczyszczeni z grzechu. O najmilsi bracia, obrmy z ca gorcoci, zupenoci ducha, myli i serca nasze, ca moc i siy naszego ycia ku Bogu... Zmy Mu dziki... Obudmy uczucia pokory i oddania si zupenego na wol Bo. Niechaj Chrystus, ktry dzi... ogarnie nas caych... Otwrzmy serca nasze Jego witym natchnieniom. Niechaj faszywy wstyd, nikczemny nag jakiej ostronoci, niemiaoci ze zego ycia codziennego... Tu idzie o wieczno..., otrznijmy si z wszelkiej saboci ziemskiej, osobistej... Bdmy tak, eby i my si w ywocie wiecznym nie wstydzili... Oto jest cel naszej rozmowy, naszej rady: Przd, odkry powinienem dla braci nowych, a przypomnie dawniejszym myl, w ktrej poczylimy si. Powiedzie ju, comy dotd zrobili, o co nam idzie. A nastpnie rozebra nasze dzisiejsze pooenie i przedstawi moje rady. Wtre, drugim celem jest otworzenie wzajemne naszych serc, zrzucenie wszelkiego alu, odkrycie, co kto widzi zego, wynurzenie myli ku naszej splnej poprawie i ku dopiciu naszych celw. Trzecie, zrobienie postanowie. Nie ma reguy... Przez szczeglniejsz ask Bo 1) jedno naszych de, 2) uatwienie sposobw poczenia si. + Zwizani zostalimy wzajemn mioci, ufnoci, splnymi nadziejami + itd. W pierwszym dniu na Popielec zebranie i na nim splnie uznalimy, e cel nasz: 1) wasna poprawa; 2) misjonarstwo wzgld narodowy, wzgld na dzisiejsze usposobienia i tendencje; 3) gotowo a wszelkie powicenie i e nasza spoeczno zawizkiem czego staego. Std obowizki utworzenia czego stalszego, duchowne gospodarskie. Sposoby dopicia celu: 1) aska Boa, sakrament, modlitwa; 2) praca. Urzdzenie si 1) co do wadzy, 2) co do wasnoci. Na nastpnych radach przypominalimy to sobie, powtarzali i dotd nic nie znalelimy do odmiany. Upyniony czas mia charakter tymczasowoci i saboci, szczeglnie z mojej strony, i na przyszo jeszcze nie ustaje a do staej organizacji.

ROK 1836

437

Gwna robota: porzdek domowy, propaganda osobista, stosunki z rzdem, kopoty finansowe, urzdzenie pozycji wzgldem opinii drugich nie ma reguy..., nie ma adnej zalegoci wzgldem obcych. Obszerniejsze wyoenie myli staoci, praca okoo wasnej poprawy (co jest doskonao stopnie) myli celu praca okoo drugich (jak broni religii jedno poj); w tym jest ju jego pewno, a w gotowoci itd. nieograniczono... Co do wadzy, powoany, bom mia najwicej rodkw itd. (nie obranym, nie ograniczony), uznaj si niegodny, modli si o godniejszego, ale pki mam, potrzeba mocy, jednoci, ufnoci. Rzeczy tej nie mona oznaczy teraz, ale przy stalszej, cakowitej organizacji. Co do wasnoci... ch w wielu zupenej splnoci. Stopnie. Kategorie. Jake byo, jak jest? Tymczasowo, sabo (szczeglnie moja). Obowizki jednak mia kady kad chwil, kady zwraca ku tym celom. W stosunkach wewntrznych i zewntrznych nosi ten charakter (do czego nas wyobraenia drugich o naszym obowizku solidarnoci), teraz tym wicej pobudek, obudza si zo. Dzisiejsze pooenie: tymczasowo sabo moja, rozproszenie ducha, naw[et] brak charakteru brak porzdku w drobiazgach. Jaka na to rada? Przd: Na przyszo urzdzenie konferencji naukowych prace okoo jednoci duchownej wielce nam bdzie pomocne. Wtre: Kady si powinien pilnowa, pamita o swoim charakterze (dzi tym bardziej) w stosunkach wewntrznych, w zewntrznych. Trzecie: Dowiadczenie przekonao nas o potrzebie a) wicze codziennych zastanowi si nad pojedynczymi wadami, pracowa nad ich porzuceniem, artobliwo, prna gawda, nieuwaanie na obecnych; b) urzdzenia drobiazgw; c) znoszenia si ze Starszym co do uycia czasu.

415

438

DODATEK O mojej wadzy.

842

VII. 13 wrzenia, [wtorek] 1836. NAUKI MOJE DLA BRACI, POCZTKI NASZYCH PRAC NAUKOWYCH Suy one maj za p r z y g o t o w a n i e do naszych prac naukowych. Obejmowa bd, w oglnym rysie, teori ogln, encyklopedyczn nauk, czyli umitno powszechn, umitno spoeczn, filozofi chrzeciask i polityk polsk. Idzie mi w tych naukach a) o umitno, b) o mdro, c) o doskonao 1) o wprowadzenie jednoci, porzdku, prawdy w nasze myli kadego w szczeglnoci i wszystkich spoem (o t e o r i i n d y w i dualn i spoec z n ); 2) a std o wprowadzenie jednoci, porzdku, doskonaoci w czyny i w cae ycie (o s z t u k y c i a i n d y w i d u a l n e g o i s p o e c z n e g o). A zatem i przede wszystkim przedsibierzem je a) dla zbawienia, b) a std dla zrobienia uytku z naszego yzastanowienie cia, jak powinni dzi dobrzy chrzecianie, si z tego podobrzy Polacy, wodu nad pooeniem naszym spoec) o wskazanie, jak powinnimy y my, zwicznym zani w spoeczno osobn, o otwarcie celu, zasad, przyszoci dla naszej spoecznoci. Co mamy myle, co chcie, do czego zmierza, co robi.

ROK 1836

439

Uwagi przedwstpne. Wyoy te, ktre potrzebne i jak potrzeba dla zamierzonego celu. Z reszt zaczeka do dalszych, specjalnych i wicej rozwinionych wykadw. Prosi o suchanie (odkry i nazwa swoje stanowisko), o suchanie z mioci prawdy, z cierpliwoci (bo jest jedno, wzajemna zawiso, konsekwentno). Kurs ten naley urzdzi w zwizku 1) z urzdzeniem przyszym i bezporednim naszych prac naukowych, studiw, 2) z urzdzeniem naszych prac jako publikacji jednorazowych, obszerniejszych dzie, 3) z urzdzeniem Uniwersytetu Narodowego K. P. [Krlestwa Polskiego]. Z tego wzgldu i w takich celach da go tylko cz pierwsz, zachowujc nastpne do dalszych rozwini. VIII.
25 wrzenia, [niedziela], 1836. STOSUNKI NASZE W EMIGRACJI1235 843

8627 416

W domu Edward Hube Sidorowicz Ziomecki Piotr Hieronim Leonard

Marszewski Kozowski Mikulski Siennicki Mickiewicz Witwicki Domejko Pan Antoni Cezary

Stawiarski Starzyski

Maliski

Dalen Chechowski Orpiszewski Budrewicz

___________
1235

Od Stosunkw moich w emigracji (zob. 1835, przyp. 1055 Jaski przeszed do Stosunkw naszych w emigracji. I tutaj stosownie do aktualnego stanu porozmieszcza na licie emigrantw polskich odpowiednio do stopnia ich zaangaowania w realizowaniu idei bractwa, miejsca ich pobytu (bracia zewntrzni). Z tej listy nazwisk, podanych w porzdku alfabetycznym, skomentowano w postaci not biograficznych tylko nazwiska zasygnalizowane po raz pierwszy, inne za, ju wczeniej objanione, odesano do odpowiednich przypisw. List emigrantw w porzdku alfabetycznym podano w Nocie na kocu Dziennika Roku 1836.

440
Zaleski Jzef Zaleski Bohdan Walter Piwowarski Bukaty opaciski

DODATEK
Celiski Przecawski Krlikowski Sumiski Dmochowski Januszkiewicz Swatowski Omieciski Sulmirski Szotarski Michaowski Szulc Turowski Komian Korabiewicz Postempski Sualski Klukowski Egersdorf Wrotnowski Wejssenhof Zan Wodziski Chevalier Rycki Nieszoko Zach

417

Walter Bukaty Glik

Rogiski Wrblewski

opaciski

Korabiewicz Wisouch Klukowski

8589 1056

IX. NA NIEDZIEL 9 PADZIERNIKA Bracia kochani, Weszlimy do tego domu na ycie splne w myli wielkiej, eby kady z nas zosta jak najdoskonalszym chrzecianem i gotowa si czynnie do pracowania dla obrony itd. dla dobra itd. P o w i n n o c i j e s t n a s z , wit, widom niedanie obumrze tej myli, i owszem, odywianie jej ustawiczne i usilne wprowadzanie w praktyk. S midzy nami rne kategorie. Ile kady z nas odpowiedzia temu celowi, ile dopeni tej powinnoci powinno to by przedmiotem naszego sumiennego, pilnego roztrzsania. Byy przeszkody, ale cel i powinno trwaj, i owszem, coraz silniejsze... Wszak schizma, irreligia tak czynne, niezmordowane. Ojczyzna i Koci potrzebuj robotnika. Sumienia nasze i pooenie nasze na nas krzycz. Wszak mimo tych przeszkd i my stojemy i oto jeden z nas itd., a w i c odwagi, wytrwaoci, nie upadajmy na duchu, nie tramy nadziei, ronijmy w mocy, w mioci, w duchu Chrystusowym. Ronijmy w duchu, nie spieszmy si z d e t e r m i n o w a n i e m f o r m y. Moemy si dokd za bardzo spieszyli. Std wielkie ze i jeden z gwnych powodw upadku na duchu, r o b i e n i e a n i e d o t r z y m y w a n i e p o s t a n o w i e . Ograniczajmy si po przeszo procznym dowiadczeniu moemy si zgodzi na takie oznaczenie powinnoci spoecznych i obowizkw domowych. Co do stosunku midzy mn a Wami. Potrzeba mi jednoci spoecznej, wadzy silnej, ale potrzeba, eby kady doskonali si wolnie. Nie uwaajcie mnie za wzr... Jestem sug naszej spoecznoci z obowizkiem praco-wania caymi siami nad jej utrzymaniem, rozwiniciem. Jeszcze nie moem sta i y naszymi wasnymi siami nie mamy tedy indywidualnoci tylko

ROK 1836

441

intencjonalnie, std obowizek dla mnie, ktremu wszelka formalna powinno musi ustpowa. Odtd [brak zakoczenia]. Potrzebuj Waszej ufnoci, mioci i Waszego pobaania. Wszyscy powinnimy si znosi z mioci. Nie upada przez sabo drugiego, ale mu tym wicej obowizek podpierania wasnymi siami naszego splnego dziea. Pracujmy tedy powtarzam z odwag, z wytrwaoci, z nadziej. Moe te Bg da... Ale pamitajmy, e wszystkie nasze usiowania prne bez pomocy Boej. Mdlmy si wic arliwie, ustawicznie. Z tego wzgldu wan rzecz czenie modlitwy z modlitwami Kocioa, oywianie jej w formie okresowej itd. Rok kocielny. Oto Ewanielia dzisiejsza. Czy by nie spisa urzdze porzdku dziennego i naszych gwnych powinnoci (wzi od Piotra Konstytucje).

1057

NOTA Lista emigrantw z 25 wrzenia 1836 r. (do przyp. 1235):

ANTONI, pan zob. Gorecki Antoni. BUDREWICZ, zapewne IGNACY (18061845) z Litwy absolwent wydziau filozoficznego Uniwersytetu Wileskiego. W powstaniu listopadowym walczy w stopniu podchorego artylerii. Na emigracji we Francji ukoczy Szko Drg i Mostw (183336). Pracowa jako konduktor pomocniczy przy budowie kanau w Meaux. BUKATY ANTONI zob. 1835, przyp. 1055. CELISKI ADAM zob. 1834, przyp. 660. CEZARY zob. Plater Cezary. CHECHOWSKI WALERIAN zob. 1835, przyp. 717. CHEVALIER EUGNE zob. 1835, przyp. 1055. DALEN (Dahlen) STANISAW zob. 1835, przyp. 837. DMOCHOWSKI WODZIMIERZ zob. 1835, przyp. 802. DOMEJKO IGNACY zob. 1834, przyp. 657. DUSKI EDWARD, pseud.: Marceli Karski zob. 1835, przyp. 735, 815. EDWARD zob. Duski Edward. EGERSDORF NAPOLEON zob. 1836, przyp. 1171. GILK, zapewne ERAZM GIELK (zm. 1837) z Krakowskiego; w powstaniu listopadowym suy w artylerii. GORECKI ANTONI zob. 1834, przyp. 656. HIERONIM zob. Kajsiewicz Hieronim. HUBE JZEF zob. 1832, przyp. 230. JANUSZKIEWICZ EUSTACHY zob. 1835, przyp. 693. KAJSIEWICZ HIERONIM zob. 1835, przyp. 810. KLUKOWSKI IGNACY (18061862) Ukoczy Szko Sztuk Piknych na Uniwersytecie Wileskim. Z powstania listopadowego wyszed jako porucznik jazdy poznaskiej. Wyemigrowa z Galicji do Francji i przebywa w Tours, Montpellier, Tuluzie, a od 1836 r. w Paryu. Utrzymywa si kolorujc ryciny i malujc wzory na fularach. W pniejszych latach uczestniczy w formowaniu si Legionu Mickiewicza. KORABIEWICZ EDMUND zob. wyej, przyp. 1074. KOZOWSKI JZEF JERZY z Litwy. Studiowa matematyk na Uniwersytecie Wileskim. W powstaniu litewskim 1831 by sierantem. Przebywa na emigracji we Francji, od 1836 r. w Paryu. Przez pewien czas przebywa w Domku Jaskiego. Pniej by dyrektorem internatu dla uczniw i nauczycielem. W 1848 r. przebywa w Galicji, skd wyprawi si do Turcji. KOMIAN JAN zob. 1834, przyp. 654; 1835, przyp. 819. KRLIKOWSKI KAROL zob. 1835, przyp. 859. LEONARD zob. Rettel Leonard. OPACISKI LUDWIK zob. 1834, przyp. 680. MALISKI JZEF zob. 1832, przyp. 223. MARSZEWSKI JZEF zob. 1836, przyp. 1165. MICHAOWSKI zob. 1836, przyp. 1145.

444

NOTA

MICKIEWICZ ADAM MIKULSKI FRANCISZEK (ur. ok. 1815 r.) kuzyn Edwarda Duskiego (zob. 1835, przyp. 735). Z powstania listopadowego wyszed w stopniu porucznika artylerii. Na emigracji we Francji (Clamecy). Republikanindemokrata. Popad w kopoty (dugi, romans z matk), znalaz si w wizieniu. Zaopiekowa si nim Jaski, ktry pn wiosn 1838 r. sprowadzi go do Parya, do swego Domku. Przez pewien czas pracowa w Collge de Juilly. W 1840 r. wstpi do Seminarium Duchownego w Wersalu; w 1845 r. otrzyma wicenia kapaskie. Zosta kapelanem w Asyu i franciszkaninem pod imieniem Bonawentury. NIESZOKO WINCENTY zob. 1835, przyp. 1042. OMIECISKI JAN NEPOMUCEN (ok. 1800 ok. 1844) licealista krzemieniecki. W jego dworze w czasie powstania 1831 r. powstaa legia woyska, do ktrej naleeli Omieciski i serdeczny przyjaciel Micha Czajkowski (zob. 1835, przyp. 906). Po upadku powstania obaj wiosn 1832 r. wyemigrowali do Francji. Omieciski zapisa si na wydzia nauk cisych w Caen. By pocztkowo zwolennikiem Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, uczestniczc w jego sekcji w Montpellier. Przenis si do Wersalu w 1837 r., nastpnie do Parya, gdzie przystpi do Domku Jaskiego i peni w nim funkcj skarbnika (jamunika). W 1839 r. w styczniu z polecenia Jaskiego przebywa w Wersalu (gdzie miaa powsta filia Domku), lecz w trzy miesice pniej odszed, nie czujc powoania do stanu kapaskiego i nie widzc w nim programu walki narodowej. Jeszcze tego samego roku, skrelony z listy czonkw Towarzystwa Demokratycznego, przeszed za namow Czajkowskiego do Towarzystwa InsurekcyjnoMonarchicznego. Opublikowa broszur Kilka sw o rozprawie Dynastia w Polsce (Pary 1839), w ktrej popar ide jej autora, Janusza Woronicza (zob. 1838, przyp. 1610) i zdeklarowa si jako zwolennik monarchii. Nalea do Towarzystwa HistorycznoLiterackiego. Przez krtki czas peni funkcj gwnego redaktora pisma Trzeci Maj. Mia by agentem Hotelu Lambert w Rzymie, lecz przeszkodzia mu w tym choroba. Orpiszewski, ktry przej po Omieciskim redakcj wspomnianego pisma, donis, e zmar on w ndzy i osamotnieniu: Z zupenie zniszczonym zdrowiem w ndzy, cierpia fizycznie i moralnie bardzo, nie chcc przyjmowa nawet od krewnych najmniejszego wsparcia i chodzc, sawny niegdy na Ukrainie jedziec, tancerz i elegant, z popuchymi nogami w poatanych sukniach po Paryu, unika znajomych, z czasem u siebie ich przyjmowa nie chcia (Ze wspomnie, Rocznik Towarzystwa HistorycznoLiterackiego w Paryu, 1867). ORPISZEWSKI LUDWIK zob. 1835, przyp. 701. PIOTR zob. Semenenko Piotr. PIWOWARSKI ADAM zob. 1835, przyp. 1055. PLATER CEZARY zob. 1835, przyp. 689. POSTEMPSKI (Postpski) IGNACY ROMAN zob. 1836, przyp. 1108. PRZECAWSKI LEON zob. 1835, przyp. 706. RETTEL LEONARD zob. 1832, przyp. 262. ROGISKI FERDYNAND JAKUB zob. 1836, przyp. 1209. RYCKI KAROL zob. 1835, przyp. 1055. SEMENENKO PIOTR zob. 1834, przyp. 664. SIDOROWICZ WIKTOR zob. 1835, przyp. 1010. SIENNICKI FRANCISZEK podporucznik artylerii, zamieszkay w Paryu. SUALSKI HENRYK zob. 1836, przyp. 1166.

ROK 1836

445

STARZYSKI EROSAW zob. 1836, przyp. 1091. Stawiarski Ignacy Bohdan zob. 1835, przyp. 998. Sulmirski (Sulimierski), moe Faustyn lub Wincenty. SUMISKI RAJMUND zob. 1836, przyp. 1168. SWATOWSKI, moe TEODOR pochodzi z Podlasia, podporucznik 2. puku strzelcw pieszych. SZOTARSKI JULIAN zob. 1833, przyp. 597. SZULC IGNACY zob. 1836, przyp. 1061. TUROWSKI LEOPOLD (ur. 1811) z rodziny mieszczaskiej. Studiowa prawo na Uniwersytecie Wileskim. W powstaniu listopadowym by podporucznikiem 7. puku piechoty liniowej. Na emigracji we Francj; w Tuluzie zapisa si na prawo. Znajomo zawarta w czasie studiw z Adamem Celiskim i Janem Komianem wpyna na jego nawrcenie. W 1838 r. pod wpywem Jaskiego zamierza zosta ksidzem. Uczy si teologii w Collge Stanislas w Paryu. W 1839 r. wyprawi si do Rzymu dla dalszych studiw, lecz w nastpnym roku powrci do Francji i wstpi do seminarium duchownego w Wersalu. Kapanem nie zosta. Mia by zwolennikiem Towiaskiego. W pniejszych latach wstpi do Legionu polskiego w 1848 r. Po otrzymaniu pozwolenia wrci do kraju i pracowa jako topograf.. WALTER FILIP zob. 1831, przyp. 193. WEJSENHOF LUCJAN zob. 1834, przyp. 628. WITWICKI STEFAN zob. 1834, przyp. 629. WODZISKI KAROL EDWARD zob. 1832, przyp. 236. WROTNOWSKI FELIKS zob. 1834, przyp. 631. WRBLEWSKI ERAZM zob. wyej, przyp. 1211. WYSOUCH JULIAN zob. 1835, przyp. 1026. ZACH FRANOIS (Franciszek) (18071892) z Berna morawskiego, poddany austriacki. W powstaniu listopadowym porucznik w wojsku polskim powiatu sandomierskiego. Na emigracji we Francji od 1832 r. Pracowa w Bibliotece Krlewskiej w Fontainebleau i jednoczenie ksztaci si w wojskowoci. Ajent obozu Czartoryskiego na Bakanach. Pniejszy przywdca Sowakw i genera w wojsku serbskim. ZALESKI JZEF zob. 1832, przyp. 541. ZALESKI JZEF BOHDAN zob. 1832, przyp. 541. ZAN STEFAN zob. 1833, przyp. 594. ZIOMECKI JZEF zob. 1835, przyp. 1016.

DZIENNIK
ROK 18371236

Szsta niedziela po Zielonych witkach Niedziela, 18 [czerwca] Pani Thayer.1237 List do Celiskiego, Raulina do Jaboskiego, empickiego

8627 418

___________
1236

1237

W rkopimiennym zespole Bogdana Jaskiego zachoway si stosunkowo nieliczne zapisy i notki z Dziennika Roku 1837, ktry w niemal trzech czwartych pozosta nie zapisany. Na podstawie wypowiedzi samego Jaskiego, jak i osb pozostajcych z nim w kontakcie, mona mniema, e by on wtedy szczeglnie zaabsorbowany spraw swego bractwa, Domku, ktry organizowa. Zabiega o jego materialne zabezpieczenie i o duchow, religijn i moraln jedno. Przy nie najlepszym stanie zdrowia pracowa zarobkowo w charakterze wychowawcynauczyciela i jako autor recenzji i artykuw do francuskich periodykw i encyklopedii. Ubiega si o fundusze koaczc w rnych instytucjach dobroczynnoci, polskich i francuskich, sam zaduony, przejmowa dugi po nowo wstpujcych do jego Domku, a nawet sam dla siebie je zaciga. Uprawia przy tym apostolstwo sowem i czynem, znoszc od rodakw posdzenia, pretensje, dsy. W licie (15 lipca 1837) do bardzo niezdyscyplinowanego Raulina pisa: Gdyby zna trudnoci, kopoty mego pooenia, miaby nade mn lito. Bliskie Jaskiemu wydarzenia, jak np. wyjazd Hieronima Kajsiewicza i Piotra Semenenki, ktrzy po niemal rocznym pobycie w Collge Stanislas, 6 wrzenia 1837 udali si do Rzymu na dalsze studia, jak te pobyt na rekolekcjach w SaintAcheul wraz z Mickiewiczem i Cezarym Platerem nie zapisay si jego pirem w dzienniku. Zachoway si natomiast lune kartki z notatkami sporzdzonymi w czasie pobytu w SaintAcheul. Nie byy one datowane, z wyjtkiem jednej, zatytuowanej: Kwestia ycia po stronie lewej tytuu: narysowany pirem atramentowym krzy i po stronie prawej zapis: Pitn. . Franciszka, 17 wrzenia. Znaczy to: Pitnowanie [czyli stygmatyzacja] w. Franciszka z Asyu, ktre wypado we wrzeniow niedziel 1837 r. Tre Kwestii ycia nawizuje z jednej strony do wczeniejszych, sierpniowych rozmw Jaskiego z Zamoyskim u Mickiewicza (zob. niej, przyp. 11), z drugiej za przeniknie do refleksji Jaskiego, ktre rozwin si w wielorakiej postaci w czasie jego pobytu na rekolekcjach w Solesmes (grudzie 1837 r.). HORTENSIE THAYER, crka gen. HenriGratien hr. Bertranda (17731844), wiernego towarzysza Napoleona I, ona polityka Amade, przyszego senatora II cesarstwa, blisko zaprzyjaniona z Charles'em de Montalembert i Cezarym Platerem. Po stracie swych dzieci powicia si dziaalnoci filantropijnej.

448

DZIENNIK
do Michaowskiego do Polski

Poniedziaek, [19 czerwca] Grosley.1238 Bourgeois. (List do Stawiarskiego) Cezary. Wykup dla Adama [Mickiewicza]. Pan ThureauDangin.1239 Podatek. Pani Niboyet.1240 Wtorek, [20 czerwca] U Platera (interes o Meaux). roda, 21 [czerwca] Do pani Komarowej. 419

do [Ludwika] Krlikowskiego do Ryckiego

Pitek, 23 [czerwca] Do Cl. [Clavel?]. Do Januszkiewicza (36 frankw Zaleskich). Kolonia. Ameryka. Niwiski. Adres pani Hofman. Do drukarni Bourgogne.1241 Do pani Komar. Do Pawowicza.1242 Papier na listy. Hofmanw [adres]: SaintGerman, rue de Noailles, 9. Dziesity tydzie po Zielonych witkach Niedziela, 16 lipca Poniedziaek, [17 lipca] Pogrzeb [Karola Edwarda] Wodziskiego.1243 U Burgaud des Marets.

8591 1095

___________
1238

1239 1240

1241 1242

1243

PIERREJEAN GROSLEY (17181785) francuski historyk, czonek Akademii Francuskiej, autor m.in. Mmoires historiques et critiques pour l'histoire de Troyes..., Paris 181112. THUREAUDANGIN brak bliszych danych. EUGENE NIBOYER przez pewien czas bya zwolenniczk saintsimonistw. Po odejciu od nich nie przestaa utrzymywa z nimi kontaktw. Gdy Jules Lechevalier przeszed do szkoy Fouriera, zainteresowaa si jej doktryn. M Niboyer by jednym z pierwszych czonkw grupy fourierystw w Lyonie. Redagowaa pismo La Voix des Femmes. W 1848 r. zaoya Klub Emancypacji Kobiet. Zakad typograficzny w Paryu prowadzony przez Bourgogne'a i Martineta. ADOLF PAWLOWICZ (ur. 1810) ze mudzi, ktry zapewne dziki Jaskiemu uzyska pomoc od Towarzystwa Dobroczynnoci Dam Polskich. Od 1839 r. uczszcza do szkoy grniczej w Paryu. KAROL EDWARD WODZINSKI, zob. 1832, przyp. 236.

ROK 1837

449

Wtorek, [18 lipca] Do Bourgeois. Do Cezarego: Kozowski, Jaboski, Mikulski. Pan ThureauDangin. Sidorowicz. List do Montalemberta. Faliski. Jedenasty i dwunasty tydzie po Zielonych witkach (1837) 4 sierpnia, pitek Ksidz Froment.1244 Listy do Bordeaux. Owen.1245 Szymaski. Ksistwo Giedroj. Sobota, [5 sierpnia] Do Mickiewicza (rendezvous z Zamojskim).1246 1096 Bukaty.

___________
1244

1245

1246

ARMANDCARLBERNARD FROMENT w 1801 r. wstpi do seminarium sulpicjanw w Paryu. Ksidz; wspzaoyciel w 1804 r. Collge Stanislas, profesor teologii i jeden z dyrektorw w Collge. ROBERT OWEN (zob. 1830, przyp. 22) przebywa w pierwszej dekadzie sierpnia w Paryu, wygaszajc odczyty i urzdzajc zebrania, na ktre Jaski otrzyma bilet wstpu, (ACRR 8606, s. 716). Spotkanie o decydujcym znaczeniu dla Jaskiego i jego Domku. Naley poda tu par faktw poprzedzajcych to spotkanie. Charles de Montalembert podczas polubnej podry do Woch spotka si we Florencji z Wadysawem Zamoyskim (zob. 1835, przyp. 1055), ktry prosi go, by bdc w Rzymie, wyjedna u papiea Grzegorza XVI wstp Polakom do Watykanu. 17 lutego 1837 Montalembert na prywatnej audiencji przedstawi papieowi w zwizku z jego brewe Cum primum do biskupw polskich dramatyczn sytuacj polityczn, narodow i religijn Polakw w kraju i na emigracji. W par dni pniej Montalembert napisa do Zamoyskiego: Jeste oczekiwany, przyjedaj. Jednak Zamoyski mg stan w Rzymie dopiero z pocztkiem czerwca tego roku. W cigu dwutygodniowego pobytu w Rzymie spotka si kilkakrotnie z Grzegorzem XVI oraz z kardynaem Ludovico Lambruschinim, sekretarzem stanu do spraw zagranicznych, yczliwie nastawionymi do niego. Pobyt mj w Rzymie pisa Zamoyski 20 czerwca 1837 do brata Augusta zbyt krtki nie pozwoli mi przekona si, o ile dalsze czyny stolicy rzymskiej odpowiedz takim jej uczuciom. O jednej rzeczy przecie mnie uroczycie zapewniono: odtd modzie polska, przybywajca do Rzymu dla powicenia si stanowi duchownemu lub ksztacenia si w nim, znajdzie w seminariach rzymskich przyjcie bez wzgldu na reklamacje posw zagranicznych, dotd zawsze sprzeciwiajcych si przyjmowaniu ich, i bez wzgldu na trudnoci czynione tym ksiom w powrocie do kraju. Przypuszczajc nawet niepodobiestwo dla nich powrotu, obecno ich w Rzymie sama przez si stanie si wielk dla wiary katolickiej w kraju obron, rodkiem do kierowania duchowiestwem polskim i wczesnego rozumienia jego potrzeb lub grocych niebezpieczestw (Jenera Zamoyski, dz. cyt., t. III, s. 441). Zamoyski, powrciwszy z Rzymu, stan w Paryu 20 lipca. W cigu ostatniej dekady tego miesica postara si o spotkanie z Jaskim u Adama Mickiewicza. O zabiegach generaa, agenta ksicia Adama Czartoryskiego, musia wiedzie Jaski, skoro jeszcze

450

DZIENNIK

Do [Cezarego] Platera: Interesa w Towarzystwie Dam Stebnickiego,1247 Mikulskiego. Pozwolenie dla Marszewskiego, Mikulskiego. Kozowski (lista Towarzystwa Pomocy Naukowej). List do Krlikowskiego. O drugiej i p do Collge Stanislas. Konferencja o Rzymie, o korespondencji. Organizacja. Czego chce Edward [Duski] i kiedy widzie si z Zamojskim. 1091 Poniedziaek, 18 wrzenia Przybycie do Parya.1248 Ks. Giedroj. Walter. Ojcowie jezuici, Plater itd.

Zabra listy do odpisania

___________
przed zapowiedzianym spotkaniem, chcc chyba pozna bliej ich ideow i polityczn postaw przestudiowa ich deklaracje: 2 sierpnia 1837 czytaem cztery listy patriotyczne ksicia Czartoryskiego i Wadysawa Zamojskiego do rodakw w kraju (ACRR 8606, s. 654). Najprawdopodobniej 5 sierpnia, na sobotnim spotkaniu Zamoyskiego z Jaskim u Mickiewicza zapada decyzja wysania do Rzymu modych Polakw sposobicych si w Collge Stanislas do stanu kapaskiego: Hieronima Kajsiewicza i Piotra Semenenki. Tego samego dnia Jaski odby we wspomnianym kolegium konferencj o Rzymie. W dwa miesice pniej Jaski w licie z 9 wrzenia do nieobecnego w Paryu Zamoyskiego donis: Po odebraniu zasygnowanego nam przez Pana Hrabiego funduszu, nasi modzi ksia [Kajsiewicz i Semenenko] pucili si natychmiast w podr we rod z rana [6 wrzenia], wkadajc na mnie obowizek zoenia najmiociwszemu Ksiciu i Panu Hrabiemu najuroczystsze, najserdeczniejsze ich podzikowanie za askaw i tak uczynn pomoc (kopia listu Jaskiego zachowana w archiwum W. Zamoyskiego w Muzeum Adama Mickiewicza w Paryu, sygn. 779/II 5). Z tego listu mona si dowiedzie o udziale Mickiewicza, Jaskiego i Cezarego Platera w ustalaniu iloci sumy na koszta podry dla wyjedajcych do Rzymu i spacenie niektrych dugw pilniejszych, jakie po sobie zostawiaj z dawniejszych czasw. Moe FLORIAN FERDYNAND STEBNICKI (Stbnicki) (ur. 1813) w powstaniu listopadowym podporucznik legii nadwilaskiej. W l. 183234 uczszcza do paryskiej Szkoy Centralnej Sztuk i Rzemios. Jaski wybra si 10 wrzenia 1837 jako pielgrzym poprzez Amiens do dawnego opactwa benedyktynw, SaintAcheul, sawnego orodka kultu Matki Boskiej Bolesnej. Na miejscu, w nowicjacie ojcw jezuitw odby wraz z Adamem Mickiewiczem i Cezarym Platerem rekolekcje, poprzedzajce wito Matki Boskiej Bolesnej (w wczesnym kociele katolickim: w trzeci niedziel wrzenia). Mickiewicz w licie wysanym 4 padziernika 1837 pisa do Ignacego Domeyki: Ja z Cezarym i Jaskim byem na tydzie w Amiens i SaintAcheul, gdzie Grodkowscy Stefan i Jan po rekolekcjach przeszli do kocioa katolickiego. Jest to w tej chwili nowina l'ordre du jour w emigracji. Dodajmy, e konwersja Grotkowskich nastpia jeszcze przed 10 wrzenia. W czasie pobytu w SaintAcheul, Jaski napisa 17 wrzenia Kwesti ycia, zamieszczon w Dodatku, pozycja I.

1247

1248

ROK 1837
Wtorek, [19 wrzenia] Uruski, Cheruel, SaintChron. Plater. Walter. Ksistwo Giedroj. (Michelet, Gerbet.) Babiaski1249 Michelet1250 Propaganda. od pana Cezarego

451

roda, [20 wrzenia] (Jeman)1251 Z rana Cheruel. Korabiewicz. Sowaczyski. Greuv.1252 Nabielak1253 Faliski. O sidmej wieczorem w domu dla widzenia si z K[oryckim]. Babiaski. Od Platera obraz Matki Bolenej. Czwartek, [21 wrzenia] Uruski midzy sm a dziesit. Pitek, [22 wrzenia] Z rana Uruski i Jourdain.1255 starzyzny Loyer1254

___________
1249

1250 1251

1252

1253

1254 1255

WINCENTY BABIANSKI, uczestnik kampanii 181214. W powstaniu listopadowym podporucznik 12. puku. W 1837 r. przystpi do Zjednoczenia. Schorowany leczy si w Caen. JULES MICHELET zob. 1833, przyp. 586. Zapewne ALEKSANDER JESMAN (17851863) prawnik, uczestnik powstania listopadowego. Na emigracji w Paryu. By od 1838 r. czonkiem Polskiego Towarzystwa HistorycznoLiterackiego i kierownikiem wydziau historycznego. KAROL GREUVE (ur. 1809) od 1828 r. student medycyny na Uniwersytecie Warszawskim. Po upadku powstania listopadowego, w ktrym bra udzia, przebywa na emigracji we Francji. W Montpellier studiowa medycyn i w 1834 r. uzyska z niej doktorat. Praktykowa w Amiens, nastpnie w Paryu od r. 1837 do 1840. Podpisa Manifest z 1836 r. Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. LUDWIK NABIELAK (18041883) belwederczyk, literat. Od 1833 r. przebywa w Paryu. Nalea do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego; w styczniu 1835 r. zorganizowa sekcj batignolsk, ktra domagaa si zjednoczenia z Konfederacj Narodu Polskiego. W 1836 r. czonek Komisji Funduszw Emigracji. W grudniu tego roku podpisa Manifest Towarzystwa, lecz wkrtce zaatakowa zawarte w nim zasady materializmu i wystpi z Towarzystwa. Pniej by towiaczykiem; pod jego wpywem Juliusz Sowacki wstpi do Koa. Loyer (fr.) czynsz. Z rana Uruski i Jourdain. Zdanie w autografie skrelone. SEWERYN URUSKI zob. 1836, przyp. 1164. ELOI (Eliasz) JOURDAIN (18061861), pseudonim literacki: Charles SainteFoi. By prywatnym nauczycielem we Francji, nastpnie w Polsce (Krakw, Warszawa, Poznaskie). Guwerner Jerzego Lubomirskiego, nastpnie Seweryna Uruskiego, przy ktrym pozosta jako jego sekretarz. Po powrocie do ojczyzny pisa o sprawach polskich we francuskich czasopismach, gwnie w Univers. Przeoy na francuski dzieo J. J. Grresa La mystique divine, naturelle, et diabolique (Paris 185455), napisa Notice biographique et littraire sur l'abb Rohrbacher, publikowa prace na temat etyki chrzecijaskiej, roli kobiety, Kocioa katolickiego we Francji. Wedug

452
8627 421

DZIENNIK
Roboty przed wyjazdem do Trappy

roda, 18 padziernika Listy do Jaboskiego Do Sidorowicza do Montpellier. Pani Niboyet Jullien.1256 Kranas ksi Czartoryski. O czwartej przyjdzie pan Referendarz.1257 Czwartek, [19 padziernika] Ksidz Desgenettes.

Janek [Omieciski]. Do Chechowskiego

Do pana Referendarza. Od Edwarda listy Piotra i Hieronima. Do W[adysawa] Z[amojskiego]. O czwartej do Chodkiewicza. Jzef H[ube] o Szwajcarii. Do Henszla po Hungar. Script.1258

Pitek, [20 padziernika] Jwik. Sobota, [21 padziernika] Poniedziaek, [23 padziernika] O trzeciej Wadysaw Zamojski Jwik. Jasnowidzca. List do A[dama] J[aboskiego] do pani Niboyet. 422 Czwartek, [26 padziernika] Ogiscy Biaopiotrowicz. Kosze dla pani Berthole.1259 Bukaty Greuv Dr Faliski i brat Korabiewicz Sguin Courtet Pecqueur Kaczanowski

___________
Sowackiego czowiek niegupi i o niepospolitych zdolnociach. W przekadzie Stanisawa Ropelewskiego (zob. 1834, przyp. 645) ogosi Sowo pociechy Jourdaina. Rozmylania religijnopolityczne nad mczestwem i przyszym zmartwychwstaniem Polski. Bra udzia w redagowaniu pisma Moda Polska. MARCANTOINE JULIEN zob. 1831, przyp. 147. Micha Hube, zob. 1833, przyp. 605. Scriptores Rerum Hungaricarum veteres ac genuini, partim primum ex tenebris eruti, partim ante hac quidem editi cum nunc vero ex msc. codicibus et rarissimis editionibus...cum ampliis...(Vindabonae) 1746. Jaski stara si o t rzecz dla Adama Mickiewicza piszcego Histori polsk. Pani BERTHOLE (Bertholle), wacicielka domu z pokojami do wynajcia przy rue NotreDame des Champs 31 bis. Jaski wynajmie lokal od 23 padziernika 1838 dla potrzeb Domku.

1256 1257 1258

1259

ROK 1837
Do Debcourt,1260 o ksidza Gerbet dla Kranasa. Sobota, [28 padziernika] Do Cheruela po list. Komoda. Do Wrotnowskiego po paszcz. Na poczt po miejsce i z pienidzmi. Do ksidza Desgenettes po list. Do pani Biaopiotrowicz, do Czartoryskiego, do Ogiskich. Obstrzyyny. Kupi konierzyki, papieru, buteleczk esencji kawy. Do Benoista po dykcjonarz niemiecki.

453

Niedziela, [29 padziernika] List do Janka [Omieciskiego] i Ortego,1261 o pienidze dla pana Antoniego Pl[atera].1262 Do Benoista po dykcjonarz. Do Giedrojcia. Do Cheruela. Do Januszkiewicza po paszcz. Kupi konierzyki. Obstrzyyny, grzebie. Do domu, listy do Adama Jaboskiego, do pani Niboyet, do [Ludwika] Krlikowskiego. Kupi papieru i na listy. Ksiki do wzicia: pre Lacroix,1263 Thauler albo volume de la Philosophie Chrtienne.1264 Chemin de la Perfection.1265 Universit Catholique [paryskie] Aurore naissante.1266 Grres. Dykcjonarz niemiecki i gramatyk niemieck. Roboty w Trapie Listy do Tywrowa do Henryka Jaroszyskiego.

423

424

425

___________
1260 1261 1262 1263 1264 1265 1266

DEBECOURT paryski ksigarz i wydawca przy rue des SaintsPres, 69. List do...Ortego osoba nie ustalona. ANTONI PLATER (17771857) kuzyn Cezarego i Wadysawa Platerw; kapitan piechoty. ...pre Lacroix brak bliszych danych. JEAN TAULER (1300?1361) dominikanin, kaznodzieja, teolog ascetyczny i mistyk. Philosophie Chrtienne tytu dziea Bautaina, zob. 1832, przyp. 443. Tytu dziea w. Teresy z Avila, zob. 1835, przyp. 738. Tytu dziea SaintMartina; zob. 1834, przyp. 620.

454

DZIENNIK
do ks. Giedr. i Sera. do Michaoskiego [w] Sainttienne. do empickiego, Grzyboskiego, do Zaleskich. Korabiewicz, rue du Dragon Kazimirski, rue Taranne Sowaczyski Bukaty, rue Hamelot 45 Maliski, 20, Great Russel Street Covent Garden, London.

Spis dokadny wszystkich a wszystkich dugw. Koniecznie trzeba zastanowi si i zdecydowa si w polityce polskiej i emigracyjnej.1267 426 Przed wyjazdem z Trapy Spyta pre mdecin [ojca lekarza] o nazwisko Polaka, ktry si przy nim uczy, a teraz w Paryu. Zwiedzi okolice i upatrzy, czy by nie byo gdzie domku. Spyta o adres pana Rollignot [?], studenta medycyny. Kupi sobie szlafmyc w Mortagne. W Mortagne czy w Alenon kupi papieru, grzebie opatkw [do piecztowania listw] guziczkw do koszuli. Ksik do naboestwa diocezaln. W Solesmes Pozna si z dzieami Bossueta, Fnlona, Bourdaloue1268 itd. i innych pisarzy francuskich. Pozna si z innymi teologiami przez: Bouvier, Evangiles du Messe, Theologie de Poitry, Bailly,1269 itd.

___________
1267

1268

1269

Jaski rozwaa niejednokrotnie problematyk polsk i emigracyjn i przypomina j sobie jako piln i potrzebn. Uwaa, e kwestia polska, ekonomiczna, emigracyjna domaga si rozwinicia. W czasie grudniowego pobytu w Solesmes ujmie refleksje i przemylenia z tej dziedziny w okrelony ksztat, w postaci szkicw i notat. Zob. Dodatek, w ktrym podano w hipotetycznym porzdku chronologicznym wymienione wyej notaty jako pozycje: XIII. Kwestia narodowa; XIV. Polityka nasza; XV. Sprawa narodowa; XVII. Pielgrzym. LOUIS BOURDALOUE (16321704) jezuita, pisarz i nadworny kaznodzieja krlewski. Po jego mierci wyszy Sermons. Byy one w czci przeoone na jzyk polski i wydane w Kaliszu w drugiej poowie XVIII w. JEANBAPTISTE BOUVIER (17831854) ksidz, profesor i rektor, biskup le Mans; autor podrcznika teologicznego napisanego w duchu gallikanizmu: Institutiones theologicae ad usum seminariorum.

ROK 1837

455

Przeczyta co o tiersordre w zakonie witego Franciszka i witego Dominika.1270 Wzi tekst ktrego z Ojcw Kocioa, z tumaczeniem. Moe dzieo o dziewictwie. Czyta po niemiecku. (Rozwinicie kwestii polskiej, ekonomicznej, emigracyjnej.) Stsowne Listy i przemwienia do Braci. Za powrotem Napisa do Lewickiego,1271 eby przyszed, i przeprosi go za rozstanie si z nim ostatnie, i wyrozume, czy by jako nie mg si umieci u nas. 427

4 listopada, [sobota] 1837

429

W Imi Ojca i Syna, i Ducha witego. Amen. Zbior wspomnienia z przepdzonego czasu na tej mojej pielgrzymce witej w zamiarze ostrzejszego kontrolowania uycia jego na przyszo. Z Parya wyjechaem 29 octobra [padziernika] w niedziel o pitej i p (jeszcze przed odjazdem obarstwo) wieczorem. 5 listopada, niedziela, dziewita z rana Z caych si mojej duszy dzikuj Ci, o miosierny Boe, za myli pokutne i inne postanowienia, ktrymi mi natchn tej nocy. Boe nieograniczony i wszechmocny w Twojej dobroci, dokonaj, co tak litociwie zaczynasz! Ty caa nadzieja moja!

___________
de Poitry zapewne PIERRE POIRET, autor La Theologie du coeur; zob. 1835, przyp. 1025. LOUIS BAILLY (17301808) autor podrcznika teologii dla seminariw francuskich, wydanego jeszcze przed Wielk Rewolucj: Theologia dogmatica et moralis. Podrcznik ten zosta zakwestionowany jako nieortodoksyjny. FRANCISZEK Z ASYZU i DOMINIK wici, twrcy wielkich zakonw; kady z nich zaoy trzeci zakon (tiersordre) dla wieckich, ktrych nazywano tercjarzami. Zapewne JAN NEPOMUCEN LEWICKI (18021871). Studiowa na wydziale nauk i sztuk piknych w Krakowie, nastpnie w Warszawie, potem sztycharstwo w Wiedniu. Uczestnik powstania 1831 r. Od 1832 r. na emigracji we Francji. Przebywa w Paryu, pracowa jako grafik.

1270 1271

456

DZIENNIK

6 listopada, [poniedziaek] wieczorem Wyjechawszy z Parya, w drodze jeszcze ze myli i dze (podrowaem z dwiema damami). Marzyem o porzuceniu wszystkich wielkich zamiarw i zrobieniu si w jakim collge profesorem filozofii, a to przetumaczywszy jakie dzieo niemieckie. W poniedziaek 30. o dwunastej w poudnie przybywam do Mortagne. Najmuj konia do Trapy1272 (za 5 frankw) z czowiekiem. W drodze czas niegodziwy, boto. Przybywam o czwartej. Starsi klasztoru na oficjach.1273 Czekam w obery do pitej. Wejcie do klasztoru, spotkanie braciszka zrobio na mnie dobre wraenie. Tym lepsze, a do jakiego pomieszania i skruszenia, przyjcie w samym monasterze: rzucenie si do ng dwch ojcw, odczytanie mi 24. rozdziau ksigi pierwszej Imitacji.1274 Zaproszony do htellerie [gocinnego domu], kolacji nie przyjmuj podjadszy w obery. O szostej na complies [komplet], o sidmej do stancji i sfatygowany, z pust i cik gow.
430

31. we wtorek zaczynam si modli, ale jake ciko obrci serce, gdzie si obraca odzwyczaio. Ani wiem, gdzie jestem, czego chc, co mam robi, jak dalej y. W niczym decyzji. NB. Przeora [Bernarda Dugu] nie ma, jeszczem si tedy z nim nie widzia.

___________
1272

1273

1274

L a G r a n d e T r a p p e miejscowo w departamencie Orne z gwnym miastem Mortagne, na pnocny zachd od Chartres. Dawny klasztor cystersw, zreformowany u schyku XVII w. przez Armanda de Ranc (16261700). By on sekretarzem krlowej Marii Medycejskiej, chrzeniakiem kardynaa Richelieu. Odziedziczy opactwo cysterskie la Trappe i, dawny wiatowiec, po mierci swej metresy Marie de Montbazon (16121657), wstpi do niego zostajc mnichem. Zreformowa ycie cystersw, podda je cisej obserwancji, co przyczynio si do nazywania ich trapistami. Jego surowo budzia postrach. Odrzuca cakowicie zajmowanie si nauk w swym zgromadzeniu, nakazujc jedynie modlitw, liturgi i prac fizyczn. Autor ascetycznych dzie, w ktrych da wyraz potrzebie duchowego heroizmu, surowej dyscypliny w yciu zakonnym. Umar, lec na ziemi, na somie i w popiele. Odnowienie opactwa La Grande Trappe przypado na rozwijajcy si wwczas jansenizm, ktry nie pozosta bez wpywu na jego duchowo. Starsi klasztoru na oficjach czyli na modlitwach brewiarzowych. O f i c j u m zbir modlitw odmawianych w rnych porach dnia; std zapisane przez Jaskiego nazwy dziennych godzin kanonicznych, jak: t e r c j a (godzina trzecia), s e k s t a (szsta), n o n a (dziewita), c o m p l i e s (kompleta) ostatnie modlitwy wieczorne po popoudniowych (lub wieczornych) nieszporach. O r a i s o n modlitwa. Tytu 24. rozdziau ksigi pierwszej O naladowaniu Chrystusa: O sdzie i karach za grzechy.

ROK 1837

457

Pierwszego Wszystkich witych. Naboestwo uroczyste robi na mnie zbawienne wraenie. Widz si z ksidzem przeorem. Natrcam, e chc robi spowied ogln niedugo. Nie wiem jeszcze, czy j bd tu robi. Przeor bardzo mi si podoba. Drugiego Zaduszki, i trzeciego. Przecie Bg rzuca na mnie okiem litoci. Skruszonym. Zaczynam si decydowa za poddaniem si zupenym. Odbieram ask skruszonej modlitwy, owieconym o niegodziwoci nieczystoci. Decyduj si za spowiedzi tutaj, ju si rozpytuj drugich rekolektantw o spowiednika. Czwartego, w sobot. Wzywa mnie przeor, przyjmuje jak najlepiej. W oglnoci mwi mu o moim stanie duchownym, o spowiedniku. Odkada na po niedzieli. Zaczynam kilka wierszy tego dziennika. Wczoraj, pitego w niedziel, po napisaniu dalszych kilku wierszy spisaem rne postanowienia po spowiedzi i gotowaem si do spowiedzi. Dzi skoczyem przygotowanie, motywa na pimie i obrabiaem postanowienia,1275 ale nieszczciem po kilka razy daem si uwie marzeniom. ___________
1275

...spisaem rne postanowienia po spowiedzi... Dzi skoczyem przygotowanie, motywa na pimie i obrabiaem postanowienia... Teksty spowiedzi odprawionych przez Jaskiego w La Grande Trappe nie zachoway si. Poczynione przez Jaskiego postanowienia w La Grande Trappe i te pniejsze w Solesmes rni si midzy sob. Pierwsze dotyczyy sfery cile religijnej i osobistej i mogy powsta w La Grande Trappe, gdzie Jaski zatrzyma si dla odbycia rekolekcji i spowiedzi powszedniej, przy czym jak sam wspomnia nie wolno mi tu nawet zajmowa si adnym interesem (w licie do Karola Krlikowskiego datowanym 9 padziernika 1837). Te postanowienia Jaski niekiedy zmienia czy komponowa na nowo i one te w wikszoci dotyczyy dziaa, jakie ma on podj po spowiedzi. Od tych zasadniczo religijnych postanowie poprawy moralnej odcinaj si postanowienia dotyczce wieckich spraw, pracy, urzdzenia Domku, towarzyskich kontaktw. Postanowienia, spisywane w Solesmes, kiedy Jaski nie musia si podporzdkowa cisym wymaganiom rekolekcji, miay by realizowane po powrocie do Parya, i to w rnym czasie. Obok postanowie Jaski pisa dla siebie o sprawach polityki, emigracji, narodowoci itd., a wic o sprawach od dawna go nurtujcych i niepokojcych, i domagajcych si oceny. Swych refleksji i przemyle Jaski na og nie oznacza chronologicznie i dlatego nie jest rzecz prost ustali ich kolejno (od 5 listopada do 21 grudnia 1837). Doda trzeba, e Jaski opracowywa wybrany temat co najmniej dwukrotnie. W myl oglnie przyjtej zasady, e w Dodatku zamieszcza si z reguy teksty, na ktre autor powouje si lub ktre odnotowuje w Dzienniku spord zachowanych w rnych wariantach tekstw zatytuowanych Postanowieniami, wybrano szczeglnie reprezenta-

458
431

DZIENNIK Spowied moja w Wielkiej Trapie

432

Przygotowanie, 6 listopada, poniedziaek Poddaj si nareszcie bezwarunkowo Kocioowi witemu powszechnemu i przystpuj do trybunau pokuty, wyrzekajc si wszystkich moich niegodziwych teorii, wszystkich grzechw i skonnoci grzesznych. Umocniony w tym postanowieniu, przez Miosiedzie Boe, mylami nastpujcymi: 1) Wstrt od wkadania na innych jarzma, ktrego si sam nie dwiga, uczenia, czego si sam nie peni. 2) Inaczej nie miabym w niczym pewnoci i obali wszelk wiar. Ten zastrzegby sobie t wolno, on ow, i Chrystus, Koci byby rozszarpany, obalony. Koci sdzi, jakie istotne materie powszechnego prawa, i Koci je decyduje. Wierni powinni si podda tej decyzji bezwzgldnie. (Jeeli s dzieci i dojrzali, jest stopniowanie w rozumieniu nauki i w wolnoci dojrzali, majc wicej wolnoci, przez charit [miosierdzie] mniej jej powinni uywa. Tak chce gwne principium Kocioa i chrystianizmu.) 3) Weszo mi potem w myl i do serca: Prawo odpuszczania grzechw, rozwizania (oczyszczenia), jakie ma Koci sam powszechny i sukcesorowie Apostow, ksia (w co nigdy nie przestaem wierzy). I zapaliem si pragnieniem poddania si bezwarunkowego (potem starajc si objani w prawach i wtpliwociach), eby dostpi tak wielkiego dobrodziejstwa. 4) Nareszcie, po modlitwie, najlitociwszy Bg da mi uczu ca niegodziwo mojego ycia, a nawet za przyczyn Najwitszej Panny, ca obrzydliwo, egoizm, buntowniczo przeciw Bogu w nieczystoci, a za tym uczuciem i najywsz ch pojednania si z Nim przez sakrament pokuty. 5) Wiara i pami na konieczno sankcji w yciu przyszym dla dobrego i zego, na realno wiata duchowego i stosunkw z nim czowieka, na skuteczno i potrzeb niezbdn modlitwy wspieraa mnie take ku temu aktowi zupenego poddania si. Ach czemu, o wielki Boe, nie wyrzuciwszy ich wprzdy z duszy, czemu nie szedem za ich nastpstwami? Czemum, nikczemnik, mia gardzi tylu natchnieniami, tylu Twymi wzywaniami? O, w jake leciaem przepa! Zamierzam sobie zrobi spowied od mojego powrotu na ono Kocioa witego, lat temu trzy. Grzechy, z ktrych si mam oskary, s tak cikie, e nie miem nawet i nie mam mocy zajmowa myl przypominaniem sobie szczegw, nie oskar___________
tywne (a take podobnie teksty i zapisy odnoszce si do niektrych aspektw ycia politycznego polskiej emigracji). Zob. Dodatek, pozycje: II, III, VI, VII, IX, X, XIX XXIV, XXVII.

ROK 1837

459

ywszy si najprzd z nich ogem. Potem, podug zapyta spowiednika, zrobi szczegowy rachunek. Dla pamici: profanacja nieczysto obarstwo pycha dugi kamstwo prniactwo przeciw charit w stosunkach z braci, w korespondencjach odrzucenie inspiracji. 7 listopada, wtorek Dziki Bogu, ju spowied rozpoczem przed ojcem przeorem, i co mi najbardziej ciyo na sumieniu, ju z tegom si oskary. Boe miosierny! Udzielie mi skruchy, udziel i nadal, pomn j! Spraw, przez lito Twoj nieskoczon, przez Mk Chrystusa Pana, eby spowied ta moja posuya do zupenego odrodzenia mego. Zaczem by dzi, zdaje si okoo dziesitej, skoczyem o wp do dwunastej i poszedem do kocioa dla podzikowania Bogu, e mi doda si i aski do rozpoczcia nareszcie tego stanowczego w yciu moim aktu. Potem czuem si tak osabiony, e nie poszedem przed obiadem na sekst, po obiedzie na non, i nawet przedrzymaem si dla wypoczynku i odpdzenia jakiej gorczki. Dzi mam pisa listy pilne do Parya. Jutro mam zacz retret [rekolekcje] z zupenym milczeniem. roda, 8 listopada Tymczasem listw wczoraj ani zaczem prcz do Cheruela. Po widzeniu si, po complies, z ksidzem przeorem, ktremu opowiedziaem o onie, niepotrzebnie za bardzo surowo i niedelikatnie, a obudziem w nim wstrt, chocia dobrze dla mego upokorzenia. Wczoraj tedy po obiedzie, prcz rozdziau przecudownego Imitacji o Mioci (czwarty Ksigi trzeciej),1276 przedrzymaem, przemarzyem. Wieczorem zaczcie listu do Cheruela i marzenie. Oh le, Boe listociwy! Bro mnie od tych marze! Poszedem spa o dziesitej. Dzisiaj. Po mszy witej, ktra si koczy okoo dziewitej, oto znowu godzina przebaraszkowania. Mam jednak dzisiejszy tylko dzie pozwolony na listy, a tyle i tak pilnych do pisania. Przed obiadem pisz list do [Ludwika] Krlikoskiego. Po obiedzie, niekontent z tego, ktrym napisa, zaczynam inny. Korzystajc z pozwolenia ojca przeora, nie id na nieszpory i pisz dalej.

433

___________
1276

Tytu rozdziau czwartego: O cudownym skutku mioci Boej (w innych wydaniach Imitacji: rozdzia pity).

460

DZIENNIK

Po kolacji, przed complies, dokoczam list do Cheruela. Boe drogi! Znowum Ci obrazi przez brak arliwoci w tej pracy. Cay dzie siedziaem nad listami i adnego nie napisaem. Po complies ojciec przeor nie widzi si ze mn, ale daje mi przez brata odwiernego Rglement de la Retraite [Regulamin rekolekcyjny] i ksik przez Bourdaloue. Retraite ma si zacz dzi w wieczr. Bd posuszny i zaczn j dzi. Skocz tylko list do Cheruela. Odczytaem preparation [przygotowanie] z Retraite du pre Bourdaloue. We czwartek, 9 [listopada] Wstaj podug Rglement o pitej. Id do kocioa na oraison. Potem robi rachunek i dalej podug Rglement. Po mszy witej id do ksidza przeora spowiada si i mwi, e przez posuszestwo zaczem retraite, ale jeszcze listw nie skoczyem. Daje mi na nie ten ranek, a po obiedzie mam zacz retret. Bior si tedy z caej duszy do listu. Kocz zaledwie przed kolacj do Krakowa, do Platera i do Cheruela (nie id na nieszpory i complies).1277 Wieczorem do Bordeaux [do Karola Krlikowskiego], do Celiskiego i Terleckiego1278 i do Edwarda [Duskiego], i Ziemeckiego ostatnie z nadzwyczajnym popiechem, nieadem, bo ju mi i wiecy nie staje. Jednak powtarzam prcz tego przygotowanie do retrety. Id spa przed dwunast. Pitek, 10 [listopada] Wstaj o pitej. Na oraison. Nieszczciem, zajty i niepokojony zym napisaniem listw: do Platera ton za wesoy, wiatowy. Do Krakowa, kamstwo w wymotywaniu teraniejszej mojej biedy przez dugi dawniejsze, kiedy ona ___________
1277

434

1278

W rzymskim archiwum Ksiy Zmartwychwstacw zachoway si bruliony listw pisanych przez Jaskiego z La Grande Trappe do Ludwika Krlikowskiego przebywajcego w Krakowie (ACRR 8637, s. 990), do Cezarego Platera oraz do P. A. Cheruela. Poza tym z tego czasu brulion listu do Karola Krlikowskiego, zamieszkaego w Bordeaux (ACRR 8639, s. 1001). HIPOLIT ZYGMUNT TERLECKI (18081889) przebywa w 1837 r. w Montpellier studiujc medycyn. 2 lutego 1838 r. otrzyma francuski dyplom doktora medycyny. Pochodzi z Woynia. Studia medyczne odby w Krakowie. W czasie powstania listopadowego by lekarzem pukowym. Po upadku powstania przedosta si do Krakowa, gdzie skoczy medycyn i oeni si z Ann Schugtwn, poetk, wystpujc pod literackim pseudonimem Anny z Krakowa. Mia z ni syna Mcisawa (18351853). Po mierci ony wyjecha do Francji. Po otrzymaniu dyplomu lekarskiego wstpi do Domku Jaskiego, za w 1840 r. podj studia teologiczne w Rzymie. Ju jako wywicony kapan wstpi do zmartwychwstacw. W 1846 r. przyj obrzdek greckokatolicki. W 1858 r. zosta bazylianinem. Po 1872 r. przeszed na prawosawie i zamieszka w Rosji.

ROK 1837

461

pochodzi z teraniejszych grzechw. Do Celiskiego jaka pretensjonowana sentymentalno. Do Parya, gorszcy w nich niead, roztrzepanie. Sucham mszy witej w kaplicy witego Benedykta, take troch roztargniony o szstej i trzy kwadranse. Wrciwszy z kocioa, musz je [listy] jeszcze, cho ostatnie, odczyta, wszystkie popiecztowa. Zafrasowany i pomiszany tym wszystkim, id po rachunku sumienia do ojca przeora. Przyznaj si do winy. Zaczynam spowied. Chc j prowadzi porzdkiem czasu, i nie zrobiwszy rachunku sumienia niekontent daje mi ksieczk z Examen de conscience (Rachunkiem sumienia), podug ktrego mam si gotowa. A razem daje do zrozumienia, e trzeba myle o niesiedzeniu tu za dugo. Traktuje troch ostro. Zdao mi si po tym wszystkim, em si za prdko ekstazjowa tak nad nim w licie do Cheruela i e zadowolnienie ze spowiednika zaley wicej i gwnie od dobrego stanu i skruchy penitenta. Chocia dzi widz, e co do rachunku sumienia i w obruszeniu si za t opiesza korespondencj mia racj. Kontynuuj tedy wiczenia duchowne podug Rglement. Daruj, Boe, e niecile podug przepisanych czasw, tak e id spa pniej, jak w Rglement: o dziewitej zrobiwszy rachunek sumienia podug ksieczki. Dzi sobota, 11 [listopada] Wstawszy o pitej, do kocioa. Msza wita o szstej. Mam przyj do ksidza przeora, w czasie mszy wielkiej.1279 Nie przyjmuje, bo nie odprawi swojej mszy. Mwi, e przyjdzie do mnie. Sucham mszy wielkiej. Przyszedszy do domu, w wolnym czasie spisuj rachunek sumienia. Odbywam wiczenia. O dziesitej i p, kiedy miaem zacz u siebie oraison (bo w kociele zamiatali wszdzie), przychodzi do mnie ojciec przeor. I zaczynam spowied drug z grzechw envers Dieu sur la foi [przeciwko Bogu w dziedzinie wiary]. Dziki Ci, dziki nieskoczone, Najmiosierniejszy, za skruch, ktrej mi uyczye. Racz jej nie szczdzi, uycz i na przyszo! Spraw, o najmiosierniejszy Ojcze, Jezu, Dobroci nieskoczona, za Twoj przyczyn, Mario, Ucieczko grzesznych, spraw, eby spowied ta pojednaa mnie z Tob, o Boe! doskonale i pojednaa na wieki. Ojciec przeor by zdumiay, przestraszony moj spowiedzi, nawrcenie zwa cudowne, nauki i rady dawa wite. Benedykcyj przyjem zalany zami, i tak mnie zostawi. Rzuciem si krzyem na ziemi. Boe, przyjmij mj al! wysuchaj moje modlitwy! I jeszcze przed obiadem odmwiem litani do Pana Jezusa podug Rglement. ___________
1279

435

M s z a w i e l k a zwana take konwentualn; odprawia si j w obecnoci wszystkich czonkw konwentu.

462

DZIENNIK

436

Po obiedzie pre Franois1280 nauczy mnie odmawia raca, z jak sodycz, pomazaniem sawi mi naboestwo do Najwitszej Panny. Odmwiem o pierwszej raniec. Potem oraison a do trzeciej. le, e nad godzin. W tej skrupulatnoci co do czasu na rekolekcjach, trzeba mi si koniecznie poprawi. I w oraison zapdzam si myl czasem w za dalekie, za szczegowe projekta. Na obiedzie liczne czytanie o impuret [nieczystoci]. Po obiedzie, przed chapelet [racem] czuem si osabiony, z chci pooenia si, wypoczcia po wzruszeniach. Dziki Bogu, em to zwyciy. Po oraison w domu Examen de conscience. Czemu za wiele duma, troch od rzeczy, czemu nie byo zaraz pisa? Teraz oto niegotowy i nie wiem, czy dla braku wiecy bd go mg dzisiaj spisa. Potem Evangile de Saint Jean i adoration du Saint Sacrement [Ewangelia wedug witego Jana i adoracja Najwitszego Sakramentu], w ktrej wielkiej, dziki Ci, Chryste! doznaj sodyczy, i w czasie nieszporw kocz oraison (considration sur l'oraison mentale [rozwaanie o modlitwie mylnej]), robi postanowienia robi j codziennie godzin. Po kolacji znowu fajka, za wiele podobno robi sobie dyspensy, i zaczynam ten dziennik. Po complies i Salve kocz oto ten dziennik. Trzeba przede wszystkim przygotowa na jutro rano oraison. NB. Mylaem dzi cigle, e to by dopiero pitek. W niedziel, 12 listopada Msza wita bya dopiero o dziewitej i p. To odmienio troch porzdek moich wicze. Jednak wypadao moe pj do ojca przeora na spowied. Nie poszedem dla przygotowywania si na pimie. Jednak to szo oporem. Odprawiem jednak wszystkie wiczenia jak naley. Przedmiot modlitwy mylnej przecudny, o oziboci, naduyciu ask i stracie czasu. Po obiedzie daem si skusi i zasnem trzy kwadranse na pierwsz. Obudziem si o wp do drugiej i tak koronka o p godziny pniej. Wieczorem dopiero zaczem pisa rachunek sumienia. Poniedziaek, 13 listopada Ojcowie raniutko poszli gdzie daleko w pole na prac. Nie ma ani wielkiej mszy, ani oficjw i ojca przeora, a wic znw nie ma spowiedzi. Dziki Bogu, e korzystam z wolniejszego i duszego czasu i kocz nareszcie teraz oto ___________
1280

437

Jaski mia list trapistw z La Grande Trappe, ktr opatrywa rnymi uwagami dotyczcymi ich ycia (ACRR 8627, s. 733734). Przy rubryce ojca Franciszka zapisa: Pre Franois de'Assise, dawniejszy htelier, teraz procureur de la maison [prokurent w klasztorze], przed teraniejszym cellerier [ojcem szafarzem] by on cellerier.

ROK 1837

463

przed kolacj cay rachunek sumienia i przygotowanie do spowiedzi na pimie.1281 Daj tylko, Boe, skruch, daj wszystkie aski potrzebne do odbycia jak najlepiej spowiedzi i po niej do najzupeniejszej poprawy. (O czwartej dopiero ojcowie wrcili z pola i poszli biedacy dopiero teraz na pierwsze repas [posiek].) Dzi po obiedzie czuem jak fatyg (wczoraj za wiele paliem fajki, 3 czy 4). Boe, dodawaj siy zwycia ze naogi i z arliwoci dopenia obowizki, a szczeglnie tak wane, tak wielkich, najwikszych nadziei akta! Wtorek, 14 listopada Znw ojcowie byli na robocie dalekiej dzie cay, naprawia koci jakiej biednej parafii. Znowum tedy nie mia spowiedzi, przejrzaem sobie tylko przygotowanie. Pity to dzie moich rekolekcji. Wielki Boe! Daruj dzisiejszemu memu roztargnieniu, szczeglnie oraison, i rannej, i poobiedniej. Wywodziy mnie w pole prnych marze obce myli, szczeglnie z powodu rnych i rnych projektw na przyszo i napaci od wspomnie, roje nieczystych. Dziki jednak Bogu za wiele dobrych myli, szczeglnie co do prac zarobkowych, 1282 ktre powinienem uwaa za najgwniejsze, po przybyciu do Parya jusqu' nouvel ordre [a do nowego porzdku]. Moe to roztargnienie jest kar Boga za to, em si da skusi z rana i poszedem na niadanie, czego nie robiem dni poprzednich. Jutro, daj Boe, si poprawi. W Tobie caa moja nadzieja! Daj skruch, daj ask do dokonania jak najlepiej, co tak dobrze pozwoli zacz. roda, 15 [listopada] (tj. wczoraj) Z rana znowu roztargnienia na oraison. Pisz na osobnej kartce postanowienia dzikowania Panu Bogu za tak wielkie upokorzenie1283 jak to dzisiejsze. Rwnie z wdzicznoci i pokor przyj trzeba i t sucho w oraison, a dopenia je jak najakuratniej i jak najarliwiej. ___________
1281

1282

1283

W oryginalnych zapiskach Jaskiego zachoway si: Rzecz gwna: Rozkad rachunku sumienia; Rozbir sumienia (ACRR 8627, s. 920921; 918919; 916917). Te analizy rachunku sumienia, cile ze sob powizane, stanowiy co w rodzaju wicze opartych zapewne na lekturze wspomnianego Examen de conscience, zaleconej przez spowiednika; miay one pomc penitentowi w naleytym przygotowaniu si do spowiedzi. Pisemna spowied z 13 listopada nie zachowaa si. Jaski napisa Pobudki do pracy zarobkowej, ktre podano w Dodatku jako pozycj III. Motyw zacz prace zarobkowe bdzie si przewija w pniejszych zapiskach autora. Zachowaa si osobna kartka z postanowieniem podzikowania Panu Bogu za tak wielkie upokorzenie. Tekst ten jak i poprzedzajcy go tekst Modlitwy codziennej podano w Dodatku jako pozycje IV i V.

464

DZIENNIK

438

O pierwszej trzecia spowied u ksidza przeora (sur l'esperance [na temat nadziei]), bez zebrania ducha, ktrego troch rozpdzi i on, niecierpliwic si, fukajc, biedny z braku czasu i mojej rozwlekoci w przygotowaniu si do spowiedzi. Po complies najprzd rozmowa bardzo przyjemna z ojcem przeorem, potem czwarta spowied (envers Dieu sur la charit, envers le prochain en penses et paroles [przeciw Bogu w dziedzinie mioci, przeciw bliniemu w mylach i sowach]). Troszk wicej skruchy, ale jeszcze sucho. O Boe, litoci! Dzi czwartek, 16 [listopada], jeszcze ociao przy wstaniu, par minut przecigno si, to grzech. Na modlitwie rannej wielkie roztargnienie (o projektach fundacji w Trapie), przed obiadem lepiej. Ale cay dzie take nie bardzo arliwy, szczeglnie wedle Rglement. Trzeba jednak jak najcilej pilnowa prawa. Moe Bg dobrotliwy zakoczy wkrtce te suchoci, da pociech, da pociech wewntrz. (Ojcowie znowu dzi na robocie okoo kocika w okolicy.) Dziki Bogu za myl i powicenie, spalenie reszt tytuniu, eby ju nie kusi na cze dzisiejszych rozmyla o Mce Paskiej. W pitek, 17 [listopada], odbyem pit spowied (envers le prochain en action, en omission, orgueil, avarice, envie [przeciw bliniemu w czynach, opuszczenie, pycha, skpstwo, zazdro]). By to ostatni dzie moich rekolekcji. Na moje upokorzenie jeszcze jaka sucho, rozwolnienie w cisoci i arliwoci. Przebacz, Boe najmiosierniejszy, jedyna Ucieczko moja, em nie do dooy stara, eby wyj z tego stanu. Wieczorem, po complies, odda mi ojciec przeor przybyte listy z Parya od Edwarda, (Ziomeckiego, Platera, Jaboskiego, pana Robert)1284 wraz z bonem na 40 frankw. Miaem przeczyta tylko od Edwarda, inne zostawi, a po komunii. Ojciec przeor jednak nie wzbrania i wszystkie, przyszedszy do siebie, przeczytaem i zaraz zakopocony rnymi drobiazgami, to jak odpisywa i pierwszy raz, od rozpoczcia rekolekcji, nie zasnem w czystej obecnoci Boga, ale zamcony drobiazgami wiatowymi. To by ostatni dzie rekolekcji.

___________
1284

Pan ROBERT Jaski pniej ponownie zanotuje to nazwisko: Interes pana Roberta Dou. Nie wiadomo, kogo Jaski mia na myli: czy Cypriena Roberta z krgu znajomych Montalemberta, czy te Charles'a Roberta, protestanta, ktry nis pomoc ludziom pracujcym w trudnych warunkach. D o u miasto we francuskim departamencie MaineetLoire.

ROK 1837

465

Sobota, 18 listopada Powinien bym ile monoci kontynuowa wszystkie wiczenia rekolekcji. O dziesitej, na [szstej] spowiedzi u ojca przeora (nieczysto, obarstwo, gniew, prniactwo). Rozgrzeszenie zawiesza. Komuni wit obiecuje na (jutro) wtorek jako wito Polubienia si Panu Bogu Najwitszej Panny. Obiecuj mu kontynuowanie ile monoci wiczenia rekolekcji. Kocz spowied o jedenastej i p. Po obiedzie i koronce ju myli o listach do Parya i zaczynam do Edwarda, czy to po nieszporach, potem do ksidza Guranger pytajc, czy mog teraz przyjecha do Solesmes. I tym wszystkim zakopocony, na Edwarda uraony, e przesa rozkaz do Rzymu, poradziwszy si tylko Adama [Mickiewicza] i Stefana [Witwickiego], a mnie nawet nie donis, o co rzecz idzie, to znw zaniepokojony Leonardem [Rettlem], to znowu do ksidza Guranger pisz z jak pretensj. Ale nadto po obiedzie (pod pretekstem wypocznienia po fatygach rekolekcji i spowiedzi) zasnem blisko godzin. Sowem, jako niedobrze ten dzie poszed. Czemu? Bom si zacz rozpuszcza w wypenianiu cisym urzdze dnia, bom przed korespondencjami nie poradzi si Pana Boga, ale z niepokojem przystpi do nich. Boe, zlituj si, przebacz, daj si do poprawy! Niedziela, 19 (listopada), witej Elbiety Take nie bardzo dobrze. Z rana mimo tego, em si ba sprofanowa niedziel, odmieniam list do ksidza Guranger, przepisuj, odczytuj, adresuj, piecztuj oba i odnosz do portiera ju przed sam wielk msz o dziewitej i p. Poyczyem nb. brewiarz od ojca przeora dla odmwienia oficjw do witej Elbiety, a motivum do tego projekt pisania do Montalemberta, pod pretekstem wzmianki o jego korespondencji paryskiej w licie Cezarego, z powinszowaniem imienin jego creczce, i przesaniem jej w wizanku odmwionych na jej intencj modlitw. Myl modlitw dobra, ale po co si z nimi chwali? Jeszcze eby pozyska przez to aski i u matki. Na mszy witej Pan Bg miosierny da arliwo, modliem si z gorcoci ducha. Odmwiem za Elbietk koronk do Najwitszej Panny, przyczyem jej intencj do wszystkich moich. Po obiedzie chc pisa list do Montalemberta, ale poniewa [ociao] opanowaa serce w pisaniu go, chciaem go pisa z pretensjami dla efektu, i szo jak z kamienia. Pisaem godzin przed nieszporami, z godzin i po nieszporach, i nie napisaem caego. A na nieszporach i complies, Boe przepu, myl miaem onym listem i jego pretensyjnoci zajt. Na complies przypadek. Wygrzebuj co z zepsutego zba, szarpnem, jake mnie zaboli! Wracam do stancji, nie ustaje, jeszcze gorzej. Rzucam projekt listu. Uznaj, e moe to kara Boa, moe bl zesany, eby mnie wstrzyma od fanfaronady, gupstwa, prnoci.

439

440

466

DZIENNIK

W ko, cigle boli. Mwi Zdrowa do Najwitszej Panny. Przecie zasypiam. Dzi poniedziaek, 20 [listopada] Z rana blu prawie nie czuj. Niepotrzebnie pod pozorem lepszego uwolnienia si od blu i niezazibienia si zostaj w ku do sidmej. Pacierze. Na msz wit. Zastanawiam si nareszcie nad sob. Widz, jakem si w dwch szczeglnie dniach ostatnich rozpuci. W pokor i w proby do Pana Boga. List w do Montalemberta pal. al, e si le modlio, gupimi niepokojami, marzeniami dao zaj, a za grzechy nie pakao, miosierdzia Boego nie ebrao. Po kilku gbokich aktach szczerej skruchy zdawao mi si, gupcowi, chocia przed rozgrzeszeniem sakramentalnym, e ju Pan Bg jakby odpuci wszystko, i ju prawie spokojny, ju tylko w planach na przyszo i std rozwolnienie, upadek na duchu. Boe najmiosierniejszy! Przez mk i zasugi Chrystusa Pana, przez przyczyn Bogarodzicy! Przebacz, daruj, skrusz serce moje, daj al, al na cae ycie, i pokor, strapienie w duchu i w ciele! Mio nieograniczon dla Ciebie! Po dziesitej przychodzi do mnie ojciec przeor i przynosi mi moj bielizn. Id do niego na spowied sidm (niektre niepokoje z dawnych czasw, przewinienia tu z rekolekcji itd.). Ale serce twarde. Obiecuj tylko rozrzewni si, ale nie ma rzewnego, gbokiego, przenikajcego alu. Ojciec przeor jakby to przewidywa, nie daje rozgrzeszenia. Nakazuje zrobi dzisiaj stacje krzyowe. Po obiedzie tedy i po koronce, napisaniu tu kilku wierszy i po nonie, odbywam moje stacje o drugiej i p, na ktrych mimo mej niegodnoci nawiedzie mnie Pan raczy kilkoma witymi uniesieniami. Zostaj a do czwartej. Ubolewam nad swoimi roztargnieniami ostatnimi. I nieszpr. I z nieszporu przyszedszy kocz te noty, eby si ju w ty nie obraca, ale cay by w Bogu, na ca przyszo, na wieczno Bogu. Dzi tedy po complies mam mie rozgrzeszenie. Boe w miosierdziu nieskoczony! Przez Krew i Zasugi Chrystusa Pana! Przez przyczyn najwitszej Panny i Wszystkich witych Patronw i Opiekunw moich! Przez modlitwy braci moich w duchu i prawdzie, i modlitwy za mn wszystkich dusz witych przebacz! Litoci! Daj al, skruch i odpuszczenie! Daj, o Boe, abym by godny i jak najgodniej przyj to rozwizanie mnie z moich zbrodni i witokradztw sakramentalne, aby to rozgrzeszenie przyjte byo przed sdem Twoim i na wieki! Daj, aby mi dao zbawienie i wieczn z Tob chwa! Miserere mei, Domine! Zbieram [w] jedno wszystkie moje akta skruchy, cz si do alu i pokutnych uczu, i modlitw wszystkich witych pokutnikw. Boe! bd miociw mnie niegodnemu!

441

ROK 1837 *

467
442

Ot, dziki Bogu, wszystko dobrze skoczone przed zawczoraj w poniedziaek, po complies i dugim czekaniu na ojca przeora, ktry spowiada kogo innego, ojca Antoniego. Przepuci na mnie Pan Bg pokusy i niepokoje, ktre dochodziy nawet a do dorad wstrzymania si, jako niegodnym bdc, od komunii witej, ale Pan Bg da i zwycistwo. We wtorek, 21 [listopada], w wito de la Prsentation de la Sante Vierge [Ofiarowania Najwitszej Dziewicy], obudziem si ju, dziki Bogu, o trzeciej i czekaem, nie pic, godziny pniejszej i wiata, eby si przygotowa i pospieszy do Stou Paskiego. Na mszy de la Communaut [Wsplnoty] o szstej przystpiem. I Pan najmiosierniejszy odj wszystkie niepokoje, obsypa wewntrznymi pociechami, i cae naboestwo ranne jak najwiciej. Po poudniu, le, e nie urzdziem czasu i cile nie pilnowaem urzdzenia, i nie czuwaem nad sob, cigle w uczuciu wielkich godw u Pana. Jednak dziki Bogu, pokj najwikszy, rado. Obiad jadem razem z ojcami o drugiej i p obiad pamitny gody dla syna marnotrawnego, przy tylu wiadkach jego powrotu. Po obiedzie, na nieszporach sen mnie zmorzy i, przebacz, Boe, nie do go zwalczaem. Przez kilka psalmw przespaem. Pooyem si spa bardzo wczenie. We rod, 22 [listopada] Pod pozorem poprzednich strudze duchownych niepotrzebnie leaem w ku, a podobno i po sidmej. We dnie spisaem tylko listy, ktre jeszcze std mam do napisania. Co zdaje si napisaem w postanowieniach. Zreszt straciem czas i na konwersacji z poczciwym proboszczem z Bellque, i na marzeniach swoich, na lekturach wasajcych si. Trzeba byo czas cile urzdzi. Trzeba byo prosi o pozwolenie przystpienia i dzi do komunii witej, jakem mia zamiar i wielk ochot.
[22 listopada, roda] Listy do napisania w Trapie i Mortagne (jeszcze) do ks[iny] Giedroj1285 i Sera.

443

8530 251

___________
1285

W archiwum rzymskim Zmartwychwstacw zachowa si brulionowy list Jaskiego do Franciszki Giedrojciowej, pisany w La Grande Trappe (z 25 listopada 1837). Podajemy obszerne fragmenty z tego listu, dopeniajce obserwacje autora zanotowane

468
Do Waltera. Do Krakowa drugi. Do [Michaa] Jaroszewskiego. Do Adolfa Zaleskiego.

DZIENNIK
Do Maliskiego. Do [Henryka] Jaroszyskiego na Podolu. Do ksistwa Ogiskich. Do Benoista.

[Victor] Mercier,1286 quai Malaquai, 9, au coin de la rue [na rogu ulicy] des Petits Augustins. 8627 443 Czwartek, 23 [listopada]

Wstaj przecie o pitej i p. W czasie mszy wielkiej ojciec przeor zaprasza mnie na msz swoj, eby komunikowa, a ja ju po niadaniu. Po mszy wielkiej czuj niesmak ze stracenia kilku godzin wczoraj, po modlitwie pokutnej spisuj postanowienia i natchnienia, ktrymi mnie Pan obdarzy wieo,1287 a do obiadu. Po obiedzie na konwersacji, prawie a do nony, do drugiej. Koronka. Nony. I zrobiem na pimie przygotowanie do spowiedzi, ktr miaem odby po complies. O czwartej nieszpory. Wieczerza. Complies, i kiedy mam wychodzi do ojca przeora, on do mnie przychodzi. Opowiadam mu cz znaczn moich interesw przedwyjezdnych, midzy innymi o fermie. Ale poniewa on si spieszy, chcia bardziej uywa rozmowy, a jam toczy interesa. Zostao mi si po jego wizycie uczucie jakie nieprzyjemne niesatysfakcji. Daruj, Boe, saboci natury. Jutro mam spowiada si i komunikowa, i wyjecha podobno przed niedziel.
W Solesmes Napisa rglement czasu. Uporzdkowa sobie zrobione w czasie retrety postanowienia i uoy modlitwy. Popisa wszystkie a wszystkie listy, jakie tylko do kogo bd s zalege. i to wszystko przed wszystkim innym, przed czySpisa dugi taniami, przed widzeniem si z braci zakadow.

458

___________
1286 1287

podczas jego pobytu w La Trappe w Notach na kocu Dziennika Roku 1837, 1. Fragmenty listu... VICTOR MERCIER zob. 1833, przyp. 595. ... spisuj postanowienia i natchnienia, ktrymi mnie Pan obdarzy wieo... S to: Myli, natchnienia, postanowienia (tu pierwszy akapit odnoszcy si do zupenie innego tekstu pominito), majce charakter odrbnych zapiskw, urywkw niejednorazowo i niekoniecznie w tym samym czasie pisanych, cho zapewne w tym samym miejscu. W Dodatku podano: Myli, natchnienia, postanowienia (pozycja VII), Modlitwy i rozmylania (VIII), Modlitwy i rozmylania, i postanowienia (IX) oraz Postanowienia i modlitwy, i rozmylania (X).

ROK 1837

469

Zacz prace zarobkowe. Przeczytanie Grresa,z wycigami, z pomoc Niemca. Moe bym co znalaz do historii schizmy. Do historii Kociow zagranicznych. Rozwin plany zarobkw. Przerzuci pisma periodyczne religijne (Ami de la Religion).1288 Stara si o wiadomoci bibliograficzne religijne. Mie godziny na prac okoo nauk Pisma witego a) szczeglnie poznanie dzie, komentarzy, b) Ojcw Kocioa, c) dzie teologicznych, d) o historii zakonw. O instytucjach religijnych dzi we Francji. Godziny wieczorne, najpniej, na [czytanie] witego Jana Delacroix.1289 Na 30 novembra [listopada], witego Jdrzeja, wysa list do Sowaczyskiego, eby w swoje imieniny zrobi postanowienie ycia religijnego i spowied. Spyta o pana Jourdain, o ksidza Morel.1290 Interes pana Roberta, Dou. Widzie si koniecznie z Nielubowiczem1291 i przez niego z kim warto. Myle o rnych kwestiach najpilniejszych; naszego urzdzenia si wewntrznego, praktyk splnych z braci po prowincji (poradzi si w tym ksidza Ger. [Guranger], domw, zakadw itd., o stosunkach z kadym z braci w szczeglnoci i jak go poprawi, jak wcieli w jedno (Ziomecki, przez fundacje familii chrzeciaskich, moe do szkki na prowincji?). Czyby nie mona zacz artyku o Polsce do Univers Religieux? Na wit ucj [13 grudnia] napisa z powinszowaniem imienin do pani Rautenstrauch. Odpis Krlikowskiemu, Jaboskiemu. Prob Marszewskiemu posa jak najprdzej.

459

___________
1288

1289

1290

1291

Ami de la Religion katolickie pismo wychodzce w Paryu od 1830 r. (do 1859 r.) pod redakcj Michela Picota. Z pocztku atakowao na swych amach dziaalno zwolennikw ks. Lamennais'go nie stronic od nieuczciwych metod. JEAN DE LA CROIX Jan od Krzya (15421591) hiszpaski karmelita, mistyk, poeta; reformator zakonu mskiego karmelitw. Do najbardziej cenionych pism mistycznych w. Jana od Krzya zalicza si: Noc ciemn, Pie duchow, a take Drog na Karmel i ywy pomie. Ksidz MOREL, zamieszkay w Angers, nalea do wiatych duchownych francuskich sprzyjajcych deniu do odnowy Kocioa katolickiego. Niegdy Jaski za namow i porednictwem Montalemberta przekaza listem prob do niego, by zaopiekowa si Kajsiewiczem i Rettlem, ktrzy z nakazu policji francuskiej musieli opuci Pary. TOMASZ NIELUBOWICZ z Grodzieskiego. W powstaniu listopadowym chory 13. puku uanw; przebywa w zakadzie w Chteauroux, potem w Paryu, gdzie zmar w 1854 r.

470

DZIENNIK
W Bayeux

Widzie si z siostr Teres i prosi od brata Wawrzyca o modlitw za nim, powiedzie, e jest braciszkiem. 454

25 listopada, w sobot Budz mnie z rana braciszkowie. Pakuj si jak najprdzej, odnosz matelzaczek do frre Jean. Sam chc si widzie z ojcem przeorem, eby jeeli mona zabra si z bratem Janem, ale widzie si nie mona. Wic wyprawiwszy rzeczy zostaj i staram si o konia. Z trudnoci (bo wszystkie dwa byy zamwione) znajduj u brata Remy, konowaa Trapy. Po wielkiej mszy czekam jeszcze z komuni wit na msz ojca przeora, ale on na wyjedzie do Bayeux, bardzo zajty, spnia si. Komunikuj z rk ojca opata [JosephMarie Harselin] w kaplicy witego Benedykta, ale, daruj, Boe, zaniepokojony myl, e [tekst urywa si]1292

___________
1292

Nastpuje przerwa w zapiskach od 26 do 30 listopada. Jaski w licie do Duskiego, datowanym w Solesmes 7 grudnia 1837, pisa: Nazajutrz [w sobot 25 listopada] wyjechaem z Trapy, ale od kilku dni przybyem dopiero tutaj, bom si zatrzymywa po drodze midzy rn narodow nasz rzesz, naprzd w Mortagne, potem w Lemans [Le Mans], o czym za moim powrotem obszerniej. W Lemans sekcja Towarzystwa Demokratycznego zatrzymaa mnie gwatem na swoje obchody 29. [w rocznic powstania listopadowego] materialne i spirytualne (nieszczciem, e te ostatnie spirytualne tylko swoje i po swojemu). NB. w sekcji tej s dwaj bracia Ignacy i Makary Fontannowie, ktrych sobie pewno przypominasz z dawnych czasw, z Putuska. Cay nard jakby niechrzcony, bez czci, bez wiary, serca jednak dobre, zna, e niegdy mieszka w nich, a daj Boe, i gotuje sobie mieszkanie Chrystus Pan. Jest nadzieja. Ten list pisz krciutki, bo niedugo do was wracam (moe i w przyszy tydzie, a pewnie w nastpny), jedynie dla doniesienia ci, e tu jestem, i na przypadek, jeeliby mia co do mnie pilnego lub jeliby przyszy jakie listy z kraju, szczeglnie z Krakowa, i jeszcze dla jednego interesu [...]. Oto, mj dobry Edwardzie, jeszcze mi bdziesz musia wygrzeba gdzie spod ziemi kilka groszy, bo po wszystkich moich wypatach i kosztach nowej podry trzydziestokilkudniowej, nic si nie zostao w kieszeni. Poniewa za tu jestem tak blisko Angers, a tam s rne eksrekruty Hieronimowe i Leonardowe, chciabym cho na dzie i do nich dojecha. Koniec kocw prosz ci o wystaranie si skd i jak moesz i przysanie mi tu 25 frankw, a nawet, gdyby mona, 30. [...]. Brat Nielubowicz z ChteauGonthier, do ktrego mam list od Kozowskiego, bdzie mi pewnie przewodnikiem midzy braci w Angers (ACRR 8549, s. 294299). Zapewne w tym czasie Jaski spisa wydatki poczynione w Mortagne, a nawizujc kontakty z emigrantami w tym miecie i w Le Mans, sporzdzi list znajomych, dawnych kolegw osiadych w Tuluzie i Montpellier dla celw apostolatu religijnego i przyszej korespondencji.

ROK 1837
W Mortagne wydaem Chaussons [Trzewiki] 1, 18 szlafmyca 1, 6 grzebie i guziki 1. papier 13 4. 17 Przybycie tu z Trapy frankw 4. lak pranie 1, lak czerwony berlaczki 1295 2. trzy dni ycia tutaj 0, suca Do Towarzystwa Dam Wsparcie dla Rohra Jana w Tourouvre, ona, 3 dzieci. Znajomy Bojanowskiego.1293 Okoo 1 novembre poda prob na rce Borzckiego.1294 Bojanowski Mortagne, rue du Bellque, Caf de la Paix przy Grande Place. 10 16 10 10 10

471
428

Tuluza1296 Nieszoko najbliszy: Korzeniowski bliscy: Grabowiecki, kapitan artylerii Wasilewski, porucznik artylerii dobrze usposobieni: Tomaszewicz, Bielicki. Zapalony i poczciwy demokrata Ancypa, chcia wzgldem nas gra rol Walenroda. Stempowski, porucznik artylerii, mj kolega szkolny. Szyndler, szef demokracji. Lewkowicz, protestant zapalony, ma stronnika jednego onierza. Wysoccy i Miaszewski, przyjaciele Terleckiego. Montpelier Pniak by u spowiedzi. Kamocki. Kozarzewski. Przyjaciele naszych: Dbski, Oniaowski, King, Ciechowski, Januszkiewicz Albin, Nieszkowski. Charzewski w Langon.

753

___________
1293

1294

1295 1296

JAN ROHR (18051895) z Podlaskiego, w powstaniu listopadowym porucznik 21. puku piechoty liniowej; na emigracji we Francji w Alenon. ANTONI BOJANOWSKI (ur. ok. 1808) z Lubelskiego, w powstaniu listopadowym podporucznik 10. puku uanw. Emigrant zamieszkay w Mortagne. Moe JOZEF BORZECKI (17911875) Od 1809 r. w subie wojskowej. Po upadku powstania listopadowego, w ktrym uczestniczy, przebywa na emigracji w Bourges, potem w Paryu. Dziaacz Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. b e r l a c z k i futrzane buty zimowe nakadane w czasie mrozw na zwyke obuwie. Odnotowani przez Jaskiego emigranci przebywajcy w 1837 r. w Tuluzie i Montpellier, ktrych przedstawiono w porzdku alfabetycznym w Notach na kocu Dziennika Roku 1837, 2. Lista...

472
[pocztek grudnia 1837, Solesmes]

DZIENNIK

[Notatki] 758 Przyszy list do Parya d o k s i d z a D u s k i e g o. Prosi go o msz wit na podzikowanie i prosi, eby si nie decydowa przed moim przyjazdem.1297 Przeprosi za nieoddawanie. d o E d w a r d a [Duskiego] wzgldem [Franciszka] Faliskiego i doktora [Jana Stanisawa Faliskiego], i brata, wzgldem Witwickiego, wzgldem Kaczanoskiego, wzgldem tego z Orleanu, March aux Veron, 16, eby przez Mickiewicza lub Siennickiego za Bandurskiego [porczy?]. O Adolfie [Zaleskim], e bya u niego policja w dzie mego wyjazdu. Zdziennickiego przeprosi i zapewni (to Ziomecki). Spyta Maliskiego o Raulinie.

S i d o r o w i c z. Czy chodzi do pani Biaopiotrowicz. D o S i e n n i c k i e g o. Do Szotarskiej (wprzd otrzyma co od Jzefa Zawadzkiego).1298 Gdzie te Niewiarowicz? N i c o l a s, frre du pre LouisGonzague de Belle Fontaine do Sulimirskiego, do Szwajcarii

___________
1297

1298

Ksidz KASPER DLUSKI zob. 1835, przyp. 1055. W licie do Edwarda Duskiego, wysanym z Solesmes (z dat 7 grudnia 1837), Jaski prosi go: Kochanego naszego ksidza Duskiego pozdrw ode mnie najserdeczniej i z uszanowaniem ucauj. Powiedz mu, e go przepraszam z gbi duszy, e tak powrt mj zwleka si, bo to i on mnie oczekuje z niecierpliwoci. Ale za to przywioz mu wiele dobrych nowin, poytecznych wiadomoci i prosz go najusilniej, aby si wstrzyma raczy z decyzj wzgldem siebie na przyszo, a do mego powrotu. JULIANNA SZOTARSKA z Zawadzkich, wdowa po Onufrym Zawadzkim (17781831), i JOZEF ZAWADZKI (ur. 1810) byli rodzestwem Aleksandry Jaskiej z Zawadzkich. Jaski jako szwagier utrzymywa kontakty z przebywajcym w Awinionie Jzefem Zawadzkim (zob. 1832, przyp. 293) i z Julianem Szotarskim.

ROK 1837

473

Bkowski, professeur du dessin au Petit Seminaire Paris [profesor rysunku w Maym Seminarium w Paryu]. Zdaje si, e on z jednych stron z Kajsiewiczem doniesienie o nim. Po przybyciu do Parya:1299 do Zaleskich, Ryckiego, Retla, Nieszokocia, Komiana, Turowskiego, Niwiskiego, Fijakowskiego, Korzeniowskiego, Zacha, Biergiella, Zwierkowskich (odwiedzi tego, co pod Paryem), Grzybowskiego, Kozarzewskiego, Marylskiego, Kamockiego i do Kisielewskiego, do Chevalier (do Lyonu) i do Supiskiego (a gdzie te Ornowski), do Waleriana Pietkiewicza, do opaciskiego (przez Chechowskiego), do Kwiatkowskiego (o portret Antosia). Spyta o adres Januszkiewicza, do Daniowskiego a Nowodworski te gdzie? (o Kaczyskiego spyta Kranasa), do Lasockich, do Zieliskich.

Ksidz Trepka Dumiski

Do Montalemberta 1. O protekcj na przypadek nowego przeladowania.1300 2. Czyby czego nie mona zaoy przy ktrym wydziale teologicznym w Belgii. 3. Spyta o dzieo Annales du Moyen ge par Frantin.1301 4. Univers Religieux i Universit Catholique czyby nie mona dosta dla Rzymu? 8606 674

Solesmes, 6 grudnia, roda Dwunasty oto dzie, jakem nic nie zapisa w tym dzienniku. Takie to dotrzymanie tak uroczystych postanowie! O, jakim ndzny, nic wart i tak maej rzeczy niezdolny! Boe miosierny i wszechmocny, w Tobie caa moja nadzieja! ___________
1299

1302

8627 444

1300

1301

1302

Nastpuje kolejna, sporzdzona przez Jaskiego lista emigrantw polskich w Paryu, ktrych podajemy w porzdku alfabetycznym w Notach na kocu Dziennika Roku 1837, 3. Lista ... Aluzja do represji Prusakw wobec oporu katolickiego duchowiestwa i arcybiskupa koloskiego w sprawie nowo ustanowionego prawa maeskiego. Jaski ma tu zapewne na myli take represje stosowane przez cara Mikoaja I wobec polskiego duchowiestwa i unitw. JEANMARIEFELICITE FRANTIN (17781863) pisarz, uczony, autor m. in. dziea Annales du Moyen ge, w ktrym zaj si epok nastpujc po upadku cesarstwa rzymskiego a do mierci Karola Wielkiego. 6 grudnia Jaski, stwierdziwszy luk w Dzienniku: Dwunasty oto dzie, jakem nic nie zapisa w tym Dzienniku zabra si do odrobienia zalegoci. Nastpiy notatki spisane tego dnia, w treci odnoszce si do poprzednich, nie zapisanych dni, tj. do 30 listopada oraz do dni od 1 do 6 grudnia. W analogicznej sytuacji znalaz si Jaski w dniu 21 grudnia: I znw od szstego, 15 oto dni, jakem tu nic nie napisa.

474

DZIENNIK

I w Solesmes ju oto dzie jestem szsty. Juem by u komunii witej, a jednak jeszcze czas si traci nie urzdzony, co najpilniejszego, jeszcze nie zaczte. Dwudziestego czwartego [listopada], w pitek, wyspowiadawszy si, otrzymaem po raz drugi rozgrzeszenie i uspokoiem si przecie w moich skrupuach o niedostatecznoci mojej skruchy itd. Suyem sam do mszy ojcu przeorowi i z jego rk przyjem Ciao i Krew Paskie. Pomodliwszy si w kaplicy Najwitszej Panny, na wychodnem (czy odnisszy ojcu przeorowi ksiki) spotkanie i ojca opata. Nadzwyczajnie mi si podoba przez swoj prostot, pokor i arliw, demokratyczn mio bliniego a nienawi dzisiejszych krlw. Brat Laurent pokaza mi grot witego Bernarda.1303 Biedak, jak by rozstrojony przez widok zielonoci, electrice, jak sam mwi. Komis [zlecenie] do siostry Thrse do Bayeux. Potem obleciaem okolic, stawy, gry, pola, marzc o projektach fundacji w rnych punktach, ktre obieraem, w ktrych osadzaem swoich, ktrym nadawaem nazwiska od witych polskich okoo staww spotkanie ojcw opata, przeora i podprzeorego [Hilariona], na koniach. Projekta rybostwa na stawach, ustaw, mieszka, ubiorw, naboestw itd. dla osady. Wrciwszy w czasie nieszporw, trza byo, nie szukajc faszywej wymwki w znurzeniu, i na nie, a nie siedzie w htelerie, czekajc wieczerzy. Podczas wieczerzy ojciec Franois oddaje mi list od kochanego Edwarda i w nim a 3 listy z Rzymu. Wszystko pocieszajce, za wszystko dzikuj Bogu, i gotuj si tedy do wyjazdu ju niezawodnie jutro (zwaszcza, em wida siedzia tu nad wszelk miar i zwyczaj ojciec przeor nie wstrzymuje). W cigu dnia, niestety! nie do przejty wielkoci odebranych od Boga dobrodziejstw i ask w tej retrecie.
447

W Solesmes. Przybywam na czwartek 30 [listopada] na nieszpory (w wieczr Univers Religieux). Pitek, 1 [grudnia] Wstaj zaledwo na msz. Po mszy Origines de l'Eglise Romaine i potem troch Ewangelii, troch Imitacji. I rozmylanie o dniach przeszych.

___________
1303

BERNARD z Clairvaux (10901153) cysters, filozof, teolog. mistyk, kaznodzieja, zaoyciel klasztorw, reformator ycia klasztornego. Kanonizowany w 1174 r., ogoszony doktorem Kocioa w 1830 r.

ROK 1837

475

W sobot, [2 grudnia] Po mszy witej poszedem do biblioteki. Obejrzaem i wziem Saint Jeana de Lacroix, ktrego po obiedzie zaczem czyta. Troch czytam Grresa. I przygotowanie si do spowiedzi. W niedziel, [3 grudnia] Obudzony ju rano. Spowied po sidmej.1304 Komunia wita. Modlitwy i msza wielka. Potem bior z biblioteki o witach i czytam o adwentach. Poniedziaek, [4 grudnia] Wstaem rano i oraison bardzo dobrze. Po mszy witej bior ojca Grenad o oraison.1305 Wtorek, [5 grudnia] Wstaj rano i oraison bardzo dobrze. W ku czytam Grenad, Mmorial Catholique.1306 roda, [6 grudnia] Zaczynam spisywa dziennik. Po nieszporach dopiero bior si do listu do Edwarda i nie mog skoczy. W ku czytam Grenad, Mmorial Catholique. Czwartek, [7 grudnia] Nie obudzony, wstaj pno. Po mszy witej przychodzi do mnie [ojciec] Brandes i czytam Grresa. Wysaem list do Edwarda. Pitek, 8 [grudnia]. wito Niepokalanego Poczcia Wstaj znw pno. Spowied1307 i komunia wita z rk opata [Guranger]. [Listy do] Koryntian [w. Pawa Apostoa], Piotra [Apostoa] tylko co przed ___________
1304 1305

1306

Spowied po sidmej. Zob. Dodatek, pozycje XI i XII. S to dwie wersje pisemne spowiedzi: wczeniejsza i pniejsza. LOUIS DE GRENADA (15051588) hiszpaski dominikanin, kaznodzieja, spowiednik, pisarz ascetyczny. Jego pierwsze dzieo Libro de la oracin y meditacin (Ksiga modlitwy i rozmyla), charakteryzujce si wysok kultur humanistyczn i religijn (tu m. in. wpyw Erazma z Rotterdamu), przeoono na jzyk francuski i wydano w Paryu w 1702 r. Mmorial Catholique paryski miesicznik naukowy zainicjowany w 1823 r. przez ks. Gerbeta i ks. de Salinis pod nieoficjalnym kierunkiem ks. Lamennais'go; wychodzi w l. 18241830. Do koca restauracji by organem szkoy menezjaskiej, atakowa gallikanizm, broni swobd Kocia i opowiada si za jego pogodzeniem si ze wspczesnoci.

476

DZIENNIK

msz wielk, ktra si znacznie przedua i po ktrej przerzucam kalendarz, czytam troch Ewangelii witej. Po obiedzie przechadzka z ojcem Hiszpanem. Ch spa. Ojciec Grenada. Na koronk i pokutn modlitw.
448 Jutro w sobot [9 grudnia] napisa trza koniecznie 1. list do Marszewskiego i wysa. 2. List do Maliskiego (i czeka na pienidze od Edwarda). 3. List do Burgaud i wysa. 4. Do pani Biaopiotrowicz (z pienidzmi Edwarda). 5. Do ksistwa Ogiskich. 6. Do Benoiste, do Waltera. 7. Do Montpellier (z pienidzmi Edwarda). 8. Do Adolfa Zaleskiego. 9. Do Januszkiewicza o kalendarz i kalendarzyki (z pienidzmi Edwarda). 10. Do Jaroszyskiego. Gotowa [listy] do a. Kranasa, b. Rzymu, c. ...

W sobot, 9 [grudnia], postanowionych listw nie zaczem, zajty czym innym. Niedziela, 10 [grudnia] Czytam ojca Grenad, wieczorem witego Jana de Lacroix. Czekam listw z Parya. roda, [13 grudnia] List od Edwarda miesza mnie. Id do Solesmes. Czwartek, [14 grudnia] Leni si z odpisem. Pitek, [15 grudnia] Cay prawie dzie pisz odpis. Sobota, [16 grudnia] Niespokojnym co do listu do Edwarda, e moe ma troch prnoci, e taki wymusztrowany. Niedziela, 17 [grudnia]. Spowied1308 i komunia wita. Obsypany askami, ale na wieczr wpadem znw w niepotrzebne marzenie. ___________
1307 1308

Spowied. Zob. Dodatek, pozycja XVI: Czwarta spowied w Solesmes. Spowied. Zob. Dodatek, pozycja XVIII: Pita spowied w Solesmes.

ROK 1837

477

Poniedziaek, [18 grudnia] Wstaj rano i arliwszy. Cay prawie dzie postanowienia. Niepotrzebnie za dugo dzienniki i Mmorial Catholique. Uspokojonym w moich skrupuach wzgldem tracenia czasu i niezapisywania w dzienniku. Wtorek, [19 grudnia] Wstaj pno pod pretekstem polucji. Cay dzie prawie najwitsze postanowienia, midzy innymi bezestwa. roda, [20 grudnia] Wstaj rano i na matutinum [modlitw porann]. Wszystko dobrze: modlitwa arliwa, postanowienia studiw. Po obiedzie niepotrzebnie za dugo Mmorial Catholique. wity Dionizy.1309 Solesmes. 21 grudnia [czwartek], witego Tomasza I znw od szstego, 15 oto dni, jakem tu nic nie zapisa. Boe, daj, eby to niedbalstwo byo po raz ostatni i ebym w Paryu, drugiego zaraz dnia po przybyciu zasiadszy wieczorem, cae to opnienie wynagrodzi. Panno Najwitsza, wity Tomaszu, p. Adamie mj najdroszy, o ktrego mierci dzi dowiedziaem si, ktrego dzi po raz pierwszy powitaem modlitw w lepszej i najlepszej Ojczynie, wyprocie mi t ask u Pana miosierdzia, rwnie jak i wypenianie innych postanowie. Krciutkie tylko zrobiem notki z czasu przepdzonego, od wyjazdu z Trapy. Dla nauki mojej i poprawy trzeba je bdzie spisa jak naley. List, ktry dzi odebraem od Edwarda, po komunii witej, znagla mnie do wyjechania dzi zaraz do Parya. Boe, w jakie tam wpadn kopoty! Boe, dodaj aski do ich zniesienia i uspokojenia! W Tobie caa nadzieja moja! Boga Rodzico, Krlowo nasza, wy wici, Matko moja, Adamie najdroszy, przyczycie si za mn do Pana! Litoci przez mk i zasugi Pana naszego, Chrystusa! Boe, bd miociw mnie grzesznemu! Amen.
454

___________
1309

wity DIONIZY Areopagita mia by uczniem nawrconym przez w. Pawa Apostoa i autorem pism pt. De divinis nominibus (O imionach Boych), De mystica theologia (O teologii mistycznej), De caelesti hierarchia (O hierarchii niebieskiej) i De ecclesiastica hierarchia (O hierarchii kocielnej). W IX w. zaczto utosamia autora tych pism z mczennikiem Dionizym z Parya (III w.). Pisma Dionizego Areopagity wywary wielki wpyw na teologi i filozofi mistrzw scholastyki. W nowoytnej nauce autor tych pism otrzyma miano: PseudoDionizy Areopagita.

478
455

DZIENNIK

Pary, wito Boego Narodzenia, o 10 w wieczr [24 grudnia, niedziela] Ot i trzeci dzie jestem w Paryu i, Boe, ile ju niedbalstwa, ile obrazy Ciebie!
Jutro w poniedziaek, w dzie Boego Narodzenia [25 grudnia] Po obiedzie naszym do pastwa Ogiskich, do Nabielaka, Orpiszewskiego, ksidza Koryckiego, Chechowskiego, do Mickiewicza, 1. do Napoleonka 2. do jen[eraa] Giedroj[cia]. Wieczorem do Benoista (do Mickiewicza). List do Merciera, do Waltera, do Frischa,1310 e we wtorek entre midi jusqu'a 9 heure 1/2 et une heures [od poudnia do 9 i p, na jedn godzin]. Wtorek, [26 grudnia] Z rana do Mercier. Do Giedr[ojciw]. Do Jeowickiego. Lekcja na dziesit. Po dwunastej do Frischa (quai Martin 41 czy 47). Praczka. Do Edwarda. Spyta Hubego o Kunata, o zrzeczeniu si pensji. Edwarda o Universit Catholique, o Bandurskiego, o Faliskiego, Klukowskiego, Kaczanowskiego, list Sumiskiego, do Maliskiego, czy nie pisa, gdzie Adolf [Zaleski], do Montpellier, po wiadomo o mierci [Celiskiego], czy pisa? U Kunata spyta o pana Guyot.1311 Czwartek, [28 grudnia] na niadanie u Jeowickiego.

462

460

roda, 27 grudnia Na msz wit i p godziny modlitwy. Do Edwarda (spyta o Orpiszewskiego), Napoleonka, ksidza Aug, do Orpiszewskiego, do ksidza Koryckiego (wzgldem kapelusza), do Witwickiego. Do Wadysawa Platera i Montalemberta. Wadysaw Plater Kraiski Ksidz Aug do ksidza Cheruel

___________
1310 1311

FRISCH moe JOZEF FRISZT, onierz z Krakowskiego. ARNOLDHENRY GUYOT (18071884) geograf i fizyk. Po studiach teologicznych i przyrodniczych przebywa od 1835 r. w Paryu, a od 1839 r. jako profesor wykada w Neuchtel.

ROK 1837
Orpiszewski Chechowski Kunatt

479

Ksidz Skrzyski ksidz Desgenettes 1312 Mikuowski do Courteta (61, rue Lemercier, aux Gerycz Batignolles) Uruski w domu, powyszukiwa kwity. Na wieczr do domu i tylko do Benoiste. Dziennik. Listy. List dla Kozowskiego.

Czwartek, [28 grudnia] Zaraz po mszy witej i po modlitwie do Jeowickiego (spyta o adres Uruskiego, prosi wzgldem dugu ksigarni, list do ksigarni, kalendarzyk i kalendarze krajowe), listy. Do ksigarni [zapyta] Wilczyskiego o Aurillac.1313 Pitek, [29 grudnia] Do ksidza Badiche1314 (dyspensa o ksiki). Na obiad do ksistwa Ogiskich. Sobota, [30 grudnia] Przygotowanie si do spowiedzi. Dziennik. Listy do Turowskiego i Kranasa. Orpiszewski, Uruski, Spowied. Reynaud, Kunatt Plater o pierwszej. Niedziela, 31 [grudnia] Do Wrotnowskiego spyta o fundusz na tezy Terleckiemu.1315 Do ksidza Cheruela. Listy do Zawadzkiego, Krlikowskiego, Maliskiego, Platera, do Montpellier (moe dopisek do Reynaud). Edwarda spyta wzgldem mebli Kaczanowskiego.

30 grudnia, w sobot Dzi mam i do spowiedzi, pierwszy raz do ksidza Badiche, i nareszcie, po tak dugim, tygodniowym rozproszeniu si przez kopoty i interesa i tak wielkim niedbalstwie, musz koniecznie spisa dzienniczek. ___________
1312

455

1313

1314 1315

By moe ROMAN MIKULOWSKI, kapitan, adiutant sztabowy 2. korpusu jazdy w powstaniu listopadowym. Na emigracji w Niemczech, pniej we Francji i Anglii. Przyjaciel Ignacego Domejki. LUDWIK WILCZYNSKI (18021887) uczestnik powstania 1831 r., podporucznik 6. puku strzelcw konnych. Na emigracji we Francji. Przebywa w zakadzie polskich emigrantw w Aurillac. MAGLOIRELEANDRE BADICHE (17981867) duchowny katolicki, wikariusz katedry NotreDamedeParis; spowiednik Domku Jaskiego. Do czonka Towarzystwa Naukowej Pomocy, Feliksa Wrotnowskiego, zwrci si Jaski o pomoc finansow na opacenie pracy doktorskiej Terleckiego.

480

DZIENNIK

I nareszcie, przypomniaem sobie i na osobnym wistku spisaem cay czas przepdzony tu w Paryu.1316 W sobot, 23 (grudnia), okoo poudnia przyjechaem, dziki Bogu, w najlepszym usposobieniu, w cigej modlitwie i podniesieniu ducha do Boga i w najgbszym upokorzeniu. Poczciwy konduktor zarczy za mnie i zostawiem rzeczy w biurze dyliansw, nie opaciwszy podry, a sam najprzd do Jwika, a wprzd wstpiem do kocioa des Petits1317 odda pierwsze odwiedziny najmiosierniejszemu Bogu, podzikowa za tak dobr podr, prosi o opiek tutaj. Jwik twardy jak skaa, ani chcia sucha proby, dowiedziawszy si, o co idzie (wreszcie przypomnia, em mu poprzednio nie odda poyczki). Dziki Bogu, zniosem odmwienie i upokorzenie w pokoju. Od niego do ksidza Des Genettes, nie zastaem. lem zrobi, em widziawszy go wprzd w kociele, nie przywita si z nim i nie powiedzia o swoim pooeniu. Potem wziem kabriolet i do Orpiszewskiego, nie ma go w domu, do Chechowskiego, nie masz go, do Koryckiego, nie masz go. A tedy do Mickiewicza, wita mnie mile, winszuj mu, nie ma pienidzy. Oh! Jakem go musia zgorszy. Przepraszam. Obamy pomiszani. Wic do Collge, do Hubego, odsea do Edwarda. Poczciwy Edward daje prawie ostatnie. Wracam tedy kabrioletem do biura, bior rzeczy i do domu okoo czwartej. Pierwszego spotykam Ziomeckiego, ani ladu gniewu, witamy si po przyjacielsku. Bogu Najwyszemu dziki. I z ksidzem Duskim, i z Kozowskim. Rozgociwszy si, przywitawszy, czytam niektre listy z zabranych od Edwarda, midzy innymi od pani Biaopiotrowicz, i zaraz do niej wybieram si. Wprzd na obiad, na rue Rivoli (bo ju w domu [po] obiedzie i przez zapomnienie powiedzieli, e im si nic nie zostao). Niepotrzebnie zaraz po obiedzie sygaro na ulicy zamanie postanowienia. Zaszargany, zmoczony przychodz do pani Biaopiotrowicz. Jest i pani Rautenstrauch. arty ze mnie. Kwestie, dziki Bogu, nie miszaj mnie. Wychodzim z pani Biaopiotrowicz i odprowadzam j w jakim sekretnym interesie na rue Vivienne. Na dawanie lekcji przystaj, o interesie gwnym jeszcze nic. I do domu (herbata). Czemum zaraz nie spisa koniecznie tego dzienniczka? Dla restauracji nadwtlonego braterstwa rozmowa ___________
1316

456

1317

Osobny wistek to kartka (s. 450) z zapiskami Jaskiego dotyczcymi zdarze zaszych midzy 23 a 30 grudnia, sporzdzonymi dla pamici. Na tej podstawie Jaski opracowa zapiski do Dziennika tylko 23, 24 i 25 grudnia, w miejsce wistkowych notatek, ktre w niniejszym wydaniu pominito. Zachowano natomiast dalsze notatki do dni 2630 grudnia, ktrych Jaski nie zdy przerobi dla Dziennika. Koci pod wezwaniem Notre-DamedesVictoires ou PetitsPres przy placyku des PetitsPres (nazwa od zakonu augustianw), pochodzcy z pierwszej poowy XIX w. proboszczem kocioa by wwczas ks. DufricheDesgenettes.

ROK 1837

481

ile mona serdeczna, a co do drugiej po pnocy z Ziomeckim i potem Sidorowiczem, ktrego zastaj w najgorszym, najpochszym usposobieniu. Niedziela, 24 [grudnia] Wstajem do pno, nie jak sobie postanowiem o szstej. Okoo smej po pacierzach na msz wit do SaintSulpice z Ziomeckim i Kozowskim. Sidorowicz poszed dopiero do spowiedzi i ma komunikowa pniej. Rzecz dziwna, przemieniajc spowiednikw, natrafi przypadkiem na mojego przyszego ksidza Badiche. Spotkanie w kociele z Domejk i Lachowiczem.1318 Kawa w domu. Nadchodzi Siennicki, Edward. Potem Lachowicz i Budrewicz, pytaj mnie o podr. Dziki Bogu, mwi im z arliwoci. Okoo pierwszej, drugiej wychodz do pani Biaopiotrowicz dla umwienia si niby o lekcje, a w istocie o poyczk. Napomykam: Rzu ognia! Ani chce sucha. Najmocniej zgorszona. Boe, przebacz, bo zgorszenie to i powd do niego moja ndza z mojej winy. Wstpuj potem do SaintRoch na nieszpr, troch zaniepokojony, a raczej strapiony. Potem szukam Mercier po cabinetach de lecture, w PalaisRoyal, nie znajduj, ale spotykam Brawackiego i Skrobeckiego z Orleanu, dawnego mego koleg uniwersyteckiego;1319 przypomina mi o Bandurskim. I do Koryckiego (bo ani grosza prawie w kieszeni na obiad), nie zastaj. Do SaintSulpice odby modlitw myln. I pociecha wewntrzna, po niej do Orpiszewskiego, nie ma go, do Chechowskiego, nie ma go. Znw do Koryckiego, nie ma, do Chechowskiego, do czytelni w passage du Commerce, nie ma, a wic do domu. Boe, odpu! kamstwo przed ksidzem Duskim, em jad obiad. Daje mi kapusty, herbaty. Pisz list do Retla przez Sidorowicza. O pnocy idziem na msz pastersk, ale troch za pno i drzwi u Karmelitek zamknite. Wrciwszy, ja zasn nie mog. Czemu nie byo wsta na modlitw? Poniedziaek, [25 grudnia], wito Boego Narodzenia Po szstej i kwadrans idziem na msz wit do Collge Stanislas z Ziomeckim i Sidorowiczem (Kozowski z ksidzem Duskim) i komunia wita z rk ___________
1318

1319

Lachowicz tak jest w autografie. Chodzi tu o WLADYSLAWA LASKOWICZA (1811 1891) z Litwy, przyjaciela Domejki, ktry prowadzi z nim obszern korespondencj, gdy znalaz si w Chile. Laskowicz po odbyciu w powstaniu listopadowym kampanii litewskiej w korpusie gen. Chapowskiego, przedosta si do Francji, gdzie przebywa w rnych zakadach wojskowych. Od 1836 r. zamieszka w Paryu. Studiowa Wysz Szko PrzemysowoHandlow, ktr ukoczy w 1839 r. Nalea do braci wieckich wspierajcych Domek Jaskiego. Czonek Towarzystwa HistorycznoLiterackiego. Przyszy wieloletni prezes Instytucji Czci i Chleba. WOJCIECH SKROBECKI (18061842) studiowa prawo na Uniwersytecie Warszawskim. Uczestnik powstania listopadowego. Przebywa na emigracji we Francji, pracujc jako konduktor drg i mostw. Mieszka w Orleanie. Mason.

482

DZIENNIK

457

ksidza Buquet. Kawa, na ktrej Siennicki (poycza mi 2 franki). Przychodz na chwil Edward i Hube. Przychodzi nareszcie i Leonard [Rettel], wita mnie najczulej, w rozmowie, gotw do poczenia si, do przystpienia do sakramentw witych, ale koniecznie, koniecznie, eby urwa tradycj domu. Jednak jest, dziki Bogu! nadzieja naprawy stosunkw z nim. Przychodzi pan Antoni Plater i odseam go na pojutrze. Retel nie moe zosta na obiedzie. I jemy go wszyscy spoem domowi o pierwszej, z fundacji ksidza Duskiego, z wielk moj pociech. Po obiedzie niepotrzebnie potem czas mitr i zostaj za dugo, tak e ju za pno do ksistwa Ogiskich. A wic do Giedrojcia, nie zastaj adnego. Do Mickiewicza, trafiam na obiad. Winszuj imienin wczorajszych od nas wszystkich. Potem rozmowa o Trapie, o benedyktynach, i wpadam w wielomstwo, bez potrzeby wylewajc si paplam, moe z jego zgorszeniem. Nadchodzi Domejko, jedzie do Chile. W rozmowie zgadao si o naszych figurach rzdowych, [Alojzym] Biernackim, Barzykowskim1320 itd. Zoliwe arciki moje i przypinki. Boe odpu! Wtorek, (26 grudnia) Msza wita u Karmelitek z Kozowskim i Sidorowiczem. Do jeneralstwa Giedrojciw, do Romualda [Szymaskiego?] o serluk, u Bieliskiego, do Domejki, herbata. Do Jeowickich, do Frischa, do pani Biaopiotrowicz, odkadamy lekcje za tydzie (barszcz za pno). Wychodz okoo pierwszej. Do ksicia Cz[artoryskiego], spotykam w drodze. Do pastwa Ogiskich. Od Piwowarskiego kilka frankw. Do Anglika na rue Rivoli. Mercier. Caf Colbert. Do domu na pacierz. roda, [27 grudnia] Msza u Karmelitek z Kozowskim; u Karmelitek p godziny modlitwy. Do Edwarda o dziewitej i p. List do Montpellier a o dwunastej. Wyszedszy, niekontentem z tonu. Do Witwickiego po 9 frankw. Witwicki, jest Mickiewicz, Korabiewicz. Do Retla list. Do Platera, Montalemberta, nie ma. Obiad z Ziomeckim. Benoiste. Propozycja Ziomeckiego. Czwartek, [28 grudnia] Do Jeowickiego przed sm. Rozmowa jak najlepiej (o Straszewiczu),1321 Karwoski1322 do plus minus dwunastej. Do Witwickiego. Wychodz do Plate___________
1320

450

1321

ALOJZY BIERNACKI zob. 1835, przyp. 825, 965. STANISLAW BARZYKOWSKI (17921872) by posem na sejm i czonkiem Rzdu Narodowego. Autor Pamitnikw o powstaniu listopadowym 1830/31. JOZEF STRASZEWICZ (18011838) z Litwy. Studiowa na Uniwersytecie Wileskim. Uczestnik powstania listopadowego w randze majora i czonek Rzdu Tymczasowego

ROK 1837

483

ra Montalemberta (przecie 100 frankw), do Januszkiewicza (kupno za 38 sous). Do Witwickiego, opowiadam swoje biedy, nic nie wspiera, radzi przyjcie od Ziomeckiego pracowanie zaraz. Komunikuje projekt Biblioteki Katolickiej.1323 Do Catcomba (nie bior potem sygara, i dobrze mi z tym). Do Zdziennickiego, kupuj papierosy itd. Postanowienie pracy. Do domu. O smej ma przyj Rettel, daj mu frank 1. Rozmowa z jego strony lekka, z mojej zimna. Ociaym, spa. Pitek, [29 grudnia] Pacierze w domu a przed sm. Msza wita u Karmelitek sam. Cheruel. Kawa. Baudt.1324 Ksidz Buquet i ksidz Aug dwunasta i kwadrans. Do domu (piec, sabo). List dla Kozowskiego, do SaintChrona. Do Sowaczyskiego. Ju czwarta. Do ksistwa Ogiskich na obiad (niepotrzebna obietnica), obiad a o szstej. Wychodz o smej. Pacierze, zasypiam o dziesitej nie rozebrawszy si. (Niepotrzebnie powiadam Sidorowiczowi o ksidzu Badiche.) Sobota, [30 grudnia] Dzi pacierze a o dziewitej. Edaward. Przygotowywam artyku do Encyclopdie nouvelle. Psalmy. Te notki. Przygotowanie do spowiedzi.1325 List do Turowskiego.
446

Niedziela, 31 grudnia (Do kapelusznika) Wstajem pno. Do NotreDame okoo dziesitej. Komunia wita o dwunastej. Oraison. Niepotrzebnie na kaw, ju co blisko drugiej. Do domu. Obiad z Ziomeckim. Na wieczr do Waltera. Rozmowa za lekka, za mao arliwa (marszaek [Ostrowski]). Do domu okoo dziesitej.

___________
na Litwie. Na emigracji w Paryu wspredagowa (183334) czasopismo Souvenir de la Pologne... i w l. 183236 miesicznik Le Polonais. Czonek Towarzystwa Literackiego w Paryu. Wydawca dzie J. Lelewela. KARWOSKI moe Jan Joachim Karwowski, zob. 1835, przyp. 1055. ...projekt Biblioteki Katolickiej. Projekt Zaleskiego nie uda si. Natomiast z inicjatywy Karola Sienkiewicza zostaa w dniu 24 listopada 1838 r. zaoona Biblioteka Publiczna Polska, przeznaczona na wasno narodow. Jej otwarcie nastpio 24 marca 1839 przy ulicy Duphot 10. LOUIS BAUDE (18041862) ksidz, filolog klasyczny, profesor jzyka aciskiego w Collge Stanislas. Tumaczy na jzyk francuski dziea z literatury starochrzecijaskiej (w. Augustyn, Tertulian i in.), autor podrcznikw szkolnych (jzyk aciski, historia staroytna). Przygotowanie do spowiedzi. Zob. Dodatek, pozycja XXIX.

1322 1323

1324

1325

484
[koniec grudnia 1837] 463 + Stancja 37 10. Zdzienicki 50 Heiss 25 Wglarz 50 + Praczka 50 Piekarz 50 Epicier [sklepikarz] 30 Desplanches 60 Mleczarz + Walter 25 + Edward 45 420 Mich[aowski] 15 Januszkiewicz 20

DZIENNIK

Minimum na dugi. Zaraz. Ogiscy Nabielak Orpiszewski Chechowski Ksidz Korycki Mercier Wadysaw Plater Uruski Montalembert Kraiski ksidz des Genettes Kunatt ksidz Aug ksidz Skrzyski Mikuowski Gerycz

Minima minima 37 10 20 Podr Leonarda Walter 25 Praczka 40 Zdzienicki 40 Heiss 25 Wglarz 30 Piekarz 50 Desplanches 40 Epicier 30 337 10 Mleczarz 20 Stancja Edward

pani Bertholle...

DODATEK

I.

+
KWESTIA YCIA Pitn[owanie] witego Franciszka,17 wrzenia, niedziela, [SaintAcheul] 1. Albo krucjata przeciw Moskwie, oddanie wiadectwa przeciw prawdzie mczestwem. Opowiadanie prawdy midzy nieprzyjacimi projekt z pocztkw naszego zawizku. 2. Albo na zupenym zrzeczeniu si uycia wszelkich rodkw ziemskich schowanie miecza w pochw. A p o s t o l s t w o i m c z e s t w o (zakon nowych misjonarzy). Ale wszak tu Moskwa: nieprzyjaciel wewntrzny chrzeciaski, ktry przez chrzecian ma by umierzony jako rozrywajcy jedno chrzeciask, obalajcy praw wadz Chrystusow itd. itd., a wic to uyciem miecza sprawiedliwoci. Wszak jej wojna wojn przeciw katolikom, a nie bijc si przeciw niej, trza by bi si z ni i za ni. Bj z ni jest tylko o b r o n (siebie i) K o c i o a zagroonego przez zo z b u n t o w a n y c h s y n w. (Czy mona broni Kocioa mieczem?) Zacz rzecz i wyprowadzenie wojny od buntu schizmy. e b y z d e c y d o w a c a t k w e s t i , c o p r d z e j s k o czy ze wiatem i interesami przygotowa si na m i e r . Albo 3: I krucjata, i apostolstwo, ale oddzielnie i jedni bez drugich i za drugich nieodpowiedzialni. To mi przychodzio na myl. Ale zdaje mi si: ze. BOE! owie mnie!

8592 1163

1164

486

DODATEK

W kadym razie: wszak dzi trzeba da wiadectwo Prawdzie przez zupene zrzeczenie si siebie, j a k n a j d o s k o n a l s z e p o w i c e n i e a zatem Pokuta! Mortyfikacja, Porzucenie wiata. II. [ok. 6 listopada, 1837. La Grande Trappe]
8627 871

POSTANOWIENIA Pamita o szczeglniejszym obowizku poprawy w wadach, przez ktre najwicej dawaem zgorszenia: 1. niesowno (midzy Polakami, midzy Francuzami), 2. kamstwo, 3. [wyraz zamazany] 4. lekko, artobliwo, 5. dysypacja = rozproszenie ducha, zajcie myli wiel rzeczami, niespokojno, 6. niepotrzebna ciekawo.

Suy Bogu godnie Boga.

Jeeli nie zrobi i nie bd robi szczegowo co tydzie i co dzie najcilejszego oznaczenia moich obowizkw i zaj, jeeli z najwiksz dokadnoci i wytrwaoci nie bd arliwie wypenia tak oznaczonego (przez spowiednika zatwierdzonego) urzdzenia, pilnujc wszystkich drobiazgw tego porzdku zginbym, znowu bym wpad w niedbalstwo i rozwolnienie, i pych, cielesno, prniactwo, niead, grzech. Ratuj mnie, Panie! Dodaj aski przez mk i zasugi najmiosierniejszego Jezusa! Spraw, Panie, abym jak najwiciej pilnowa i dokonywa te postanowienia, ktrymi mnie inspirujesz. Jakie mog mie prawo do radzenia co drugim, rzdzenia nimi, jeeli sam sobie radzi, sob rzdzi nie mog. Zawsze, jak powstanie myl, uczucie pychy, przypomnie sobie swj grzech, i to najbardziej upadlajce.
872

Dlaczego tyle witych postanowie dotd nie doprowadzaem do skutku? S moe inne przyczyny, ale midzy najgwniejszymi to, e myl moja cigle

ROK 1837

487

bya rozerwana, rozpostarta po mnstwie przedmiotw (i e kopoty materialne zawsze mnie gwatownie i obecnie ciemiyy). Std niepokj wewntrz i rozproszenie ducha, osabienie, zniedonienie woli. Najgwniejszy tedy mj obowizek po spowiedzi jest: o g r a n i c z y , i l e t y l k o m o n a, m oj e z a j c i a, c e l e, p r o j e k t a, p r a c e, i bra jedne po wypenieniu drugich, mie spisany na ten cel porzdek i oglny, i tygodniowy, i dzienny. W m o d l i t w i e c o d z i e n n e j p r o s i P a n a B o g a n a j a r l iw i e j o z a c h o w y w a n i e j a k n a j c i l e j t e g o o g r a n i c z en i a. Jest to conditio sine qua non udania si wszystkich innych reform i wypenienia innych postanowie. Wtre: koniecznie stara si zarabia i na potrzeby obecne, i na czciowe spacanie dugw, tak eby adnych a adnych nie zaciga dugw. Najprzd tedy rozmyli si nad rodkami zarobkw, przygotowa je naprzd, przed przybyciem do Parya, i wybrawszy, stale si pilnowa pewnych; niepewne, dalsze tylko obok pewnych i jako rzecz podrzdn mog mnie zajmowa. Najlepiej podobno bdzie: po pacierzach powici przynajmniej p godziny na modlitw myln i tam itd. o d c i w s z y s t k i e r o b o t y n i ep o t r z e b n e. III. [ok. 6 listopada, poniedziaek] POSTANOWIENIA TU W TRAPIE Prosi Boga i usilnie stara si, eby tak odby rekolekcje i spowied, eby by gotowym na mier i na stanicie przed Bogiem. A zatem wszelkie ale i goryczy z serca wyrzuci, wszelkie ze skonnoci przezwyciy zych naogw sta si panem ze myli przekona i stumi, wszelkie niespokojnoci uspokoi (i zakocha si w Panu i w Najwitszej Pannie). A ku temu prosi najprzd u miosierdzia Boego o uwolnienie mnie od tych prnych marze i podej ociaoci cielska. (Moe spisa nawet testament) Prosi Boga, aeby mi po tej spowiedzi odebra ycie, jeeli ono nie ma by na Jego chwa, i wtedy tylko je zachowa, jeeli ma by powicone dla Niego i Niego Samego.
881

488

DODATEK

Przypomnie sobie owe moje postanowienia w dzie urodzin, przy zaczynaniu czwartego krzyyku.1326 Uwaa te rekolekcje jako majce zamkn dotychczasowe ycie nieporzdne, a zacz nowe, zupenie porzdne. (Poradzi si spowiednika wzgldem pensji emigranckiej, ktr by sobie mona wyrobi przez ksicia Czartoryskiego.)
882

Malheur! si j'entre en retraite avec un esprit dissip et un coeur non mortifi. La fin de ma retraite = de reformer ma vie, de me connaitre enfin moi mme, et les desseins de Dieu sur moi; le fond de mes dispositions. [Nieszczcie, jeli wejd w rekolekcje z myl rozproszon i sercem nie umartwionym. Cel moich rekolekcji: naprawi moje ycie, wreszcie pozna siebie samego i zamiary Boga wobec mnie, istot moich skonnoci.] Po spowiedzi 1. Spyta ojca przeora o spowiednikw, 2. jak czsto si spowiada i komunikowa, 3. czy mona nieszpory odprawia w domu. NA WYJEDZIE o Bkoskiego, spyta nazwisko tego braciszka Prosi ojca przeora o pozwolenie przyseania tu penitentw, czy bdzie mona przysa nawet niedugo, czy mona mie nadziej, e sam ojciec przeor bdzie ich dyrektorem szczeglnie o Sidorowicza, czyby nie mg by duej przy ojcu lekarzu,1327 o Retla. Napomkn te o ksidzu Duskim. Upatrywa miejsce na dom wiejski. Wspomnie o nim i o urzdzeniu jego i o Trap[ie] polsk[iej]. jecha do [wyraz nieczytelny], dla zakadu wiejskiego. Pomwi z ksidzem przeorem o kwestii narodowej (o odzie dla mnie nie warto), o onie (rozwodzie). Prosi o pokazanie biblioteki, o obraz klasztoru, spyta o mae statui Najwitszej Panny, czy mona dosta w Paryu. ___________
1326 1327

Bogdan Jaski, urodzony 26 marca 1807, miaby w 1838 r. zacz czwarte dziesiciolecie (zwane krzyykiem). Sidorowicz, zapadajc na zdrowiu, wymagaby obecnoci lekarza w czasie pobytu na rekolekcjach w Trappie. Jaski mia tu na myli trapist ojca Roberta, z ktrym by w przyjaznych stosunkach.

ROK 1837 Poradzi si o modlitwy splne. Pokaza list od pana Robert i spyta, gdzie to, to Dou. IV. [ok. 14 listopada] POBUDKI DO PRACY ZAROBKOWEJ

489

900

Zway, e to jest gwnym obowizkiem chrzeciana y z wasnej pracy. Przykad witego Pawa. Sowa witego Jakuba.1328 A std niepodlego (i zatamowanie tylu plotek) i w stosunkach z ludmi pewno, otwarto, std spokojno (zapobieenie tym zabijajcym ducha kopotom), std mono i coraz skuteczniejszej okoo siebie pracy duchowej i okoo drugich. Zway, e przez kopoty pienine, adne lub niedostateczne zarobkowanie wpadajc w zaleno od drugich zmuszonym by robi koneksje (zwykle mimo mnie), milcze, agodzi i mimo wiedzy przemienia myl i ycie, w rzeczach najdroszych, w dobrach wiernych prawdzie, sprawiedliwoci. Zway, e ta ustawiczna ndza, ustawiczne potrzebowanie pienidzy odbierao mi wszelki kredyt na kocu w moich przedsiwziciach, pracach, sowach duchownych, a nawet pewno, ufno w moich wasnych mylach. I abym ten kredyt odzyska, trzeba przez znaczny czas, na przyszo dowie, em nie jest ju w tym ustawicznym potrzebowaniu, e mog sam sobie da rad, a nawet i drugim dopomc. eby za nasze dzieo splne szo dobrze i nie byo wystawione na cige z tej strony trudnoci, trza, eby wszyscy starali si o podobn niepodlego i mono nawet czynienia jamuny. V. MODLITWA CODZIENNA Akt pokory. al za grzechy (ostatni upadek, Anto, ona, matka. Ciga cielesno, pycha). Ucieczka do miosierdzia. ___________
1328

898

Chodzi o w. Jakuba Apostoa, ktry w swym licie zwraca uwag na potrzeb dobrych uczynkw, na zdrono grzeszenia jzykiem itd.

490

DODATEK

Obietnica poprawy: Obiecaem Ci ycie, prowadzi ycie zupenie nowe, prawdziwie chrzeciaskie, pobone i miosierne, inspirowane witymi mylami i chciami odrodzenia i zbawienia w Chrystusie Panu, najcilej rzdne, najniezmordowaniej pracowite, najostrzej wstrzemiliwe. Boe, dodaj aski. Spraw, ebym si mg ustrzec wad naogowych itd. itd., wiczy w cnotach najpotrzebniejszych mi itd., przenika mylami, e itd., e itd. itd. Dopom w tych przedsiwziciach itd. itd., w wypenianiu urzdzenia dnia dzisiejszego... cay y zakochany w Tobie, w obecnoci i asce Twojej, dla Ciebie. Amen VI. Wtorek, [14 listopada]
473

POSTANOWIENIE DZIKOWANIA PANU BOGU W modlitwie codziennej, opakujc grzechy mego ycia przeszego, a szczeglnie ostatniego upadku, obok alu z obrazy Boga doskonaoci dzikowa Bogu za upokorzenie mnie tak wielkie, ktre by mnie na zawsze uleczy winno z wszelkiej pychy. Dotd zdawao si, e jeeli posiadam prawd, mam wiar i mio, i nadziej, to wskutek jakiej mojej wasnej dobroci, moich usiowa. Zdawao mi si, e poniewa cigle ku Prawdzie i Dobremu chciaem i i szedem, wic i zaszedem. Ot teraz z tej nawet drogi, dnoci zszedem by, zaprzeczyem caemu niby yciu. Chciaem ju y i dla siebie, i (prawie gwnie) dla zabezpieczenia sobie jakiej pozycji materialnej. Jeeli wracam na drog prawdy, to przez nieskoczone Miosierdzie Boga, a nie moj zasug. Miaem wprawdzie cigy zamiar przybycia tutaj, ale czy nie byo w nim i podobniestwa wiecznej apostazji? Jaka jego stao, kiedy[m] lada przeszkdka zwleka si i tak atwo mg si by i zupenie rozchwia. Bogu wszystko winienem. W Nim caa nadzieja moja! VII.

928

MYLI, NATCHNIENIA, POSTANOWIENIA Prosi PANA BOGA codziennie i usiowa codziennie, eby pokocha ca dusz rzeczy niebieskie, nadzieje wieczne a oderwa serce coraz doskonalej

ROK 1837

491

i zupeniej od wszystkich rzeczy ziemskich, w niczym nie smakowa doczesnym. Wtedy tylko zdolnym si bdzie do mortyfikacji w caym yciu. PAMI NA MIER W UPOMINKU CODZIENNYM Gdybym wiedzia, e za jaki tydzie mam umrze dziki BOGU dzisiaj nie zasmucibym si ze wzgldu na siebie i owszem. Ale razem przygotowabym i zaatwi wszystkie interesa, pokoczy pisma, inne, dla uniknienia po sobie skandalu szkodliwego drugim, poniszczy. Ot zaraz powinienem si wzi do tego ostatecznego pozaatwiania wszystkiego, i to koniecznie, jak najprdzej. Daj, BOE, zaraz po przyjedzie. W UPOMINKU CODZIENNYM I MODLITWACH CODZIENNYCH Akt przyjcia ochotnego wszystkich zmartwie i kopotw jako pochodzcych z mojej winy, i uznania, em na wiksze zasuy, na zupeny upadek moich przedsiwzi i najwiksze wasne upokorzenia i ofiarowanie ich PANU BOGU za moje grzechy itd.

Gwne postanowienie i skutek z rekolekcji: Z m i a n a y c i a, realna, w codziennych i co chwilowych zatrudnieniach i czynach na prawdziwie chrzeciaskie. Nawrcenie. Broni si gwnie przeciwko sobie samemu i skonnoci swojej do relchement [rozprzenia], poddawania si dawnym naogom. VIII. MODLITWY I ROZMYLANIA Gdybym cae ycie mia by bez adnej pociechy wewntrznej, zachowaj mnie, Panie, w swej subie, i to bdzie najwikszym dla mnie szczciem i najwikszym Twoim miosierdziem. Dla panw wiata tyle okazuj gorliwoci, czemu ja dla Boga?... Przy kadym wydatku niepotrzebnym pomyle, e si robi kradzie wierzycielom. Przy kadym kuszeniu przez wiat, rozkosz wspomnie na sd Boski, pieko.

929

875

492

DODATEK

Prosi Pana Boga, eby mnie uwolni od wszelkiego upodobania si w sobie, wszelkiej pretensyjnoci. Strzec si czstego patrzania w zwierciado. Waniejsza to rada ni si na pozr zdaje. Ile razy wezm na siebie porzdniejsze suknie, wzbudzi w sobie uczucie pokory, przypomnie sobie, jak chodzili apostoowie i tylu witych, i prosi Pana Boga, eby mnie wyzwoli z tych smutnych a niebezpiecznych i koniecznoci, i saboci, a dozwoli i, bez adnych zbocze, w lady Chrystusa Pana. Prosi Pana Boga codziennie, eby mi doda si do hartowania si coraz ostrzejszego ycia, coraz mniej potrzeb i wygd.
876

Oddziel, o Boe, wszelkie uczucie mego interesu chway w moich zamiarach dobrych, mylach i uczynkach. Mnstwo zaj, interesw, kopotw przeszkadza yciu w obecnoci Boga. Jedna to racja ograniczenia ich cisego. IX.

877

MODLITWY I ROZMYLANIA I POSTANOWIENIA Pomnie, ilu drugich wtrciem, wwiodem w ycie cile religijne, ycie powicenia, [wyraz nieczytelny]. Jaka haba, sromota, gdybym sam mia si rozwalnia, gdybym nie mia coraz i coraz cilejszego prowadzi ycia, nie dawa z siebie dobrego przykadu przed ludmi, a przed Bogiem pozbawia si zasugi. Przed modlitw wypdzi z myli wszelki przedmiot ziemski. Gwatem wyrzuci z siebie wszelki kopot, wszelk preokupacj, wszelk mio, pocig ku stworzeniu, a zatopi si w Bogu, odda si na Jego ask. Prosi o ten dar, co dzie, Pana Boga. Jeeli mi tylko jaki interes, praca, rozmowa, list misza, nuy, trudzi mie ju przeciw niemu i przeciw sobie podejrzenie i stawi si w obecnoci Boej, i w proby do Pana Boga o wrcenie pokoju wewntrz i o owiecenie, jak mam sobie w okolicznoci postpi. Ani jednego dnia nie przepdza bez urzdzenia w nim prac naprzd. Znajc swoj skonno do rozwolnie, prosi codziennie Pana Boga o wytrwao

ROK 1837

493

w wypenianiu wszelkich postanowie i urzdze czasu, i trzyma si ich najcilej. Strzec si jako najczstszego powodu do upadku w grzech pychy, lenistwa i do cakowitego rozstrojenia, rozsypania ducha naogu marze. Co dzie prosi Pana Boga o uwolnienie od niego i mie si cigle na bacznoci. Cigle w skupieniu, obudzeniu ducha, podniesieniu go ku Bogu (oto jedyny rodek). Stara si kadego z braci podnie do jak najwyszej doskonaoci, sam uwaajc si za najniszego, za marchepied [podnek]. Prosi Pana Boga o zmienienie we mnie caego tonu ycia, caego taktu w stosunkach z drugimi. Porzuci raz na zawsze wszelk lekko, jowialno, pocho, wszelk niepewno, faszywo, wahanie si, wszelk nieakuratno, mitrg, majaczenie a by w yciu powanym i otwartym, pewnym, dobitnym, le plus tranchant [zdecydowanym], czynnym, skrupulatnym, zawsze przytomnym sobie. y w obecnoci Pana. W modlitwie mojej codziennej modli si 1. jako czonek Kocioa powszechnego o submisj [podporzdkowanie] najzupeniejsz Kocioowi itd., 2. jako chrzecianin o jak najzupeniejsze zrzeczenie si siebie, a ycie yciem Chrystusa, 3. jako czowiek, stworzenie o jedno, harmoni ze Swrc, Jego glorifikacj. Prosi Boga, eby cel najwyszy, ostateczny mie przytomny we wszelkich czynnociach i najdrobniejszych. Prosi Pana Boga, eby mnie owieci najzupeniej w tym, co jest grzechem, i da wstrt najwyraniejszy (zrobi mnie le plus tranchant) przeciwko wszelkiemu grzechowi, wszelkiemu zemu i odkry, co we mnie grzesznego, co na przeszkodzie do unii z Nim i da siy poprawienia tego. Rozklasyfikowa sobie swoje przedsiwzicia na 1. osobiste, duchowne, 2. i zarobkowe, 3. spoeczne (na teraz a) modlitwy splne, b) nauki splne, c) dzieo apologetyczne, ktre nie mona pisa [jak] tylko w stanie aski, po komunii witej). Spisa sobie rozmylania, uwagi, myli wite przeciw rnym grzechom szczeglnie gwnym i moim naogowym, i pobudzajce do dobrych uczynkw.
878

494

DODATEK

Prosi Pana Boga, aby mi da zakocha si w surowoci ycia i ubstwie, aby, jeeli si to zgadza z Jego wit wol, po zarobieniu na spacenie dugw, abym mg zupenie wej w lady Pana i Apostow, i y jako ndzarz, ubogi, aby mi take da si zakocha w nieznaniu u ludzi. Cel ycia: eby by zbawionym, tj. witym przed Bogiem (strzec si, eby nie [wyraz nieczytelny] w Kociele), a teraz eby by rozwizanym z grzechw, odzyska ask Boga i pokj duszy. X.
879

POSTANOWIENIA I MODLITWY I ROZMYLANIA Przeciw pysze: zway, e Pan Bg moe wniwecz obrci wszelkie moje i najlepsze, najpotrzebniejsze (podug mnie) zamiary, e i moje dobre chci, i wszelkie zdolnoci przez usunicie swej aski moe wniwecz obrci, e moe wywoa, da pokaza si chrzecianowi, ktremu da takie aski i ktry zrobi rzeczy tak wielkie, o jakich ani mi si marzy. Uczucie cige: gardzi sob i ba si siebie. Prosi Pana Boga co dzie o gotowo do mierci i co dzie by gotowym. Cae to ycie nasze, cae ycie chrzecianina powinno by przygotowaniem do ycia wiecznego, a zatem i do mierci. Prosi Pana Boga, aby oderwa serce moje od wszystkich dbr ziemskich, wszelkiej pociechy doczesnej, a zatopi je w Sobie. I najmniejszego niebezpieczestwa unika, kad wtpliwo i skrupu wyjani i najprzeciwniejsze rzeczy skonnociom naturalnym wykona byle mie pokj wewntrz i ask. Odmawia co dzie koronk (a przynajmniej w sobot) jako dzie Najwitszej Panny. Pan Bg pociesza i nawiedza tylko smutnych w duchu, smutnych, pki nie z Nim. Nie szuka wic adnego pocieszenia (consolation sensibili [pociechy uczuciowej]) w stworzeniu i w niczym doczesnym. Spodziewa go si jedynie od Boga. Nie radowa si z adnych wygd, pokarmw, przyjemnoci, zabaw, ubiorw, z adnych szkiekw i wypadkw doczesnych. Ale cigle wzdycha, jczy do Boga... (Ach! Ile ja pod tym wzgldem zgrzeszyem!) W tym to sensie: Bg bdzie celem wszystkich naszych myli i czynnoci, jeeli nigdy w nich nie bdziem szuka naszej satysfakcji i jakiej konsolacji, ale je dopeniali jedynie dla satysfakcji Boga i od Boga samego tylko czekali konsolacji.

880

ROK 1837 XI. 2 grudnia, [sobota] TRZECIA SPOWIED

495

445

Drug spowied odbyem w pitek, po Prsentation de la Sainte Vierge, 24 novembra [listopada]. 1) Nie byem przejty wdzicznoci ku Bogu i wielkoci aski, jak odebraem po tej retrecie. 2) Zdecydowany na mae kamstwo, tj. na datowanie z Trapy kilku listw pisanych w Mortagne, a to dla zbudowania, dla mienia powodu do odezwania si po dugim milczeniu, ale w czci i przez fanfaronad. Jednak przystpiem w sobot do komunii witej. 3) Przystpuj zamiast zatopienia caej duszy we witoci Przenajwitszego Sakramentu, do ktrego si zbliaem (pytanie ojca przeora, przed sam msz, o paszport). 4) W czasie mszy, przed sam komuni wit, modlc si o ask Bo w rnych stosunkach i potrzebach moich, wpadem na mylenie o interesach, tak e przed sam komuni wit nie mogem ich wypdzi z gowy. Przybywszy do Mortagne: 5) Widzc interesowno, chciwo oberysty (moe niesprawiedliwie), zaniepokojony tym zostaem, obruszony przeciw niemu, moe naj[nie]sprawiedliwiej. 6) Daem powd do pracy w niedziel nie z koniecznej potrzeby, tylko dla wygody pra konierzyki! Chocia nadzieja, e moe praczka robot t zrobi w sobot, a w niedziel bd schy. 7) W drodze pokusy do spogldania na kobiety, przeciw ktrym nie do stanowczo broniem si. Widok kobiet obudza ze uczucia, ciekawo, pocig, ktrym si nie do opieram. 8) W obery niepotrzebne opilstwo, a butelka wina. Po co ta demitasse na noc? A raczej podliwo, ktrej si nie do opieram przez myli o mortyfikacji. 9) I znowu marzenia, nawet przed pacierzem, o licie do pani Giedrojciowej. 10) Poniewa nie dotrzymaem (i to tak zaraz) postanowie wzgldem fajki, wzgldem wina, wzgldem mortyfikacji, na pierwszej prbie upadem, i to tak zaraz (kiedy nawet oszczdno nakazywaa wstrzyma si), niegodzien jestem przystpi dzi do komunii witej (w niedziel). 11) W kociele w Mortagne wejrzenie niedobre, podliwe na kobiety. 12) Nie suchaem nieszporw z powodu listw, mimo spowiedzi. 13) Modlitwy mylnej naznaczonej za pokut nie zrobiem, tylko krciutko.

446

496

DODATEK

14) W niedziel nie robiem adoracji Przenajwitszego Sakramentu. XII. 2 grudnia, [sobota]
451

SPOWIED W SOLESMES 1. Niedopenienie pokuty co do modlitw. 2. Niespokojno przy komunii witej przed omiu dniami co do datowania faszywego listw i obce myli. 3. Brak dzikczynienia Panu Bogu. 4. W Mortagne i od wyjazdu relchement zupene, ngligence [niedbao] w dopenieniu zrobionych rezolucji. Marzenia co [do] niektrych praktyk pobonoci i mortyfikacji. 5. Dlatego nie miem przystpowa do komunii witej. W kociele ze zachowanie si. 6. Niezachowanie niedzieli, sam i przez praczk. 7. Patrzenie na kobiety, 5 razy, ciekawo, pocig, przeciw rozkazowi spowiednika, suchanie bydlich rozmw. 8. Skandal przez zbytnie pobaanie niedobrym mowom. Niekorzystanie z monoci oddania wiadectwa prawdzie. 9. Lenistwo w wstawaniu rannym itd., strata wielka czasu, a tyle robt pilnych. XIII.

765

KWESTIA NARODOWA Czy mona chcie i pracowa na powstanie na wybicie na wolno narodu? Kwestia ta wchodzi w kwesti wojny (co do tej ostatniej epoki w aplikacji przez Koci principium chrzeciaskiego). Trzeba, bo Moskwa wyranie jest spoecznoci i rzdem przeciw Bogu. Trzeba si opiera jej panowaniu, wzi or przeciw zbjcy, zodziejowi. Trzeba bdzie ca t kwesti wytoczy midzy nami jawnie, otwarcie, ale w gronie ograniczeszym, np. nas piciu: Piotr, Hieronim, Hube, Edward i ja. Retel i Sidorowicz wyczony. Mickiewicza radzimy ekskuzowa i wyczy. Kozowskiego trzeba wprzd umysowo usposobi. Moe lepiej zaczeka na przybycie nowych, [Karola] Krlikowskiego, Terleckiego. Moe dlatego trzeba bdzie, eby pozna bliej, lepiej wszystkich naszych [emigrantw] zrobi podr po prowincji?

ROK 1837

497
766

Pamita, e dzisiaj (zdaje si, in principio) wszystkie dyskusje, wojny o drobne kwestie doczesne formy politycznej itd. skoczyy si, a zblia si chwila sdu jakby ostatecznego dwch obozw, ale nie despotyzmu i wolnoci wojna religii i irreligii, pobonoci i bezbonoci, walka midzy zem i dobrem zstpuje do gbi, na pole religijne. Pod Ojczyzn rozumiej zwykle tradycje narodowe, pogaskie chway zwycistw, wietnoci ziemskiej, mocy ziemskiej podniecajce pych narodow i mio zwierzc kraju i rasy. Chrzecianie powinni raczej szuka tradycji zwizujcych kraj i ras w jedno powszechn chrzeciask, w przysze Krlestwo Boe tradycji pobonoci, witoci, apostolstwa religijnego w witych, w rozkrzewianiu si w kraju i w rasie Kocioa chrzeciaskiego w fundacji rnych instytucji religijnych, sformowaniu si zwyczajw, sztuk, pomnikw religijnych. Boe najlepszy! Mame Ci opuci, eby przej do suby Twoich nieprzyjaci?... XIV. POLITYKA NASZA Jeeli na czas nie sformuuje si i jeeli si na ni nie zgodzimy, inni, nieprzyjaciele nawet katolicyzmu, bd i naprzd i werbowa ludzi, zabiera rodki, ktre by mogy by nasze, i my sami zaczniemy si wpltywa w drogi przez nich otwarzane, przez nich wiedzeni (bo niepodobna z Polakami y i nie przedsibra jakich dziaa patriotycznych czy uczynkiem, czy myl). Zreszt im pniej, tym jedno midzy nami trudniejsza bdzie. Kady umacnia si bdzie, sztywnie w swoich partykularnych opiniach, moe by nawet niebezpieczestwo midzy nami przez polityk rozdziau. I co za skandal, co za ze dla najwitszej sprawy, dla religii! A wic trza co prdzej rozmyla si, prosi Boga o owiecenie, obrabia swoje myli, wypracowywa obszerniejsze prace i pismo, wskrzesi podobno najprzd Pielgrzyma. (Moe razem i jakie francuskie popierajce nasze zasady i widoki; tu znw Montalembert, Jourdain, Transon.) Druk jest dzisiaj tak potg. Przed tumem ludzi nic nie bdziem znaczyli, dopki nie zaczniem drukowa. Pierwsza zasada: ortodoksja bez adnej restrykcji. Druga [zasada]: narodowo realna (to, co mone i dobre).

769

770

498

DODATEK

Trzecia [zasada]: roztropno jawno, o ile potrzeba, a o ile potrzeba tajemnic. Polityka nie sw, krzykw, gadanin, ale roboty. Czwarta [zasada]: zatem wzajemna ufno, posuszestwo, jedno. Pita [zasada]: std zgoda na idee, doktryny i ludzi. Zarzucano nam, e w Pielgrzymie nie mona byo wiedzie, czymy arystokraci, czy demokraci. Pisalimy przeciw jednym, ale i przeciw drugim. W istocie potpiamy i jedn, i drug. Dzi zapowiadamy publicznie, e jestemy i z jednymi, i z drugimi, o ile oni s z Polsk. Nie jestemy przeciw nim demokratom mwimy, e nie wyceniamy o Czar[toryskim], arystokratom, e nawet o Nowej Polsce i Ostrowskim, i Centralizacji. Bdziem tylko powstawali przeciw zasadom irreligijnym, antykatolickim. Zreszt rnica opinii nie odstrasza nas, przeciwnie, pobudza do zbliania si do ludzi i do sprowadzenia wszystkich do jednoci polityki narodowej, na podstawie katolickiej zbudowanej. I w arystokracji, i w demokracji s i li, i dobrzy, a wszyscy niedobrze owieceni. Zreszt u nas te partie nie maj adnego korzenia, gruntu (patriotyzm tylko nie tak atwo odmienny) partie z tak lekkoci, nie do uformowane, utrzymywane, e nie mona ich zwa partiami itd. itd. Oznaczy, co konieczny warunek jednoci, patriotyzmu, zasad polityki narodowej a co wolne. (Trzecia [zasada], co midzy nami umwione, uznane za najlepsze.) XV.
789

SPRAWA NARODOWA Na par dni przed Niepokalanym Poczciem Najwitszej Panny, kiedym tu w Solesmes, po arliwej modlitwie, myla o wyrzeczeniu si wszystkiego dla Pana Boga, o powrocie nawet z znaczn czci nas do kraju dla oddania si tam subie Boej, z jawnym opuszczeniem wszystkich zamiarw ziemskich i narodowych odebraem z naga (wierz, e od Pana) mocne i wyrane objanienie i jakby gone zawoanie, e powrt ten i takie dzi wyrzeczenie si czy opuszczenie rzeczy narodowej byoby najnieroztropniejsze i grzeszne. Zdyskredytowaoby do reszty u narodu naszego (tak dzi przez patriotyzm rozdranionego, przez rozwize i cielesne ycie na duchu Boym upadego) wiar nasz wit. Mogoby da powd patriotom do schizmy, do wciekej reakcji przeciw religii. Ile tedy std byoby zego dla Kocioa! Kiedy, przeciwnie, korzystajc roztropnie z oburzenia przeciw przeladowaniom katolicyzmu przez naszych nieprzyjaci, cay nard mona bdzie wcign pod sodkie jarzmo Chrystusa.

ROK 1837

499

A ile roztropnoci, wytrwaoci, pracy, eby ten powrt do katolicyzmu ustali, wprowadzi w organizm socjalny! Boe, ratuj swoim niewyczerpanym miosierdziem i wszechmocn ask. Jeeli Ewangelia [zaleca] wyrzeczenie si siebie samego, opuszczenie wszelkiego interesu, to bynajmniej nie upowania, nie daje wolnoci kradzieom, gwatom, rozbojom! Kwestia gwna: Jak w stanie dzisiejszym tak wielkiej anarchii i emigracji, i w kraju zaprowadzi jedno, porzdek, ogln organizacj? XVI. 8 grudnia, pitek CZWARTA SPOWIED W SOLESMES [Przd]. Niespokojno, czy byem do upokorzony spowiadajc si. a) Myla spowiednik, e niedopenienie pokuty z przeszkd podry, e byo permis [dozwolone], wic em si le wytumaczy, a to jedynie z niedbalstwa. b) Tu powiedziaem, em j wypenia m i e u x [lepiej], a i tu tak niedbale, nieporzdnie, e pewnie nic nie warta. c) Zapomniaem, e w pokucie, eby co dzie robi postanowienia na dzie obecny, wic wszystkie nic nie warte. Wtre. [a)] Zapomniaem spowiada si z nierzdnych marze, w ktre wpadaem i ktre mnie zawsze rozstrajaj i b) z kamliwego komplimentu, ktry zrobiem ksidzu Guranger, e zostabym tu z ochot, kiedy mog. Trzecie. Kamstwo, e czytaem pierwsz ksig Grresa. Czwarte. Nie urzdziem wcale czasu i zajmowaem si rzeczami mniej potrzebnymi. Pite. Lenistwo w rannym wstawaniu, poniedziaek i wtorek. Szste. Marzenia. Sidme. Dystrakcja [roztargnienie] prawie dobrowolna w oraison. sme. Marzenia pene ambicji, mioci wasnej, w projektach dobrego. XVII. PIELGRZYM czy jakie inne bd pismo nasze, polityczne. Musi by z stanowiska politycznego umiarkowane i wzgldne na stan umysw, tak eby mogo by popularne i w kraju, i w emigracji.
809

790

451

500

DODATEK

A zatem ogasza tylko najprzd pierwsze prawdy i i stopniowo. A zatem dla swoich trzeba koniecznie innych komunikacji czy listowych, czy autografowanych oklnikw. Czyli przedsibiorc to pismo, trzeba razem przedsiwzi inne prace i publikacje uzupeniajce, tak eby je nie uwaa za jedyny swj skad, ale i owszem, przeciwnie, zapowiedzie nawet, e przez nie daje si i ogasza, co si uwaa za potrzebne, poyteczne i mone. eby pismo przedsiwzi, trzeba prcz obrobienia przedmiotw polityki narodowej, zdecydowania si na plan polityczny i jego praktyczne rozwijanie (prcz funduszw na czas pewien, prcz artykuw naprzd wypracowanych). Trzeba: najprzd midzy sob urzdzi si cile, wyranie (i zgodzi si w oglnoci na pewn polityk); urzdzi, rozkrzewi, ustali stosunki w emigracji. A gdyby mona, zawiza je z krajem. Koniecznie mie jaki zakad swj w Anglii i w Belgii na przypadek wypdzenia std (trza tedy przygotowa si na wszelkie przeladowanie) i zapewni sobie tam druk polski. By gotowym do przedsiwzicia innych publikacji i innych prac. (Uniwersytet, Pamitniki itd.) Podobno wprzd lepiej bdzie przygotowa umysy, zwoa czytelnikw przez jakie poufae, pokorne, serdeczne, dusze troch pisma. (Dzi 11. grudnia przysza mi myl) przez Listy jawnogrzesznika nawrconego, do ktrych wypracowania trzeba by przystpi i zaraz. A kiedy by one stopniowo wychodziy, robioby si potrzebne przygotowania do wydawania pisma periodycznego. (Urzdzenie si wasne, urzdzenie korespondencji i stosunkw z krajem, fundusze, zakad w Belgii czy w Anglii; a wprzd koniecznie w Trapie.) Zway: e to jest sposb najskuteczniejszy propagandy prawd oglnych jeeli si daje sd o nowociach zajmujcych uwag powszechn bd wypadkach politycznych, bd dzieach. Zway, e jedynie przez perswazje stopniowe, przez eksplikacj swoich racji dla wszystkich nie podzielajcych naszych zasad, zasady te sieje si, rozkrzewia si. W prospekcie jak najotwarciej i najdobitniej zdecydowa si za papieem. Winieta papiea i Najwitszej Panny Krlowej Polski. Z bdw i grzechw w poprzednich 2 czciach otrzymano rozgrzeszenie.

810

ROK 1837 XVIII. 17 grudnia, [niedziela] PITA SPOWIED MOJA W SOLESMES

501

449

Ostatnia bya smego w wito Niepokalanego Poczcia. W oglnoci przez te dni 8 une grande tideur, manque de ferveur dans mes prieres, et mes occupations [jedna wielka ozibo, brak gorliwoci w moich modlitwach i zajciach]. Nie zajmowaem si tym, czym byem powinien, ale do czego pocig, lekturami pobonymi. Czas prawie nie urzdzony. Listy pilne nie popisane. Lenistwo w wstawaniu. Raz modlitwa pokutna, z tego powodu, a na wieczr. XIX. POSTANOWIENIA Zdecydowa kwestie (po modlitwie): doskonaoci, mistycyzmu, oderwania si od wszystkich rzeczy ziemskich i ycia tylko dla Boga, a razem zajmowania si pewnymi pracami, naukami, deniami doczesnymi a zatem doczesnoci i wiecznoci, ycia wewntrznego i zewntrznego. ycie mistyczne, ascetyczne, czy tylko mnichw? Doskonao chrzeciaska nie dla wszystkich chrzecian? Prceptes de la foi, conseils vangeliques [Zasady wiary, rady ewangeliczne]. Kwestia narodowa, kwestia wojny, robienie dobrego lub wojowanie ze zem si. Kwestia ekonomiczna: jak pogodzi obowizek cigego wzrostu w powicaniu si dla Boga i wiecznoci, mortyfikacji z polepszeniem si bytu pojedynczych osb w narodach, w yciu towarzyskim, rozwijajcym si (nawet na principiach chrzeciaskich). Kwestia urzdzenia si naszego pewien cel obowizki wadza trwanie. Kwestia dziennika (zczona z kwesti organizacji naszej wewntrznej, skadek itd., organizacji korespondencji). Koniecznie by trza i jak najprdzej midzy nami jakiej instytucji miosierdzia jako chorgiew i jako jdro skupienia si i rozronicia si. Ale na to trza midzy nami nie tylko mc zarobi na swoje potrzeby, ale i na przyczynienie si do utrzymania takiej instytucji (skadki, rada skarbowa i obrachunkowa Mikuoski itd.). O u n i w e r s y t e c i e (k a t o l i c k i m, n a r o d o w y m p o l s k i m) take trza by si ostatecznie rozmyle. A jakby dobrze byo, eby prdko mona rozpocz. Moe by Mickiewicz Adam da swoj Histori Polski jako
889

502

DODATEK

890

kurs, ale trzeba by, ebym j jak najprdzej wypracowa co pod wzgldem naukowym (i drudzy). Jeeli nie zdecydujem si nareszcie ostatecznie na nasz polityk narodow, nie wytkniem sobie kierunku, drogi, nie obierzem rodkw, taktu, nie zrobim stosunkw i nie zaczniem dziaa nie bdziem mieli swojej polityki narodowej katolickiej. Przez pooenie nasze, przez wpltanie w wszystkie nasze myli, projekta, stosunki kwestii narodowej bdziemy si zawsze zapltywa w polityki cudze (naszej wierze i principiom nawet, mimo naszej wiedzy, czsto przeciwne). Trzeba bdzie odczyta i rozway bull ojca witego co do naszej sprawy;1329 jeeli potrzeba, stara si zrobi konsultacj u bieglejszych doktorw dla zupenego uspokojenia sumie (ktrej ogoszenie publiczne mogoby by wielkiego uytku). danie z naszej strony, razem z expos de la question [wyoeniem kwestii], mogoby by podpisane przez Cezarego, Mickiewicza, mnie au nom de nos amis [w imieniu naszych przyjaci] a adresowane do Gerbeta, Lacordaire, ksidza Granger, Des Genettes, moe de Genoude1330 itd., itd., jakiego opata trapisty, jezuity, itd. W modlitwie codziennej prosi Pana Boga, eby mi doda ask, ebym rozpocz ycie zupenie nowe, prawdziwie chrzeciaskie, pobone, pokorne, miosierne ndzne, wstrzemiliwe, pracowite. Prosi Pana Boga co dzie o dar bezestwa (lepiej o wicej jak o mniej). XX.

883

POSTANOWIENIA PO PRZYBYCIU DO PARYA Po przywitaniu braci i ustanowieniu z nimi, ile mona od razu, tonu i stosunku chrzeciaskiego, pilnujc i baczc na swoje postanowienia i obowizki, ___________
1329

1330

Aluzja do brewe Grzegorza XVI Cum primum... z 9 czerwca 1832; papie w licie do biskupw polskich potpi powstanie listopadowe i bunt przeciwko prawowitej wadzy. Jaski posuy si popularnym wwczas okreleniem bulla na wystpienie papiea, ktre miao charakter listu, tj. breve. ANTOINEEUGENE DE GENOUDE (17921848) by w subie Ludwika XVIII. Dziennikarz, waciciel i redaktor Gazette de France. Zwolennik legitymizmu. Zosta ksidzem katolickim. Przeoy Pismo wite. Autor dzie religijnych. Wyda m.in. La Raison du Christianisme (zob. 1836, przyp. 1113), Les Pres de l'Eglise des trois premiers sicles de l're chrtienne. Wsppracownik L'Universit Catholique.

ROK 1837

503

wybra co najpilniejszego do zrobienia moe jakie dugi lub inne interesa. Strzec si zaraz robi wizyt, ale powici czas na urzdzenie si u siebie wewntrz. Nie zaniedbywa, Boe uchowaj, codziennej oraison, chapelet [raca], rachunku sumienia i urzdze na pimie. Stara si jak najprdzej zrobi konferencj i ustanowi urzdzenia na pimie (ktrych najwicej pilnowa). Na msz codzie, podug arliwoci. Zrobienie kapliczki. Konieczne zrzeczenie si wszelkiego starszestwa (bodaj na cae ycie). Dzi uwaa si starszym midzy innymi (z koniecznoci) jako najwikszy grzesznik (szczeglnie przez pych i cielesno) wystawiony na prb pokory i wstrzemiliwoci. Midzy braci w Rzymie (kwestia narodowa i ostatecznego urzdzenia si i zwizania w Chrystusie Panu). Fundacja na wsi Domu Edukacji duchownej, Pokuty, Przytuku. Praktyki splne z braci po prowincji (i z braci w Paryu). Postara si u arcybiskupa, czy, gdzie naley (przez ksidza Aug lub ksidza Des Genettes), o czytanie dzie cenzurowanych, a nawet dawanie czasem do czytania. Dla wywizania si i atwiejszego uwolnienia od wpywu kompanii i stosunkw niechrzeciaskich, nieprawowiernych, stara si porobi znajomoci z osobami pobonymi i najprawowierniejszymi (Laura Brady, Le Prvost).1331 Dowiedzie si o Thon, czy inaczej (od Chartonu).1332 Autor broszury Retour au Christianisme d'un SaintSimonien. U SaintChrona na wieczorach. Z kobietami witymi (dla uniknienia wiatowych). Wywiedzie si o Eugenii Piotrowej. Dowiedzie si te o Europen i redaktorach. Markiz, u ktrego Zan (pki Zan nie wyjedzie). ___________
1331

884

1332

LAURA BRADY osoba bliej nie znana, by moe zwizana z dziaalnoci filantropijn. JEANLEON DE LEPREVOST (18031874) urzdnik z francuskiego ministerstwa wyzna; od 1835 r. wiceprzewodniczcy paryskich konferencji Towarzystwa w. Wincentego Paulo. Organizator kongregacji Braci w. Wincentego Paulo. Dowiedzie si o Thon czy inaczej (od Chartonu). Nie udao mi si ustali znaczenia tego zapisu.

504

DODATEK

Trzeba te zawiza na nowo stosunek z Chopinem przez niego i u niego - moe zrobi si jaki stosunek, na ktrym bdzie mona zrobi co dobrego. Po przybyciu odwiedzi ksidza Aug, ksidza Des Genettes, ksidza Chaussotte, ksidza Desquibes.1333 Czyby kurs (moe ekonomii politycznej), szczeglnie dla Szkoy Centralnej, czy jakie konferencje midzy modzie nasz nie trzeba rozpocz? Bo czas nagli. Oto kady z nich si ostatecznie decyduje, usadawia. Im pniej, tym bdzie trudniej. Czyby przez pani Thayer lub inne nie mona zakada ateliers [warsztatw] szwaczek, broszerek, domy du bon Pasteur [dobrego Pasterza] itd. dla dziewczt wracajcych ze zego ycia do Boga, gdzie by one yy spoecznie i religijnie. Splne modlitwy itd., nie wolno wychodzi itd. pod dyrekcj ksidza i jakiej rady opiekuczej.

Nauka Pisma witego szczeglnie Nowego Testamentu. Co dzie przynajmniej godzin. Wszystkie sowa Pana Jezusa umie na pami. Nauka Ojcw Kocioa. Teologia. Koncylia. Mistyka. Dziea witych. Co do nauki Pisma witego: trzeba bdzie robi dla siebie tumaczenie Nowego Testamentu podug Vulgaty i franc. itd. z objanieniami i w swoim czasie napisa do P. H. [Piotra Semenenki i Hieronima Kajsiewicza], eby z wolna wygotowywali takie tumaczenie caego Pisma witego. Wynale tumaczenie Gerbeta o Eucharystii i przygotowa je do druku. Przyjechawszy do Parya, myle, eby si za jakie kilka miesicy wyjechao, a przez te, przez ktre si zostanie, jak najmniej si wczy po miecie (eby ze znajomoci nie spotykay i zapomniay). XXI.
885

POSTANOWIENIA (PO PRZYBYCIU DO PARYA) W urzdzeniu czasu co dzie koniecznie prace zarobkowe. Potem dotyczce naszego urzdzenia spoecznego i korespondencji. Potem prace dla wasnej nauki. Zdaje si, e przed pisaniem czego bd, nawet prac apologetycznych, zaczynania owych listw lub itd. itd. (chiba dla zarobku) albo czego bd dla ___________
1333

PIERREELOIMARIE DESQUIBES (17971861) kapelan Pa Benedyktynek, doradca Socit des Missionnaire, w kocu kapelan w szpitalu Necker.

ROK 1837

505

uczenia innych, trzeba wzi si samemu caymi siami do nauki: wprzd przetrawi, co si nauczyo; wtre, wzi pokarm zdrowy. NB. Trzeba rozway, czego najpilniej potrzebuj si uczy. Trzecie, potem dopiero myle o pisaniu dla innych. Nie wiem tylko, czy jaki kursik dla naszych nie byby konieczny (ktry uwaa za cz nauk dla moich lub za prost konwersacj).

Wol podobno Boga, ebym cay a cay czas powici na zarobek. Przyj j trzeba z pokor Chrystusow. (Zawiesi tedy do czasu prace misjonarskie, autorskie, a nawet ile monoci naukowe.) A obok zarobku powici si z ca arliwoci udoskonaleniu si duchowemu, w cigej obecnoci Boga i modlitwie, pokorze i mortyfikacji, eby wszystkie obowizki dopenia nie ozible, niedbale, ale arliwie, pracowicie. Ograniczy take, ile mona, prace spoeczne. Stara si cz funkcji tu cigajcych si, przenie na drugich. Pki tylko bd chcia co znaczy, niczym nie bd; jak stan si, w duchu pokory, niczym, bd zdolnym do wszystkiego w rku Boga. Porzdki w domu. Na dole w izbie jadalnej (ksidza Duskiego) kanapa czy sofa, zamiast ka. W kcie na stoliku dzienniki. NB. pozbiera i poporzdkowa polskie. W oratorium czy refektarzu wywieszony za ramkami porzdek tygodniami wraz ze witami, naboestwami w kocioach. (Kupi sobie saboty.) NB. Takie wyczne prawie zajcie si pracami zarobkowymi uwolni mnie od dugw, zapewni pokj wewntrzny, porzdek w domu, wrci jakie uczucie swej siy, a nawet pewn konsyderacj [powaanie] u ludzi i zatka gb zym pogoskom o nas i da nam niepodlego. Porzdek w domu. Zaraz po przyjedzie stara si urzdzi kuchni. Wypaciwszy si piekarzowi, bra chleb gruby. Nie wino, ale piwo; ja, ile mona, najczciej wod. Urzdzi obiady niedzielne itd. dla braci eksternw. Zrobi koniecznie list adresw paryskich (eby mona niekoniecznie chodzi, ale robi interesa przez korespondencje) i adresw departamentowych. Kiedy mi przyjdzie jaka myl dobra, jaki projekt choby najwitszy, nim si zdecyduj na jej egzekucj, przej si cay bojani, czy w ni czasem nie
886

506

DODATEK

misza si jaka intencja osobistoci, pychy, interesu i przypomnie sobie wtedy swoje grzechy tak upokarzajce, tak odejmujce mi wszelki powd mioci wasnej, i ukorzy si przed Bogiem, i pyta, czy to Jego wola, ebym projekt ten przyjmowa, i jeeli tak, prosi Go najarliwiej o ostrzeenie wewntrznie w tym od wszelkich uczu pychy, interesu. XXII.
887

POSTANOWIENIA PO PRZYBYCIU DO PARYA Stara si o ustanowienie jak najspieszniejsze pewnej Rady, ktra by kontrolowaa wpyw i uycie funduszw. Ale to da si zrobi dopiero po urzdzeniu si wewntrznym i ustanowieniu pewnego Rzdu. Od 1838 utrzymywa cho ksik publiczn przychodw i wydatkw (a z poprzednich dwch lat zrobi spis ofiar i poyczek na rzecz domu). Przebg! korzysta trzeba z czasu tego zawieszenia broni w sprawie naszej narodowej, z tej atwoci wpojenia w nard prawd zbawiennych, ktr daje pooenie Emigracji, i we wszystkich kierunkach i rozgazieniach zakrzewi prawd katolick w opinii publicznej narodu. W urzdzeniu wewntrznym naszym, w Emigracji, modlitw splnych mona bdzie take ustanowi i skadki periodyczne, i jednorazowe, ale trzeba ju wtedy organizacji rachunkowoci. Zrobi dziennik korespondencji, w ktrym bd zapisane listy przychodzce i odchodzce. Archiwa korespondencji (do ktrych listy osobiste nie bd naleay). Spis adresw po prowincji, czyli Wykaz korespondentw. Po przybyciu wprzd reparacja wewntrz z brami i reparacja porzdku u mnie, w papierach, ksikach, najgwatowniejszych interesach. Wtre, reparacja zewntrz, Klukowski, Faliski, Ropelewski, Bukaty i Eborowicz, Walter, Piwowarski itd., itd. i w korespondencjach.

888

Po przybyciu trza bdzie widzie si z Wadysawem Platerem i wzi z nim rzecz serdecznie, a zatem wprzd szczerze modli si do Pana Boga o owiecenie, jak go zaatakowa, i o siy. Powici kilka godzin do biblioteki Collge Stanislas dla przejrzenia dzie niektrych, szczeglnie pism periodycznych, religijnych, i moe s jakie dziea

ROK 1837

507

do moich studiw, szczeglnie co do kociow zagranicznych. Przejrze Bibliotek Ojcw Kocioa, moe jest przez Guillon.1334 Wzi ktrych z tekstem en regard [obok]. Po przybyciu wkrtce do madame Niboyet, czyby nie mona co zrobi u pana de Jullien. Take wkrtce widzie si z Mikuoskim. Wprowadzi do domu Anio Paski w poudnie. Wpisa si do Bractwa Najwitszej Panny u ksidza Des Genettes (jako grzesznik nawrcony), moe z Sidorowiczem, i do Bractwa Szkaplerza u Karmelitek (moe z Ziomeckim i Kozowskim), i do Bractwa (dowiedzie si), ktregom czonkiem przez SaintChrona. Po przybyciu do Parya stara si przez kilka dni cigiem nie wychodzi. Stara si, eby coraz mniej mie papierw, coraz wiecej pali dla lepszej gotowoci na mier. (Ustanowi sobie pewne zasady i porzdek co do tego palenia.) Zreszt uoy wszystkie a wszystkie papiery, uoy ksiki, zrobi ich spis. Zacz pisa cise rachunki z pienidzy (mie jak najporzdniejszy spis dugw). Stara si o kupienie prieDieu [klcznika] (moe krzese na to). Obrazy Overbecka (Pan Jezus midzy dziemi itd.).1335 Napisy z Biblii po cianach. Najgwniejsze usiowanie, eby nie popa na powrt w relchement, w niepokj, ozibo, upadek, ale utrzyma arliwo. Budowa trza jakby fortyfikacje przeciw wszelkim powodom do upadku. Przed wszystkim stara si o utrzymanie w sobie ducha przez praktyki religijne, czytanie pobone.

___________
1334

1335

MARIENICOLASSILVESTRE GUILLON (17601847) znawca kaznodziejstwa. Zorganizowa i wydawa Bibliothque des pres de l'glise grecque et latine, ou cours d'loquence sacre, 36 tomw, w Paryu (182829) i Brukseli (18281834). JOHANN FRIEDRICH OVERBECK (17891869) niemiecki malarz i grafik. Przeszed z protestantyzmu na katolicyzm. Zaoy w Wiedniu na wzr redniowiecznych bractw religijnych stowarzyszenie Lukasbund. Od 1810 r. w Rzymie, gdzie wraz z grup niemieckich malarzy zwanych nazareczykami przeciwstawi si akademizmowi w sztuce i wysuwa program odnowy sztuki religijnej i narodowej. Wzorowali si oni m.in. na sztuce redniowiecznej oraz podejmowali prby pracy zespoowej.

508

DODATEK

Nie pragn adnej wadzy w Emigracji, przedsiwzi ile mona na wielk skal sub wszystkim we wszystkim, w owiecaniu, wspomaganiu, wprowadzaniu na dobr drog i myle o zakadaniu w tym celu rnych instytucji, a w projekt zaoenia midzy Francuzami Comit czy Agence de placement des Polonais [Biura usugowego dla Polakw]. Nie tylko nie pragn, ale wszystkimi siami unika a stara si o wyniesienie do wadzy drugich. (Projekta rehabilitacji przez upokorzenie religijne. Dawnych figur wikszych. Odpust zupeny.) XXIII.
891

POSTANOWIENIA PO PRZYBYCIU DO PARYA Dla ustrzeenia si przeszkd z wizyt wyznaczy godziny na przyjmowanie, na przykad p godziny z rana od sidmej i p, i godzin przed obiadem od czwartej lub trzeciej i p. Zreszt na wszystkie dusze trza bdzie wyznaczy jeden wieczr w tygodniu, ale wprzd 1) wzmocni ducha swoich, sformowa si, eby byo komu przyjmowa, eby nie byo std zgorszenia. (Przed takim wieczorem moe by dobrze midzy swoimi mie naprzd konferencyjk dla dania sobie rad, przestrg, usztyftowania si.) 2) Wprzd take sformowa dla braci eksternw niedzielne naboestwa, obiady i wieczory (przed ktrymi szczeglnie w przypadkach takie przygotowania si duchowne, dla usztyftowania si). XXIV.

903

POSTANOWIENIA DALSZE Na najwitsz Pann Bolesn, w wrzeniu, i jako votum piechoto do SaintAcheul i spowiada si przed ksidzem Kuakiem,1336 i komunikowa proszc o miosierdzie u Matki miosierdzia, Krlowej naszej, a razem dla podzikowania za wielkie aski wzgldem brata Grotkowskiego na przebaganie go za wszelkie zgorszenia dane wwczas. Moe, jeeliby by fundusz z Krakowa, dobrze by byo jecha do Anglii albo po Francji, a do Montpellier. ___________
1336

JERZY KULAK (17971870). We Francji w 1831 r. zosta kapanem; jezuita. Przebywa jako misjonarz w Portugalii, we Woszech i we Francji. Kierownik rekolekcji. Uchodzi za witobliwego kapana.

ROK 1837

509

A czyby nie mona byo i nie naleao pojecha teraz do Drezna, pki tam Cezary [Plater]. Wiele zdaje si byoby std korzyci. Mona by byo stamtd do Pragi, do Krakowa, do Galicji (moe do Obona).1337 A przejechawszy Ren odwidzie koniecznie Krnera wziwszy listy od Rybiskiego, moe Niewiarowicza. Ale NB. przede wszystkim pozwolenie od spowiednika. A jadc za granic, koniecznie listy do Bautaina, i znajomoci po drodze ile monoci katolickie, w Strasburgu, Frankfurcie itd., itd. (Mona by take z czasem, jeeli... postara si o nominacj na profesora w ktrym uniwersytecie katolickim belgijskim. Ale to ju podobno nie dla mnie, prdzej dla ktrego z moich. Ja ju podobno musz o kiju apostolskim daj Boe! Prdzej moe dla mnie jaka profesura filozofii w Collge ktrym lub instytucji katolickiej w Paryu.) Bdc w Drenie, konieczne skomunikowanie si z famili, gdyby ona przyjechaa, sprowadzenie ktrej z sistr stryjecznych. Na 12 stycznia, napisa list z powinszowaniem do Arkadiusza Gocickiego do Trembek, poczta Zakroczym (gouvernement de Pock). Na 9 marca, na wit Franciszk, powinszowanie do Szydowa1338 wraz z ywotem (naprzd wypracowanym). Gdyby od Jaroszyskiego nie byo odpowiedzi, napisa potem za jakie p roku. Do Anglii koniecznie by trza jecha i pozna tamtejsze zakony, szczeglnie trapistw, jezuitw (i inne jako benedyktynw), i gwniejszych katolikw, Okonella1339, biskupw irlandzkich, aeby mona gdzie wynaj jaki stary klasztor z kocioem i grunta, i zaoy osad zakonn wojskow, ktra by bya i szko wojskow, i rolnicz (w ktrej karno wojskowa, wiczenia wojskowe, nauki wojskowe, matematyczne itd. Biblioteka wojskowa). Zaprasza ___________
1337 1338 1339

904

O b o n o (w Galicji) Sownik geograficzny Krlestwa Polskiego nie zna tej nazwy. S z y d w czy S z y d o w o nie sposb ustali, o ktrej miejscowoci myla Jaski (w Bydgoskiem, Piotrkowskiem, Sieradzkiem?). DANIEL O'CONNEL (17751847) irlandzki adwokat, wybitny mwca i dziaacz. W 1823 r. zaoy Stowarzyszenie Katolickie. Pose do Izby Gmin. Dy do zniesienia unii Irlandii z Angli.

510

DODATEK

potem bieglejszych strategistw dla wykadu czasowego nauk Chrzanowski, Brzozowski, Nieszoko, Rycki (ktrzy jednak w czasie swego pobytu mieszkaj osobno w gocinie itd.). I take koniecznie do Belgii czyby nie mona korzysta z sympatii dla nas i otrzyma bursy moe przy uniwersytecie albo i tak skadki. A czyby z czasem w Rzymie nie mona zaoy Collegium Polskie,1340 jak jest Angielskie, Niemieckie. A przed podr czy do Niemiec, czy do Belgii, czy do Anglii zrobi stsowne przygotowawcze studia, historyczne, staty[sty]czne, religijne. XXV.
899

POBUDKI KU OGRANICZENIU SI W ZAJCIACH I CHOBY NAJLEPSZYCH PROJEKTACH Zway, e Bg jest wszechmocny i nieskoczenie mdry, i dobry. Gdyby w istocie trzeba byo, eby to lub owo, co mi si wydaje najpotrzebniejsze, dla Jego chway, dla dobra religii, byo zrobione, toby znalaz i wysa na to waciwych robotnikw. Jeelim ja niewaciwy, jeeli zajcie to, praca nad moje siy i mono duchown, jeeliby tylko odebraa mi pokj, pobono i przyprawia o upadek, wic oczywicie nie powinienem jej przedsibra. Zna, e Bg tego ode mnie nie chce. Ale czego najwyraniej ode mnie wymaga, to mojego wasnego zbawienia. A zatem najprzd, i przede wszystkim, i codziennie stara si o zbawienie, o pobono, o wzrost w cnocie, by gotowym na mier. Po wtre, zarabia w cakowitoci na wasne ycie, i na dugi, i na drugich, reszta, co mona.

___________
1340

K o l e g i u m P o l s k i e. Myl Jaskiego, eby zaoy w Rzymie kolegium dla ksztacenia Polakw kandydatw do stanu kapaskiego, podj jego ucze i nastpca Piotr Semenenko. Dziki jego staraniom powstao w 1866 r. Collegium Polonicum.

ROK 1837 XXVI. [21 grudnia, czwartek] KOMUNIA WITA 21. W DZIE WITEGO TOMASZA

511

449

Od siedemnastego [grudnia] Niezachowywanie Rglement i opuszczenie robt pilnych, prawie obowizkowych, a zajmowanie si podug naturalnego pocigu. Marzenie zaraz w niedziel i cz poniedziaku, cz rody. We wtorek pno wstaem pod pozorem polucji. Nie dosy wstrtu w odrzucaniu grzesznych wspomnie. W kociele brak uszanowania i zajmowanie si prnymi, wiatowymi mylami. Wielki Boe, oto trzy tygodnie tu przeszo i moich listw nic nie popisaem. XXVII. [21 grudnia, czwartek] OSTATNIE POSTANOWIENIE W DZIE WYJAZDU MEGO Z SOLESMES, WITEGO TOMASZA, 21 GRUDNIA Wszystkie te moje postanowienia, tak szczegowe, tak przezorne, z aski Boga tak wite, na nic si nie przydadz, jeeli nie dobd caych si mojej duszy do poddania im mojej woli i wypeniania ich najarliwszego, i do uproszenia u Ojca wszelkiego dobra i doskonaoci, najmiosierniejszego Boga, w imi Pana naszego Chrystusa i przez zasugi Jego witej Mki, za przyczyn Przenajwitszej Panny BOGA Rodzicy i witego Piotra, i witych Apostow, i witych Patronw Polski jeeli mi wyprosz potrzebnych na to ask. Jeden promie aski Boej, jeeli mnie dotknie i przyjm go godnie, wszystkie te szczegy stan si prne i zaczn nowe ycie w Chrystusie Panu. Boe, bd miociw mnie grzesznemu! Amen. XXVIII. 24 grudnia, niedziela. 25 grudnia, poniedziaek. PRZED KOMUNI WIT, 24. W NIEDZIEL, I 25. W BOE NARODZENIE Obudzenie alu [za]: (1) spogldanie po razy kilka na kobiety, przez ciekawo, (2) potakiwanie mowie drugich niechrzeciaskiej,
762

449

512

DODATEK

(3) par kamstw z prnoci, em jad obiad w niedziel, a nie jadem, i em przyjecha w sobot tylko co przed przyjciem do domu, a ja byem od kilku godzin, (4) opuszczenie nieszpr i mszy piewanej. XXIX.
449

W TYGODNIU OD BOEGO NARODZENIA DO NOWEGO ROKU 1) Niedbalstwo w dopenianiu pokuty, wczoraj wcale nie dopenione ze cztery razy, a na wieczr modlitwa mylna; 2) na wizytach o poyczki pod innymi pretekstami, zmierzanie do poyczek, gorszenie; 3) faszywa ekskuza z nieoddania 150 frankw Platerowi; 4) uczucie zawici z powodu projektu Biblioteki Polskiej. Rada wzgldem tego. 5) Niedotrzymanie postanowie szczeglnie wzgldem dzienniczka, extrieur pieux, mortification [zewntrzna pobono, umartwienie]; 6) lenistwo w wstaniu, w interesach, tracenie czasu, grzech ze wzgldu na obowizek szczeglniejszej czynnoci i regularnoci; 7) u Mickiewicza zoliwe mwienie o naszych matadorach; 8) opuszczenie nieszpr i mszy piewanej.

NOTY 1. Fragmenty listu B. Jaskiego z La Grande Trappe do Franciszki Giedrojciowej (do przyp. 1285):
O trapistach pewnie Pani nic nie wie prcz nazwiska. S to mnisi reguy witego Benedykta, zreformowanej przez witego Bernarda, a zatem cystersi, ale wrceni za czasw Ludwika czternastego przez bogosawionego de Ranc do pierwotnej, a moe jeszcze obostrzonej surowoci ycia. yj jak dawni pustelnicy samymi rolinnymi pokarmami, nigdy misa ani jaj, ani ryb, ani masa. Przez dwie trzecie czci roku raz tylko na dzie jedz w post dopiero o czwartej, a wstaj co dzie po pnocy i co dzie najsolenniej wszystkie oficja podug brewiarza, co dzie wielk msz z caego serca, ca moc puc odpiewuj. Co dzie sze godzin przynajmniej cikiej pracy okoo roli, z ktrej yj, i gospodarstwa; wszyscy bez wyjtku: i opata, i przeora, ktrzy jak drudzy kopi, muruj, gnj wywo. Ani chwili rekreacji, ani wypoczynku ale cigle na przemian naboestwo, praca rczna, nauka i rozmylania duchowne. Milczenie w klasztorze i przy pracy zupene; znakami wszyscy rozmawiaj. Przeoonym tylko wolno, w osobnych na to miejscach, sowami dawa rozkazy i odbiera eksplikacje. A poniewa przeoony jest z rki Boga, kady mnich mwi do niego i odbiera jego rozkaz na klczkach. Zreszt mowa suy im tylko do publicznego, co dzie na kapitule oskarania z grzechw siebie lub ktrego z braci, przed ktrym wtedy oskarajcy, to jest zgorszony jak nieregularnoci, pada na twarz i mwi swoje zaalenie i przestrog. Co z owocw pracy zbywa im nad utrzymanie i potrzeby zakonu, idzie na ubogich. I tak cae ycie. I jaka rado, spokojno, zdrowie duchowne na wszystkich twarzach. Mam najgbsze przekonanie, e midzy nimi s ludzie najszczliwsi dzi na ziemi sami to wyznaj. Sami wyprosili u papiea [GrzegorzaXVI], ktry im chcia przed kilku laty koniecznie zmniejsza te ostroci eby im na nie pozwoli. Z jak rozkosz, mioci kady z nich mwi o rzeczach wiecznych, niebieskich, jak pragnie mierci. NB. nie maj osobnych cel, sypiaj razem w dortoir [dormitorium, klasztorna sypialnia]. Konajcego zdejmuj z ka i na ziemi, na garci somy i popiou umiera w Bogu. Nie jest to moe raj, ale z pewnoci un salle du bains, un cabinet de toillette, un foison des noces [azienka, toaleta, szumne wesele] dla wejcia do nieba. Rzecz dziwna: czemu zakony tylko tak ostre nie pozwalniaj si? Jak natura nasza jest nikczemna, jak ycie lune niebezpiecznym. Troszk tylko na siebie si spuci, sobie pozwoli, a wszystko w duszy grozi ruin, upadkiem, buntem przeciw Bogu i wiecznym od Boga oddaleniem. [...] Mskich zakonw trapistw jest we Francji dziewi. Biedne niewiastki przyjy niedawno t regu i takie same ycie i ju jest ich klasztorw wicej jak mskich: pitnacie. Bo przez Ew grzech, ale przez Mari zbawienie. Nieche im wszystkim Maria bdzie Matk i Opiekunk! Albo dzisiejszy wiat nie potrzebuje modlitw i pokuty dusz witych, a zasugi witych czy nie ratuj nas wszystkich grzesznikw?

514

NOTY

A propos grzesznikw, wracam do mowy o sobie. Wjedajc do mojej kochanej Trapy, pierwsza rzecz, na ktr ca dusz spojrzaem, bya Najwitsza Panna nad bram i pod ni podpis: Refugium peccatorum [Ucieczka grzesznych]. Bon mwi sobie a me va, je serai me chez moi [Dobrze..., to mi odpowiada, bd si tu dobrze czu]. W kadym gociu przybywajcym adoruje brat odwierny Chrystusa Pana, przyjmujc go na klczkach i proszc o bogosawiestwo, a potem zaraz prowadzi do miszkania... samego Boga Zbawiciela utajonego w Najwitszym Sakramencie. Po modlitwie w kociele i wejciu do sali recepcyjnej przychodz dla przyjcia dwaj nieme mnichy w biaych togach, jak statuy, i padaj na twarz jak dudzy przed przybywajcym, odmawiaj pewne modlitwy, a wstawszy, odczytuj mu kilka myli witych o znikomoci ycia tego, a wiecznoci zej lub dobrej przyszego. Tak byem i ja przyjty. Miaem listy szczeglne do ojca przeora. Z pierwszego sowa arcy mi si podoba. Zapowiadam mu wic z gry, e ma maladi est trs complique, trs invetere, fort mal soignie [moja choroba jest bardzo skomplikowana, bardzo dawna, bardzo le leczona] i prosz o traitement radical [zdecydowane leczenie]. I wtedy on mi pisze recepty, a ja nu w proby do Pana nieograniczonego miosierdzia. Kapitulacja! Oddanie si na ask bez adnych warunkw. Ojciec przeor na cay czas rekolekcji zasekwestrowa mi i podda pod swj regulamin cay mj czas i moj wasn wol: zakaza mwi tylko z sob. Wyznaczy modlitwy, rozmylania, sposb obrachunkw z Panem Bogiem, czas spowiedzi i nareszcie oczyszczonego przez sakrament pokuty, odnowionego w Chrystusie Panu, przygotowa dni temu kilka, na wito Polubienia si Panu Bogu Najwitszej Panny, do Stou Paskiego. Alleluja! W dzie ten, ktry pozostanie w yciu moim uroczysty, otrzymaem take przywilej obiadowania w refektarzu klasztornym. Do stu mnichw zakapturzonych: kady z garnuszkiem przed sob zupy z pomieszanych legumin, z garnuszkiem jczmiennej kaszy, kilku kartoflami w upinach i kilku jabkami. Taki ich obiad zwyczajny. Przed i po dugie modlitwy. Na cianach emblemata mierci, sowa z Pisma witego pobudzajce do mortyfikacji. Wrd obiadu na stuknicie przeora wszyscy skadaj yki i przestaj je przez chwil kilka, dla powcignicia wszelkiej podliwoci cielesnej. Na tym obiedzie zdawao mi si, em jak w syn marnotrawny Ewanielii, przehulawszy dane mi niedawno dary i aski, wrci w dom Ojca, i jestem na uczcie wrd sproszonych przez Ojca Boga biesiadnikw, wiadkw mojego duchownego powrotu. I jczaem, wzdychaem w duchu do Pana o aski potrzebne do wypenienia moich dobrych postanowie na przyszo (ACRR 8568), s. 12001203).

2. Lista odnotowanych przez B. Jaskiego emigrantw polskich przebywajcych w 1837 r. w Tuluzie i Montpellier (do przyp. 1296):
ANCYPA ILDEFONS w powstaniu listopadowym podoficer jazdy poznaskiej; na emigracji w Tuluzie, potem w Paryu. BIELICKI (Bielecki) JZEF (18111855?) podporucznik; od 1838 r. studiowa prawo w Tuluzie. W 1840 r. otrzyma dyplom.

ROK 1837

515

CHARZEWSKI PIOTR PAWE (18131866) w 1835 r. przyby do Francji pod przybranym nazwiskiem Grzegorza Baczyskiego. W Montpellier od 1839 r. studiowa medycyn. Dyplom otrzyma w 1845 r. CIECHOWSKI brak bliszych danych. DBSKI RUDOLF (18111887) powstaniec listopadowy. Od 1834 r. zacz w Tuluzie studiowa prawo. GRABOWIECKI JACENTY w powstaniu listopadowym kapitan artylerii. Na emigracji we Francji (Tuluza) i w Szwajcarii. JANUSZKIEWICZ ALBIN KAZIMIERZ (18061876) studiowa na Uniwersytecie Wileskim. Uczestnik powstania listopadowego. Na emigracji we Francji (Montpellier). KAMOCKI MARIAN APOLINARY (18041884) z Kaliskiego, siostrzeniec krakowskiego biskupa Karola Skrkowskiego (zob. 1838, przyp. 1559). W l. 182326 studiowa prawo i administracj na Uniwersytecie Warszawskim. W 1829 r. oeni si i osiad w rodzinnym majtku. Po upadku powstania 1831 r., w ktrym uczestniczy w randze oficera, przeszed z wojskiem gen. Ramorino do Galicji. Straci on, ktra zmara w 1831 r., oraz majtek (konfiskata). W 1836 r. znalaz si we Francji, pracujc pocztkowo jako robotnik w cukrowni w Bordeaux. W 1837 r. przenis si do Parya i zamieszka w Domku Jaskiego, ktry stara si go pozyska dla swojej misji. Jednake Kamocki zaangaowa si w prac Towarzystwa Pa Miosierdzia. W 1838 r. wraz z dawnym koleg uniwersyteckim Aleksandrem Jeowickim wstpi do Collge Stanislas, a w nastpnym roku rozpocz studia teologiczne w seminarium duchownym w Wersalu. W 1842 r. otrzyma wicenia kapaskie. Rok pniej wstpi do Zgromadzenia Ksiy Misjonarzy w Paryu i po dwch latach zoy luby zakonne. Wspdziaa jako jamunik z Towarzystwem Dobroczynnoci. By w Poznaskiem, gdzie organizowa nowe placwki swego zgromadzenia. W 1863 r. przebywa w Paryu pracujc jako kapelan i opiekun polskich sistr szarytek w tym miecie oraz polskich sistr wizytek w Wersalu. Tumacz i autor religijnych publikacji. KING brak bliszych danych. KORZENIOWSKI ONUFRY ANTONI JZEF zob. 1832, przyp. 257. Korzeniowski by w kontakcie z Adamem Celiskim, powrci do praktyk religijnych i jako brat zewntrzny zwiza si z Domkiem Jaskiego. Jan Komian pisa z Tuluzy (5 lipca 1837) do Kajsiewicza: Chcc naszych Polakw, rozpierzchnionych zajciami okoo zarobku na kawa chleba, poczy w jakie ognisko wsplne dla mylenia o Polsce i dla pracowania nad rzeczami narodowymi, staraem si wsplnie z Korzeniowskim Onufrym i Miaszewskim, dwoma bardzo zacnymi rodakami, pewien rodzaj ogu zawiza. Przed dwoma tygodniami zebralimy okoo 40 naszych, do Towarzystwa Demokratycznego nie nalecych, i tychemy do poczenia namawia zaczli. KOZARZEWSKI KAZIMIERZ (18041839). Studiowa prawo na Uniwersytecie Warszawskim i uzyska stopie magistra prawa w 1827 r. By czonkiem Towarzystwa Patriotycznego. Po upadku powstania 1831, w ktrym uczestniczy jako porucznik 3. puku strzelcw pieszych, przebywa na emigracji we Francji, w Bordeaux i Montpellier. Dziki Jaskiemu pracowa jako nauczyciel w Collge de Juilly. LEWKOWICZ LEON (zm. 1842) mieszka w Tuluzie. MIASZEWSKI MICHA (ur. 1806?) z Grodzieskiego. W powstaniu listopadowym porucznik artylerii. W 1834 r. przyby do Montpellier i zapisa si na medycyn.

516

NOTY

NIESZKOWSKI brak bliszych danych. NIESZOKO WINCENTY zob. 1835, przyp. 1042. Nieszoko, zmuszony przez wadze francuskie, opuci Pary i zamieszka w Tuluzie. ONIAOWSKI LUDWIK (18031838). W 1825 r. uzyska stopie magistra prawa na Uniwersytecie Warszawskim. W l. 182930 pracowa jako asesor Trybunau Cywilnego wojewdztwa podlaskiego. Uczestniczy w powstaniu listopadowym w randze kapitana wolnych strzelcw podlaskich. Przebywa na emigracji we Francji i pracowa jako kopista. PNIAK NAPOLEON w powstaniu listopadowym kapitan legii woyskiej. Za porednictwem Jaskiego pracowa w Collge de Juilly. STEMPOWSKI JZEF w powstaniu listopadowym porucznik artylerii. Przebywa na emigracji, od 1834 r. w Tuluzie. SZYNDLER ANTONI szef demokracji; przebywa w Tuluzie. TOMASZEWICZ WADYSAW (18131885) ze mudzi. Uczestniczy w powstaniu listopadowym jako ochotnik 4. puku strzelcw pieszych. Na emigracji we Francji od 1832 r. WASILEWSKI JZEF porucznik artylerii; mieszka w Tuluzie. WYSOCKI IGNACY (ur. 1808), brat Jzefa. Od 1829 r. studiowa matematyk na Uniwersytecie Warszawskim. W powstaniu listopadowym porucznik legii litewsko ruskiej. Na emigracji we Francji pracowa jako konduktor drg i mostw. WYSOCKI JZEF (18091873). Uczy w Liceum Krzemienieckim. By starszym koleg Adama Celiskiego. Studiowa prawo na Uniwersytecie Warszawskim i by wolnym suchaczem na wydziale filozoficznym. Uczszcza rwnie do szkoy artylerii. W powstaniu 1831 by porucznikiem artylerii. Na emigracji we Francji. W l. 18379 pracowa w ludwisarni w Tuluzie. W 1840 r. przebywa w Metzu, gdzie uczszcza do szkoy artylerii i inynierii. Pniejszy dowdca Legionu Polskiego na Wgrzech (1848 r.) i genera brygady. Organizator wojskowy i dziaacz Towarzystwa Demokratycznego Polskiego.

3. Lista emigrantw polskich przebywajcych gwnie w Paryu w 1837 r., z ktrymi B. Jaski zamierza si skontaktowa (do przyp. 1299):
BKOWSKI TEOFIL z Kaliskiego. Uczestnik powstania listopadowego w stopniu porucznika 9. puku. Na emigracji we Francji; w 1835 r. uczy si malarstwa u AntoineJean Grosa. Powrci do kraju w 1851 r. Tworzy obrazy religijne. BIERGIEL ALEKSANDER (18051891) uczestnik powstania listopadowgo, emigrant we Francji, ucze szkoy rolniczej w Grignon (184042). Mieszka w Paryu. Od 1843 towiaczyk; po rozamie by w Kole Mickiewicza. CHECHOWSKI WALERIAN zob. 1835, przyp. 717. CHEVALIER EUGNE zob. 1835, przyp. 1055. DANIOWSKI moe JZEF DANIOWSKI; zob. 1830, przyp 90. DUMISKI NARCYZ zob. 1835, przyp. 974. FIJAKOWSKI brak bliszych danych; zob. 1835, przyp. 1055. GRZYBOWSKI brak bliszych danych; zob. 1835, przyp. 1055. JANUSZKIEWICZ ALBIN KAZIMIERZ zob. 1837, przyp. 1296.

ROK 1837

517

KACZYSKI KACPER, onierz, lub KACZYSKI TADEUSZ, podporucznik w powstaniu listopadowym. KAJSIEWICZ HIERONIM JZEF zob. 1835, przyp. 810. KAMOCKI MARIAN APOLINARY zob. 1837, przyp. 1296. KISIELEWSKI brak bliszych danych. Korzeniowski Onufry Antoni Jzef zob. 1832, przyp. 257. KOMIAN JAN zob. 1834, przyp. 654. KRANAS (Krahnas) FRANCISZEK TEODOR zob. 1836, przyp. 1071. KWIATKOWSKI TEOFIL zob. 1828, Notatnik intymny, przyp. 44. LASOCKI AUGUST (18051878), brat Ludwika. Odby studia prawa i administracji na Uniwersytecie Warszwskim. LASOCKI LUDWIK (18061863). W 1829 r. skoczy prawo na Uniwersytecie Warszawskim. W powstaniu listopadowym porucznik 13. puku uanw. Na emigracji we Francji pracowa przy budowie drogi elaznej. Obaj bracia wrcili do kraju. Ludwik zgin w powstaniu styczniowym. OPACISKI LUDWIK zob. 1834, przyp. 680. MARYLSKI JULIUSZ (18111888) porucznik jazdy augustowskiej, adiutant gen. Jzefa Dwernickiego. Na emigracji we Francji, mieszka w Wersalu. Zajmowa si ksigarstwem i prowadzi wasn oficyn. NIESZOKO WINCENTY zob. 1835, przyp. 1042. NIWISKI MIKOAJ zob. 1835, przyp. 1055. NOWODWORSKI STANISAW (ur. 1800) z Putuskiego. Studiowa prawo na Uniwersytecie Warszawskim. Uczestnik powstania listopadowego w randze porucznika. Na emigracji we Francji od 1832 r. Nalea do Towarzystwa 3 Maja. W 1857 r. uzyska zgod wadz rosyjskich na powrt do kraju. ORNOWSKI JZEF (18051867) kolega Jaskiego; uczestnik powstania listopadowego. Pracowa w kraju. Pietkiewicz Jan Bogumi Walerian zob. 1835, przyp. 914. RETTEL LEONARD zob. 1832, przyp. 262. RYCKI KAROL zob. 1835, przyp. 1055. SUPISKI JZEF KLEMENS (18041893). Od 1824 r. studiowa administracj na Uniwersytecie Warszawskim, uczszczajc na wykady z ekonomii politycznej Fryderyka Skarbka. W 1827 r. uzyska stopie magistra prawa i administracji. W powstaniu listopadowym podporucznik artylerii i przez pewien czas sekretarz gen. Jzefa Chopickiego. Na emigracji we Francji w Awinionie, potem w Lyonie. Od 1836 r. w Paryu, gdzie pracowa w przemyle wkienniczym. W 1841 r. zosta dyrektorem fabryki wkienniczej. W 1844 r. przenis si do Lwowa. Wybi si jako ekonomista, socjolog i filozof. Zwolennik pracy organicznej. TREPKA IGNACY zob. 1835, przyp. 1055. TUROWSKI LEOPOLD zob. 1836, przyp. 1235. ZACH FRANCISZEK (Franois) zob. 1836, przyp. 1235. ZALESKI BOHDAN JZEF zob. 1832, przyp. 541. ZALESKI JZEF zob. 1832, przyp. 541. ZIELISCY na emigracji byo ich wielu. By moe spord nich JAN ZIELISKI, zob. 1833, przyp. 604. Zwierkowscy (odwiedzi tego, co pod Paryem). W Wersalu pod Paryem mieszka WALENTY JZEF WINCENTY ZWIERKOWSKI (zob. 1833, przyp. 598) i za-

518

NOTY

pewne jego stryjeczny bratanek IGNACY FRYDERYK ZWIERKOWSKI (zob. 1833, przyp. 599).

DZIENNIK
Rok 18381341

Poniedziaek, [1 stycznia]. Nowy Rok. Komunia wita u Karmelitek. Giedrojciowie. Ksidz Aug. Do domu, razem niadanie. Ewangelia. Decyzja codziennych konferencji. Rady z Ziomeckim, Sidorowiczem, Kozowskim do trzeciej, potem do ksidza Buquet (o Ziomeckim), nie zastaj. Do Montalemberta, zostawiam kart. Do domu. Obiad razem. Czytanie i reszt czasu razem. ___________
1341

8627 464

W Dzienniku Roku 1838 zachowao si okoo 100 zapiskw (brak ich w miesicach lutym, marcu, kwietniu, maju, take w ostatnim kwartale tego roku) oraz niemal 200 notatek dziennych (nie ma ich w miesicach lutym, marcu, kwietniu, w pierwszej poowie maja i w czerwcu). Te znaczne luki w Dzienniku wi si ze wzmoon aktywnoci apostolsk Jaskiego. Do jego Domku zaczli zgasza si kandydaci z polskiej emigracji, rozproszonej w Paryu i na prowincjach francuskich. Std pilna potrzeba znalezienia dla nich miejsca zamieszkania oraz zabiegania o prawo pobytu dla przybyych u wadz miejskich Parya. Wynajmowany przez Jaskiego od lutego 1836 r. dom przy rue Notre-DamedesChamps 11 ze wzgldu na wysoki czynsz musia Jaski opuci (15 wrzenia 1837) i przenie si na Boulevard Mont Parnasse 25. Jaski zorganizowa take kolejny dom przy rue Vavin 13 (od 17 lipca 1838) i dodatkowe lokum przy rue NotreDamedesChamps 31 bis (23 padziernika). Aspirantw do stanu duchownego umieci przy rue Vavin, a wic blisko Collge Stanislas, w ktrym ksztacio si ju 9 kandydatw, innych nowicjuszy, w pozostaych miejscach zamieszkania. Jaski wystara si rwnie o prac i mieszkanie dla swoich podopiecznych w Collge de Juilly pod Paryem. Utworzy pniej orodek formacji religijnej w Wersalu. Przez dom Jaskiego przewino si okoo 40 osb. W Rzymie, przy piazza Morgana 24, dziaa od 26 padziernika 1838 dom klerycki dla studiujcych w Wiecznym Miecie kandydatw do stanu duchownego Piotra Semenenki, Hieronima Kajsiewicza, nastpnie Jzefa Hubego i Edwarda Duskiego. Rok 1838 to szczytowy okres apostoowania Jaskiego wrd polskiej emigracji.

520

DZIENNIK

Wtorek, [2 stycznia] Wstajem znowu pno. Po niadaniu do ksidza Buquet, spowied, i o Ziomeckim. Kawa na miecie. Do pani Biaopiotrowicz, ju blisko jedenastej. Do Jeowickiego, ju nie zastaj. Do Leonarda (z Nabielakiem, ostro). Leonard przyjmuje projekt do Trapy. Bior dla niego miejsce. Do domu, pisz list do ojca przeora [Dugu]; daj mu 2 franki na obiad. Sam z Ziomeckim. Potem do Mickiewicza, do Uruskiego, do Sowaczyskiego. roda, [3 stycznia] Z rana, po pacierzach, z Sidorowiczem do witej Genowefy. Po komunii witej do [Juliana] Szotarskiego po adres do jego stryjenki1342 (Greuv). Do Januszkiewicza po baranki.1343 Do domu, nie ma Retla (nie by na mszy witej, spa do dwunastej). [Victor] Mercier. Nadchodzi Rettel. Listy. List do przeora. Baud. Obiad razem. Wyprawiam go o pitej i p. Na kaw i do domu. Czytanie. Kad si spa wczenie. Czwartek, [4 stycznia] Znowu wstajem a okoo smej. Pacierz. Do Jeowickiego (o Starzyskim). Na lekcj o dziesitej i p, do pierwszej. Do Jeowickiego, nie zastaj. Do ksidza Desgenettes o trzeciej, na obiad do John Bula, a 32 sous. Do Januszkiewicza o Zaleskich. Ropelewski. Do domu. Po czytaniu herbata. Pisz list do Retla i nie kocz go. I dopiero kad si spa, pokuta. Pitek, [5 stycznia] Wstajem o smej. erosaw [Starzyski] zastaje nas w ku, zgorszony. Ja niezrcznie opowiadam mu interes. Bez pacierzy. Do Jeowickiego na dziewit i p i zostaj na dugo, a do dwunastej (obiecuje 20 frankw dla Retla). O Solesmes, o rekolekcjach. Potem nigdzie ju nie wstpujc, do domu. Edward [Duski], erosaw. Wylegiwam si. Do per Pourcelet1344 o drugiej, nie zastaj ju per Boulanger1345 i nazad do domu. I troch baraszkowania z Ziomeckim.

___________
1342 1343 1344 1345

Stryjenk Juliana Szotarskiego bya Julianna Szotarska z Zawadzkich; zob. 1837, przyp. 1298. b a r a n k i chodzi zapewne o futro z barankw, przybranie z takiego futra. ALEXANDRE POURCELET (17971872) jezuita, prefekt biblioteki w paryskim Seminarium przy kociele w. Franciszka Ksawerego, autor Le Guide du bibliothecaire... CLEMENS BOULANGER (17901868) jezuita, od 2 lipca 1838 r. rektor paryskiego Seminarium przy kociele w. Franciszka Ksawerego des Missions trangeres, rue du Bac 120.

ROK 1838

521

Daniel.1346 Obiad o czwartej, Gazoski1347 o rekomendacj do fabryki. Napaliwszy w piecu, chc zaczyna pracowa. Sidorowicz. Przed szst czytanie, na nim Borysewicz. Potem do per Boulanger i salut. Do Witwickiego. Na dzienniki i do domu o dziewitej.
Jutro 6 [stycznia] w sobot Koniecznie do Domejki (dug...) ywoty Skargi odebra. Po niadaniu, Ewangelii; Do Nabielaka 1. Januszkiewiczowi list, czy od pana Hofmana. 2. Do Witwickiego, 3. Do Wadysawa Platera (20 frankw Cezary), 4. Do Jeowickiego (Terlecki), 5. Do ksicia Czartoryskiego. 6. Do ksidza Badiche. Do Reynauda, do pana Referendarza, pani Bertholle, do Wrotnowskiego. Niedziela, [7 stycznia] 1. Do Trapy. Delamarre Martin.1348 Poczta. 2. Jeowicki. Pan Cagnard.1349 3. Michel Chevalier. 4. Piotrowski, ksi Czartoryski. 5. Wrotnowski. 6. Pan Cagnard. 8 stycznia , poniedziaek Z rana do Jeowickiego. Wieczorem do ksidza Badiche, do Chodkiewicza. 461

___________
1346

1347

1348

1349

ALEKSANDER DANIELSKI (zm. 1854), w powstaniu listopadowym podoficer batalionu saperw w korpusie gen. Jana Skrzyneckiego. Przebywa na emigracji w Paryu. W 1837 r. znalaz si bez pracy i y w skrajnej ndzy. MARCIN GALEZOWSKI (18121870) z Krakowskiego. onierz puku krakowskiego w powstaniu listopadowym. Na emigracji we Francji; pracowa jako mechanik przy kolei. DELAMARRE MARTIN dom bankowy w Paryu. THEODORE CASIMIR DELAMARRE (17951870) bankier, deputowany do parlamentu francuskiego, dziennikarz. Didier Martin bankier. CAGNARD zapewne COGNIARD, nazwisko dwch braci Hippolythe (18071882) i Thodore (18061872), autorw wodewili, scenariuszy, oraz dyrektorw Thtre de la Porte SaintMartin i Thtre des Varits. Jaski stara si ktrego z nich zainteresowa sztuk sceniczn Stefana Witwickiego.

522

DZIENNIK

We wtorek albo we rod [9 albo 10 stycznia] do Witwickiego. Pan Zdziennicki Moje spodnie 32 [frankw] Pan Ziomecki ...................... 6 465

Sobota, 6 stycznia Wstajem do pno. Omieciski. Do Witwickiego (list od Scribe,1350 proponuje pjcie do Arago,1351 a nie pienidz). Do Wadysawa Platera, na wychodnym, jak najlepiej przyjmuje, ale nie mona o pienidz. Do Jeowickiego, dostaj 40 frankw, ale ju za pno na poczt. Na obiad do domu (z misem). By Dzierzbicki, Gazoski (pisz mu list do Ordyca). Czytanie. Do ksidza Badiche, przd nie zastaj.1352 Dzienniki, artyku o saintsimonizmie. Zostaj a po dziesitej. I spa. Niedziela, [7 stycznia] Na msz wit do Collge. Wracamy o smej. niadanie z Omieciskim. Ewangelia. wity Boe. Edward. Rozmowa duchowna. Nauczam Omieciskiego, drani Ziomeckiego. Id na poczt i do Delamarre Martin, nie mog odda pienidzy. Kocz list do Retla po drugiej, nieswj. Do Jeowickiego (jest tam Omieciski, ma jeszcze przyj do mnie). Oddaj adres rue du Regard. Spotykam na [rue de l] Ouest Ordyca i Konopk. Do domu. Dzierzbicki nie przychodzi. Ziomecki zy. Po obiedzie i czytaniu Budrys.1353 Czytam Lacordaira. Dokuczanie Ziomeckiego, upadam, smutnym. Czemu odpowiadaem mu? Poniedziaek, [8 stycznia] Pacierze dopiero przed sm. List od Turowskiego. Msza wita z Ziomeckim u Karmelitek, ktry mi si mili. Komunia wita i zostaj a do dziesitej i p (wielkie pociechy). niadanie w Caf du Luxembourg. Orpiszewski (dobrze). Spotykam Uruskiego. Wadysaw Plater (nie ma go). Delamarre Martin. List do ojca przeora kocz a o trzeciej. (Natchnienia i projekta stow ___________
1350

1351 1352 1353

EUGENE SCRIBE (17911861) popularny dramatopisarz francuski, autor gwnie komedii obyczajowych, wodewili i sztuk dramatycznych wyrniajcych si zrczn intryg. Autor libret operowych. Zosta pniej czonkiem Akademii Francuskiej. ETIENNE ARAGO (18021892) francuski autor piewogrw, wodewili; dyrektor Thtre du Vaudeville w Paryu. Na ten dzie Jaski przygotowa Spowied 6 stycznia (w oryginale tekst polsko francuski). Zob. Dodatek do Roku 1838, pozycja I. BUDRYS posta literacka (w utworze A. Mickiewicza Trzech Budrysw). Trawestacja nazwiska Ignacego Budrewicza; zob. 1836, przyp. 1235.

ROK 1838

523

i mieszka bractwa midzy Francuzami z Roux itd.) Do Czartoryskiego (nie ma). Obiad u Catcomba. Oraski (nie konkluduje). Grotkowski (nie ma). Pan Cagniard. Do domu. Ksidz Korycki. Zimnym, moe go drani. Wtorek, [9 stycznia] Wstalimy przecie raniej. Pacierze o sidmej. Sam na msz do Karmelitek, komunia wita. Do Collge Stanislas, do Hubego (o 10 frankw dla ojca). Do Edwarda (list od Mikulskiego). Do Baud (Michelet, pienidz od Giedrojciw). Do ksidza Buquet (nadzieja dla Ziomeckiego). Do domu, list od Retla, by Starzyski. Kawa na place Beauvais. Lekcja do pierwszej. Do Jeowickiego. Zarzycki.1354 Arak. Moja mowa chrzeciaska, czemu zakoczenie za lekkie? Do Nabielaka z Jeowickim (nie ma go). Do pana Cagnard (nie ma). Do domu po trzeciej (praczka ju bya). Baraszkowanie niepotrzebne. Obiad o czwartej (Starzyski, obiecuje poyczy). Czytanie o szstej witego Bazylego.1355 Zostaje Sidorowicz. Niepotrzebne baraszkowanie i pokadanie si na ku. Przed pacierzami spis robt na jutro. Po pacierzach te notki.
roda, [10 stycznia] do witej Genowefy. Na sm do Edwarda. Do Giedrojcia. Do Grotkowskiego, Owczarskiego,1356 Wadysawa Platera. Do Czartoryskiego. Pan de Boisseux1357 Do Nabielaka, Jeowickiego Wrotnowski. La France 1358 C. Georges, SaintDenis, SaintGermain 182. Carnot Wieczorem do Chodkiewicza, Saxie du Temple, 34 (20 Rycki) Czwartek, [11 stycznia] Przed lekcj do Witwickiego Courtet 61, Lemercier1359 Mikuowski Jeman Posa ksiki Kranasowi. Do pana Referendarza i pani Bertholle
ZARZYCKI brak bliszych danych. BAZYLI WIELKI (329379) teolog i pisarz ascetyczny, organizator cenobityzmu na Wschodzie, Ojciec i Doktor Kocioa, wity. Ideaem ycia zakonnego bya dla niego wsplnota duchowa, w ktrej mona skuteczniej walczy z namitnociami, zwaszcza z egoizmem. Zakonnik wg niego powinien najpierw odda si cakowicie Bogu, a nastpnie zaj si prac dobroczynn. By moe ANTONI OWCZARSKI, porucznik 10. puku uanw. BOISSEUX DE brak bliszych danych. C. GEORGES brak bliszych danych. Moe ANATOLE LEMERCIER francuski deputowany, czonek Towarzystwa w. Wincentego a Paulo w Paryu, aktywny dziaacz katolicki. Znany by wwczas NEPOMUCENE LEMERCIER (17771840) podny pisarz francuski, uprawiajcy wszelkie gatunki literackie. Trudno ustali, kogo Jaski mia na myli.

470

___________
1354 1355

1356 1357 1358 1359

524

DZIENNIK

Piotrowski Wieczorem do ksidza Badiche, Desplanches [krawiec] Pitek, [12 stycznia] Reynaud, Avenue de Saxe, 3. Kunatt Sobota, [13 stycznia] (Cheruel, po notk o ksikach medycznych) Wieczorem [Franciszek] Faliski. 465

roda, [19 stycznia] Wstajem po sidmej. Po pacierzach do Edwarda na sm. Czyta mi list do Wilczyskiego i do Mikulskiego. Po dziewitej do witej Genowefy i komunia wita. Kawa na place du Panthon (Auguste Chevalier). Do Grotkowskiego i Platera (nie zastaj). Do Wrotnowskiego i pisz list do Mikulskiego do trzeciej i p i oddaj w Chambre des Dputs [w Izbie Deputowanych]. Odnosz szabl Jeowickiemu i z nim ku ksigarni, i kupuj Histoire naturelle1360 na rue SaintDominique. Na obiad do domu i do Caf de la Providence. Do Giedrojcia, ktry wyjeda na bal. I do domu. Pakunki Ziomeckiego. Czwartek, [11 stycznia] Wstajem z Ziomeckim po pitej. Na msz o szstej. Znajomo z ksiulkiem. Do ksidza Buquet, kae wsy goli. Do domu po smej na kaw. Starzyski daje 150 frankw. Okoo dziesitej do listu do Retla. Okoo pierwszej niepotrzebne 3 kieliszki wdki. Wychodz przed czwart na poczt, ale nie id, tylko do Witwickiego (Korabiewicz). Po pitej do domu. Po czytaniu piwo i leenie, i wczenie spa.

471

Pitek, 12 stycznia Wstajem pno a po smej. Modlitwa za Ziomeckiego. Na msz wit sam do SaintSulpice. O jedenastej na kaw Caf de Varsovie. Do Witwickiego (niepotrzebne wstpienie na kaw); o dwunastej i p do Nabielaka po Micheleta tom trzeci, i o Retlu; do Jeowickiego i pisz u niego list do Retla (niepotrzebne gadanie o swoich dugach) do pitej. Na poczt i na obiad (za drogi) i kaw z petit verre. Do domu na czytanie wieczorne. Do Collge Stanislas, czy nie maj interesu, i dowiedzie si o Ziomeckim. Niepotrzebnie do Giedrojcia. I pacierz. Potem marudzenie i te notki. ___________
1360

Histoire naturelle zapewne podrcznik szkolny z dziedziny przyrody.

ROK 1838

525

Sobota, [13 stycznia] Jeszcze komunia wita (podobno u Karmelitek). Na lekcj i przynosz Histoire naturelle; wychodz okoo pierwszej. Do Witwickiego i pana Arago, nie zastawszy, wracam i odkadam na wtorek, a pisz u Witwickiego list do Retla i oddaj w Chambre des Dputs. Do ksidza Badiche, nie zastaj. Do domu i obiad z ksidzem Duskim (kapusta, herbata), i do spowiedzi.1361 Wdaj si w rozmow z braci ksidza Badiche. Do domu po dziesitej i pacierz. Niedziela, [14 stycznia] Na msz wit do Collge Stanislas (mrz wielki). niadanie w domu z Sidorowiczem. [Antoni] Szymaski do jedenastej. Ewangelia w kuchni. Potem do Karskiego i Baudego (wzgldem pienidzy, ju odebra). Frankuj list Ziomeckiego i do Wadysawa Platera okoo pierwszej. Na obiad do Catcomba. Na nieszpory do SaintRoch i do Gabinet de Lecture, Merciego (z nim rozmowa znw artobliwa), i do domu; list od Retla. Czytanie witego Pawa. List z Montpellier. le robi, e si nie bior zaraz do odpisywania (czytanie to Imitacji, to P. Bourgoing).1362 Poniedziaek, [15 stycznia] Wstajem pno okoo smej. Komunia wita u Karmelitek. Kawa w domu. Antoni Plater 10 frankw. Pisanie listw do Montpellier. Wdka. (Listy z Rzymu.1363 Podzikowanie za nie Panu Bogu.) Okoo czwartej dopiero wychodz, mao napisawszy, na obiad, rue de Beauvais, a 48 sous, i kawa. Do Karskiego pokaza mu listy, do Siennickiego. I siedz potem a do pierwszej i p, mao co take dalej napisawszy. (Kozowski wieczorem zachorza.) Wtorek, 16 [stycznia] Budzim si a blisko dziewitej. Karski nadchodzi. Zgorszenie std. Na lekcj, kawa na place Beauvau (i na mszy witej nie byem). Lekcja od jedenastej a do pierwszej i p. Bukinuj na PontNeuf i do Witwickiego. Id do pana Araga. Spotkanie z kasztelanem Platerem. Nie zastaj pana Arago. Do Witwickiego i razem na obiad. Mercier czemu w rozmowie znowu artobliwo?
472

___________
1361 1362

1363

Zob. Dodatek, pozycja II: Spowied 13 stycznia. By moe FRANOISJOSEPH BOURGOING DE VILLEFORE (16521737), tumacz i wydawca dzie Augustyna z Hippony, Bernarda z Clairvaux, Teresy z Avila. Czonek Akademii Krlewskiej. Pomylne doniesienia Kajsiewicza i Semenenki z Rzymu w licie z 29 grudnia 1837, adresowanym do Jaskiego i do Frdrica Levavasseur'a.

526

DZIENNIK

Do domu, czytanie ywotu witego Antoniego.1364 Potem do Jeowickiego. Do Kazimirskiego, w rozmowie Pan Bg bogosawi, jednak przez swoje zarzuty zmisza mi. Do domu i pacierz. roda, [17 stycznia] Wstajem o smej. Po pacierzach, o dziewitej do Witwickiego i do pana Arago na dziesit. Nie przyjmuje mnie i odsea na pierwsz do Vaudeville.1365 Do SaintRoch, komunia wita. niadanie na rue de Beauvais. Przed pierwsz do Witwickiego. Znw pan Arago odsea na czwart. A wic do ksidza Desgenettes, nie zastaj. Pisz list do Retla w Cabinet de Lecture i oddaj na poczt przed czwart. Do Vaudeville, ju nie zastaj pana Arago. Do Witwickiego zadyszany, przemawiamy si (Boe, daruj niecierpliwo i mio wasn). Zgorszenie Korabiewicza. Kazimierskiemu Bautaina i do Jeowickiego. Na obiad, rue de [la] Boucherie, i do domu na czytanie. Do Mickiewicza. Modzi Woowscy. Niepotrzebnie siedz a do smej i p. Na pacierze i po nich spisuj roboty na jutro, strzyg brod. Sainte esclavage de Marie [wite niewolnictwo Maryi].1366
469 Czwartek, 18 stycznia, Stolicy witego Piotra Komunia wita. Owczarski, Grotkowski. Lekcja. Ksi Czartoryski. Witwicki (i wymwi si od chodze wyznawszy, em niepotrzebnie podejmowa si; listy na przyszo co do biblioteki). Ksidz Beaudouin.1367 Ksidz Desgenettes. Perisse i Pratique de l'oraison, ycie des Saintes,1368 medytacje Rohrbachera na czytanie.1369 Katalogi nowe, jeliby przesyki z Rzymu.

___________
1364

1365 1366

1367 1368

1369

Zapewne z ywotw witych Piotra Skargi. Nastpnego dnia, 17 stycznia, Koci katolicki powici wspomnienie obowizkowe we mszy opatowi ANTONIEMU (ok. 251356). T h t r e d u V a u d e v i l l e przed Burs. Kierownikiem teatru by wspomniany wyej tienne Arago. Formua nawizujca do kultu Maryjnego, ktry szerzy Francuz Ludwik Maria Grignion de Monfort (16731716), autor Traktatu o prawdziwym naboestwie do Matki Najwitszej, propagujcego oddanie si Maryi w cakowit, wit niewol. Beatyfikowany w 1888 r, kanonizowany w 1967. Ksidz BEAUDOUIN wsppracownik Encyclopdie catholique. Pratique de loraison mentale. Jej autorami byli: jezuita P. J. PICOT DE CLORIVIRE (Paris 1833) oraz byy wikariusz generalny J. P. J. LESURRE (Paris 1832, 1833). ycie des Saints. Czterotomowe dzieo hagiograficzne ksidza Jeana Franoisa Godescard (17281800): Abrg de la vie des Saints, Paris 1802. W 1835 r. w Toulouse ukaza si tego autora Abrg des vies des pres, des martyrs, et des autres principaux saints... Extrait, par lui mme de son grand ouvrage. Chodzi o Religion medite, l'usage des personnes qui cherchent Dieu dans la simplicit de leur coeur ..., t. III, Paris 1836. Zob. 1832, przyp. 277.

ROK 1838
Do domu. Do Waltera przed pit. O sidmej i p do ksidza Badiche. Ksidz Beaudouin Encyclopdie catholique

527

Pitek, [19 stycznia] Po mszy witej do Karskiego, ksidza Aug, Baud, ksidza Bouquet, ojca Bautaina. Do Domejki po dziewitej. List do Wersalu. Do pana Cagnard. Do Jeowickiego. Do Chodki (zapisa si na Kociuszk)1370 i o Lewickiego. Do pana Reynaud. Pan Referendarz Wieczorem do Mickiewicza. Desplanches Witwicki Kunatt ksiki dla Kranasa Courtet

C. Georges
Sobota, [20 stycznia] Cheruel Po dwunastej do pani Rautenstrauch. Bilety Carnot Charton

Zawoa Daniela i obiad w niedziel dla ksidza Duskiego. Po przeprowadzinach w domu: do pana Boisseux do Carnot Jourdain, Uruski. Ksiki o sztukach piknych dla Rost[kowskiego]. Urzdzenie czasu dla Sidorowicza.

Czwartek, 18 [stycznia] Jeowicki. Pitek, 19 [stycznia] Ksidz Duski ma wyjeda, ale nie daje mu proboszcz jeszcze wiadectwa. Sobota, 20 [stycznia] List od Cezarego z dobrymi nowinami. Spowied bez dobrego przygotowania na pimie, po raz pierwszy. Niedziela, 21 stycznia Jeowicki. Na czwart do Waltera. Wielogowski.1371 ___________
1370

472

474

1371

Leonard Chodko opublikowa Biographie du gnral Kosciuszko (1837) w wydawnictwie Aleksandra Jeowickiego. Wspomniany nastpnie LEWICKI (JAN NEPOMUCEN) grafik, litogragf (zob. 1837, przyp. 1271). WALERY WIELOGLOWSKI (18051865) z Galicji. Uczy si w krakowskim zakadzie wychowawczym profesora Jzefa Sotykowicza. Gospodarzy w dziedzicznych dobrach. W 1825 r. oeni si z Konstancj Wesslwn (18081863). W powstaniu

528

DZIENNIK

Poniedziaek, [22 stycznia] Listy znw z Rzymu. Ksidz Duski nie moe znale dyliansu. Oddaj ksidzu Duskiemu 96 frankw dostawszy od Witwickiego 70 frankw za listem Jeowickiego. Ostatni dzie rekolekcji Aleksandra Jeowickiego. Ogldamy z Jeowickim gabineta jezuitw;1372 on idzie do ksidza James.1373 Wtorek, 23 [stycznia] Ksidz Duski wyjeda, komunikujem razem w SaintGermainlAuxerrois.1374 roda, [24 stycznia] List od Retla, e czeka na mnie w Wersalu. Do Jeowickiego, do pani Rautenstrauch z wekslem Skaryskiego, nie zastaj. Gerycz. (Jenera Giedroj.) Zakupuj szafy, znosz je. Przeprowadzam si na d, porzdki. Czwartek, [25 stycznia] Pisz do Omieciskiego. Mam nazajutrz jacha do Wersalu.

___________
listopadowym by szefem sztabu gen. Samuela Ryckiego i doszed do stopnia majora. Po upadku powstania powrci do Galicji i po konfiskacie rodzinnego majtku pracowa jako dzierawca. By czonkiem tajnej konspiracji Stowarzyszenia Ludu Polskiego. Zagroony aresztowaniem, wyjecha w 1836 r. do Francji. W 1838 r. zamieszka w Wersalu i odtd by w bliskim kontakcie z Bogdanem Jaskim. W 1840 r. ukoczy w Paryu Szko Grnicz. Do koca ycia pozosta bratem zewntrznym Domku Jaskiego i przyszych zmartwychwstacw. Uprawia publicystyk (Emigracja polska wobec Boga i narodu, Wrocaw 1838; Polska wobec Boga, Pary 1846). W 1849 r. wrci do Krakowa i powici si pracy religijnej, spoecznej, gospodarczej, kulturalnej i owiatowej. Zaoy m.in. Ksigarni i Wydawnictwo Dzie Katolickich w Krakowie. Pose do sejmu krajowego we Lwowie (186162). Mia crk Maryni (18251887). W Przyjacielu Ludu (1849, nr 10) zamieci artyku Bogdan Jaski. Korespondowa z Filipem Walterem. W Seminarium kocioa w. Franciszka Ksawerego w Paryu, przy rue du Bac 120, miecio si muzeum wraz z gabinetami eksponujcymi narzdzia tortur, stosowane w krajach pogaskich wobec misjonarzy. AIMEFRANOIS JAMES (18031887) jezuita, biblista, historyk, krytyk jansenizmu. Autor prac naukowych, m.in. Dictionnaire de l'Ecriture Saint, ou reportoire et Concordance, Paris 1837. S a i n t G e r m a i n l' A u x e r r o i s wzniesiony w XII w. i wielokrotnie rekonstruowany do XVI w. koci przy placu Luwru, uwaany za parafi francuskich monarchw.

1372

1373

1374

ROK 1838

529

Pitek, [26 stycznia] Komunia wita. Rettel przyjeda, zastaje nas niestety w ku. Zostaj z nim do dugo. Wielka w nim dziki Bogu odmiana. Na obiad ma przyj, tymczasem zostaje u Karskiego. Ja wieczorem do Mickiewicza, powiadam mu o 3000 frankw. Najczulej przyjmuje t nowin.1375 Dostaj od Jeowickiego 200 frankw, od Plichty nic. U pani Rautenstrauch. Sobota, [27 stycznia] Obiad za barier [rogatk]. Z Retlem na kaw do Caf du Luxembourg. Do ksidza Badiche, wychodzim po dziewitej. (Spostrzegam si w moim relchement [ostygniciu].) Niedziela, 28 stycznia Na mszy witej jestemy w Collge Stanislas, potem u Karmelitek. Spotykam ksidza Combalot, rozmowa o Seru, niepotrzebnie nie pytany rozgaduj si. Zebranie wszystkich braci i Ewangelia wita, i Bg ucieczk nasz, i wity Boe. Ziomecki do dwunastej. Do SaintSulpice, do ksidza Carbon1376 (nie zastaj) i oraison. Do Witwickiego (nie zastaj). Na nieszpory do Collge Stanislas. Na obiad we trzech do Viota. Na kaw z Retlem, rue Mouffetard. Do Lewickiego (nie zastaj). Do Sguina (nie zastaj). Wieczorem Borysewicz. Poniedziaek, [29 stycznia]. Saint Franois de Sales Komunikujem u Wizytek,1377 na kaw sam czy te na niadanie misne i potem do Nabielaka po rzeczy Retla, i do Jeowickiego. Wracam z rzeczami kabrioletem. Do Sguina (nie ma), rendezvous na wieczr. Do ksidza Carbon (zastaj na wychodzie). Do Jeowickiego (czyta pismo do Towarzystwa Lite475

___________
1375

1376 1377

Jaski w odpowiedzi na list Cezarego Platera, otrzymany w sobot 20 stycznia, donis, e fundusz trzech tysicy, o ktrych mi pan Cezary pisa, zosta przez ni [ofiarodawczyni nie znan Jaskiemu] dany na wydobycie mnie ze zych interesw. Ot wie dobrze pan Cezary, jaka mnie mio czy z wszystkimi spbrami i z wszystkimi naszymi przedsiwziciami, jestem w nich jakby wcielony: co robi dla nich, to jakby dla siebie, co mam, oni maj (ACRR 8637a, s. 994997). MARIETIENNELAURENT CARBON (17851863) sulpicjanin, profesor teologii i filozofii; od 1826 r. dyrektor Wyszego Seminarium SaintSulpice w Paryu. Komunikujem u Wizytek. W kaplicy NotreDamedesAnges klasztoru de la Visitation SainteMarie przy rue de Vaugirard, 102 bis. Komunia z okazji wita kocielnego ku czci biskupa Franciszka Salezego, wspzaoyciela (wraz z Joann Chantal) zgromadzenia zakonnego znanego pod nazw Nawiedzenia (Visitation) Najwitszej Maryi Panny.

530

DZIENNIK

rackiego).1378 Do domu. Karski i Ziomecki drani mnie. Na obiad do Viota, na kaw rue des Mathurins, i do Sguina (obiecuje listy na jutro rano). Do domu (oraison a na wieczr). Wtorek, [30 stycznia] Wstajem pno. Oraison u Karmelitek. Do Witwickiego okoo dziesitej, dostaj przecie 100 frankw. Do Sguina, czekam po pierwszej (daje listy). Na dylians i bukinuj. Na obiad do Antoniego [Goreckiego]. Caf du Luxembourg. Do Edwarda. Do domu. Chorym. roda, (31stycznia) Domejko przyjeda (czemu nie poszedem?). Wstajem pno. Sabym. Zanosz pienidze Ziomeckiemu (Karski na lekcji). niadanie misne przy Saint Eustache i do domu, i tylko na wieczr herbata. Wypoczywam (kamstwo o jedzeniu). pi w mojej stancji. Czwartek, (1 lutego) Edward. Piekarka, wglarze. List do Edwarda. niadanie na rue du Vieux Colombier. Kupuj drzewa, mottes [torfu] i siedz w domu. Na obiad okoo sidmej przy SaintEustache i na kaw do passage Colbert. Rozmowa z Mercier. Do domu okoo dziesitej. Myli o poprawie. (List od Zamojskiego.)1379
476

Pitek, 2 lutego. Najwitszej Panny Gromicznej Na msz idziem do SaintSulpice i komunikujem. W barnaise1380 i na niadanie przy SaintEustache. Do pani Rautenstrauch omnibusem, spotykam na rue [du] Colise i odprowadziny. Obiecuje wzi list do [brata] Stefana. Do domu [omnibusem] parisienne z rue de l'ArbreSec i na dumaniach do szstej. Obiad na rue du VieuxColombier, kawa place de la CroixRouge i do Waltera okoo smej. Daje 50 frankw. Za powrotem Leonard spowiada mi si z uycia czasu, i o Pachu.1381 ___________
1378 1379

1380 1381

Aleksander Jeowicki by sekretarzem Towarzystwa od 3 maja 1835 r. Nie wiadomo mi, co byo treci pisma. Wadysaw Zamojski w licie do Jaskiego zapewni go o moliwoci otrzymania paszportw dla Jzefa Hubego i Edwarda Duskiego wybierajcych si do Rzymu na studia teologiczne (list W. Zamojskiego w ACRR 8572, s. 789790; Bibl. Czartoryskich w Krakowie, sygn. IV5373,s. 40). b a r n a i s e dosownie: mieszkanka dawnej prowincji w poudniowej Francji u stp Pirenejw. Tu nazwa paryskiego omnibusu. Moe ANTONI PALCH zamieszkay w Paryu; w powstaniu listopadowym porucznik jazdy augustowskiej.

ROK 1838

531

Sobota, (3 lutego) Wstajem po smej. Kawa w domu. Edward, trzeba jecha do Clamecy;1382 Adolf [Zaleski] przyjecha. Myj si, gol. Kocz pacierze, oraison. Dumania i te noty, wdka. Oto ju blisko trzecia. [ok. 4 lutego] Po przybyciu z rekolekcji [w Trappe i Solesmes, 1837] Pierwszy tydzie (24 grudnia do 31). Lataniny za pienidzmi. Reparacja stosunkw z brami. We rod od Witwickiego 9 frankw. We czwartek od Platera 100. (Sobota, list do Turowskiego.) Drugi tydzie (31 grudnia do 7 stycznia). Konferencje codzienne zdecydowane i zaczte.
Trzeciego Rettel wyjeda do Trappy.

466

Starzyskiemu przychodz pienidze, std nadzieja wsparcia. Sprawa z Jeowickim (std do ojcw jezuitw). Od Uruskiego 20 frankw, od Jeowickiego 40. List z Krakowa.1383 Trzeci tydzie (7 do 14 stycznia). Komunia wita codzienna. Listy Retla i Mikulskiego. Jedenastego Starzyski daje 150 frankw. Dwunastego Ziomecki wchodzi do Collge. Czwarty tydzie (14 do 21 stycznia). List z Montpellier i do Montpellier. Pitnastego listy z Rzymu. Jeowicki na rekolekcjach (wic po 37). Ksidz Duski odbiera odpowied. Dwudziestego list od Cezarego.

___________
1382

1383

Edward Duski uprosi Jaskiego o pomoc dla kuzyna Franciszka Mikulskiego, ktry z powodu dugw siedzia w wizieniu w Clamecy koo Nevers w departamencie Nivre. Wyjazd Jaskiego i pobyt w Clamecy spowodoway dusz przerw w kontynuowaniu Dziennika. Jaski nie odnotowa w Dzienniku Spowiedzi 3 lutego, ktrej tekst zamieszczono w Dodatku jako pozycj III. Nie udao si znale w archiwum rzymskim listu, o ktrym wspomnia Jaski.

532

DZIENNIK

Pity tydzie (21 do 29 stycznia). Ksidz Duski wyjeda 23. Od Jeowickiego 100 frankw (koniec rekolekcji). Dwudziestego szstego Rettel powraca. Przeprowadziny moje i translokacje. Od Jeowickiego 200 frankw.
Starzyski Eustachy
1384

oddaje 40 frankw (dug Jeowickiego).

Szsty tydzie (29 stycznia do 4 lutego). Od Witwickiego 100 frankw. Przygotowania do podry do Nevers. Sabo moja 31 i 1. Od Waltera 50 frankw.
473 Stycze 1838 Dar od Greckiego przez Stefana Witwickiego -----28. od Cezarego Platera ---------------------------------11. Poyczka od Starzyskiego ------------------------9 frankw 100 frankw 150

Poyczka od Jeowickiego --------------------------Poyczka od Witwickiego -------------------------------Poyczka od Waltera -------------------------------------8591 1092 Niedziela, 13 maja 1385 Po naboestwie i konferencji u Montalemberta i [Wadysawa] Platera, u ksidza Buquet, u ojca opata [Guranger], [Jan] Komian. Wieczorem Mercier, Chechowski. Poniedziaek, [14 maja] Do opata, do Platera.

340
100 50

___________
1384 1385

Zapewne EUSTACHY STARZYNSKI; wg Almanachu Krosnowskiego: urodzony w owiczu, w powstaniu listopadowym porucznik legii nadwilaskiej; zamieszkay w Paryu. Przerwa w Dzienniku Roku 1838 w zwizku z wyjazdem Jaskiego do Clamecy. Trwaa ona od 5 lutego do 12 maja. W czasie przymusowego pobytu Jaski podejmowa trudy apostolskie: jestem dotd w Nevers ... tu ju zupenie nie prnuj. Jak mog, orz rol i czy na piasek, czy na i rzucam ziarno... Moe si gdzie przyjmie?... (z brulionowgo listu do Cezarego Platera pisanego w marcu 1838; ACRR 8637a, s. 229). W tym czasie Jaski by u spowiedzi. Zachowany tekst Spowied 24 [sobota] lutego w Dodatku jako pozycja IV. Jaski i Mikulski przybyli do Parya 28 kwietnia 1838.

ROK 1838
O pierwszej w domu Komian. Do ksidza Buquet (demissoria, msza, lekcja rosyjskiego). Do Baud (Napoleonek, lekcja aciskiego). Do Szotarskiego. Dug. Wtorek, [15 maja] Do ksidza Buquet, do Edwarda (list Zaleskich), dugi Piotra i Hieronima. Do Baudet Do Szotarskiego Dug Baudgo o przecieradach. Praczka Antoni Plater. Zmiana pienidzy, do gospodyni 25 frankw. Hube ojciec, ogrodnik. Mleczarka, stolarz (krzesa do modlitwy). Ksieczki do urzdzenia czasu. Do Ramet1386 i wybra szafk. Sutaniarka. roda, [16 maja] Szafy, krzesa, biblioteczki. Czwartek, [17 maja] Witwicki, Grelou,1387 Jeowicki. Retel i Edward o Mllera. Zegarmistrz. Ksieczki na urzdzenie czasu. Ramet... List do Zaleskich o drugiej Komian. Szelki. Mleczarka, episier [sklepikarz] do ksidza Buquet Mickiewicz (Szotarski). Wieczorem Szymaski. Pitek, [18 maja] List do Rzymu. Do ksidza Froment. Do Delamarre Martin. Dykcjonarz do Clamecy. Zegarmistrz. Pan Mecou.1388 Sutaniarka. Z Edwardem o Clamecy.

533

1093

Listy do Uruskiego, do Maliskiego, do ksidza Duskiego.

Broussais

Sobota, [19 maja]

Do Ropelewskiego od ksidza Buquet listy do Londynu

___________
1386 1387 1388

RAMET paryski przedsibiorca prowadzcy sklep komisowy z meblami. GRELOU brak bliszych danych. Pan MECOU gospodarz domu; zob. 1832, przyp. 410.

534

DZIENNIK
dla Komiana

8592 1191

[Szsty] tydzie po Wielkiej Nocy Niedziela, 20 [maja] Byem w Gentilly1389 (500 frankw). Poniedziaek, [21 maja] U Grelou (nie zastaem). Komian na obiedzie. Mleczarka. Wtorek [22 maja] U Jeowickiego. W domu Edward, Ziomecki. roda, 23 [maja] List do Zaleskich. Do ksidza Buquet, do ksidza Froment w interesie Edwarda. Do Platera po wit Teres1390 i Universit Catholique. Do ksidza Badiche Edwardowi o Clamecy. Ksiki dla Kranasa (wita Teresa), listy do niego przychodzce. Szelki. List do Turowskiego i Krlikowskiego.

Ziomeckiemu o list do Marszewskiego

do Ropelewskiego do Rzymu Czwartek, [24 maja] List do Maliskiego przez Komiana. List do Uruskiego. Do Waltera. Do ksidza Duskiego. Broussais Ksi Adam Czartoryski Ksi Ogiski Pitek, [25 maja] Do Delamarre Martin. Ksiki kupi dla Wtrbki1391 (De la Confession auriculaire) [O spowiedzi usznej].

___________
1389 1390 1391

G e n t i l l y wie podmiejska na poudnie od Parya. Moe chodzi o biografi powicon w. Teresie z Avila, napisan przez F. Z. Colombet: Vie de sainte Thrse, Lyon 1836, Paris 1838. RECES WATROBKA adwokat, uczestnik powstania listopadowego, mason. Na emigracji we Francji. Mieszka w Wersalu.

ROK 1838
Sobota, [26 maja] Na obiedzie u Waltera. W niedziel [27 maja] Ignacy [Szulc] na obiedzie.1392

535

roda, 30 [maja] Wstalimy a o szstej i p. Spowied Spojrzenie podliwe. Suchanie bez oburzenia mw brudnych. U Giedr[ojciw]. Strata czasu z Hubem i Ziomeckim. Lenistwo, pokadanie si. Kamstwo, em wysa list do Z[aleskich?].
Czwartek, 31 maja Kupi Lettres sur le protest. de Cobbet.1393 Krzesa. Plater. Montalembert. Listy do Zaleskich, do Krlikowskiego, do Meaux. Do Bokoskiego.1394

8627 480

496

___________
1392

1393

1394

W niedziel, 27 maja, zmar Julian SZOTARSKI. Jaski w brulionowym licie do Karola Krlikowskiego, pisanym we Wtorek, 29 [maja]: Wiedzie ci trzeba, emy zawczoraj stracili Juliana Szotarskiego... By to doktor medycyny, literat. Umar na suchoty. Ot w ostatnich dniach jego saboci cay byem zajty i pogrzebem take na mnie przyszo si zaj. W tej chwili wanie wracam z cmentarza. [...] Umar wyspowiadawszy si i przyjwszy sakramenta wite w niedziel najszczliwiej, najspokojniej (ACRR 8589, s. 10381040). WILLIAM COBBETT (17621835) angielski dziaacz spoeczno-polityczny, pisarz i publicysta. Walczy o reformy prawa wyborczego, wystpowa przeciw wywaszczeniu ubogich rolnikw. Autor A History of the Protestant reformation in England and Ireland (Histoire de la rforme protestante en Angleterre et in Irlande dans une srrie de lettres adresses au peuple anglais, Paris 1826). Tego autora zostay wydane Lettres sur l'histoire de la Rforme en Angleterre et en Irlande, Paris 1827. HIERONIM NAPOLEON BONKOWSKI (18071866) profesor Liceum Krzemienieckiego. Uczestnik powstania listopadowego w stopniu kapitana Legii litewskiej. Na emigracji w Szwajcarii, gdzie uzyska doktorat prawa. Zamieszka w Paryu pracujc jako tumacz przysigy przy trybunaach. Przekada niektre dziea Joachima Lelewela, by wsptumaczem prelekcji paryskich Adama Mickiewicza na jzyk niemiecki. Autor okolicznociowych broszur. Publikowa w La Reuve Slave, Trzecim Maju, Modej Polsce. By nauczycielem dzieci Mickiewicza. Towiaczyk.

536

DZIENNIK

Pitek, [1 czerwca] Do Greuvgo. Do Platera. Do Jeowickiego. Grabowski. Stancja dla Omieciskiego. Sobota, [2 czerwca] O dwunastej do Montalemberta z przygotowan prob do ministra. Wtorek, [5 czerwca] po Zielonych witkach Listy do Omieciskiego, do Krlikowskiego, do Benoista, do Meaux, do de Le1395 prvosta, do Szymaskiego, do Platera (Chodko), wzi Universit Catholique.

Do Zaleskich
Do Szokalskiego,1396 Waltera. Szulc. Desplanches.

List do ksicia
roda, [6 czerwca] Giedroj Ksi Czartoryski

Jeowicki.
Couvent des Oiseaux.
1397

Ksi Ogiski
Rudnicki Rettel do Bentkowskiego1398

___________
1395 1396

1397

JEANLEON DE LEPREVOST zob. 1837, przyp. 1331. WIKTOR FELIKS SZOKALSKI (18111891). Od 1828 r. studiowa medycyn na warszawskim Uniwersytecie. W powstaniu listopadowym uczestniczy jako lekarz wojskowy. Na emigracji w Niemczech, gdzie na tamtejszych uniwersytetach uzyska stopie doktora. W 1837 r. przebywa w Paryu i po zdaniu w 1839 r. egzaminu zosta docentem oftalmologii w paryskiej uczelni lekarskiej i lekarzem dobrodziejem. Po latach owocnej dziaalnoci lekarskiej, spoecznej i patriotycznej powrci w 1853 r. do Warszawy, gdzie pracowa jako naczelny lekarz Instytutu Oftalmicznego i jako profesor Szkoy Gwnej. Czonek wielu towarzystw naukowych zagranicznych. Autor Pamitnikw, w ktrych zapisa wspomnienie o Jaskim. Szokalski zetkn si z niesychanie interesujc osobistoci, ktra utona w pomroce czasu prawie bez ladu. Jaski by inynierem i przed powstaniem wysano go na koszt rzdu do Parya w celu wyksztacenia si na profesora Szkoy Politechnicznej w Warszawie. Po wybuchu powstania z rozkazu Rzdu Narodowego pozosta w stolicy Francji i by uywany do rnych dyplomatycznych zlece. Szokalski zachodzi do Domku Jaskiego przy ulicy NotreDamedesChamps: Bywaem tam dosy czsto, bo mnie towarzystwo Jaskiego ncio. By on maomwnym, dyplomat ostronym, ale gdy si z nim weszo w rozmowie na obce tory, to uwidacznia si w nim umys gboko mylcy (fragmenty z Pamitnikw, Archiwum Historii i Filozofii Medycyny, 1925, t. 3, s. 1367). C o u v e n t d e s O i s e a u x kaplica klasztoru (couvent) NotreDamedesOiseaux w Paryu przy rue de Svres.

ROK 1838
Pitek, [8 czerwca] O dwunastej do SaintPaul wraz ze wszystkimi.1399 Grres Montalembertowi.

537

Pitek, [15 czerwca]1400 I oto pitnasty dzie, jakem ani litery nie napisa w tym dzienniczku. I przez cay ten czas nie oczyciem si przez sakrament pokuty. Przystpowaem wic bez doskonaego pokoju w duszy do komunii witej. I to wszystko nie tak przez z wol, jak przez naogowe niedbalstwo, ze urzdzanie czasu, uleganie rzeczom chwilowo pilnym.

501

Najpokorniejsze dziki skadam Ci, o BOE, e mi dajesz znw wol i moc do rozpoczcia na nowo tej codziennej i szczegowej kontroli mego ycia, Daj mi, o Panie, Ojcze miosierdzia, Jedyna, Wieczna Nadziejo i Mioci moja, daj mi aski potrzebne, ebym jak najcilej trwa w tej praktyce i ebym j jak najlepiej dopenia ku jak najwikszemu poytkowi memu duchownemu, Twojej Chwale i memu zbawieniu wiecznemu. 20 czerwca, roda, w oktawie Boego Ciaa W przesz sobot, szesnastego, byem u spowiedzi po kilkodniowej saboci na piersi. Nie najlepiej przygotowany, pomiszany szczeglnie przez zamiar, jakim ywi przez jaki tydzie wygiwania si im [wspbraciom] z niedbalstwa mego w pisaniu do nich, a nieprzyjcia std upokorzenia. (I std, em nie by przez cay tydzie u komunii witej, cho byo Boe Ciao.) Po spowiedzi nowe postanowienia najgortsze reformy ycia. Jednak pomiszanym, em nie czu skruchy doskonaej. Wracajc do domu, spojrzenie jedno podliwe. Nie wrciem na pacierz, cho mogem wyj na czas od spowiednika. ___________
1398

497

1399 1400

AMILKAR BENTKOWSKI (18131894) studiowa budownictwo i miernictwo na Uniwersytecie Warszawskim. Uczestnik powstania listopadowego. Po jego upadku przebywa w Galicji. Bra udzia w wyprawie Zaliwskiego. Wydalony w 1836 r. z Parya, przyby do Marsylii. Studiowa medycyn w Montpellier i zdoby doktorat (1846 r.). Zapewne do kocioa w. Pawa i w. Ludwika przy rue SaintAntoine na uroczysto aobn w intencji zmarego Juliana Szotarskiego (zob. wyej, przyp. 1392). Po 8 czerwca przerwa w Dzienniku a do 19. tego miesica. W tym czasie Jaski m.in. przygotowa dla wspbraci plan zaj i postpowania w Domku, zapowiedziany na Niedziel witej Trjcy, 10 czerwca, ktry zamieszczono w Dodatku jako pozycj V.

538

DZIENNIK

W niedziel [17 czerwca] pacierze ranne za pno zaczte. Przed komuni wit spotkaem Korylskiego i przed nim kamstwo, e ju Moda Polska1401 ___________
1401

Moda Polska. Wiadomoci Historyczne i Literackie. Pierwszy numer ukaza si 8 stycznia 1838. Pismo ukazywao si w Paryu trzy razy w miesicu do 1840 r. O Modej Polsce pisa Jaski w opatrzonym dat 19 czerwca 1838 licie do Bohdana i Jzefa Zaleskich: Nareszcie o Modej Polsce. Wielcecie si omylili. Ani Adam [Mickiewicz], ani Stefan [Witwicki], ani aden z nas ani litery w niej nie umieci. Kt wic j pisze? tego bycie nie odgadli nigdy. Dziwna to i misterna entrepryza [przedsiwzicie]. A w niej widoma i niewidoma redakcja. Odkryj wam sekret, ale take sub sigillo confessionis [pod pieczci spowiedzi]: Uruski, galicyjski hrabia at [da] pienidze, Januszkiewicz entrepreneur [przedsibiorca], Ropelewski maind'oeuvre [inspirator], a redaktor gwny Francuz, niejaki pan Jourdain. Ale sekret to najwikszy (bo wyjawienie go narobioby najwiksze kopoty Uruskiemu, a Francuzowi zagrodzio powrt z nim do Galicji). Z tego wniesiecie, e wielk mamy bied z tym niespodziewanym sprzymierzecem. Talent w niektrych artykuach jest widoczny, skorocie w nich to Adama, to Stefana czytali. Ale Francuz wystpi z pretensj instytutora, instruktora Polakw, bez znajomoci naturalnie pozycji, kwestii i partii politycznych naszych. Caa klika z zamiarem niepotrzebowania nas, a z chci zrobienia si organem p a r t i i k a t o l i c k i e j (?) w Polsce i w emigracji. Francuz nie moe kontrolowa tego, co si drukuje, ani wiedzie, co trzeba pisa. Januszkiewicz chce zyskw, Ropelewski, Dandy [Modni] z opiniami tylko katolickimi niepraktykujcy, prny, chwiejcy si, najniepewniejszy jeszcze czowiek. Wielkie moe by zo; ale moe si to wszystko da naprawi przez zastpienie czym innym i pewniejszym. NB. z Uruskim i Jourdainem znam si, ale zrobili wszystko w czasie mojej nieobecnoci i ani si widzc z Adamem. Ze wzgldu na Rzym, na Kraj i tu na nasze stosunki, bardzo to popltao nasze stosunki, naruszajc nasz neutralno w kwestiach politycznych, ktr, zdaje si, na pewien jeszcze czas najcilej strzec powinnimy. Przede wszystkim grunt, grunt pooy w sercach i gowach: wiar, mio i spln nadziej, przez Chrystusa Pana i w jednoci Powszechnego Kocioa witego. Ale mdlmy si, a czuwajmy i trwajmy w duchu powicenia, a wszystko zo wyjdzie nam na dobre (Bibl. Jag. rkps, sygn. 9201 III). A. Mickiewicz, by moe wczeniej ni Jaski, informowa listownie (maj (?) 1838) tych samych adresatw: aza nie czytacie Polski Modej ? Skd ta Polska wychodzi, ja o tym tyle wiem, co i wy. Sysz, e j pisze Ropelewski i e pomaga mu czasem jaki Francuz, ktry daje artykuy do tumaczenia; Januszkiewicz, sysz, e mi po cichu jako redaktora ogasza. Ale dajmy im pokj. Napisano w Ewangelii, e kto uczy w imi Chrystusa, nie moe by dugo jego nieprzyjacielem. Cieszymy si tedy, e Ropelewski i Januszkiewicz ju si ogosili obrocami katolicyzmu, chocia ich ortodoksja wam podejrzana. Prawd mwic, zdaje mi si, e oni sami dobrze nie wiedz, w co wierz i czego chc. Moe piszc, dowiedz si. dali przyj do spki Jaskiego, ale ten im odmwi. W tym samym licie Mickiewicz nawiza do Domu Jaskiego: Teraz mwmy o Jaskim i jego domie. Wiem, ecie mu przysali pomoc i pytalicie nas o stan potrzebujcych. W domu jest z dawna deficyt i bezad finansowy. I niepodobna, eby byo inaczej. Deficyt wynika ze stanu, e tak powiem, caej emigracji. Dom przyjmowa osoby rne, z odem i bez odu, prawie zawsze goe i czsto zaduone.

ROK 1838

539

przyja jego pismo, a to jeszcze niepewne. Wrciwszy do domu nie pilnuj porzdku, pomiszane niadanie, zerwane milczenie przed konferencj. Ja zostawiony w kociele. I potem przychodzi Antoni Plater, z nim siedz za dugo; potem Szokalski, z nim niepotrzebnie politykuj i siedz za dugo, i wychodzi a o jedenastej. Wszyscy si rozchodz, nie ma Ewanielii i konferencji. Hube Jzef. Ziomecki ma wiadomo o Marszewskim. Przyszed by list ministra od Montalemberta z pozwoleniem dla [Karola] Krlikowskiego i Marszewskiego. Wic do nich listy. Ocigam si bez potrzeby i odkadam do Marszewskiego, a po niadaniu, i id do Hermitage.1402 Wrciwszy pisz. Id odda na poczt ju po drugiej. Nie wyjdzie a nazajutrz. Ropelewski. Obiecuj przez niego Walterowi by jutro o szstej. Wracam do domu. List Walerego [Wielogowskiego] odseam za pno. Wracam do domu o trzeciej, niepotrzebnie, trzeba byo zosta na nieszporach. Wrciwszy, zabieram si niby do Zaleskich i przedrzymuj lenistwo. List od Kranasa, przyjeda jutro. Wieczorem, po rekreacji do pana Referendarza (czemu nie do Mickiewicza, ktry by wczoraj) i do Cabinet de Lecture. Spojrzenie podliwe na 2 kobiety. Spniam si na lektur i nie ma jej. Poniedziaek, (18 czerwca). Po komunii witej wracajc na miejsce uwaam, e ludzie na mnie patrz i std pomiszanie. Rozporzdzenie czasu z braci. Rozchodz si. Ja do Montalemberta okoo jedenastej, egnam go i dzikuj. niadanie na VieuxColombier (wina za wiele) i do Cabinet de Lecture. Czekam na przejcie burzy i wracam do domu za pno, a po pierwszej. A trzeba stancje przygotowa dla Kranasa. Pracuj, porzdkuj a do plus minus czwartej i pokadam si zmczony. Przyjeda Kranas po pitej. Na obiad. Czemu na przybycie nie uklkem z nim na modlitw? Jestem bez adnej onkcji [powagi], bo bez obecnoci Boej. Po obiedzie Zdzienicki. Z nim za duga gawda. Za pno wyszedem do Waltera i potem spniem si na pacierze. U Waltera marszaek [Ostrowski]

___________
Wszystkie dugi spady na korporacj i tych nawet, ktrzy j porzucili, trzeba dwiga ciary. Jest nadzieja, e wkrtce za pomoc Cezarego zaatwi si dugi. Tymczasem i w tak biednym stanie, jak teraz, dom wielk przynosi korzy przez to samo, e egzystuje, e daje przykad, e stoi sol w oku emigracji, e o nim gadaj, a zatem i o religii gada musz. Sowo najrozumniejsze rycho przebrzmiewa, ksika przeczytana zapomni si, ale instytucja yjca cigle wywiera wpyw cigy i skuteczniejszy. Dobrze tedy robicie, e ten dom wspieracie, o ile mona (Dziea, t. XV, Listy, cz druga, s. 188). H e r m i t a g e by moe nazwa jadodajni, restauracji.

1402

540

DZIENNIK

i Karsznicki. Ja znw nie w obecnoci Boej (artobliwo, lekko). Wracajc, niepotrzebnie wstpiem na piwo i przyszedem do domu tym pniej. Wtorek, [19 czerwca]. Komunia wita. Rekreacja nie oywiona obecnoci Bo. Rady z brami, szczeglnie z Kranasem. Nieskoczone Bogu dziki za przyczenie jego do naszej rodziny, wielkie mam na nim nadzieje. Boe, daj, ebym sam nie przeszkodzi ich spenieniu i jego wzrostowi w Chrystusie Panu. Trwa rozmowa z nim do jedenastej. Potem nareszcie chc si bra do listu do Zaleskich, nie idzie. Ocigam si, mio wasna cigle si opiera, przed drug ledwiem poow napisa. (W interwalu przyszed Szczepaski1403 o prob.) I przecie, Boe, chwaa Ci i dziki, napisaem, ale z pretensj. Przyszed Edward. Wyprawiem go, skamawszy niepotrzebnie, e pisz do Platera. Oddawszy list na poczt, id do Waltera na obiad. Niepotrzebnie wstpuj na ciastko. U Waltera zupene zapomnienie si, obarstwo, lekko, ton kameraderii, bez Boga w sercu. Wracam z nim po sidmej i przecie odwaam si zaczepi go o spowied. Odpartym. Boe! Czemu nie byem korzysta z jego tak dobrych usposobie niedawno. O ilem ja przewini przez moje niedbalstwo, lenistwo, ozibo dla Ciebie, o Panie! Daj mi, Panie, to wszystko odpokutowa. Wracam do domu o smej i p. Lektura, pacierze. I jeszcze do Mickiewicza (ktry powtrnie przyszed by do mnie i nie zasta). U niegom pomiszany. On jaki zniechcony ku moim, ja bez Boga w sercu. (Czemum w rozmowie z nim Retla nie broni?) Wracajc, wstpuj do Benoista. Zawsze najlepszy chopiec. Czemu ja z nim nie lepszy chrzecianin? Boe, dodaj aski do poprawy! W drodze do Waltera przypomnienie podliwe z dawnych czasw, ale, marzenia, e si nie uywao rozkoszy i wiata, ile mogo.
8591 1094 [19 czerwca, wtorek] Jutro we rod 20 czerwca Dowiedzie si o Damiron, List do Chodki. o ycie witego Franciszka de Sales. Do Adama [Mickiewicza] po dziesitej. Na rue des PetitsAugustines. Do Ropelewskiego (wzgldem Portsmouth).1405
1404

498

___________
1403 1404 1405

Nie sposb ustali, kogo Jaski mia na myli. DAMIRON waciciel hotelu w Svres, u ktrego zatrzymywali si Bohdan i Jzef Zalescy. Do Ropelewskiego (wzgldem Portsmouth). Jaski stara si u Ropelewskiego, redaktora Modej Polski, o francuskie tumaczenie Manifestu portsmouthskiego, o czym wspomni w Dzienniku pod dat 3 lipca 1838.

ROK 1838
Do Adama odnie. Do Damiron, na rue Vivienne i o ycie witego Franciszka, i przed czwart list w wysa.

541

Spisa zalegoci, List do ksidza Gerbet. uporzdkowa w stoliku Do ksidza Kerelly.1407 Czwartek, [21 czerwca], (piasek, bibua), ksiki dla Weyssa. Wstpi do Szulca i powiedzie mu o owym miejscu ...) przy Nantes Do ksidza Koryckiego, po Comballot. Do Waltera na 10 (wzgldem ksiek, ktre bierze do Krako wa listw midzy nami, z nim do kocioa (do Salptrire).1409 Ksiki dla Krlikowskiego. List do Chodki. List do Zaleskich. Do Damiron.
1408

Do Krakowa Puntner 1406 Wtrbka (Uruski)

Szymaski Sowaczy-

___________
P o r t s m o u t h port w poudniowej Anglii. Przebywali w nim od lutego 1834 r. Wygnacy polscy, onierze pochodzcy gwnie z ludu, niegdy wizieni w Grudzidzu za odmow przyjcia amnestii cesarskiej. W padzierniku tego roku zawizali Gromad Grudzidz Ludu Polskiego i w pierwszym manifecie przedstawili rewolucynodemokratyczny program (porwnanie kondycji socjalnych, zniesienie wasnoci prywatnej itp.). Inspiracj do tego programu czerpano zarwno z Ewangelii, jak i z nauk socjalistw chrzecijaskich, zwaszcza francuskich (Buchez, Coux). 2 kwietnia 1838 cz gromadzian wraz z Krpowickim, Dziewickim i in. utworzya mistycznorewolucyjne Towarzystwo Wyznawcw Obowizkw Spoecznych, ktre 27 kwietnia ogosio odezw sformuowan w duchu skrajnie ewangelicznym i moralizatorskim: Wyznawcy Obowizkw Spoecznych do Emigracji Polskiej. Manifest ten opublikowaa Moda Polska (nr 17) z 20 czerwca 1838. Wydaje si, e Jaskiemu chodzio o kwietniowy Manifest portsmouthski. EDWARD LEOPOLD PUNTNER (17931840) onierz armii napoleoskiej. Towarzyszy Napoleonowi w jego zesaniu na wysp Elb. W marcu 1815 powrci z nim do Francji i bra udzia w kampanii wojennej a do bitwy pod Waterloo. W 1815 r. kawaler Orderu Legii Honorowej (nr 50146). Dekretem cesarskim z 27 kwietnia 1815 zostaa mu przyznana donacja w wysokoci 200 frankw. Uczestnik powstania listopadowego w randze kapitana. Emigrant. Przebywa w Nevers. Uczestnik wyprawy sabaudzkiej. Czonek Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. KERELLY (Kerella?) ksidz, wychowawca i profesor w Collge Stanislas. AUGUST WEYSS (Weiss) student Uniwersytetu Wileskiego, podporucznik w powstaniu listopadowym. Na emigracji we Francji (Clamecy). Od 1837 przebywa w Paryu. S a l p t r i r e ufundowany przez Ludwika XIII szpitalhospicjum (Hospice de la Salptrire) w Paryu, na poudniowowy wschd od Ogrodu Botanicznego, z kocioem w centrum obiektu, przeznaczony dla ubogich. W tym szpitalu zmaro wielu Polakw emigrantw, uczestnikw powstania listopadowego.

1406

1407 1408 1409

542

DZIENNIK
ski! Ksiki dla Weyssa. vide pocher [notes] czy calendrier u Vapchens papier fongaut [przebitkowy] Schowa Encyclopdie i Revue Encyclopdique do szafy.

Do Collge Stanislas, do ksidza Kerelly. Wieczorem do Mickiewicza. Do Des Planches. Kupi krucyfiks stojcy. Moe do H.1410 wprzd przez J[uliana] Mieczkowskiego1411 wywoa Chodk.1412 Pitek, [22 czerwca] Do ksicia Czartoryskiego, jeeli ... W niedziel przysz, [24 czerwca] Ewangelia na Boe Ciao, i na t niedziel konferencja i koniecznie wszystkie drobne spostrzeenia zebra w postanowienia przed przyjazdem nowych.

8627 498 roda, dzi 20 [czerwca]

500

Komunia wita. Rekreacja pusta, bez Boga. Nawet po komunii swko do Sidorowicza niecierpliwe. Z Retlem rozmowa za lekka. Rne notki, rozporzdzenie czasu, projekta, i ten dzienniczek, i ju po jedenastej. Potem poszedem do Mickiewicza (wite jego myli o poezji, arcydziea w naszej 2 pieni z kantyczek, jego sen w Drenie i Epoka nowej poezji, wiersz w Meliteli).1413 Na niadanie rue dEnfer i przez sensualit [zmysowo] ___________
1410

1411

1412

1413

Najprawdopodobniej JEANCHRISTOPHEARMAND HUSSON (18091874) byy sainsimonista (zob. 1830, przyp. 59, 1832, przyp. 461). Publicysta, autor artykuw publikowanych m.in. w Courrier Franais, Constitutionnel, Messager des chambres, Revue Encyclopdique, Droit, Magazine pittoresque. Urzdnik prefektury, przez ktrego rce przechodziy sprawy rfugis. Peni odpowiedzialne funkcje w pastwowej administracji. Zajmowa si ekonomi. W 1838 r. opublikowa Gographie industrielle et commerciale de la France. By dyrektorem Towarzystwa Dobroczynnoci. Zosta czonkiem Akademii Francuskiej. Jaski w cigu 1838 r. czsto si z nim spotyka. JULIAN MARCELI MIECZKOWSKI (1817 po 1880) z Poznaskiego. Przedosta si nielegalnie do Francji. Od 1834 r. pracowa fizycznie w Ksigarni i Drukarni Polskiej. Nalea do Zjednoczenia Emigracji Polskiej i by redaktorem jego organu Polak. Prowadzi administracj i finanse tego periodyku co najmniej od maja do koca lipca 1837 r., jeli nie duej. W pniejszych latach zajmowa si ksigarstwem. MICHAL BOREJKO CHODZKO (18081879) uczestnik powstania 1831 r., kapitan 12. puku uanw. Poeta, blisko zaprzyjaniony z Adamem Mickiewiczem. Wspredaktor Polaka w latach 183839. ... poszedem do Mickiewicza (wite jego myli o poezji, arcydziea w naszej 2 pieni z kantyczek, jego sen w Drenie i Epoka nowej poezji, wiersz w Meliteli).

ROK 1838

543

jagody, na kawie i dzienniki za dugo (mauvais usag du temps [ze uycie czasu]). Do lombardii. Do Cabinet de Lecture i list do Zaleskich, niestety! podobno znw z pretensj. O czwartej do drukarni, z Januszkiewiczem i drukarzami, Borysewiczem z lekkoci rozmowa, bez Boga w sercu. Do Mickiewicza. Spojrzenia podliwe. Na obiad (Mikulski rozparty na moim miejscu, czemum go nie zgromi?). Rekreacja, Ziomecki, Hube, Edward) przed Edwardem znowu mae kamstwo wzgldem listu do Zaleskich). Z Sidorowiczem po obrazy i do kapelusznika. Do Januszkiewicza, i Ropelewski, z nim rozmowa bez arliwoci, a sam wyzywa, i o Jourdainie zoliwa; u Waltera daem si wcign w jego zdania, bardzo grzesznie, i zadyszany spniam si na lektur z [wasnej] winy. Po pacierzach rne noty. (Projekt podry do Meaux.) List do Zaleskich a do drugiej. Czwartek, 21 [czerwca] Po Kiedy ranne Sidorowicz zostaje u mnie i minoduje [stroi miny]. Mnie to ju niepokoi i niecierpliwi przed komuni wit. Przed msz opowiada mi co o Omieciskim z zniecierpliwieniem. Nie przestrzegam go i nie pocieszam. Po niadaniu i urzdzeniu czasu braci, do Waltera. W drodze spojrzenia podliwe (po komunii witej). Wstpuj do Szulca i mwi do ognicie, ale nie ujmu___________
Mickiewicz jeszcze w 1835 r. w licie do Hieronima Kajsiewicza (31 padziernika) pisa: Prawdziwa poezja naszego wieku jeszcze moe nie urodzia si, tylko wida symptomata jej przyjcia. [...] Mnie si zdaje, e wrc czasy takie, e trzeba bdzie by witym, eby by poet, e trzeba bdzie natchnienia i wiadomoci z gry o rzeczach, o ktrych rozum powiedzie nie umie, eby obudzi w ludziach uszanowanie dla sztuki... czsto zdaje mi si, e widz ziemi obiecan poezji jak Mojesz z gry, ale czuj, em niegodzien zaj do niej! (Dziea, t. XV, Listy, cz druga, s. 133 134). Sen w Drenie aluzja do wiersza Adama Mickiewicza: nia si zima. Poeta dopisa pniej uwag: Miaem sen w Drenie 1832 r., marca 23, ktry ciemny i dla mnie niezrozumiany. Wstawszy zapisaem go wierszem. Teraz, 1840, przepisuj dla pamitki. Wiersz nia si zima mg Jaski pozna u poety. Epoka nowej poezji A. Mickiewicz mia tu na uwadze program literacki Seweryna Goszczyskiego, ktry przedstawi go anonimowo w obszernym studium Nowa epoka poezji polskiej, opublikowanym w Powszechnym Pamitniku Nauk i Umiejtnoci (1835 r., w t. I i II). Goszczyski wypowiada si w swej pracy na temat poezji w oglnoci i poezji narodowej, poezji polskiej oryginalnej i poezji sowiaskiej oraz na temat wystpujcych w niej zjawisk takich, jak Angielszczyzna i Niemczyzna, Francuszczyzna i orientalizm. Wiersz w Meliteli to utwr A. Mickiewicza Do M. . W dzie przyjcia Komunii w. Zosta wydrukowany w 3. tomie almanachu literackiego Melitele pod redakcj Antoniego Edwarda Odyca, wydanym w Lipsku 1837. Nie wiadomo natomiast, o ktre arcydziea w naszej [poezji], 2 pieni z kantyczek chodzio Mickiewiczowi.

544

DZIENNIK

501

jco, nie z mioci i wiar. On si teraz opiera. Oh, nieszczliwym ja. Czemum natychmiast w epoce mierci [Juliana] Szotarskiego nie korzysta z jego dobrych usposobie? U Waltera, czemu si byo nie zapozna z Psarskim?1414 Czemu u Waltera, szczeglnie na wychodzie, nie do powagi i caa rozmowa bez Boga w sercu. A tam szczeglniejsze miaem motywa. Do ksidza Koryckiego; w drodze obejrzaem si nawet za jak kobiet. niadanie, dzienniki. List do Zaleskich kocz w Cabinet de Lecture, gdzie znw podliwoci. Po powrocie do Januszkiewicza. Czemu tam pomiszanie w rozmowie z Mirosawskim1415 i na spojrzenie Mieczkowskiego? I chodz za krucyfiksem stojcym, i znw spojrzenia, myli puste. Do Desplancha. Do domu sfatygowany, ale z postanowieniem niepokazywania tej fatygi. Tymczasem daem si znw wcign i wjarzmi w ducha braci niektrych podupadego, pezajcego po ziemi. Po obiedzie rekreacja take bez ycia. Fajk gorsz Sidorowicza. Po rekreacji potrzebowaem pj do ksidza Aug (przyszy wida pienidze dla Chodkiewicza)1416 i ze zgorszeniem braci bez potrzeby pokadam si na ko i drzymi, le a do pacierzy wieczornych. Lenistwo, scandalisation [zgorszenie], niedbalstwo w dopenianiu obowizkw. O Boe, ratuj mnie przez lito ___________
1414

1415

1416

Zapewne WIKTOR PSARSKI (1813 przed 1854) W powstaniu listopadowym podporucznik 12. puku piechoty liniowej. W l. 183538 uczszcza do Szkoy Centralnej Sztuk i Rzemios w Paryu. Inynier metalurg. LUDWIK MIEROSLAWSKI (18141878) uczestnik powstania listopadowego, emigrant we Francji. Karbonariusz, czonek Modej Polski. Za zgod wadz francuskich zamieszka od 1836 r. w Paryu. Obraca si w krgu literackim emigracji polskiej (Mickiewicz, Zaleski, Sowacki, Goszczyski). W 1835 r. wyda w Paryu poemacik Bitwa Grochowska, poematy: Szuja, Pugaczow, elazna Maryna (1836), par lat pniej w jzyku francuskim dwutomow powie La tche de Can (Paris 1841). Jako historyk wojskowoci opublikowa trzytomow Histoire de la rvolution de Pologne (Paris 18368) zarys dziejw powstania listopadowego (ze szczeglnym uwzgldnieniem problemw strategii). Kontynuator dziea Maurycego Mochnackiego o powstaniu. W 1838 r. zosta czonkiem Towarzystwa Literackiego w Paryu. Pracowa jako litograf, nastpnie jako redaktor w wydawnictwie Leonarda Chodki La Pologne pittoresque. Od 1840 r. rozwin oywion dziaalno jako dziaacz polityczny opowiadajcy si za szlacheckim demokratyzmem. Wojskowy dowdca powsta i ruchw rewolucyjnych. Marian ychowski, autor monografii Ludwik Mierosawski 18141878 (Warszawa 1963), zamieci w niej interesujc informacj: Podobno i Mierosawski by wabiony przez Jeowickiego i Jaskiego, aby wszed na drog pokuty za swe grzechy modoci. Tene autor, majc dostp do archiww rosyjskich, doda, e dla poselstwa rosyjskiego w Paryu przekazywa informacje o yciu emigracji polskiej [Wadysaw] Sabbatyn [ur. 1811 r.], powstaniec 1831 r.: charakteryzowa on rwnie czonkw partii katolickiej: A. Mickiewicza, B. Jaskiego (CGIAM, III0 eksp. nr 81, cz. 3, k. 150). Ignacy Chodkiewicz z Biaej Rusi (zob. 1835, przyp. 940).

ROK 1838

545

Twoj wszechmocn i nieskoczon! Po pacierzach rozmowa z Sidorowiczem, o jego Francuzie nawracajcym si. I rne notki, i to zapisanie. W pitek, 22 [czerwca], uatwiwszy si w domu (co niepotrzebnie najprzd chciaem zrobi), poszedem do ksidza Aug i ju go nie zastaem. Wyszed do Vaugirard, do ksidza Poiloup. Wracam do domu na niadanie i potem znw do Collge. Ksidz Buquet, Baud. (Niezdecydowanym, czy i do Vaugirard, czy nie, czy jecha do Meaux.) Baud przychodzi do mnie, gawda. Brak usiowania z mej strony. I raptem decyduj si do Meaux. Wtem przychodzi Rycki i Zwierkowski, trochm pomiszany z nimi. Ale opuszczam ich i jad (kabrioletem). Wstpuj do Waltera i odwo mu Encyclopdie du XIXme sicle, i pokazuj pienidze dla niego, i spiesz na dylians. Jeszcze znajduj miejsce. Stoi mi na myli list od Zaleskich, przyniesiony przez Ryckiego. Mogem go by przej i Edward by si nie dowiedzia i nie zmartwi, ale dzikuj PANU BOGU, e sprawi przez to moje upokorzenie. Przybywam do Meaux.1417 I czemu zaraz do fajki, cho tamten (Terlecki) nie pali wcale. 23 [czerwca], sobota Wstaj pno. Na msz wit razem z Hipolitem, modlitwa arliwa. Przechadzka przyjemna. Widzenie si z proboszczem, z Gerbetem (osabionym troszk przez gd i spostrzegszy si, e on ju nierad przeciga rozmow, czemum nie wyszed?). O drugiej czy trzeciej w dylians nazad. Czytam kupione wczoraj Fleur'go o Communauts religieuses.1418 Pocig do grzechw, o ktrych tam wzmianka. Wniosek do czytania: e nie mona lepo przyj zwyczajw mnichowskich, jakie s, ale sign do tradycji i robi rzecz yw, stsownie do potrzeb dzisiejszych i podug wiecznego wzoru doskonaoci. Wrciwszy do Parya, wstpuj zaraz do Waltera i przez moj niecierpliwo skandalizuj znw F[ani] L[ebert]. Do Desplancha i ka robi surdut. Zastaj w domu Turowskiego i Kamockiego. pi z Janem [Omieciskim]. Niedziela, 24 [czerwca] Po Ewangelii mwi tylko o gwniejszych charakterach naszej spoecznoci, naszych projektach i zapowiadam konferencj na wity Piotr. Potem ro___________
1417 1418

502

W M e a u x przebywa wwczas ksidz PhilippeOlympe Gerbet oraz lekarz Hipolit Terlecki. CLAUDE FLEURY (16401723) prawnik, historyk Kocioa, humanista, pedagog. By adwokatem parlamentu francuskiego, potem w 1669 r. zosta ksidzem; czonek Akademii Francuskiej. Autor Histoire ecclsiastique (20 tomw), Catchisme historique contenant en abrg l'histoire sainte et doctrine chrtienne (2 tomy), Des congregations religieuses (Paris 1826).

546

DZIENNIK

zmowa z Kamockim i Turowskim; i oni wychodz na msz wit. Ja robi rozkad na przyszy tydzie; i kupuj SaintJean de Dieu1419 i podobno do Felbera. Potem do domu i z rnymi cigle mwi. Po obiedzie przychodzi Montandon1420 i Wrblewski itd., Rogiski itd., Borysewicz itd. Lista suby na przyszy tydzie spisana.
[24 czerwca, niedziela] 492 Czwarty tydzie po Zielonych witkach Przygotowa si na wity Piotr. Jeeli mona, spisa porzdek dzienny, urzdzenie domowe zupene. Wprzd we rod, jeeli mona, konferencj zupen, na ktrej przedstawi to urzdzenie. Na wity Piotr, Rzym. Poniedziaek, 25 czerwca Do Michaa Chodki. Do Wadysawa Platera (kiedy Montalembert). Na rue SaintAntoine z wekslem. Do Transon. Do biblioteki zobaczy Fellera1421 i edycj now witego Franciszka. Do H.1422 Z. W.1423 list swoich, list ministra;1424 o Mikulskim co do odu i baccalauratu [francuskiej matury]; o Kamockiego na 15 dni, dla pozwolenia w Paryu, czy ma miszka z nami; o Omieciskiego, chory, eby pozosta, i o wypat odu.

___________
1419

1420

1421

1422 1423 1424

Saint JEAN DE DIEU w. Jan Boy, brat zakonny (14951550). Zaoy zakon Braci Miosierdzia, zwanych take dobrymi brami, bonifratrami. Jego niezwyke ycie byo tematem biografii rnych autorw. Beatyfikowany w 1690 r. MONTANDON DE LA TOUR (Latour) byy saintsimonista; autor wiersza A Monsieur Jaski, ktry w przekadzie Zygmunta Kubiaka zosta opublikowany w biuletynie miesicznym zmartwychwstacw prowincji polskiej Wiadomoci 3'90 ..., Warszawa 1990, s. 95. WROBLEWSKI moe Erazm Wblewski, zob. 1836, przyp. 1211. FRANOISXAVIER FELLER (17351802) jezuita, pisarz i publicysta. Autor m.in. apologetycznego dziea Catchisme pilosophique (Lige 1784), Biographie universelle ou dictionnaire historique des hommes, qui se sont fait un nom par leur gnie, leurs talents, leurs vertus, leurs erreurs ou leurs crimes (Lige 17814); do ostatniego dziea doszed Supplment. Dzieo to kontynuowa M. R. A. Henrion (zob. 1835, przyp. 712) pod tytuem Dictionnaire historique, ou Biographie universelle des hommes ... i ukazywao si w l. 183235, w 1837 r. wydanie dziewite, 4 tomy. Do H. zob. wyej, przyp. 1410. Z. W. zapewne Zamojski Wadysaw. Lista mieszkacw Domku Jaskiego. List ministra list ministra spraw wewntrznych Michela Chevaliera wyraajcy zgod na pobyt w Paryu dla Karola Krlikowskiego i Jzefa Marszewskiego.

ROK 1838 Krucyfiks stojcy obstalowa.

Saint Jean de Dieu. Po obiedzie z Kamockim do Rudnickiego. Do Perissa po Delamarna1425

547 Uporzdkowa

w stoliku. Schowa Encyklopedi i Revue Encyclopdique. i 2 Mthode pratique de loraison Poszuka biletu za o Introduction la vie dvote. ... paszcz. Zdecydowa si wzgldem spowiedzi dla Turowskiego, Kamockiego. Listy!! do ksidza Duskiego, do Maliskiego. Rzym. Szymaski Do ksidza Kerelly. Sowaczyski Szulc Bukaty Newelski1426 Dla Retla roboty w bibliotece. (Lekcje niemieckiego) Koniecznie urzdzi jak najspieszniej bibliotek (przed przyjazdem Uruskiego) i refektarz. W urzdzeniu. Przyjmowanie wizyt w niedziel wieczr i czwartek od pierwszej. Lektura w poudnie. Codziennie przypomina kademu, e nie wolno wchodzi do drugich poza rekreacj. Leonardowi i Wiktorowi dobry przykad pukanie. Wracanie razem z kocioa. Lista suby u Jasia Poniedziaek Wiktor [Sidorowicz] 1427 Szuwaks. (Pukanie). Oprawienie sw Zachariasza.

493

494

___________
1425

1426

PERISS ksigarz paryski. LOUISPHILIBERT MACHET DE LA MARNE (ur. okoo 1800 r.) pisarz religijny, apologeta. Autor m.in. La religion constate universellement l'aide des sciences et de l'eurudition modernes, t. III, Paris 1837. KAZIMIERZ NEWELSKI (18101841) studiowa prawo na Uniwersytecie Warszawskim. Uczestniczy w powstaniu listopadowym jako podchory 15. puku piechoty liniowej. Od 1832 r. na emigracji we Francji. W 1838 r. chory na grulic, przebywa w paryskim szpitalu Necker.

548

DZIENNIK

Ksiki dla Weissa. Przybicie Koloskiego.1428 Zastaw mego paszcza. Jego Francuz. Ksiki. Benedyktyni. (O Budrewiczu i jego spowiedzi.) Nie strofowa i nie artowa. Kranas Zapowiedzie spisanie adresw. Weksel (ile mu odda pienidzy?) Mller O Charzewskim. Dla ksidza Salinis itd. Mikulski Szlegel, Comballot (wycigi). Puntner. Uoy Univers z Turowskim. Opowiadanie si co do listw. Czy pisa Clamecy? (od i bakalaureat). Puntner, eby mniej pisa. Dla Turowskiego Seminarium. Rodriguez1429 i Annales de la Propagation.1430 Guderlej1431 (Univers Religieux) Zakady Universit Catholique Dla Kamockiego Universit Catholique. Rodriguez. Do Rudnickiego.1432 O stancji potem, jak z Dembiskim?1433 Choix de Mystique.1434 Uprzedzi o gadaniach.

___________
1427

1428

1429

1430

1431 1432 1433 1434

Oprawienie sw Zachariasza. Zachariasz, ydowski kapan, m Elbiety, ojciec Jana Chrzciciela, po ktrego urodzeniu wyrzek prorocze sowa: Bogosawiony Pan, Bg Izraela! Wejrza na lud swj i wybawi go. Wzbudzi nam zbawc ... (k 1, 68 79). Przybicie Koloskiego. By moe tekst (dokument?) dotyczcy sprawy koloskiej, wywoanej wystpieniem arcybiskupa Kolonii, Klemensa Augusta von DrostVischering, ktry zabroni studentom teologii uczszczania na wykady profesorw, zwolennikw hermezjanizmu, prbujcego uzasadni rozumowo dogmaty, oraz zakaza ksiom bogosawi maestwa mieszane, jeli one nie zobowi si wychowywa dzieci po katolicku. Moe te chodzi o alokucj Grzegorza XVI z 10 grudnia 1837 dotyczc represji rzdu pruskiego wobec duchowiestwa katolickiego i aresztowanego arcybiskupa Kolonii. ALFONS RODRIGUEZ (15331617) brat zakonny w Towarzystwie Jezusowym. By onaty. Owdowia, gdy mia lat 34. Zmary mu dzieci. Asceta i mistyk. Beatyfikowany w 1825 r. Annales de la Propagation de la Foi Roczniki wydawane przez jezuitw, ktrzy ogaszali w nich listy biskupw i misjonarzy powicajcych si pracy misyjnej. Wychodziy w Lyonie i Paryu od 1822 r. do 1903 r. By moe KAROL GUDERLEJ, porucznik 6. puku strzelcw konnych. RUDNICKI brak bliszych danych. Moe chodzi o zamieszkaego w Paryu gen. Henryka Dembiskiego; zob. 1832, przyp. 453. Choix de Mystique. Zapewne chodzi o Choix d'ouvrages mystiques, dzieo zawierajce teksty wybrane z pism aciskich pisarzy i filozofw chrzecijaskich takich, jak Augustyn z Hippony, Boecjusz, Bernard z Clairvaux, Jean Gersen (Gerson, zob. 1832,

ROK 1838

549

Leonard [Rettel] Koniecznie acina (Baud). Lektury pobone. Konieczne pilnowanie si Rglement. Czemu wczoraj powiedzia, e na salut? Pukanie. Dobry przykad. Jak Hiszpanie pod wzgldem religijnym. Czy dugo w Paryu? Ja [Omieciski], eby spisywa projekta. Klukowski. Orlicki.1435 Przecierado, woda, ser na dwunast. Wtorek, 26 [czerwca] Woda wicona. Do ksidza Aug wzgldem Chodkiewicza. Plater. SaintCloud.1436 Turowski na policj, i Kamocki. Do ksicia Czartoryskiego ksicia Ogiskiego ksicia Giedrojcia. Perisse. Januszkiewicz. List do Zaleskich. Confesja po acinie. Do ksidza Desgenettes (Montandon, ksidz Dziewulski1437). Do Ropelewskiego wzgldem Portsmouth. Puntner. Baud. Komentarz do Biblii Dracha1438 moe u Orpiszewskiego. Nowy Testament. Historia kocielna. Wiktor Bilet zastawny paszcza. Ksiki dla Weissa. Rue Boucherat, 11. Stary Student [?]. Sidorowicz Woda wicona. (Zastaw paszcza.) Saint Jean de Dieu. Leonard Czy do SaintCloud? 496 495

___________
przyp. 507), Jean Bona, Jean Tauler, Louis de Blois. Wyboru dokona i opracowa znany historyk i literaturoznawca Jean Alexandre C. Buchon (17911846), wsppracownik Revue Encyclopdique. Ukazao si ono w serii Panthon Littraire, Paris 1835/1836, drukarnia Bailly et Cie. LUDWIK ORLICKI (zm. 1840). Pocztkowo suy w wojsku rosyjskim, powstaniec listopadowy w randze kapitana artylerii konnej. Redaktor i wydawca Modej Polski. S a i n tC l o u d miejscowo na zachd od Parya (3 km) z dawn rezydencj krlewsk. Jan Dziewulski (ok. 17931853) ksidz. PAULDAVID DRACH (17911865) rabin, czonek konserwatorium w Paryu. Pod wpywem studiw i refleksji nad Starym Testamentem przeszed na katolicyzm. W 1825 r. opublikowa list do swych braci o motywach nawrcenia (Une lettre d'un rabbin converti aux Isralistes). Doktor filozofii i literatury, talmudysta i biblista. Pisarz i autor prac naukowych. Wyda m.in. Catholicum Lexicon hebraicum et Chalaium in veteris Testamenti libros... Bibliotekarz Kongregacji Propagandy Wiary w Rzymie.

1435 1436 1437 1438

550
Kranasowi stancja osobna.

DZIENNIK

roda, 27 [czerwca] Do ksidza Aug. List do Zaleskich, do ksidza Trepki. Do Platera. Do ksidza Desgenettes (miejsce dla Montandon, ksidz Korycki). (Puntner, Weyss) Czwartek, [28 czerwca] Do ksidza Froment o Turowskiego i Kamockiego. Proba dla Kamockiego. Pitek, [29 czerwca] Plater. Listy do Meaux, do Zaleskich. Chodkiewicz. Sobota, [30 czerwca] List do Maliskiego, do ksidza Duskiego. List do ks[icia] Giedroj. Do Charzewskiego i Krlikowskiego.

Plater. Policja. Proba dla Kamockiego. Do Adama [Mickiewicza] przed obiadem. Trzewiki szewcowi. Ropelewski z tumaczem. Z Hubem wzgldem lekcji aciskich. Kosz.

503

W nastpne dni a do witego Piotra bardzom zajty, ju to z rana z braci w domu, blisko do poudnia, potem, nieszczciem, zawsze na jak przeksk i rne interesa, a we czwartek i sabym by. Poniedziaek [25 czerwca] Z domu wychodz pno i przy SaintEustache. Potem z wekslem na rue SaintAntoine i do Transona (nie zastaem). Na policj o Kamockiego, Mikulskiego, Omieciskiego. Jake przykra wizyta. Bukinuj, kupuj witego Jana Klimacha.1439 Montandon siedzi u mnie, i na obiedzie; pisze do mnie jakie wiersze. Wieczorem idziem z Marianem [Kamockim] do Rudnickiego, ja tam pomiszany, do niczego. ___________
1439

JAN KLIMAK (przed 579 ok. 649) mnich z klasztoru na Synaju. Otrzyma przydomek od tytuu swego dziea Klimax tu paradeison (Drabina raju) popularnego podrcznika ascetyki. Zawiera on rozwaania o wadach zagraajcych mnichom i o wyrniajcych ich cnotach. Podrcznik mia te dodatek Pouczenia dla pasterzy (czyli przeoonego klasztoru). W 1836 r. w Lyonie wyszy Oeuvres de Saint Jean Climaque.

ROK 1838

551

Wtorek, 26 [czerwca] Do ksidza Aug, o Chodkiewicza, wyprawia mnie do bankiera. Na niadanie przy Grille du Luxembourg1440 i do biblioteki, eby si dowiedzie dla Zaleskich o SaintFranois de Sales, a Mikulskiego poseam do SaintCloud do Damirona. Potem do ksidza Desgenettes o msze dla ksidza Dziewulskiego i o spowied Montandona. Przyjmuje mnie jak zawsze jak najmiociwiej. I jeszcze do Thurneyssen i do domu, a wprzd do Perissa po dzieo Delamarna i Mthode d'oraison.1441 Wieczorem Lewicki (Montandon, Mierzwiski1442 o bilety obiadowe z Towarzystwa [Dobroczynnoci] ksidz Korycki). 27 [czerwca], roda Wychodz z domu pno. Po niadaniu do ksidza Desgenettes. Przyjmuje Koryckiego do siebie. (Turowski i Kamocki id na policj wczoraj jeszcze.) Do Platera, do Ropelewskiego, nie zastaj, i do drukarni. Wychodz o trzeciej i p, kiedy wanie rodzi si Adamowi [Mickiewiczowi] Wadysaw.1443 BOE WSZECHMOCNY, zlej na niego najobfitsze aski, eby by doskonaym chrzecianinem na ratunek Kocioa, Ojczyzny, swoje zbawienie i Twoj chwa wieczn! Bukinuj i do domu. Po obiedzie do Adama i dowiaduj si o Wielkiej Nowinie. 28 [czerwca], czwartek Do ksidza Froment i do ksidza Rhode o spowied dla Kranasa, Kamockiego i Turowskiego. Sabym, pokadam si. I zaniedbuj przygotowa si na jutrzejsz konferencj. Wieczorem do Waltera i do ksidza Badiche o pozwolenie komunikowania jutro. 29 [czerwca], pitek. witych Piotra i Pawa W miejsce konferencji czytam nasze Postanowienia na pimie.1444 Potem listy do Meaux (z odesaniem listu od ksidza Blanc do ksidza Gerbet) i do ___________
1440 1441

504

1442 1443 1444

G r i l l e d u L u x e m b o u r g brama lub ogrodzenie Ogrodu Luksemburskiego. GEORGE THURNEYSSEN paryski bankier. Mthode doraison jej autor jezuita JEAN CRASSET (1618-1692), pisarz ascetyczny i kaznodzieja; zaleca ignacjask metod rozmylania. KAZIMIERZ MIERZWINSKI z Wilna, w powstaniu listopadowym podoficer 16. puku strzelcw konnych, emigrant zamieszkay w Auxerre. WLADYSLAW MICKIEWICZ (18381926) najstarszy syn poety, przyszy biograf i wydawca jego pism i materiaw, publicysta, tumacz, historyk literatury. W miejsce konferencji czytam nasze Postanowienia na pimie. Nie udao mi si dotychczas natrafi na nasze postanowienia w rkopisach Jaskiego przechowywanych w rzymskim Archiwum Zmartwychwstacw. Zachowa si natomiast tekst zawierajcy przyjte wsplnie przez wspbraci i Starszego Brata Bogdana Jaskiego postano-

552

DZIENNIK

Zaleskich. Pod obiad nadchodzi Ziomecki z doniesieniem, e s pienidze u ksidza Buquet dla Chodkiewicza. Po obiedzie na kaw, do Chodkiewicza i potem niepotrzebnie do ksidza Koryckiego (bo mona byo zrobi interes przez list). Sobota, [30 czerwca] Czekam na Chodkiewicza, przychodzi o dziesitej i p, odbiera mi pienidze i poycza 200. A wic, dziki Bogu, spokojnym wzgldem Jeowickiego i Waltera. Przychodzi agent z policji po Kamockiego i o Bukoskiego.1445 Ja id na policj i otrzymuj dobr obietnic. Do Mickiewicza. Wieczorem Kury,1446 Zieliski i Wrblewski (nadzieja z nimi).
506

Niedziela, 1 lipca Konferencja, na ktrej o niektrych dodatkach, jak czytanie poudniowe i napominania wieczorne. Potem do SaintSulpice i ku SaintEustache na nia___________
wienia, spisane przez nie zidentyfikowan osob, i nie podpisane przez ich autorw. Mam na myli nie znan mi z autopsji Regu domowego zachowania si, ktra poza wprowadzeniem zawieraa postanowienia ujte w dziewiciu punktach. Poda je ksidz Pawe Smolikowski w pierwszym tomie Historii Zgromadzenia Zmartwychwstania Paskiego (Krakw 1892, s. 1289). Dopisa te uwag, e ta Regua jest, zdaje si, z r. 1836. Autorzy postanowie na pimie wraz z Jaskim, ktry wydaje si by gwnym ich redaktorem, co wyranie wida po ich jzyku i stylu, przystpiwszy... do Stou Paskiego w dniu w. Wincentego a Paulo, postanawiamy nastpujc regu domowego zachowania si. W wczesnym kalendarzu kocielnym dzie w. Wincentego a Paulo przypada na 19 lipca. Wydaje si mao prawdopodobne, by redakcja naszych postanowie miaa miejsce w 1836 r., w p roku pniej od chwili powstania bractwa, ktre wraz z pierwszymi dowiadczeniami i prbami zaczo powoli formowa sw tosamo. Dodajmy, e w diariuszu (lipiec 1836 i 1837 r.) Jaskiego brak jakichkolwiek zapiskw dziennikowych i dziennych na ten temat. Warto te zwrci uwag, e powstae w drugim proczu 1836 teksty Jaskiego, przedstawione w Dodatku do tego roku: Na niedziel 31 lipca (pozycja V), Na pitnasty sierpnia (pozycja VI), Nauki moje dla Braci (pozycja VII), zawieraj treci i sformuowania, postanowienia lub ich propozycje, ktre w dojrzalszej postaci pojawiaj si w Regule. S to wobec braku bezporednich dowodw przesanki prowadzce do hipotetycznego wniosku, e Regua domowego zachowania si zostaa ostatecznie zredagowana nie wczeniej ni w lipcu 1837 r. i nie pniej ni okoo 1 wrzenia. Jaski przygotowujc si do konferencji Na poniedziaek, 3 wrzenia (zob. Dodatek, pozycja XII), zanotowa: Wtre: Odczyta reguy. Nie jest zatem wykluczone, e Jaski czyta wspomniane nasze postanowienia na pimie w dniu 29 czerwca 1838, w wito apostow Piotra i Pawa. Tekst Reguy podaj za ks. Smolikowskim w Dodatku do Roku 1838, pozycja VI. BUKOSKI (Bukowski) brak bliszych danych. KURYS i tu brak bliszych danych. ZIELINSKI by moe Jan Zieliski, zob. 1833, przyp. 604.

1445 1446

ROK 1838

553

danie. I Transon (z nim rozmowa jako tako, alem pomiszany). Walter, nie chc zosta na obiedzie. Do domu. Na rekreacji modzie za bardzo bryka, a ja puszczam mimo. Dziki Bogu, em si zdoby na przestrog, cho przy modlitwie wieczornej.
Pity tydzie po Zielonych witkach, a pierwszy po witym Pietrze Lekcje niemieckiego przez Retla. Lekcje aciskie przez [Jzefa] Hubego albo Baud. Uporzdkowanie papierw i ksiek. Schowa Encyclopedi i Revue Encyclopdique. Do Nogo1448 wzgldem lekcji hebrajskiego. (Rettel, Kranas, Sidorowicz, Turowski, Mikulski.) Stara si o miejsce des matres d'tudes [wychowawcw] u ksidza Buquet i innych, moe u ksidza Poiloup. Do zbroszowania Univers Religieux i Universit i na broszury polskie. Zdecydowa co wzgldem Uruskiego, Jourdaina i kwestii ajencji.1447 Koniecznie do ksicia Czartoryskiego i do ksicia Ogiskiego, i do ksicia Giedrojcia. Szymaski, Sowaczyski, Orpiszewski Zan. Ksidz Levayer. .1449 Ordyniec. Oleszczyski. Oraski. 488 487

Poniedziaek, [2 lipca] Jutro do Jeowickiego i do Waltera. Sprawunek dla synka Hipolita.1450 Medalionik. Adresy. Proby dla Kamockiego. Religion constate.1451 Plater. Ksiki przy SaintSulpice. Benoist. Sidorowicz po firanki, siennik. List do Starzyskiego i do ksidza Koryckiego wzgldem ksidza Dziewulskiego. Ksieczka dla Hipolita.

___________
1447

1448 1449 1450 1451

Zdecydowa co wzgldem Uruskiego, Jourdaina i kwestii ajencji. Wg Adama Mickiewicza wymienieni redaktorzy i ich wsppracownicy, redagujcy Mod Polsk, zakadali czy zakadaj jak Agence Catholique, pisali do rnych zakadw, wzywajc do jakowego czenia si, ale katolicy tam bdcy odpisali, e nie wiedz, o co rzecz idzie i kto j prowadzi. Podobno rozgaszaj, e ja i Witwicki piszemy ich dziennik. (...) Sycha te, e agencja w imieniu katolikw myli zgasza si do kraju; nie wiem, co tam bdzie krajowi komunikowa, i dlatego e nie wiem, trzeba bdzie ostrzec, e my w tych ruchach adnego nie mamy udziau (w licie do Bohdana i Jzefa Zaleskich, Pary, koniec lipca 1838 [w:] Dziea, t. XV, Listy, Cz druga, s. 199). NOE nauczyciel jzyka hebrajskiego. LEVAYER (Levoyer) ksidz z Seminarium SaintSulpice w Paryu. MSCISLAW TERLECKI; zob. 1837, przyp. 1278. Religion constate zob. wyej, przyp. 1425.

554 Wtorek, [3 lipca]

DZIENNIK

Plater. Kamocki. Pan Antoni. Zdziennicki. Do Ropelewskiego po tumaczenie francuskie. 1452 Sidorowicz do Krosnowskiego z listami. Do Ziomeckiego wzgldem erosawa. Do Hubego wzgldem lekcji aciskiego. roda, [4 lipca] (10 frankw dla Ordyca.) Hube F[ani] L[ebert] i list Giedroj do Waltera. Interes Puntnera midzy drug a czwart. Ksik dla creczki Zdziennickiego i spodnie dla Danielskiego. Do Chancellerie.1454 U Zdziennickiego wzgldem Danielskiego. Czwartek, 5 [lipca] Benoist. Hube. Giedroj. Ksidz Badiche. F[ani] L[ebert] i do Waltera. Tessari. Listy. Proba dla Mikulskiego. Pitek, [6 lipca] Do Ropelewskiego i koniecznie odebra. Do spowiedzi1455 (i Transon). Do Desplancha. Do F[ani] L[ebert] i list do Waltera. Do Hubego wzgldem odmian. Ksidz Froment dla Kamockiego. Do ks[icia] Giedroj. Do Baud. Bilety obiadowe dla Mierzwiskiego.

Listy. Proba dla Mikulskiego.

Benoist. Po dwunastej Plater Desplanches. W. Tessari1453 rue ClotreNotreDame.

Mikulski niech zostawi porady. Kamocki do Platera.

Grski1456

___________
1452

1453 1454 1455

ADOLF KROSNOWSKI (17941875) wojskowy, kapitan w 7. puku piechoty liniowej. Uczestnik powstania listopadowego. Na emigracji w Paryu. W 1837 r. wydrukowa I tom L'Almanach historique ou souvenir de l'Emigration Polonaise, za w 1838 r. ukaza si dodatek do I tomu Premier supplment. Dalsze tomy w r. 1841 (take Deuxime supplment l'Almanach de l'Emigration polonaise au 1 Janvier 1841), 1846 i 1847. W Almanachu autor podawa w miar monoci dane personalne i adresy polskich emigrantw. W. kryptonim nie dajcy si jednoznacznie rozwiza. TESSARI moe J. P. TESSIER, doktor medycyny, przyjaciel Lacordaire'a, redaktor. C h a n c e l l e r i e zob. niej, przyp. 1459. [Spowied] 6 lipca, w oryginale tekst polskofrancuski, zob. Dodatek do Roku 1838, pozycja VII.

ROK 1838

555

Sobota, [7 lipca] Do Platera o listy od Cezarego i listy o wizyty na Faubourg SaintHonor.

489

Karsznicki Do Ryckiego. Gaszyski?1457 Niezabitowski1458

W upominku codziennym Pobudki do nietracenia czasu. Ze jak prdko i silnie postpuje. Pobudka do pokory. _______________________

Annales de la Propagation
____________________________________

Poniedziaek, [2 lipca]. Nawiedzenie Najwitszej Panny Przystpiem do komunii witej i przed poudniem na place SaintSulpice po ojca Grenad. I lektura o dwunastej o piekle. List Starzyskiego. Po niadaniu do Platera i nie zastaj. Do Januszkiewicza po ksieczk dla Hipolita [Terleckiego] do Krakowa, potem po medalionik i krzyyk. (Kamocki da mi 40 frankw.) Adresy dla F[ani] L[ebert], wieczorem do Waltera tam Walery [Wielogowski], Ja [Omieciski]. Oddaj pienidze i dla Jeowickiego. Wracam za pno. Wtorek, 3 [lipca] Do Waltera, na dylians na szst. Boe, dopom, ebym mg teraz ich grzech rozczy! Walery na niadanie do nas (No Danielski). Z Turowskim i Kranasem do komisariatu policji. Po dziesitej do Platera i opowiadam mu interesa Kamockiego, Zdziennickiego, pana Antoniego a co do pierwszej. ___________
1456

506

1457 1458

TEOFIL GORSKI (18091872) w powstaniu listopadowym podporucznik 3. puku uanw. Na emigracji w Nevers. W latach 183841 studiowa grnictwo w Saint tienne. Konduktor drg i mostw w Algerii. Czonek Towarzystwa Demokratycznego Polskiego i Zjednoczenia. KONSTANTY GASZYNSKI (18091866) uczestnik powstania listopadowego, poeta, prozaik, tumacz osiady w Aix (Prowansja). ALEKSANDER NIEZABITOWSKI (18081885) student medycyny na Uniwersytecie Warszawskim. W powstaniu listopadowym by wojskowym podlekarzem. Na emigracji w Montpellier, gdzie studiowa medycyn. Uzyska doktorat w 1834 r. Zwolennik apostolatu Jaskiego.

556

DZIENNIK

507

Potem do Grande Chancellerie w interesie Puntnera;1459 trzeba przyj jutro (spotykam Bukowskiego) i niadanie na rue de Lille (spotkanie z przyjacielem Raymonde Xavier).1460 Do Ropelewskiego, nie ma go, ale ma mi dzi odnie tumaczenie francuskie Manifestu portsmutskiego. Do Chodki, rozmowa bez PANA BOGA w sercu. Wracajc bukinuj (spotykam si z Ziomeckim) przy SaintSulpice. Kupuj kardynaa Bona Voyes abrges1461 itd., bardzo dobre i na poytek mi, Medytacje z Reguy benedyktyskiej.1462 Przed obiadem jest u nas Tyszka.1463 Mikulski idzie mu naj mieszkanie. Wieczorem Ordyniec. Kostecki1464 prosi o Turowskiego jutro na obiad. Ja do Mickiewicza, s tam Wooscy. Wracajc spotykam Orpiszewskiego i Koryckiego (daj 30 frankw dla ksidza Dziewulskiego). ___________
1459

1460 1461

1462

1463

1464

G r a n d e C h a n c e l l e r i e d e l a L g i o n d' H o n n e u r utworzony w 1802 r. przez Napoleona urzd, ktry asygnowa dyplomy przyznawane osobom wyrnionym najwyszym odznaczeniem francuskim Orderem Legii Honorowej. Puntner (zob. wyej, przyp. 1406) by kawalerem Orderu Legii Honorowej i z tego tytuu mia prawo otrzymywa odpowiedni donacj. LOUISANNEXAVIER RAYMOND (18121886) byy saintsimonista i redaktor Globu. Publicysta, podrnik. GIOVANNI BONA (16081674) opat, konsultor rzymskich kongregacji, od 1669 r. kardyna. Wybitny historyk liturgii, pisarz ascetyczny i mistyk. Zmar w opinii witoci. Bona, opierajc si na nauce Ojcw Kocioa, w. Tomasza z Akwinu i wspczesnych pisarzy ascetycznych, przedstawi doskonao chrzecijask jako zjednoczenie duszy z Bogiem przez mio, ktre uwalnia j z naturalnych przywiza. Podkreli m.in. doniose znaczenie westchnie modlitewnych, dziki ktrym czowiek zwraca si do Boga z uczuciem mioci. Spord ascetycznych dzie Bony wyrniy si: traktat Manuductio ad caelum (w przekadzie francuskim Chemin du ciel), Principia et documenta vitae christianae (Principes de la vie chrtienne), traktat Cursus vitae spiritualis przedstawiajcy duchowe ycie chrzecijanina na tle 3 klasycznych drg. Dwa pierwsze dziea w wyborze (abrges) ukazay si w tomie pt. Choix d'ouvrages mystique znanej Jaskiemu serii wydawniczej Panthon Littraire (zob. wyej, przyp. 1434). Voyes tj. Voyages. Rozmylania napisane przez P. Le Nain: Mditations sur la Rgle de S. Benoit, Paris 1717. BENEDYKT Z NURSJI (ok. 480 ok. 547) patriarcha monastycyzmu zachodniego, zaoyciel benedyktynw, opat, autor Reguy, wity. Pionier kultury europejskiej. Zapewne WIKTOR TYSZKA (1805?1854). Od 1825 r. studiowa prawo na Uniwersytecie Warszawskim. W powstaniu listopadowym podporucznik w 17. puku piechoty liniowej. Na emigracji we Francji. Zapisa si na prawo w Dijon. Aktywny dziaacz emigracyjny. Od 1836 r. przebywa w Belgii. Wsppracownik Nowej Polski wydawanej w Paryu. STANISLAW KOSTECKI (ur. 1812) studiowa prawo na Uniwersytecie Wileskim. W powstaniu listopadowym podporucznik 2. puku strzelcw pieszych. Na emigracji we Francji. Studia prawnicze odby w Tuluzie uzyskujc w 1835 r. dyplom licencjata. Kolega uniwersytecki Leopolda Turowskiego. Osiad w Brukseli pracujc w adwokaturze.

ROK 1838

557

roda, [4 lipca] Tyszka na niadaniu i z Mikulskim do Versailles (daj 3 franki) i czytam w domu kardynaa Bony, zabierajc si do spisania dziennika i zrobienia urzdze czasu. (Ordyniec Leonard, daj mu 10 frankw.) List do Edwarda donoszcy, e pojutrze pojedzie do nich Mikulski. Z Kamockim do Platera. Bierze na siebie interes. Piszem prob do prefekta policji u Januszkiewicza; tam Sowaczyski. Ju po drugiej. I do Grande Chancellerie (w interesie Puntnera). Niepotrzebnie na ciastka, potem jeszcze niepotrzebniej bukinuj i wydaj co 23 sous (Abelly1465 i medytacje hiszpaskie). Do Curmera1466 po Livre de premire Communion i odbieram od bukinisty Kromera.1467 Po obiedzie znw skandal drzymanie. Sowaczyski. Wychodz z nim. Do Zdziennickiego, oddaj Zosi ksik, pienidze na spodnie dla Danielskiego. I najniepotrzebniej Caf Voltaire wydatek. Spniam si na pacierze.
Lipiec 1838 1, niedziela 3 lipca, wtorek. Turowski oddaje pensji 36 frankw 12 sous. Par ksiek, kardyna Bona i Dvotion au Sacr Coeur1468 Praczce na rachunek ---------------------------------------------------Jamuna N. --------------------------------------------------------------Jamuna D. --------------------------------------------------------------Karnas oddaje pensji 18 frankw 10 sous. 4 [lipca], roda. Szewcowi buty Mikulskiego Ksieczka do pierwszej komunii dla Z[osi] Zdzienickiej Abelly, Aubernon1469 i ksieczka hiszpaska -------------------Mikulskiemu na podr do Wersalu ------------------------------484

1, 5 5. 5. 3.

14. 10. 1, 3 3.

___________
1465

1466 1467

1468 1469

LOUIS ABELLY (16031691) ucze i wsppracownik w. Wincentego a Paulo, biskup. Pisarz i polemista, przeciwnik jansenizmu. Szerzy kult Maryi. Autor cenionego podrcznika teologii moralnej Medulla theologica (Paris 1650), prac ascetycznych, biografii La vie du ... Vincent de Paul (Paris 1661). Zmar w opinii witoci. HENRI CURMER (18011870) paryski ksigarz i wydawca. MARCIN KROMER (15121589) kronikarz, dyplomata, biskup warmiski. Autor historii Polski do 1506 r.: De origine et rebus gestis Polonorum libri XXX (Bazylea 1555, wyd. I, pene wydanie w Kolonii 1589; przekad polski wyszed w Krakowie 1611). JEANFELIXHENRI DE FUMEL, biskup, autor Le Culte de l'amour divin, ou la Dvotion au Sacr Coeur de Jsus, Strasbourg 1767; pniejsze wydanie: Montpellier 1827. JOSEPHVICTOR AUBERNON (17831851) polityk francuski, autor prac historycznych, m.in. Considerations historiques et politiques sur la Russie, l'Autriche, la Prusse et l'Angleterre, et sur les raports de ces puissances avec la France, Paris 1827.

558

DZIENNIK
7. 15. 10.

Zdziennickiemu na spodnie dla Daniela -------------------------Leonardowi Ordycowi poyczam --------------------------------Jasiowi na gospodarstwo 5 frankw -------------------------------

507

508

Czwartek, 5 [lipca] Z rana z Retlem znw nie najlepiej, chce si ciera o Chtillon.1470 Boe, ratuj nas! Wychodzc, spotykam Oraskiego i przyprowadzam go do siebie. Rozmowa z nim o dziele dra Straussa1471 z mojej strony zupena apatia, pomiszanie. Potem na niadanie przy Luksemburgu i do caf Voltaire, i po pierwszej do jeneraa Giedroj. Ten przyjmuje mnie nadzwyczaj zimno, nawet kilka sw gorzkich (Chevalier), wida z powodu pani Biaopiotrowicz. Czemu tak od dawna u niej nie byem? Do [Jzefa] Hubego (o Rzym, lekcje aciskie, o ojca). Do Baud (ktnie z Napoleonkiem). Do domu o trzeciej i p. Chc si gotowa do spowiedzi i zawrt gowy na ko. Nie jem obiadu, limoniada z herbat. Mikulski i Siennicki su mi. Pitek, 6 [lipca] Po mszy witej do kpieli i do Desplanches, i do Ropelewskiego (czemum go nie napdzi cho do modlitwy?). Trzeba byo u niego skoczy przygotowanie do spowiedzi. Ale wracam do domu i robi dalej przygotowanie. Wtem zblia si poudnie i lektura, niadanie i nie id ju z rana do spowiedzi. Po niadaniu rozmowa z Kamockim, ju, dziki BOGU, zupenie zdecydowany. I dalej pisz te noty i oto ju po trzeciej. Skoczywszy te noty, niepotrzebnie wybraem si z Mlangesem de L'Avenir o celibacie1472 do Sowaczyskiego. Czas przed obiadem krtki, trzeba byo zosta si w swoich stronach, a nie traci go na kurs i prno nie fatygowa si. Koryckiemu odnosz jego manifesta (mona byo i jedno, i drugie przez kogo). Po czym przed obiadem pokadanie si, po obiedzie pokadanie a co do okoo sidmej, tak e nie chciao si wsta, cho bya potrzeba wyj do Hubego, Baudgo, Mickiewicza, Giedrojcia i to prno zabierze czas jutro we dnie. A wic strata czasu, skandal. Boe, ratuj! Litoci! aski! ___________
1470

1471

1472

GASPARD DE COLIGNY (15191572) przywdca hugenotw francuskich, admira, zwany te od miejsca urodzenia Kardynaem Chtillon, zamordowany przez katolikw w noc w. Bartomieja (24 sierpnia). DAWID FRIEDRICH STRAUSS (18081874) profesor teologii, heglista, autor dziea Das Leben Jezu, kritisch bearbeitet, t. III (Tbingen 1835). Wg niego historia ewangeliczna jest mitem zrodzonym z idei, e nard ydowski mia kiedy Mesjasza. Genez chrzecijastwa interpretowa w duchu heglizmu, panteizmu i ateizmu. Chodzi o Clibat ecclsiastique R. F. Rohrbachera, artyku w dwch czciach opublikowany w Mlanges catholiques; extraits de L'Avenir (t. II, s. 331331). Zob. 1832, przyp. 277.

ROK 1838

559

Po obiedzie Rettel wpad by w gniew z powodu stolika potrzebnego sobie, ktrego mu nie daj. Trza byo nie przepuci tego pazem, ale zaraz go reflektowa. Sidorowicz chce ciemiy gawd. Trza byo si nie dawa po prostu. Jasiowi z rana odpowiadaem take z jak niecierpliwoci.
Szsty tydzie po Zielonych witkach Decyzja co do miszkania. Poniedziaek, 9 lipca Urzdzenie czasu z brami (Dogme gnrateur dla Tyszki i Saint Franois de Sales). O dziesitej Baud. Plater. F[ani] L[ebert] i Mickiewicz. Transon. Ksidz Poiloup wiadectwo dla Mikulskiego. Juilly 1473 Poukadanie w stoliku. Upominek codzienny. Weyssenhof Dziennik. Wtorek, [10 lipca] Do ksicia Czartoryskiego (obiady dla Mierzwiskiego, Danielskiego od Botnickiego). F.L. Mickiewicz. Krucyfiks. Szafki, (2 stoliki), 6 krzese, siennik, videpocher. roda, [11 lipca] Do Baud Hube. O dziesitej do ksidza Buquet. Do Giedr[ojciw]. Do Mickiewicza. Szafki. Stoliki. Czwartek, [12 lipca] Po mszy witej do Jakubowskiego, rue SaintJacques, 273. Ksiki dla Boleskiego. Do Mickiewicza.

509

512

Chodkiewicz Pan Antoni

___________
1473

Zob. Dodatek do Roku 1838, pozycja VIII: Upominek codzienny. Tekst nie datowany, lokalizacja hipotetyczna.

560
513 Niedziela, 15 (lipca) Z Uruskim itd.

DZIENNIK
Sidmy tydzie po Zielonych witkach Giedroj Chodkiewicz Pan Chdowski

Poniedziaek, [16 lipca] U pana Lefaure,1474 u F. L., u ksidza B[adiche] do trzeciej. W domu. Marszewski (Collge, Gaume1475). Ksidz Godin.1476 Collge, Mickiewicz, Buquet, Baud. Wtorek, 17 [lipca] Z Marszewskim, Mikulskim, Sidorowiczem, Kranasem, Retlem. Do Ropelewskiego i Januszkiewicza. Listy. Spyta Kamockiego, czy [Karol] Krlikowski zna Dupuch?1477 [Jaski po wynajciu 17 lipca pomieszczenia przy rue Vavin 13 sporzdzi na osobnej karcie list osb, ktre zamierza rozmieci w Domku (skrelenie odautorskie:] 8594 1212 17 lipca, [wtorek], 1838. Kalinkowski1478

___________
1474 1475

1476 1477

LEFAURE urzdnik Archives Auxiliaires, zastpca w Prfecture de la Seine (Paris), ktremu podlegay sprawy podatkowe. JEANJOSEPH GAUME (18021879) teolog i pisarz, profesor dogmatyki, od 1828 r. rektor seminarium duchownego w Nevers, promotor Dziea w. Franciszka Ksawerego dla robotnikw, dyrektor Konferencji w. Wincentego a Paulo. Autor m.in. Catchisme de persvrance ou expos ... de la religion depuis l'origine du monde jusqu' nous jours (t. IVII, Paris 1838). Ksidz GODIN moe ANDR GAUDIN, duchowny; zmar w 1844 r. w wieku 35 lat. ANTOINEADOLPHE DUPUCH (18091856) wychowanek paryskiego seminarium Saint-Sulpice, biskup pomocniczy Bordeaux (gdzie mieszka Karol Krlikowski). Gdy rzd francuski zgodzi si na utworzenie w Algierze biskupstwa rezydencjalnego dla sprawowania opieki duszpasterskiej nad Francuzami zamieszkaymi w Algerii, ksidz Dupuch zosta w 1838 r. pierwszym biskupem diecezji algierskiej. Warto wspomnie, e w Algerii przebywali Polacy emigranci. O nich myla Mickiewicz w licie do Zaleskich donoszc: Wiecie, e w Algierze i Oranie jest kilkadziesit Polakw? ... zawsze po chrzecijasku ten zrobi, kto braci algerskich odwiedzi (Dziea, wyd. cyt., t. XV, Listy, cz druga, s. 189). Jest to jego ide fixe pisa Jaski do Zaleskich (19 czerwca 1838) od paru lat. W istocie, w projekcie tym moe by bardzo podne ziarno ... Przede wszytkim trzeba by tam lepiej rozpozna le terrain. W grudniu 1838 r. w Rzymie biskup Dupuch, z ktrym kilkakrotnie widzia si Semenenko, da ksidza polskiego dla swojej misji (Semenenko w licie z 1 stycznia 1839 do Jaskiego, ACRR 1234).

ROK 1838
na rue Vavin Kranas (Turowski) Kamocki Biergiel (Sowaczyski) Boulevard MontParnasse Terlecki Marszewski Ja Mikulski Ja Klukowski Kobiela1480 Sidorowicz

561

Siennicki Lewicki Turecki1479 Woch Zan Kaczanowski (Maliski) (Rettel) Biergiel Sowaczyski (ksidz Duski) Komian 1213

Ziomecki Sidorowicz Siennicki Faliski Marszewski Mikulski Ziomecki Sidorowicz Siennicki Hube Marszewski Mikulski Faliski Zan Szymaski Ro[pelewski] Eb[orowicz] Kozowski Maliski

roda, [18 lipca] Do ksicia Czartoryskiego. Jzef aboklicki1481 z Tuluzy do Szkoy Handlowej, przez Platera. Czwartek, [19 lipca] Sidorowicz do SaintLouis,1482 z listem itd. Na obiad do ksidza Badiche. Niemojowski, rue de Varennes, 7. [Jaski zapisa owkiem na osobnej kartce przewidziane na czwartek dyspozycje, ktrych tre zdaje si mieci pod dat 19 lipca:]

8627 513

___________
1478 1479 1480 1481 1482

By moe KAROL KALINKOWSKI (zm. 1857?) z Warszawy; w 1838 r. brat ekstern w Domu Jaskiego. Po kilku latach zosta towiaczykiem. RUDOLF TURECKI, w 1838 r. brat ekstern w Domu Jaskiego. KOBIELA brak bliszych danych. JOZEF ABOKLICKI z Tuluzy, sierant. Szpital SaintLouis, ufundowany przez Henryka IV w 1604 r. w podparyskiej miejscowoci Belleville.

562

DZIENNIK

8591 1149 Czwartek Do Wadysawa Platera po pienidze. Listy (Mabulle1483 Terlecki) Zalescy Bole 1484 Rzym Nevers Ksiki dla Boleskiego. Collge Orpiszewski Mickiewicz.
Ksidz Rodez.

Sidorowicz do SaintLouis o polecenie Skargi.

8627 514

smy tydzie po Zielonych witkach Niedziela sidma, [22 lipca], witej Marii Magdaleny U Platera, u Orpiszewskiego i Kowalewskiego, i w domu. Od Orlickiego Poniedziaek, [23 lipca] U Chechowskiego ... i F. L. Do Collge, do jeneraa Giedrojcia, do Platera, do Mickiewicza. Do ksidza Buquet wzgldem Kamockiego. Wtorek, [24 lipca] Leopoldowi o Celiskim p. Marszewski do spowiedzi, do ksidza Badiche. Boleski. Bautaina dla Sowaczyskiego. Krlikowski. Listy. Boleski. Breza.

Odwiedziny do ksicia Ogiskiego, ksicia Czartoryskiego, ksicia Giedrojcia. Ropelewski Jourdain pan Chdowski Sowaczyski

roda, [25 lipca], rano do F. L. Czwartek, [26 lipca]. [Godzina] 6,40 u W[adysawa] Z[amojskiego].

___________
1483 1484

MABULLE moe MAPOLLE, byy saintsimonista III stopnia. BOLESLAW WIELOGLOWSKI (18131883) z Krakowa, syn prezydenta senatu krakowskiego. E. Januszkiewicz pozyska go do redakcji pisma Moda Polska. onaty z Karolin Biaopiotrowicz.

ROK 1838
Pitek, [27 lipca] Listy do Machwitza,1485 do Krlikowskiego, do Jaboskiego itd. Do pana Jourdain, do Ropelewskiego, do Giedrojcia i Baudgo, i Hubego, i ksidza Buquet. (Ksidz Aug) Do Kazimirskiego. (Od Adama Manzoniego1486.) Sobota, [28 lipca], o pierwszej i p wyjazd F. L.

563

Licik do Orpiszewskiego Szymaski Sowaczyski Bukaty 8591 1151 8593 1192a 8591 1151

Poniedziaek, 9 [lipca] List od Zaleskich. 10 lipca 1838, witej Felicytaty.1487 [Wtorek] Czwartek, [12 lipca] U Mickiewicza. Gawda o sobie. Pitek, [13 lipca] Bodaj u Platera niedobre mowy. Sobota, 14 [lipca] Szafki itd. ___________
1485 1486

1487

KONSTANTY MACHWIC, porucznik 12. puku grenadierw, zamieszkay w Nevers. Jaski wspomina go take w jednym z listw do Cezarego Platera. ALEKSANDRO MANZONI (17851873) pisarz woski, twrca hymnw religijnych, tragedii oraz powieci historycznej z dziejw Lombardii XVII w. Narzeczeni (pierwsza wersja 183537). By take autorem m. in. uwag o moralnoci katolickiej Osservazioni sulla morale cattolica (pierwsza wersja 1819), dziea apologetycznego, napisanego po nawrceniu (1810) na katolicyzm. Manzoni odpiera w nim zarzuty wysunite na paszczynie moralnoci praktycznej przeciw doktrynie katolickiej przez Sismondiego; przy tej okazji podj prb pogodzenia racji wiary z racjami wspczesnej myli, psychologiczne rozwaania na temat dumy, skromnoci, obmowy, oraz na temat ziemskich przeszkd stajcych na drodze do wiecznoci. Opowiada si za religi uczc pogardza tymi rzeczami, ktrymi ludzie posuguj si, by uczyni innych swymi sugami, za religi dc do utrzymania kadego w wolnoci i swobodzie ducha, ktre s kademu konieczne do wypenienia swego obowizku. Wspomniane dzieo ukazao si w przekadzie francuskim w r. 1834 pod tytuem Defense de la morale catholique. Jaski zaleca je swoim wspbraciom (ACRR 8627, s. 591) i by moe Adamowi Mickiewiczowi. FELICYTATA mczennica za wiar (zm. 202 albo 203), ktrej wito obchodzono w dniu 10 lipca wedug wczesnego kalendarza kocielnego.

564 Niedziela, [15 lipca] Kwartalne gospodarzowi. Uruski na obiedzie.

8627 505

DZIENNIK

Ksidz Badiche 1. Spyta o odmawianie nieszporw w niedziel. 2. Zapowiedzie, eby nie mwi o kongregacjach. Moins [mnisi]. 3. Spyta, czy wolno posya na propagand ksiki ssymoskie.

8591 1151 Poniedziaek, 16 [lipca]

20 frankw u ksidza Badiche. Wzbronionym. Wtorek, 17 [lipca] Oddaj kwartalne gospodarzowi. roda, [18 lipca] Wyjeda Tyszka. Ksidz Korycki. Czwartek, 19 [lipca] Na obiedzie u ksidza Badiche.
1152 Pitek, 20 [lipca]

Sabym. Sobota, [21 lipca] Niedziela, [22 lipca] Od Platera 5 frankw (Transon, Fster1488). Orpiszewski, wieczorem Machwitz. Poniedziaek, 23 [lipca] Do Chechowskiego 25 frankw. Z rana po mszy do F[ani] L[ebert]. Wtorek, [24 lipca] Orpiszewski. SaintEustache. Bukaty, u niego do czwartej. Wracajc przez Luxembourg ksidz Moignot.1489 ___________
1488 1489

FSTER (FUSTER) zob. 1832, przyp. 471. FRANOISNAPOLEONMARIE MOIGNO (18041884), jezuita, potem za zgod papiesk w 1842 r. ksidz wiecki. Profesor matematyki, fizyki i chemii w paryskim Semina-

ROK 1838

565

roda, [25 lipca] niadanie na rue Lille. Do ksicia Czartoryskiego, do ksicia Giedroj. Przez Inwalidw1490 do domu. Wieczorem Newelski. 26 [lipca, czwartek]. witej Anny Na dziesit do Z[ana], [passage de la] Pompe Feu. Msza w kaplicy de l'Hospice du Roi.1491 U W[adysawa] Z[amojskiego]. Botnicki. Newelski. Ksi Ogiski. Jen[era Giedroj]. U Mickiewicza. 27 [lipca], pitek List do Nevers. Do Mickiewicza po Cobb[etta]. Orpiszewski (Saint Eustache). Januszkiewicz i list do Krlikowskiego. Starzyski. Sowaczyski. Taski. Desplanches. Wieczorem piwo.1492 Sobota, [28 lipca] Po niadaniu, place du Chtelet, do ksidza Badiche. Po trzeciej z nim ku SaintSulpice. Po obiedzie do Mickiewicza z Bukietem1493 i nie zastaj. Na kaw. Niedziela, [29 lipca] Msza w Notre Dame. Do F[ani] L[ebert] nie zastaj. Na kaw. Klukowski, Zborowski,1494 Tyszka. Montandon. Orlicki.
29 lipca, [niedziela], 1838 r. Listy pilne Do Rzymu, Do Maliskiego, do ksidza Duskiego, do Zaleskich (o Klukoskim), do Chevalier, do Cezarego, Do Montpellier, do Jaboskiego. 8533 255 8627 515

do Biergla

___________
rium Jezuitw. Publicysta, autor licznych prac naukowych, filantrop, wspzaoyciel Towarzystwa w. Franciszka Ksawerego, kierowa zgromadzeniami robotniczymi w parafii SaintSulpice. Znawca sztuki. P a a c I n w a l i d w wzniesiony w drugiej poowie XVII w. przez Ludwika XIV, pocztkowo zaprojektowany jako szpital dla wysuonych onierzyinwalidw. L' H o s p i c e d u R o i szpitalhospicjum w. Ludwika IX, krla Francji. Zob. wyej, przyp. (1409). Msza wita odprawiona w rocznic rewolucji lipcowej. Tego samego dnia Jaski napisa Zamiary najblisze; zob. Dodatek, pozycja IX. Jaski artobliwie trawestuje nazwisko ksidza Buqueta. ZBOROWSKI brak bliszych danych.

1490 1491 1492 1493 1494

566
do empickiego, do Komiana

DZIENNIK
ksidz Poiloup Juilly

Do Waltera
do Krlikowskiego krakoskiego, do ksidza biskupa Skrkowskiego, do Jeowickiego,

do Turowskiego
256 Atelier Malarzy, Tkaczw itd., obrazkw. piewanie i muzykowanie na skadki na szpital inwalidw i szko.

8627 515 Poniedziaek, [30 lipca]

Rano z Kranasem. Baud i z Kranasem. Caf Voltaire, do drugiej i trzy kwadranse. Piechoto do F. L. (nie sama). Wieczorem Zan. Mierzwiski. Do Mickiewicza, list od Zaleskich.1495 Wtorek, [31 lipca] Moja suba. Przemwka z Sidorowiczem o kaw. Ziomecki, odprowadzam go. (Druga pobudka do witoci.) Do domu i omnibusem na groseille [porzeczki] do F. L. O czwartej po obiedzie z Kamockim i niby do Mickiewicza z Szulcem do kawy. Ociaym, na modlitwie.

485

Na 1 sierpnia, [roda], 1838. Chechowskiemu ----------------------------------------------- 25 frank. Ksidz Korycki ------------------------------------------------- 15. Ksidz Badiche-------------------------------------------------- 20. (Dzi 30 frankw

i 25 frankw) ___________
1495

Do Mickiewicza list od Zaleskich. Chodzi o list Bohdana Zaleskiego do Adama Mickiewicza, wysany z Endoume 29 czerwca 1838 r. Przytaczam fragment listu dotyczcy Jaskiego: Biskup Jaski, leniwiec nad leniwcami, niemal przez cae dwa miesice ciemiy mi najokrutniej; nie pisa ani swka o pienidzach, ktre mu wszake na danie posaem. Ma si rozumie, e w gowie mojej poetyckiej skleciem by, Bg wie, jak straszn histori, a co najgorszego, e w takim niepokoju nie mogem ani pira wzi do rki. Najnieznoniejszy dojutrek! ale nie aj go, Adamie, bo obieca popraw, a przy tym si przyzna, e si ciebie boi. Na przyszo jednak pozwl, abym na twoje rce wyprawi fundusze dla katolickiego domu. Chodzi mi gwnie o kwity, a ty atwiej napdzisz tam Jaskiego do tak wielkiej roboty. T raz wypa mu 200 frankw na ksiki religijne, aby mieli co czyta nasi nowonawrceni po zakadach (Korespondencja Jzefa Bohdana Zaleskiego, dz. cyt., t. I, s. 123).

ROK 1838
Pitek, 3 sierpnia do A. uszczewskiego, do W[adysawa] Z[amojskiego], list do Walerego, do Mickiewicza o sidmej Szymaski.

567
527

roda, [1 sierpnia] O dziewitej Hube (na herbatce). O dziesitej Baud. O jedenastej z Baudm i Hubem do Collge, ksidz Buquet. Giedroj, Adam (nie ma). O pierwszej i p do domu. Tyszka, Ziomecki, Hube. List od Boleskiego (Univers, Bona). Przyjeda Edward i Mikulski, wic na dzienniki i kaw. Przed pacierzem do domu (na Retla przed Edwardem, na Sidorowicza).
Dziesity tydzie po Zielonych witkach Poniedziaek, 6 sierpnia Szymaski. Boleski. Ksiki dla pani Sotyk.1496 Versailles ksidz Moignot. Biergiell Kamocki Marszewski Mikulski. Proby. Breza.1497 Listy do Rzymu Maliski Wtorek, [7 sierpnia] do ksidza Duskiego Ksidz Desgenettes do Jaboskiego Do ksistwa Ogiskich wzgldem do Cezarego Terleckiego. do Krakowa O szstej do Kalinkowskiego. Krlikowski i Walter. roda, [8 sierpnia]

516

517

Do Brezy, do Jaboskiego, do ksidza

Duskiego do Versailles. O szstej do Kalinkoskiego.

Czwartek, [9 sierpnia]
Do Postempskiego i pana Referendarza. Kasza gryczana. Proba Kamockiego. Do ksidza Buquet o ksidza Poiloup. Do Htel du Bon Lafontaine.1498 Pitek, [10 sierpnia] List do Szymaskiego - Bukaty - Kazimirski - Oraski - Orlicki - Wrblewski i Zieliski.

___________
1496 1497 1498

HELENA SOLTYKOWA z Moszczeskich, ona gen. Romana Sotyka; zob. 1831, przyp. 191. EUGENIUSZ BREZA zob. 1835, przyp. 747. H t e l d u B o n L a f o n t a i n e hotel przy rue du GrenelleSaintGermain 16, goszczcy zazwyczaj czonkw francuskiego kleru, dygnitarzy kocielnych.

568

DZIENNIK

Z Sidorowiczem do ksidza Moignot i wzgldem maitrostwd'Etudes [wychowawstwa] (czy do ksidza Boulanger, i do ktrego). Do ksistwa Ogiskich. Ksiki dla pani Sotykowej. Sobota, [11 sierpnia] Do Sowaczyskiego z Triomphe de l'Evangile1499 i Imitacj. wity Hipolit1500 o dziesitej. Sphinx1501 dla Ziomeckiego. Do ksidza Buquet dla Mariana [Kamockiego] i do ksidza Poiloup i Baud. Ksidz w SaintRoch. Ksiki dla pani Sotykowej. Spowied. Londyn. Jaboski. Herb Duskiego.1502 Htel du Bon Lafontaine. Kalinkoski na niedziel. Do Gilberta1503 list. 518 Jedenasty tydzie po Zielonych witkach Boleski. Rekreacja. (Pienidze dla Zdziennickiego, dla Ziomeckiego. Homilie organizacja a wprzd nasza.) Po pitnastym do ksidza Mantaument.1504 Ksidz Poiloup Juilly Versailles (papiery Wojewody) Desplanches

___________
1499

1500

1501

1502

1503

Triomphe de l'Evangile wydany w czterech tomach przekad francuski hiszpaskiego dziea El Evangelio en triumfo o la Historia de un filsofo Desengaado (Triumf Ewangelii, czyli historia rozczarowanego filozofa). Napisa je Pablo de Olavide y Juregui (17251804), peruwiaski encyklopedysta. Pochodzi z Limy, mieszka stale w Paryu i Madrycie. HIPOLIT (przed 170 r. zm. 235) kapan, biskup, mczennik, chrzecijaski pisarz egzegetyczny i homiletyczny, autor pisanych w jzyku greckim prac pt. Philosophumena czyli Odparcie wszystkich herezji, Kroniki. Koci katolicki obchodzi wito Hipolita w dniu 13 sierpnia. Jaski stara si o dzieo w. Hipolita dla solenizanta Hipolita Terleckiego. Jzef Maria HoeneWroski (zob. 1833, przyp. 589) redagowa w latach 181819 czasopismo Le Sphinx ou la Nomothtique shlienne, w ktrym ogasza swoje artykuy. W tym samym czasie opublikowa osobno Introduction un ouvrage intitul Sphinx ou la Nomothtique shlienne, Pary 1818. Jaski wypoyczy od Bukatego, zwolennika HoeneWroskiego, jego prac dla Ziomeckiego (zob. 1835, przyp. 1016), przyszego nauczyciela matematyki w liceum w SaintGeron, licencjata nauk matematycznych. Edward Duski pochodzi z rodziny mieszczaskiej. Wadysaw Zamojski, starajc si o paszport dla niego, chcia posuy si nazw herbu, by uzyska u wadz francuskich pozwolenie na wyjazd zagraniczny. GILBERT moe GIBERT, ksidz, nastpca ksidza Moigno na stanowisko kierownika Towarzystwa w. Franciszka Ksawerego w parafii SaintSulpice.

ROK 1838
Do ksidza Blanc.

569
Mirosawski Kondratowicz Dworzaczek1505 Kazimirski Bukaty Baud Transon Benoist

Niedziela, [12 sierpnia] Kupno witego Hipolita. Powinszowanie. Ja do Meaux. Do Wadysawa Platera. Wtrbka. Do Szymaskiego List do Walerego. (Londyn, Rzym) Poniedziaek, [13 sierpnia] Do Perissa (papier i pira. Herb). Montandon. List do W[adysawa] Zam[ojskiego]. Do ksidza Buquet o list do ksidza Poiloup. (Do Desplanches), do ksidza Moignot. List do Wadysawa Platera. (Do Kalinkoskiego) Benoistowi Bautaina. Do Wrotnoskiego. Wtorek, [14 sierpnia] (Krzyyki Imitacja. Pan Lallemand.1506) roda, [15 sierpnia] Woch i Klukowski na obiedzie. Czwartek, [16 sierpnia] Giedroj interes Sowaczyskiego. Wrotnoski. Desplanches. Kazimirski. Na pierwsz ksidz Poiloup i do Napoleonka. Na obiad u ksistwa Ogiskich. Htel du Bon Lafontaine. Szymaskiego1507 jeszcze raz spyta o Szko Burakw,

Wielogowski Kozarzewski Komian

519

___________
1504 1505

1506

Ksidz MANTAUMENT brak bliszych danych. EDWARD DWORZACZEK (ur. 1810), modszy brat lekarza Ferdynanda Dworzaczka. W 1829 r. zapisa si na prawo na Uniwersytecie Warszawskim. W powstaniu listopadowym podchory 20. potem 14. puku piechoty liniowej. Na emigracji w Paryu. Majc stypendium od Towarzystwa Pomocy Naukowej, mg uczszcza do Szkoy Administracji i Handlu. W 1836 r. ukoczy Szko Centraln Sztuk i Rzemios i otrzyma dyplom inyniera chemika. Od 1837 r. pracowa przy budowie kolei elaznej. W 1840 r. przenis si do Woch i pracowa w Rimini jako gwny inynier przy eksploatacji miedzi. FRANOISCLAUDE LALLEMAND (17901854) doktor medycyny, profesor kliniki chirurgicznej Krlewskiej Akademii Medycyny w Paryu, na Fakultecie w Montpellier, szef szpitala SaintEloi w tym miecie, czonek towarzystw naukowych w kraju i za granic.

570
wzgldem Breg. [?]

DZIENNIK

Pitek, [17 sierpnia] Sidorowicz do Szulca. Ksidz Buquet. Ksidz de Scorbiac. 1508 Wrotnoski. Ksidz Moignot. Sobota, [18 sierpnia] Sidorowicz do ksidza Koryckiego i do Zdziennickiego. Do biblioteki do herbarza o Duskiego. Dla Kazimirskiego Listy witego Pawa Do ksidza Moignot Listy Po szafy. Ksiki Napoleonkowi i do Baud wzgldem ksidza Mantaument Mickiewicz Pan Antoni Plater 520

Zdziennicki Budrewicz Ksiki

Podbereski1509

Niedziela, 19 [sierpnia] Do Wadysawa Platera o Wtrbk, o pana Antoniego wzgldem ksidza Koryckiego 1510 (do Tuszkowskiego) Bukatego List do ksidza de Scorbiac i do W[adysawa] Z[amojskiego]

do Kozarzewskiego do Terleckiego do Wielogowskiego do ksidza de Scorbiac Biergiell Do ksidza Moignot.

Poniedziaek, [20 sierpnia].1511 witego Bernarda Z rana do ksistwa Ogiskich.

w domu do Platera tylko do Mickiewicza i listy spyta dzi w PortRoyal i ksieczki dla Wocha.

___________
1507

1508 1509 1510 1511

Zapewne KAZIMIERZ SZYMANSKI, urodzony w Putusku w 1810 r., uczestnik powstania listopadowego w randze podporucznika 6. puku piechoty liniowej. Na emigracji w Francji. W latach 183335 ksztaci si w szkole rolniczej w Grignon. Mia potem wyjecha na lsk, by zaj si wyrobem cukru. BRUNO DE SCORBIAC (17961846) jeden z ksiy dyrektorw i rektor Collge de Juilly, pisarz, autor Prcis de l'Histoire de la philosophie (1834). FORTUNAT PODBERESKI (17831872) dawny onierz Ksistwa Warszawskiego, kapitan 26. puku piechoty, zamieszkay w Nevers, Clamecy. TUSZKOWSKI brak bliszych danych. Zachowa si nie datowany przez autora tekst Z Turowskim przed wyjazdem do Trapy, ktry podano w Dodatku, pozycja X. Lokalizacja tekstu hipotetyczna.

ROK 1838 (Sidorowicz po Saint Jean de la Croix) nie(Do Hussona wzgldem Budrewicza) Sfinksa od Ziomeckiego. Chodkiewicz

571 O drugiej na

szpory z pani Bazard. Ksidz Mantaument czyby nie wiedzia miejsca

Wtorek, [21 sierpnia] Do Chechowskiego po Demaistre. Dystrybucja [Rozdawanie wiadectw] w Collge Stanislas Bukatemu Sfinksa. Ksidz dla Wocha, Kerelly roda, [22 sierpnia] Listy z Rzymu. List do Terleckiego, do Chechowskiego po Principe. Sidorowicz: Chemin de la Perfection, medalik. do Bukatego do Wadysawa Platera do Kazimirskiego do ojca Bernarda [Duge]

Do Tomaszew[icza] Biergiela, Guderleja.

pensja Sidorowicza
ksidz dla Wocha Henschel pour un Frisch (41, Caumartir). Do Chodkiewicza i Starzyskiego. Czwartek, [23 sierpnia] Do Orpiszewskiego. Do Kazimirskiego Ksidz Rod (Do Mickiewicza wzgldem Zaleskich.) Wieczorem do Wrblewskiego. Pitek, [24 sierpnia] Adres Szyrmy. Z podzikowaniem ks[idzu] Levayer. Do ksidza Kerelego. Niedziela, 26 [sierpnia] Do Bukatego Do Wadysawa Platera Essai sur l'indiffrence [en matire de religion Lamennais'go] Dla Walerego kupi Bautaina przez Sidorowicza. Dworzaczek, rue Truffaut, 6 bis. D[emoise]lles Bontemps1512 przy rue des Dames. Korabiewicz Buchez 521

Listy do W[adysawa] Z[amojskiego], do

Rzymu, do Ad[ama] Jab[oskiego]. Do ksidza Duskiego do Tuszkowskiego

___________
1512

D[emoise]lles Bontemps panny Bontemps (?).

572
List do Frischa

DZIENNIK
do SaintChrona po Bakona1513

[Zachowaa si notatka Jaskiego z dat:]

523 Niedziela, 26 sierpnia U wyjazdu do Rzymu (E. Duskiego i J. Hubego) 1. Przeprosiny z mojej strony, 2. Zapowiedzenie rekreacji. Poniedziaek, [27 sierpnia] 1514 Klukowski, ksidz Badiche, Transon. (do Henszla) Ksidz Rodez na rue Vavin Do ksidza Kerelly do elechowskiego1515

521

i Ordyca o miejsce
Ksidz Bernard [Dugu]

Cezary
Wtorek, [28 sierpnia] Bukaty ksidz Blanc p[re] Berruyer1516 Buchez. Listy. Do Bukatego i Augen Do Bucheza, przeczytawszy i napisawszy 522 roda, [29 sierpnia] Komian

Ksidz Blanc (listy) rue Vavin ksidz Kerelly

Pitek, [31 sierpnia] szafka do Starzyskiego Listy do Trappy, Londynu, Rzymu Woch (ksidz Kerelly) Bergiell, ksidz Duski Napoleonek

Juilly, ksidz
Poiloup

___________
1513

1514 1515 1516

Zapewne FRANCIS BACON (15611626) angielski filozof, m stanu, autor dzie prawniczych, filozoficznych i historycznych. Prekursor idei owiecenia. Pogldy Bacona zaatakowa Joseph de Maistre w pomiertnie wydanym dziele Examen de la philosophie de Bacon (Paris 1836). Moe o to dzieo chodzio Jaskiemu. Zachoway si w rkopisie noty do spowiedzi z 27 sierpnia. Zob. Dodatek, pozycja XI. ELECHOWSKI brak bliszych danych. ISAACJOSEPH BERRUYER (16811758) jezuita, teolog i historyk, autor Histoire du peuple de Dieu..., t. IXXIII, Paris 174258.

ROK 1838
Sobota, [1 wrzenia] Bukaty, Kazimirski

573

Do ksidza Blanc

Kupi 1. taburetki i aweczk, 2. szafk 3. Heures de SaintBenoit.1517 pre Berruyer Louis Dupont1518 SaintChrysostome1519 SaintAmbroise1520 Katechizmy. Ewanjelie. Vie des solitaires1521 itd. 1. zdanie o Cursus Theologie,1522 2. o Rohrbachera i czyby nie mona go dosta, (o l'abbe Thorel),1523 jakie dzieo o kwestii powstania, wojny, czy nie byo jakiej polemiki jakie decyzje Kocioa i dziea co do dyspens dla onatych? Na 1 wrzenia [sobota]

524

525

Starzyski
Maitrowie d'Etudes Guderley

Zdziennicki
Praczka ksidz Korycki Szkoa Agronomiczna Ks[awery] Potocki1524 526

___________
1517

1518 1519

1520

1521

1522 1523

Heures de Saint Benoit Regua w. Benedykta (zob. wyej, przyp. 1462) ustalaa dzienne godziny oficjum i zalecaa: W tych wic godzinach oddawajmy chwa naszemu Stwrcy, z powodu sprawiedliwych Jego wyrokw (Ps 119 (118), 62. 164), a mianowicie w czasie jutrzni, prymy, tercji, seksty, nony, nieszporw i komplety; a w nocy stawajmy, aby Go wielbi. LOUIS DUPONT, jezuita, pisarz ascetyczny: Guide spirituelle, t. III, Paris 1689; Meditations sur les mystres de la foi, t. IIII, Paris 1702. SAINT CHRYSOSTOME w. Jan Chryzostom, Zotousty (ok. 349407) biskup Konstantynopola, jeden z czterech doktorw Kocioa Wschodniego. Wybitny kaznodzieja. Jego literacka spucizna obejmuje traktaty, kazania i listy. SAINT AMBROISE w. AMBROZY (ok. 340397) biskup Mediolanu, jeden z czterech doktorw Kocioa Zachodniego. W swoich pismach porusza kwestie dogmatyczne, moralnoascetyczne, egzegetyczne. Zachoway si jego mowy, listy oraz hymny. Vie des solitaires Oryginalny tytu dziea Franoisa Josepha Bourgoinga (zob. wyej, przyp. 1362): Vies des SS. Pres des dserts et des Saintes solitaires d'Orient et d'Occident, t. IIV, Paris 170608. Cursus Theologie tytu dziea bliej mi nie znanego. JEANBAPTISTE THOREL ksidz, pisarz religijny, autor Sur l'etude des autorits et l'autorit unique de M. l'abb J. Fr. [!] de la Mennais, Paris 1829.

574
Kozarzewski Charzewski Pniak Tomaszewicz

DZIENNIK
Konstanty [Henszel?] Kuba1525 Przyborowski1526 (Tyszka) Szkoa Handlowa aboklicki1527

528

Niedziela, 19 sierpnia Szczeglne postanowienia przy komunii witej nietracenia czasu, odrobienia zaduonych robt. Tymczasem zasiaduj si na jadle i dziennikach, i u pani Mickiewiczowej. I tam spojrzenia, myli podliwe, spojrzenia podliwe (jeszcze). Ociao i lenistwo w rozmowie z Szulcem i Wochem. Rozwalenie si gorszce. Z rana z Mikulskim, nie do powagi i surowoci w odpowiedzi na jego mowy tonem artobliwym i kapitanowanie. (Anio Paski nie zmwiem w poudnie.) Poniedziaek, [20 sierpnia]. witego Bernarda Na niadanie do pastwa Ogiskich i do ksidza Poiloup wstrzymuj si od misnego niadania. Do domu i Rettel gorsz jedzeniem przy nim. Ziomeckiemu oddaj pienidze. Ranut1528 (rozgniewanym). Nadchodzi Walery i Romuald [Szymaski]; kiedym mia wychodzi, i to mnie misza, zdetonowanym. Abattement [zesabnicie] prawie dobrowolne. +Edwarda spotkanie nieprzyjemne.+ Do Mickiewicza spniam si (skrupulatno w dotrzymaniu sowa). U jeneraa Giedroj. Wracam do domu. Szymaski.

___________
1524

1525

1526

1527

1528

KSAWERY POTOCKI (zm. 1842) uczestnik powstania listopadowego, podporucznik 7. puku uanw. Na emigracji w Besanon, nastpnie w Nevers. Czonek Rady Wojskowej Polakw. Pracowa jako poczmistrz. KUBA Zapewne JAKUB SZYMANSKI, w powstaniu listopadowym podporucznik 6. puku strzelcw pieszych. Na emigracji w Tuluzie (1834). W 1838 r. przebywa w Domku Jaskiego przy rue Vavin. IGNACY PRZYBOROWSKI (ur. 1814 w Pockiem) w powstaniu listopadowym podoficer 8. puku piechoty liniowej. Na emigracji w Bordeaux. Nalea do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. By moe ANDRZEJ ABOKLICKI (18111882) z Kaliskiego. W powstaniu listopadowym podoficer. Od 1832 r. na emigracji we Francji. Pracowa jako buchalter przy papierni. RANUT brak bliszych danych.

ROK 1838

575

Wtorek, [21 sierpnia]. witej Joanny Chantal Po komunii witej aj (?) Sidorowicza. Po niadaniu Collge po listy i do domu, i sam do ks[istwa] Ogis[kich]. Czemu wicej i cigle nie podnosz myli do Boga? Na powrt o jedenastej i niepotrzebnie niadanie misne i kawa. Distribution des prix [rozdanie nagrd], czemu bez Boga-m w sercu? arciki do Baudgo o Pekinie. Z Edwardem znw niemio si spotka. Okoo trzeciej do domu i list do Kozarzewskiego. Id na poczt i spotykam Frischa (czemu go nie wsparem, czym byo?). Mikulski odebra pienidze. Czemu mwi mu niemiao? Obiad. List do Trapy. Odprowadzajc Szulca i Turowskiego,1529 czemu nieciga modlitwa? + Spogldanie na kobiety mogce gorszy drugich. + Na herbat i do domu. Czemu zaraz nie na kolana i naprzd modlitwa na podzikowanie za Szulca. Znowum zapomnia Anio Paski w poudnie. Czwartek, [23 sierpnia]. witego Filipa Benitti1530 Komunia wita u Karmelitek. Z Jasiem o Zaleskich (czym ich nie stara si poniy i obwini?). Pan Antoni Plater (podobnom mu intencjonalnie robi koncesje w naszej rozmowie o religii). Sowaczyski (czemum na niego ywiej i otwarciej nie natar?). List do Terleckiego, przypisek do Kozarzewskiego. Rozmowa z Kamockim (czemu bez adnej onkcji, ale z jakim namysem i myleniem ludzkim?). Kranas czyta mi swj list misjonarski (mao uwaam i nie modl si). Pitek, [24 sierpnia] Sidorowicz nie sucha mnie, idzie samopas. To mnie skwasio. I wtre: nie mogem dotrzyma postu, i na niadanie do Felber. Potem zy humor przez cay dzie. W wieczr zgorszyem Wgliskiego1531 przez sowa lekkie. Niepotrzebne wystpienie z powitaniem penym prnoci (em wiedzia, i [brak zakoczenia].

529

530

___________
1529 1530

1531

Zob. wyej, przyp. 1511. w. FILIP BENITTI (Filip Benicjusz) (12231285) przeoony generalny serwitw, kaznodzieja. Szerzy kult Matki Boskiej Bolesnej; zaoy bractwo Siedmiu Boleci NMP. ADAM WEGLINSKI (18131881) studiowa od 1829 r. prawo i administracj na Uniwersytecie Warszawskim. W powstaniu listopadowym podporucznik 4. puku uanw. Na emigracji we Francji. W 1838 r. student prawa w Paryu.

576
531

DZIENNIK

Poniedziaek, 27 sierpnia. witego Cezarego1532 Byem u spowiedzi1533 (zapomniaem spowiada si z 1 kamstwa co do listu W[adysawa] Z[amojskiego] i tego dnia ju: 1. Je ne veillas pas sur ma vue [Nie czuwaem nad wzrokiem], i spojrzenia prawie podliwe, a myli vagabonds [rozpierzche]. 2. W spotkaniu z Zaleskimi, jaka niewdziczno, nieczuo; mogem ich by zgorszy przez swoj nonchalance [niedbao]. U ksidza Rodez, pochway mnie echc, complaisance pour les choses qui flattent [ch przypodobania si ze wzgldu na sprawy, ktre pochlebiaj]. Czemum nie poszed do Wocha? (manque de discernement [brak rozeznania] itd.). Wtorek, [28 sierpnia]. witego Augustyna Znowu po komunii witej z Zaleskimi, brak onkcji, ycia (bo brak pokory, ale jakie gupie pretensje). Po ich wyjciu z Edwardem obudza si boja przez pych, eby co przeciwko mnie itd. Z Terleckim, Kamockim, Kranasem, Sidorowiczem pomiszanym w rozmowie. (Je me trouble par l'amour propre blesse, irrit, le depit, l'impatience [Mieszam si z powodu uraonej mioci wasnej, zirytowany, zo, niecierpliwo] itd. Trzeba powagi w swojej tenue [zachowaniu si] w rozmowach. O dziesitej i p z domu i o habo! z godzin czasu (prawie) bukinuj przy SaintSulpice i o habo! wydaj bez potrzeby kilka frankw. Wa na jado i picie do chleww i pekam si za dugo. Do Bukatego, czemu siedz tak dugo i gawdz, kiedy by trzeci i rozmowa nie moga by z celem itd. I potem do PalaisRoyal, eby zobaczy adres L'Europena, i decyduj si, e nie mona wydawa 30 frankw. A tak nie mog i nie czytajc artykuw. Po com si w tym wprzd nie rozmyli? Jak mi co przyjdzie do ba i czego si zechce, zaraz to zje czy tam pj. Je cede facilement a toute convoitise, a tout desir de coeur, ou de corps [atwo ulegam wszelkim zachciankom, podaniu serca lub ciaa] itd. I wracajc, jeszcze bukinuj Grocjusza1534 i inne 4 franki. Boe, zlituj si! ___________
1532 1533 1534

532

w. CEZARY (503542) z Arelate (pniejsza nazwa Arles) w Galii, biskup, organizator ycia monastycznego. Byem u spowiedzi ... zob. wyej, przyp. 1514. GROCJUSZ Huig de Groot (Hugo Grotius) (15831645) holenderski prawnik, dyplomata i filozof. Autor przeoonej na jzyk polski rozprawy O prawdzie wiary chrzecijaskiej (1766), Trzech ksig o prawie wojny i pokoju (1625). Przedstawi caociowy system prawa midzynarodowego jako odrbn dziedzin prawa. Prawo midzynarodowe podzieli na prawo pokoju i prawo wojny. Uwaa, e dopuszczalne s

ROK 1838

577

I cay dzie stracony, ju czwarta dochodzi, a tyle robt najpilniejszych. Id za obrazkami (witego Augustyna, dla Wocha), i tam znowu par frankw. O, dziecko! marnotrawnik! I do ksidza Blanc, nie ma go. I do domu. Walery, Edward. List od Adolfa [Zaleskiego]. Niepotrzebne przewczenie si itd. Po obiedzie. Mikulskiemu wyrzuty co do jego wydatkw, bardzo niezrcznie. I z niecierpliwoci, i suchoci, i nonchalance powiedziaem mu wielk przykro, co go moe odstrychn ode mnie (e ma wolno odejcia). I jeszcze strata czasu, na kaw. I wrciwszy, czemu zaraz na pozostajcy kwadrans czy p godziny nie byo wzi do roboty? Perte du temps, malgr les travaux d'obligation [Strata czasu, mimo obowizkowych prac]. roda, [29 sierpnia]. cicie witego Jana Przy komunii witej wiele natchnie, rezolucji. Do Orpiszewskiego. Po niadaniu Edward, z nim o Zaleskich, Adolfie, Wtrbce, Mikulskim. Trochm za rozlazy i cign rozmow a do po jedenastej. I Smolikowski. Lektura. Po lekturze niepotrzebnie wychodz na miasto, majc tyle roboty, na niadanie, i z Smolikowskim do pierwszej (!), a na niadaniu i kawie do drugiej (!). Do Sowaczyskiego (i znw jestem bez adnej charit, bez wiary, saby, niemiay). Po obiedzie na kaw i fety, fajerwerki niepotrzebna strata czasu. Czwartek, 30 [sierpnia] Przy oraison grzech w myli. Rozmowa z Wiktorem [Sidorowiczem] a po dwunastej i dziki Bogu, zgoda. Ale przecignem j za dugo, tak em w kocu zesab. I na demitasse. Potem spotykam A. D [Anastazego Dunina] i nukam. Do Kazimirskiego (nie ma go), do Januszkiewicza (pisz list do Wadysawa Platera) i do domu. Na obiedzie Sowaczyski. Potem Frisch, Mierzwiski. Rettel w najgupszym tonie (czemu go z niego nie zbijam?). Pitek, [31 sierpnia] Nie miem ju i dzi przystpowa do komunii witej. Z Edwardem, Kamockim, z Mikulskim niechtnym, bez Boga w sercu. I mam pisa listy, ale poddaj si snowi i do Starzyskiego. Niepotrzebniem sam ekspediowa ___________
tylko wojny majce na celu obron lub urzeczywistnienie susznego prawa przy przestrzeganiu zasad humanitarnych.

533

534

578

DZIENNIK

pienidze dla Turowskiego, na czym strata ze dwch godzin. W licie do Turowskiego jeszcze si chc wysadza i przez to moe chybiem celu. Na obiedzie Orpiszewski.
562 Sobota, 1 wrzenia do pana Referendarza listy (papieru pensje listowego) o ksidzu Kuaku Sidorowicz opra(list Chechowskiego) wi obrazki i z nim po szafk. do Adolfa Zaleskiego do Botnickiego do Collge Stanislas (Drach, ksidz Aug o ksidza Poiloup) Napoleonek wstawi ko do stancji Sidorowicza listy do Krlikowskiego i do Dax. Saint Leu.1535 (4 talerze, szklanki 2, noe, yki, 1 lichtarz) Zalescy Niedziela, trzynasta [2 wrzenia] Pan Referendarz 25 frankw midzy jedenast a dwunast Plater Wadysaw po obiedzie Ropelewski (a wic niech Artyku dla Chartona Listy do ks. Giedr. Komian przed powrotem tamtych z Trappy rozmwi si z Mikulskim, Marszewskim, Kamockim

bdzie Edward i Hube) o pierwszej niadanie

Mickiewicz Rozmowa z Kamockim wzgldem konferencji1536 Kazimirski Korabiewicz Dahlen Zan

Poniedziaek, [3 wrzenia] Szafka Starzyski (Zegarek) Po niadaniu do Dracha i Napoleonka wiadectwo dla Mikulskiego ksidz Buquet do ksidza Kuaka

Baud
listy

___________
1535 1536

S a i n tL e u S a i n tG i l l e s paryski koci z pocztku XIV w. przy rue SaintDenis. Konferencja zostaa ustalona Na poniedziaek, 3 wrzenia 1838; zob. Dodatek, pozycja XII.

ROK 1838
Wtorek, [4 wrzenia] po mszy do Dracha i do Edwarda, czy sub daem. Salve Regina. (do Szwajcyra i Orpiszewskiego) do Bukatego wzgldem Sulimowskiego

579

list do Wtrbki
do ksidza Levayer z podzikowaniem o drugiej ksidz Kuak (Edward, Hube, Kranas, Wiktor) Jutro Hipolit jedzie.

ksidz Maret1537

ksidz Poiloup
Juilly do Husson do pana Referendarza Kiedy Notre-Dame des 7 Douleurs i pow[iedzie] ksidzu Kuakowi1538 roda, [5 wrzenia] (do Starzyskiego z 100 czy 50) do biblioteki z ksidzem Kuakiem do ksidza Badiche, o ojca de Gramb1539 do ksidza Buquet wzgldem interwalu Ordgi 563 Boleski list do Niezabitowskiego o Jakowickim1540 Do Nevers do Clamecy1541

___________
1537

1538

1539

1540

HENRILOUISCHARLES MARET (18051884) wychowanek seminarium Saint Sulpice w Paryu, ksidz, od 1832 r. wikary przy kociele SaintPhilippeduRoule, profesor teologii i wykadowca wyszych uczelni, pniejszy wspzaoyciel i redaktor Ere Nouvelle, autor publikacji na temat katolicyzmu i demokracji; biskup znany z przekona demokratycznych; bliski gallikanizmowi. Otrzyma godno arcybiskupa. Jaski nawizuje tu do zamiaru, ktry ju wczeniej sformuowa w Postanowieniu dalszym (zob. Dodatek do Roku 1837, pozycja XXIV): Na najwitsz Pann Bolesn, we wrzeniu, i jako votum piechoto do SaintAcheul i spowiada si przed ksidzem Kuakiem... W 1838 r. wito liturgiczne na cze Matki Boskiej od 7 Boleci wypadao 15 wrzenia w sobot. Wydaje si, e Jaski wwczas nie mg speni tego zamiaru. Ksidz KULAK zob. 1837, przyp. 1336. FERDINAND GERAMB (17721848) baron wgierski. W 1805 r. wystpi zbrojnie przeciw Napoleonowi. Od 1812 r. wiziony przez niego we Francji. W 1816 po upadku cesarza wstpi do zakonu trapistw. Pielgrzymowa do Ziemi witej. Po powrocie zosta prokuratorem generalnym zakonu. Autor cieszcych si wwczas powodzeniem ksiek: Plegrinage Jerusalem, et au Mont Sinai (Paris 1836), Voyage de la Trappe Rome (1838). EDWARD JAKOWICKI (zm.1875) z guberni witebskiej, w powstaniu listopadowym podoficer 2. puku piechoty liniowej. Od 1834 r. na emigracji w departamencie Oise.

580

DZIENNIK

Czwartek, [6 wrzenia] Ks. Giedr. Newelski. List do Amiens. Pierwsza i p u ksidza Kuaka, o ksik ksidza Moignot. Z Baud o Institut Babille.1542 Sobota, [8 wrzenia] Na po dwunastej ksidz Rodez dla Kalinkoskiego. Czyby Sidorowicz i ... nie weszli do bractwa? Ksidz Desgenettes wiadectwo dla Kuklinoskiego U ksidza Levayer Poniedziaek, 10 [wrzenia] Do Baudet wzgldem ksidza Maret i woskiego, a moe i do ksidza Aug wzgldem ksidza Poiloup. Bukatemu ksik do Fortoula1544 i Chartona do Botnickiego, do ks. Giedr. 564 roda, [12 wrzenia] Szymaski na obiedzie Czwartek, [13 wrzenia] Ja u ks. Giedr. do Sowaczyskiego do policji Do [Karola] Krlikowskiego wzgldem drukarni

Do Debatw o Michelu1543

do ksidza Levayer
Pitek, [14 wrzenia] Do Montalemberta

___________
1541

1542

1543 1544

Jaski ma na myli zamieszkaego w Nevers Teofila Grskiego (zob. wyej, przyp. 1456), wierzyciela Franciszka Mikulskiego (zob. 1836, przyp. 1226), i matk z Clamecy, z ktr Mikulski mia romans. Zachowa si brulion listu Jaskiego do niej, nakaniajcy do zerwania z nim kontaktu i powrotu do godziwego ycia. Zapewne I n s t i t u t B a b i l e fundacja (?); BABILEE paryski aptekarz, filantrop, fundator wsppracujcy blisko z Towarzystwem Konferencji Ozanama i Towarzystwem w. Franciszka Ksawerego. Chodzi o Journal des Debats (zob. 1835, przyp. 865) i Michele Chevaliera (zob. 1832, przyp. 299). HIPPOLYTHENICOLAS FORTTOUL (18111856) pisarz, polityk, przyszy minister owiaty.

ROK 1838
do Jelskiego wzgldem Grskiego1545 do Walerego o Sulimirskim Boleski ksidz Reniouf1546

581

midzy pierwsz a czwart, do Szyrmy

Tuszkowski na rue Vavin, eby zaczeka

z Turowskim
do ksidza Buquet Zan

W sobot, 1 wrzenia Przypominam sobie, em popeni przewinienia przeciw mortyfikacji. List do Wadysawa Zamojskiego1547... Siedz w domu. W niedziel, [2 wrzenia] Konferencja, po niej nieukontentowanie braci. Moje zniecierpliwienie si z Mikulskim. Plater, nie ma go. Pan Referendarz na niadaniu. Poniedziaek, [3 wrzenia] Z rana dodatek do konferencji i znw o kodeksie karnym. List do Platera. Okoo trzeciej u ksidza Kuaka. Wtorek, [4 wrzenia] U Dracha. Bior z Collge Napoleonka. Z Kazimirskim na niadaniu i kawie. Ksidz Kuak u nas. Terlecki wyjeda. Ordga, Walery i Chwalibg na obiedzie.

577

___________
1545

1546 1547

LUDWIK JELSKI (17851843). Uczestnik kampanii 1812 r., ktr opisa w Pamitniku (Pary 1845). Dziaacz gospodarczy i prezes Banku Polskiego, bliski wsppracownik ministra skarbu Ksawerego DruckiegoLubeckiego. W czasie powstania listopadowego peni misj dyplomatyczn w Austrii i po ucieczce z niej w Anglii, zabiegajc o poyczk dla Polski. Pozosta na emigracji mieszkajc stale w Paryu. Zwolennik polityki Adama Czartoryskiego. Wspzaoyciel Towarzystwa Literackiego Polskiego w Paryu i jego pierwszy sekretarz. W 1834 r. zaoy Towarzystwo finansowo przemysowe, ktre zbankrutowao w 1841 r. W 1839 r. ofiarowa swj ksigozbir Bibliotece Polskiej w Paryu. Autor m. in. Histoire de la revolution de Pologne (Paris 1835). TEOFIL GORSKI zob. wyej, przyp. 1541. Ksidz RENIOUF spowiednik m. in. Jaskiego. Inne, spotykane w Dzienniku formy nazwiska: Regniouf, Regnouf List Jaskiego, wysany za porednictwem Hipolita Botnickiego do przebywajcego w Londynie Wadysawa Zamojskiego w sprawie paszportw dla Jzefa Hubego i Edwarda Duskiego, zachowa si w brulionie (ACRR 8594, s. 1244) i oryginale (Bibl. Czart. EW 1525).

582

DZIENNIK

roda, [5 wrzenia] Zwiedzam bibliotek z ksidzem Kuakiem. U ksidza Buquet wzgldem interesu Ordgi. Po obiedzie przychodzi Ordga. I odprowadzam go a sam na kaw. Czwartek, [6 wrzenia] W domu do dwunastej. Edward jedzie do Bellevue. Na kaw i po drugi raz na kaw u Januszkiewicza, i wieczorem na herbat. Sowaczyskiego i Bukatego nie zastaj. O trzeciej z ksidzem Kuakiem. Pitek, [7 wrzenia] Nie wychodz. Czemu drzymi, marudz? Listy do Dax, SaintGirons, ja do Jaboskiego.1548
572

Wczoraj, w sobot 8 wrzenia. Narodzenia Najwitszej Panny.1549 Przed komuni wit nie do dobre przygotowanie. Po komunii witej roztargnienie przez myli o rnych urzdzeniach (ubiory). Nie dotrzymaem postanowienia zrobionego przy komunii witej, eby przede wszystkim uoy papiery w stoliku. I potem bez podniesienia ducha ku Panu Bogu, szczeglnie w rozmowie z Mikulskim, w spotkaniu z Edwardem itd., w listach z prowincji. Nie dzikuj PANU BOGU za dobre nowiny. Do jedenastej. Potem do Mickiewicza. Daje przygany Domkowi i mnie, to mnie niepokoi. Wszystko si do mnie stosowao najsprawiedliwiej, a mnie to obruszyo. Chc si tumaczy i nie szykuje mi si. A wic znw upadek. Do pierwszej. Czemu tylko le o Mikulskim?

___________
1548

1549

ADAM STEFAN JABLONSKI zob. 1832, przyp. 305. List brulionowy Jaskiego do Jaboskiego zachowa si (ACRR 8651, s. 103948). Fragmenty listu: Wiadomo ci, podobno, e po dugich poszukiwaniach i bkaniach si wciem ca dusz na ono Kocioa Powszechnego. A w Chrystusie Panu uznaj ow Prawd Wieczn, Bo, podug ktrej jest wszystko, co jest, i ktra owieca kadego czowieka przychodzcego na wiat. Ale ludzie pokochali bardziej ciemno. Z pokor poddaj si nauce Kocioa jako pochodzcej od tej nadnaturalnej interwencji Boga w sprawy ludzkie: z Objawienia, z Wcielenia si Chrystusa, Boga i Czowieka. Poddaj si wszystkim instytucjom Kocioa, w ktrych duch Chrystusowy jest zawsze obecny... dzi mam ca dusz przekonanie, e wszelkie dobro dla czowieka i ludzkoci, wszelki postp, doskonao, mdro, zbawienie przez Chrystusa tylko. I w Spoecznoci Powszechnej przez Niego samego zaoonej. Z tego czasu zachoway si zapisy Jaskiego: Wilia Narodzenia Panny Maryi. 1838. Zob. Dodatek, pozycja XIII; Spowied, tame, pozycja XIV.

ROK 1838

583

Potem niepotrzebnie na kaw. Do domu i jakie osabienie, senno, z ktrymi nie walcz i poddaj si, mimo tego, e roboty tak pilne: Rzym, Londyn, Aix do Jaboskiego. I po obiedzie ociao, osabienie. W rozmowie z Orpiszewskim, czemu za ostro o Mikulskim? I cay dzie w upadku. Niech mi to wyjdzie na pokor i pobudzenie si do nowej arliwoci. Daj to, Boe! Niedziela, 9 [wrzenia] Przy komunii witej PAN BG mi owieca uczuciem pokory gbszej ni zwyczajnie z wszystkiego dotychczasowego ycia. A to ja dotd cigle mylaem, em ja si wiele przyczyni do nawrce braci, do zebrania ich okoo mnie, wprowadzenia w nich ducha doskonalszego. Ja? tak saby, tak nikczemny, tak zatwardziay w zem, w przywizaniu do wiata? Boe, nie opuszczaj mnie! Dokocz dziea mego nawrcenia, daj mi pozna ca moj nico, a wielbi godnie Twoj wielko. Dziki Ci, Boe, za wczorajsze upokorzenie u Mickiewicza. Po mszy witej z Mikulskim przemwienie si o to, e mu naznaczam z naga na dzi sub i ja trac pokj. Po Ewanielii witej, o dziesitej wychodz na niadanie (czytam artyku o benedyktynach w Univers Religieux), o dwunastej do Platera jeszcze nie chce oddawa pienidzy. Drani mnie to znowu. I po pierwszej. Do Sowaczyskiego (nie ma go). Do Ropelewskiego, i rozmowa za dugo, bez wyranego celu, za wiatowa a mona byo i trza byo mwi o rzeczach potrzebnych. O drugiej i p na nieszpory, i czytam Denys le Chartreux.1550 O czwartej do pani Mickiewicz i spojrzenia pomieszane na ni i na suce. I na obiad jeszcze Mikulski wazi w drog. Po obiedzie nudnym, ociay.
Wtorek, [11 wrzenia]. witych Jacka i Prota 1551 Szulcowi o spowiedzi 574

560

___________
1550

1551

DENYS LE CHARTREUX, Dionizy Kartuz (1402 lub 14031471), zwany Doctor exstaticus. Teolog i mistyk, kompilator pogldw klasykw scholastyki (m. in. Tomasza z Akwinu). Kaznodzieja, autor pism ascetycznofilozoficznych, komentator dziea Dionizego Areopagity. W De donis Spiritus Sancti, De contemplatione i in. Rozwaaniach przedstawi kontemplacj jako swoisty rodzaj poznania uwarunkowanego praktyk cnt, zwaszcza mioci i ascez. wici JACEK i PROT (zm. 260) bracia, rzymscy mczennicy.

584

DZIENNIK

o porzdkach w stancji o szpitalu i medycynie o rozgrzaniu si Turowski, eby ko przenis do Mikulskiego i z nim o Mikulskim. Edward, co do Zaleskich, o Orddze. Sidorowicz, do Zdziennickiego rachunek (moe lepiej Marszewski). Marszewski wzgldem koczw i koder. do ksidza Rod maitrw d'Etudes [wychowawcw] Sowaczyskiego (wzi Almanach1552), Szulc i ksidz Buquet

do Baudgo 1. o pensj Babille 2. o lekcje woskie 3. o instytucje dla Napoleonka (moe do ksidza Aug i Buquet) Mickiewiczowi listy Po szafy z Sidorowiczem o jedenastej. do Kazimirskiego do ksidza Levayer Poduszki safianowe. Stolarz (taburety). Kodry 2. Czyby nie jakie kocze? 561 roda, [12 wrzenia]. witego Rafaa Do Bukatego z Dogme gnrateur Marszewski, do Zdziennickiego Broszury, rue d'Enfer, 9. Uszyski Sowicki Avignon1553

Boleski

___________
1552 1553

Chodzi o wydany w 1838 r. Almanach Krosnowskiego; zob. wyej, przyp. 1452. JULIAN USZYNSKI (ur. 1802) od 1823 r. studiowa prawo na Uniwersytecie Warszawskim. W 1829 r. patron przy Trybunale Cywilnym wojewdztwa warszawskiego, w powstaniu listopadowym podporucznik 1. puku jazdy augustowskiej; na emigracji we Francji, w 1838 r. do 1846 przebywa w Marsylii. Czonek Zjednoczenia. JOZEF SLOWICKI (18031847) syn wocianina, duchownego greckiego. Odby studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim. W powstaniu listopadowym podporucznik 5. puku uanw. Na emigracji we Francji. Nalea do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. W 18371841 wsppracowa z Demokrat Polskim, wspredaktor kwartalnika Pismo TPD.

ROK 1838
[13 wrzenia, czwartek] Trzynastego, wilia Podwyszenia Krzya witego Marian [Kamocki] daje mi swoich 100 [frankw] Marylskiego 150 Z nich Zdziennickiemu 40. Rachunek z 250 frankw od Jasia Marszewskiemu na praczk, Daniela i ycie, frankw i piwo Piekarzowi za przeszy miesic itd. 2 kodry weniane 1 baweniana ko, siennik, 2 poduszki Jeneraowi Giedroj dug Ksiek pobonych na szafk i stoliki zadatku frankw ksiek za + Hipolitowi na podr Retlowi na ycie

585

569

570 50 60 22 7 23. 10 +170 10 ___5 185 ___5 190 5

+

Sobota, [15 wrzenia] Proba do prefektury. Kranas o dzieciach Ordgi1554 do Krakowa lista adresw Hube z Marszewskim o Ziomeckim Ja z Marszewskim, o jego z nami [zwizku]. Poniedziaek, 17 [wrzenia] do Giedrojcia do Kozoskiego 565 Na obiedzie u ks. Giedr. Do ksidza Buquet, po list do pana Foisset1555

___________
1554 1555

JOZEF ORDEGA (zob. 1834, przyp. 627) mia czworo dzieci i by wwczas w trudnych warunkach yciowych. JOSEPHTHEOPHILE FOISSET (18001873) francuski pisarz, sympatyzujcy z liberalnymi katolikami, jak Ch. de Montalembert. Autor artykuw biograficznych publikowanych w Biographie Universelle, wsppracownik Universit Catholique, wydawca dzie zebranych Ozanama, przyszy autor monografii Le comte Montalembert, Mes souvenirs sur Lacordaire i Vie de R. P. Lacordaire (Paris 1870).

586

DZIENNIK
Kupi dla Waleriana Panthon Littraire1556 6 frankw interesa Boleskiego

Wtorek, 18 [wrzenia] Pan Romuald [Giedroj?] do pana Foisset, rue Vavin ksidz Badiche po trzeciej Ksik dla Chechowskiego Panthon Littraire Policja ksidz Levayer (Szyrma) Kulikowski, Tomaszewicz Czwartek, [20 wrzenia] Ksidz Buquet (wiadectwo) (pan Foisset) Ksidz Desgenettes ksiki Listy SaintChron Komis [Polecenie] Sidorowiczowi dla Weyssa. Sam dla Grskiego. 555 Jutro w pitek Posa do Nevers 1. broszurki, rue d'Enfer rozmowy woskie i dykcjonarzyk by u Orpiszewskiego znie kuferek i ksiki ze stancji Edwarda listy Sidorowiczowi o szafeczk i stolarza Dr Dobrowolski i Grecki Antoni ksidz Korycki, Sowaczyski, Bukaty. 565 Pitek, [21 wrzenia] by u Orpiszewskiego Sobota [? 22 wrzenia] Proba dla ksidza Lisowskiego od ZZ. SS. [Zielonych witek] we Francji Moor dla Zawadzkiego x do Grskiego x do Platera Ksidz Kerelly Dworzaczek Korabiewicz

___________
1556

Panthon Littraire. Illlustrations Religieuses du sicle de Louis XIV. Zob. wyej, przyp. 1434. Patronat nad tym wydawnictwem sprawowaa Socit de Panthon Littraire, za redaktorem by AimLouis Martin (1835, przyp. 1027).

ROK 1838

587

x do Jaboskiego Ksik Orpiszewskiemu Annales de la Propagation de la Foi ekspedycja do Kranasa do Bordeaux list do ksidza Bernard [Dugu] d o G u d e r l e j a przez Terleckiego x Mickiewiczowi posa list z Rzymu Interes z Hipolitem [Terleckim] o Meaux i jego probie o sukursach dla niego Do Bourges eby Edward [Duski] koniecznie si widzia z Turowskim x przygotowa ekspedycj do Nevers Roboty najpilniejsze Ksidz Poiloup Maret Juilly. (Zakad na prowincji) Przygotowania dla Adolfa Przygotowania dla Retla i Mikulskiego itd. Dowiedzie si do Debatw, kiedy przyjedzie Michel. Projekt belgijski przez Montalemberta1557 567 579 566

19 wrzenia we rod byem u spowiedzi. Nazajutrz, czwartek, komunikowaem. Z tego dnia 1) jeszcze rozdranienie Mikulskim, postpowanie nieotwarte, naradzanie si z drugim, odkrywanie jego saboci i grzechw w tym wszystkim sabo duchowna i mao charit;1558 2) niecierpliwienie si i kopotanie interesami przedwyjazdowymi. Pitek, [21 wrzenia] Spaem tylko 2 czy 3 godzin, a zatem przez dzie po komunii 1) poddanie si dobrowolne nastpionej std niby fatydze; ___________
1557

1558

Trwajcy od siedmiu lat konflikt midzy Holandi a Belgi na tle sporw terytorialnych grozi wybuchem wojny. Krl Belgw Leopold I zamierza powierzy stanowisko wodza naczelnego dowiadczonemu wojskowemu. Za rad i namow Montalemberta, zwizanego przez maestwo z wpywow rodzin belgijsk de Mrode, zdecydowa si na gen. Jana Skrzyneckiego, byego naczelnego wodza w powstaniu listopadowym. Naley podkreli, e Montalembert darzy kultem Skrzyneckiego i uwaa go za swego przyjaciela. Skrzynecki potajemnie opuci Prag czesk i okrn drog przedosta si do Belgii i stan w Brukseli 29 stycznia 1839; otrzyma nominacj na generaa dywizji w rezerwie. Wsporganizator armii belgijskiej. Jaski spisze wkrtce uwagi i rady odnonie do postpowania Mikulskiego i jego pobytu w Collge de Juilly. Zob. Dodatek, pozycja XV: 22 wrzenia z Mikulskim.

588

DZIENNIK

2) nawet po obiedzie i jeszcze wieczorem herbata, a zatem zamanie jene [postu]; 3) przez pych nie mogem sam napisa listu do Rzymu. 4) W rozmowach i obejciu si niearliwy, nie budujcy i wczoraj, i zawczoraj. Sobota, [22 wrzenia] 1. Niezachowanie pokoju i wolnoci ducha wrd natoku interesw przez brak de veiller sur moimme [czuwania nad sob samym]; 2. Po obudzeniu takiej skruchy u Mikulskiego niepodzikowanie najpokorniejsze Panu Bogu za to; 3. Pokazanie nieukotentowania i niechci tak dobremu i czuemu bratu Hipolitowi, e si le sprawi z listami.
580

Niedziela, [23 wrzenia] 1. Przez brak gorliwoci i nieprzedsiwzicie potrzebnych rodkw a) niewysuchanie mszy witej i nie komunikowaem, b) nieodprawienie pokuty, to jest p godziny modlitwy i psalmu. 2. Poddanie si abattement [znueniu] i niekorzystanie z dobrych usposobie dla nas dyrektora Collge Juilly. 3. Kamstwo rozmylne co do listu z Rzymu do Mickiewicza dla uniknienia upokorzenia; kamstwo niepotrzebne co do mojej kolacji. 4. Brak pokory w stosunkach z Mikulskim; powinienem dzikowa za upokorzenie (i kar za grzechy), jakie mi Pan Bg zesa, we wszystkich odebranych od niego obelgach i domowych niepokojach. Poniedziaek, [24 wrzenia]. Spowied. Wprzd. Wczorajsze niesuchanie mszy i niekomunikowanie, i niedopenienie pokuty. Wtre. Zamanie postu w pitek pod pozorem fatygi. Trzecie. Poddanie si abattement, brak ferveur [gorliwoci]. Nieczuwanie nad sob. Poddanie si rozdranieniu, kopotom. Pycha i duplicit [nieszczero], w zajciu z Mikulskim brak pokory. Czwarte. 2 kamstwa. Pite. Raz szczeglnie myli nieczyste, wspomnienia. Szste. Przez pych nie pisaem by listu do Rzymu.

ROK 1838

589

Siedemnasty tydzie po Zielonych witkach (midzy eksternami) Poniedziaek, 24 wrzenia Boleski. Ksi Giedroj. List do ksidza biskupa Skrkowskiego.1559 do Montpelier do Aix do Nevers Bukaty Kazimirski (Zawadzki) 53. (liwiski) Dworzaczek Korabiewicz

582

Walerego tumaczenie, i trudnoci z Kazimirskim i Ropelewskim przed pojechaniem do Wersalu, i interes Batorego.1560 Kozowskiego zaprosi, moe bdzie mieszka z nami przez czas saboci. Zan, Kalinkoski Waltera list. [Wtorek, 25 wrzenia] (do Kozowskiego) Do ksidza Badiche. Do Ordgi. Do pani Biaopiotrowicz, (do ksistwa Ogiskich), do domu i listy do Nevers, Juilly, Aix, Montpelier, i do Batorego, do Bucheza, do Machwitza (moe przez Szulca). Burgaud

Transon Kolesiski1561 do ojca Bernarda [Dugu]

___________
1559

1560

1561

KAROL SARIUSZ SKORKOWSKI (17681851) od 1830 r. biskup krakowski. Ordownik powstania listopadowego. W 1834 r. za patriotyczn postaw zosta pozbawiony wadzy nad czci diecezji pooon w Krlestwie Polskim, za w 1835 wydalony do Opawy, gdzie przebywa do swej mierci. Wuj Mariana Apolinarego Kamockiego, osiadego w 1837 r. w Paryu. FERDYNAND BATHORY Wgier, kapitan, mieszka w Paryu. Na prob Jaskiego przeoy z jzyka wgierskiego artyku, przedstawiajcy statystycznie religijno w Austrii, dla redakcji Ami de la Religion. BENEDYKT KOLESINSKI z Wileszczyzny. Odby studia na Uniwersytecie Wileskim. Na emigracji we Francji. od 1839 r. studiowa w paryskiej Szkole Grniczej. Lub ZYGMUNT KOLESINSKI (18021843). Ukoczy medycyn w Wilnie. W powstaniu listopadowym lekarz batalionowy 25. puku piechoty liniowej. Na emigracji w Paryu. W 1839 r. zapisa si na medycyn.

590
583 roda, [26 wrzenia] Baud/Biergiel Boleski Listy... Sowaczyski, Transon

DZIENNIK

(Machwitz) do ksidza Levayer

Perisse, 46 sous (Eucologie) Koszucki1562 (na obiad do pani Biaopiotrowicz) Czwartek, [27 wrzenia] do prefektury Greuve na obiedzie. Pitek, [28 wrzenia] moe do Zaleskich Sobota, [29 wrzenia] po drugiej Kalinkoski Niedziela, [30 wrzenia] Nowy Testament i ksiki do naboestwa. do Januszkiewicza do Batorego do Platera Wadysawa do Cezarego, do Nevers 584 Poniedziaek, [1 padziernika] Budrewicz Henschel Boleski Husson ksistwo Ogiscy Szymaski i Athanase1564 Wtorek, [2 padziernika] (Ksidz Petit)1565

Aix, Montpelier

Burgaud des Martes Eudes1563

___________
1562

1563 1564

1565

By moe JAN KOSZUCKI (Koszutski) (18101888) z Poznaskiego. Podporucznik jazdy poznaskiej. Na emigracji pracowa w szkole francuskiej jako nauczyciel jzyka niemieckiego. EUDES byy saintsimonista, zapisany przez Jaskiego na licie saintsimonistw. Athanase francuski tytu broszury Johanna Josepha Gressa (Athanasius, Regensburg 1837), w ktrej autor gwatownie zaatakowa polityk religijn wadz pruskich i ich zamachy na wolno sumienia w zwizku z tzw. spraw kolosk. Apelowa o wolno Kocioa, rwno i prawo do wolnoci sumienia i wyznania. Ksidz ALEXIS PETIT zob. 1832, przyp. 434.

ROK 1838
roda, [3 padziernika] okoo dziewitej z pani Biaopiotrowicz do Svres (Bukaty) Do Januszkiewicza, ksika do naboestwa, Wgier kwit od itd. Czwartek, [4 padziernika] Januszkiewicz (Bukaty) ksidz Foisset1566 o 11 i p Bernard o dwunastej Sowaczyski Jules Sguin1567, o aptek Wgier i Walery pani Biaopiotrowicz ksiki do Poitiers i do Marsylii czy Aix 585 Dowiedzie si o kim w Compigne, eby donis o Nielubowiczu, ktry z Craon pojecha zimy ostatniej pod Compigne do jakie fabryki (w ktrej pracowa Siedlicki1568, ale j by opuci). Chiry czy Chily? 1569 Pitek, [5 padziernika] Ks. Giedr. ksidz Buquet komisarz Barbet1570 wicicki1571 Jules Sguin Pani Biaopiotrowicz ksiki do Poitiers. Transon kwit 12. frankowy

591

Zdziennicki roda, czwartek okoo 60 frankw Madame Bazard Transon

___________
1566 1567 1568 1569 1570 1571

SILVESTRETHOPHILE FOISSET ksidz rektor Collge de Juilly. JULES SEGUIN zob. 1832, przyp. 459. SIEDLICKI brak bliszych danych. Poprawnie C h i r y, miejscowo w departamencie Oise. BARBET (?Berbet) brak bliszych danych. JOZEF WIECICKI (17991868) instruktor w wojsku polskim. Uczestniczy w powstaniu listopadowym, w ktrym dosuy si stopnia podpukownika. Ostatni dowdca 4. puku piechoty liniowej (czwartakw). Przebywa na emigracji pocztkowo we Francji, nastpnie w Anglii, gdzie napisa Pamitnik (wyd. 1982). Za namow Ludwika Jelskiego (zob. wyej, przyp. 1545) w 1838 r. przyby do Parya dla pracy zarobkowej. Celu nie osign, rozchorowa si i przez trzy miesice przebywa w przeznaczonym dla ubogich paryskim szpitalu SaintLouis. Zmuszony przez wadze francuskie, powrci do Anglii. Po uzyskaniu zgody od tych wadz ponownie przebywa we Francji, powicajc si pracy spoecznej i patriotycznej. Byy wolnomularz. wicicki by onaty z Mariann Eleonor Kaczorowsk, siostr Stanisawa Kaczorowskiego (zob. niej, przyp. 1578).

592

DZIENNIK

Sobota, [6 padziernika] o dziewitej w SaintSulpice pan Jussieu1572 proba o Markiewicza1573 Poitiers Cezary Montpelier Mickiewicz Monsieur comte Louis Jelski, rue GrangeBatelire, 18. Klimaszewskiemu: 1574 Korzeniewscy wyjad do Versailles gondolami o 10 i 40 minutami na 20 minut przed pierwsz bd w Wersalu. 586 Dziewitnasty tydzie po Zielonych witkach Interes pana Referendarza Jeowicki Wtorek, [9 padziernika] do Jules Sguin, do Witwickiego listy do Cezarego, do Edwarda do Zdziennickiego do wicickiego (Walter) do Mikulskiego Pan Referendarz przed obiadem ksiki od bukinistw roda, [10 padziernika] do Kalinkoskiego Czwartek, [11 padziernika]

do Walerego i Wrblewskiego do Mickiewicza z alokucj papiesk1575

Madame Niboyet Jaboski

do Kalinkoskiego
do ksidza Rodez

___________
1572 1573

1574

1575

Zapewne ALEXIS DE JUSSIEU (18021866) adwokat, redaktor Courrier Franais. Od 1837 r. dyrektor policji w ministerstwie spraw wewntrznych. By moe KAZIMIERZ MARKIEWICZ (18081843). Studiowa literatur i sztuki pikne na Uniwersytecie Wileskim. Uczestnik powstania listopadowego w randze podporucznika 10. puku uanw. Od 1832 r. na emigracji we Francji, odby studia prawnicze w Poitiers i w 1836 r. otrzyma dyplom bachelier en droit. Pracowa w Bibliotece Polskiej. KORZENIEWSCY by moe odnotowani w Almanachu Krosnowskiego i Zarysie ... Bieleckiego: ADOLF KORZENIEWSKI z Grodna, podporucznik 11. puku uanw, i FERDYNAND KORZENIEWSKI z Litwy, podporucznik. Chodzi o alokucj (przemwienie) papiea Grzegorza XVI z 13 wrzenia 1838, w ktrej potpi on przewrotno polityki pruskiej wobec praw Kocioa katolickiego oraz popar stanowisko arcybiskupa poznaskiego Marcina Dunina, stajcego w obronie tych praw.

ROK 1838
Pitek, [12 padziernika] Kalinkoski, Ksidz Buquet. Tumaczenie i Kopenszteter,1576 i list od pana Referendarza o dziesitej Jeowicki, tomoczek dla A[dama] M[ickiewicza]1577 do ministerstwa owiaty interes Ordgi Kopenszteter ksiki dla pani Biaopiotrowicz Sobota, [13 padziernika] (prcz pitkowych) do ksidza Rodez wzgldem domu. Desplanches, Starzyski 1578 1579 proba Stacha interes Ratulda list do Cezarego do Edwarda Boleski Jaboski do Transona kapelusznik pani Biaopiotrowicz do Mikulskiego stolarz 1580 (list do ksidza biskupa) ksidz Levayer ( do Pawowicza)

593

587

___________
1576

1577

1578

1579

1580

MAURYCY KOPENSZTETER (Koppenstetter) (18131880) student medycyny na Uniwersytecie Warszawskim (1829). W powstaniu listopadowym podporucznik 2. puku uanw. W l. 183233 uczszcza do paryskiej Szkoy Sztabu Generalnego, za w 1834 r. zapisa si do Szkoy Handlu i Administracji. W 1842 powrci do Warszawy. tomoczek dla Adama Mickiewicza zapewne w zwizku z planowanym przez poet wyjazdem do Szwajcarii, co nastpio przed 20 padziernikiem 1838, aby stara si w Lausanne o miejsce profesora aciny. Mickiewicz w licie do Bogdana Jaskiego, wysanym z Genewy 30 padziernika 1838, pisa: Prosz ci, aby nikomu ani o moim tu pobycie, ani o moich nadziejach nie wspomina. Odwiedzaj te czasem moj on, ktra teraz sama jedna zostaa (Dziea, t. XV, Listy, Cz druga, s. 215). STANISLAW KACZOROWSKI (ur. 1818 lub 1821) w czasie powstania listopadowego walczy jako onierz w 4. puku piechoty liniowej pod dowdztwem szwagra pukownika Jzefa wicickiego. Przyby z nim do Francji w lutym 1832. W 1840 r. dosta si do szkoy handlowej. Jaski pisa o nim w licie z 12 lipca 1839 do braci w Rzymie: Mody chopiec osiemnastoletni przyby niedawno z Fryburga, siostrzeniec [!] majora wicickiego, ktry po wyjciu ze szpitala czasowo z nami by mieszka; gotuje si, eby wej do jakiej szkoy specjalnej (ACRR 8542, s. 279). EUGENIUSZ KAZIMIERZ EDWARD RATULD (Ratud) (18131895) uczestnik powstania listopadowego. Po upadku powstania przebywa w Krakowie, gdzie zapisa si na medycyn. Radykalny czonek Stowarzyszenia Ludu Polskiego. W zwizku z wykryciem spisku i rozpoczciem aresztowa, przerwa studia na pitym roku i w 1836 wyjecha do Anglii, nastpnie do Francji. Uczszcza do paryskiej Szkoy Grniczej, ktr ukoczy w 1838 r. Powrci w kocu do Krakowa. Przeznaczy swoje fundusze dla Uniwersytetu Jagielloskiego. Moe biskup Skrkowski, zob. wyej, przyp. 1559.

594

DZIENNIK

Niedziela, [14 padziernika] Chechowski, Chooniewski,1581 Greuv Starzyski 1582 poprawi tumaczenie bulli z Hipolitem Ordga Pawowicz (Mieczkoski). Pani Biaopiotrowicz Hipolit do wicickiego Ksi Czartoryski tumaczenie bulli (Kopenszteter i list od pana Referendarza) (do Pawowicza rue SainteMarguerite, 25) listy SaintChron 1583 midzy sidm i sm kontrakt moe ksidz Froment (Bukaty) ksidz Duski Kazimirski u ks. Giedr. Jaboski 588 Poniedziaek, [15 padziernika] Do Wadysawa Platera. Chechoski. No. Ksidz Foisset. Ksidz Levayer. (Choonieski) Proba Stacha. Ksidz biskup [?]. Ksidz Badiche, 25 frankw, i wzgldem kapliczki. Wtorek, [16 padziernika] obejrze mieszkanie o dziewitej Eborowiczowie1584 przychodz Ratuld roda, [17 padziernika] Hauser,1585 Bohdan Zaleski. Ksidz dla Stanisawa. Szymaski na obiedzie. Rogiski. O drugiej u Januszkiewicza, dla Aleksandra Jeowickiego Eborowicze Pitek, [19 padziernika] o smej Eborowicze

___________
1581 1582 1583 1584

1585

Zapewne HIPOLIT AUGUSTYN CHOLONIEWSKI (18071880) oficer huzarw austriackich. Uczestnik powstania listopadowego. Byy adiutant Wadysawa Zamoyskiego. poprawi tumaczenie bulli... zapewne (brewe) Grzegorza XVI Cum primum. Umowa o najem lokalu przy rue NotreDamedesChamps 31 bis. Bracia EBOROWICZOWIE: ANTONI (18161885) jeszcze w wieku chopicym wyprawi si do Parya, gdzie ukoczy szko redni. Studiowa medycyn i uzyska doktorat w 1844 r. W 1850 powrci do kraju. AUGUST (18181869) muzyk, przyszy kompozytor i nauczyciel z teorii muzyki i piewu. HAUSER by moe odnotowany w Almanachu Krosnowskiego ZYGMUNT HAUZER, podporucznik, zamieszkay w VilleneuvedeBery (Ardche).

ROK 1838

595

[19 padziernika, pitek] 590 Rachunek z 1000 frankw (jedenastego padziernika od Kamockiego do dziewitnastego) Kwartalne mieszkanie 177,10 Desplanches 100 Starzyski 50 Marianowi [Kamockiemu] dla Marylskiego 150 Piekarzowi + 50 Pani Biaopiotrowicz 50 Kranasowi 50 Zdziennickiemu 60 gospodarstwu + 60

747
Jastrzembskiemu Jasiowi [Omieciskiemu] dla Huszniewicza Stolarzowi Ratoldowi Ksiki Listy Szewcowi dugu reszt Panu Antoniemu... Poyczki, jamuny Hipolitowi itd. Reszta w kasie Pitek, [19 padziernika]. witego Piotra z Alkantary1587 listy do Bordeaux, Dax itd. Orpiszewski (list do Eborowicza) 1588 Pan de Maine Noille. Rue Vavin. Stolarz. (Hauser. Plater Wadysaw.) 593
1586

30 30 23 830 25 25 10 ____ 890

___________
1586

1587

Zapewne LUDWIK JAN KORWIN JASTRZEMBSKI (Jastrzbski) (18041852). Po ukoczeniu Liceum Krzemienieckiego przenis si do Wilna studiujc na Uniwersytecie. Uczestniczy w powstaniu listopadowym. Na emigracji, w Paryu, zapisa si do szkoy handlowej. Od r. 1837 do 1841 uczszcza do Szkoy Archiwistw (cole des Chartes) w Paryu. Historyk, paleograf, publicysta emigracyjny. Utrzymywa kontakty ze zmartwychwstacami w Rzymie. PIOTR Z ALKANTARY (14991562) hiszpaski reformator w zakonie franciszkaskim i prowincja, spowiednik m.in. Teresy z Avila, autor pism ascetycznych. Kanonizowany w 1669 r.

596

DZIENNIK

z Kamockim do ksidza Buquet (Baudet) Bukaty wzgldem Sulimoskiego1589 SaintChron list do ksidza Foisset Ratold (do pastwa Giedrojciw) Pani Mickiewicz ksidz biskup [?] Sobota, [20 padziernika] (do Januszkiewicza z Otarzykiem polskim) Proby do prefektury z Ratoldem list do Juilly do Bordeaux (do Hipolita) ksidz Froment SaintChron 1590 okoo obiadu Woowicz; do stolarzy, rue Montmorency, itd.

Korabiewicz Rogiski Kazimirski

ksidz dla Stanisawa Dworzaczek

u Platera Wadysawa z prob Eborowicza

[W tym samym dniu Jaski spisa Wydatki z przyszej sumy (s. 600), ktrej si spodziewa. Ponadto poczyni na nastpnych stronach kart uwagi na czas poprzedzajcy wejcie Jeowickiego Aleksandra do seminarium duchownego w Collge Stanislas (s. 601) oraz sprawy zamierzone przez siebie jeszcze Przed wyjazdem do Trappy, do czego jednak w najbliszym czasie nie doszo:] 600 witego Jana Kantego, 20 padziernika, [sobota] Wydatki z przyszej sumy

na dwudziesty pity Witwickiemu

na pierwszego pani Biaopiotrowicz + do SaintGirons + do Dax Bandurskiemu do Bordeaux wglarz 6 workw kapelusznik praczka piekarz do Trappy Sowaczyski Sidorowicz Mikoski

50
100 50 150 Wykupno Walerego 30 ________ kaftan itd. dla Jasia, przecierada

___________
1588 1589

1590

Pan DE MAINE NOILLE brak bliszych danych. Zapewne FELIKS SULIMOWSKI (18111886) z Augustowskiego, uczestnik powstania listopadowego, chory grenadierw. Od 1832 r. na emigracji we Francji. Pracowa jako drukarz. WOLOWICZ (Woowicz) brak bliszych danych.

ROK 1838
Woch dzwonki prieDieu [klcznik] Przed wejciem Jeowickiego (spyta Jasia) czy uprzedza Mikoskiego Ordg Kazimirskiego Starzyskiego Bukatego Przed wyjazdem do Trappy

597

601

602

Porzdek w papierach. Spis dugw. (Zwiedzi Mont Valrien)1591 Studia o zakonach. Kwestia wystpienia publicznego, dziaania obywatelskiego jak najspieszniej. Wprzd kwestia ycia pokutniczego. Jeszczemy nie do przywizani do Chrystusa, papiea, jednoci katolickiej, e w razie kolizji moglibymy si odwiza. Niedziela, 21 [padziernika] Faubourg du Roule1592 odpisa Chodkiewiczowi 593

Poniedziaek, [22 padziernika] do Juilly list do Leopolda [Turowskiego] do Mickiewicza,1593 do Bordeaux do Dax o trzeciej Jeowicki na rue Transonnain Zan Kazimirski do Wadysawa Platera Wrotnowski. Mieszkanie. list dla Ratolda

___________
1591 1592

1593

M o n t V a l r i e n na zachd od Parya wzgrze w departamencie Seine. Jaski myla o zaoeniu w dogodnym miejscu kolonii dla wspbraci. F a u b o u r g d u R o u l e przedmiecie paryskie na pnocny zachd od miasta, przed wsi Batignolles. Ksi Adam Czartoryski zaoy tu rezydencj dla siebie i rodziny oraz najbliszych wsppracownikw (m.in. Hipolita Botnickiego). Zwykle we wtorki salony ksistwa byy otwarte dla goci. Jaski wysa do przebywajcego w Szwajcarii poety list z pytaniem, kiedy stawi si w Paryu, aby przyj prac profesora aciny w Collge de Juilly. Odpisujc Jaskiemu 30 padziernika zob. wyej, przyp. 1576 poeta poda: Adres: Genve hotel de la Balance. List twj wczora odebraem w Genewie, krci si za mn kilka dni (Dziea, t. XV, Listy, Cz druga, s. 2167).

598
Transon 594 listy dla Hipolita do Bordeaux, do Dax

DZIENNIK

Wrotnoski. Mieszkanie.

Wtorek, [23 padziernika] Witwickiemu z Ordg do ksidza Blanc i do Orpiszewskiego, 50 frankw i do gospodarza na dwudziesty z Hipolitem do Januszkiewicza (wzi Otarzyk) pity. do ksidza Levayer pani Biaopiodo Komiana trowicz Otarzyk o dwunastej do Faubourg du Roule pienidz. Wracajc kabrioletem na rue Transonnain, itd. znowu ksiki kabrioletem okoo trzeciej czy czwartej z Wochem do nowego Jaboski mieszkania Maliski do pana Wadysawa (pani Adamowa) ksidz Badiche i Transon Zan Krakw _____________________ Warszawa Ksigarz, pan Referendarz Bukaty [23 padziernika, wtorek] 596 Rachunek z 1000 frankw od Orpiszewskiego z 23 padziernika, witego Jana Kapistrana1594 kwartalne, rue Vavin Piwowarskiemu wglarz za 6 worw i na gospodarstwo Bandurskiemu kapelusznikowi Witwickiemu Januszkiewiczowi dug (z ktrych 25 frankw za Kalinkoskiego) Chodkiewiczowi szewcowi 450 45 (!) 70 (!) 40 36 50 60 frankw

50 16 _______

___________
1594

JAN KAPISTRAN (13861456) prawnik, przed wstpieniem do stanu kapaskiego odesa on do domu rodzinnego. Franciszkanin. Legat papieski i inkwizytor. Przebywa w Polsce. Kaznodzieja. Inicjator krucjaty. Kanonizowany w 1690 r.

ROK 1838
firanki Listy do Bordeaux do Dax + 800

599

do SaintGirons
Chekowski w pitek i sobot do dziewitej w domu, od dziewitej do czwartej w biurze, rue Montmartre, 18. Od pitej w domu. Dr Wernicki1595 rue du Bac, passage Sainte Marie 11 bis Zan, rue des Mercier, 57. roda, [24 padziernika] Zdziennicki, creczka do ksidza Froment z panem Aleksandrem 594

[Jeowickim] midzy pierwsz a drug u ksigarzy o dziesitej i p Jeowicki

do Januszkiewicza z 20 frankami Otarzyk polski mniejszy dla ksidza Boulatier1596 i po Otarzyk list do Dugied dla pukownika Gawroskiego1597

ksidz Korycki

dzi
list do Walerego Wrotnoski Zan

do ksidza Badicha
Czwartek, 25 [padziernika] Witwickiemu 50 frankw i Hipolitowi do ksidza Boulatier SaintChron. Do pani Mickiewiczowej. Proby dla Adolfa [Zaleskiego] i na policj. Faubourg du Roule firanki do pani Biaopiotrowicz i Otarzyk

kapelusz

licik do Jeowickiego Umeblowanie u czwartej stancji

___________
1595

1596 1597

JOZEF ALEKSANDER WERNICKI (1810 po 1874) studiowa medycyn przed powstaniem listopadowym. Bra w nim udzia jako lekarz batalionowy. Na emigracji w Montpellier, gdzie po studiach lekarskich otrzyma w styczniu 1835 dyplom doktora medycyny. Pracowa m.in. w Paryu. W 1850 r. otrzyma obywatelstwo francuskie. Uczestniczy w powstaniu styczniowym. ksidz BOULATIER brak bliszych danych. ANDRZEJ GAWRONSKI (17911864) napoleoczyk, pukownik saperw w powstaniu listopadowym. Przebywa na emigracji we Francji i Belgii. Autor wspomnie onierskich. Wspwydawca nieperiodycznego pisma Polska.

600

DZIENNIK

595

Pitek, [26 padziernika] list do Zana

(Wrotnoski)

SaintChron, ksidz Buquet proba dla Adolfa

przed jedenast Jeowicki ksidz Levayer stolarz

(Otarzyk polski przez Wiktora) (zobaczy list Biergiela) Sobota, [27 padziernika] 1598 z Kranasem do domu i ksidz Buquet SaintChron Jeowicki Proba Adolfa i ksidz Levayer u Hipolita, list z SaintGirons

interes pana Referendarza list do Zana Wrotnoski Buchez Wyszuka bilet zastawny Walerego przed sidm do ksidza Foisset list do Svres do Nevers, do Drewnickiego1599 do Wersalu do Orpiszewskiego Wrotnoski

597

Poniedziaek, 29 octobra do ksidza Buquet interes Referendarza do stolarza

po drugiej Jeowicki do Wadysawa Platera (proba Ratolda) Wtorek, 30 [padziernika] 50 frankw dla Chodkiewicza Januszkiewicz 1600 ksidz Ravinet

lekcje dla Siennickiego na 3 miesice do Botnickiego bilety [obiadowe] dla Mierzwiskiego z ksidzem Lisowskim 1601

___________
1598 1599

1600

Ksidz BUQUET, wczesny spowiednik Jaskiego. Zachowa si tekst: Na spowied przed witymi Szymonem i Jud (28 padziernika). Zob. Dodatek, pozycja XVI. LEON DREWNICKI (17911870) by pochodzenia chopskiego, schizmatyk. W powstaniu listopadowym major wojska polskiego. Przebywa na emigracji we Francji, mieszka w Paryu. Autor wspomnie Za moich czasw (wyd. 1971 r.). EMMANUELJULES RAVINET (18011881) wychowanek Collge Stanislas. Ksidz, profesor teologii w tym kolegium. Od 1840 r. wikariusz generalny archidiecezji paryskiej. W 1861 r. konsekrowany na biskupa Troyes.

ROK 1838
do Platera roda, 31 [padziernika] (Chodkiewiczowi 46 frankw) o Ratolda do Drewnickiego Zalescy do Perissa Baud u ks. Giedr. wzgldem Zdziennickiego u stolarza jeszcze kodry i 2 sienniki na rue Montmorency stoy i le bas de la bibliothque [dolna cz biblioteki] nota dla ks. Ogisk. creczka Zdziennickiego z Kozarzewskim, w ktrym zakadzie

601

598 ko dla Jasia a lit de sangle [ko polowe]do Newelskiego z Hipolitem, czy piec dla Newelskiego Perisse S[iostra] Ordyna1603 do ksidza Guranger o Zaleskich Biergiel, 50 frankw

wieczorem porzdki w domu, obrazki itd. Czwartek, [1 listopada] do ksidza Badiche wzgldem Czajkoskiego1602 o dwunastej do Newelskiego, Greuvgo do Jeowickiego dla Sowaczyskiego do pani Adamowej Baud u ks. Giedroj list do ksidza Foisset Pitek, [2 listopada] do Botnickiego: o wicickiego ksidza Lisowskiego Mierzwiskiego Niedziela, 4 listopada list do ks. Ogisk. S[iostra] Adamowa [Mickiewiczowa]1604

proba Krlikoskiego Abon[nament] des Annales de la Propa599

___________
1601 1602

1603

SZYMON FRANCISZEK LISOWSKI; w 1838 r. by w seminarium duchownym w Sens. Mieszka w Paryu u franciszkanw. MICHAL CZAJKOWSKI (zob. 1835, przyp. 906), przebywajcy wwczas w Paryu, zwolennik polityki ksicia Czartoryskiego; by w starej przyjani z Janem Omieciskim, ktry nie bez jego wpywu przeszed w nastpnym roku z Domku Jaskiego do czartoryszczykw. ANTONINA ORDEZYNA z Kieczewskich (18121893) ona Jzefa Ordgi (zob. 1834, przyp. 627). Przez jaki czas bya kwestark Jaskiego.

602

DZIENNIK
gation de la Foi do ksidza Guranger do Nevers do Rzymu do Genewy

Greuv Kranas niech napisze proby... Poniedziaek, [5 listopada] Drzewo. Piece. proby przez ksidza Levayer ksidz Zawitniewicz1605

Perisse

___________
1604

1605

S[iostra] Adamowa Celina Mickiewiczowa bya kwestark pomagajc Jaskiemu w jego apostolskiej dziaalnoci. W tym czasie popada w depresj. Jaski, ktry na prob Mickiewicza odwiedza j i ni si opiekowa, zapewne zawiadomi przebywajcego w Genewie poet majc jego adres o chorobie jego ony. Zorganizowa opiek (lekarz Greuv), by moe uzyska pomoc Eustachego Januszkiewicza, ktry ju od 7 listopada zamieszka w domu Mickiewiczw. Oczekujc przyjazdu Mickiewicza, Jaski wysa 18 listopada do przebywajcych w Svres Bohdana i Jzefa Zaleskich licik: Niedziela o 5-tej po poudniu. Dziki Bogu, lepiej lepiej jak nigdy nie byo. Po nocy niespokojnej wzia kpiel kilkogodzinn i uspokojona, od rana, a szczeglniej te od poudnia, prawie zupenie dobrze. Dopiero co wychodzi Esquirol z konsultacji. Kaza, ile monoci, niczym jej nie drani, a do kpieli skania jak najczstszej robi nadzieje. Koniecznie, Bracia najaskawsi, trwajcie w waszym witym, braterskim zamiarze. Przybdcie przed przyjazdem Adama a zatem koniecznie jutro, w poniedziaek i gdzie w pobliu mieszkanie tymczasowe najmijcie ... ebycie caodziennie mogli by do Adama z bliska. Boe! litoci! (Bibl. Jag. 9201III k. 1414a). Mickiewicz jednak ju w t niedziel wrci. Jaski w licie z 24 listopada do wspbraci w Rzymie donis, e pani Adamowa jest chora, ciko i najokropniej chora. Szczegy odkadam na pniej. Urzdcie najsolenniejsz o zdrowie dla niej nowenn (ACRR 8535, s. 4647). W grudniu Celina Mickiewiczowa zostaa przewieziona do domu zdrowia w Vanves pod Paryem. W tym dramatycznym okresie Jaski zapewne by blisko Mickiewicza, zaprasza do siebie na obiad niedzielny, o czym wiadczy zachowany licik poety: Zdarzyo si, e nie bd mg dzi w niedziel by u ciebie na obiedzie. Moe przyjd w poniedziaek. Vale. Adam (Dziea, wyd. cyt., t. XV, Listy; cz druga, s. 219). We wspomnianym licie do wspbraci w Rzymie Jaski pisa, e za porednictwem ksidza Froment pozna biskupa Nancy, prymasa Lotaryngii, Charlesa Auguste de ForbinJanson, ktry jest tak askawy, e owiadczy mi gotowo zabrania do was przesyek i ten list wam przywozi. Co wicej, zrobi nadziej rekomendacji i pomocy tutaj. Wiele on tu za mony przez liczne swoje stosunki i wszelkie wpywy. Jaski mia wwczas bardzo trudne warunki materialne. Wspomniane okolicznoci sprawiy, e i w tym czasie Jaski nie by w stanie kontynuowa Dziennika, a nawet pisa notatek dziennych (od 9 listopada do 9 grudnia). ZAWITNIEWICZ ksidz unicki, byy kapelan powstania. Mieszka w Marsylii. Spotka si z nim Edward Duski podczas podry do Rzymu.

ROK 1838
Wtorek, [6 listopada] Do ksidza Rodez (Buchez) Korabiewicz Bailly1606 przepisa list zakonw skasowanych roda, [7 listopada] odnie ksidzu Lisowskiemu list zakonw skasowanych ksidz Desquibes Kaszyc1607

603

Proba Krlikoskiego przez ksidza Michel Chev.1608 599a 613 614

Czwartek, [8 listopada], o dwunastej, rendesvous z Chev. Drugi tydzie adwentu Poniedziaek, [10 grudnia] do Bohdana [Zaleskiego] i Witwickiego do ks. Giedr. Januszkiewicz do Botnickiego z obrazkami i bilety dla Mierzwiskiego i obraz Bandurskiego (do ksidza Badiche) do Waltera (z prospertuzem) Wykup Walerego Wtorek, [11 grudnia] do Botnickiego do Waltera roda, [12 grudnia] do pani Szokalskiej1609 Piece. St refektarzowy. Stolarka. M[ichel] Chevalier

___________
1606

1607

1608 1609

EMMANUEL BAILLY DE SURCY drukarz. W grudniu 1830 r. nalea do Oglnej Agencji dla Obrony Wolnoci Religijnej. Czonek i przewodniczcy Towarzystwa w. Wincentego a Paulo w Paryu (wiceprzewodniczcym by Leprvost). Wsppracownik Ozanama. JOZEF KASZYC (17951868) z Litwy, oficer napoleoski, podpukownik jazdy nowogrodzkiej, pose na sejm, pukownik w powstaniu listopadowym. Na emigracji we Francji; stronnik ksicia Czartoryskiego. MICHEL CHEVE brak bliszych danych. JUSTYNA SZOKALSKA z Rogoziskich, matka lekarza Wiktora (zob. wyej, przyp. 1396).

604 Odnowienie laiton [mosidz]

DZIENNIK

do ksidza Levayer Woronicz,1610 Bednarczyk,1611 Bandurski do Hubego Czwartek, [13 grudnia] do Greuvgo o czwartej i p do Waltera z Walerym o Wtrbce i Ratoldzie o skadce meble Pitek, [14 grudnia] midzy sidm a sm Ratold M[ichel] Ch[evalier] .... Zalescy. Rendezvous z Walerym. Odesa papiery Mikulskiemu. Listy. 613a Trzeci tydzie adwentu Poniedziaek, 17 [grudnia] do Napoleonka (i do ksinej) do M[ichel] Ch[evalier] .... notatka Ksika. Skadki. Stolarka. Wtorek, 18 [grudnia] do Wadysawa Platera Wi[twicki?] Giedroj Perisse roda, [19 grudnia]

do Zaleskich do Ropelewskiego

Orpiszewski

Mikulski

___________
1610

1611

JANUSZ WORONICZ (18051874) bratanek arcybiskupa Jana Pawa Woronicza. Bra udzia w powstaniu listopadowym w randze kapitana. Od maja 1832 r. na emigracji we Francji. Sekretarz i agent Adama Czartoryskiego, redaktor Kraju i Emigracji (1834 37), Trzeciego Maja (183948). Autor publikacji Rzecz o dynastii i monarchii w Polsce (czerwiec 1839). Wsporganizator Towarzystwa Monarchiczno Insurekcyjnego Trzeci Maj, ktre wysuwao ksicia Czartoryskiego na krla Polski. EMILIAN BEDNARCZYK (18121888) jesieni 1830 r. zapisa si na studia w Szkole Przygotowawczej do Instytutu Politechnicznego w Warszawie. Uczestniczy w powstaniu listopadowym. Na emigracji we Francji zgosi w 1832 r. akces do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Jako emisariusz wyprawi si kilkakrotnie do Galicji. Dziaacz demokratyczny na emigracji.

ROK 1838
Czwartek, [20 grudnia] Podr...1612 Czwarty tydzie adwentu Niedziela, [23 grudnia] Poniedziaek, [24 grudnia] Wtorek, [25 grudnia], BOE NARODZENIE.

605

Boleski 613b

roda, [26 grudnia]. witego Szczepana. Pacierz splny za S[tefana] W[itwickiego].

___________
1612

Podr ... nie udao si ustali bliej treci tego zapisu.

DODATEK

I. SPOWIED 6 STYCZNIA 1. Jeszcze pokuta niedobrze odprawiona. 3 razy oraison a w wieczr i psalm raz a na drugi dzie. 2. Manque d'ordre et de rglement dans toutes les occupations je me suis laiss entraner au trourbillon des affaires sans veiller toujours sur moimme. [Brak porzdku i regulaminu we wszystkich zajciach pozwoliem si wcign w wir zaj brak staego czuwania nad sob.] 3. De l beaucoup de perte du temps, de la paresse. [Std wielka strata czasu, lenistwo.] 4. La paresse dans le lever. De l, une fois par ma faute les prires du matin, manques. J'ai manqu deux fois la messe. [Lenistwo przy wstawaniu. Przy tym jeden raz opuciem z wasnej winy modlitw porann. Dwa razy nie byem na mszy witej.] 5. Deux petits mensonges. [Dwa mae kamstwa.] 6. Des regards sur les femmes par distraction et par curiosit. [Spojrzenia na kobiety z roztargnienia i z ciekawoci.] 7. Les lectures des choses dfendues (peuttre), dans les journaux. [Czytanie rzeczy zakazanych (moe), w dziennikach.] 8. En gnral beaucoup de ngligence de tideur par laquelle j'ai pu scandaliser quelqu'un de mes frres. [W ogle duo niedbalstwa i oziboci, ktr mogem zgorszy jednego z moich braci.] 9. [Spyta] o ksiki zakazane. 10. O nieszpory (msz piewan).
8627 467

608 II.
468

DODATEK

SPOWIED 13 STYCZNIA 1. Pokut odprawiem, ale raz jeszcze odoone oraison na wieczr. Psalmy bez rk w krzy. 2. Komunia wita podug rad i bardzo dobrze. 3. Ze rglement, wiele mniejszych wizyt, zaniedbanie rzeczy potrzebnych, listw. 4. Wiele straty czasu, lenistwa; niezwycianie przeszkd ze strony swoich, Ziomeckiego, Sidorowicza. Raz wstanie pne przez lenistwo. 5. Brak arliwoci w mowach (Wrotnowski, Jeowicki, Sowaczyski), w zatrudnieniach. 6. Zaniepokojenie si spraw z Ziomeckim w niedziel, nieudaniem si robt, jak listu Retla. 7. Niepotrzebne alenie si na ze interesa, kiedym powinien by najspokojniejszy, najwdziczniejszy dla Boga. 8. Brak mortyfikowania si (3 kieliszki, obiad za dugi). 9. Spojrzenie na kobiety niepotrzebne. Ksiki zakazane. III.

477

SPOWIED 3 LUTY 1. Jeszcze tideur [ozibo] i relchement [rozlunienie]. 2. Co do dopenienia pokuty: 2 razy na wieczr, raz w dzie saboci wcale, zalege dopiero dzi. 3. Wiele ngligence [zaniedbania], paresse [lenistwa] w ostatnich dniach. 4. Spogldanie. 5. (Jedzenie za drogie.) 6. Kopoty pienine demoralizoway mnie. 7. Wstawanie pne. 8. Niesuchanie w dzie mszy. IV.

478

SPOWIED 24 LUTEGO Spowiadaem si przed 3 tygodniami, 3 lutego, i od tego czasu komunikowaem w niedziel, wtorek i czwartek [wyraz nieczytelny] i miaem pozwolenie

ROK 1838

609

przez oktaw, ale najniespodziewaniej wyjechaem i od 18 dni jestem w podry, i wpadem w zupene relchement [rozlunienie]. 1. Pokuty dawniejszej nie dopeniem (chocia z zamiarem odrobienia). 2. Pacierzy rannych i wieczornych. 3. Na niedziel raz na mszy witej nie byem. 4. Postu nie zachowaem raz w pitek, raz w sobot. 5. Midzy kolegami, chcc gagner [zdoby] ich confiance [zaufanie], yem zupenie jak oni. A std suchaem ich mw lekkich, czy to sam do nich naleaem. Cige pijatyki (gourmandise, paresse [akomstwo, lenistwo]). 6. Tolerancja dla grzechu i niedbalstwa. 7. Kilka razy spojrzenia i myli nieczyste. 8. Mouvemeny [Poruszenia] mioci wasnej. Kamstwo przy poyczaniu. V. [URZDZENIE DNIA]
8592 1188

Niedziela, witej Trjcy, 10 czerwca 1. Po rekreacji zadzwonienie i kady do stancji. Zniesienie schadzek. 2. Ciche mwienie w cigu caego dnia, ciche szczeglnie na schodach i w miejscach splnych. Przypominanie milczenia i cichoci przez znaki (puknicie itd.). 3. Msza wita w niedziel, po cichej, piewana. Subowy idzie ze piewanej robi niadanie. Po niadaniu nie ma rekreacji. Milczenie a do konferencji. 4. Po Aniele Paskim w poudnie kwadrans rekreacji, po ktrej zadzwonienie. 5. Lektura poobiednia przeniesiona na sm i trzy kwadranse. 6. I razem do kocioa i wychodzi Przypomina si: 1. Urzdzenie czasu na pimie, 2. Dzwonek w godzinach oznaczonych, 3. Anio Paski w poudnie, 4. cilejsze milczenie przed i po poudniu.

610

DODATEK

razem; zachowanie si w kociele. VI.

Smolikowski, Historia... t. II, s. 128 ns.

[REGUA DOMOWEGO ZACHOWANIA SI]

Co dnia powtarzaj usta nasze al za grzechy i zewntrzn skruch, i niedotrzymane postanowienie poprawy. Co dnia rozum nasz zgbia otcha upadku i przestrze dwigania si w Chrystusie Panu naszym. I chocia serca nasze maj swj udzia w modlitwie, spowiedzi i medytacji naszej, gdy jednak oglne maksymy nieatwo si daj do szczeglnych okolicznoci ycia stosowa i rozlege i wite teorie w ciasny obrb praktycznego grzesznikw ycia wciela, przeto my niej wyraeni stowarzyszeni dla udoskonalenia w sobie naprzd cnt chrzeciaskich, przystpiwszy w imi Boga Ojca w Trjcy witej jedynego do Stou Paskiego w dniu w. Wincentego de Paola, postanawiamy nastpujc regu domowego zachowania si, ktrej wszyscy razem strzec i co wieczr po pacierzach odczytywa i wzajemnie napomina si za uchybienie przeciw niej pragniemy. 1) Zachowywa z najsumienniejsz dokadnoci wszelkie postanowienia ostatniej konferencji, oddajc zastosowanie ich do osb i okolicznoci arbitralnej woli Starszego Brata. 2) Nie zaniedbywa co wieczr wzajemnych napomnie za najdrobniejsze przeciw Bogu, ludziom lub ustawom uchybienia, uwaajc pobaajcego za chccego pozyska dla siebie pobaanie od drugich, a tym samym rozwolnienia reguy. 3) cile pilnowa milczenia w godzinach postanowieniem ostatniej konferencji oznaczonych, w innych za nie mwi jak tylko na wp przytumionym gosem, bez wykrzyknikw i miechu, ktre by wrzaskiem swym okazyway zewntrznego czowieka. 4) Nie wolno jest adnemu z nas oprcz Starszego Brata mwi do wielu o rzeczach religii, polityki i filozofii wwczas, kiedy si znajduje chociaby jeden go z nami, albowiem miaoby to min nauczania, do ktrego i si nie mamy, i nie jestemy godni. Na osobnoci za wolno i naley nawet mwi z kadym znajomym swym o tych materiach, a za domem, jeeli tego daj ludzie i okolicznoci dozwalaj, mona mwi i do wielu, byleby nie sprzecza si z nikim, dlaczego najlepiej jest wystrzega si tego, ile e to by moe okazj do rozwijania w sobie dumy, a w drugich rozjtrzenia.

ROK 1838

611

5) Nigdy o sobie nie mwi, chyba e od jednego sam na sam, a od dwch w towarzystwie pytany jeste. 6) Nie przerywa nikomu zacztej rozmowy; w pilnym tylko interesie mona z cicha si rozmwi z jedn osob, byleby nie t, ktra mwi lub do ktrej zwrcony jest dyskurs. 7) Nie wolno jest zaprzecza choby najoczywistszemu faszowi, a po upywie 24 godzin, i to na wieczornej sesji. Jeeli za zdarzy si to z osob obc domowi, wwczas naley po upywie 24 godzin rozmyli si, w jaki sposb najkorzystniejsz bdzie rzecz dla osoby w bdzie zostajcej sodkim obyczajem z drogi faszu sprowadzi. 8) Poniewa ycie czowieka skada si z drobnych jego postpowania sposobw, tak z ludmi, jako z Bogiem i wzgldem siebie samego, przeto najmocniej pilnowa si tego powinnimy, aby strzec si wszystkiego tego, co cechuje czowieka rozrzuconego, niespokojnego i niecierpliwego, i to nie tylko dlatego, e powierzchowno nasza powinna by budujc, przykadn i tak wymown, jak dobre kazanie dla blinich, ale nadto dlatego, e powierzchowno dugo zostawa nie moe w sprzecznoci ze stanem wewntrznym czowieka; musi by zwalczon przez dusz, jeeli ta pracuje i korzysta z ask boskich, lub zwycia, jeeli w tej sucha bdziemy ciaa, krwi i zmysw naszych. O to przede wszystkim stara si chcemy, aby w stancji kadego wszystkie meble i rzeczy tak systematycznie uoone byy i tak wszystkie miay miejsce swoje, sobie waciwe, iby do kadej, po nocy nawet, gospodarz trafi mg; po wtre, chcemy, aby aden adnej rzeczy drugiego bez pozwolenia i to bez penej potrzeby nie rusza, bro Boe, nie oglda, i co najwiksza, nie przerzuca z miejsca na miejsce. 9) Postanawiamy, aby nikt ani jednego sowa nie odpowiada na zarzut lub przestrog, jemu na wieczornej sesji czynion, uwaajc za odpowied jego Zdrowa Maryja itd., ktre on wraz z drugimi brami zmwi i do rejestru zacign dozwoli, aby przy kocu tygodnia uy to za materia do spowiedzi i za bodziec do postawienia nowej dla siebie na przyszy tydzie mortyfikacji, o ktrej Brat Starszy wiedzie powinien.

612 VII.
8627 510

DODATEK

[SPOWIED] 6 LIPCA Przeproszenie, e miszam rzeczy de la direction ze spowiedzi i e chocia z pisma, brak metodycznego porzdku. 1. Co do pokuty. Oraison z dobrowolnym roztargnieniem. Raz przez zapomnienie, podobno tylko mod[litwa]. Posty w pitek (chciabym poci tyle dni w cigu). Spojrzenia. Wdawanie si w zarzuty i kwestie trudne. 2. Co do przeszej spowiedzi. Niepokj, em by niedobrze przygotowany, nie do skruszony. Ale[m] mia akt alu, akt woli poprawy, jaki tylko mona byo w owej chwili. Czy to dosy? Toujours bonne volont mais faible [Zawsze dobra wola, lecz saba]. Encore les mmes pchs, habituels, la mme lchet [Cigle te same grzechy codzienne, ta sama podo]. a) Prs de trois semaines la confession, communions rarement [par] lchet [Blisko trzy tygodnie nie byem u spowiedzi, komunie rzadko przez podo]. Accomplissement de la pnitence [Wypenienie pokuty]. b) Grande lchet dans le travail me dfaire de vices et dfauts mettre l'excution les bonnes penses et inspirations, qui me pressent si souvent [?] [Wielka podo w pracy, by uwolni si od wad i bdw, a zacz wprowadza w ycie dobre myli i natchnienia, ktre mnie tak czsto przynaglaj]. Encore ce laisseraller dans les occupations, inexactitude et torts envers le prochain toujours au plus pressant pour la mouvement et non au plus important [Jeszcze niedbao w codziennych zajciach, niedokadno i brak susznoci wzgldem bliniego zawsze, w sposb naglcy, a nie w zalenoci od doniosoci sprawy]. Myli prne, puste, czsto strata czasu, niedopenianie obowizkw. De l non accoplissement des devoirs scandale quant la correspondance, la ngligence vient de l'orgueil. Possibilit des torts (quant notre spirituel et temporel) de la non accomplissement de notre rgle et scandale possible paresse cde facilement au sentiment de fatigue et au coucher ou bien des rveries de l mauvais exemple, gourmandise faux besoin de bon manger dans le choix des plats sensualit, audel des moyens. Questions de dpense d'argent, de travail [Std niewywizywanie si z obowizkw, zgorszenie w zwizku z korespondencj, niedbao pochodzi z pychy. Moliwe pomyki (odnonie do naszej duchowoci i spraw doczesnych) w niezachowaniu naszej reguy i moliwe zgorszenie lenistwo poddaje si atwo zmczeniu i chci spania czy te marzenia std zy przykad, akomstwo rzekoma potrzeba

ROK 1838

613

dobrego jedzenia przy wybieraniu da przyjemnoci zmysowe ponad posiadane rodki. Kwestia wydawania pienidzy, pracy]. (Dugi). La besoin que je sens de travailler la mortification pretexte des besoins de la vie active [Potrzeba pracy nad umartwieniem, jak odczuwam, jest pretekstem potrzeby ycia czynnego]. Scandalizuj przez fajk i cho to wiedziaem paliem. Penses d'impuret lchet dans leur rpulsion je me dlecte, sans y consentir souvenirs, regards [Myli nieczyste niedbalstwo w ich odpdzaniu, delektuj si nimi, ale nie przystaj. Wspomnienia, spojrzenia] czasem wkrtce po komunii witej. Na czytaniu kursa [pobienie] naduy po klasztorach niewzdrygnicie si, ale jaki pocig, cho podczony tam grzech z herezjami. De cette lchet de ma conduite envers moi-mme lchet par rapport aux autres, manque de svrit, fermet, exactitude. Manque de charit, de zle, parce que je n'ai pas eu assez de zle je [n'ai] pas press deux (W. et Sz.), qui taient presque disposs [] aller la confession, ils ne sont pas alls parce qu'il fallait les voir et pressez [Z tej podoci w moim postpowaniu wobec siebie, podoci wobec drugich brak surowoci, stanowczoci, dokadnoci. Brak mioci, gorliwoci, poniewa nie miaem do wytrwaoci. Nie zachcaem dwch W[altera] i Sz[ulca], ktrzy byli niemal gotowi spowiada si, a jednak nie poszli, bowiem trzeba byo z nimi si zobaczy i zachci], i std moe swoich arliwszych wstrzymuj. Duplicit dans les paroles. C'est dire fausse complaisance pour les prsens malice pour les absens entirements mensonges, pour viter l'humiliation, ou parvenir quelque but rouvent charitable. Manque d'effort, de prsence, d'esprit dans les conservations une ou deux quelquefois lgret dans les paroles dans les tons. Quelquefois impatience, par la quelle j'ai mme scandalis F.L. [Dwulicowo w sowach. To znaczy faszywa przychylno wobec obecnych, zoliwo wobec nieobecnych. W ogle dopuszczaem si kamstwa, aby unikn upokorzenia lub doj do jakiego celu czsto dobroczynnego. Brak wysiku, przytomnoci umysu w rozmowach czasem jaka niedbao w sowach, w tonie. Czasem niecierpliwo, przez co nawet zgorszyem F.L.] Skandalizowaem drugich przez swoj mio wasn. O sobie mwiem z prnoci. Myli o jakiej wielkiej mojej misji. 1. Spyta o ksikach saintsimoskich. 2. O Benedicite przy obiedzie albo w Heures benedyktyskich. O umieszczenie Zosi Zdziennickiego i o F.L.

511

614 VIII.
578

DODATEK

UPOMINEK CODZIENNY Odosobienie si od braci i strzeenie si zbytniej poufaoci. Z Mikulskim niewchodzenie w adne dyskusje, w adne racje. Powody tak rozliczne i tak wane do jak najwikszej szybkoci w dziaaniu. Pki nie dojd do tego, eby si sam nie zrzec zupenie wiata, oddawszy wszystkie rodki nagromadzone pod dyspozycj rnych instytucji, nic jeszcze nie zrobiem.

8595 IX. 1239 27 lipca, [pitek], 1838.

ZAMIARY NAJBLISZE Koniecznie nauki jakie i pisma o polityce oglnej i narodowej dla swoich, dla jednoci, cho negative. Zwizek centralny, dozgonny. 1. Dom Pokuty (szkoa ycia do-skonalszego, dobrowolne ub-stwo, pustelnictwo, mortyfika-cja, ustawiczny post i modlitwa). 2. Urzdzenie gospodarstwa splnego. Zarobki. Kasa. Rzemioso. Rolnictwo. Sztuki. (Warsztaty rnych rzemios w Paryu, w ktrych robota kilkogodzinna dla wszystkich. Na wsi przy rolnictwie, tkactwo itd., rybactwo, kwiaciarstwo, ogrodnictwo.) 3. Na prowincji. Zawizki. Gospody w miastach gwniejszych i na wsi. 4. Anglia, Belgia. Irlandia, Algier. 5. Stosunki z krajem. Krakw, Galicja, Poznaskie itd. 6. Rzym.

Wrd miasta. W Paryu 1. Kaplica. Jado dla biednych. 2. Biblioteka, dzienniki, konferencje naukowe, biuro redakcji. (Centrum bractwa uniwersytet itd.) 3. Szkoa dla dzieci biednych i nie itd.

ROK 1838 Za miastem. Szpital (4. Konsultacje lekarskie) i dom dla inwalidw, weteranw. (ycie jak najlepiej urzdzone, najwygodniejsze.) Seminarzyci? X. [Trzecia dekada sierpnia] Z TUROWSKIM PRZED WYJAZDEM DO TRAPPY

615

8627 547

1. Czemu si przede mn nie otwarza? 2. Niech powie, co cierpi. (List do Kuby) 3. O Polsce, o demokracji, eksplikacje (o Mikulskim). 4. Jak chce stan midzy nami, w jakiej kategorii? 5. Klasyfikacja w jego nieobecnoci. listem 1. zapowiedzie, eby nie pisa przez pewien czas poezji ani nawet korespondencji, tylko na wyrany rozkaz, 2. nie bdzie ju wychodzi na miasto, 3. pjdzie pewnie do Collge Stanislas. XI. [na 27 sierpnia] [NOTY DO SPOWIEDZI] 1. Zezwolenie na ze myli i w nich delektacja. 2. Niemortyfikacja, extrieur [zewntrzna] co do pokarmw, spojrze; wewntrzna co do pochwa, obrae mioci wasnej, znosznia fatygi snu, chtek kupowania, wizytowania. Tideur, nonchalance, lasser aller [Ozibo, niedbalstwo, znuenie] w rozmowach, pracach, mymylach. 3. Strata czasu. 4. Przeciw charit [mioci bliniego]. e nie pisz listw.

548

534

616 XII.
8560 321

DODATEK

NA PONIEDZIAEK, 3 WRZENIA 1838 Wprzd. eby zaradzi nieporozumieniu, jakie by mogo by z tego, co zaszo dzi, dalej pocign rozmow o klasyfikacji, dziaach wikszej lub mniejszej doskonaoci, oglnych i szczeglnych obowizkach itd. [o] naszym przyszym bractwie cilejszej jednoci (wszak wolno uorganizowa si, asekurowa) co mamy robi na to o zezwolenie nie pytamy. Wtre. Odczyta reguy. (Trzecie. Projekt kodeksu karnego) (brak ycia, sowo Mikulskiego) (dlatego zaraz projekt nie wchodzi w egzekucj, Prawda) Nie wolno wchodzi jeden do drugiego ni razem sesjonowa, tylko za wiedz moj. Wprzd dzi z Kamockim o oglnych i szczeglnych obowizkach, o wikszej i mniejszej doskonaoci, naszym przyszym bractwie czy zgromadzeniu z Terleckim, z Janem, z Wiktorem. Idc do kocioa i wychodzc zachowanie si! Zostawa nieco po komunii witej. Czwarte. Rekreacja moe by osobna. XIII. [7 wrzenia, pitek]

8627 575

WILIA NARODZENIA PANNY MARYI. 1838. Tyle si troszcz to o nawracanie drugich, to o rne cudze interesa i rne sposobiczki przyczynienia si do dobrego, do chway Boej a sam jak yj? Zawsze jedne stare grzechy, ze naogi, niedoskonaoci, ktre mnie oddzielaj cigle od BOGA, nieporzdek w drobiazgach, o ktry rozbijaj si wszystkie najwitsze zamiary. O wiele si troszcz, a jednego mi tylko brakuje oddania si cakowitego BOGU. Jakem przepdzi tydzie upyniony, od pierwszego tego miesica?

ROK 1838

617

Czemu nie notowaem czynnoci i przewinie? Bybym mia pokj i mg przystpi do komunii witej. XIV. Narodzenia Najwitszej Panny [8 wrzenia, sobota] SPOWIED Owieconym, e moje skrupuy, niepokoje, spowiedzi tak szczegowe i czste, wicej pono z mioci wasnej niekontentej, jak z alu obraenia PANA BOGA. O BOE, daj mi al ten najmocniejszy! Wszak tyle jest za co aowa! XV. 22 WRZENIA Z MIKULSKIM Nie idzie mi o unienie, bo wiem, e to by ci nie naprawio. Ostatnie jego cierpienia i zo uwaam za wyrzuty. Rozmowy pierwszy cel: a) eby nie da wpa w przepa, a wpadnie, jeeli nie uzna choroby i rodka. Do nas jak do domu poprawnego penitent, student. Konwiktor. b) Midzy nami bdzie niezgoda, jeeli to, co j robi, nie bdzie usunite. Ufno we mnie, a zatem e ja nie chc ani twoich milionw, ani twoich talentw i posuszestwa, ale co robi, robi z intencji dla ciebie w Chrystusie Panu. Pienidze (bez mojej wiedzy nie), czas, stosunki (uwaa dotd za dom zajezdny), korespondencje, wszelkie pisma. c) Rady co do Juilly: skromno i strzec si fanfaronady nie gada o swoich milionach, stosunkach, opiniach politycznych, strzec si tonu karczemnego i fanfaroskiego, sieranckiego. fajka Warunki: 1. papiery opiecztowa, 2. pienidzy (z moj wiedz) na aden dug, 3. nic skrytego przede mn i nic bez mojej wiedzy, 4. nic przeciwnego drugim w jakiej bd opinii.
581 576

618 XVI. [27 padziernika, sobota]

603

DODATEK

NA SPOWIED PRZED WITYMI SZYMONEM I JUD Spowiadaem si bodaj przed trzema tygodniami, okoo witego Brunona czy witej Brygidy.1613 Ze dopenienie pokuty, szczeglnie co do oraison, przy mszy witej. 1. Kamstwa w rozmowie z ksidzem R[odez], z Lefaure, z ksidzem F[roment]. Faszywa dyplomacja, faszywe pochway z B[ohdanem] Z[aleskim]. 2. To znowu niebaczenie na swoje sowa, mwienie le o drugich przed Fr. o ksidzu Lisowskim bez pewnoci. Skandalizowanie drugich przez swoj prno, podliwo itd. z E. J. z Tr., przez art niepotrzebny z Jasiem. 3. Ressentiment [Uraza] z F[ranciszka] M[ikulskiego]. 4. Mpris [Pogarda] z W[adysawa] P[latera]. 5. Spojrzenie podliwe, nieodpdzanie myli. 6. Raz szczeglnie obarstwo czy niepohamowanie si w jedzeniu i piciu. 7. W ogle pycha najgupsza, przypisywanie sobie jakiego dobrego. Upodobywanie sobie w pochwaach, nieochotne znoszenie humiliacji. 8. Wydawanie pienidzy nad mono, strata czasu.

___________
1613

BRUNO Z KOLONII (10301101) opat. Zaoyciel zakonu kartuzw. Jego wito obchodzono w Kociele katolickim 6 padziernika. BRYGIDA SZWEDZKA (ok. 13021373) wdowa, zaoycielka zakonu brygitek. Autorka Ksigi objawie. W wczesnym kalendarzu liturgicznym jej wito obchodzono 7 padziernika.

DZIENNIK
Rok 18391614

Stycze 1839 Pierwszy tydzie po Nowym Roku roda, [2 stycznia] Ks. Giedr. (List 5-frankowy) rue Vavin Collge Stanislas (ksidz Buquet, ksidz Froment) Szymaski Referendarz List do Szotarskiej Michel Chevalier i Mercier Do Walerego

8592 1194

___________
1614

Dziennik Roku 1839, podobnie jak poprzedni Roku 1838, wykazuje znaczne luki. Pierwszy kwarta roczny jest niemal zupenie pozbawiony zapiskw dziennikowych. Od koca kwietnia Jaski przebywa w Trappie na rekolekcjach, nastpnie w Mortagne, i w tym czasie powraca do Dziennika. Kontynuuje go poza przerw spowodowan recydyw choroby gruliczej do 17 grudnia. Po tym dniu opuszcza Pary udajc si w podr do Rzymu. Nie ma te notatek dziennych z pierwszego i ostatniego kwartau roku 1839. Misja Jaskiego, fundatora Domku, w tym okresie zostaje poddana ostrej prbie. Jest on atakowany bezporednio i porednio przez demokratyczn lewic emigracji polskiej (J. B. Ostrowski, J. Czyski, masoni) i, z drugiej strony, przez niektrych monarchistw (W. Plater). Zewntrznym atakom na Jaskiego towarzysz narastajce napicia wewntrzne w Domku: w trosce o utrzymanie jednoci w tym Domku, jest on zmuszony wydali z niego rozpolitykowanych amatorw. Dotkliwa bieda, brak funduszy zmuszaj Jaskiego do rezygnacji z wynajmu domu przy Boulevard de Mont Parnasse i ograniczenia si do lokalu przy rue Vavin. W tym te czasie ponawiaj si u Jaskiego ataki choroby, ktre przykuj go do ka na duszy czas. Na stycze 1839 r. przypady dwa teksty niedziennikowe, beztytuowe: pierwszy nie datowany z incipitemW przeszym roku 1838 po rekolekcjach w Trappie i potem w Solesmes, i drugi, datowany (31 stycznia 1839), incipit: Kwestia: Czy razem z dziennikiem... W pierwszym przypadku Jaski w podobny sposb postpi pod koniec 1837 r., zestawiajc wasne uchybienia na pimie: W tygodniu od Boego Narodzenia do Nowego Roku (zob. Dodatek do Roku 1837, pozycja XXIX). Teksty pierwszy i drugi zamieszczono w Dodatku do Roku 1839 jako pozycje I i II.

620
Madame Niboyet Walter

DZIENNIK
Do Maliskiego Do Jaboskiego Do Krlikowskiego

Czwartek, [3 stycznia] Starzyski Do gospodarza Pitek, [4 stycznia] Do Zdziennickiego Sobota, [5 stycznia] Wadysaw Plater Wykup Mercier List do Rzymu list dla Lucjana1615 Greuv, rue Racine, 12 Walter list dla Kozowskiego (Ksidz Badiche)

Wykup Walerego 22 franki ksidz Dziewulski 20 Ordga 50 frankw Starzyski 63 picier piekarz (praczka)

1195 Poniedziaek, [7 stycznia] Kawa okoo smej i dziewita w kaplicy. Sznajderski,1616 wieczorem 8. roda, [9 stycznia] O trzeciej z Szymaskim obiad. Pitek, [11 stycznia] O dziesitej u Sznajderskiego. W niedziel [13 stycznia] do Zwierkowskiego. Supiski. Stycze Powinno by by Buchez Bukaty Dworzaczek

1194

Sidorowicz

37

Terlecki

37

___________
1615

1616

LUCJAN WEYSSENHOFF, malarz, przebywajcy w Rzymie i goszczcy czasem w kleryckim domu Kajsiewicza i Semenenki, szczeglnie w okresie pobytu u nich Cezarego Platera. Moe ANTONI SZNAJDERSKI, powstaniec 1831 r., podporucznik 6. puku strzelcw pieszych. Mieszka w Paryu.

ROK 1839
Kranas Turowski Biergiel Sowaczyski Woch Jaski Kamocki 32 37 30 20 40 40 40 276 Marszewski 30 Newelski 30 Ja 37 Rettel Kalinkowski Szulc Zaleski ____ 134

621

Wydatek Wodziarz 5 picier 64 Piekarz 131 Mleczarka 57

257
Jourdain, passage du Jeu de Boules, 5. 21 stycznia, [poniedziaek] 1839 Stolarka 116 Ordga 70 Greuv Korycki Bokowski Spodnie 30 erosaw Pan Antoni 15 Major wicicki 15 Drzewo 20 Newelski Rettel Sznajder. 20 Hippolit 5 1196 Porzdki kuchenne Stoy Krzeseka 2 sienniki kodry poduszki S. Adela1617 ycie 20

Jutro wtorek, 22 [stycznia] do Montalemberta 1618 do domw Zdrowie Cezarego do Ordgi do Hubego Rzym Interes M. Chevaliera, listy: do Warszawy Guderley du travail [o prac] list...

Rettel ___________
1617 1618

S. ADELA Siostra zewntrzna Adela Szryk. Nie ma pewnoci, czy chodzi tu o Adel, znan Jaskiemu jeszcze w 1832 r. Cezary Plater przyby do Rzymu w okresie Boego Narodzenia w 1838 r. Zatrzyma si w kleryckim domu Kajsiewicza i Semenenki i rozchorowa si, o czym doniesiono Jaskiemu.

622
[31 stycznia, 1839]1619 8627 622

DZIENNIK

*
Sobota, 27 kwietnia. witego Antyma.1620 Notre Dame de la Trappe. Przybyem tu nareszcie z aski PANA BOGA w przeszy poniedziaek, 22, w wili witego Wojciecha. le na duszy, le na zdrowiu, ale z niezachwian niczym nadziej polepszenia i poprawy, i zupenego znowu pojednania si z Panem bodajby ju ostatecznego. Po pierwszej oto modlitwie o aski potrzebne do tego pojednania, zajwszy ju dawn moj celk, zoyem PANU BOGU podzikowanie za t najpierwsz i tak stanowcz dla mnie ask, em mimo tylu przeszkd, a najwicej ze mnie, z moich saboci i zoci, znowu na to wite miejsce zosta przywiedziony. I pi oto dni upyno od mego przybycia. Nie zaczem jeszcze moich rekolekcji i ani zaczem nawet korespondencji, ktre wprzd mam napisa. Tylko to ciki, zimny, suchy, to miotany tylu niepokojami, sabociami, e cudu u PANA NAJWYSZEGO ebrz, eby z nich si nareszcie wydoby. Jednak dziki nieskoczonemu Miosierdziu Paskiemu ju doznaem wiele pociech, nawiedzony zostaem, najniegodniejszy grzesznik, przez natchnienia wite, zbawienne myli, za ktrymi najwierniej i mi naley i, w BOGU nadzieja, pjd. A dlatego najprzd dla utwierdzenia ich w pamici zajm si ich spisaniem.1621

623 624

Wtorek, [23 kwietnia] prawie cay przeleaem (witego Wojciecha). We rod, [24 kwietnia] gwniem zajty mylami pobudzajcymi do pokuty. We czwartek, [25 kwietnia], witego Marka, wielka bya uroczysto. Zjecha biskup na bierzmowanie dzieci z pobliskich parafii. Najwicej w kociele. Myli o poprawie, o naszym powoaniu asocjacyjnym itd. We czwartek take przybywa Turowski w najlepszych dla nas dyspozycjach. ___________
1619

1620 1621

Zapis wprowadzony przez redaktora niniejszego opracowania, informujcy o tekcie datowanym 31 stycznia 1839, (incipit: Kwestia: Czy razem z dziennikiem...) i zamieszczonym w Dodatku jako pozycja II. ANTYM wity Anthinui, biskup, ktrego wito liturgiczne przypadao na 27 kwietnia. Dowodem spisanych przez rekolektanta zbawiennych myli i ich utwierdzenia w pamici moe by nie datowany tekst Pierwsze myli i natchnienia w Trapie, ktry podano w Dodatku jako pozycj III.

ROK 1839

623

Pitek, [26 kwietnia]. To czytam witego Dionizjusza Areopagit, to dalej myli, projekta. Rozweselonym natchnieniem, eby mniej zajmowa reparacj naszej rzeczy i mojej, i stosunkw naszych ze wzgldu na respekt ludzki, ale jedynie myle na przyszo o swoim zbawieniu, dobru blinich i o chwale Boej. Sobota, [27 kwietnia], dzi z rana za wiele czasu przepdzam na marzeniu o projekcie (po rekolekcjach i po Solesmes), podry po zakadach, szczeglnie w Poitiers itd. W ogle dotd le rzdz, nie rzdz prawie czasem. Dopiero co, okoo czwartej po poudniu, zrobiem dziki miosiernemu i wszechmocnemu Panu postanowienie wstrzymania si od fajki, najprzd przez dzi i przez jutro, a to na uczynione wieo intencje. Dodaj mi, Panie, do wykonania go, Twojej pomocy, bez ktrej nic. Dodaj, Jezu, ach dodaj do korespondencji. Pitek, 3 [maja] Zwycia kopoty. List do Sidorowicza. Niedziela, [5 maja] Byo bardzo dobrze. Poniedziaek, [6 maja] Take bardzo dobrze. Czemum nie zacz si trzyma fermes [stanowczo]? Wtorek, 7 [maja] Okoo trzeciej spowied. Brisement [gboki bl]. Zasypiam a do nieszporw. I potem po Salve mao si modl, zapominam amenu. roda, 8 [maja] Do Soligny (o trzeciej, wracam na pit). Rne myli tentujce: czemum nie poszed do spowiedzi do jakiego bd ksidza? Czemu[m] z pocztku w octobre [padzierniku] nie modli si o ratunek do Pana Boga? (Nie wstaj, cho si budz itd.) Czwartek, 9 [maja] , Wniebowstpienia Paskiego Dziki PANU BOGU, duch modlitwy wrci. Wspomnienie na wszystkie swoje grzechy i ze nabrojone.1622 ___________
1622

Zachowa si rkopis Jaskiego zatytuowany: Rozmylania o przeszych grzechach, ktre zamieszczono w Dodatku jako pozycj IV. Poprzedziy one i niejako przygoto-

624 Anto ze zoonymi rkami. Doniesienie z Galicji.1623

DZIENNIK

Pitek, [10 maja] Marzenia o Rzymie, o mojej tam podry i zakadzie, przeniesieniu swoich. Sobota, 11 [maja] Z rana przed msz przypadek. List do Wiktora [Sidorowicza], ktry mi odebra usposobienie do spowiedzi. Od obiadu przeprowadziny, do nieszporw. Listy od Walerego [Wielogowskiego]. Niedziela, [12 maja] Wstaj po szstej. Trzeba byo listy posa do Wiktora i Walerego. Przez niedbalstwo nie posaem. Zapominam Mois de Marie. Poniedziaek, 13 [maja] Wstaj po pitej (przypadek w nocy). Do kocioa, 2 msze pobonie. niadanie. Msza wielka, do jedenastej i kwadrans. Po obiedzie pi do trzeciej. Pomagam ojcu Teodorowi1624 (o odpustach). I nieszpory. Pogrzeb. Kolacja (nowina o jakich poruszeniach w Paryu).1625 Salve.
620 Roboty na te 2 dni przed ZZ. SS. Dzi pitek, 17 [maja] List do ony jako pokuta sakramentalna do Adama [Mickiewicza]

do Wiktora [Sidorowicza]
do Grotkowskiego do Walerego i Adolfa. Jutro do Ziomeckiego.

___________
way grunt pod oryginalny par excellence tekst opatrzony tytuem: Obejrzenie si na przeszo. Jest to synoptycznie ujta autobiografia duchowa Jaskiego, zaczynajca si od 16. roku ycia. Zamyka si ona dat: roda po ZZ. SS., czyli 22 maja 1838. Ten wyjtkowy tekst podano w Dodatku jako pozycj VII. Nie wiadomo mi, o jakim doniesieniu myla Jaski. THEODORE CHOLLET, trapista, diakon; w klasztorze sprawowa funkcj gospodarza domu gocinnego (htelier). 12 maja 1839 uzbrojeni spiskowcy z Augustem Blanqui na czele jako przeciwnicy mieszczaskiej monarchii proklamowali w zdobytym ratuszu paryskim rewolucyjny rzd tymczasowy. Ich wystpienie zostao nastpnego dnia stumione.

1623 1624 1625

ROK 1839

625

Spis kontrolki dni upynionych tu w Trappie. Oznaczenie, jak mona, kategorii co do naszych przyszoci1626 jako przygotowanie do modlitwy o owiecenie, w tym zwaszcza komunia wita. Jeeli mona, spis przeszoci od pocztku rozchwiania si naszego, po wyjedzie braci do Rzymu. Wieczorem w sobot powiedzie bratu odwiernemu, e chciabym by na oficjach nocnych.1627 Na tydzie przyszy w poniedziaek, [20 maja] do Solesmes List do Rzymu do ksidza biskupa do Walerego 1628 do pani opaciskiej do pana Wadysawa [Platera] i Grotkowskiego do Januszkiewicza do Grskiego Kranasa (bodaj wysa dopiero z Solesmes, tu napisa). 24 [maja] do Filipa, z podzikowaniem. do Krlikowskiego, z Solesmes do Popiela1629 621

___________
1626 1627

1628 1629

Zachowa si rkopimienny zapis Jaskiego Kategorie przyszoci opatrzony dat: dzi w pitek, przed ZZ. SS., czyli 17 maja 1839. Tekst w Dodatku, pozycja V. Z 18 na 19 maja, tj. na niedzielne wito Zesania Ducha witego. Wg wypowiedzi samego Jaskiego owiecony zostaem z naga i cay na wskro przejty trzema uczutymi mylami. Zostay one przez niego spisane pod tytuem Natchnienia Ducha witego w niedziel Zielonych witek. Zamieszczone w Dodatku jako pozycja VI. Nie znana z imienia OPACINSKA z opaciskich, ziemianka spod Dynaburga. Zarwno ona, jak i jej crka Alina (Anna) wspieray finansowo dzieo Jaskiego. PAWEL POPIEL (18071892) ziemianin galicyjski. W 18237 studiowa prawo na Uniwersytecie Warszawskim. Podrowa po Europie. Latem 1829 r. pozna w La Chenaie ksidza Flicit Lamennais'go. Po powrocie pracowa w warszawskiej Komisji Rzdowej Owiecenia. Przeciwny powstaniu listopadowemu, wzi jednak w nim udzia jako prosty uan. Po upadku powstania osiedli si w Galicji. By mem zaufania Adama Czartoryskiego. Przeciwnik liberalizmu politycznego. Wspuczestniczy w przemycaniu do Krakowa polskiej literatury emigracyjnej. Wspzaoyciel krakowskiego dziennika Czas. Zasuy si okoo ochrony i konserwacji krakowskich zabytkw. Autor Pamitnikw (wyd. Krakw 1927). P. Popiel by spokrewniony z Walerym Wielogowskim. W jednym z listw do niego wspomnia Jaskiego: Nie znam zgoa Jaskiego, sysz tylko, i to z rnych stron, e ma by prawdziwie zacny czowiek (Bibl. PAN, Krakw, sygn. 1838 k 80; ACRR 8627, s. 712).

626
618

DZIENNIK
Jutro na wtorek, 21 [maja]

List do Warszawy i do ojca przeora na spowied,1630 i listy do Parya, i do Ziomeckiego, i jeeli mona do Strasburga. Na rod, [22 maja] Do Wersalu i do Rzymu.

Do Solesmes.

Czwartek, 23 [maja] Przygotowa list do Waltera, do posania w pitek. 625

Dzi 25 maja [sobota] w wili wita Trjcy Przenajwitszej, witej Magdaleny de Pazzi1631 witego Grzegorza VII. Dzie dla mnie przebogosawiony: po 5 tygodniach pokuty i oczekiwania, w ustawicznym smutku i nadziei otrzymaem od ojca przeora rozgrzeszenie, o godzinie pitej, przed nieszporami. Odtd z kadej godziny, z kadej prawie minuty zdawa sobie rachunek i dla pamici i nauki zapisywa powinienem. BOE, dopom mi do wypenienia tego. Od pitej do szstej w kociele zaniepokojony, czym si nie faszywie ekskuzowa z grzechu przeciw sprawiedliwoci, mwic o stosunku midzy moim wnioskiem a wydatkami osobistymi. Wprzd i wstawszy od konfesjonau, zaraz rozpraszam si i uwaam na stojcych okoo, i skandalizuj si nieco chichotami nowicjusza, podobno witego, a zawsze o ile lepszego ode mnie grzesznika. W czasie spowiedzi i przed rozgrzeszeniem, kiedy ojciec przeor dawa mi nauk, czuj jak sucho, jednak al, wiara, nadzieja, ch poprawy byy w sercu. Jednak ta sucho take mnie niepokoi. BOE miosierdzia, kocz dzieo Twoje z Tob pojednania i nie opuszczaj mnie! ___________
1630

1631

Trapista, ojciec przeor BERNARD DUGUE, spowiednik Jaskiego z poprzednich rekolekcji odbytych w Trapie w 1837 r. Tekst do wspomnianej spowiedzi, polskofrancuski, zachowa si w oryginale pod tytuem Do przyszej spowiedzi. Zob. Dodatek pozycja VIII. Poza tym Jaski spisa wwczas dla siebie Rady. Na pozostae dni w Trappie. Zob. Dodatek pozycja IX. MARIA MAGDALENA DE PAZZI (15661607) woska karmelitanka, mistyczka i stygmatyczka, autorka dzienniczka, ktry napisaa na polecenie spowiednika i w ktrym opisaa swoje mistyczne przeycia.

ROK 1839

627
626

Od szstej do sidmej kolacja itd. W tym czasie przychodzi mi myl, jakem ja mg dotd uwaa si w rwni z drugimi, czemum raczej nie mia obawy swojej nikczemnoci? Od sidmej do smej w kociele. (Wyprawiam listy do Walerego i Waltera.) Przed zaniciem czytam cokolwiek Przygotowanie do komunii witej i Medytacje pre Nout o Trjcy witej.1632 Niedziela Trjcy Przenajwitszej, [26 maja] Wstaj przed pit. Jak mog, tak myl zwracam ku Wielkiemu Aktowi i asce, ktrej mam si sta uczestnikiem, ale nie ma uniesienia i rozognienia (czy na to nie zasuyem?). O pitej i p do kocioa. Nie do czasu powiciem przygotowaniu si i spiesz do komunii witej, przyjmuj J na mszy du pre Jean [ojca Jana] w kaplicy witego Benedykta. Niespokojno i skrupuy wczorajsze odnawiaj si. Uspokajam je aktami skruchy i postanowie spowiadania si z nich na nowo. W czasie komunii witej nie mam w sobie ognia mioci, ale dziki BOGU, przynajmniej pokor, wiar, uszanowanie gbokie. Przyjmuj J, niemy niejako i pomiszany w obecnoci Pana. Odnawiam tylko z gbi duszy wszystkie moje postanowienia. BOE! Przyjmij je i dodaj mi woli i mocy do ich wypenienia. Wychodz z kocioa o sidmej i p. Po niadaniu daj si wcign niepotrzebnie w rozmow, podobno z ksidzem z Dijon. W czasie sumy czytam Medytacje o Trjcy witej i pewna dystrakcja [roztargnienie], spogldanie na bok, na wchodzcych. Po obiedzie zapominam si, arty i miechy na przechadzce. Rozmowa o przeladowaniu religii w Polsce, za wiele mwi. Niektre rzeczy przytaczam przeciw Mikoajowi,1633 ktrych nie jestem pewny std potem niepokj. Przed nieszporami do kaplicy Najwitszej Panny, gdzie z mnichami odmawiam powtrnie koronk. Po nieszporach spostrzegam si, e przez cay ten dzie tak dla mnie wity, nie do jestem przejty jego witoci.

627

___________
1632 1633

JACOB NOUET (16031680) jezuita, pisarz ascetyczny, autor Mditations spirituelles (Paris 1839). MIKOLAJ I (17961855) cesarz rosyjski od 1825 r., krl polski w l. 182531. Stumi powstanie listopadowe. W 1832 r. na miejsce konstytucji 1815 r. w Krlestwie Kongresowym wprowadzi Statut Organiczny. Stosowa despotyzm, polityk ucisku i rusyfikacji. Dy do przyczenia Kocioa unickiego do Kocioa prawosawnego.

628

DZIENNIK

Po Salve odoyem, niestety, nazajutrz zapisanie tych not i dlatego pisz je dopiero oto dzi, we rod, a dotd byem zawsze z tego niezapisania niespokojny. Czemu nie zapisuj? Dla fajki i wypoczynku. Jakbym go i tak nie uywa zado. Poniedziaek, 27 [maja] Wstaj o pitej i p i przed pacierzami najniepotrzebniejsza toaleta, strzyenie brody, i ktra mi zabiera z godzin. Przed sidm adoracja Przenajwitszego Sakramentu i Imitacja, w ktrej znajduj ogniste dla siebie sowa o pokoju wewntrznym i o gorliwoci najprzd wzgldem siebie.1634 Przy niadaniu jem za wiele i potem trzeba odpoczywa. Niepotrzebna i za duga rozmowa z pre htelier o charakterze Polakw. Msza wita, po niej rozmylam, wzdycham, przejty cay prawdami z Imitacji. Trzeba pisa listy. Ekskuzuj si nimi grubemu Francuzowi i wyprawiam go od siebie. Po obiedzie tedy listy do Adama [Mickiewicza] i Sidorowicza, ale w nich jeszcze pretensja. Std pisz je od pierwszej do trzeciej i p, i jeszcze niekontent. Na nieszpory i do kaplicy Najwitszej Panny, zaniepokojony i nieukontentowany owymi listami i swoj ociaoci ku dobremu. Modl si w najgbszej pokorze, wzywam przyczyny witych, ktrych relikwie na otarzu, cz si do modlitw zanoszonych w tej kaplicy, oddaj pod opiek Najwitszej Pannie i doznaj nareszcie pociech i ask nadzwyczajnych, jakiego nagego owiecenia mnie i uniesienia, ktre mi na dugo pozostanie pamitnym. Oh, czemu zaniedbaem z niego korzysta! Przebacz, Panno Najwitsza, spraw przez mio dla Twojego Syna BOGA, przez politowanie dla wszystkich grzesznikw szukajcych u Ciebie ratunku, ebym jeszcze potrafi zebra w pamici i utwierdzi na zawsze te wszystkie prawdy i natchnienia, ktrymi w tej chwili napenia mnie Twoja najmiociwsza przyczyna. O pokorze i faszu dotychczasowym, i zoci caego mojego ycia, o jakim krtactwie, chci ekskuzowania si i wynoszenia ustawicznego we wszystkich korespondencjach i stosunkach ludzkich.1635 O najgupszej dzy znaczenia ___________
1634

628

1635

Jaski ma na myli teksty z Imitacji (O naladowaniu Chrystusa) z Ksigi pierwszej zatytuowanej Przestrogi do ycia duchowego: Rozdzia XI: O nabywaniu pokoju i o gorliwoci doskonalenia si; Rozdzia XXV: O gorliwej poprawie caego ycia. Zapewne z tego czasu pochodzi refleksja Jaskiego Przeciwko niedbalstwu w listach. Tekst w Dodatku, pozycja X. Jaski powrci do tej refleksji, dopeniajc j, 17 lipca.

ROK 1839

629

midzy ludmi. O faszywej dyrekcji Domu w czasach ostatnich. O powinnoci upokorzenia si najszczerszego przed brami (Hipolitem, Kranasem, Wiktorem itd.). O gupstwie moim i dumie co do projektw fundowania jakiego zakonu... A razem natchnienia, na jakim to miejscu by powinienem. I wszystko to w kilku chwilach. O Panie, Ty wszechmocny, wr mi je, te chwile, rozmn, oczy, utrwal we mnie! Wrciwszy z kocioa, podzikowaem jednak PANU BOGU za te aski i kiedym przechadzajc si, cay by zajty suchaniem gosu wewntrz syszanego, najlekkomylniej daem si wcign w niewinn, ale prn rozmow z Irlandczykiem i Francuzem z Bayeux o ptaszkach itd. Po kolacji, przy ktrej bez koniecznej potrzeby odzywaem si, czemu nie poszedem do siebie zapisa to, co dopiero tak ywo czuem? Nie, ale przechadzka, i na niej zapominam si, daj si wcign w ducha i rozmow kompanii. I w kocu powiedziaem rzecz, przez ktr mogem obrazi jednego z kompanii (o bton de marchal [buawie marszakowskiej]). (Odbieram nazad listy.) Po Salve przez niepotrzebn delikatno nie wyprawiam od siebie grubego Francuza z Bayeux. Rozprawia mi o cole de Mars1636 (prna w tym moja ciekawo) i dugo marudzi. Przez to wszystko zaniedbuj ywi z uszanowaniem i wiernoci w sercu odebrane natchnienie. Wtorek, 28 [maja] Wstaj pno, a po szstej (lenistwo) i na adoracj Przenajwitszego Sakramentu, i uspokajam si z zaniepokojenia wczorajszego. Ale przy niadaniu znw wdaj si w rozmow i gadam niepotrzebnie o Trappie. I potem niepotrzebna protestacja Francuzowi z Bayeux przeciwko temu, e republikanin nie moe by katolikiem. I jeszcze bez potrzeby, nie na osobnoci, ale przy stole, przy studencie medyku, a pre htelier wypdza nas na msz wit o smej i p. O dziewitej i p przez par godzin marzenia, uspokajanie si. Francuz z Bayeux przeszkadza mi i niecierpliwi si. Po obiedzie przechadzka z ksidzem staruszkiem do pierwszej (w 1770 by pierwszy raz w Trappie). Pisz po raz drugi listy do Mickiewicza i Wiktora a do okoo czwartej, bo jeszcze [byy] z pretensj.

629

630

___________
1636

c o l e d e M a r s Szkoa Wojskowa (cole Militaire) w Paryu, ktrej budow zainicjowa krl Ludwik XV. Jej pnocna fasada wychodzia na Pole Marsowe (Le ChampdeMars).

630

DZIENNIK

Nieszpory i naboestwo w kaplicy Najwitszej Panny, po ktrym spokojniejszym, pocieszony.. Rozmylanie dla uspokojenia si i przypomnienia wczorajszych natchnie. Kolacja, fajka, Salve. (Noty tymczasowe, od niedzieli dotd) i kad si spa. Milutki l'abb [Adolphe] Labigne przychodzi jeszcze na poegnanie. (Czemu poprzednio w rozmowie uwodziem si tylko uczuciem upodobania w nim, a nie zawizania wyszej jednoci w Chrystusie Panu?) roda, [29 maja] Wstaj dopiero przed szst, chocia poprzednio si budziem. Lenistwo. Adoracja Przenajwitszego Sakramentu z wielk pociech wewntrzn i posikiem dusznym. niadanie. Zostaj przy nim za dugo. Msza wita o smej i p. Po mszy witej Francuz z Bayeux przyjmuje przecie moj wymwk co do napisu Aktu unii na obrazku itd. I przystaje, e mu przyl z Parya. Uwalnia mnie tym od kopoccego drobiazgu. Rozmylanie, natchnienia. O zbiorze modlitw i rozmyla dla siebie i swoich, i pimie apologetycznym. Inne natchnienia pisz. Przez nieczysto grzech pierworodny rozpadnia si z ojca Grenady. Po obiedzie przechadzka z modym proboszczem spod Alenon, za dugo, do pierwszej i p (przez to nie pisz listw do Wiktora i Hipolita). I w rozmowie tej ch popisania si z mej strony znajomociami (Montalembert, Lacordaire), ch doktoryzowania, a nie pobudzania si ku pobonoci. O drugiej zaczynam pisa tu t kontrol, gotowa si do spowiedzi. Wtem dzwoni. Nieszpory o czwartej. Po nieszporach do kaplicy Najwitszej Panny. Modlitwa i za [brata] Stefana, ktrego dzi imieniny.1637 Pobudzenie si do pokory i oderwanie si od rzeczy ziemskich przez myl o mierci. Po kolacji za dugo przy stole, a do sidmej. Wdaj si w rozmow o ksidzu Desgenettes, a w niej trac znw kompunkcj [ducha pokory]. Po Salve odwaam si prosi ojca przeora o pozwolenie przystpienia do komunii witej bez spowiedzi (i o pozwolenie asystowania na oficium nocne z ksidzem Irlandczykiem i z ksidzem z Dijon) pozwala. Jakie szczcie! BOE, daj mi aski potrzebne do najgodniejszego uycia go.
Dzi 7 czerwca [pitek], Serca Pana Jezusowego Noty.

635

618

___________
1637

Stefan Jaski urodzi si 29 maja 1809 r., a zatem byy to urodziny, ktre jednak mogy by traktowane jako imieniny.

ROK 1839
Cho list do Ziomeckiego. Plan rekolekcji dla Adolfa.

631

Jutro [8 czerwca, sobota], eby Adolf zacz rekolekcje. Pierwszy tom Katechizmu dla niego. eby to mona wyprawi list do Ziomeckiego (i do Grotkowskiego, i do pani opaciskiej), i do Wiktora i pana Giedrojcia. Przed wyjazdem Pokaza Adolfowi niektre wyjtki listw z Rzymu. Rozprawi si o Buchezie, o republice, o demokracji. 619

Dzi 7 czerwca [pitek], witego Serca PANA JEZUSOWEGO po komunii witej. Znw od tygodnia zaniedbaem tych not. Niby to z powodu przybycia Zaleskiego, ale w istocie przez rozchwianie si w duchu, w modlitwie mniej arliwy, a co gorszce, przez oktaw BOEGO CIAA mao gorcym w naboestwie do Przenajwitszego Sakramentu. adnej mortyfikacji ciaa, ani razu jeszcze. Cigle prawie pno wstaj, fajk pal, ile si chce. W rozmowy, arciki, baraszkowanie wdaj si, w marzeniach niepowcigliwy. Wszystko pod pretekstem znienia si do Zaleskiego. Znowu w listach jedno drobne kamstwo, jako habitude [nawyk]. Wszake przed niedziel zaraz, w oktawie BOEGO Ciaa, spostrzegem, e ta okazja moe mi rozchwia. Czemu, o mj BOE, nie oczyciem si z pyu przez sakrament pokuty i nie zaczerpn siy i ognia w Przenajwitszym Sakramencie? Czemum zapomnia, e powica czasu na nic i dla nikogo nie mogem, skoro tyle prac i tak obowizkowych listy do Warszawy, do Rzymu, do Strasburga, do Agen itd. nie zrobione. Oczyszczonym znw przez ask Twoj najmiociwsz, Chryste Panie, z tych nowych przestpstw, tyle mnie potpiajcych, po takim dowiadczeniu, w takich okolicznociach. Dodaj mi, o BOE Miosierdzia, aski i mocy do niepopadania w nie wicej i zaczcia od dnia dzisiejszego wita Twojej Mioci BOEJ, okazanej nam w Chrystusie Panu, nowego ycia, natchnitego w caoci mioci nieograniczon Ciebie, o Panie, i Twoich przykaza i doskonaoci. W przeszy czwartek, 30 maja, BOE CIAO Wstaj po pnocy na oficja nocne wraz z ksidzem Irlandczykiem i ksidzem z Dijon. W kociele do pitej. Potem strudzony przechadzam si nad kanaem do pitej i p. Wracam do kocioa. Przyjmuj komuni wit wraz z ksidzem Irlandczykiem. Na mszy witej o szstej. Prosz PANA BOGA o wrcenie mi natchnie z poniedziaku i rody itd.

634

632
637

DZIENNIK

Dla wystrzeenia si prnych gawd nie id na niadanie, kiedy s na nim drudzy, i potem strzeg si spotka, i na sum. +Przy mszy witej i komunii witej natchnienia o simplicit d'intention, et puret du coeur [o prostocie intencji i czystoci serca].+ Wracajc z procesji po korytarzach klasztornych, spostrzegam przy drzwiach Adolfa [Zaleskiego]. Skadamy rzeczy i msza cysterski. Zabieram go z sob na msz wit i zostajem prawie a do obiadu. Czemu, przechadzajc si z nim kilka chwil, nim pre htelier wyszed z kocioa, wypytuj go o nowiny, o meutes [rozruchy], a nie mwi mu o celu jego podry? Zy znak rozchwiania si ju mego i ulgnicia jego duchowi. Cho susznie dla poznania go, w jakim jest stanie, trza mi byo prowokowa wicej do odkrywania swych uczu, ni do ich tajenia przed moimi atakami. Jednak w duchu naleao zawsze by jednakowo zebranym. Po obiedzie fajka z nim i rozmowa o rnych nowinach, szczeglnie politycznych. I potem zasypiam i a do czwartej! (Kiedy ojcowie tylko do drugiej.) I nieszpory. I ciga z Zaleskim przechadzka i rozmowa to o nowinach paryskich, to o Trappie. Wieczorem Francuz z Bayeux przynosi mi pakiecik modlitw. I zgaduj si z nim o Aporilowej z Caen.1638 Pitek, [31 maja] Budz si przed pit i mimo tak dugiej wczorajszej meridieny [przerwy poobiednej, drzemki] nie wstaj a po szstej. Na adoracj Przenajwitszego Sakramentu, ale ju opanowanym przez preokupacj Zaleskim. Czemu nie usiuj zaraz wszystkimi siami spod niej si wydoby? +Wyjeda Leporsone1639 i ksidz mody spod Alenon.+ Na niadanie pozwalam sobie je, co si tylko oczom zachciewa, i potem nie mona siada do roboty. Przed obiadem rozmowa z ojcem Teodorem o Zaleskim. Uprzedzam go o jego usposobieniach. Natchnienia o zakonie wojskowym dla obrony wiary witej przeciwko schizmie. Czemu sobie ich zaraz nie notuj? Przed nieszporami rozmowa z Zaleskim o jego przeszym powiceniu i potrzebie jego oczyszczenia, i odnowienia wszystkiego, o Buchezie, projekcie konferencji. Wieczorem ojciec przeor przychodzi do ogrodu de l'htelerie [domu dla goci]. W rozmowie z nim le rzdz jzykiem, pomiszanym i zwyciony przez uczucie ku niemu. Chciabym powiedzie wszystko swoje razem, nie daj mwi Zaleskiemu. +Odbieram list od Retla.+ ___________
1638

1639

Pani APORILLE wynajmowaa mieszkanie Michaowi i Jzefowi Hubom, ktrzy w l. 183236 przebywali w Normandii. C a e n miasto normandzkie w pnocnozachodniej Francji. W pobliu Caen znajdowao si miasto B a y e u x. LEPORSONE osoba bliej nie znana.

ROK 1839

633

Sobota, [1 czerwca] Wstaj take do pno. Podobno dopiero w sobot, a nie w pitek miaem owe natchnienia o zakonie wojskowym. Po obiedzie do Soligny po tytu i hubk. Wrciwszy, pi do nieszporw. Wieczorem list od Sidorowicza, ale zostawiam czytanie go do jutra. Niedziela, 2 czerwca Wstaj tak pno, e do kocioa a o sidmej i p. A naleao, skorom si tylko by spostrzeg o moim relchement [oziboci], pj do spowiedzi i przez komuni wit zaczerpn nowych si i ask. Po niadaniu czytam list od Sidorowicza, w ktrym mi przesya bon na 40 frankw. Msza wita przez ojca obcego. Po obiedzie pokadam si na ku u Zaleskiego i rozmowa z nim o jezuitach, o bogosawionym Bobolim,1640 o ojcu Ryle1641 itd. O drugiej (w czasie nieszporw w kaplicy) mimo tak dugiego spania, jeszcze u siebie drzymi. Na nieszpory spniam si, ju peno ludu. Przez ten dzie prawie wcale, cho wystawienie trwao od mszy witej do nieszporw, a przez ca oktaw, jakem niedbale i ozible adorowa Przenajwitszy Sakrament. Poniedziaek, [3 czerwca] Po mszy witej przed samym obiadem spotykam si z ojcem przeorem. Rozmowa z nim o Zaleskim, ktrego wystawiam zanadto politycznie. W rozmowie plc si chcc za wiele razem powiedzie. Po obiedzie, jeszcze u Zaleskiego fajka i dymi do pierwszej i p, a potem wyprawiam list do Sidorowicza i do kocioa na adoracj Przenajwitszego Sakramentu, gdzie mnie deszcz zatrzymuje duej. Rozmowa z ojcem Teodorem itd. o Pepinie i mnichach rozwizych.1642 ___________
1640

636

1641 1642

ANDRZEJ BOBOLA (15911657) jezuita, kaznodzieja i spowiednik, arliwy aposto; zjedna dla katolicyzmu wielu prawosawnych. Ponis mier mczesk z rk Kozakw. Beatyfikowany w 1853 r., kanonizowany w 1938 r. MAKSYMILIAN RYLLO (18021848) jezuita, kaznodzieja i misjonarz w krajach Wschodu. W 1836 r. przebywa w Libanie jako wizytator apostolski. PEPIN MALY, Pepin Krtki (714 lub 715768) krl Frankw. Przyczyni si do powstania Pastwa Kocielnego. Ojciec Karola Wielkiego. W chrzecijaskim redniowieczu na skutek wojen, epidemii i innych klsk ywioowych nastpio w yciu monastycznym osabienie religijnego zapau, rozlunienie obowizkw przestrzegania ubstwa, zmniejszenie liczby powoa, w klasztorach za dochodzio do gorszcych skandali.

634

DZIENNIK

Wtorek, [4 czerwca] Take baraszkowanie przed obiadem, za duga merydiena po obiedzie. Wieczorem rozmowa z Zaleskim, jego curriculum vitae [yciorys]. roda, 5 [czerwca] Znowu wstaj pno, ubieram si dugo. Przede msz niektre notatki i postanowienia. Po obiedzie spanie, leenie a do trzeciej. I marzenie, martwienie si le spdzonym czasem a do nieszporw. Odbieram list od Walerego [Wielogowskiego]. Czwartek, [6 czerwca]. Oktawa Boego Ciaa Wstaj przecie o pitej. Po szstej do kocioa. Po niadaniu Adolf opowiada dalej curriculum vitae a do mszy, i po obiedzie. I z ksidzem Chollet1643 o Polsce. I przecie visite du Saint Sacrement [nawiedzenie Najwitszego Sakramentu]. Do ojca przeora, odsya mnie na jutro.
638

Pitek, [7 czerwca] Serca Pana Jezusowego Wstalimy z Adolfem i ksidzem Roney1644 po pnocy i poszli na oficjum nocne. Hymn przecudny witego Bernarda.1645 Adolfowi krew idzie z nosa. Po oficjum okoo pitej do ojca przeora. Czekam do dugo, dziki BOGU ze skruch i w duchu modlitwy. Spowied z 10 dni,1646 pokuta: popisanie listw. Komunia wita na mszy o szstej. Wracajc od niej, czemum preokupowany, e na mnie zakonnicy patrz. Natchnienia o konferencji z brami w Paryu itd.
Do zapisania z Pitku Serca Pana JEZUSA 1. Konferencja z BB. [Brami] w Paryu. 2. Co jeszcze mwi tu Adolfowi, co zostawi na potem.

651

___________
1643 1644 1645

1646

Jaski odnotowa w swoich zapiskach (ACRR 8627, s. 7334) dwie osoby o tym samym nazwisku: trapist Teodora Chollet (pre htelier) i ksidza dyrektora Chollet. PATRIC ROONAY (17901851) ksidz z Irlandii; zakonnik przy SaintNicolasdu Chardonnet w Paryu. Hymn zaczynajcy si od sw: Jesu, dulcis memoria / Dans vera cordis gaudia ..., uwaany za hymn w. Bernarda z Clairvaux (zob. 1837, przyp. 1303). piewamy na og wedug melodii gregoriaskiej. Jaski ju 29 maja gotowa si do spowiedzi, do ktrej przystpi dopiero po 10 dniach. Nie wiadomo, czy przygotowa j na pimie.

ROK 1839

635
638

Po niadaniu bior si do spisania not od Boego Ciaa. Msza wita. Po obiedzie merydiena do trzeciej czy czwartej. Nieszpory. Przed nieszporami mwi ojcu Teodorowi o Katechizmie montpelijskim.1647 On mi z tego powodu o tomizmie ojca opata itd. Po kolacji. Czemum nie spisa dalej not? Po Salve dopiero pal fajk i rozmowa z Adolfem pobona, z onkcj, jakem pragn od dni kilku. Wyrana aska z komunii witej. Rozstajc si, zamierzam sobie nazajutrz od rana zacz z nim rozmow duchownie i cigle dodawa mu ostrogi. Sobota, 8 [czerwca] Wstaj, dziki BOGU, raniej jak w dniach ostatnich, ale jeszcze nie zaraz po obudzeniu si. I do kocioa. Po niadaniu rozmowa z Adolfem i jego konfidencje, ktre mi zajy gwnie dwa dni, sobot i niedziel. Po mszy witej list do Ziomeckiego (trzeba by wprzd te noty kontroli, to najpierwsza i gwna rzecz) idzie mi z wielkim oporem, ledwom wykoczy jedn strunic przed obiadem. Po obiedzie znw jaka ociao, merydiena bodaj za duga, mimo tego, i przy obiedzie przepenionym postanowieniami pracowitoci, i konfidencje Adolfa. Z ksidzem Chollet dusza rozmowa o podziaach Polski, o przeladowaniu religii, o jej stanie w Austrii itd. I notowanie konfidencji Adolfa. Wieczorem to samo. Przy kolacji art ze mnie ksidza Chollet, e by difie [zbudowany], jakem nis z rana kota do myszy. I niepokoi mnie, em go przyj btement [gupio]. + Miaem pj do ojca przeora z planem rekolekcji dla Adolfa i o pozwolenie komunikowania. Przez to nie poszedem. Bardzo le.+ Niedziela, [9 czerwca] Wstaj o pitej. Na msz wit o szstej i zostaj w kociele do sidmej. Z decyzj pisania i dzisiaj jako naznaczonego za pokut. Ale najprzd bior si do spisania konfidencji Adolfowych (szkoda, e najprzd nie not). Wrd dnia i wieczorem to samo z Adolfem. Poniedziaek, 10 [czerwca] Wstaj take, dziki BOGU, do rano. I noty o Adolfie. Po niadaniu znw dodatkowe opowiadania Adolfa. Po mszy witej spisuj z nich noty, ale zawieszam, i dotd w zawieszeniu. ___________
1647

639

Katechizm montpelijski zob. 1835, przyp. 978.

636

DZIENNIK

Po obiedzie i krtkiej merydienie list do Sidorowicza i do pani Giedrojciowej, z ktregom take niekontent, ale si uspokajam biorc to nieukontentowanie za zasuon kar za pretensyjno, nienaturalno. Nie id na nieszpory, eby je pokoczy, i kocz dopiero okoo pitej. Po kolacji, na ktrej Irlandczyka nie ma, faszywy kompliment ksidza Chollet, e chef de notre amabilit [reprezentant naszej uprzejmoci] itd. Po Salve rozmowa z Irlandczykiem i Adolfem o Ludwiku XVII1648 i Courtenay,1649 o Martin,1650 o Jasnowidzcej z Prvost, Katarzynie Emerych, optanych. Wszyscymy zadowolnieni. I potem jeszcze rozmowa z Adolfem o duchach, o modlitwie itd. Do pno. Wtorek, 11 [czerwca] Wstaj niestety a po szstej, chocia si obudziem wczenie, alem nie wsta pod pretekstem, em si wczoraj pno pooy. Do kaplicy i na mszy ksidz Chollet do sidmej i p. Przy niadaniu wdaj si w niepotrzebn rozmow z ksidzem Chollet o Ludwiku XVII i o tym, co nam mwi wczoraj ksidz Rooney, o Ludwiku Filipie, e po mierci Henryka moe by lgitim [prawnie uznany];1651 i z ojcem Teodorem o Ludwiku XVII itd. Wszystkie rzeczy prne i rozbijajce ducha. Potem z Adolfem o jezuitach i ich retraitach [rekolekcjach], nowicjacie. On mi: Czemu takich nowicjatw nie ma dla wieckich? Z tego powodu po mszy witej duga z nim rozmowa o tym, e i wieccy, i familie powoane s do ycia doskonaego, chrzeciaskiego, jakie dotd prowadzili tylko zakonni; o celach zawizku naszej spoecznoci duchowej, o ostatnim naszym rozchwianiu si itd. Przed obiadem notuj niektre postanowienia. Po obiedzie splna rekreacja, w ktrej koncepta ksidza Chollet, ktre mnie znw znuaj. I uciekam do siebie. Przychodzi do mnie ksidz Rooney i zostaje do drugiej. I pokadam si, ociay, myli i wspomnienia nieczyste. Wstaj a po trzeciej i marudz. Nareszcie pisz list do Walerego (w ktrym jeszcze forsa, ___________
1648 1649

640

1650

1651

LUDWIK XVII (17851795) syn Ludwika XVI, byy nastpca tronu francuskiego. C o u r t e n a y nazwa miasta we francuskim departamencie Loiret i take nazwa starej szlachty francuskiej, ktra w pocztkach XII w. braa udzia w pierwszej wyprawie krzyowej. Moe chodzi o JANA COURTENAY (17411816), polityka i historyka irlandzkiego, autora dziea o Wielkiej Rewolucji Francuskiej. LOUISHENRI DE MARTIN (18101883) francuski historyk, autor powieci historycznych z czasu Frondy oraz Histoire de France (183336, 15 tomw), ktra zdobya wrd czytelnikw du popularno. Francuscy legitymici uznawali ksicia Henryka (18101883), hrabiego Chambord i ksicia Bordeaux za krla (Henryka V; na nim wygasa starsza linia Burbonw). Tote zwalczali Ludwika Filipa (zob. 1835, przyp. 1044) jako uzurpatora.

ROK 1839

637

pretensja, brak prostoty i pokory), ktry chc sam nie do Soligny. Kocz go a na szst. Wtem nadchodzi proboszcz z Soligny i przez niego oddaj go na poczt. Po kolacji znw promenada i koncepta. Rejteruj si do siebie przed Salve. (Przy Aniele Paskim znw wspomnienia nieczyste.) Po Salve nie trac przecie czasu, pki widno na przechadzce, ale przypominam sobie dni ostatnie od pitku i zaczynam zalege noty. Potem spacer godzinny sam i z Adolfem. I przy wiecy kocz przecie, dziki BOGU, te noty, i potem, a do wp do pierwszej po pnocy spisuj nie zapisane dotd rzeczy do curriculum vitae Adolfa. Przez ubiege te dni 4, od ostatniej komunii witej, po kadym prawie dniu miaem sumienie spokojne. Tylko le, em w sobot podda si ociaoci i nie prosi o pozwolenie przystpienia do komunii witej, ale podda to pod warunek, eby razem zanie plan dla rekolekcji Adolfa; chocia go nie wygotowaem, trza byo zerwa ten warunek i pj. 2. Niepotrzebnie zafrasowaem si tym, e straciem moe wiele czasu na suchanie i spisywanie konfidencji Adolfa, ale to zdaje si byo potrzebne i w porze. 3. Dawaem si wcign w rozmowy o rzeczach zupenie niepotrzebnych albo nawet i w arciki. To mnie zawsze rozbijao na duchu i tego si trza strzec. Unika wszelkiej rozmowy niepotrzebnej, majc tyle na gowie i na sumieniu. I w rozmowach tych dawaem si to rani, to echta to sam chciaem innych pikowa. 4. Czsto traciem jeszcze zupenie na prno drobne chwilki to okoo repas [posiku], to czekajc pjcia do kocioa a std rosn wielkie straty. 5. W listach jeszcze pretensyjno, co mnie zaniepokoio. 6. Ale najgorsze, em bardzo podle, sabo broni przeciwko napadom wspomnie i pocigw nieczystych, szczeglnie w 2 dniach ostatnich. Panno Najwitsza, bro mnie i wspieraj! 7. Raz straciem czas i pozostaem za dugo przy ksidzu z Normandii, przez ciekawo, eby si od niego dowiedzie szczegw skandalu rozwizania si de la Maison de la Retraite [Domu rekolekcyjnego]. Byo to bodaj jeszcze w sobot. 8. Fajk pal bez adnej powcigliwoci. roda, 12 [czerwca] Wstaem o szstej i dziki PANU BOGU, obudziwszy si, zaraz si podniosem i ubraem do prdko, i do kocioa, gdzie do sidmej, alem podobno zapomnia zmwi moich zwyczajnych pacierzy rannych. Dlatego zaraz przypomniawszy sobie, odmwiem, za co dziki PANU BOGU.

641

638

DZIENNIK

642

Przed niadaniem niepotrzebnie spacer przez jakie 5 minut, moe wicej. Trza byo pj do stancji, przysi do jakiej roboty, a spacer odoy na po niadaniu. Przy niadaniu i po niadaniu niepotrzebnie sam wszczynam i daj si wcign w rozmow, tak e trac w niej wolno ducha i przeduam za wiele. I potem do ojca Teodora, eby z nim o Zaleskim i dowiedzie si co o tomizmie ojca opata1652 itd. I marudz czas jemu i sobie, z kwadrans przeszo na prno, a do mszy witej, sma i kwadrans. Po mszy witej, po dziewitej przezwyciam przecie ch przechadzki i do stancji, i spisuj te noty, a w nich najprzd rachunek sumienia z poprzednich dni 4, ktre, poniewa mi byy nieobecnymi w pamici, zaczy mnie niepokoi. Inne [noty] to postanowienia, to natchnienia itd. i oto ju jedenasta. Potem jeszcze drobne noty i zaczynam Rglement de la retraite [Regulamin rekolekcyjny] dla Adolfa.1653 I obiad. Przy obiedzie niepotrzebnie si odzywam z komplimentem dla ksidza Chollet. Po obiedzie, cho mi si nie bardzo chciao spa, kad si i jakby za kar pi i le a do trzeciej, i potem nie mog przyj do siebie. Daj, Boe, mocy, ebym si odtd mg jak najwicej od snu wstrzymywa, jak to sobie zamierzam. Przed czwart przychodzi ojciec przeor z jakim nowym hte [gociem], em na jego przemwienie nie zrobi stosownego repartier [odpowiedzi]. Kopoci mnie to (przez zbytni mio wasn). Na nieszpory. Po nieszporach do ojca przeora o pozwolenie komunikowania (pozwala) i wzgldem rekolekcji Adolfa. Przyznaj si, em tak mao napisa listw. Przy wieczerzy i po wieczerzy, i w czasie Salve, e jest obcy, czuj to i chciabym si wysoko mu niezmiernie pokaza jaka ju przeszkoda. +Po wieczerzy akomstwo na kawaek cygara i std spniam si na complis [komplet].+ A zatem jutro komunia wita na intencj Maryni [Mickiewiczwny] i za dusz p. mojego Antosia. Czwartek, [13 czerwca], po Salve Wczoraj, napisawszy te noty, wyszedem jeszcze do ogrodu dla dowiedzenia si, czy przyniesiono tytu. I dopiero co, aujc za akomstwo popenione ___________
1652

1653

Ojciec JOSEPHMARIE HARSELIN z Bretanii, opat trapistw w La Trappe, znany Jaskiemu z poprzedniego pobytu na rekolekcjach w 1837 r. Zapewne dziki opatowi Jaski bliej zainteresowa si tomizmem. Rglement de la retraite dla Adolfa, uoony przez Jaskiego, zachowa si w Archiwum rzymskim Zmartwychwstacw (ACRR 8627, s. 655).

ROK 1839

639

przed complis, z sygarem, caym w podliwoci owego tytuniu, i wdawszy si w kompani, przy prnej rozmowie i rozbijajcej ducha, spaceruj a do jedenastej! Dlatego dzi wstaj pno, a o szstej, chocia wprzd przebudziem si, bodaj o pitej. Przez lenistwo nie wstaem. I al, em nie powici wieczora na przygotowanie si do komunii witej. O szstej i p do kocioa i komunikuj na mszy ojca przeora w kaplicy witego Benedykta i PAN BG miosierny daje mi dobr dyspozycj. Zostaj w kociele do dziewitej i p. Wrciwszy do domu, przez godzin rozmowa z Adolfem i czytamy ycie witego Antoniego z Padwy.1654 Potem z ojcem Teodorem o Rglement dla Adolfa, ktre mi odczytuje. Przychodzi mi myl, eby dzi zacz koniecznie list do braci rzymian. Po obiedzie daj si wcign w spacer i kompani, chocia miaem zamiar zrobi meridien, co mnie potem bardzo niepokoi, taka strata czasu! Wstaj a o drugiej i p i przepisuj Rglement dla Adolfa, i ju czwarta. Nieszpory. Po nieszporach do ojca przeora o pitej i trzy kwadranse. Czekam blisko godzin i czytam Imitacj, i w niej znajduj nauki wielce mnie budujce, o oderwaniu si od wszelkich dbr i rodkw ziemskich.1655 Std natchnienia co do przedsiwzi naszych. Po kolacji znowu, mimo alu za poobiednie, daj si wcign w kompani i chocia mnie bierze cigle ch, eby j porzuci, i chocia dopiero co robiem postanowienia, eby w takich razach i natychmiast za gosem sumienia, zostaj na prnej gawdzie a do sidmej i p, do samego Salve. I przechadzajc si z nowym, przybyem paniczem,1656 popisa mu si z wiadomociami o Solesmes, o Trappie, o zakonach itd., i spostrzegam si potem, e to bya prno! Ani jednego listu nie napisaem! BOE, przepu mi! BOE, ratuj mnie! Przyszed list od Walerego. Jeszczem go nie czyta i wprzd spisz natchnienia z Imitacji i inne. Pitek, [14 czerwca] Napisawszy te noty wczoraj, id po alumetty [zapaki] do Irlandczyka dla zapalenia wiecy i mimo tylu aktw przeciw stracie czasu, bawi si blisko ___________
1654 1655 1656

643

ANTONI Z PADWY (11951231) franciszkanin, kaznodzieja i teolog. Kanonizowany w 1232 r. Por. O naladowaniu Chrystusa (Imitacja), Ksiga III, Rozdzia XXXI, zatytuowany: O porzuceniu wszelkiego stworzenia dla znalezienia Stwrcy. Panicz LOUIS DE MECFELT, ktrego nazwisko Jaski poda pniej w Dzienniku pod dat 16 czerwca.

640

DZIENNIK

godzin niepotrzebnie, i jeszcze moe czas zabierajc. Potem noty natchnie itd. I spa okoo jedenastej. Burza wielka. Dzi wstaj dopiero przed szst, w dobrym duchu. Do kocioa o szstej i na modlitwie i medytacji do sidmej. Na niadaniu Adolf jak mruk, moe obraony, em go wczoraj odprawi wieczorem, kiedym pisa te noty. Po niepotrzebnym wypoczynku, jakiej rozmowie z ojcem Teodorem i bratem Efremem o burzy, bior si do poprawienia i przepisywania drugiej kopii listu do ony. Robi trudno, z oporem, a do mszy witej o dziesitej. Sucham jej z roztargnieniem. Niepotrzebnie potem wyszedem przed kocem seksty i wrciwszy jeszcze troch listu do ony. Po obiedzie, na ktrym znw Adolf jak mruk, id z Irlandczykiem do niego i cho mi si chce cigle wyj, niepotrzebnie zostaj a do pierwszej i p, i potem zamiast przej si, rozrusza i do roboty merydiena! I leenie a do czwartej, i opuszczam nieszpory. Wtem nadchodzi ojciec przeor i jakby na upokorzenie mnie spotyka mnie spacerujcego w ogrodzie. Oddaje Adolfowi Rglement retraity. Chc si wzi do roboty o pitej i marudz, mitr, i do Adolfa, eby u mnie nie zasta mnie ojciec przeor, na rozmow i fajk. Czemu, zamiast przygotowywa go do retraite, wdaj si w rozmow o saintsimonizmie, o Polsce, bulli papieskiej. Po wieczerzy, przechadzce, Salve, te noty, i do Irlandczyka.
644

Sobota, [15 czerwca] Ksidz Irlandczyk zaprosi mnie tedy wczoraj, eby si podzieli ze mn kilkoma poziomkami, ktre mu ofiarowa ojciec Teodor. Powiadam mu, na zapytanie, em onaty i mieszkam w communaut [wsplnocie]. Dzi z rana przebudzam si i o drugiej, i potem, jak ju zupenie widno i lenistwo, ociao. Nie wstaj, dopiero o pitej i p. O szstej do kaplicy do sidmej i p, i reszt czasu przed niadaniem na niczym prawie trac. Po niadaniu take jaka ociao, wic czytam witego Dionizjusza Areopagit, niepotrzebnie. Trza byo gwatem do modlitwy i do roboty. Nadchodzi ojciec Teodor uprzta stancj i dziewita, msza wita. Po mszy witej, od mszy witej do obiadu, dobrowolne prawie przemajaczanie i strata czasu, ktry mi si wydaje bardzo dugi. Przepukaem tylko sobie szkarpetki. Ojciec Teodor wzywa mnie do nakrywania stou i dziecistwo! Pocho wcale niewaciwa, cauj go znw w rk a si t raz dziwi. Po obiedzie, do pierwszej z Adolfem i znw daem rozmowie wpa w anegdotki o Marcinie itd., a powinnoci moj, ile mona pobudza go, owieca, zagrzewa. I potem z wizyt [nawiedzeniem] Przenajwitszego Sakramentu, za ktr mi Pan BG nagrodzi arliwoci w modlitwie. I zostaj na nonie do drugiej. Wrciwszy do domu, myj nogi, strzyg brod. I nadchodzi frre

ROK 1839

641

Efrem, pisz mu list, gawdzi do dugo. Nie id na nieszpory. Okoo pitej bior si do koczenia listu do Szotarskiej idzie z najwikszym oporem. Czemu zaraz nie do modlitwy, nie wzywa pomocy BOEJ, obudza w sobie ducha? I godzina wieczerzy. Jaka strata czasu! Przed wieczerz biegn jak dziecko, eby na ni dzwoni, z ublieniem swojej godnoci, nieprzyzwoicie. Przy wieczerzy roztrzepanie, nie ma BOGA w sercu, jak i przez cay dzie prawie. Wielka ulewa. Complis, Salve i te noty. Oddano mi list od Wiktora. Daj, BOE, wsta jutro jak najraniej. Niedziela, [16 czerwca] Obudziem si, niestety, pno i ubrawszy si, do kocioa dopiero o szstej. Po niadaniu biegam, eby si rozrusza, bo cay czuj si upiony i ociay. Pisz listy, ale nieszczciem tylko w gowie. I msza wita o dziewitej i p. Po mszy witej i sekcie take jakie baraszkowanie. Po obiedzie z Adolfem. Spotykamy ojca przeora i ten Adolfowi o chapelet [racu] i dewocji do Najwitszej Panny. Po pierwszej, czemu nie wstaj i cho nie przechadzam si dla rozruszania si? Ale nie, merydiena, do drugiej blisko i wstaj a o drugiej i kwadrans, i potem zastpuje mi drog ksidz Blouet1657 i daj si wcign w prn gawd a do trzeciej i p, i potem rozbity, do niczego niezdatny, fajka i o czwartej nieszpory. + Na nieszporach myl, eby co prdzej, pojutrze do Mortagne, moe tutejszy rgime, ywno osabia mi a na przezwycianie si nie ma czasu. Podda si z pokor temu braku mocy. Jutro do ojca przeora z tym projektem.+ Po nieszporach panicz egna mi, wyjeda, owiadcza si z chciami de rendre du service [wywiadczenia przysugi], jeeli przyjad do Normandii, pyta mnie, czy przyjad. I na to wszystko nic prawie nie odpowiadam, nie dzikuj mu (troch obraonym tym, e mi mwi o service), jak najbrzydziej si rozstaj. Nadchodzi ksidz Chollet i opanowywa mnie. Chc odchodzi do odchodzcego panicza, wstrzymuje mnie. Tamten odchodzc, kania si. Odkaniam si tylko. Trzeba byo pobiec za nim, nagrodzi moj zimno, odprowadzi go. Alem taki saby, taki ciki, eby pj zaraz za natchnieniem serca!. Boe, zlituj si! I potem na artach, komplimentach spaceruj z ksidzem Chollet prawie a do kolacji. Ojciec Teodor powiada mi nazwisko (i on sam wprzd powiedzia) tego panicza: de Mecfelt, Louis, miszka pod Caen, podobno jaki marquis, urodzony w Le Mans. ___________
1657

645

Ksidz Blouet peni w klasztorze funkcj zakrystiana i porzdkowego, co odnotowa Jaski (ACRR 8627, s. 734).

642

DZIENNIK

Po kolacji z Adolfem, ale mi cigle al pana Mecfelt. Do kocioa na complis, i cigle mi stoi w myli, modl si za niego. Sumienie i serce wyrzuca mi moj zimno, ociao, niezgrabno. Po Salve te noty i do ksidza Rooney, ktremu przez niepotrzebn ciekawo mwi, eby kupi dla siebie dzieo du padre mdecin [ojca lekarza Roberta]1658 teraz i da mi przed wyjazdem do przejrzenia. Listw do Wiktora i Wadysawa Platera, i Walerego, i Mercier, cho tak pilne, nie napisaem.
646

Poniedziaek, 17 [czerwca]. witego Adolfa1659 Cay dzie najgorzej spdzonym, w najzupeniejszym upadku ducha i poddanie si niemocy i ociaoci ciaa. W nocy polucja. Z rana, mimo obudzenia si, nie wstaj a przed szst. Na msz ksidza Chollet do kaplicy i mwi tylko na niej pacierz ranny, cay zawsze ociay. Na niadaniu adnego apetytu i czemu zadaj sobie gwat i jem koniecznie? Std pewnie jeszcze wiksza potem ciko. Po niadaniu gawda duga o rnych duchownych okolicznych, szczeglnie w vreux (ksidzu Matieu dzi arcybiskupie bezanonskim)1660 itd. Po niadaniu ociaym jeszcze wicej. Krew pali. Pokadam si. Przestaj na mszy w kaplicy i nie id do kocioa. Czytam witego Dionizjusza. Troch mnie to podnosi, ale do roboty ani rusz, a tak pilne s listy! Po obiedzie z Adolfem. Wi go na imieniny, alem zimny, ciki i po jego wyjciu o pierwszej nie wstaj, pi a po drugiej. I potem znw, zamiast do listw, to do witego Dionizjusza, to zapisywania do curriculum vitae Adolfa, o Pocku, o Wierzbinie1661 itd. prne siedzenie. Cay od pocztku dnia zdecydowany na wyjazd do Mortagne najprdzej i tam pokoczenia robt, jak gdyby to upowaniao do prnowania tutaj. I nadchodzi ojciec Teodor, przynosi mi prospekt dziea du pre mdecin. ___________
1658

1659 1660

1661

Trapista ROBERT DEBREYNE (17861867) z Dunkierki by lekarzem. Autor prac z dziedziny medycznej i studiw teologicznofilozoficznych. W Paryu, w 1839 r., ukazaa si jego praca Penses d'croyant catholique ou considerations philosophiques, morales et religieuses sur le materialisme moderne... ADOLF (ok. 11851224) biskup Osnabrck, cysters, reformator, dobroczyca; wity. JACQUESMARIEADRIENCESAIRE MATHIEU (17961875) wychowanek Seminarium w. Sulpicjusza w Paryu. Wywicony na ksidza, by kolejno profesorem w diecezji vreux w Normandii, przeoonym seminarium, kanonikiem i wikariuszem generalnym w Paryu, proboszczem kocioa w. Magdaleny. Mianowany w 1832 r. biskupem, w 1834 arcybiskupem w Besanon, za w 1850 kardynaem. W i e r z b i n wie podwarszawska.

ROK 1839

643

Marudz i przychodz do kocioa ju po nieszporach. W kociele, przy modlitwie czuj si zaraz mocniejszy i auj straconego czasu i em nie szuka ratunku w modlitwie w kociele. Id do ojca przeora, eby mu mwi o swoim wyjedzie. Nie ma czasu i nie przyjmuje mnie. Do domu, pita, spaceruj, nie wiem, co z sob robi. Czas mi za dugi, jak nigdy nie byo. Nareszcie spotykam ksidza Rooney i ojca Teodora i przypatrujem si ojcom pracujcym w ogrodzie. Ojciec Teodor opowiada ceremonie przy profesji zakonnej, co nas rozczula. Po kolacji z Adolfem. Przynajmniej wicej przyjacielska rozmowa. On o swoich lekturach itd. Potem siedz, ciki. Czemu, cho nie wychodz, rozrusza si? Po complis i Salve (na ktrych znw pociecha i umocnienie z modlitwy) te noty, i do ksidza Blouet, ktry si owiadcza, e chce nas przyj do siebie na pensj, jak bdzie proboszczem. I przechadzam si z nim a po dziesitej w ogrodzie. Wtorek, [18 czerwca] Adolf przychodzi mnie budzi o pitej. Czemu si ocigam i nie wstaj, a po szstej? Do kocioa na pacierze i visite au Saint Sacrement. niadanie i na msz wit. Dziki BOGU posilonym na duchu przez al szczery przed Panem za dzie wczorajszy i [modl si]. Po mszy witej ksidz Blouet przynosi mi Bibli po francusku, Stary Testament. Czytam i to mnie jeszcze wicej umacnia, pociesza, podnosi na duchu. Ale listw jak nie pisz, tak nie pisz. +Przy obiedzie niepotrzebna lekko, arciki z ksidzem Blouet, mogce zgorszy drugich.+ Po obiedzie z Adolfem o acinie, o Alvarze,1662 mowie katechizmu w Polsce itd. I po pierwszej merydiena, dziki BOGU, krtka, do pierwszej i trzy kwadranse, i dalej czytam Bibli a do nieszporw, z wielk pociech i pokrzepieniem. Czemu szukam z predylekcj materii o kobietach, o grzechach nieczystoci? Po nieszporach oddaje mi frre Gabriel listy od Walerego, od Wiktora, z Rzymu. Bior si ze strachem do czytania, szczeglnie paryskich. I podnosz serce do PANA BOGA, ofiaruj Mu cierpienia moje z tych kopotw, za winy moje, z ktrych one pochodz, uznaj, em na wicej i jak wicej zasuy! Odnawiam akt zdania si, w pokorze, na absolutn wol PANA BOGA. Po kolacji czytam Adolfowi wyjtki z listw od Walerego i Edwarda [Duskiego]. Napomykam, e nie mog mu mwi goej i ostrej prawdy. Nie najlep___________
1662

647

MANUEL ALVAREZ (15261583) jezuita portugalski, nauczyciel jzykw klasycznych, autor podrcznika gramatyki aciskiej, uywanego powszechnie w szkoach jezuickich.

644

DZIENNIK

sze to moe zrobio na nim wraenie. Daj, BOE, zreparowa i obrci wszystkie nasze rozmowy przysze na najwiksz chwa Twoj, i jego, i mj duchowy poytek. Po Salve te noty i na przechadzk z ksidzem Blouet do dziesitej i kwadrans (rozpowiada mi o swojej bibliotece). roda, 19 [czerwca] Wstaj pno, chocia mnie Adolf przyszed obudzi o pitej. Wychodz do kocioa, ju trzy kwadranse na sidm. I przed kocioem jeszcze spotykam ojca przeora. Bierze mnie do siebie i tam godzina okoo rozmowy o dzisiejszym ruchu religijnym bardzo powierzchownym, o tym, co to nawrcenie.1663 Brochurka Cheruela, Lacordaira itd.1664 Ojciec przeor o degradacji oglnej i niespodziewaniu swoim niczego po dzisiejszej epoce. Po smej do domu. I ojciec Teodor przyprowadza mi ojca Pascal,1665 ktry go ma zastpi przez dni kilka. I niadanie. Msza wita o dziewitej. Po mszy witej wypisuj maksymy z Imitacji i bodaj niektre powiedzenia w swoich notach. Myl o listach do pisania, szczeglnie do Walerego i obiad, po ktrym spostrzegam si, em znw mimo wyrzutw poprzednich sobie robionych, wdawa si w pustoty z ksidzem Blouet, mogce gorszy drugich. Po obiedzie z Adolfem (opowiada mi o Jersey,1666 o swojej podry z Hamburga do Londynu itd.) i merydiena, mimo tak dugiego spania w nocy leenie do drugiej i p. Potem na kwadransik do kocioa, visite au Saint Sacrement, i pisz nareszcie list do Walerego. Nie id na nieszpory, jednak nie kocz go przed kolacj i nie skoczony odnosz go po kolacji, sam do Soligny dla kupienia tym razem tytu. Czemu przez drog delektacja w marzeniach i wspomnieniach nieczystych, a nie odrzucanie ich gwatowne? Wracajc, mwi chapelet. I to mnie podnosi na duchu. Wrciem po dziewitej i zaraz spa.

648

___________
1663 1664

1665 1666

Zapewne w zwizku z t rozmow Jaski napisa uwagi pt. Co jest nawrcenie si? Zamieszczono je w Dodatku, pozycja XI. Nie udao mi si ustali, o jakiej broszurce Cheruela myla Jaski. Broszurka Lacordaire'a to zapewne Mmoire pour le rtablissement en France de l'Ordre des Frres Prcheurs (Paris 1839). Ojciec PASCAL byy ksidz Trautin z Kongregacji Matki Boskiej Racowej. W Trappie by mistrzem braci konwersw. J e r s e y angielska wyspa u brzegw Normandii. Jesieni 1834 r. powstaa tam sekcja Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, ktra wypracowaa ideologi Gromad Ludu Polskiego.

ROK 1839

645

Czwartek, 20 [czerwca] I dzi znw, chocia mnie budzi Adolf o pitej, wstaj a po szstej i do kocioa na trzy kwadranse na sidm. I po niadaniu znw ociao i jakie rozpalenie. Moe, e za wiele pij cydru [jabecznika]. Ch pokadania si, ale schodz do ogrodu. Tam od ksidza Blouet dzienniki Univers (mowa Czartoryskiego na 3 Maja itd. itd.).1667 Msza wita, po ktrej pisz noty tutaj z wczoraj. Maksymy z Imitacji. Niepotrzebne przegldanie bibliografii, ktr mi przynis ksidz Blouet, i adnego listu. Po obiedzie i rozmowie z Adolfem znw merydiena, od pierwszej do drugiej i p. Szczeglniejsza jak ostatnich dni ociao. Na visite du Saint Sacrement i wrciwszy do listw, przd do ony. Nadchodzi ksidz Pascal, mwimy o kongregacji ksidza Rozan1668 itd. I kocz list do ony (czy te skoczyem przed obiadem) i zaczynam przepisywa. Nie id na nieszpory i kocz dopiero przed kolacj. (Deszcz, nic wic dzi, ani wyprawi, ani ponios na poczt.) Po kolacji Adolf o konspiracjach krakowskich,1669 o czytaniach ksiek francuskich itd. Po Salve te noty. Wielkie nieszczcie, em od niedzieli i poniedziaku przyzna w sobie osabienie cielesne i senno i podda mu si, a nie bi si do ostatniego. I na koniec do ksidza Rooney z wizyt, ktry mnie buduje swoj rozmow. Ofiaruj mu witego Jana Klimaka. Pitek, 21 [czerwca] Wstaj znw a po szstej, chocia wprzd przebudzaem si i dopiero o trzy kwadranse na sidm do kaplicy na pacierze. Po niadaniu znw ociao. Wypisuj potem autorw ascetycznych z Bibliothque d'un littrateur Chretien.1670 I msza wita. Po mszy witej ___________
1667 1668

649

1669

1670

Mowa Adama Czartoryskiego na 3 maja 1839 r. zostaa opublikowana w jzyku francuskim w Univers. PASCALFRANTINDAVID DE RAUZAN (17721834). Duchowny paryski. Za odmow zoenia przysigi na konstytucj cywiln kleru w 1790 r. musia emigrowa. W 1802 r. powrci do Parya i zosta kapelanem kaplicy w Tuileries. Za restauracji organizowa widowiskowe spektakle poczone z misj. W 1814 r. zaoy kongregacj misjonarzy, ktrych zadaniem byo nawracanie porewolucyjnego, zdechrystianizowanego spoeczestwa francuskiego. Mowa o konspiracjach Stowarzyszenia Ludu Polskiego, tajnej, demokratycznej organizacji niepodlegociowej, utworzonej w lutym 1835 r. i dziaajcej w Galicji do 1837 r. Jednym z czoowych dziaaczy Stowarzyszenia by Adolf Zaleski. Chodzi o Bibliothque d'un littrateur et d'un philosophie chrtien... redagowan przez ksiy Goliot i Tharin i publikowan w Besanon.

646

DZIENNIK

650

maksymy z Imitacji i nota o tym, co przede wszystkim mam unika, a o co si stara, i zaczynam list do Mercier. Po obiedzie Adolf o swoim pojedynku w Uniwersytecie itd. Ja ciki. BOE! Jake go gorszy musz moj ociaoci. I niestety, merydiena do drugiej. Potem wychodz do ogrodu i mam i na visite du Saint Sacrement, eby potem przygotowa si do spowiedzi (a zdecydowanym listy, ktre std chciaem wysa dzisiaj odda na poczt w Mortagne jutro), i spotykam ksidza Blouet na ce. Zaprasza mnie na prise de tabac (niuch tabaki). I daj si wcign w rozmow prn, i trac okoo godziny. Wrciwszy do domu nieranym. I nareszcie nie id na nieszpory i przygotowywam si do spowiedzi. I ju oto blisko szsta, i kolacja. Dla przygotowania si do spowiedzi przebiegem te noty, od dni 14, od ostatniej spowiedzi w wito Serca Pana Jezusowego, sidmego. Jaka strata czasu, jakie niedbalstwo, brak arliwoci i pracy okoo siebie, brak pracy okoo Adolfa. A wszystkiemu temu mgbym zaradzi, gdybym czciej przystpowa do sakramentw witych. Ale przd w niedziel dziewitego nie poszedem, bo zdawao mi si, em razem mia koniecznie zanie ojcu przeorowi Rglement dla Adolfa. Potem w ostatni niedziel (po komunii witej na wity Antoni), em tak mao napisa listw za pokut. A od niedzieli co dzie niby mam wyjecha, a frre Jean nie jedzie, dopiero jutro jakbym nie mg by przez jak inn okazj, na przykad z Soligny, kaza odwie rzeczy i wprzd wyruszy, kiedy tu tak czas trac. Jak niegodziwe poddanie si moe urojonej saboci cielesnej, a nie bicie si ze snem i ociaoci. Mniej surowym ju jak dawniej na uchybienia drobne i codzienne, mniej arliwy w modlitwie. Saby w odpychaniu zych pokus. BOE, bd miociw mnie grzesznemu!1671
Przed powrotem i w Solesmes Histoire de la papaut Rankego1672 Innocent III Bucheza sprowadzi (i moe La religion explique).1673

726

___________
1671

1672

1673

Dwudniowa przerwa w kontynuowaniu Dziennika. Z czasu pobytu Jaskiego na rekolekcjach w La Trappe pochodz zachowane w Archiwum rzymskim Zmartwychwstacw teksty zawierajce rozwaania religijnomoralne, upominki, natchnienia pisane dorywczo. Podano je w Dodatku pod tytuem: Postanowienia, rozmylania w upominku codziennym, pozycja XII. LEOPOLD RANKE (17951886) historiograf niemiecki. Jego gwne dzieo Die rmischen Ppste, ihre Kirche und ihr Staat im 16. und 17. Jahrhundert (Berlin 1834 36, trzy tomy). Zostao ono przeoone na jzyk francuski i wydane w 1838 r. La religion explique nie udao mi si zidentyfikowa tej pozycji.

ROK 1839
Gregoire VII

647

w kadej lekturze pooy sobie kwestie, po co si czyta, i to na pimie i da sobie potem odpowied, take na pimie

Kwestia wojny w teologii, w witym Tomaszu; z ksidzem Gurangerem o niej i o narodowociach. Rohrbachera des deux puissances1674 co Demaistre1675 Kwestia zakonw wojskowych i bractw itd., w ktre zamni czy by kiedy przypadek podobnych zakonw itd.? (P. Helyot)1676 Dziea apologetyczne, Ojcw Kocioa i przeczyta Gerbeta sur le dogme gnrateur i w Universit Catholique. Lacordaira O przywrceniu zakonw.1678 Historia Piusa VII przez Artaud [de Montor] itd.1679 Zob. Konstytucje dane przez witego Bernarda templariuszom.1680 Czy by ktry wity z fundatorw zakonw wojskowych lub kawalerw? Moe bym mg znale bull

Jakie zachowanie papiew i wadz duchownych wzgldem arianw1677 czy zachcano przeciwko nim do wojny (jak przeciwko Maurom, Turkom), wzgldem schizmy w Konstantynopolu? wzgldem protestantyzmu: polityka Richeliego przewrotna, przymierze z protestantami, za upokorzenie dworu katolickiego?1681

___________
1674 1675 1676

1677

1678

1679

1680 1681

Mowa o dwutomowym dziele Rohrbachera pt. Des rapports naturels entre les deux puissances, ktre ukazao si w 1838 r. w Besanon. Zob. JOSEPH DE MAISTRE, 1831, przyp. 149. PIERRE HELYOT zwany Pre Hippolyte (16601716) franciszkanin, autor piciu pierwszych tomw historii zgromadze zakonnych i rycerskich: Histoire des ordres monastiques, religieux et militaires, et des congrgations sculires, 5 t. Paris 1714 19. Dzieo to zostao uzupenione i wydane w 1838 r. A r i a n i e byli zwolennikami nauki Ariusza (ok. 256336), interpretujcego tajemnic Trjcy witej w sposb niezgodny z ortodoksyjn wykadni, za co te zosta on potpiony i skazany na wygnanie. Lacordaire zainicjowa oglnozakonn reform we Francji pierwszej poowy XIX w. (zob. 1832, przyp. 244). Napisa Mmoire pour le rtablissement en France...; zob. wyej, przyp. 1664. ALEXISFRANOIS ARTAUD DE MONTOR (17721849) francuski dyplomata w Rzymie i Florencji, literaturoznawca, tumacz Boskiej Komedii Dantego. Opublikowa Histoire de Pie VII, biografi uhonorowan nagrod Akademii Francuskiej w 1838 r. T e m p l a r i u s z e zakon rycerski z pocztku XII w., powstay do walki z muzumanami; trzymali si reguy cysterskiej, ktr mia uoy w. Bernard z Clairvaux. Kardyna Richelieu, aby umocni polityczn potg Francji, sprzymierzy si z protestanck Uni, zwalczajc katolickich Habsburgw austriackich i hiszpaskich za naruszenie augsburskiego traktatu pokojowego z 1555 r.

648

DZIENNIK
z 1832 do biskupw polskich w Affaires de Rome czy gdzie indziej?1682 i z powodu jej poradzi si ksidza Guranger.

Listy do Popiela do Krlikowskiego moe do Kazimirskiego

do pana Lefaure
727 W powrocie do Parya W Orleanie (miszka osobno, poniewa wszyscy midzy sob pornieni) prcz znajomych itd., pukownika Kozoskiego widzie si z Kownackim,1683 ktry miszka z moim bratem Stefanem [w Warszawie] na Krzywym Kole, i z Cyprysiskim, z Grosem (do ktrego przyjechaa teraz jego ona z Krakowa), a przez Turowskiego i Kranasa mwi o chci zostania ksidzem. 656

24 [czerwca], poniedziaek Wychodzim z frre o szstej. Odprowadza nas ksidz Blouet i Fournier1684 do Prpontain. Do Mortagne o dziewitej i p. Czemum przyj niadanie u Bojanowskiego? Wtorek, [25 czerwca] [Mortagne] Kpiel. Wprzd odbieram 40 frankw, oddaj listy na poczt. List od Hipolita bardzo pocieszajcy. niadanie okoo jedenastej do pierwszej. Potem do Collge. Na spacer razem itd. Itd. Obiad u Bojanowskiego. Spacer do stawu. + Ze spojrzenie.+ Przystaj na mieszkanie moje osobne.

___________
1682

1683

1684

B r e w e papiea Grzegorza XVI Cum primum z 9 czerwca 1832 r., adresowane do biskupw Krlestwa Polskiego, przeoone na jzyk francuski Bref du Pape aux vques de Pologne i opublikowane w Affaires de Rome F. De la Mennais, w dziale: Pices justificatives, Paris 183637, s. 309313; take w wydaniu belgijskim (Bruxelles, 1837). ADAM KOZLOWSKI (17911847) podpukownik, uczestnik powstania listopadowego. Od 1832 r. w Bourges. JOZEF KOWNACKI (18061908) z Pocka, uczestnik powstania 1831 r., porucznik 4. puku strzelcw. Na emigracji we Francji w Dijon, nastpnie w Angers. Zanotowany dalej: GROS brak bliszych danych. FOURNIER brak bliszych danych.

ROK 1839

649

roda, [26 czerwca] Wstaj znw pno. Obieram u siebie stancj. niadanie u mnie. Na kawie u Gauthier. Adolf nie ma miejsca, wic znw zostaj. Id bodaj do siebie, przenosz rzeczy i rozpakowywam. Obiad u mnie. Frre Efrem, z nim do DamesBlanches1685 (koronka). Czwartek, 27 [czerwca] Bojanowski wyjeda gdzie na wie. Wstaj pno. Do kocioa z Adolfem i na niadanie do Gauthier. Wyjeda okoo jedenastej. Pisz list do Sidorowicza. Listy do Szotarskiej. Obiad wczenie u siebie i na kaw do dawnej swojej. Wieczorem niepotrzebne spacery. Pitek, [28 czerwca] Pisz list do Wadysawa Platera, kopi i nie kocz. niadanie i obiad u sibie. Tentacje, spacery. Przy modlitwie wieczornej skrucha. Sobota, [29 czerwca]. witego Piotra Jarmark w miecie. W kociele, sucham przecie mszy witej. Zamierzam sobie zacz list do Piotra [Semenenki]. Wysyam list do Wadysawa i Sidorowicza, ale ju za pno. Wieczorem poznanie si z Zgrskim.1686 Niedziela, [30 czerwca] Na niadanie do Bojanowskiego i na sum. Spotykamy z B[ojanowskim] Konachowskiego.1687 Potem listy do Wadysawa i Wiktora. I na nieszpory. Obiad u Zgrskiego, na ktry i Konachowski. Spacer razem. Poniedziaek, 1 [lipca] Do kocioa i przecie spowied. Jake mi lepiej! niadanie u Zgrskiego. List do Sidorowicza i w nim list do Szotarskiej. Wieczorem do kocioa szpitalnego.1688 Spacer sur la Route Neuve [Nowym Gocicem].
657

___________
1685 1686

1687 1688

Koci parafialny N o t r eD a m e d e s D a m e sB l a n c h e s w Mortagne, monumentalna witynia z koca XV w. ADOLF FRANCISZEK ZGORSKI (1808 lub 18091884) Od 1827 r. studiowa medycyn na Uniwersytecie Warszawskim. Uczestnik powstania listopadowego. Na emigracji we Francji w Montpellier, gdzie studiowa medycyn i w 1837 r. zdoby dyplom doktora medycyny. MICHAL KONACHOWSKI z Lubelskiego, uczestnik powstania 1831 r., porucznik 21. puku piechoty liniowej. Przebywa we Francji w Alenon. Koci szpitalny, waciwie kaplica szpitalna (la Chapelle de l'hpital) w Mortagne.

650

DZIENNIK

Wtorek, [2 lipca]. Nawiedzenie Najwitszej Panny Do kocioa szpitalnego o sidmej i p. Komunia wita na mszy o dziewitej i p do dziesitej i p. niadanie u Konachowskiego do pierwszej i p. I list do Wiktora. I przed obiadem do kocioa. Obiad u B[ojanowskiego].
658 Do Wiktora, co do podatku. Do pana Lefaure1689 to samo co do podatku. Waleremu, co do Kamockiego, e nic nie rozumie i przyczyny.

Na rod, 3 lipca Do Walerego Do Mikulskiego i Grskiego. Do pana Lefaure.

Na sobot [6 lipca] Do Wiktora, eby spyta pana Husson, czy nie zna Lefaura itd. (Archives).1690 657

roda, [3 lipca] Msza wita o dziewitej. (Z rana Konachowski.) List do Walerego [Wielogowskiego] kocz dopiero na czwart. Daj buty do sporzdzenia. Zostaj w domu. Wieczorem z chopcem i Buchez. Czwartek, [4 lipca] List do Wiktora z ekskuzami i do Walerowej i Walera na trzeci. (Do kocioa w pantoflach.) Do Bojanowskiego dziennik. Do kocioa i do szewca. Obiad. Buchez. I ze Zgrskim po placu i do Bojanowskiego. O jego komunii. Oddaje mi rachunek gospodyni, 30 frankw! Pitek, [5 lipca] List do Parlona [wynajemcy] i do Wiktora, i do Husson. niadanie, kawa u Reney. Obiad w domu. Sobota, [6 lipca] niadanie w domu. Z Bojanowskim na spacer do stawu. Mleko. Obiad u niego, jaja.

___________
1689 1690

LEFAURE zob. 1838, przyp. 1474. A r c h i v e s a u x i l i a i r e s urzd departamentalny Sekwany..

ROK 1839

651

Niedziela, [7 lipca] Na sumie w kaplicy szpitalnej. Z Bojanowskim na niadanie na flaki. Spojrzenia podliwe itd. Do domu i list do Hipolita. Nieszpory w kociele. Obiad u Bojanowskiego (Konachowski i Zgrski) i wieczr razem. Ze Zgrskim rozmowa przed rozstaniem si o BOGU, duszy itd. Poniedziaek, [8 lipca] List od Platera. Z rana do kpieli i do kapliczki szpitalnej. Czuj na nowo ca potrzeb i atwo pisania do Rzymu. Do Bojanowskiego, ju dwunasta. Kopia listu do pana Lefaure. List do Bolesia [Wielogowskiego]. Burza. Obiad w domu. Buchez. U Bojanowskiego, w karty i piwo.1691 Niedziela, 14 lipca O trzeciej i p z rana przybywam do Wersalu. Spoczynek obok Walerw [Wielogowskich]. O smej do Walerego. niadanie. Msza wita, spacer w ogrodzie i rozmowa do drugiej czy trzeciej. Piwo i dziennik. O czwartej obiad i wyjedam. Do Parya o smej; do Ordgi (spotkanie z Jakubowskim1692 i Mierzwiskim, Dmchowskim). Nie zastaj. Do domu. Ksidz Duski i znw do Ordgi. Spotykam go w wielkiej kompanii z Suchorzewskimi,1693 Koryckim itd. List do gospodarza u ksidza Koryckiego. I z Adolfem a na rue Nouvelle de Bailly. Wracamy o dziesitej i p i na piwo, gdzie Szulc i Ordon.1694 (Barbs uaskawiony.)1695
672

___________
1691 1692 1693 1694

1695

Przerwa w kontynuacji Dziennika od 9 do 13 lipca. Jaski zacz 12 lipca pisa list do wspbraci w Rzymie. JAKUBOWSKI trudno ustali, ktrego z Jakubowskich yjcych na emigracji mia na myli Jaski. Zapewne zamieszkali w Paryu Tadeusz SUCHORZEWSKI (zm. 1852), legionista, genera brygady, i jego ona Teresa z Turczynowiczw (zm. 1869). JULIUSZ KONSTANTY ORDON (18101887) w czasie powstania listopadowego dowdca artylerii reduty nr 54 na Woli. W toku walk Rosjanie otoczyli redut i wdarli si w ni. Wtedy nastpi wybuch: skad amunicji wylecia w powietrze, za Rosjanie i obrocy reduty zginli. Ocala dowdca Ordon, ranny i poparzony. Sta si on mimowoli bohaterem poematu Reduta Ordona Adama Mickiewicza. Przebywa na emigracji w Anglii i Belgii. Dopiero w kocu padziernika 1838 r. przyby do Parya ubiegajc si o prac. W 1839 powrci do Anglii pracujc jako nauczyciel domowy jzykw. By pniej oficerem w subie piemonckiej, tureckiej i woskiej. ARMAND BARBES (18091870) rewolucjonista, republikanin, przeciwnik monarchii Ludwika Filipa. Skazany na doywotnie wizienie. Uwolniony przed rewolucj 1848 r.

652

DZIENNIK

Poniedziaek, [15 lipca] Na msz wit. Kawa. Do Ordgi. Dostaj 116 frankw, 10# [dukatw]. Do Desplanches. Do Wadysawa Platera, nie zastaj. Ku p[ani] Th[ayer], nie wchodz. Zmieniam zoto. Do Mercier. Do gospodarza o czwartej, czekam do pitej. Cud! Nie daje si nawet dugo eksuzowa czeka.1696 Obiad przy Saint Eustache. Spowied i do Parlona. Nie zastaj, ani na boulevard Mont Parnasse. W domu, z Wiktorem, mwienie z lekkoci i double sens [dwuznacznie] o panu Antonim. Strzyenie brody Wiktorowi przed komuni wit niepotrzebne.
670 Najpilniejsze roboty Wtorek, [16 lipca]. Najwitszej Panny Szkaplerznej. Desplanches do Grskiego Siennicki

do sutaniarki

do pani Niboyet

pani Berthole

Perisse Ordo romanus do wglarza Bojanowski praczki Grande Poste list do ksidza Rooney. roda, [17 lipca] O dwunastej Januszkiewicz u mnie. 672

Wtorek, [16 lipca] Komunia wita u Karmelitek. Do domu i listy do Rzymu a prawie do obiadu. Obiad podobno na rue de Lille, i rozmowa ze swoimi itd.
[Zachowa si tekst, ktrego Jaski poza pocztkiem nieco zmienionym pod 15 lipca nie wprowadzi do swego Dziennika. Tekst ten podajemy niej w caoci:]

Wczoraj, w poniedziaek [15 lipca] wieczorem po spowiedzi lekko z Wiktorem ( double sens z powodu Antoniego); fajka przed zaniciem; dzi z rana przed komuni wit strzyenie brody niepotrzebne Wiktorowi. Gawda obca z Leopoldem [Turowskim]. W kociele spogldanie si. Powiedzie przyszemu spowiednikowi: 1. e powstaem z wielkiego upadku i dugiego rozlunienia; 2. w bardzo zych interesach; wielu rozumie, e ju moje oeuvre [dzieo] upadnie (niektrzy maj w tym interes moe...); ___________
1696

Gospodarz domu EVRAT zgodzi si na pniejsze uregulowanie nalenoci za komorne.

ROK 1839

653

3. t r u d n o c i wzgldem zawistnych, niechtnych, chccych mnie upokorzy, podbi pod siebie, wzgldem sdzcych mnie najgorzej, wzgldem swoich niedoufajcych, to zgorszonych przeszoci, wzgldem wielu, ktrym uchybiem. roda, 17 [lipca] Z rana Szymaski koniecznie, ebym przyszed do pastwa Ogiskich, najpniej pojutrze. Odprowadza mnie do SaintSulpice. Po kociele Ja [Omieciski]. Czytam mu wyjtek z listu do Rzymu, +najnieroztropniej+ wyrzuciwszy wszystkie dopiski.1697 Sutaniarka. Piekarz. Do Waltera na chwil, nie zastaj. Do Wadysawa Platera i na obiad na rue de Lille. Czwartek, [18 lipca] Przychodzi ten, co sporzdza kuchni i da kocio. Do Wadysawa, miaem przyj przed jedenast, tymczasem po... O pani Skorupczynie1698 itd. projekta. U Perissa Visites au Saint Sacrement i o autorze de la Pratique de l'Oraison mentale.1699 Do wglarza, nie zastaj. Rozmowa z Hipolitem, z Wiktorem... Pitek, 19 [lipca]. wity Wincenty a Paulo W kociele (i Ja) do dziewitej okoo. Leopold wychodzi na wie. Rozmowa z Wiktorem. Przyjedam na obiad do pastwa Ogiskich. Mam by i nazajutrz. Wychodz wczeniej, eby pj do Waltera. Wstpuj do pani Biaopiotrowicz, nie zastaj (balon na ChampsElyses). Do domu. Rozmowa obszerniejsza z Kaczanowskim. Sobota, [20 lipca] (Posyam karteczk do Siennickiego, eby przyszed.) Chechowski Mayzner Siennicki i opowiada swoje awantury. Zaczynam si ubiera o trzeciej, a mam by na czwart, wic spniam si. (Desplanches przynis surdut itd.) Na obiad do pastwa Ogiskich spniam si i jem przy barierze [rogatce]. Wieczr u pastwa Ogiskich Szymaski zdecydowany do ubie___________
1697 1698 1699

673

668

Tego dnia, tj. 17 lipca, Jaski dopisa swoje uwagi do wczeniej napisanego tekstu Przeciwko niedbalstwu w listach, ktry podano w Dodatku jako pozycj X. Zapewne JOZEFA z PRZEREBSKICH SKORUPCZYNA, wdowa po Jzefie Skorupce (zm. 1835), senatorze Wolnego Miasta Krakowa. Visites au Saint Sacrement napisa Alfons Maria de Liguori (16961787), aposto kultu Najwitszego Sakramentu. Pratique de l'oraison mentale zob. 1838, przyp. 1368.

654

DZIENNIK

skiego.1700 Pani Skorupczyna nie przyjeda. uszczewscy1701 odwo mnie a pod Odon, na jedenast. Niedziela, [21 lipca] Ma niby by konferencja. Leonard. Przychodzi z rana Ja, odprowadza mnie pod SaintSulpice i wdaj si z nim w dug gawd przeszo godzin o jednoci Jeowickiego i Kamockiego itd. z nami. Po komunii witej na czekolad i do domu. Karteczka do Mayznera. O drugiej do Waltera i potem na nieszpory do NotreDame i do niego na obiad. I Marszewski, Wolski,1702 i wychodz. Do ksistwa Giedrojciw pierwsza wizyta. 22 lipca, poniedziaek. witej Magdaleny (Kupuj Miroir des Novices witego Bonawentury1703 i auj.) Chodkiewicz i z nim o Chechowskim itd. Referendarz [Micha Hube] przez ksidza Duskiego zaprasza na jutro. Okoo drugiej Mercier i nie id znw do Collge. Rozmowa z nim, duga. Na obiad do John Bull, kawa. Odprowadza mnie. Do SaintRoch i do ksidza Levayer. Kupuj mu Journe du Chrtien. I z nim do domu. Wtorek, [23 lipca] eby mona pj do Referendarza i do pani Bertholle, wic id do Siennickiego. Z nim na niadanie. Opowiada wszystkie szay w sprawie itd. Decyduje si na Trapp. Potem do Januszkiewicza, daje mi rendezvous na jutro na dwunast. Do Wadysawa. Daje mi do przeczytania Demokrat.1704 Tascher.1705 Lucjan Plater1706 nie czekam go i wychodz. ___________
1700

1701 1702 1703

1704

Zapewne SZYMON JAKUB (Kuba) SZYMANSKI (18111851), brat Antoniego Marcelego. Studiowa prawo na Uniwersytecie Warszawskim. Uczestnik powstania listopadowego. TOMASZ UBIENSKI (17841870) genera, polityk i finansista. Bra udzia w powstaniu listopadowym, mimo e by mu przeciwny. Po upadku powstania kierowa Domem Handlowym Bracia ubiescy i Spka. ADAM i TEOFILA USZCZEWSCY, zob. 1835, przyp. 764. Na emigracji byo kilkunastu Wolskich i nie wiadomo, o ktrym z nich myla Jaski. Miroir des Novices (Zwierciado nowicjuszy) w. BONAWENTURY (12211274) franciszkanina, filozofa i teologa. Kanonizowany w 1482 r., Doctor seraphicus, Doktor Kocioa (w 1587 r.). Demokrata Polski, pismo polemiczne bronice zasad i polityki Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Wychodzio w Poitiers w l. 183742. Wadysaw Plater, ktry w tym czasie suy ksiciu Adamowi Czartoryskiemu i jego polityce, znany z kontrowersyjnych dziaa nie zawsze przez ksicia akceptowanych, opublikowa anonimowo w Demokracie Polskim artyku Plan zaoenia w Paryu Kancelarii Polskiej, w ktrym m.in. zaliczy do ugrupowania monarchicznego kongre-

ROK 1839

655

Do pani Bertholle, do Referendarza. Obiad do John Bulla i tam pte de veau [pasztet cielcy], ktre mi pewnie zaszkodzio. Do Hussona i obiecuje robot dla Kaczanowskiego, i do ks. Giedroj. Spotykam pana Romualda [Szymaskiego], pokazuje list od pani Wilkszyckiej.1707 roda, [24 lipca] List do Bojanowskiego. Z rana proba Kaczanowskiego. Do Orpiszewskiego itd. Spotykam w Luksemburgu Jeowickiego, itd., potem Retla. Do Ordgi, mam by w wieczr. O dwunastej Januszkiewicz nie moe przyj; id do niego okoo czwartej. (Ofiara pani Caboga.)1708 Odprowadzam go na rue d'Asse. Opowiada o Konarskim.1709 Na obiad QuinzeVingts.1710 Wracajc
669

___________
gacj Jaskiego jako wspieran finansowo przez dysponentw funduszami napywajcymi od ofiarodawcw z kraju (Demokrata Polski, Rok 3, 1839, t. II, s. 153160). Wystpienie anonimowego autora wywoao reakcj ze strony redakcji pism emigracji polskiej (Kronika Emigracji Polskiej, R. 6, 1839, t. 8, s. 218 ns.; Moda Polska, R. 2, 1839, t. 2, s. 257). Jaski, aby odeprze insynuacje anonimowego autora, przygotowa odpowied, Nasz profesj wiary. Artyku ten, prawie ukoczony, datowany 1 sierpnia 1839, nie zosta opublikowany. Pozosta w zbiorze rkopimiennym Jaskiego. Obecnie udostpniony w Dodatku jako pozycja XIV. JEANSAMUELFERDINAND TASCHER DE LA PAGERIE (17791858) hrabia, francuski polityk, czonek Izby Parw, znany na jej forum z wystpie w obronie interesw Polski. LUCJAN STANISLAW BROELPLATER (18081857) uczestnik powstania listopadowego, podporucznik 7. piechoty liniowej. Na emigracji w Paryu. We wrzeniu 1839 r. wyjecha do Australii, gdzie pozosta. FRANCISZKA WILKRZYCKA (18051874) dobrodziejka. Od 1842 r. ona Seweryna Jzefa Stanisawa Gomora Mielyskiego (18041872). JULIA WANDA z POTOCKICH CABOGA (17881876). Wysza za m najpierw za Michaa Wielopolskiego (zm. 1838), rozwiedziona, wysza powtrnie za m w 1815 r. za Kajetana Uruskiego (zm. 1827) i miaa z nim syna Seweryna (zob. 1836, przyp. 109). Jako wdowa zostaa w 1833 r. on generaa i feldmarszaka austriackiego Bernarda Caboga (17851855). Bya znana z dziaalnoci filantropijnej i charytatywnej, zwaszcza na polu religijnym. Pozosta po niej wielotomowy zbir materiaw korespondencyjnych i zapiskw pamitnikarskich. SZYMON KONARSKI (18081839) oficer w powstaniu listopadowym. Na emigracji czynny dziaacz wglarstwa, wraz z Janem Czyskim wspredaktor Pnocy, czonek Modej Polski. Uczestnik wyprawy Zaliwskiego. Jeden z gwnych organizatorw Stowarzyszenia Ludu Polskiego. W l. 183538 przygotowywa spisek na Ukrainie, Biaorusi i Litwie. Schwytany przez Rosjan i poddany torturom, nie wyda nikogo. Rozstrzelany 27 lutego 1839 r. w Wilnie. H o s p i c e d e s Q u i n z eV i n g t s, zaoone w XIII w. przez w. Ludwika krla schronisko, hospicjum dla ubogich.

1705

1706

1707 1708

1709

1710

656

DZIENNIK

spotykam Januszkiewicza. Reyer.1711 azimy. Sfatygowany, do Ordgi i zastaj ju Walerego. Na powrt z Terleckim na piwo. Zastaj Orpiszewskiego. By u nas ojciec opat.1712 Czwartek, 25 [lipca] Chciaem pj z rana do spowiedzi, nie poszedem. Z rana jest Orpiszewski. Sabym. Po mszy witej na niadanie do Felber. Pan Antoni Plater. Walery okoo dwunastej itd. Czytam mu list z Rzymu i rozmowa z nim do czwartej. Kuba [Szymaski] przychodzi powtrzy zaprosiny. Na obiad z Szymaskimi. Spotykam Macfelt. Toleruj i sucham z upodobaniem wewntrznym rozmowy nieczyste. Kawa. Tuileries. Antoni [Szymaski] odprowadza mnie do Ordgi. Znw liczna kompania. Adolf w zym humorze, wprzd wychodzi. Podobno znw kwestia o mnie. Potem idziem na piwo z Januszkiewiczem, Chodkiewiczem itd. do jedenastej. Pitek, [26 lipca] Miaem pj znw do ksidza Buquet i wstaj dopiero przed sidm. Siennicki, poprawiam mu list. List z Rzymu. Wychodz z nim po dziewitej do SaintSulpice na msz [za] Terleckiego i na czekolad z Walerym i Adolfem. O dwunastej do domu, czytam list z Rzymu. Romu [Januszkiewicz]. Obiecuje odnie list do pani Caboga Eustachemu.1713 czemu si pokadam? Podnosz si okoo pierwszej czy drugiej. Zaczynam pisa i pisz do pitej. Napoleonek i zaprosiny na obiad. Przed j[edzeniem] pij wdk i to bardzo le. Wracajc, ___________
1711 1712 1713

ALBERT REYER, odnotowany w Dzienniku przez Jaskiego w 1832 r., o ktrym nic mi nie wiadomo. Prawdopodobnie ojciec Guranger, opat Solesmes. Zachowa si w dwch wersjach brulionowy list Jaskiego, w ktrym zwraca si do askawej Pani i Siostry Dobrodziejki z podzikowaniem za wsparcie finansowe udzielone mu za porednictwem Eustachego Januszkiewicza. Donoszc, e od braci i sptowarzyszw moich duchownych mieszkajcych w Rzymie, od najmilszego swego Syna, a askawego przyjaciela naszego Pana Seweryna i nareszcie z listw kochanego pana Eustachego ma ju Pani Hrabina wiadomoci o naszych usiowaniach i zamiarach. Jaski zoy przy tym najuroczystsze owiadczenie, e powicajc si na sub PANU BOGU i prace ku dobru Religii, poddani jestemy najcakowiciej i bez adnej, a adnej restrykcji nauce Kocioa naszego witego Katolickiego Rzymskiego. adnych doktryn partykularnych nie mamy i nic ani robi, ani przedsibra nie chcemy, tylko w duchu jednoci najzupeniejszej ze Stolic wit Apostolsk i w razie potrzeby i godnoci rzeczy, za stosownymi tylko jej aprobacjami. Po wtre, do adnej partii politycznej nie naleemy, w adnej zawisoci od niej i jakiej bd afiliacji ludzkiej nie znajdujemy si. I w Chrystusie Panu, Jego Boskiej nauce i Jego witym Kociele jest dla nas wszystko! (fragmenty listu z dat: Pary, 30 lipca 1839, rue Vavin, 13. ACRR 85408541, s. 272, 275276).

ROK 1839

657

spotykam Thibaut.1714 Do Hubego. Wyraniem saby. Do Walerego itd. do jedenastej. Do domu. Pacierz, z Januszkiewiczem, i jeszcze Adolf o Buchezie. Zasypiam o dwunastej. Sobota, [27 lipca] Budzi mnie ksidz Duski przed pit, nie wstaj. Kaczanowski po pitej. Pacierz. O szstej wychodzimy. Ja chory, piersi bol. I w 6 na kaw. O sidmej Hipolit odjeda.1715 Do Waltera i do dziesitej. Do NotreDame na koniec mszy i przed jedenast do domu. Zasypiam do drugiej i potem decyduj si, eby naprzd spisa t kontrolk i przygotowa si do spowiedzi.1716 Niedziela, [28 lipca] Spowied i komunia wita w SaintSulpice (na trzech mszach). Siennicki. Journe de Juillet.1717 Orpiszewski u mnie. Poniedziaek, [29 lipca] Wtorek, [30 lipca] roda, [31 lipca]. witego Ignacego Do ksidza Buquet, Froment, Aug. Pienidze dla Chodkiewicza. Do Mercier. Przez bulwary pod Bastyli1718 do Chodkiewicza. Obiad u Waltera i z nim na salut. Potem do siebie i odprowadzam go do Luksemburga. Czwartek, 1 [sierpnia] Wstaj o sidmej. (Budzi mnie Wiktor.) Siennicki. Czemu wpadam duchem w kameraderi? Po smej z Kaczanowskim na msz. Do Januszkiewicza (preuve) do dziesitej. niadanie u Felber. Do domu o dwunastej i p. Ksidz Chollet do pierwszej i p (Adolf). Do domu, pokadam si (pan Gallen)1719
664 671

671

___________
1714 1715 1716 1717 1718 1719

THIBAUT brak bliszych danych. Hipolit Terlecki mieszka i praktykowa jako lekarz w Alligence. Zachowa si tekst polskofrancuski Spowiedzi 27 lipca sobota, ktry zamieszczono w Dodatku jako pozycj XIII. J o u r n e d e J u i l l e t Dzie lipcowy, rocznica wybuchu Rewolucji Lipcowej 1830 r. B a s t y l i a nazwa placu powstaego na miejscu zburzonego w czasie Wielkiej Rewolucji wizienia Bastylii. GALLEN brak bliszych danych.

658

DZIENNIK

Universit Catholique listy Kostecki itd. Nasza profesja wiary.1720 Mercier.

664

Pitek, [2 sierpnia] Po kociele i mszy witej niadanie u Felbera. Do p[ani] Hube 1721 do drugiej i p. Do Mercier (nie zmuszam go do pjcia z sob i czekam! Do jutra itd. ...). O czwartej do Collge, nie zastaj. Do Referendarza. Sobota, [3 sierpnia] O jedenastej przychodzi Mercier zupenie odmieniony, ale idziem na msz, nie idzie, nie zmuszam go. Siennicki o czwartej i p. Z pretensjami, e itd.

666

Niedziela, 4 sierpnia O dziewitej do Jeowickiego. O dwunastej do pana Wadysawa [Platera]. Poniedziaek, [5 sierpnia] O dwunastej przychodzi pan Antoni [Gorecki].

665

Niedziela, [4 sierpnia]. witego Dominika Komunia wita i na niadanie do Jeowickiego po dziewitej. Eksplikacje a do dwunastej. (Czemu zoliwie na Platera itd. ?) Do domu i do pana Wadysawa, nie zastaem. Listy od Szotarskiej.1722 niadanie misne rue de Lille, ___________
1720 1721 1722

Nasza profesja wiary. Zob. wyej, przyp. 1704. TEOFILA z ROSCISZEWSKICH HUBE (1815 lub 18171876, Pary), od 1834 r. ona Romualda Hube (zob. 1835, przyp. 993). Julianna Szotarska z Zawadzkich (zob. 1837, przyp. 63), otrzymawszy list Bogdana Jaskiego z 27 czerwca 1839, w ktrym prosi j naglco o szczegowe nowiny o familii, o Olesi, o bracie Stefanie, wkrtce przesaa obszern odpowied. Oto relacje i fragmenty jej listu z 20 lipca 1839, zachowanego w archiwum (ACRR 56452): brat Stefan ju od czterech lat nie yje, umar take na choler wanie wtenczas, kiedy si wybiera do Wilna koczy kurs lekarski; ojciec Julianny (i Aleksandry), pukownik Augustyn Zawadzki zmar w 1837 roku. Odnonie do Olesi: cigle w najwikszym pozostaje niedostatku, ju prawie do najndzniejszego przyprowadzona stanu, cik zoona chorob [w czerwcu 1839], to jest tyfusem, zaledwie ycia nie skoczya, ani oszczdza, ani zapracowa przyzwoicie na kawaek chleba nie bya w stanie; jedyny rodek i ratunek dla niej, Kochany Bogdanie, to jest, eby j wkupi gdzie do klasztoru, eby tam miaa na cae ycie st i stancj, a przy tym, eby jej mg wyznaczy jaki fundusz na jej utrzymanie to jest oporzdzenie. Teraz ju ona porzucia ze naogi; w tej chorobie spowiadaa si z prawdziw skruch. Olesia przeczytawszy Twj list, mocno si rozpakaa, ucaowaa Twoje litery mwic, e niewarta tej pociechy od Boga, ale na zawsze bdzie pamitna. Szotarska

ROK 1839

659

Raymond. Nieszpory w SaintRoch i na kaw przy Pont Neuf, i do domu. (Niespokojnoci i nieukotentowanie z eksplikacji rannych.) Poniedziaek, [5 sierpnia] Prosz Kaczanowskiego o modlitw za Stefana. Po mszy witej do pana Wadysawa Platera, daje 15 frankw. Do domu. Mercier. Pan Antoni (bierze Sophie).1723 Ja i Trzeciak.1724 Pan Miraflor.1725 Na obiad do Waltera (o Stefanie). Z nim do Kazimirskiego, Ropelewskiego. Wtorek, [6 sierpnia]. Przemienienie Paskie Bergiel, radz mu, eby nie by ksidzem. List od Szymaskiego. Komunia wita. niadanie u Felbera, kawa. W domu chc si bra do roboty, drzymi. Pawowicz odprowadza mnie (przysza Universit Catholique). Przed czwart do Hebena1726 o interesie Adolfa, o Rostkowskim itd. Obiad u XX [ksistwa] Ogiskich, spacer z sam [ksin Kunegund]. Odprowadza mnie [Antoni] Szymaski o swoich projektach Historii gmin w Polsce itd. roda, [7 sierpnia]. witego Kajetana1727 Z rana najprzd Kamocki po parasol, Orpiszewski. Na msz wit. (Spotykam Siennickiego, ktry mnie podprowadza.) Po niadaniu do domu, Ranke,

___________
wspomniaa take syna Olesi, nadal yjcego u Grabowskich: August [tj. Augustyn] co duy, a jeszcze czyta nie umie, bo dotychczas tylko stod pilnowa. Jaski przesa pienidze na oporzdzenie dla Olesi. Zostaa przyjta do klasztoru marcinkanek, sistr szpitalnych, opiekujcych si chorymi w Warszawie. Zmara w padzieniku 1843 roku. Moe chodzi o dostpn wrd emigrantw polskich, znajcych jzyk francuski, ksieczk anonimowego autora Sophie ou le triomphe de l'amour et de la vertu, wydan w Paryu jeszcze w 1815 r. Rzecz ciekawa, e bya ona skatalogowana w Bibliotece Szkoy Narodowej Polskiej w Batignolles (sygn. 794). Obecnie jest w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie. By moe FELIKS TRZECIAK z Ukrainy (skd pochodzi te wspomniany Ja Omieciski), uczestnik wojen napoleoskich, dawny oficer cesarskiej gwardii Napoleona, zamieszkay w Paryu. MIRAFLOR, znajomy Adama Jaboskiego. Moe MICHELPIERRE HEBERT, adwokat, deputowany do Zgromadzenia Narodowego w l. 183448, pniej minister sprawiedliwoci. Zapewne Jaski chcia z nim rozmwi si na temat Teodora Rostkowskiego, ktry w 1839 r. z powodu naduycia alkoholu zosta usunity z pracy szpiega na rzecz policji francuskiej. KAJETAN (14801547), kapan, zaoyciel zakonu Klerykw Regularnych zwanych teatynami. Kanonizowany w 1671 r.

1723

1724

1725 1726

1727

660

DZIENNIK

i drzymi a do trzeciej. Do Waltera okoo czwartej na obiad. O smej do Meudon.1728 8 [sierpnia], czwartek Wstawszy, idziem na msz wit do Meudon. Przechadzka, niadanie. Okoo dziesitej wychodzim. Rozmowa bardzo przyjacielska. Znw nie zdecydowany na mnicha. Na kaw place de la Croix Rouge. Do domu po dwunastej. Mercier i rozmowa, i znw nic z listw. Przysyki z Rzymu. Barczewski. Do Collge, nie zastaj. Obiad z Mercier i Taffencem, i Seuffertem.1729 Nie swoim. Spacer w Luksemburgu. Do Mejznera. Wilczyski, na kaw. Universit Catholique. 9 [sierpnia, pitek]. witego Romana 1730 Budz si o sidmej i p (Turowski do drugiej w nocy). Ubieram. Pacierz. Do Jeowickiego o napis pod Panem Jezusem. O dziesitej do SaintSulpice (i do palais Cardinal1731 po broszur Lacordaira). Na niadanie, dzienniki. Do Januszkiewicza o dwunastej i p. Dostaj 10 frankw itd. Z Mejznerem do ksistwa Ogiskich. Do domu przed drug i przygotowanie si do spowiedzi.1732 Sobota, [10 sierpnia] Na obiedzie u Ordgi. Pukownik Rycki itd. Kamockiemu odnosz proby do Towarzystwa itd. Daj mu koronki. Mercier prosi na obiad, nie chc.
667

Niedziela, 11 sierpnia W kociele SaintSulpice na wotywie. (Dumont1733 komunikuje, Cornudet.1734) niadanie itd. Do domu. Marszewski. Do Kamockiego; Zawadzki Jzef ___________
1728

1729

1730 1731 1732 1733 1734

M e u d o n miasto we francuskim departamencie SeineetOise, 2 km na zachd od Parya, w okrgu Versailles. By moe Jaski wybiera si tam na spotkanie z Aleksandrem Jeowickim, ktry przebywa w seminarium w Wersalu. Taffenc lub Tatfens zapis nieczytelny. JOHANN ADAM VON SEUFFERT (17941857) prawnik, profesor uniwersytecki w Wrzburgu, sdzia apelacyjny. W 1839 r. porzuci sub pastwow i zamieszka w Monachium. ROMAN (zm. 258) ostiariusz, mczennik za wiar, czczony jako wity. P a l a i s C a r d i n a l popularna nazwa paacu PortRoyal, niegdy wasnoci kardynaa Richelieu. Tekst Spowiedzi na 10 sierpnia zamieszczono w Dodatku jako pozycj XV. DUMONT byy saintsimonista; zob. 1832, przyp. 469. ALEXANDREMARIELEON CORNUDET (18081876) od wczesnej modoci bliski przyjaciel Charles de Montalemberta. Prawnik, szef gabinetu ministra, w 1836 r.

ROK 1839

661

dosta 40 frankw itd. Do ks. Giedroj a po czwartej (nie id na nieszpory). Do Waltera na obiad. Wychodz o smej do Transona, nie ma. Do domu. Poniedziaek, [12 sierpnia] Od Marszewskiego 2 franki (na list itd.). Do pana Referendarza. Z Ordg spotkanie po mszy witej. niadanie u Felbera. Od Januszkiewicza 5 frankw, wiadomo o Wierzyckim.1735 Spotykam ksidza Buquet. (Od Merciergo ksiki odniesione.) Do domu. Stan nadzwyczajny duchownie, niespokojno, modlitwa itd. itd. Na obiad o sidmej do Lescophy. Do ksinej Giedroj matki. Deszcz w ChampsElyses. Wtorek, [13 sierpnia]. witego Hipolita Do Retla, nie zastaj. (Orpiszewski, pieszczoty niepotrzebne.) Msza wita. niadanie u Felbera. Do domu okoo pierwszej. 55 frankw od Jeleskiego.1736 O dominikanach. Mercier. Francuz z Collge Stanislas itd. Ja. Na obiad o smej i do domu. (Dla Kaczanowskiego 35 frankw.) Leopold [Turowski] w Paryu. Tentacje itd. roda, [14 sierpnia] Siennicki itd. Do Retla. Kapelusz. Msza wita. (Meyzner, Woronicz) na prefektur policji. niadanie. Ksidz Regniouf.1737 Do Collge (ksidz Aug i ksidz Blanc). Do domu. Mercier. Proby dla Marszewskiego. roda, 14 [sierpnia] niadanie u Felber. O pierwszej u ksidza Regnouf. Do domu. O pitej do Wizytek. U p[ani] Hube okoo sidmej do smej i p. Obiad na Quinze Vingts. (Kazimirski) Czwartek, [15 sierpnia]. Wniebowzicie (Wglarz, Siennicki.) W Saint-Sulpice. Ordga, u niego na kawie Kunatt, Referendarz [Micha Hube], Kamocki, Jeowicki (o tolerancji, Anio Paski). U ks. Giedroj. Mercier... z nim fasz. niadanie na rue Taranne, kawa w passa674

___________
1735 1736 1737

czonek rady pastwa. Zaprzyjaniony z Ozanamem, wsporganizator Towarzystwa w. Wincentego a Paulo. WIERZYCKI brak bliszych danych. Moe RAFAL JELENSKI (ur. 1812). Studiowa prawo na uniwersytecie Wileskim. Przebywa na emigracji w Paryu, studiujc malarstwo. Zob. 1838, przyp. 1546.

662

DZIENNIK

ge... U madame Hube. Siennicki. Deszcz. Do ks. Giedroj. Pani Biaopiotrowicz. Chemineau.1738
680a Pitek, 16 sierpnia Kunatt... Notaty interes List do Juilly Natchnienia, postalisty MarszeOdnie list nowienia wskiego ks. Giedroj. Do madame Hube do Chodkiewicza Obiad u Ordgi Do Waltera Lepiej uoy urzdzenie i przedsiwzi ni go tak le... Nie rozchodzi si do klasztorw itd. Sobota, [17 sierpnia] Niedziela, [18 sierpnia] O dwunastej do ksistwa Ogiskich Owiadczenie Odtd postanowienia, kontrola, urzdzenie wszystkiego, bo std czuwanie nad sob.

Cezary [Plater]
Pani Wilkszycka

Ksidz biskup
674

Pitek, [16 sierpnia]. witego Jacka Czekolada carrefour de l'Odon. O dziesitej Kunatt. Do Januszkiewicza, list do Kozarzewskiego. Po dwunastej do ks[icia] Beauveau.1739 Tentacje, nadzieje, nieukontentowanie. Rozmowa z Kunattem (l'eau de groseilles [sok porzeczkowy]) do drugiej trzydzieci. Do pani H[ube] list z Petersburga i od Jzefa [Hube]. Do domu, list z Rzymu. (Mercier daje mi 10 sous.) Obiad u Ordgi. Do Referendarza (sowo hardy).1740 Okoo smej do domu.

___________
1738 1739 1740

JEAN CHEMINEAU (17731852) genera francuski. Ksi CHARLES DE BEAUVEAU DE CRAON (17931864). W 1839 r. narzeczony Ludwiki Komarwny, byej uczennicy Jaskiego. lub obojga odby si w 1840 r. Jaski, ktry na prob Jzefa Hubego opiekowa si jego ojcem Michaem, byym referendarzem, sta si mimowoli wiadkiem scysji w rodzinie Hubych, w czym pewn rol moga odegra wieo przybya z Petersburga do Parya Teofila Hube, modziutka ona Romualda.

ROK 1839

663
675

Sobota, [17 sierpnia] Siennicki mia przyj do mnie. Czekam i nie id na msz. Dla Marszewskiego z powodu proby kwanym, cierpki. Do niego, z nim na niadanie; faszywy i lekki ton. O dziewitej do Kunatta. Odprowadza mnie na demitasse carrefour de l'Odon. Do Januszkiewicza (list do Marsylii). Spotykam Jasia... (z nim pomiszanym). Wychodz okoo trzeciej i do pani Hub i w obiad na poniedziaek... Wracajc, do Jakuba Szymaskiego, do Referendarza po pitej i poyczam 5 frankw. Do Felber o szstej i p i bez demitasse do domu. Mercier przez niego do [Jzefa] Meyznera odpowied na jego bilecik (bardzo dobrze). Pokadam si, dymi. Potem Sidorowicz, z nim o Jzefie, rojalistach1741 itd. itd. do dwunastej itd. i szukam listw od Edwarda z Marsylii; o Horodyskim.1742 Spa o drugiej. Niedziela, [18 sierpnia] Kaczanowski budzi po pitej, nie wstaj! I a o smej! Ubieranie si na msz okoo dziesitej. Kawa na carrefour de l'Odon. Do Meyznera. O dwunastej i p do pani Hube nie chce obiadu, grymasi itd. Omnibus, do ksistwa Ogiskich na pierwsz i p. Egzamin.1743 Smutnym. Obiad pno, wychodz o dziewitej i p. Do domu. Adolf. Przecawskiemu wygaduj si pod sekretami o Jzefie, Romualdzie. Medytacja. Spa o pierwszej. Poniedziaek, [19 sierpnia] Wstaj o szstej i do kocioa. Do szewca. Sidorowicz obwija mi nog. Do Kunatta (nic dzi z obiadu). Proba Maliszewskiego.1744 Na czekolad carrefour de l'Odon, do pierwszej. Do domu. Mercier. Do Referendarza okoo drugiej. Do domu i przy Mercier dymi, do blisko pitej. Podprowadza mnie do Januszkiewicza (dla artykuu Szymaskiego), nie ma go. Obiad i kawa place du Ch___________
1741

1742

1743 1744

Wrd emigrantw polskich znajdowali si zwolennicy ksicia Adama Czartoryskiego jako przyszego monarchy Krlestwa Polskiego. Nazywao si ich rojalistami lub monarchistami. JACENTY HORODYNSKI (17861848) pukownik jazdy w powstaniu listopadowym, major 10. puku uanw. Mieszka z on i crkami w Marsylii. O nim donis Jaskiemu Duski w swym licie z 10 padziernika 1838 r. W czasie podry do Rzymu zawadzi o Marsyli. Zapewne chodzi o egzamin Wiktora Ogiskiego, ucznia Jaskiego. ALEKSANDER MALISZEWSKI (18111851) student medycyny w Warszawie, uczestnik powstania listopadowego w randze podporucznika 4. puku piechoty liniowej. Przebywa na emigracji we Francji. W 1834 r. zapisa si na medycyn w Montpellier, ktrej nie ukoczy. Leczy si w zakadzie dla umysowo chorych.

664

DZIENNIK

telet. Do Waltera na poegnanie. Marsz[ewski] (lekko) do dziewitej i p. Leopoldowi pod sekretem ? o Jzefie. Sidorowicz itd. o [wyraz nieczytelny], portierze, Januszkiewiczu.1745
659

Wtorek, 20 [sierpnia]. witego Bernarda Komunia wita u Sakramentek.1746 Do Collge Stanislas. Do Grskiego list. Do Juilly, deszcz mnie moczy. Przyjedam nieswj, zakatarzony. roda, [21 sierpnia]. witej Joanny Nie komunikuj. Wyjedam o drugiej. Crka madame Bon.1747 Zastaj list od pana uszczewskiego.

683

Czwartek, 22 [sierpnia] Do pana Bor1748 do Burgaud des Marets Podatek do Ordgi Do p[ani] Hube O drugiej w domu dla Caeczykw. Do Zdziennickiego. Dowiedzie si o Juilly. l'abb Gaubile/Gobile,1749 au Mans Poniedziaek, 26 [sierpnia] Listy do pastwa uszczewskich, do Szymaskiego, do Bojanowskiego. Do pani Hub (o stoowanie si). Siennicki itd. Burgaud des Marets empicki ksidz Badiche Jaboski Spowied Krlikowski

681

Kranas
Wtorek, 27 [sierpnia] Jasiowi listy Burgaud des Marets Komian, Maliski Jzef Zawadzki

___________
1745 1746

1747 1748 1749

Z tego dnia pochodzi notatka Jaskiego o powiceniu si dla doskonaoci midzy wieckimi, ktr podano w Dodatku jako pozycj XVI. W poowie XVII w. w Paryu zosta zaoony klasztor Sistr Benedyktynek od Nieustajcej Adoracji Najwitszego Sakramentu. W Polsce nazywano je sakramentkami. Ich kaplica miecia si przy rue Ferou 11. Madame BONE brak bliszych danych. LEON BORE, publicysta Universit Catholique, profesor w Collge Stanislas, przyjaciel Jourdaina. l'abb GAUBILE, au Mans nie znany bliej duchowny katolicki, zapewne zamieszkay w Mans w departamencie Sarthe.

ROK 1839
Listy. Przygotowanie do spowiedzi. Czwartek, [29 sierpnia] Jzef [Hube] Pitek, [30 sierpnia] Do ksidza Buquet. O szstej do Pecqueur. Okoo czwartej ksidz Czerkas 1750 Mercier Sobota z rana, [31 sierpnia], do Retla i do spowiedzi. List do ojca przeora chez monsieur Cliquet1751 rue Saint Andr des Arts, 53. Niedziela, 1 wrzenia Poniedziaek, [2 wrzenia] Ksidz Czerkas midzy pierwsz a drug. Niedziela, 8 [wrzenia] Midzy czwart a pit Czarnecki.1752 Poniedziaek, [9 wrzenia] Midzy dwunast a pierwsz do Mejznera. (Do ksidza Blanc, l'abb Gaubile, au Mans) Reklamacja o paszcz i parasol Transon. Tatfens. Rzym Warszawa

665

682

Czwartek, [22 sierpnia]. Oktawa Asompcji [Wniebowzicia] U pana Bor. Sabym, wracam do domu. Pitek, 23 [sierpnia] Cay dzie prawie w ku, sabym. (List z Rzymu.) Sobota, [24 sierpnia] Z rana Sidorowicz zaprasza do ks. Giedroj. Oddaj pienidze za listy z Rzymu.

___________
1750

1751 1752

ROMAN CZERKAS (18011875) byy jezuita. Po kasacie zakonu w Poocku przebywa w Paryu, uczc w szkoach i konwiktach jezuitw. Pod koniec ycia by przy kociele SaintSverin w Paryu. Monsieur CLIQUET brak bliszych danych. CZARNECKI brak bliszych informacji.

666

DZIENNIK

Okoo szstej do ksidza Buquet (w kaplicy). Grand Jean.1753 Do ks. Giedroj po Napoleonka, eby winszowa ksidzu Buquet I winszuj, i do domu. Niedziela, 25 [sierpnia] Wychodz do kocioa bardzo pno i potem niadanie u Felbera. Nieszpr u Karmelitek i do domu. Pre Grand Jean przychodzi po Saint Climaque, do Trappy. Odpowiadam mu ni w pi, ni w dziewi. Ksidz Czerkas. Pisz mu list do Botnickiego.
660

Poniedziaek, 26 [sierpnia] Mam pisa listy. Do pani Hube (i o stoowanie si). Do SaintRoch (nie zostaj na mszy). Siennicki. Bole [Wielogowski] 100 frankw. niadanie na rue l'Estrapade. Do Burgaud des Marets (nie zastaj). Wracam parisienn [omnibusem] na pierwsz czy drug. Mercier. Obiad u Felbera i bearnais [omnibusem] do ksidza Badiche z ksikami. Wtorek, 27 sierpnia Do Jasia (nie zastaj). Sidorowiczowi 20 frankw dla rzenika. Do Romualdowej [Hube]. Z Siennickim do bankiera. Okoo czwartej do biura statku parowego. Z listem na poczt (kabrioleciarz filozof). Do Romualdowej kamizelki dla Romualda itd. Obiad QuinzeVingts. Do Hube ojca. roda, 28 [sierpnia] Na sidm do diligence Lafittu,1754 eby odprowadzi Adolfa. Ju wyjecha. I nazad a do Jasia (nie zastaj). niadanie na carrefour de l'Odon (Henszel, Sotyk). Omnibusem do bankiera na rue Bergre. Pienidzy nie daje. Do Romualdowej, nie ma jej. Do Mikuowskiego, Kowalewskiego itd. i nazad do pani Hub. Dame de compagnie [Dama do towarzystwa]. Przystaje na niejechanie. Wychodz okoo trzeciej i do Hubego ojca. Wieczorem do Hubego ojca, nie ma Jzefa. Do Romualdowej, do salonu. Wracam piechoto. Na drodze owoce. Czwartek, [29 sierpnia] Z rana zostaj u siebie, eby wypocz. Okoo dziesitej do Hubego. Jest Jzef. Z nim do kapelusznika, do siebie. I on do ojca, a ja do SaintSulpice i na niadanie do Felbera, i kawa na rue Bus [?]. Z Jzefem do Romualdowej po ___________
1753 1754

GRAND JEAN tak zapewne Jaski nazwa ojca Jeana, trapist, mistrza nowicjuszw w Trappie, bibliotekarza. L a f i t t e nazwa gatunkowego wina burgundzkiego; tu nazwa paryskiego dyliansu.

ROK 1839

667

pierwszej, rozmowa o naszych rzeczach. Do biura statkowego, s pienidze. Wracam do Romualdowej i pisz w sztambuchach. O czwartej do passage Panoramas na spotkanie z Hubem ojcem. I omnibusem do domu. Ksidz Korycki, ksidz Czerkas. Obiad chez Dagneaux. O smej i p do Hubego ojca. Wyprowadzam Marszewskiego. Pitek, [30 sierpnia] Wstaj przed szst i do Hubych. Wyszed Jzef o pitej, a wic nie id na statek, ale do kocioa do sidmej i p. I do Jasia (oddaj listy). Do Ordgi (i mleko). Journal des Dbats w Luksemburgu. W domu zostawiam ksiki od Jasia. niadanie u Felbera. Pan Lefaur. Okoo dwunastej do domu. (Miaem zaraz wzi si do listw i przygotowa si do spowiedzi.) Przedrzymuj si do drugiej czy trzeciej. Do ksidza Buquet (wyszed). Mercier nudny, gupi. Okoo szstej ksidz Czerkas. Okoo sidmej obiad u Felbera (sole frite) [sola smaona] i kawa na carrefour de l'Odon. Ranke. Sobota, [31 sierpnia] Wstaj po szstej. Siennicki (w zoci przeciw Hubym). Wychodz z domu przed sm. Pan Referendarz. Parlon (nie zastaj). Rettel i herbata. Do Saint Sulpice na dziesit. Dzienniki na rue de Seine i Woowski. Januszkiewicz oddaje mi 35 frankw (i Kazimirski). Do domu okoo dwunastej. Mikuowski do drugiej. Ksidz Czerkas. Kamocki (trzecia) z propozycjami co do wekslu. Kozowski czwarta. Mercier. A jeszcze spowied. Wielki deszcz. Turowski jednak idzie do Vincennes. I nieszczciem zeszo si bez spowiedzi. Niedziela, 1 wrzenia Stolarka, niby poycza i daj jej 15 frankw. Msza cicha w SaintSulpice. Kamocki odjeda o dwunastej. Miaem by dla niego. Pan Franciszek Grzymaa. Siennicki o list na jutro. Nieszpr take w SaintSulpice. W czasie kazania poszedem na oraison do kaplicy Najwitszej Panny. Wyszedszy, nie chce mi si zaraz na obiad, a wic spacerem ku PalaisRoyal i spotykam Kazimirskiego i z nim na rue du Bac i przez quai d'Orsay i ku rue Taranne (nie moemy si rozczy) i dopiero do Felbera. Tam Cliquet. Niepotrzebnie go wieczorem podprowadzam. Zazibiam si, kaszl (o republice, szlachcie w Polsce itd.). Na noc licik od ks. Giedroj o Stryjkowskiego.
678

668

DZIENNIK

Poniedziaek, 2 [wrzenia] Siennicki, pisz mu list. Pani uszczewska o Juilly i Friburgu1755 itd. Siennickiemu list na pierwsz itd. Drugi licik od ks. Giedroj o Stryjkowskiego. Do SaintSulpice, na dzienniki rue du Yieux Colombier. Do ks. Giedroj z wymwk o Stryjkowskiego. Do domu (ksidz Czerkas nie przychodzi). Siennicki, i posyam go po syrop, a przez ten czas pisz list do ojca Bernarda [Dugu]. I wzi miejsce, jedzie [do Trappy], Ordo Romanus dla ksidza Rooney. Na obiad. Sprawunki dla Bojanowskiego. Pisz list do Szymaskiego o ksidza dla Turowskiego. Wieczorem do Cabinet de Lecture Wroskiego. Wtorek, 3 [wrzenia] Do pana Referendarza. Pokazuje mi list od madame Aporille, nie wraca, jak w pitek. niadanie. I do domu czeka na Ordg (nie przychodzi). Po szstej na obiad, deszcz mnie moczy. Do domu. Szymaski Anto, o itd., o Tomaszu ubieskim; na czwartek. roda, 4 wrzenia Z rana Szulc egzaminuje krew. O Greuvm. Sidorowicz radzi do Louis,1756 rue de Mnars, 8. Wychodz z domu pno do Huszniewicza, nie zastaj. Na obiad (bez misa). Nie id do Louis, bo nie wiem, o ktrej przyjmuje. Do domu i Kuba [Szymaski], daje mi do czytania swoje wieca itd., oskarenie na siebie; opowiada o przypadku ksidza Czerkasa itd. Wieczorem woda na nogi, ale tylko co letnia. Czwartek, 5 [wrzenia] Wydaj weksel piekarce z rue des Postes na 33 franki. Wstawszy pno, do SaintSulpice. Dzienniki i do Januszkiewicza. Bior 5 frankw (kupuj tabliczk mnemoniczn [pamiciow]). I obiad u Felbera, potrawka z kurczaka itd. I w domu. Wracajc, spotykam ksidza Czerkasa. Kaczanowski poznaje si z nim. Przed sidm chc wychodzi. Zatrzymuj mnie, eby moczy nogi. Woda bardzo gorca. Napoleonek, Kaczanowski itd. ___________
1755

1756

F r i b u r g, fr. Fribourg, nm. Freiburg miasto w zachodniej Szwajcarii. Piotr Kanizjusz, jezuita, zaoy w tym miecie kolegium, ktre jego wspbracia prowadzili od 1580 r. do 1848. PIERRECHARLES LOUIS (17871872) francuski lekarz, specjalista od chorb zakanych, twrca statystyki lekarskiej. Po mierci syna na grulic w 1854 r. zaprzesta pracy zawodowej i naukowej. By polecany emigrantom polskim przez Ferdynanda Dworzaczka i Karola Marcinkowskiego. Leczy m.in. ksicia Adama Czartoryskiego, Zygmunta Krasiskiego.

ROK 1839

669

Pitek, 6 [wrzenia] Wstaj pno. Okoo jedenastej do kocioa. Do szewca o buty. Soik konfitur. Dzienniki. Dalsze tomy Rankego i do domu. Liki [leki] lok [lak], guma... Mam si gotowa do spowiedzi, pisa listy tymczasem w Rankego. Miraflor z listem od Jaboskiego. Drzymi. O okoo pitej Chechowski, Omieciski, Kaczanowski, Marszewski, Napoleonek itd. Bains des pieds [Moczenie ng]. Sobota, 7 wrzenia Budz si o szstej, lekarstwo. Czarnecki ju odjeda dzi, chce 60 frankw. Woronicz wybiera si do Sainttienne. List od Adolfa. Czytam Rankego. Wstaj okoo dziesitej. Prtre Grand Jean z Trappy (ksidz Rooney wyjecha do Ameryki z ksidzem Forbin de Janson). Sznajderski. Wychodz o jedenastej i p do SaintSulpice i na dzienniki. Do domu przed pierwsz. Meyzner. Biergiel i Czarnecki. Odsyam go na jutro midzy czwart i pit. Jzef [Hube] i Nowakowski.1757 Mercier. Pooyem si w ko w oktawie Narodzenia Najwitszej Panny [w okresie od 8. wrzenia, niedzieli, do 16, poniedziaku].1758 We rod poprzedni krew puszczona. Pierwszy raz wyszedem po chorobie 27 octobra [padziernika] w niedziel, do kocioa SaintSulpice, Fte de la Rparation des outrages au Saint Sacrement [wito wynagrodzenia za zniewagi wobec Przenajwitszego Sakramentu]. Przez kilka dni potem nie wychodziem.
Jutro, wtorek, 29 padziernika Do Jaboskiego Do Wrblewskiego Rzym Maliski

688

685

Do Dijon do Jaboskiego Do Kranasa po Bautaina Jasnowidzc z Prevorst odda ksistwu Ogiskim lub zapisa u Januszkiewicza. Sprawdzi rachunek pracza. roda, [30 padziernika] 688
1759

Do pana La Ville wyszedem. ___________

1757 1758 1759

STANISLAW NOWAKOWSKI by bliskim znajomym Jzefa Hubego. Spowied na smego wrzenia Jaskiego podano w Dodatku jako pozycj XVII. LA VILLE DE MIRMONT (17831845) francuski pisarz i poeta.

670

DZIENNIK

Czwartek, [31 padziernika]. W wili Wszystkich witych proponuj spowied [Kazimierzowi] Kozarzewskiemu. Ojciec Lefvre.1760 Pitek, [1 listopada] Ksina [Kunegunda] Ogiska przychodzi i nie zastaje mnie. Wychodz z Ordg. Sobota, 2 [listopada] Od pana La Ville 600 frankw. Zdecydowanym na wyjazd. Id do pana Wadysawa [Platera], do mademoiselle de Martin. Spowied.1761 Jad do pana Lefaure. Wracam do domu okoo sidmej. Ojciec Lefvre nie mg mnie si doczeka. Ksina Giedroj bilecik pilny o wykup. Nie posyam po Sakramenty wite (!). Wieczorem [Karol] Krlikowski. Zastaj list od pana Wadysawa [Platera] z naleganiem o wyjazd. Niedziela, 3 [listopada] Kazimierz [Kozarzewski] umiera i nikt przy nim! O dziesitej do komunii witej. Wracam przed dwunast. Spotykam Walerow [Wielogowsk]. Orpiszewski, [Jan] Komian, Wrblewski.1762 Cay dzie w domu. Poniedziaek, [4 listopada]. witego Karola 1763 Komunia wita na intencj szczeglnie [Karola] Krlikowskiego, [Karola] Kaczanowskiego itd. Przychodzi Wrblewski wystraszony, e nie dosta pienidzy, a ja zimny. Pisz list do pana Wadysawa decydujcy si zupenie. Cay dzie w domu. Okoo drugiej dr Wat na wizyt zmarego.1764 Po trzeciej jad do bankiera Bechet o eskomte [dyskonto] biletu 600 fr[ankowego] nie chce.
Kupi porzdki [przybory] do pisania: owki, opatki, gumelastyk [gum]. Do Retla we rod [6 listopada] z powodu imienin i koniecznie zmusi do spowiedzi. Odebra Choix d'Ouvrage Augustin.1765

689

686

___________
1760 1761 1762 1763 1764

EMMANUEL LEFEVRE (18091879), wywicony na kapana w 1834 r. Administrator kocioa SaintGermain d'Auxerrois. Zapewne spowied dla umierajcego Kazimierza Kozarzewskiego, do ktrej zosta poproszony ojciec Lefvre. Trudno ustali tosamo WROBLEWSKIEGO. Moe to by wspomniany ju w Dzienniku Jaskiego Erazm Wrblewski (zob. 1836, przyp. 1211). KAROL BOROMEUSZ (15381584) biskup, kardyna; przyczyni si do zakoczenia obrad soboru trydenckiego. Kanonizowany w 1610 r. Lekarz WAT (?) wezwany do stwierdzenia mierci Kozarzewskiego i wystawienia wiadectwa zgonu.

ROK 1839
We wtorek, [5 listopada], do ksistwa Ogiskich. Krlikowskiego w tym tygodniu napdzi do spowiedzi. roda, [6 listopada]

671

Rig.1766 Z[aleski?] Desplanches Witwicki Ogis[ka] pani Biaopiotrowicz Mleczarka (rachunki wyszuka) Walter Czwartek, [7 listopada] O drugiej do ksidza Lefvre Wieczr, Wrblewski Pitek, [8 listopada] Do pana Lefaure Do ksistwa Ogiskich... Sobota, [9 listopada] O dziesitej do Najwitszej Panny Czarnej1769 Mleczarka. Parlon Paszport Niedziela, [10 listopada] Do pastwa uszczewskich1770 O trzeciej i p do Filipa [Waltera] Spyta Krlikowskiego o Ferdynanda Karskiego,1767 Januszkiewicza o Balewicza1768

List do pani Wilkszyckiej Listy do Bokowskiego do Kranasa

Po dziesitej do Witwickiego 689

Wtorek, 5 [listopada] Na jedenast wyprowadzenie ciaa. Msza wita w SaintSulpice. Wracam z rue Mont Parnasse, bom sfatygowany i do pastwa Giedrojciw. Bior dopiero bilet zastawny. W domu obiad i po trzeciej do Wrblewskiego, do Omieciskiego. Eskont zrobiony, na rue Berry. Oddaj panu Lefaure 500 fran___________
1765 1766 1767

1768 1769 1770

Choix d'Ouvrage Augustin Wybr pism w. Augustyna z Hippony nakadem wydawnictwa Panthon Littraire. RIG. RIGAUD, urzdnik przyjmujcy m.in. asygnacje. FERDYNAND KARSKI z Pockiego, uczestnik powstania listopadowego, podporucznik 20. puku piechoty liniowej, byy sekretarz generalny w ministerstwie spraw wewntrznych w Warszawie. JOZEF BALEWICZ (18001865) wojskowy, uczestnik powstania listopadowego, porucznik 3. puku strzelcw konnych. Mieszka w Clamecy, gdzie by fotografem. Matka Boska z Jasnej Gry, zwana take Czarn Madonn. Jej obraz mieci si w kociele l'Assomption, po prawej stronie otarza gwnego. ADAM i TEOFILA USZCZEWSCY zob. 1835, przyp. 764.

672

DZIENNIK

kw i chc i do Waltera, do uszczewskiego, wcz si po rue SaintAntoine nie mogc znale omnibusa, nareszcie barnes. Odpowied od pana Wadysawa wraz z asygnacj. Dzikuj PANU BOGU. roda, [6 listopada] Mikulski niecierpliwi mnie przez udawanie gupiego i naleganie o eksplikacje polityczne itd., tak e nie miem przystpi do komunii witej, cho imieniny Leonardowe. niadanie u Dagneux. Z asygnacj do pana Rigaud. Wykup 175 frankw. Do Desplancha itd. Po paszcz do domu i wymiana biletu 1000 frankowego i nazad do domu. Do Walerw na obiad. Za pno, ju po pitej, wic na rue d'Enfer. Czwartek, [7 listopada] Znw nie przystpuj do komunii witej, bo za pno po dwunastej, i lub jaki. niadanie u Dagneux. (Do Januszkiewicza, nie ma go jeszcze.) Do Desplancha, parasolnika, kapelusznika itd. Ks[istwu] Giedroj odnosz wykup. Do ksidza Lefvre. Do Walerego [Wielogowskiego] na obiad, Walter. Pan Romuald [Szymaski]. Pitek, [8 listopada] Do kocioa okoo jedenastej (na Siennickiego zniecierpliwiem si). niadanie. Januszkiewicz. Rutkowski. Kabrioletem do pana Lefaure (nie zastaj). Do ksistwa Ogiskich. Wracajc, do pani Biaopiotrowicz. Wieczorem Chodkiewicz, Biergiel, Krlikowski.
690

6 listopada [roda]. witego Leonarda. Chciabym przystpi do komunii witej na intencj Leonarda i braci zbkanych, i na podzikowanie PANU BOGU za odebrane nowe dobrodziejstwo i wsparcie na dugi i podr. 2 [listopada], sobota Wieczr. Kozarzewski z mojej przyczyny nie przyjmuje Sakramentw witych. 9 [listopada], sobota Na policj po pasport, ktry przecie otrzymaem. Szkoda, trzeba byo raczej odoy to na pniej, a zaj si listem do pani Wilkszyckiej.

ROK 1839

673

Do spowiedzi1771 i do Parlona. Obiad u Walerw. Wieczorem Jawornicki1772 ani wida w mojej rozmowie ducha chrzeciaskiego, onkcji, jak po spowiedzi, przed komuni wit, ale ociao, obojtno. W niedziel, 10 [listopada] Komunia wita. niadanie u Walerego. Znowum si spni o godzin. Rycki przychodzi (czemu czuj jak en, niech jak i z Walerego jakie nieukontentowanie). Do Witwickiego, o pierwszej i p. Dziki PANU BOGU, przybywa 365 frankw (z ktrych dla mnie 65). Czemu w rozmowie z nim, tak szczerej, prostej, jest u mnie jaka arrirepense interesw, skrytych projektw nieposania do Rzymu owej kwotki, ale itd. Do Waltera na obiad, take spniem si, zamiast na trzeci i p o czwartej i p. Zostaem a do sidmej i p, ociaym, bez ducha. W domu, przyszedszy, zaraz drzymi, w czasie lektury przez Mercier witego Marcina Turoneskiego.1773
Niedziela, [10 listopada], wieczr. Sprawdzi rachunek pracza. Saint Martin de Tours. Poniedziaek, 11 listopada Do Desplanches. (Do Retla z przypomnieniem.) Midzy jedenast a dwunast pracz. Midzy sidm a sm wieczorem Wrblewski. Wtorek, [12 listopada] List do Waltera Mleczarka Do pana Lefaure, do pastwa uszczewskich 704

List Siennickiego do pana Referendarza Do Adolfa Do Bokowskiego Do Kranasa

roda, 13 [listopada]. witego Stanisawa Kostki (Powinszowa Iwanowskiemu.)1774 Portierka. Mleczarka.

___________
1771 1772

1773

Tekst Spowiedzi na 10 listopada w Dodatku, pozycja XVIII. JAN MARCELI JAWORNICKI (18131895) uczestnik powstania listopadowego. W 1836 r. przebywa w Galicji i na Ukrainie prowadzc handel zboem. Odbywa podre zagraniczne dla pogbienia wiedzy, by we Francji. Po powrocie z wojau powici si dziaalnoci gospodarczej, handlowej i administracyjnej w Krakowie. wity MARCIN TURONESKI (Saint Martin de Tours) (316 lub 317-397), byy legionista rzymski; inicjator ycia zakonnego we Francji. Biskup Tours. Jego ywot skreli pierwszy biograf Sulpicjusz Sewer. Jego wito liturgiczne 11 liustopada.

674

DZIENNIK

Midzy jedenast a dwunast do Desplanches. Obiad u pastwa uszczewskich. Interes Krlikowskiego. Do ksidza Badicha, z ksikami. Wysanie pienidzy. Czwartek, [14 listopada]

Do Ziomeckiego

Ksidz Buquet
Ksidz Korycki Pitek, 15 [listopada]. Bogosawiony Albert Wielki1775 Desplanches sma i trzy kwadranse Iwanowski o ks. Buquet. Bdzie Krlikowski okoo jedenastej, dwunastej. Do dentysty Zob[aczy] dom na rue Jean Bart List do Bolesia, od ksidza Badiche W sobot, 16 [listopada]. witego Edmunda,1776 powinszowa Korabiewiczowi. 705 Niedziela, [17 listopada] Wadysaw Plater Giedroj. Obiad u Waltera. Sprawdzi rachunek pracza.

Poniedziaek, [18 listopada] Piekarzowi przez Wiktora. Starzyski Frankowa listy charges [wartociowe]. Do madame Niboyet. Pan Louis, jeeli mona. Spowied. Wtorek, [19 listopada] O dziewitej u Karmelitek. O dziesitej u [erosawa] Starzyskiego. niadanie i do domu. O pierwszej do Platera. Do dentysty, do policji, do Walerego o po czwartej. roda, [20 listopada] Mercier po rzeczy koniecznie. Czwartek, [21 listopada]

___________
1774 1775 1776

STANISLAW IWANOWSKI zob. 1835, przyp. 1024. ALBERT WIELKI (ok. 12061280) dominikanin, teolog i filozof. Jego wito liturgiczne 15 listopada. EDMUND Z ABINGDON (ok. 11801240) teolog i filozof, kaznodzieja, arcybiskup. Autor traktatu z ascetyki Speculum Ecclesiae. Jego wito obchodzono w Anglii 16 listopada.

ROK 1839
Wieczr o sidmej Wrblewski. Henszel po dykcjonarz i po notk. Transon. Niedziela, [24 listopada] Wrblewski o drugiej. Poniedziaek, [25 listopada] (Paleto kuferek) Wtorek, [26 listopada] Chustki, szkarpetki itd. roda, [27 listopada] Parasolnik, Henschel, Madame Crdinal.1777 Owek i kaamarze, i puliares. Ksidz Buquet, Baud

675

706

Plater

Do Adolfa: jak z Csne do Alligny.1778 Starzyski, 62, rue d'Enfer. Ksidz Trepka, rue des Enfants Rouges, 8. Pres du Temple [Blisko wityni]. Madame veuve [Pani wdowa] Mcou, rue de la Harpe, 102. Chez monsieur Horet, Place des Cordeliers, No 28, Restaurant. Monsieur Charles Frenet, rue de la Germe, No 4. Ksidz Korycki, rue d'Arcole, impasse de SainteMarine 4.

707

Poniedziaek, 11 [listopada]. witego Marcina Przystpuj do komunii witej. Po niadaniu do domu, eby pisa list do pani Wilkszyckiej. Ciepo. Mercier pracuje. Wic pokadam si, ch spoczynku, drzymi, nic nie robi a do obiadu u Walerego. Po obiedzie mwi mi o swojej biedzie, wic obiecuj mu 100 frankw, po ktre ma przysa jutro rano. Do domu, czeka na mnie Parlon, daj mu 80 frankw itd., i Wrblewski itd. Wtorek, 12 [listopada] Od Platera sucy. Koci. niadanie przy [rue] Dauphine. Do pana Lefaure, zezwala na recyliacj [rozwizanie].1779 Do pana Wadysawa. Do Iwa___________
1777 1778

691

692

Madame CRDINAL nazwisko osoby, o ktrej nie udao mi si uzyska bliszych danych. C s n e gwne miasto we francuskim departamencie Nivre. W Alligny pracowa lekarz Terlecki.

676

DZIENNIK

noskiego (ju naj mieszkanie). Do Desplanches (na rod), do siebie. Zieliski Jan.1780 Do Walerego na obiad ze 100 frankami. roda, [13 listopada]. witego Stanisawa Kostki Orpiszewski... Koci. Dagneux. Des Planches. Do domu. Rozpaty portierce (bielizna po Kozarzewskim). O trzeciej do Henszla. Hb[ert]1781 u uszczewskich, Ksidz Badiche, u ktrego do dziesitej. Czwartek, [14 listopada] Z rana dugo w ku. Na niadanie do Walerego. Spotykam ksin Giedroj. Do domu, Krlikowski. Miaem i do ksidza Buquet (nie id). List do p[anny] de Martin i do drukarni. Greuv. Obiad. Do domu, sabym, ociay, nic nie robi. Szwajcyr, Krlikowski.
693

Pitek, 15 [listopada] Desplanches przynosi suknie. Iwanowski o smej i trzy kwadranse, eby do ksidza Buquet. Krlikowski okoo jedenastej. Bior od niego bony do Mortagne z Nevers, Orlans. Korabiewicz, winszuj mu jutrzejszych imienin. Sobota, 16 [listopada] Zwlekam ze spowiedzi nieszczcie. 100 65 65_ 230

694

17 [listopada], niedziela Do komunii witej. Obiad u Waltera. Poniedziaek, [18 listopada] Do erosawa (nie zastaj). Nie mona w domu nocowa z powodu wyprnie fors, a wic pi u Walerego.

___________
1779 1780 1781

Mowa o zgodzie na rozwizanie umowy o najem domu przy rue Vavin 13 midzy jego gospodarzem a Jaskim. JAN ZIELINSKI zob. 1833, przyp. 604. HEB[ERT] zob. wyej, przyp. 1726.

ROK 1839

677

Wtorek, 19 [listopada] O dziewitej na msz wit do Karmelitek. O dziesitej u erosawa [Starzyskiego], przyjmuje mnie jak najlepiej. niadanie na rue d'Enfer i do domu. Do Platera z Krlikowskim. Do dentysty. Do policji o Krlikowskim. Po czwartej do Walerego. roda, 20 [listopada] Odsyam dugi madame Niboyet i za portrety Dunina.1782 Brzydki czas nie puszczaj mnie z domu. Kupuje Marszewski kur. Nie wychodz wcale. (Krlikowski do Juilly. Dainpartie1783.) Mercier po rzeczy koniecznie. Czwartek, 21 [listopada] Nie wychodz take, dzie cay. Wieczr, o sidmej Wrblewski. Pitek, 22 [listopada] Wychodz na niadanie i wracam do domu, saby. Sobota, 23 [listopada] Do pana Louis. Do Avenariusa i Heideloffa1784 po ksiki dla Boleskiego. Do pana Wadysawa. Do Wizytek, do spowiedzi, nie przygotowanym i za pno. Niedziela, 24 [listopada]. witego Jana od Krzya Nie miem przystpi do komunii witej na mszy ostatniej... O drugiej Wrblewski (ja spniam si). Poniedziaek, 25 [listopada] Po niadaniu kabriolet i paletot, potem do pana Wadysawa i kuferek itd. 26 [listopada, wtorek] Z rana wodziarz (pac za dwa miesice). Po niadaniu u piekarza. Relikwiarze. Do Wadysawa Platera. Chustki, szkarpetki itd. itd. 14 frankw. Parasol do naprawy. Przyby [Ludwik] Krlikowski z Krakowa,1785 a wic do niego przed pit i po obiedzie od Walerego. ___________
1782 1783 1784

695

1785

MARCIN DUNIN (17741842) arcybiskup gnienieski i poznaski w l. 183042. Dainpartie nie wiadomo mi, o co tu chodzi. EDOUARD AVENARIUS, wspwaciciel ksigarni paryskiej: Brockhaus et Avenarius. HEIDELOFF wspwaciciel ksigarni Libraire Heideloff et Camp przy rue Vivienne 16. LUDWIK KROLIKOWSKI z Krakowa zob. 1830, przyp. 88.

678

DZIENNIK

roda, 27 [listopada] Po niadaniu do madame Crdinal. Do pana Wadysawa (jest kto, wic nie wchodz). Pulares, parasolnik, do Henszla i do domu na trzeci. Czeka na mnie Ludwik Krlikowski do pitej. Podprowadzam go i na obiad do Dagneux. Czwartek, 28 [listopada] Krlikowscy [Ludwikowie] przychodz oglda. Do pana de Bages.1786 Po niadaniu do pana Wadysawa, ma list z Rzymu, niby przez Wielogowskiego. Do Wielogowskiego, nic nie odebra. Wychodz o pierwszej i p, kupuj szlafmyc, czapk, koszule itd. I do Felbera. (Plater nie przychodzi.) Na obiad do Walerostwa. Potem do Krlikowskich i wypowiadam znw miszkanie. Pitek, [29 listopada] Pan Referendarz, Komian, Benoiste z listem od Malleta.1787 Pniak, Bole [Wielogowski] itd. Przed jedenast do kocioa SaintGermainduAuxerrois.1788 Walerowa powiada o listach z Rzymu. Wychodz z Komianem, niadanie u Felbera. Do pana Wadysawa, poegnanie. Do Malleta, odbieram 604,17 (frankw). Do domu. Ukadam papiery. Do Walerego. Obiad. 3000 frankw. Do dziesitej i p [tekst urywa si] Sobota, 30 [listopada] Ludwik Krlikowski. Ravet z wekslem.1789 Z domu a przed dwunast do Rislera,1790 o p do Walerego, zostaj do trzeciej i p i odkrywa mi projekt, aby ogosi masse en faillite [mas upadociow] i on listy. (Jzef Zaleski, Adolf.) Do domu dla gotowania si do spowiedzi. Ale nie zdoam przygotowa si na czas.
698

Pierwsza niedziela adwentu. 1 grudnia. Gotuj si jeszcze do spowiedzi.1791 Okoo dziesitej do ksidza Regnouf na rue de la Planche, 15, i do SaintSulpice. +Adolfowi kilka frankw.+ niadanie i do domu, eby uprztn stancj na przyjcie Jzefa Zaleskiego. Przychodzi, ___________
1786 1787 1788 1789 1790 1791

Tak jest w oryginale. Bd swj poprawi Jaski, piszc: Desages; zob. niej, przyp. 1801. MALLET zob. 1832, przyp. 492. Zapewne w rocznic wybuchu powstania listopadowego. RAVET brak bliszych danych. RISLER brak bliszych danych. Tekst Spowiedzi na pierwsz niedziel adwentu, to jest na pierwszego grudnia, w Dodatku, pozycja XIX.

ROK 1839

679

czyta mi przeliczne Woania witej Teresy.1792 Oddaj relikwie, koronki. Robi niektre eksplikacje co do projektu Kancelarii Polskiej,1793 naszych interesw itd. Obiad u Walerego (nie miaem mu ju mwi o jego licie do Was[ilewskiego Jzefa?]). Jakie byo zniecierpliwienie si na kogo. 2 [grudnia, poniedziaek]. witej Bibiany1794 Przystpuj do komunii witej i utrzymuj si w duchu jak mog. Do Leonarda (nie zastaj). Do Januszkiewicza (peno luda,1795 za pno). +Strzyg wosy, kupuj konierzyki, ksiki, 6 egzemplarzy Gerbeta, Henriona Histori zakonw, Imitacj, Lallemanda itd.+ Tylko przychodzi podobno ksidz Korycki z wielkimi ubolewaniami, a ja go nie do pocieszam. Oddaj mu dug 22 franki. Z Walerym zawsze podobno we mnie nie contentement d'un amour propre humili [zadowolenie z upokorzenia mioci wasnej], e mnie nie uwaa i nie kocha, nie sucha jak wprzd. 3 [grudnia, wtorek]. witego Franciszka Ksawerego Przystpuj do komunii witej i dziki BOGU za arliwo ducha. Id do Leonarda i bardzom pomiszany przez ze mnie przyjcie. Kupuj Petit Godescard,1796 witej Teresy Chemin [Droga] et Chteau [Twierdza]. Obiad u Walerego. Po nim do Krlikowskiego Karola, daje mi swj projekt Szkoy Dzieci Chrystusowych.1797 Oddaj na rce Rogiskiego dug za prenumerat Polaka.1798 4 [grudnia], roda. witej Barbary Miaem ch przystpienia do komunii witej. Przez faszywe skrupuy nie id i std pniejsza tideur [obojtno]. Po mszy witej, czekoladzie do ___________
1792 1793 1794 1795 1796 1797 1798

Znany utwr poetycki w. Teresy z Avila. Trudno ustali, w czyim przekadzie polskim Jaski pozna przeliczne Woania... Robi niektre eksplikacje co do projektu Kancelarii Polskiej... zob. wyej, przyp. 1704. W zespole rkopimiennym nie natrafiono na niektre eksplikacje. w. BIBIANA mczennica za wiar chrzecijask za panowania cesarza Juliana Apostaty (IV w.). Moe z okazji niedawnej rocznicy urodzin Eustachego Januszkiewicza, ktra wypada 29 listopada (!). Petit Godescarda to dokonany przez autora skrt, extrait, wybr z czterotomowego dziea Abrg de la vie des saints; zob. 1838, przyp. 1368. W czasie choroby Jaskiego Karol Krlikowski nadzorowa Domek (do 1840 r.). O projekcie Szkoy brak bliszych informacji. Zob. 1835, przyp. 859. FERDYNAND ROGINSKI zob. 1836, przyp. 1209. Polak kwartalnik, potem dwutygodnik wychodzcy w Paryu w l. 183739, organ prasowy Zjednoczenia Emigracji Polskiej. Redakcj pisma prowadzi Micha Borejko Chodko (pseud. Michel Polonais) i Julian (Jules) Mieczkowski.

680

DZIENNIK

Komiana, nie zastaj, gdzie za interesem. Bodaj do Januszkiewicza, ktry daje mi 50 frankw, i ukadamy si na przyszo. Do Walerego, daje mi 400. Z nimi do domu. Nie wiem, czy ruszy w miasto, nie ruszam, tylko na obiad do Dagneux, przy ktrym troszk wina i wedle rady dra Louis Bordeaux zwyczajne, co mi szkodzi. Cay wieczr pokadam si, dcompos [rozbity].
699

5 [grudnia], czwartek. (witego Saby)1799 Z rana Ludwik Krlikowski (opowiada o awanturze wczorajszej z on). Do Komiana (Barczewski, Szwajcyr, Rettel). Komian tedy ze mn nie jedzie. + Karolowi Krlikowskiemu daj rne komisa [dyspozycje], szczeglnie Kaczanowskiego paci Arndta1800 itd.+ Do Omieciskiego, nie zastaj, pisz karteczk, eby przyszed jutro. niadanie u Lescophy, ale nie mog prawie je. I nie id na msz wit, eby si nie spni do ksicia za tom skarany. Do ksicia Adama Czartoryskiego, obiecuje list do pana Desages.1801 Przyjmuje zimniej jak dawniej, wida le uprzedzony przez gawdy brukowe, ma ju rzecz nasz za upad, wreszcie rozdraniony przez artyku Modej Polski za obchd.1802 +Ja, cho wprzd zmwiem Zdrowa bez onkcji, jakbym przyjmowa win na siebie i powody niechci. Czemum zaniedba komunii witej? Czemu tak le o Modej Polsce?+ Wracam nazad omnibusem i nogi mi po raz pierwszy zmarzy. Sfatygowanym bardzo. Rozbieram si i posyam kochanego Karola po obiad do Walerostwa. Pozostanie wieczr w domu restaurzy [krzepi] mnie. Jednak takim bez si, rozespany, e zasypiam w ubraniu do pierwszej, a majc kaszel, bior piguki. 6 [grudnia], pitek. witego Mikoaja Ani myl ju przystpowa do komunii po pigukach. W domu dosy dugo. Przychodzi Omieciski (oddaj mu 125 frankw). Karol [Krlikowski] robi komisa kapelusznik, Kaczanowski rajsbret i rue T. sutaniarka. Listy do Grskiego i Bojanowskiego i nie zastaj ju mszy witej. Na niadanie do ___________
1799

1800 1801 1802

SABA (439532) pustelnik, zaoyciel mniszych osad, klasztorwkolonii zwanych awrami. Opat cieszcy si czci witego w kociele zarwno katolickim, jak i prawosawnym. Moe JAN ARNDT aptekarz. EMIL DESSAGES (17931850) byy sekretarz poselstwa francuskiego w Warszawie w r. 1811. Radca stanu i kierownik polityczny w ministerstwie spraw zagranicznych. W zwizku z rocznic powstania listopadowego w dniu 29 listopada w Paryu odbyo si w sali Biblioteki Polskiej przy ulicy Surenne posiedzenie Towarzystwa Literackiego, na ktrym ksi Adam Czartoryski mia mow. Wystpienie ksicia skrytykowaa Moda Polska (nr 34. Dnia 2 grudnia 1839, s. 397408), ktra zarzucia mu nieszczero w prowadzonej przez niego polityce polskiej.

ROK 1839

681

Risba i kabrioletem do Walerego (zastaj pani Januszewicz z crkami1803 itd.). Ekskuzuj si Waleremu i wkrtce wychodz na rue SaintAndrdesArts frankowa listy do Bojanowskiego i Grskiego. Do Waltera (oddaj 85 frankw), Auxiliaires Archives (nie ma pana Lefaure), do Gotherl1804 (pac 11 frankw za Karola Kaczanowskiego). Mieniam bilet 500 frankowy na rue du Bac i do pracza na GrosCaillou1805 (ktremu 70 frankw), i do domu przed pit. Obiad od Walerostwa. I wieczr bardzom lepiej. Jednak drzymi, za to si w nocy przebudzam. Sobota, 7 [grudnia]. witego Ambroego Ani miem ju dzi myle o komunii witej, jednak z zamiarem wysuchania mszy witej, przygotowania si dobrego do spowiedzi. Mrz. Z rana dziennik, Allocution Ojca witego z powodu schizmy unii.1806 Przychodzi Ludwik Krlikowski z synkiem, znw ze wiadomoci i nie chce ju dla niej [ony] adnego zatrudnienia szuka itd. Itd. Komisa Karolowi na Chaillot, do Stefaskiego1807 i do Batignoles. Turecki biedny (daj mu mae wsparcie, 7 frankw). Do SaintSulpice, jeszcze dziki BOGU na msz wit przed podniesieniem. Do Walerego po pierwszej, nie zastaj nikogo, tylko niadanie dla mnie. Spoywam i czekam na Walerego. Wychodzim przed trzeci, ja do domu dla przygotowania si i pjcia dzi jeszcze do spowiedzi, ale nie zdam, wic ju nie wychodz. Bardzom dobrze na zdrowiu w wieczr, tylko niepotrzebnie pokadam si, std w nocy przebudzam si.
700

___________
1803

1804 1805 1806 1807

Nie znana z imienia JANUSZEWICZOWA (zm. 1888), ona Teofila Januszewicza (1796 1876). By on uczestnikiem powstania listopadowego, wspzaoycielem Stowarzyszenia Ludu Polskiego. We Francji na emigracji. Dziaa w Komisji Funduszw Emigracyjnych. Czonek Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Zasuony koo rozwoju Szkoy Polskiej na Batignolles. Prezes Instytucji Czci i Chleba. GOTHERLE brak informacji. H p i t a l d u G r o sC a i l l o u szpital wojskowy w Paryu przy rue Saint Dominique. A l o k u c j a Grzegorza XVI z 22 listopada 1839 w sprawie przejcia biskupw unickich na prawosawie i przeladowania Kocioa katolickiego w Rosji. Karol Kaczanowski pocztkowo pracowa jako robotnik w fabryce odleww elaznych w podparyskiej wiosce Chaillot, potem by dozorc robotnikw. STEFANSKI byo wwczas na emigracji wielu Stefaskich. Ktrego z nich mia na myli Jaski, nie wiadomo.

682

DZIENNIK
Drugi tydzie adwentu (1839)

708

Niedziela, 8 [grudnia] Karol z listem do Korabiewicza. Wyszuka starzyzny dla Tureckiego.

Do ksidza Buquet I Baudt i ks. [brak zapisu] Do ksistwa Ogiskich

Poniedziaek, [9 grudnia] Filip [Walter]... Do pana De Bages procent od kwitu Walerowego

700

list do pana Baykowskiego1808

Niedziela, [8 grudnia]. Niepokalanego Poczcia Najwitszej Panny Nie spisaem wczoraj spowiedzi, a wic dzi dopiero.1809 Przy tym mitr przy wstawaniu, ubieraniu si, tak e wychodz ju o jedenastej i p. Do ksidza Regnouf, za pno! Wic tylko na mszy witej. Jakie std nieszczcie, znw tydzie w oziboci! Po mszy witej do Walerostwa. Gawdka. Nadchodzi Huniewicz i zostaj a do trzeciej i p. (Niepotrzebna strata czasu, trzeba byo w domu papiery ukada.) Po obiedzie znw pokadam si, baamuctwo itd. Poniedziaek, [9 grudnia] Liczne nawiedziny: Walter, Komian itd., gospodarz, eby podpisa si na rezyliacj [rozwizanie] kontraktu; tak mwi natarczywie, a przy tym z odorem wina, e sabiej. Przy tym wizyty si przecigaj tak, e si niecierpliwi (grzech). Wychodz, ju nie zastaj mszy witej. Na niadanie do Dagneux i wracajc zapominam, e to dziewitego, niby imieniny Walerego, ale kupuj u Perissa Medytacje du pre Nouet, Voyage d'un Irlandais itd. i id prosto do domu. Przychodzi Faliski o swoj podr do Rzymu. Dzi dopiero po obiedzie list do Botnickiego, dowiadujc si o moim interesie. Karol do pana Edwards (ale rajzbret niegotowy). Wtorek, 10 [grudnia] Po kociele do Walerego i u niego niadanie, i godzinka rozmowy, ale ja znowu wzgldem kogo caustique [uszczypliwy] (grzech). Do domu i ukadanie ___________
1808 1809

701

Zapewne WIKTOR BAYKOWSKI (1794 po 1857) kapelan 3. puku strzelcw pieszych w powstaniu listopadowym. Tekst Spowiedzi na drug niedziel adwentu w Dodatku, pozycja XX.

ROK 1839

683

papierw. Przed obiadem nadchodzi Meyzner z listem od ksinej Ogiskiej do pana Cezarego. Wieczorem ukadam take papiery a do pnej godziny. Wyprawa Karola do pana Edwards nareszcie udaje si. roda, [11 grudnia] Z rana Krlikowski (przecie pogodzony z on). Rostkowski [w] ndzy, schorzay itd. niadanie w domu. Wyszedszy, wstpuj tylko do kocioa. Czekolada. W omnibus po drugiej, do ksicia Adama [Czartoryskiego], o niczym jeszcze nie mog si dowiedzie. Do pani Biaopiotrowicz na poegnanie. Odprowadzam j ku place Vendme1810 i sam w parisienne. Do domu sfatygowany. Karol przynosi od Walerego nowy list Edwardw z Rzymu i Trzeci Maj.1811 Wieczr przedrzymuj. Czwartek, 12 [grudnia] Wstaj przecie do wczenie. Sznajderski z listami od Januszkiewicza, e ma dla mnie na podr 100 frankw. I te noty, od niedzieli. Potem niadanie i decyduj si nie wychodzi, ale ukadam papiery cay dzie, do obiadu. Po obiedzie odpoczynek, drzymka. Pitek, [13 grudnia] Nareszcie przybywa list do pana Desages. Ubieram si dla pojechania i oddania go. BOE, dopom mi!

Przed wyjazdem rue SaintHonor Do Transona Do ksidza Badiche Do pani Niboyet 25 frankw Do Orpiszewskiego Kamocki i Orpiszewski Januszkiewicz Do Desplanches Zapaci Bonie1812 Do Adeli Ja G[iedrojciom] 10 frankw Do ksicia Czartoryskiego Do Michel Chevalier

715

Ksidz Korycki ___________

1810

1811

1812

P l a c e V e n d m e plac w ksztacie prostokta z pierwszej poowy XVIII w. powstay na miejscu dawnego paacyku ksicia Vendme. Na rodku placu rzebiona kolumna wzniesiona przez cesarza Napoleona ku chwale Wielkiej Armii. Trzeci Maj tygodnik polskich monarchistw emigracyjnych, wychodzcy w Paryu od 10 grudnia 1839 do 31 marca 1848 pod redakcj Ludwika Orpiszewskiego, nastpnie Janusza Woronicza. Chodzi zapewne o sutaniark, pani Bor, ktrej trzeba byo zapaci za sutanny z gr 100 fr.

684
(Chechowski) Interes Januszkiewicza

DZIENNIK

Niedziela [15 grudnia] Mercier adres Kranasa: Poitiers,

(pani Wilkszycka)
Ks. Giedroj (Januszkiewicz) na dylians Do p[astwa] [uszczewskich] i Ks. ... Ksidz Badiche Transon Parlon 715a

chez monsieur Bastard

list do Wadysawa [Platera] (Do Rzymu, do Warszawy)

Listy do Krlikowskiego do empickiego i ksidza Duskiego, Jaboskiego, Walen[tego?] Grskiego, Leyki1813 do Bordeaux do Guderleya

do Maliskiego
8594 1207 Na poniedziaek, 16 grudnia (wilia wyjazdu) Do ksidza Buquet i pana Baudt (adres ksidza Aug) Do ksistwa Giedrojciw Do SaintChron Do referendarza Hube Do komisarza z Wiktorem [Sidorowiczem] Do kocioa. niadanie i kabriolet Do Walerego Wiktor kupi: Orpiszewski. Karol Krlikowski 1. Blaszk do wizytwki Do Kunatta. Do Huniewicza i bandae 1814 Do Mequignon po Libermana 2. Scyzoryk (kupi Lamenego ostatnie De 3. Abrgs de la Religion l'Esclavage moderne i inne par l'abb Merauld (d'Orlans)1815 1816 ostatnie) Introduction la Philosophie de l'histoire Do bankiera

___________
1813 1814

1815 1816

FRANCISZEK KSAWERY LEYKO z Litwy, powstaniec 1831 r., podporucznik uanw. MEQUIGNON ksigarz paryski. BRUNO FRANZ LEOPOLD LIEBERMANN (17591844) katolicki duchowny niemiecki, teolog, pisarz spoeczny. Przyczyni si do podniesienia poziomu intelektualnego w seminarium duchownym w Moguncji. Wikariusz generalny Strasburga. Twrca szkoy teologicznej, autor Institutiones theologiae dogmatice (podrcznik seminaryjny). ATHANASERENE MERAULT DE BIZY (17441835) rektor seminarium w Orleanie, apologeta. ...inne ostatnie zapewne chodzi o prace Lamennais'go, jak np. De la Lutte entre la Coeur et le pouvoir parlam.

ROK 1839 i listy do Hipolita i do Szotarskiej

(cho z Csne) Do ksistwa Ogiskich Do pastwa uszczewskich (Do ksidza Aug) list do ksidza Buquet Z Mercier papieru, pir elaznych, atramentu (Relikwie i Gombert)1817

685

dla pani uszczewskiej

List do ksidza Kamockiego List do Ziomeckiego (cho z Csne) Wtorek, [17 grudnia] Komisarz Kunatt. Ordga. Papier. Huniewicz. Walery SaintChron. Pan Referendarz. Madame Ksidz Buquet, Baudt. Walter i pastwo uszczewscy 1208 Transon, Jourdain, Szwajcyr, wicicki. Madame Niboyet de Martin Ksistwo Giedrojciowie.

Transon Jourdain + SaintChron Madame Niboyet + Seuffert de Martin +

Karty z poegnaniem Ja Huniewicz Orpiszewski Pan Referendarz Ordga Ks. Ogiscy, Giedr[oj] +Wesoowski1818 i Korabiewicz Ropelewski pani Biaopiotrowicz Komian Pastwo uszczewscy +Szwaycyr +major wicicki

1209

___________
1817 1818

VINCENT GOMBERT, autor dziea Le Bon exemple de la Madeleine..., Paris 1633, czwarte wydanie tego dziea ukazao si w Paryu w 1837 r. WESOLOWSKI brak bliszych danych.

DODATEK

I. W PRZESZYM ROKU 1838... W przeszym roku 1838 po rekolekcjach w Trappie i potem w Solesmes ile jeszcze zostao zego w sercu, kiedym w wyprawianych listach z Mortagne do pani Giedroj, do Cezarego tak mocno pracowaem nad pokazaniem si najkorzystniej i przybywszy do Parya na list Cezarego z tak dobrymi wiadomociami nie zdobyem si na odpowied i std podr do Clamecy i Nevers i tam takie rozwolnienie w yciu i nie napisaem wcale do Braci w Rzymie i w sprawie z Zaleskimi jakie niedbalstwo i kamstwo przed Edwardem, em list jego wyprawi do Rzymu, w ktrym trwaem tak dugo i nareszcie wrd kopotw pieninych taka niemoc i postpowanie wzgldem Mickiewiczowej i potem wrd rozchwiania si biedy
BOE, bd miociw, daj wytrwao na przyszo. 8627 906

II. 31 stycznia 1839 KWESTIA: CZY RAZEM Z DZIENNIKIEM... Kwestia: Czy razem z dziennikiem nie objawi wybranym projektu poddania rzdu papieowi itd., na to stosowne wota, przysigi. Redakcja zbiera si po komunii witej, stosownej modlitwie. Zwyczajne posiedzenia, komunikacja myli artykuw po Veni Sancte itd. Obok wcielenia na nowo myli rzdu duchownego, czy take nie przedsiwzi usiowa midzy cudzoziemcami itd.

8592 1182

688

DODATEK

Myl ta zakryta, osoniona, propaganda tylko dla Kocioa, jednoci itd. Pracami a priori moe, subami parafialnymi. Midzy rodakami, bractwami pobonymi. Dla jej wszczepienia w nard praca naukowa i publikacje dzie stosownych (Ranke, Hunta1819), na ktre zbieranie skadek itd. W pierwszym numerze pisma detronizacja wszystkich szefw partii, intronizacja Ducha i Chrystusa Pana. Kiedy inni przywizuj si do tradycji krwi, do inspiracji w obyczajach i mdrociach wiatowych obcych, my zacznijmy przez uwag, emy jedn z familii chrzeciaskich, inspirujemy si myl jednoci powszechnej w Chrystusie Panu itd. (Deklaracja co do Modej Polski: Nie ma imienia adnego Polaka, nawet tumacza.) Przyjmujem prace cudzoziemca itd., ale nie jego narzucanie si na organ itd., w tym nieuczciwo, fasz. Zdanie sprawy przed narodem z upynionych lat w emigracji itd. III.
8627 954

PIERWSZE MYLI I NATCHNIENIA W TRAPIE Modlc si o bogosawiestwo Boe dla tych moich rekolekcji, dzikowa zawsze powinienem miosierdziu nieskoczonemu Pana Boga, e mnie tu przecie ask swoj wit sprowadzi. Bo ile to ile mogo zaj zdarze, stosunkw, znajomoci w moim ostatnim grzesznym yciu, ktre by mnie od tego, i Bg wie na jak dugo, doprowadzi mogy. Racje posuszestwa wszystkim przykazaniom Kocioa, a w szczeglnoci o doktrynie co do czystoci. A chocia cigle miaem myl tu przybycia, cigle postpowaem, jakbym jej nie mia. Ot Pan Bg chcia mi da na zawsze nauk, e to moje nawrcenie przez Jego tylko ask i miosierdzie jak najwyraniej dopenio si, kiedy moja za wola i ze ycie, wszystko robio przeciw. Dotd kade dobre przedsiwzicie, projekt, postpek przypisywaem (niestety) dobremu w sobie (jeli nie jawnie, to skrycie), teraz jakie upokorzenie, jaka nauka! Daj, Boe, aby mi wysza na najwikszy i najtrwalszy, wieczny poytek.

___________
1819

Moe JOHN HENRY LEIGH HUNT (17841859) angielski pisarz, publicysta i poeta.

ROK 1839

689

Nauka: e potrzeba gwarancji na przypadek upadku Starszego. Czemu dotd byem przeciwny prawie (z racji, e Starszy najdoskonalszy?). Ot najdoskonalszy moe by lada chwila najniedoskonalszy. Nauka o potrzebie ustawicznego wiczenia si w pokorze. Przez pokor bybym zwyciy pierwsze tentacje sofizmatw itd. IV. [9 ... 17 maja] ROZMYLANIA O PRZESZYCH GRZECHACH Rozmylajc o przeszych grzechach (czego trudno mi bdzie na przyszo unikn, a nawet co dla ustawicznej skruchy robi powinienem) dobrze, ebym sobie zapisywa konkluzje i niejako sformuowanie mojej przeszoci, co do kadej z moich zoci: Co byo dla niej okazj, jak wzrastaa i zmniejszaa si wrd jakich okolicznociach. Przez ustalenie pismem tych konkluzji dojd moe do ustalenia myli moich co do caej przeszoci i przez to unikn tylu prnych jak dotd marze posuy to take za materia do aktu skruchy codziennego i codziennych postanowie. (Dzi w pitek przed ZZ. SS. [Zielonymi witkami] dugo rozmylaem o grzechu nieczystoci, od lat 16. Jak smutna konkluzja: wtedym by najgorszym, kiedy naleao by najlepszym.) Jak haniebn przysug oddaem bratu memu Stefanowi, Jaroszyskiemu, Maliskiemu, Walterowi!... Co z Ziomeckim, z Dani[owskimi], z A[leksandr] ... jaki byem syn dla Matki, dla Ojca? I jaki brat? Anto, Anto! Sama sentymentalno egoistyczna: wtedy tylko dobrze robi, kiedy mam ku temu pocig. Jaki przyjaciel jak atwo zaniedbujcy jednych dla drugich, eksploatujcy. Do Olechowskiego przed mierci ani sowa a Jaroszyski! Rybicki w Paryu, jak zaniedbywany! Krlikowski, tylko kiedy potrzebny! A Burgaud des Marets a Ribes, Boussonel, Benoist, Carnot?! Jak kad przyja i kad znajomo pieninie zawieraem gwnie bez wtpienia przez niead interesw ale czemu ten niead a do tego stopnia, em nie szanowa delikatnoci i uczu tak szanownych! Dzisiaj wszystkie prawie stosunki pokompromitowane, wszystkie znajomoci eksploatowane, zgorszone przez mj niead, rozchwianie si. Jakieje teraz trza arliwoci, pokory, wytrwaoci! A ile stosunkw zaniedbanych.
912

913

690

DODATEK

Ilu to najbliszych mnie, z modoci, empicki, Grzybowski, Jaboski itd. zaniedbaem, i nic a nic nie przedsiwziem dla ich owiecenia dlatego, e nie byli przy mnie przez niedbalstwo w korespondencji i gwnie przez brak arliwoci i jako zy przyjaciel. Ile razy w jednej chwili przezwyciywszy si, napisawszy np. list, dopeniwszy jakich natchnie, mogem by wyj z najwikszych trudnoci, wybrn z zego, ktre si potem wyrodzio w dugi szereg przestpstw i cierpie. Jak czsto dawniej, w dziecistwie i modoci, jedno ranne wstanie, jedno pouczenie si czego z ca dobr wol stawiao mnie niejako na nogach i otwierao nowe wadze w umyle, nowe pole dla mojej przyszoci... (jakem si by nauczy greckiego, jak czyta ksiki francuskie itd., jak taki lub inny system filozoficzny itd.). Nie odkada, nie odkada obowizkw i natchnie! V. [17 maja, pitek]
8532 254

KATEGORIE PRZYSZOCI Dziki Ci, Boe, Mioci nieskoczona, dzi w pitek, przed ZZ. SS., niespodzianie wrcia we mnie ch, natchnienie, a raczej gust li do porzucenia zupenie wiata i ludzi, a odosobnienia si gdzie w dzikiej puszczy, dla obcowania tylko z Panem i oddania si cakowitego Jego witej mioci, pokutowania za swoje grzechy przesze, modlenia si za siebie i wszystkich potrzebujcych, duchownie i cielenie zwyciania w sobie starego czowieka i pokonywania wszystkich wymagalnoci natury zepsutej, rozpamitywania i zgbiania sw Paskich w Pismach witych zawartych. Potem dopiero mgbym si sta godnym naucza i przewodniczy. Jednak bez wzgldu na mono i czas egzekucji tego witego projektu trzeba i dzi, w okolicznociach, w jakich mnie PAN BG umieci, stara si caymi siami o doskonao i jak nazupeniejsz uni z Panem, i odrodzenie w Jezusie Chrystusie. Czyby przecie nie wypado myle i zawczasu rzeczy do tego sprowadza, eby urzdziwszy i zabezpieczywszy kontynuacj i wzrost zwizku duchownego, ktrego pierwsze wypielgnowanie Pan mi poleci zrzec si mona byo wszelkiego starszestwa i uciec na osobnoci z Panem. Czyby i przed tym zabezpieczeniem i zrzeczeniem si, nie mona cho czasami usuwa si na tak osobno albo i zrobi w niej cigej rezydencji,

253

ROK 1839

691

ktr by si tylko w razie gwatownych potrzeb opuszczao, a z ktrej by si brami dyrygowao. (Moe Villebon, Daumont, Mont Valrien)1820 VI. [19 maja, niedziela] NATCHNIENIA DUCHA WITEGO W NIEDZIEL ZIELONYCH WITEK Wstaem na naboestwo pnocne zakonu i przyszedszy do kocioa, po modlitwie ducha pokornej i najufniejszej, owiecony zostaem z naga i cay wskr przejty trzema uczutymi mylami, ktre mnie przez cay dzie tego wielkiego wita oywiay i dotd tkwi ywe w sercu. Daj, Boe, na chwa Twoj i moje wiekuiste dobro w Tobie, o Panie miosierdzia! I. eby zacz ycie nowe i prawdziwie chrzeciaskie i w nim trwa, powinienem pozby si przed Bogiem i ludmi wszelkiej arrirerpense (z mojej mioci wasnej i zoci pochodzcej), wszelkiej preokupacji skrytej i ktrej bym nie mia wyzna i dotd nie wyznaem przed nikim prawie, insynuowaem tylko swoim. Nic nie mie w swoich mylach i uczuciach zamconego, nieczystego, wtpliwego i ciemnego, zakconego i spltanego. A zatem koniecznie rozplta, rozjani, oczyci wszystkie swoje projekta, tendencje, uczucia, a to przez modlitw, pokor, mortyfikacj, mio najczystsz i jak najdoskonalsz; dopenianie zrobionych postanowie i otrzymanie przez nie aski Ducha witego. Odkry i wykorzeni wszystkie ze naogi i ze afektacje sprawiajce te mty i niezgod wewntrzn. Tak eby pragn by w jednoci z Panem Bogiem, pracowa ca dusz najrezolutniej nad wprowadzeniem jednoci i zupenej harmonii w sobie samym; eby wiato Ducha rozpdzio wszystkie ciemnoci moich myli, rozognio wszystkie zimnoci serca, umacniao mnie przeciw wszystkim moim sabociom i zym naogom. Duchu wity, owie mnie! Duchu wity, umocnij mnie! Duchu wity, zapal mnie i ogarnij caego jak najdoskonalsz mioci! Jakie myli, jakie afektacje, jakie naogi robi we mnie t niejedno itd.? Nieczysto?... Puryfikacja. Iluminacja. ___________
1820

8627 922

923

V i l l e b o n miejscowo podparyska.

692

DODATEK

II. Dobry katolik sucha papiea i w rzeczy niedogmatycznej i choby rozkaz nie by, jak naley. Przeciw temu rozkazowi nic nie godzi si robi, pki on nie odwoany albo nie ma si szczeglnego pozwolenia. Przeciw tej prawdzie usposobienia i zamiary mciy we mnie pokorne poddanie si Kocioowi i caego ducha religijnego. A zatem pierwsza rzecz przed wszelkim przedsiwziciem rzeczy stanowczych, urzdze, wystpieniem publicznie, objani si w tym wzgldzie i upewni. [Pisa] do Rzymu po decyzj czy od Ojca witego, czy od kogo wiadomego rzeczy i majcego wadz. III. Kady dzie, eby by czyst ofiar powicon Panu Bogu, w jednoci z Panem Bogiem, coraz doskonalsz wprowadza jedno i harmoni we mnie. A zatem nad kadym dniem rezolutnie, serio pracowa, eby go przepdzi wicie. IV. Nad wieczorem teje niedzieli napenia mnie gwatownie myl i gos wewntrzny, eby w duchu, nie zwczc, zacz ycie. A zatem nowe powody, dlaczego, nadzieja w Bogu, rekolekcje te bd jak pierwsze powinne by dla mnie stanowcze.

ROK 1839
VII. roda po Zielonych witkach 1839. [22 maja] OBEJRZENIE SI NA PRZESZO Wprzd 16, dziecistwa i studenctwa. 16 lat, od wyjcia ze szk.

693

965

3 lat wzrastajcego niedowiarstwa (przez 1 jeszcze deista, przez 2-gi jeszcze spirytualista). 1823-ci, 24ty, 25-ty (17-ty, 18-ty, 19-ty [rok] ycia). Przez 2 pierwsze spirytualista, przez 1 ju materialista, przez 2 drugie ateusz. 2 lat najhardziejszych projektw i wewntrznej siy, 5 lat ale zaczynam w nich szanowa Chrystusa Pana. materia1826-ty, 27-my (20-ty i 21-wszy). lizmu 2 lat utrapienia, katastrofy, zesabnienia i desperacji. i atei1828-my i 1829-ty (22-gi, 3-ci)* W 1829 ju ch zmu poczenia materializmu i spirytualizmu przez ekletyzm i filozofi szkock. Projekta desperackie.

12 lat poza Kocioem

9 lat niewiary w Chrystusa Pana

7 lat zupenej irreligii

2 lat podnoszenia si z upadku i ostatnich usiowa niedowiarstwa (ju uczucie religijne). 1830-ty i 1831-wszy (24-ty i 25-ty ycia). W lipcu jeszcze projekt desperacki. 3 lat wiary, bez adnych uczynkw, katechumestwa. Chrystus BG, wszystkie dogmata przyjmuj, ale nie poddaj si zupenie Kocioowi i nie jednam przez sakrament pokuty. 1832-gi, 33-ci, 34-ty (26ty, 27-my i 28-my ycia). 4 lat dotd praktyki w Kociele 7 lat od nawrcenia 1 rok samego projektowania 1835-ty (29-ty ycia). 3 lat zej egzekucji. 1836-ty, 37-my, 38-my (30-ty, 31-wszy, 32-gi), odkadajc zawsze projekta doskonaoci do pewnych okolicznoci i warunkw. W nieadzie, niepokoju, niezgodzie wewntrznej, zawsze jeszcze denie do pewnej pozycji doczesnej midzy ludmi.

9 lat religii

Odtd postanowienie doskonaoci, witoci (33-ci rok ycia). Te 4 lata s yciem purgative [oczyszczajcym]. Bodajby oczyszczenie z grzechw i zych naogw w nich zasze byo skuteczne i trwae! _________ * W autografie autor skreli zapis: ale w 1829 ju materializm zachwiany przez e[klektyzm].
+

694

DODATEK

631

VIII. Wilia witej Trjcy, [25 maja, sobota] DO PRZYSZEJ SPOWIEDZI 1. W czasie rozgrzeszenia niepokj, chocia wola robi wszystkie akta alu i poprawy, serce wicej suche jak wprzd. 2. Brak recueillement [skupienia], uwaanie niepotrzebne na otaczajcych, po rozgrzeszeniu zaraz. 3. Niepokj, e moem si faszywie wyeksplikowa, quant mon apport, et la somme de mes dpenses personelles [co do mojego wkadu i sumy moich osobistych wydatkw], poniewa to nieco embrouillement [zagmatwane], dlatego powtrz: prawda, em mia ch wyekskuzowania si i jaki wstyd, eby ojciec przeor nie pomyla, que j'avais tout bonnement mang l'argent de la maison; comme si c'est pch tait plus grand que toutes les inconnues [e po prostu przejadem pienidze domu, jak gdyby ten grzech by wikszy ni wszystkie nieznane]; jednak mwiem ce qui m'a sembl vrai [co mi si wydao prawd]. I teraz powtarzam. 4. Niepokj z tego, e moje rekolekcje i pokuta byy bardzo niedoskonae, em nie czu dosy czsto i dostatecznie, em odrzutek najniegodniejszy pomidzy wszystkimi. Niedziela [26 maja] Skrupuy w czasie komunii witej. Przystpuj bez dostatecznego przygotowania. W czasie mszy witej dystrakcja [roztargnienie], spogldanie. Daj si wcign w rozmowy niepotrzebne... Na teraz, ile monoci, najmniej wdawa si w rozmowy. IX. RADY NA POZOSTAJCE DNI W TRAPPIE 1. Obudziwszy si, wsta zaraz, uczy si przezwycia ciko ciaa i myli i zaraz myl Panu Bogu dzikowa, e da przezwycienie si, i prosi, eby wspiera. 2. Niektre. Nie robi wielkich toalet, ale ubiera si jak najspieszniej

632

633

ROK 1839

695

3. I przyklknwszy tylko dla adoracji, dzikczynienie i ofiarowanie si PANU BOGU, spieszy si do kocioa przed Przenajwitszy Sakrament. 4. Cho si pooy pniej, wsta jak si tylko obudzi. Przebudziwszy si, prosi zaraz ca dusz PANA BOGA o to. 5. Na niadaniu jak najmniej je, std potem ociao do roboty. Czemu, nie mogc si budzi, nie prosi drugich, eby mnie budzili? X. PRZECIWKO NIEDBALSTWU W LISTACH Przed kadym pisaniem podnosi myl i serce do PANA BOGA o pokor i prostot. Obudza intencj, eby nie chcie uchodzi za innego doskonalszego, jak si jest. I owszem, chcie si pokaza ze swoj saboci i niedoskonaoci. Najtrudniejszy do pisania byem tam, gdziem si chcia pokaza wyej nad siebie, w jakiej postawie kolosalnej duchownej, ktrej nie mam. Jeeli si doznaje niepokoju i zmartwienia, po napisaniu jakiego listu, przyj go z pokor przed PANEM BOGIEM jako sprawiedliw kar za pretensyjno i pych dawniejsz i resztk jej, ktra si pewnie w list ten wcisna, i std powsta niepokj. amanie, niezwaanie na wszelkie warunki, jakie sobie zwykle kad przed kad robot i dopenieniem obowizku, zrobieniem interesu. Zrobi, ale eby zrobi jak si naley, trza zaczeka na to, zrobi tak, wtedy itd. i przez to zwczc trac uczucie pewnoci, potrzeby i sposobu zrobienia i nie robi. Strzec si szau, gorczkowatoci, ekscentrycznoci, ale zawsze przed pisaniem uspokoi myl, obudzi i utwierdzi wol ku temu, co si chce napisa (eby pisa w pokoju, bez pomiszania). Wszystkie listy dotychczasowe do zniszczenia. Zawsze w nich by fasz, dwjznaczno (duplicit), ch ekskuzowania si, gloryfikowania si, mio wasna itd., nawet w ostatnim do Rzymu. Pki z serca, stanowczo, tej duplicit i mioci wasnej nie wypdz, oczywicie zawsze bd niekontent z tego, co napisz, i zawsze z powodu pychy nie bd mg pisa... Boe, bd mi miociw! (17 lipca)
952

953

696 XI.
959

DODATEK

CO JEST NAWRCENIE SI? Tekst z psalmu czy z ktrego proroka: Convertimur [Nawracamy si] itd. Moe przez to rozpocz pismo przysze, przynajmniej po opowiedzeniu, kto jestemy? Piszc, wyzna swoj wasn niegodno i potrzeb nawrcenia si. Przeciw tym, co myl, e poszedszy do spowiedzi, otrzymawszy absolucj, a choby i zrobiwszy najszczersze postanowienia przeciw wpadaniu w pewne grzechy, ju si jest nawrconym. A tu idzie o zmian cakowit ycia...! Ilu to witych, prowadzcych ju doskonae ycie, modlili si, wyznawali potrzeb nawrcenia. eby mona zebra niektre ich maksymy o tym, co nawrcenie, co ycie chrzeciaskie. Przeciwko tym, ktrzy ycie doskonae chrzeciaskie zostawiaj tylko zakonnikom i ksiom. Dostpuje si nieba i zbawienia nieatwo: ciasn drog, przez zadawanie sobie gwatu ustawicznego i wszystkim popdom swojej natury. (Wszystkie nieszczcia narodowe kar za grzechy narodw.) XII.

837

POSTANOWIENIA, ROZMYLANIA, W UPOMINKU CODZIENNYM Modlitwa o ask coraz janiejszego i pewniejszego uczucia mego powoania i coraz mocniejszego i cakowitszego przywizania si do niego, i powicenia mu si ca dusz, z odwag i arliwoci coraz wiksz. Akt przyjcia teraniejszoci i wszystkich w niej kopotw i trudw jako daru niezasuonego od miosierdzia Boego i kary zbyt lekkiej od sprawiedliwoci Boej. Wrd wielu natchnie chwyta za najwaniejsze dla wiecznoci, dla witoci, i tego najprzd dopenia. Mortyfikacja: prosi Pana Boga i stara si, eby nigdy nie wpada w to gorczkowe zaaferowanie siebie, ktre odejmuje pokj, powag i zawsze prowadzi do upadku, ani w gorczkowe zesabnienie albo zakopocenie si, ale zawsze by jednym w Chrystusie Panu.

ROK 1839

697

W kompaniach, w zatrudnieniach, w kadej okolicznoci i najpieszniej za natchnieniem sumienia. Zrywa, ama przeszkody, wcigajc si w to, co opowiedzie naley. Wolno ducha, gorco woli, sprysto czynu. Nigdy przed pacierzami i kocioem adnych muska si, toalety, strojw. Strata std wielka czasu, rozerwanie myli. Ostatnia moja przeszo powinna mi nareszcie dowie dobitnie o mojej niezdolnoci do dyrygowania drugimi. Mog dawa rady de temps en temps [od czasu do czasu], ale dotd braem cigle ludzi pod zarzd i opiek i potem ich opuszczaem. I nie tylko przez brak korespondencji, ale i tych, z ktrymi yem, zwykle przez moje wasne relchement, przez kopoty pienine. Ostatnio nie umiaem ich zaj, a chcieli by zajci, chcieli, eby im rozkazywa; nie rozkazywaem i zniecierpliwili si, i opucili mnie. Dotd zapraszaem i zdawaem si przyjmowa ask od tego, co do nas wchodzi (bo bodaj rzecz nasz uwaalimy za dzieo nasze, na nasz chwa; przynajmniej to uczucie mieszao si w nas z innymi dobrymi; a std w istocie kto wchodzi, wspiera nas itd.). Odtd poddajc si we wszystkim Panu Bogu, oddajc si ze wszystkim Panu Bogu, uwaa wszystko dobre nasze za dzieo Boe (o czym i wprzd wiedzielimy i czulimy, tylko nie do czysto), do ktrego kogo si przypuszcza, robi mu si ask. A przypuszcza nie byle kogo, chocia i dzi, pozyskawszy kogo, cieszy si mona i naley. Gwna rzecz w upominku codziennym, eby co dzie odmawia akt przezwyciania si, mortyfikacji we wszystkich przydarzy si mogcych okolicznociach, jak jeeli si czuj ociaym, z gow nie do myli, ciaem nie do ruchu, sercem zimnym, jeeli brzydka pogoda, eby nie zwaajc na to, robi, co kae powinno, nie robi za to, do czego bierze ochota, ale co kae powinno. A zatem wszystkie roboty i obowizki mniej wane [maj] ustpowa pierwszestwa najwaniejszym. A zatem zawsze najpilniejsze roboty porobi. Jeeli jest chtka z kim si zobaczy, a jest co gwatownego, obowizkowego do zrobienia, to nie chodzi. Stumi take chtk czytania to tego, to owego, choby i z rzeczy pobonych, ale zawsze czyta wedle naprzd porobionych postanowie. Wyjwszy w pewnej przeznaczonej na to godzinie. W upominku codziennym, eby w stosunkach z ludmi, w spotkaniach w towarzystwach, w rozmowach nie wchodzi (nie tylko mow, ale i myl, i sercem) w myli i uczucia drugich przez jakie pobaanie czy ch przypodobania si, skokietowania. Najlepiej, syszc co sobie przeciwnego, milcze lub zwrci gdzie indziej rozmow, lub delikatnie, ale otwarcie odeprze. Nie tak atwe bratanie si bez braterstwa w Chrystusie Panu. Uczucie godnoci chrzeciaskiej, powagi, starszestwa.

838

833

698
834

DODATEK

835

836

Kiedym tyle czasu w nieczynnoci, najndzniejszych kopotach i zajciach, i grzechu przepdza, nieprzyjaciele Chrystusa Pana jake byli czynni! Jaki to przedmiot do rozmylania, alu, pokory, modlitwy! Ochronie mnie, Panie, spord tylu ndz, trudnoci, grzechw, gdzie tak mao byo potrzeba, eby mnie byo na zawsze z pooenia mego i urzdu, i przyszoci zrzuci. Sprawe, o Panie, aby ta mono suenia Ci jeszcze wpord ludzi obrcona bya na najwiksz Twoj chwa i wedle Twojej witej woli! Dodaj wiata, dodaj mocy, dodaj mioci! eby odesza ch wszelkiego znaczenia na wiecie, do zway, jacy dzi ludzie i co si zostanie niedugo z tego wszystkiego, co dzi byszczy i taki haas robi i z caego teraniejszego wieku, i teraniejszej literatury, cywilizacji, spoecznoci. W Bogu nadzieja, wszystko to upadnie, eby si cakiem odrodzi (w kadym razie jake prdko dla nas niknie!). Jeeli si starszestwa nie zrzeka, to i tak si mao do niego przywizywa, eby si go zawsze gotowym byo zrzec, a nawet ustawicznie Pana Boga prosi, eby pokaza mi takiego, ktry by by wyranie na moje miejsce lepszy i pod ktrego starszestwo sam bym si odda (a ktry by przyj myl nasz pierwotn, a moe j sprostowa, oczyci, rozwin, udoskonali?). To w upominku codziennym. Wtre: zachowujc starszestwo, prosi Pana Boga o owiecenie, jak pokierowa caym naszym Zgromadzeniem, nie przywizujc si do adnych szczeglnych swoich planw, ale jedynie najstalej i najwierniej trwajc w oddaniu si najcakowitszym Panu Bogu. Duchu wity, zstp na mnie, cho najniegodniejszego, ale przez ufno w miosierdziu Pana Jezusowym chccego by najwierniejszym, najpowiceszym, najzakochaszym z sug Boych. Pycha moja ostatecznie ju powinna by upokorzona, niezdolno dowiedziona. Wtedy, kiedym mia najwicej sposobw do wszystkiego dobrego, nie umiaem ich uy. Kiedy nieprzyjaciele Pascy tak czynnie uywali swoich, ja w tylu a tylu rzeczach nigdy nie umiaem korzysta z przyjaniejszych okolicznoci. Bodajby to wszystko byo na moje dobro i chwa Bo! Na upokorzenie mnie ostateczne a oddanie si Panu Bogu, na Jego wol i sub najzupeniejsz. Wszake jeszcze Pan Bg miosierny tak niezasuenie ochroni, jeszcze zostawi sposoby ratunku, restauracji i prowadzenia dalej rzeczy najskuteczniejszego. Czy czujc tak swoj niezdolno, mam jeszcze trwa w swoim pooeniu i obowizkach, czy zaraz je zda na drugiego?

ROK 1839

699

W ostatnim razie myl nasza splna, pierwiastkowa najczystszego i najzupeniejszego powicenia si na sub Bo, czyby si nie rozchwiaa u wielu i zwizek nasz rozprzg? Boe, ratuj mnie! Owie mnie! Na Twoj wol i sub cay si oddaj. XIII. SPOWIED 27 LIPCA, SOBOTA Ostatnia pitnastego, w wili Najwitszej Panny Szkaplerznej. Komunia wita ostatnia w przesz niedziel. D'abord l'tat gnral de mon me [Najpierw stan oglny mojej duszy]. Retraite des deux mois avant laquelle, relchement de 3 mois [Dwumiesiczne rekolekcje, przed ktrymi 3 miesice opuszczenia]. Stan mj tutejszy, un relever de la chute ne se laisser dissiper et ne pas mcombre au milieu de grandes difficults [podniesienie si z upadku, nie naraa si i nie zraa si wrd wielkich trudnoci] 1.) z powodu interesw, 2.) z powodu ludzi niechtnych, zawistnych, zgorszonych albo osabych w ufnoci do mnie, 3.) z powodu starych naogw nieporzdek pieniny, lenistwo do korespondencji. Je m'accuse [Oskaram si], 1.) e pokut z Trappy odmawiaem czsto avec prcipitation, puor finir le plutt [w popiechu, byle szybciej skoczy]; 2.) w modlitwie i czsto przy mszy witej, opadajc na duchu, nie robiem do usiowa, eby odpdzi obce myli, obudzi dewocj; 3.) em w oglnoci da si surmonter [opanowa] przez drobne interesa i kopoty i std a). zapomnia gnral [oglnie] o swoich postanowieniach, swoich pratique de dvotion [pobonych praktykach] jako examen particulier de tous les jours et par crit [codzienny rachunek sumienia szczegowy i zapisanie], i przesta zajmowa si mylami witymi i natchnieniami, od ktrych obudzenia w sobie zaley moja reforma (nie robi oraison); b). zaniedba obowizkw, jakie na mnie wkada moje pooenie i obowizki Starszego, zaniedbujc listw, wizyt koniecznych i wanych, i przez danie si wcign w zaafairowanie w drobiazgach, et n'avoir pas surmont [nieprzezwycienie tego]; 4.) em nie stara si zwyciy w sobie jakie sfatygowanie, sabo, ale i owszem, podda si jej, pokada, i std wiele czasu straci, ktry nie do mnie naley (ze wzgldu na same obowizki arrirs [zalege]);
661

662

700

DODATEK

5.) em przez to relchement [rozprzenie] mg zgorszy braci domowych i nie zrobi jeszcze ku restauracji i reformie tego, co byo mona; 6.) em mwi avec dpit, avec mcontentement [z niechci, z niezadowoleniem] o niektrych osobach, co mogo zgorszy tych, do kogom mwi, albo utwierdzi w jego uczuciach takiche. 7.) Brak simplicit [prostoty] w rnych interesach, ale rticences, habilet, presque duplicit pour s'excuser, quelques choses [przemilczenia, spryt, niemal dwulicowo dla usprawiedliwienia si przed znaczniejszymi osobami z niektrych spraw]. 8.) Dwa razy przychodziy mi myli nieczyste i nie odpdziem ich natychmiast z oburzeniem. Spogldanie umylne na kobiety z jak delektacj. Prosi o oraison na pokut. (Tolerancja rozmowy rozwizej na obiedzie z Szymaskimi.) Preokupacje polityczne i egoistyczne przeciwko Wadysawowi Platerowi, ksiciu Czartoryskiemu, Jeowickiemu i Kamockiemu, Adolfowi i Orddze itd. XIV. [1 sierpnia, czwartek] Jeden BG, jedna wiara, jeden Koci [NASZA PROFESJA WIARY]

844

Owiadczenie braci yjcych spoem, poczonych spoecznie w Chrystusie Panu w spoeczno religijn, skadajcych domy ... w Paryu i w Rzymie i poczonych z nimi w jednoci spoecznej w odpowiedzi na rozgaszane dotychczas o nich potwarze i pogoski, i z powodu ogoszonego wieo Projektu Kancelarii Polskiej. Brat Starszy i suga naczelny poczonych w spoeczno religijn braci, w Paryu i w Rzymie splnie miszkajcych i wszystkich w jednoci spoecznej z nami bdcych, po pilnej, w obecnoci Boej, rozwadze i najgortszej modlitwie do PANA BOGA o owiecenie, poczytuje sobie za obowizek zrobi publiczne, w imieniu swoich spbraci i towarzyszw, nastpujce owiadczenie: Po dugich bkaniach si, cikich prbach... nawrceni przez szczeglniejsze miosierdzie BOE... Cztery lat upywa, jakemy poczyli si razem i zaczli ycie spoeczne... eby utwierdzi si w tym nawrceniu, wiczy duchownie i sposobi si do powicania na przyszo ycia naszego... eby odrobi ze...

ROK 1839

701

(Wszyscy prawie z imionami nie znanymi...) Zamiar podobny, ktry w caej prostocie i prawdzie, kademu chccemu wiedzie, by wiadomy, zdawa si po ludzku... nie zasugiwa na przeciwnoci i niechci, jakie obudzi od pocztku i jakie z wzrostem liczby naszej i przejciem przez prb czasu, obudza... gdyby nas Pan Bg nie uczy, e wszystko dobre i dla BOGA przedsibrane, znajduje w wiecie nieprzyja. Od pocztku zawizku naszego, mimo niemieszania si naszego w adne dyskusje, intrygi, partie zarzuty i potwarze najbezzasadniejsze zmierzajce wszystkie do tego, emy tylko narzdziem i rodkiem jakiej partii politycznej, jakich intryg skrytych i de takich, jakim kady z zarzucajcych by najprzeciwniejszy. NB. Pozostali w bdzie, uwiedzeni jeszcze doktrynami wiatowymi. Odkrywajc zamiar ten nasz i spenione miosierdzie BOE nad nami, padamy w nicoci naszej... Wielki BOE! Powicenie najdoskonalsze caych y naszych nie starczyoby na podzikowanie Ci godne za to, e nam da pozna czczo tych wszystkich de, intryg... Pokazae nam wiato wieczne... Dae kotwic zbawienia... Port... Prawd jedyn, ktra kierowa moe w labiryncie i chaosie dzisiejszym, fundament niezachwianych, kiedy wszystko inne zachwiane... itd. I jlimy si... Wrcili na ono Kocioa... bez adnej restrykcji... postanowili odda PANU BOGU, subie Chrystusowi Panu, w ktrym dla nas wszystko wszystko prawda i mio, zbawienie wszelkiej dobrej sprawy... Odkrywajc przed wiatem to niewypowiedziane dobrodziejstwo miosierdzia Twojego, jakie zla na nas, wysawiajc Ci, skadamy Ci najprzd hod naszych dzikczynie. A odnawiajc publicznie postanowienia powicenia si na sub Twoj, jakiemy zrobili pocztkowo przy naszym poczeniu; najpokorniejsze i najusilniejsze zanosim do Ciebie proby, aby nas rozproszy, zniszczy przedsiwzicia nasze zaraz, jelibymy kiedykolwiek mieli da uwie jakimkolwiek interesom ziemskim i, zmieniajc cel naszego spoecznego w jedno zebrania charakter nasz i duch religijny mieli obraca za narzdzie tylko rzeczy podrzdnych, doczesnych itd. + Majc najuroczyciej i w obecnoci Twojej zaprotestowa przeciw zarzutom, emy tylko narzdziem jakiej kabay politycznej, zanosimy do Ciebie proby, eby nas rozproszy, zniszczy zaraz, jeliby kiedy tak by miao...+ Spraw, o Panie, dope miosierdzia Twego, utwierd nas na drodze naszej, oczy, przyjmij midzy wierne sugi Twoje! Od pocztku zawizku naszego zarzuty, potwarze, fasze!

845

846

845

846

702

DODATEK

847

Dzi wystawiaj nas za wczonych w jak organizacj... Biura Kancelarii... ogoszone skadki... Zmuszeni przez to do odezwania si, chcemy odpowiedzie na wszystkie zarzuty, owiadczajc: e to odpowied na zarzuty... a nie profesja wiary, nie wystpowanie publiczne. Kiedy policja..., rewizja, podejrzenia... Kiedy jedni posdzali nas o fanatyzm, ostroci pokutne; inni, przeciwnie, posdzali o zachowanie dawniejszych naszych doktryn; inni, urgajc si naszemu ubstwu, poniewa zdobylimy si na gar somy i stoy do pracy, rozgaszali, emy zaoeni przez arystokracj... To, emy zaoeni i dyrygowani przez... przez dyplomacje zagraniczne... Przez ajentw zgromadzenia duchownego, majcego szczeglne powoanie w Kociele, przez szczegln (ludzi z zawrconymi gowami) nienawi u nieprzyjaci religii... Wszyscy nieprzyjaciele religii z najwiksz lekkoci rozgaszali, czym tylko mniemali, e nam u ludzi najwicej i najskuteczniej zaszkodz... Cierpielimy dotd, czekajc... I wszyscy ludzie dobrej wiary przekonali si, e to byy fasze. Wszystko, co zachodzio na dobro religii, nam std zaszczyt. Za kade sowo, za kady zrobiony czyn zy, kogo majcego z nami styczno, robiono nas odpowiedzialnymi. Wszystkiemu temu zaprzeczamy. Dzikujemy Panu Bogu, e mamy sposobno wyzna, jak jest, e obrb nasz szczupy itd. Odsuwajc si tak od wszelkiej partii politycznej, deklarujemy posuszestwo dla wszelkiej w a d z y n a r o d o w e j. Kadziono na karb przyjaci naszych, z gonym imieniem... Prawda nakazuje nam wyzna uroczycie: Dobre moemy im winni, za ze nasze nie s odpowiedzialni... Kady drobiazg domowy, kady ruch stawa si powodem do posdze zoliwych, najfaszywszych... Przyjmowalimy niektrych czasowo... Przed kilkoma miesicami, kilku takich przestao z nami miszka; std... Poniewa wymieniono imiennie redaktora tygodnika emigracyjnego..., owiadczamy:... Co do projektu Kancelarii: Wszystko kamstwo! Mwimy wobec Boga, wic wyznajemy, e jeden z rodakw wspomnia nam o swoich projektach itd. Ale poniewa si nie przyznaje... Koczc, prosi wszystkich czytelnikw wierzcych o modlitw; kapanw o modlitw przy mszy witej i o bogosawiestwo. Chcc si powici cakowicie, nic nie mylimy przedsibra bez s t s ow n y c h aprobat...

ROK 1839 Przy niczym si nie upieramy... Prosimy o rady...

703

Dan w Paryu, w mieszkaniu naszym przy ulicy Vavin 13 (i ulicy Notre Dame des Champs 31 bis), dnia... Z rozkazu i ze szczeglnego pouczenia Brata Starszego, ogoszenie to itd. do druku podaje itd. Brat... XV. SPOWIED NA 10 SIERPNIA 1. Pokuta po kilka razy z popiechem i aby zby. Przy modlitwach poddanie si dobrowolne ociaoci i oziboci. 2. Zaniedbanie kontrolowania czasu de l'examen et des Reglements de mon temps [rachunek sumienia i plan dnia]. Zaniedbanie postanowie z retraity. Zaniedbanie reformy w domu, modlitw wsplnych. 3. Zaniedbanie listw, ktre obowizki i osobiste, i Starszego czyniy i czyni najpilniejszymi. 4. Attaque de diffrentes manires przez les malveillances, je me suis laiss aller et j'ai eu quelquefois des sentiments de dpit, de chagrin, de dsir de leur humiliation ne me suis pas abstenu de parler en defavein. [Atakowany w rny sposb przez zoliwoci, uniosem si, miaem nieraz uczucie niechci, zmartwienia; pragnem ich upokorzenia, nie powstrzymywaem si od nieprzychylnych sw]. 5. Je me suis laiss aller de propos contraires la charit de paroles de dpit, de jugements tmraires confidences mchantes na Jeowickiego, Platera. [Posunem si do wypowiedzi niezgodnych z mioci, do sw niechtnych i sdw krzywdzcych, zoliwych zwierze na Jeowickiego, Platera] (tentacja na witego Hipolita). 6. Quelquefois je me suis laiss aller de penses impures recherche avec dlectation dans les journaux et livres de quelque scandale (Reymond). [Kilkakrotnie poddaem si nieczystym mylom poszukiwania z upodobaniem w czasopismach i w ksikach wzmianek o gorszcych skandalach.] 7. Une fois, une petite mensonge, dans l'occasion que je ne puis pas me rappeler. [Raz mae kamstwo z okazji, ktrej nie potrafi sobie przypomnie.] 8. Lgret [Lekkomylno] z Orpiszewskim, z Wiktorem. Na nieszpory nie id w przesz niedziel przez niedbalstwo. (Prosi o Oraison na pokut.)
680

704

DODATEK

676

XVI. Poniedziaek, 19 [sierpnia] wieczorem MYL O POWICENIU SI... Myl o powiceniu si dla doskonaoci midzy wieckimi: bractwa przemysowe, szkoy przemysowe, ycie splne lub pojedyncze pod regu. Pierwsza zasada: desintensjowanie si od ktni partyj, poszanowanie wszystkich praw, nic gwatem. Suby parafialne. Cel: restauracja jednoci chrzeciastwa (protestantyzm, schizma) i ycia spirytualnego midzy wieckimi. (Konieczna aprobacja od Rzymu dla bractwa.) W nim przd suby duchowe: urzdnicy, mnichy (duchowni i wieccy, bezenni i onaci; starsi i przeoeni w wstrzemiliwoci). Wtre, przez nich zakadane i dyrygowane bractwa, cechy (w nich pomocnicy), w ktrych nie ma procentu od kapitau itd., a wic familie duchowne tu byt materialny coraz lepszy. Przyjcie 3 zasad (Trzecie stowarzyszenie przez pewne modlitwy, jamuny, pewn regularno ycia. Przyjcie dwch gwnych zasad). Druga zasada: nawrcenie, reforma chrzeciaska przez odmian, praktyki ycia cigego, codziennego naogw, obyczajw, stosunkw itd. Trzecia zasada: poycie braterskie, wyrzeczenie si oddzielnoci, niezawisoci w dyrekcji duchownej i majtku itd.

677

WPRZD 1. Czy nie korzysta z okazji, doj przd do wadzy politycznej, potem wyrzeczenie si zupene, cele oglne, najwysze, chrzeciaskie. Czy N. nie powinien by chwyci za wadz?... 2. Czy nie przyszed czas pracy wprost nad poczeniem ludzkoci w jedn famili itd. Jakie do tego rodki, jakie gwne przeszkody... XVII.

684

SPOWIED NA SMEGO WRZENIA Nie byem od czternastego 3 tygodnie i p. 1. Ze odprawienie pokuty. Miserere. Medytacje. Memorare. Koronka. 2. Poddanie si saboci, a zatem a) ngligence de toutes mes pratiques de pit et des rsolutions [zaniedbanie si we wszystkich moich pobonych wiczeniach pobonych i postanowieniach]; b) niepilnowanie urzdzenia domowego;

ROK 1839

705

c) niepopisanie listw bardzo obowizkowych. 3. Mouvements d'amour propre, par suite d'une petite humiliatin 2 fois [Podranienia mioci wasnej z powodu maego upokorzenia 2 razy], ksina, B[iaopiotrowicz], ks. S[corbiac?], S[idorowicz?]. 4. Ressentimens d'offense contre quelque un... [Poczucie obrazy wobec kogo ...]. 5. Deux petits mensonges [Dwa kamstewka]. 6. Quelques sentimens des dlectation a la vue des deux [Jakie uczucia rozmiowania si na widok obu]. XVIII. SPOWIED NA 10 LISTOPADA Raz opuciem przez niepotrzebne skrupuy komuni wit. Niedbalstwo co do sakramentw witych wzgldem Kazimierza [Kozarzewskiego]; nikt przy skonaniu p. Kazimierza. 1. Jeszcze poddawanie si saboci, nieuwaanie na siebie i swoje postpowanie; std nonchalance paresse [mikko, lenistwo] mogca gorszy, froideur [ozibo], brak usiowa do czuwania nad sob i podnoszenia ducha do PANA BOGA. 2. Refleurissement des offenses [Powrotna fala doznanej obrazy]. 3. Mouvement d'impatience qui a scandalis [Poruszenie niecierpliwoci, ktre zgorszyy] itd. 4. Quelques petits mesonges, fausse excuse [Kamstewka, faszywe usprawiedliwianie si]. XIX. SPOWIED NA PIERWSZ NIEDZIEL ADWENTU, 1839 Spowiadaem si il y a trois semaines [przed trzema tygodniami]. Przyjmowaem komuni wit il y a quinze jours [przed picioma dniami]. Oskaam si: przd z niedbalstwa, em tak dugo zaniedba i do spowiedzi, zwaszcza e widz, i jakby na wyran kar Bo wpadem w zaniedbanie, w opieszao, zimno, i to jest druga rzecz, z ktrej si oskaram. Pacierze czsto bez uwagi, takem pochonity interesami, nic, wcale nie rozmylaem. Na mszy w dnie powszednie, szczeglnie w ostatni tydzie ani razu, niby przez brak czasu, pno wyszedem od siebie itd.
696 687

706

DODATEK

Trzecie. Lenistwo co do dopenienia obowizkw, ociao (w czci moe stan zdrowia na to wpywa), ale gwnie z braku energii moralnej, z upadku duchowego. Czwarte. W niektrych stosunkach z ludmi rnej opinii manque de simplicit, de franchise, reticence, ou mme une espce de connivence [brak prostoty, szczeroci, przemilczanie czy nawet rodzaj zgody] itd. Pite. Dans quelques persecutions mouvements d'orgueil, d'amour propre, le desir de repousser violemment toute calomnie, toute reproche [W chwilach przeladowa gwatowne poruszenie pychy i mioci wasnej, pragnienie odrzucenia wszelkiego oszczerstwa, wszelkiego zarzutu]. Szste. Mouvement d'impatience dans quelques contrarits [Poruszenie niecierpliwoci w niektrych przeciwnociach]. Sidme. Zgorszenie, que j'ous faire par ma tideur et ces mouvements d'amour propre ou d'impatience [ktre, jak syszaem, czyni przez ozibo i te poruszenia mioci wasnej czy niecierpliwo]. sme. Mensonges dans les choses de moindre importance, et toujours pour viter une humilation [Kamstwa w sprawach mniejszej wagi i zawsze dla uniknicia jakiego upokorzenia]. Dziewite. Co do pokuty 3-miesicznej: Psalm miserere itd. XX.
702

SPOWIED NA DRUG NIEDZIEL ADWENTU 1. Ozibo, odkd wstrzymaem si od Komunii witej z powodu faszywych skrupuw (na witego Mikoaja nie komunikowaem, poniewa zayem przed godzin piguki). Nie byem na 2 mszach, aby nie zaniedba si w interesach (a w poniedziaek na trzeciej). Jeszcze nie podjem praktyki rozmylania. 2. Poruszenia obraonej mioci wasnej, e kto zmieni si dla mnie (z przyjani najbardziej egzaltowanej w ozibo i niezadowolenie). Niepokj, obraona mio wasna, e kto le mnie przyj. 3. Aby si komu nie sprzeciwi i nie obstawa przy swoim, mwiem le o trzecim; chocia wyraaem tylko prawie powszechn opini, jednak gdybym si by zastanowi... itd. itd. 4. Nie wspczuem pewnej osobie, ktra mi mwia o swych nieszczciach, a ktrej z powodu mej obojtnoci nie pocieszyem sowami wspczucia itd. 5. Przez prno i gadanin lub przez ukryt mio wasn speniem pewn praktyk pobon, ktrej przestrzegam, i ta poufao zgorszya t osob, ktra przypisaa to jedynie mej mioci wasnej.

703

ROK 1839

707

6. Pomidzy mymi wspbrami, z powodu tej mojej oziboci nie zwrciem uwagi, lecz pozwalam wszystko robi i wszystko mwi. 7. Strata czasu, nie przezwyciaem poczucia ociaoci, chci odpoczynku. 8. Poruszenia niecierpliwoci z powodu maej przykroci. 9. Dla przyznania komu racji byem nieszczery, mwiem ze zoliwoci lub co najmniej nieyczliwie o drugim.

A N E K S

ROK 1839

711

AGNIESZKA JASKA DO SYNA TEODORA1

Mj Teosiu, ja nie mog do ciebie tyle mwi, ile czuj. Ty mi si upokorzysz i przymilisz, wytmaczysz, a ja, matka kochajca i tkliwa, zapominam, w czym ci mam da moje przestrogi i napomnienia macierzeskie, a zawsze cierpi na tym. Prosz, pamitaj na mnie biedn matk, a posuchaj mojej rady: nie towarzysz si z tymi, ktrzy by ci do tych wiatowoci i z tych postpkw naprowadzali. Tylko szukaj dobrego towarzystwa, gdzie by znalaz dobr reputacj i mio u wszystkich. Ja ci kad w moim macierzeskim bogosawiestwie. Bd ty sam nad sob strem Ojcem, bo wiesz, e tak jak by go nie mia, nie ma kto mie opieki nad tob i za Matk, bo ja tam nie bd, gdzie ty bdziesz, a wierz, e Bg na wszystko patrzy. Bd dobrym religijantem i pobonym, a Bg Najwyszy bdzie ci bogosawi we wszystkim. Mj drogi Teodorze, przyjmij jak od matki, ktra sobie wiele z ciebie obiecowaa, ebym nie doczekaa kiedy sysze o twoich zych postpkach, boby mnie to zapewne do grobu wprowadzio. Ty jest jeszcze mody, ale masz piknie w gowie i dobry rozum, eby go oby na dobre uy, [tekst urywa si]

8514 206

207

___________
1

Tytu od redakcji. Orygina w ACRR. List napisany (w Putusku?) najprawdopodobniej przed wyjazdem Bogdana (Teodora) Jaskiego do Warszawy na studia uniwersyteckie we wrzeniu 1823 r.

712 8495 153

ANEKS

No 11366 2362 w Warszawie dnia 29, Mca wrzenia 1828. Dyrekcja Wychowa: Publicz. KOMISJA RZDOWA WYZNA RELIGIJNYCH I OWIECENIA PUBLICZNEGO Wysya P. Bogdana Jaskiego kosztem publicznym za granic na lat dwa albo trzy, o ile fundusze dozwol, pod warunkiem, aby si usposobi na profesora nauk handlowych, a mianowicie prawodawstwa handlowego tudzie jeografii i historii handlowej i aby za powrotem odsuy si krajowi, pracujc na wezwanie Rzdu w tym lub innym podobnym obowizku, z zaszczytem dla siebie i z poytkiem dla swoich spziomkw, a to po lat trzy za kady rok wojau rachujc. W tym celu uda si P. Jaski niezwocznie do Parya i stara si tam bdzie o wyjednanie dla siebie wstpu do Szkoy Specjalnej handlowej, zaoonej przez Towarzystwo negocjantw i bankierw przy ulicy St. Antoine Nr 143 w dawnym Hotelu Sully, gdzie znajdzie wszystkie nauki dla swego przyszego powodzenia potrzebne i gdzie doskonali si w nich bdzie przez rok jeden a przez dwa lata w razie gdyby czas pobytu jego za granic do trzech lat mg by przeduony. INSTRUKCJA I OBOWIZKI dla P. Bogdana Jaskiego Magistra Prawa i Administracji jako Kandydata wysyajcego si za granic w celu usposobienia si na profesora Instytutu Politechnicznego.

ROK 1839

713
154

Z rozmaitych pism o tej szkole donoszcych, ktrych naby mona w ksigarni p. Renard przy ulicy St. Antoine Nr 71/a/ dowie si P. Jaski o urzdzeniu teje szkoy i o warunkach, pod ktrymi do niej przyjtym by mona, tudzie o naukach w niej dawnych. Zaraz za przybyciem swoim do Parya nie omieszka P. Jaski stawi si u Ambasadora Jego CesarskoKrlewskiej Moci, ktremu opowie zamiar swej podry i ktrego uprasza bdzie o listy z poleceniem do hr. Chaptal, Para Francji i Prezesa Szkoy Specjalnej handlowej, lub do Pana Lafitte, Bankiera i Viceprezesa, aby za porednictwem jednego z nich uzyska przychylne przyjcie siebie do pomienionej Szkoy. Niektre kursa tej szkoy s zapewne dla P. Jaskiego zanadto pocztkowe, nie zaniedba jednak i tym kursom przysucha si, a to dla zgbienia ducha tej instytucji, dla sdzenia o trafnoci metod nauczania w niej uywanych, jako te dla poznania granic, w jakich rozmaite nauki obchodzce kupcw i negocjantw s wykadane. Nade wszystko za usiowa bdzie P. Jaski obezna si naleycie i co do najmniejszych szczegw z czci praktyczn udzielanej tam instrukcji pamitajc o tym, e tego rodzaju Instytut jest rzecz wcale now dla kraju naszego i e wanie praktyczna instrukcja jest najwaniejsz jego czci, do ktrej zatem szczeglniej usposobi si jest obowizany. Naley tedy P. Jaskiemu znosi si ze swymi wspkolegami, ktrzy w tyme zamiarze wysani zostali,/b/ aby podzieliwszy niejako pomidzy siebie og obowizkw, jakie ich za powrotem do kraju czekaj, tym atwiej podoa im mogli, i speni zaszczytne nadzieje w sobie pooone. Wielce poyteczn take byoby rzecz, aby P. Jaski wyjedna dla siebie przystp do jakiego znakomitego domu handlowego lub bankowego dla przypatrzenia si w nim wszelkim operacjom, ktre na ma skal i na prb tylko w Szkole handlowej wykonywane by mog. O takowe stosunki z rnymi domami handlowymi postara si i w innych miastach w Anglii, Niderlandach i Niemczech, ktre nastpnie ma zwiedzi, na co wanie ostatni rok swego za granic pobytu powici. Rozporzdzenie tego czasu Komisja Rzdowa wasnej Jego zostawia woli albo raczej zasignie P. Jaski w tej mierze rady osb biegych w rzeczy handlowej i o planie tej swojej dalszej podry uwiadomi Rad Politechniczn, z ktr cigle znosi si i raporta o swoich zatrudnieniach i postpach naukowych przesya jej bdzie, a to stosownie do Oglnego w tym wzgldzie urzdzenia przez Komisj Rzdow pod dniem 1. lutego rb. zatwierdzonego, ___________
/a/ /b/

155

Reglement interieur de l'ecole speciale de Commrce Discours prononces aux seances du Conseil de perfectionnement de l'ecole speciale de Commerce. P. Zubelewicz wysany do nauk handlowych, a szczeglniej do nauki znajomoci towarw. P. Barciski wysany do tyche nauk, a szczeglniej do rachunkowoci buchalterii i korespondencji handlowej.

714

ANEKS

156

a przez Rad Politechniczn pod dat 20. tego miesica dawniejszym kandydatom do Parya przesanego. Do nauk handlowych przybiee P. Jaski jzyki obce, mianowicie angielski i niemiecki, a gdy czas dozwoli, i jzyk woski. Obezna si take z literatur handlow i donosi bdzie Radzie Politechnicznej o cenie waniejszych ksiek tego rodzaju. Nadto utrzymywa bdzie Dziennik swojej podry, zapisujc w nim postrzeenia swoje naukowe i wszystkie rzeczy pamici godne. Na utrzymanie za granic i na nauki przeznacza Komisja Rzdowa P. Jaskiemu, liczc w to koszta podry rocznie zp 6000 i dodatku 1000 zp w tym kwartale, przez ktry w Anglii bdzie si znajdowa. Pierwsz rat kwartaln od 1. padziernika do 31 grudnia rb. odbierze P. Jaski na wyjedzie z Warszawy, dalsze za raty w nalenym czasie za porednictwem Bankiera Paryskiego Lafitte bdzie mia sobie przesyane. Nadto otrzymywa bdzie potrzebny fundusz na opat zapisu do Szkoy handlowej Paryskiej. Komisja Rzdowa udziela teraz P. Jaskiemu list rekomendacyjny otwarty, pniej za przesany Mu zostanie, skoro si tylko wyjedna list z poleceniem do JEx. Ambasadora Jego CesarskoKrlewskiej Moci przy Dworze francuskim, do ktrego w kadej wynikn mogcej potrzebie P. Jaski po pretekcj udawa si nie omieszka. To samo uczyni znajdujc si w Londynie i w innych Stolicach Europejskich.

Minister Prezydujcy Stanisaw Grabowski Naczelnik II Wydziau Radomiski Sekretarz generalny Rakiety

SOWNICZEK WYRAZW I ZWROTW OBCOJZYCZNYCH ORAZ DAWNYCH POLSKICH

abattement (fr.) osabienie, znuenie; zniechcenie, przygnbienie abbaye (fr.) opactwo affaire (fr.) sprawa, problem; wydarzenie, afera, spr allumettes (fr.) zapaki mon aise (fr.) wygodnie, swobodnie apostazja (gr.) odstpstwo od wiary, zasad lub przekona; odszczepiestwo arrire-pense (fr.) myl uboczna, ukryta; intencja, zamys, ukryte zamiary avenue (fr.) aleja bankocetel (nm.) bilet bankowy, banknot baricada (fr. barricade) barykada, zapora wniesiona w czasie walk ulicznych barrire (fr.) bariera; rogatka, urzd celny birbantka (w. birbanteria) bibka, pijatyka; hulaszczy tryb ycia, hultajstwo bois (fr.) las; lasek boulevard, bouleward (fr.) bulwar, szeroka ulica wysadzona drzewami brassrie (fr.) piwiarnia brochura (fr. brochure) broszura brochurka (fr.) broszerka brouillon (fr.) brulion, szkic bukinista (fr. bouquiniste) uliczny antykwariusz handlujcy starymi ksikami bukinowa (fr. bouquiner) zwiedza ksigarnie, antykwariaty ksikowe cabriolet (fr.) kabriolet, jednokonny powozik carrefour (fr.) rozdroe, skrzyowanie change (fr.) zmiana, kurs char (fr. charge) szara, natarcie chemin (fr.) droga chiba (w warszawskiej gwarze miejskiej) chyba chute (fr.) upadek, grzech cour (fr.) dziedziniec cote que cote (fr.) za wszelk cen, koniecznie demissorium, dimissorium (ac.) wiadectwo zwolnienia, uwolnienia, wysanie demi-tasse (fr.) p czarnej kawy dpt (fr.) zakad; miejsce pobytu emigrantw polskich we Francji dtermin (fr.) stanowczy, zdecydowany

716

Sowniczek wyrazw i zwrotw obcojzycznych oraz dawnych polskich

ditto, dito (w. detto) to samo, jak wyej domesticit (fr.) suba, suebno droits de lhomme (fr.) prawa czowieka dumanie marzenie dyrekcja (ac.) kierunek dyssolucja (ac. dissolutio) rozwizanie, rozprzenie coulement (fr.) wyciek, upyw efekty (ac. effectus) przedmioty osobistego uytku glise (fr.) koci egzegetyczny (gr. exgesis) objaniajcy ekskuza (fr. excuse) usprawiedliwianie si, proba o wybaczenie, przeproszenie emeutes (fr.) rozruchy, zamieszki preuve (fr.) sprawdzenie; w drukarstwie: prbna odbitka esplanada (fr. esplanade) plac estaminet (fr.) knajpka fatoski dziwaczny; mieszny faubourg (fr.) przedmiecie fizys (gr.) posta flaneur (fr.) azik, wczga fusillada (fr. fusillade) strzelanina gravura (fr. gravure) rycina, sztych groch zob. grog grog, grok (ang.) gorcy napj z araku, rumu albo koniaku cieczonego wod z cukrem hpital (fr.) szpital hospice (fr.) schronisko; przytuek htel (fr.) paac; gmach publiczny htel de ville (fr.) ratusz htel-Dieu (fr.) szpital impasse (fr.) lepa ulica intendance (fr.) zarzdzenie, kierowanie; intendentura interwa (ac. intervallum, fr. intervalle) przerwa inwitacja (ac. invitatio) zaproszenie inwitacyjny list zaproszenie do udziau w czym inwitowa (ac.) zaprasza jovial (fr.) jowialny, wesoy

Sowniczek wyrazw i zwrtw obcojzycznych oraz dawnych polskich juste-milieu (fr.) suszny rodek, zoty rodek

717

kejf, keyf zob. kiejf kiejf (tur.) poobiedni stan zupenego wypoczynku; sjesta kolaborator (fr. collaborateur) wsppracownik; tu: praktykant nauczycielski po skoczeniu szkoy redniej komis (ac. commissio) zlecenie, dyspozycja komisjoner (ac.) agent handlowy laissez-passer (fr.) przepustka lassitude (fr.) znuenie, zmczenie, ociao leksytyczny (ac. lex ) prawny, prawniczy; ustawowy leczek leenie lieue (fr.) mila (4 km) louisdor (fr.) zoty ludwik, zota moneta we Francji do 1803 r., zastpiona przez monet dwudziestofrankow mantelzak, mantezak (niem. Mantelsack) tomok podrny, toboek march (fr.) targowisko maturitas (ac.) egzamin, wiadectwo dojrzaoci meridiena, merydiena (fr. mridienne) poobiedni wypoczynek mina (fr.) kopalnia minory (ac.) klasy nisze mottes (fr.) torfy onkcja namaszczenie, powaga ordonans (fr. ordonnance) rozporzdzenie par force (fr.) gwatem, przemoc, si parliura (fr. parloir) rozmwnica partykularny (ac. particularis) czstkowy; prywatny, niepubliczny passage (fr.) kryte przejcie, pasa, galeria petit verre, petit verre de punch (fr.) kieliszek, kieliszek ponczu petit vin (fr.) lekkie wino permis de sjour (fr.) pozwolenie na pobyt, karta zameldowania pont (fr.) most port (fr.) przysta porte (fr.) brama porter (ang.) rodzaj gstego piwa angielskiego, mocnego, czarnego poza pozowanie (malarzowi) primogniture (fr.) pierwordztwo, primogenitura principe dautorit (fr.) zasada autorytetu, pewnoci prison (fr.) wizienie

718

Sowniczek wyrazw i zwrotw obcojzycznych oraz dawnych polskich

prowidencja (ac.) opatrzno przesiedlenie, na przesiedlenie na nowe miejsce staego pobytu preokupacja (fr. proccupation) zajcie si czym, zaabsorbowanie si czym, nastawienie; tu: uprzedzenie (kogo w zawadniciu czym) quai (fr.) nabrzee, wybrzee, ulica nadbrzena quartier (fr.) dzielnica relchement (fr.) ozibo rendez-vous (fr.) schadzka; spotkanie resurs (fr. ressurce) zaradczy rodek; kwota pienina potrzebna na pokrycie niezbdnych wydatkw; dawniej: rozrywka revue (fr.) przegld roulage (fr.) rula, przedsibiorstwo przewozowe, firma przesykowa rue (fr.) ulica savant spcial (fr.) szczeglny uczony sepultra, akt sepultry (ac.) metryka pogrzebowa, akt zejcia sherif (ang.) szeryf soliloquia (ac.) rozmowy z samym sob; monolog solucja (ac. solutio, fr. solution) rozwizanie sous miedziana moneta francuska rwna wartoci 5 centymom, tj. jedna dwudziesta franka sovereign (ang.) angielska zota moneta rwna wartoci 1 funta szterlinga spekulant (ac.) zajmujcy si interesem spleen (ang.) zy humor, zniechcenie spontanczy spontaniczny sta z kim mieszka z kim table dhtel (fr.) wsplny st w jadodajni tierce (fr.) trzecia korekta tiers-tat (fr.) stan trzeci, mieszczastwo tout cela t, tout cela tait bien (fr.) wszystko to ju byo, wszystko to byo dobre la vie bourgeoise (fr.) ycie mieszczaskie wejcie (przed wejciem) wstpienie (przed wstpieniem do seminarium) wikariat (ac.) budynek wikariusza (wikarego), pomocnika proboszcza wist (ang.) gra w karty rozgrywana pen tali midzy 4 graczami woda selcerska mineralna woda z miejscowoci Seltz; sztucznie przygotowana woda mineralna, szczawa alkaliczno-sona

Sowniczek wyrazw i zwrtw obcojzycznych oraz dawnych polskich zaanonsowa (fr. annoncer) zapowiedzie zembetowany oszoomiony

719

BIBLIOGRAFIA (w y b r)

A r c h i w a l i a, r k o p i s y ARCHIWUM ZGROMADZENIA KSIY ZMARTWYCHWSTACW W RZYMIE (ACRR) Inwentarz autografw Bogdana Jaskiego w ACRR. Opracowa ks. Jerzy Mrwczyski CR. Rkopis. Wydruk: Bogdan Jaski [w:] Manuscripta, ss. 225306. Bogdan Jaski: Dziennik (10. X. 1828 17. XII. 1839). ACRR 8627. Bogdan Jaski: Listy (polskie i francuskie) w obrbie sygnatur ACRR 8428 8661. Bogdan Jaski: Listy francuskie. Przetumaczy na jzyk polski Stefan Meller. ACRR 8661. Maszynopis. Bogdan Jaski: Noty (notatki dzienne, urzdzenia dnia, postanowienia, pobudki, rady dla braci, upomnienia, myli, natchnienia, rozmylania, spowiedzi, modlitwy, memoranda, stosunki w emigracji...). W obrbie sygnatur ACRR 84288860. _________ Bogdan Jaski: Dziennik. Tekst opracowa na podstawie autografu i objani ks. dr Bolesaw Micewski CR. (Krakw 1985) Maszynopis. Bogdan Jaski: Listy [polskie] zebra i opracowa na podstawie oryginau ks. Bolesaw Micewski CR. Maa poligrafia: Studia Zmartwychwstacze, Listy Bogdana Jaskiego. T. I, Roma 1978; T. III, Roma 1981. Bogdan Jaski: Listy [francuskie]. Przygotowa ks. John Finn CR. Maa poligrafia: Studia Zmartwychwstacze, T. II, Roma 19791980. Listy Bogdana Jaskiego [polskie], opracowane przez Ks. B. Micewskiego CR, przeoy na jzyk angielski ks. Franciszek Grzechowiak CR. Listy Bogdana Jaskiego [francuskie] przeoy na jzyk angielski ks. John Finn CR. ___________ Hieronim Kajsiewicz: Pocztki Zgromadzenia Zmartwychwstania Paskiego spisane Roku P. 1850. ACRR 7496.

722

Bibliografia (wybr)

ARCHEVCH CATTOLIQUE DE PARIS. ARCHIVES HISTORIQUES. Catalogus cleri saecularis ac regularis Archidioecesis Parisiis ab a. 1835 ad a. 1840. BIBLIOTEKA POLSKA W PARYU Actes de la Socit Litt. Polonaise ann. T. 1832. Kopczyski P.: Dziennik. Sygn. 413. Papiery (listy) do Misji Polskiej w Paryu. Sygn. 358, T. 17. Papiery Towarzystwa Pomocy Naukowej (bez sygn.). Protokoy zebra Towarzystwa Literackiego Polskiego w Paryu. Sygn. 489/IV, Towarzystwo Literackie Protokoy Posiedze 18321840.
K a l e n d a r z e, p r z e w o d n i k i, r o c z n i k i u r z d o w e, b i o g r a f i e, b i b l i o g r a f i e, e n c y k l o p e d i e, h e r b a r z e, s o w n i k i.

Bartkowski J. i in.: Spis Polakw zmarych w emigracji od roku 1831. Opracowa oraz wstpem i przypisami opatrzy Lucjan Krawiec. Materiay do biografii, genealogii i heraldyki polskiej. T. VII/VIII. Rzym 1985. Biographie universelle ancienne et moderne (od 1854 do t. XLV). Bibliographie de la France ou journal gnral de lImprimerie et de la Libraire. Paris 1832-1840. Bielecki R.: Sownik biograficzny oficerw powstania listopadowego AD. Tom I. Warszawa 1995. EK. Tom II. Warszawa 1996. Bielecki R.: Zarys rozproszenia Wielkiej Emigracji we Francji 18311837. Materiay z archiww francuskich. Warszawa d 1986. Boniecki A.: Herbarz polski. T. IXI. Warszawa 18991912. The British Library General Catalogue of Printed Books to 1975. London 1979 Supplement 6, 1988. Caoroczne trudy, czyli Zdanie sprawy z dziaalnoci Komitetu Narodowego Polskiego w Paryu 18311833. Pary. Catalogue gnral des livres imprims de la Bibliothque Nationale tome I (Paris 1924) tome 231 (Paris 1981). Auteurs. Catalogus cleri saecularis ac regularis Archidioecesis Varsaviensis. Varsaviae. Catalogus ecclesiarum et utriusque cleri Dioec. Sandomiriensis. Varsaviae. Catalogus defunctorum in renata Societate Jesu ab a. 1814 ad a. 1970. P. Rufo Mendizabel, S. I. collegit. Romae, Curia Gen. S. I. Borgo S. Spirito, 5. Catalogus sociorum et officiorum Provinciae Franciae Societatis Jesu, ineunte anno MDCCCXXXIX. Parisiis 1839. Cmentarz polski w Montmorency. Opracowali: Jerzy Skowronek oraz Alicja Bochenek, Marek Cichowski i Krzysztof Filipow. Warszawa 1986. Dictionnaire des ouvrages anonymes par A.-E. Barbier, Paris (1964).

Bibliografia (wybr)

723

Dictionnaire des ouvres de tous les temps et de tous les pays. Ed. Laffont Bompiani. Paris S. E. D. E. Encyklopedia katolicka. T. IVI (hasa: A Ignorancja). Lublin 19731993. Encyklopedia kocielna. T. IXXX (18731910). Encyklopedia powszechna S. Orgelbranda. T. IXVI (18981904). Encyklopedia powszechna Ultima Thule. T. IX (19271938). Estreicher K.: Bibliografia polska XIX stulecia. T. IV, VIVII (Dopenienie). Krakw 19061915. La France Litteraire ou Dictionnaire bibliographique par J.M. Qurard. Grand Dictionnaire universal du XIXe sicle par Pierre Larousse. Paris. Gerber R.: Studenci Uniwersytetu Warszawskiego 18081831. Sownik biograficzny. Wrocaw Warszawa Krakw Gdask 1977. Guide religieux de la France. Paris 1967. Hierarchia Catholica medii et recentioris aevi. Volumen VII 18001846. Romae 1968. Volumen 18461903. Patavii 1978 Italia. Hillairet J.: Dictionnaire historique des rues de Paris par... T. III. Paris 1963. I wyd. Paris 1961. Ilustrowana encyklopedia Trzaska, Evert i Michalski. T. IVI. Inskrypcje grobw polskich w Paryu Tom I: Montmartre, Batignolles, Saint-Vincent. Warszawa 1986. Tom II: Inskrypcje grobw polskich na cmentarzach w Paryu Pre Lachaise. Pod redakcj Andrzeja Biernata. Opracowali: Andrzej Biernat, Sawomir Grzyski, Piotr Ugniewski. Warszawa 1991. Tom III: Inskrypcje grobw polskich na cmentarzach w Paryu. Montparnasse. Redakcja i opracowanie: Magorzata GmurczykWroska, Andrzej Wroski. Przy wsppracy Andrzeja Biernata. Warszawa 1991. Tom IV: Inskrypcje grobw polskich w Paryu Neuilly, Vaugirard Montruge. Clichy. Gentilly. Grenelle. Opracowanie i redakcja Magorzata GmurczykWroska, Andrzej Wroski. Warszawa 1992. Inwentarz rkopisw Biblioteki Polskiej w Paryu. T. II: Rkopisy nr 432545. Opracowali Czesaw Chowaniec, Irena Gazowska. Pary 1986. Na prawach rkopisu. Inwentarz rkopisw Bibliotek Zakadu Narodowego im. Ossoliskich we Wrocawiu. T. III. Wrocaw 1949. Joanne A.: Le Guiden parisien. Paris 1863. Reproduction fac-simil de ledition de 1863. Grafik Plus, 1981.

724

Bibliografia (wybr)

Kalendarz obywatelski. Kalendarz na rok 1838. Kalendarz Pielgrzymstwa Polskiego na rok 1838. Pary 1838. Katalog rkopisw Biblioteki Polskiej Akademii Nauk w Krakowie. Sygnatury 18112148. Opracowali Zbigniew Jaboski, Alojzy Preissner. Wrocaw 1962. Katalog rkopisw Biblioteki Polskiej Akademii Nauk w Krakowie. Sygnatury 21492298. Opracowali Zbigniew Jaboski, Alojzy Preissner, Bogumia Schnaydrowa. Wrocaw 1965. Konarska B.: Polskie drogi emigracyjne. Emigranci polscy na studiach we Francji w latach 18321848. Warszawa 1986. Krosnowski A.: LAlmanach historique ou souvenir de lEmigration Polonaise. Pary 1837. Nastpne tomy w 1841, 1846 i 1847. Dodatek do t. I: Premier supplment (1838); Deuxime supplment lAlmanach de lEmigration Polonaise au 1 Janvier 1841. Lewak A.: Katalog rkopisw Biblioteki Narodowej. Zbiory Biblioteki Rapperswilskiej. T. IIII. Warszawa 1929, 1938. Lewak A.: Katalog rkopisw Muzeum Adama Mickiewicza w Paryu. Krakw 1931. Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny. T. A-M., Warszawa 1984. T. II N, Warszawa 1985. Wyd. nastpne. Meyers Grosses KonversationsLexikon, Leipzig und Wien 19071912. The national union catalog 19681980. (Voluminous 754.) Nowy Korbut. Bibliografia Literatury Polskiej. T. VIIXI. Warszawa 1968 1972. Nouvelle biographie gnrale. Paris 18551866. Perrot A.M.: Petit Atlas pittoresque... de Paris. Paris 1835. Reproduit en facsimil et en vraie grandeur avec une nouvelle introduction, des notes, des additions et des corrections par Michel Fleury et Jeanne Pronteau Directeurs detudes...Paris 1987. Pezda J.: Emigranci polscy na studiach we Francji w latach 18321848. Uzupenienia i sprostowania biograficzne do ksiki Barbary Konarskiej Polskie drogi emigracyjne. [W:] Akta Towarzystwa HistorycznoLiterackiego w Paryu. T. I. Pary 1991. Podrczna encyklopedia kocielna. T. IXLIV. Krakw 19041916. Polski sownik biograficzny. T. I (Krakw 1935) XXXVI (WarszawaKrakw 1996). Postpowa publicystyka emigracyjna 18311846. Wybr rde. Opracowali Witold ukaszewicz i Wadysaw Lewandowski. Wrocaw... 1961.

Bibliografia (wybr)

725

Sownik artystw polskich i obcych w Polsce dziaajcych. T. IV. Warszawa. Sownik biograficzny katolicyzmu spoecznego w Polsce A J. Warszawa 1991. Sownik biograficzny... K . Warszawa 1995. Sownik geograficzny Krlestwa Polskiego i innych krajw sowiaskich. T. I XV. Warszawa 18801902. Slownik literatury polskiej XIX wieku. Pod redakcj Jzefa Bachrza i Aliny Kowalczykowej. Wrocaw Warszawa Krakw 1991. Stankowska H.: Literatura i krytyka w czasopismach Wielkiej Emigracji 18321848. (Wyd. 1973.) Thieme Becker: Knstler Lexikon. T. IXXXVII. Tyrowicz M.: Towarzystwo Demokratyczne Polskie 18321863. Przywdcy i kadry czonkowskie. Przewodnik bibliograficzny. Warszawa 1964. Uruski S.: Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. T. IXVI. Warszawa 1904-1935. Walch J.: Bibliographie du saint-simonisme. Paris 1967. Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana, S. Sikorski i J. Gronowski. T. IXV. (18901914). Wielka encyklopedia powszechna PWN. T. IXIII. (19621970). Wielka ilustrowana encyklopedia powszechna Gutenberga. T. IXX. Krakw 19291934. Wprowadzenie do rde historii i duchowoci zmartwychwstaskiej przez o. Jerzego Mrwczyskiego, CR. Rzym 1977. ychliski T.: Zota ksiga szlachty polskiej. T. IXXVIII. Pozna 18791905. Opracowania Bartkowski J.: Wspomnienia z powstania 1831 roku i pierwszych lat emigracji. Oprac. Eugeniusz Sawrymowicz. Krakw 1967. Bazylow L.: Historia powszechna 1789-1918. Warszawa 1981. Bealieu C.: Vie et travaux de Henri Burgaud des Marets, philologue, bibliophile et pote saintogeais (18061873). La Rochelle 1928. Bergeron L.: Banquiers, ngotians et manufacturies parisiens du directoire LEmpire. T. III. Lille Paris 1975. Bordet G.: La Pologne, Lamennais et ses amis 18301834. Paris 1985. Callier E.: Bogdan Jaski, Pierwszy pokutnik jawny i aposto Emigracji Polskiej we Francji. Szkic biograficzny. Ustp z pierwszej dekady dziejw emigracji polskiej 1831-1840 skreli... Pozna 1876. Cz pierwsza: yciorys Bogdana Jaskiego, s. 1152. Cz druga: rda drukiem ogoszone, s. 1285 [tu: Biesiady filozoficzne, s. 60185]. Cz trzecia: rda dotd nie wydane, s. 132.

726

Bibliografia (wybr)

Celiski A.: Wiersze, hymny, listy. Przygotowali do druku, wstp i objanienia Franciszek German i Tadeusz Nuckowski. Warszawa 1959. Chamski T. J.: Opis krtki lat upynionych. Opracowa i wstpem poprzedzi Robert Bielecki. Warszawa 1989. Cieski A.: Pamitniki i autobiografie wiatowe. Wrocaw 1992. Le Collge Stanislas. Notice historique (18041870). Paris 1881. Czapska M.: Szkice Mickiewiczowskie. Londyn 1963. Czermiska M.: Autobiografia duchowa w dwudziestowiecznej literaturze polskiej. W: Proza polska w krgu religijnych inspiracji. Redakcja Maria Jasiska Wojtkowska, Krzysztof Dybciak. Lublin 1993, s. 237265. Dernaowicz M.: Adam Mickiewicz. Warszawa 1985. Dernaowicz M.: Kronika ycia i twrczoci Mickiewicza. Od Dziadw czci trzeciej do Pana Tadeusza. Marzec 1832 czerwiec 1834. Warszawa 1966. Dernaowicz M.: Kronika ycia i twrczoci Mickiewicza. Pary, Lozanna. Czerwiec 1834padziernik 1840 (na podstawie materiaw zebranych przez Mari Dernaowicz i Halin Natuniewicz), Warszawa 1966. Dernaowicz M.: Okruchy kroniki Mickiewiczowskiej. BlocNotes Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza. 1994, 11. Dernaowicz M., Kostenicz K., Makowiecka Z.: Kronika ycia i twrczoci Mickiewicza. Lata 17981824. Warszawa 1957. Dbicki L.: Portrety i sylwetki z dziewitnastego stulecia. T. I. Krakw 1905. Doktryna SaintSimona. Wykady Armanda Bazarda i Barthlemea Prospera Enfantina przy wsppracy H. Carnot i in. Rok pierwszy 1829. Przed. i objan.: C. Bougli i Elie Halevy. Tum. z franc. Eligia Bkowska przy wsppracy i pod red. Leszka Koakowskiego. Warszawa 1961. Domeyko I.: Araukania i jej mieszkacy. Pod redakcj naukow Marii Paradowskiej i Andrzeja Krzanowskiego. Wydanie nowe. Warszawa 1922. - Wydanie pierwsze w przekadzie Jana Zamostowskiego [pseudonim Leonarda Rettla]. Wilno 1860. Domeyko I.: Listy do Wadysawa Laskowicza. Opracowaa i wstpem poprzedzia Elbieta Helena Nieciowa. Warszawa 1976. Domeyko I.: Moje podre. Pamitniki wygnaca. Przygotowaa do druku, opatrzya przedmow i przypisami Elbieta Helena Nieciowa. T. I, Wrocaw 1963. T. II i III, Wrocaw 1963. Drewnicki L.: Za moich czasw. Wstp i przypisy Jzef Dutkiewicz. Warszawa 1971. Duroselle J.B.: Les dbuts du catholicisme social en France (1822 1870). Paris 1951. Przekad polski Zygmunta Jakimiaka: Pocztki katolicyzmu spoecznego we Francji 18221870. Warszawa 1961.

Bibliografia (wybr)

727

Europa i wiat w epoce restauracji, romantyzmu i rewolucji 18151849. Praca zbiorowa pod redakcj naukow Wadysawa Zajewskiego. T. III. Warszawa 1991. Die Fourieristen... vorgelegt von Michaleo Trude aus Bonn. Bonn 1986. Gadon L.: Wielka Emigracja w pierwszych latach po powstaniu listopadowym. Wstpem poprzedzi gen. dr Marian Kukiel. Wydanie drugie ilustrowane. (b. r. w.) Gadon L.: Z ycia Polakw we Francji. Rzut oka na 50letnie koleje Towarzystwa HistorycznoLiterackiego w Paryu 1832-1882. Pary 1883. Garewicz J.: Midzy marzeniem a wiedz. Pocztki myli socjalistycznej w Niemczech. Warszawa 1975. W tym dziele: Rozdzia II: Saintsimonizm w Niemczech zasig wpyww; Rozdzia III: Heine i saintsimonizm. German F.: Na marginesie artykuu ks. M. Traczyskiego CR O rdach do ycia i dziaalnoci B. Jaskiego. Vexillum Resurrectionis. R. 13, 1957, nr 1, s. 2024. Gille-Maisani J.Ch.: Adam Mickiewicz czowiek. Studium psychologiczne. Przeoyy: Agnieszka Kury, Katarzyna Rytel. Warszawa 1987. Goszczyski S.: Dziennik Sprawy Boej. Opracowa i wstpem poprzedzi Zbigniew Sudolski przy wsppracy Wiesawy Kordaczuk, Marii M. Matusiak. T. III. Warszawa 1984. Goszczyski S.: Listy 18231878. Wyda Stanisaw Pigo. Krakw 1937. Zob. Archiwum do dziejw literatury i owiaty w Polsce. T. 19. Goszczyski S.: Podr mojego ycia. Urywki wspomnie i zapiski do pamitnika 18011842. Wyda Stanisaw Pigo. Rozprawy i materiay Wydz. I Tow. Przyjaci Nauk w Wilnie. T. I, z. 3. Wilno 1924. Grski Karol: Rekolekcje Bogdana Jaskiego u trapistw. Nasza Przeszo, t. 8, 1958, s. 411428. Grski Karol: Religijno Bogdana Jaskiego przed nawrceniem. Nasza Przeszo, t. 10, 1959, s. 249276. Grski Karol: Zarys dziejw duchowoci w Polsce. Krakw 1986. Grabowiecki J.: Moje wspomnienia w emigracji od roku 1831 do 1859 spisane w Marsylii. Z rkopisu przygotowaa do druku, wstpem i przypisami opatrzya Elbieta Helena Nieciowa. Warszawa 1970. Grabowski J. E.: SaintSimon. Utopia Filozofia Industrializm. Warszawa 1936. Hadot P.: Filozofia jako wiczenie duchowe. Przeoy Piotr Domaski. Warszawa 1992. Handelsman M.: Adam Czartoryski. Tom. I. Warszawa 1948. Tom II. Warszawa 1949.

728

Bibliografia (wybr)

Historia Kocioa 17151848. Luis J. Rogier, Guillaume de Bertier de Sauvigny, Joseph Hajjar. Tom IV. Przeoy Tadeusz Szafraski. Warszawa 1987. Hoesick F.: Chopin. ycie i twrczo. T. II. Pierwsze lata w Paryu. George Sand. 18311844. Przypisy opracowali Franciszek German i Jadwiga Ilnicka. Krakw 1967. Hoffmanowa K.: Pamitniki. Berlin 1849. Iwicki J., CR przy wsppracy Jamesa Wahla, CR: Charyzmat zmartwychwstacw. Historia Zgromadzenia Zmartwychwstania Paskiego. T. I, 18361886. Katowice 1990. Tytu oryginau: Resurrectionist Charism. A History of the Congregation of the Resurrection. Z angielskiego przeoy Jerzy Zagrski. Janowski J. N.: Notatki autobiograficzne 18031853. Przygotowa do druku, wstpem i przypisami opatrzy Marian Tyrowicz. Wrocaw 1950. JaboskaDeptua E.: Koci religia patriotyzm. Polska 17641864. Warszawa 1985. JaboskaDeptua E.: Problem genezy polskiej inteligencji katolickiej. W: Wybory wartoci, Inteligencja polska u schyku XIX i na pocztku XX wieku. Lublin 1996. s. 1935. [Januszkiewicz E.]: Notatki i wspomnienia o yciu A. Mickiewicza. Czas 859 nr 1720. Januszkiewicz E.: Noty zebrane z rozmowy z Adamem. Na Szko Polsk. Warszawa, maj 1916. Jasiska S.: S. Garczyskiego Apostata czyli Wacawa ycie. Pam. Bibl. Krnickiej 1958. Jastrzbski A.: Czy Bogdan Jaski jest autorem listu do... Przegld Historyczny, Tom LXXXVIII, 1997, zesz. 2, s. 327-330. Jastrzbski A.: Jaski o Chopinie. Ruch Muzyczny 1997, nr 11. Jastrzbski A.: List do ksidza prowincjaa Grzegorza Tredera CR w zwizku z Odpowiedzi... ks. B. Micewskiego CR. Wiadomoci Prowincji Polskiej Zgromadzenia Zmartwychwstania P. N. J. C. Warszawa 30 kwietnia 1990. Jastrzbski A.: O Bogdanie Jaskim (szkic do portretu). Wykad na 150lecie mierci Bogdana Jaskiego. Warszawa Rzym, lipiec 1990. Maszynopis. Jastrzbski A.: O Dzienniku Bogdana Jaskiego. Wiadomoci Prowincji Polskiej Zgromadzenia Zmartwychwstania P. N. J. C. Warszawa, luty 1990. Jeowicki A.: Listy do Ksaweryny Chodkiewiczowej z lat 18321839. Przekad z franc. Maria FredroBoniecka. Opr. Wstp, przyp. i bibliografia Franciszek German. Warszawa 1964. Jeowicki A.: Moje wspomnienia. Warszawa 1970. Jenera Zamoyski 18011868. Pozna 19101930.

Bibliografia (wybr)

729

Kajsiewicz H., CR: Pamitnik o pocztkach Zgromadzenia Zmartwychwstania Paskiego. [W:] Hieronim Kajsiewicz: Pisma, T. 3. Krakw 1872. Kalembka S.: Wielka Emigracja. Polskie wychodstwo polityczne w latach 18311862. Warszawa 1971. Kallenbach J.: Adam Mickiewicz. Wyd. 4 zwiksz. T. III. Lww 1926. Kieniewicz S.: Bogdan Jaski i zmartwychwstacy. [Recenzja ksiki ks. Bolesawa Micewskiego, CR: Bogdan Jaski zaoyciel zmartwychwstacw 1807-1840]. Tygodnik Powszechny, 1 stycznia 1984, s. 5. Kieniewicz S.: Historia Polski 17951918. Warszawa 1970. Koneczny F.: Bogdan Jaski [w:] wici w dziejach narodu polskiego. Wyd. drugie skrcone, uwspczenione. Krakw 1985. Korespondencja Fryderyka Chopina. Zebra i opracowa Bronisaw Edward Sydow. T. III. Warszawa 1955. Korespondencja Fryderyka Chopina z rodzin. Teksty opracowaa oraz wstpem i komentarzem opatrzya Krystyna Kobylaska. Warszawa 1972. Kowalczykowa A.: Warszawa romantyczna. Warszawa 1987. Komian J., Kajsiewicz H.: Korespondencja..., wyd. F. Chapowski. Pozna 1915. Krasiski Z.: Listy do Jerzego Lubomirskiego. Opracowa i wstpem poprzedzi Zbigniew Sudolski. Warszawa 1965. Krasiski Z.: Listy do Adama Sotana. Opracowa i wstpem poprzedzi Zbigniew Sudolski. Warszawa 1970. Krasiski Z.: Listy do Delfiny Potockiej. Opracowa i wstpem poprzedzi Zbigniew Sudolski. T. IIII. Warszawa 1975. Krasiski Z.: Listy do rnych adresatw. Zebra, opracowa i wstpem poprzedzi Zbigniew Sudolski. T. III. Warszawa 1991. Kridl M.: Mickiewicz i Lamennais. Studium porwnawcze. Warszawa 1909. Kwiatkowski W., CR: Historia Zgromadzenia Zmartwychwstania Paskiego. Na stuletni rocznic jego zaoenia 18421942. Albano (1942). Lamennais F., de: Correspondance gnrale. Tome IV: Juillet 1828 Juin 1831. Textes runis, classes et annots par Louis le Guillou. Paris 1973. Lamennais F., de (w oryg.: de a Mennais F.): Wstp do dziea o obojtnoci w przedmiocie religii przez.... Czwarta edycja w Paryu. Tumaczenie z francuskiego S. W. C. [Stanisaw Chooniewski]. S. Petersburg 1821. Lelewel J.: Listy emigracyjne. Wyd. i przedm. H. Wickowska. T. 1 1831 1835. Krakw 19481949. Literatura francuska pod redakcj Antoine Adam, Georges Lerminier, douard MorotSir. T. II. XIX i XX wiek. Warszawa 1980. opatyska L.: Dziennik osobisty, jego odmiany i przemiany. Prace Polonistyczne, Seria VIII (1950). Wrocawd, s. 253280.

730

Bibliografia (wybr)

uszczewska J., Deotyma: Pamitnik 18341897. Wstpem i przypisami opatrzy Juliusz W. Gomulicki. Warszawa 1968. Markiewicz Z.: Polskofrancuskie zwizki literackie. Warszawa 1986. Makowiecka Z.: Brat Adam. Kronika ycia i twrczoci Mickiewicza. Maj 1844 grudzie 1847. Warszawa 1975. Melanges catholiques. Extraits de lAvenir. T. III. Paris 1831. Meller S.: W zwizku z listem ks. Bolesawa Micewskiego CR. Przegld Historyczny, tom LXXXVI, 1995, zesz. 1. Meller S.: Zmiana za wszelk cen. Bogdan Jaski pierwszy polski saint simonista. Przegld Historyczny, tom LXXXIV, 1993, zesz. 4. Merdas A., RSCJ: Bogdan Jaski. Znak. Rok XXXII, Kwiecie (4) 1980 (nr 310), s. 446475. Merdas A., RSCJ: Jeszcze o Bogdanie Jaskim. Znak. Rok XXXIII, KwiecieMaj (45) 1981 (nr 322323), s. 605609. Merdas A., RSCJ: Ocalony wieniec. Chrzecijastwo Norwida na tle odrodzenia religijnego w porewolucyjnej Francji. [Obraz epoki. Menezjanizm. Bogdan Jaski. Cyprian Kamil Norwid]. Warszawa 1995. Micewski B., CR: Bogdan Jaski zaoyciel zmartwychwstacw 18071840. Warszawa 1983. Micewski B., CR: Odpowied Andrzejowi Jastrzbskiemu. Wiadomoci Prowincji Polskiej Zgromadzenia Zmartwychwstania P. N. J. C. Warszawa marzec 1990. Micewski B., CR: Jeszcze o Bogdanie Jaskim. Odpowied Profesorowi Stefanowi Kieniewiczowi. ad, 19 lutego 1984. Micewski B., CR: Stefan Meller o Jaskim. Przegld Historyczny, tom LXXXVI, 1995, zesz. 1. Micewski B., CR: Uwagi o artykule s. Aliny Merdas RSCJ pt. Bogdan Jaski. Znak. Nr 310, s. 446475. [W:] Znak. Rok XXXIII, KwiecieMaj (45) 1981 (nr 322323), s. 600605. Micewski B., CR: Wspczeni o Jaskim. Wiadomoci Prowincji Polskiej Zgromadzenia Zmartwychwstania P. N. J. C. Warszawa (od 1990 r.); Resurrectio et Vita. Mickiewicz D.: Dziea. Wyd. narodowe. T. IXVI. Warszawa 19491955. Mickiewicz A.: Listy, dedykacje, notaty nie objte wydaniem ksikowym. Zebra i opracowa Stanisaw Pigo. Warszawa 1964. Mickiewicz A.: Le Livre des Plerins polonais, traduit du polonais... par le Comte Ch. De Montalembert. Paris 1833. Mickiewicz W.: Pamitniki. T. IIII. Warszawa 19261933. Mickiewicz W.: Z imiennikw Celiny Szymanowskiej. Ziarno 1910 nr 10. Mickiewicz W.: ywot Adama Mickiewicza. T. IIV. Pozna 18901895. Mickiewicz W.: ywot Adama Mickiewicza. Wyd. 2. T. III. Pozna 1929 1931.

Bibliografia (wybr)

731

Mochnacki M.: Dziea. T. IIV. Pozna 1863. Mochnacki M.: Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831. T. III. Opracowa i przedmow poprzedzi Stefan Kieniewicz. Warszawa 1984. Motty M.: Przechadzki po miecie. Opracowa i posowiem opatrzy Zdzisaw Grot. T. III. Warszawa 1957. Mrwczyski J., CR: Z Ducha Zmartwychwstania. Krakw 1966. Niemcewicz J. U.: Pamitniki pobytu za granic od 21 lipca 1831 r. do 20 maja 1841 r. T. III. Pozna 18671877. Niemojowski J. N.: Wspomnienia. Wyd. S. Pomaraski. Warszawa 1921. Orpiszewski L.: Kilka wspomnie. Rocznik Towarzystwa HistorycznoLiterackiego w Paryu za rok 1867. Pary (1868). S. 286314. Lata 1829 1844. Parvi J.: Rewolucja intelektualna w latach 1830-1849. Francja, Niemcy, Anglia. [W:] Europa i wiat w epoce restauracji, romantyzmu i rewolucji 1815 1849. T. II, s. 134174. Parvi J.: Rvolution indpendance romantisme. Warszawa 1992. Pigo S.: Corollaria mickiewiczowskie. Ksiga Pam. Koa Polonistw... Uniw. St. Batorego. Wilno 1932. Podgrski W. J.: Stefan Witwicki. Zarys monograficzny. T. III. Warszawa 1992. Popiel P.: Pamitniki (18071892). Krakw 1927. Potrykowski J. A.: Tuactwo Polakw we Francji. Dziennik emigranta. Wstp i opracowanie Anny Owsiskiej. Krakw 1974. Putusk. Studia i materiay z dziejw miasta i regionu. T. II. Warszawa 1975. Rodkiewicz A. J.: Pierwsza Politechnika Polska 18251831. Krakw i Warszawa 1904. Ropelewski S.: Wspomnienie o pimiennictwie polskim w emigracji. Kalendarz Pielgrzymstwa Polskiego 1840. S. 3194. SaintSimon C. H.: Pisma wybrane. Z franc. prze. Stanisaw Antoszczuk. Wstp i przypisy Janusz Trybusiewicz. T. 12. Warszawa 1968. Sapieha L.: Wspomnienia 18031863. Krakw Warszawa 1912. Sawrymowicz E.: Kalendarz ycia i twrczoci Juliusza Sowackiego. Wrocaw 1960. Semenenko P., CR: Biesiady filozoficzne. Przegld Poznaski, t. 28, 34; t. 30, 23. Pozna 18591861. Semenenko P., CR: Listy. T. I, Rzym 1980. T. II, Rzym 1986. [Siemieski J.]: Ewunia. (Henrietta Ewa z hr. Ankwiczw 1o voto hr. Sotykowa 2o voto hr. Kuczkowska) 18101879. Szkic na podstawie dziennikw, albumw i innych papierw pomiertnych. Lww 1888.

732

Bibliografia (wybr)

Sikora A.: Fourier. Warszawa 1989. Sikora A.: SaintSimon. Warszawa 1991. Sikora A.: Towiaski i rozterki romantyzmu. Warszawa 1984. Smolikowski P., CR: Historya Zgromadzenia Zmartwychwstania Paskiego. Podug rde rkopimiennych napisa... T. I w Krakowie 1892. T. II w Krakowie 1893. T. III w Krakowie 1895. T. IV, w Krakowie 1896. Smolikowski P., CR: Historia Zgromadzenia Zmartwychwstania Paskiego. Podug rde rkopimiennych napisa... Wydanie nowe, przerobione i uzupenione. T. I. Krakw 1925. Smolikowski P., CR: Obudzenie si ducha religijnego wrd Polakw w XIX wieku. Krakw 1925. Stearns Peter N.: Ksidz Lamennais. Przeoya Maria Wakowiczowa. Warszawa 1970. Straszewska M.: ycie Literackie Wielkiej Emigracji we Francji 18311840. Warszawa 1970. Sudolski Z.: Adam Mickiewicz w pamitnikach Bogdana Jaskiego. Nadbitka. Rocznik Towarzystwa Literackiego im. A. Mickiewicza. Warszawa 1968. Szlachta B. : ad Koci Pastwo. Krakw 1996. Szpotaski S.: Adam Mickiewicz i jego epoka. T. IIII. Warszawa 1921. wicicki J.: Pamitnik ostatniego dowdcy puku 4 piechoty liniowej. Opracowa i wstpem poprzedzi Robert Bielecki. Warszawa 1982. Traczyski M., CR: Jaski i jego dzieo. Wiadomoci Prowincji Polskiej Zgromadzenia Zmartwychwstania P. N. J. C. 1990, s. 6472. Traczyski M., CR: O rdach do ycia i dziaalnoci Bogdana Jaskiego. Vexillum Resurrectionis R. 13, 1957, nr 1, s. 69. Traczyski M., CR: Szkolne lata Bogdana Jaskiego. Vexillum Resurrectionis R. 13, 1957, nr 1, s. 1019. Traczyski M., CR: Uwagi na marginesie monografii ks. dra Bolesawa Micewskiego CR Bogdan Jaski Zaoyciel zmartwychwstacw 1807 1840.. Wiadomoci Prowincji Polskiej Zgromadzenia Zmartwychwstania P. N. J. C., luty 1984. Turowski J.: Utopia spoeczna Ludwika Krlikowskiego 17991878. Warszawa 1958. Vois W.: Ksigarnia Polska. 150 lat placwki 18331983. Paris 1983. Walter F. N.: Listy do W. Wielogowskiego. Oprac. J. Zawidzki. Archiwum Hist. i Filolog. Medycyny i Nauk Przyrodniczych. R. 1. Wsowicz M.: Midzy tronem, gied i barykad. Francja 18301848. Warszawa 1994.

Bibliografia (wybr)

733

Witkowska A.: Cze i skandale. O emigracyjnym dowiadczeniu Polakw. Gdask 1997. Witkowska A.: Towiaczycy. Warszawa 1989. Wielogowski W.: Emigracja polska wobec Boga i narodu. Wrocaw. 1848. Witwicki S.: Wieczory pielgrzyma. T. 12. Pary 1842. Wogin W. P.: Szkice o zachodnioeuropejskim socjalizmie utopijnym. Tumaczya Jadwiga Smoleska. Wyboru dokonaa Alina Barszczewska Krupa. Wstpem poprzedzi Andrzej Feliks Grabski. Warszawa 1989. X: ucja z ksit Giedroyciw Rautenstrauchowa. Tyg. Ilustr. 1886 nr 176. Zaleski B.: Ksidz Hieronim Kajsiewicz. Pozna 1878. Zaleski J. B.: Adam Mickiewicz podczas pisania i drukowania Pana Tadeusza. List do syna Adama. Pary 1875. Zaleski J. B.: Korespondencja... Wyd. D. Zaleski. T. IV. Lww 19001904. Zamoyski A.: Chopin. Przeoya Halina Sodaczukowa. Warszawa 1985. Zmartwychwstacy w dziejach Kocioa i narodu. Praca zbiorowa pod redakcj ks. Zygmunta Zieliskiego. Katowice 1990. ywczyski M.: Geneza i nastpstwa encykliki Cum primum z 9. VI. 1832. Rozprawy hist. Tow. Nauk. Warsz. 1935, t. XV. ywczyski M.: Historia powszechna 17891870. Wyd. szste. Warszawa 1990. ywczyski M.: Watykan wobec powstania listopadowego. Skrcona wersja wydanej w 1835 roku pracy Geneza i nastpstwa... Krakw 1995.

INDEKS TYTUW KSIKOWYCH W DZIENNIKU

Abrgs de la Religion: AthanaseRen Merauld de Bizy. 1839, przyp. 203. Adela (Adle de Snange): Adlaide de Souza. 1832, przyp. 348. Affaires de Rome: Flicit de La Mennais. 1839, przyp. 69. Almanach (LAlmanach historique, ou souvenir de lEmigration Polonaise. Premier supplment): Adolf Tabasz Krosnowski. 1838, przyp. 112. Andr: George Sand. 1835, przyp. 208. Annales du Moyen Age... depuis la dcadence de lempire romain jusqu la mort de Charlemagne: JeanMarieFlicit Frantin. 1837, przyp. 66. Antiquit devoile: NicolaisAntoine Boulanger. 1832, przyp. 177. Athanase, Athanasius: Johann Joseph Grres. 1838, przyp. 224. Aurore naissante: LouisClaude de SaintMartin. 1837, przyp. 31. Barnave: Jules Janin. 1832, przyp. 176. Bible de Royaumont (La Bible de la jeunesse, ou histoire de lAncien et au Noveau Testament, avec des explications difiantes): Royaumont (pseudonim przybrany przez Nicolas Fontaine). 1836, przyp. 131. Biblia Biographie universelle et portative des contemporains, ou Dictionnaire historique des hommes vivants et des hommes morts depuis 1788 jusque nos jours...: Publi sous le direction de Vieth de Boisjoslin. 1835, przyp. 195. Brviaire Romain. 1836. Catchisme de Charancy: Catchisme du Dioecse de Montpellier za aprobat biskupa diecezji GeorgesLazareBerger de Charancy. 1835, przyp. 326. Catchisme de Colbert: Catchisme du Dioecse de Montpellier za aprobat biskupa diecezji CharlesJoachim Colbert de Croisey. 1835, przyp. 291. Catchisme de Montpellier: Catchisme du Dioecse de Montpellier, avec un abrg pour les petits enfants... za aprobat biskupa diecezji MarieNicolas Fournier. 1835, przyp. 291. Chteau (Twierdza): Teresa z Avila, w. 1839 (3. XII). Chemin (Chemin de la Perfection, Droga doskonaoci): Teresa z Avila, w. 1837, przyp. 30. Choix de Mystique (Choix douvrages mystiques). 1838, przyp. 94. Choix dOuvrage Augustin. 1839, przyp. 152. des Choses (De lesprit des choses): LouisClaude de SaintMartin. 1834, przyp. 1. Communautes religieuses (Des congregations religieuses): Claude Fleury. 1838, przyp 78.

736

Indeks tytuw ksikowych w Dzienniku

Confrences (Confrences de la Philosophie catholique. Introduction la philosophie de lhistoire. Prmiere Confrence 10 janvier 1832. Seconde Confrence 24 janvier 1832. Troisime Confrence 7 [fevrier] 1832): Philippe-Olympe Gerbet. 1832, przyp. 59. De la confession auriculaire. 1838 (25. V). Considrations sur le dogme gnrateur et de la pit catholique: Philippe Olympe Gerbet. 1831, przyp. 59. Considrations sur la France: Joseph de Maistre. 1831, przyp. 10. Cours de Philosophie: Victor Cousin. 1831, przyp. 32. Cours des thmes et de versions grecques et latines. 1835, przyp. 247. Cursus Theologie. 1838, przyp. 182. wiczenia duchowne: Ignacy Loyola, w. 1835, przyp. 168. Des deux puissances (Des rapports naturels entre les deux puissances): RenFranois Rochrbacher. 1839, przyp. 61. Dvotion au Sacr Coeur (Le Culte de lamour divin, ou la Dvotion au Sacr Coeur de Jsus): JeanFelixHenri de Fumel. 1838, przyp. 128. Dictionnaire de la Conversation et de la Lecture: redakcja Edme J. Hreau. 1835, przyp. 186. Dictionnaire thologique: NicolasSylvestre Bergier. 1831, przyp. 31. DK Praw: Dziennik Praw Krlestwa Polskiego. 1836, przyp. 22. du Dogme gnrateur zob. Considrations sur le dogme gnrateur et de la pit catholique. Dzie chrzecianina zob. Journe du Chrtien. Dykcjonarz teologiczny zob. Dictionnaire thologique. Ecce homo: LouisClaude de SaintMartin. 1836, przyp. 138. Ekonomia polityczna (Elements of Political Economy): James Mill. 1830, przyp. 16. Encyclopdie zob. Nouvelle Encyclopdie. Encyclopdie catholique. Rpertoire universel et raisonn des sciences, des lettres, des arts et des mtiers avec la biographie des hommes clbres. 18381849. Redaktorzy: ks. Glaise i wicehrabia Walsh. 1835, przyp. 92. Encyclopdie de Courtina zob. Encyclopdie moderne ... . Encyclopdie des Gens du Monde. Rpertoire universel des sciences sur les personnages clbres morts et vivants. Wydawcy: Treuttel et Wrtz. 1835, przyp. 66. Encyclopdie moderne, ou Dictionnaire abrg des sciences, des lettres et des arts, avec lindication des ouvrages o les divers sujets sont dvelopps et approfondis, par: Courtin et une Socit des Gens de Lettres. Encyclopdie du XIXme sicle (183659). 1838 (22. VI). Encyclopdie nouvelle, ou Dictionnaire philosophique, littraire et industriel, offrant le tableau des connaissances humaines au XIXe sicle par: une

Indeks tytuw ksikowych w Dzienniku

737

Socit des Savans et des Littrateurs, publie sur le direction de MM. P. Leroux et J. Reynaud. 1834, przyp. 25. Encyclopdie pittoresque zob. Encyclopdie nouvelle. Encyklopedia zob. Nouvelle Encyclopdie. Encyklopedia dAlemberta zob. Wielka Encyklopedia Francuska. Encyklopedia powszechna. Zbir wiadomoci najpotrzebniejszych dla wszystkich stanw. T. I. Warszawa Wilno 1836. Nakadem Augustyna Emanuela i Teofila Glcksbergw. 1836, przyp. 144. Erotica Biblion: GabrielHonor Risquetti de Mirabeau. 1836, przyp. 75. Erotyka zob. Erotica Biblion. Des erreurs et de la vrit ou les Hommes rapells au principe universel de la science: Louis Claude de SaintMartin. 1834, przyp. 1; 1836, przyp. 126. De lEsclavage moderne: FlicitRobert de Lamennais. 1839 (16. XII). Essai sur lindiffrence en matire de religion (Dociekania nad obojtnoci w sprawach wiary), t. I: FlicitRobert de Lamennais. 1832, przyp. 96; 1835, przyp. 363. Essai de Thodice: Gottfried Wilhelm Leibnitz. 1832, przyp. 240. Et nunc dimittis (Nun dimittis, Domine). Powie z dziejw szkockich z koca XVI w.: Hieronim Kajsiewicz. 1835, przyp. 148. Eucologie. 1838 (26. IX.). Evangiles du Messe. 1837. Ewangelie zob. Nowy Testament. 1837. Explication de la Messe. 1836 (7. III). Exposition de la doctrine de SaintSimon (Wykad nauki SaintSimona): Saint Amand Bazard. 1830, przyp. 7. Gradus ad Parnassum: Paul Aler. 1835, przyp. 143. HagayKan (Agaj Han): Zygmunt Krasiski. 1835, przyp. 73. Hernani: Victor Hugo. 1832, przyp. 252. Heures de SaintBenoit. 1838, przyp. 177. Histoire de lAllemagne: Karl Adolf Menzel. 1836, przyp. 74. Histoire des lgions polonaises en Italie...: Leonard Chodko. 1835, przyp. 365. Histoire naturelle. 1838, przyp. 20. Histoire de la papaut (Die rmischen Ppste, ihre Kirche und ihr Staat im 16. und 17. Jahrhunddert): Leopold Ranke. 1839, przyp. 59. Histoire de Philosophie zob. Cours de Philosophie. Histoire de Pologne: James Fletcher. 1832, przyp. 87. Histoire universelle depuis le commencement du monde jusqu prsent. Compos en anglois... nouvellement traduite en franais par une Socit de Gens de Lettres. Paris, 1779-1791. 1835, przyp. 257. Historia Czech (Geschichte von Bhmen): Martin F. Pelzel. 1835, przyp. 243. Historia Kocioa (LHistoire de lglise): Louis Dupin. 1835, przyp. 98.

738

Indeks tytuw ksikowych w Dzienniku

Historia Kocioa (Histoire universelle de lglise chrtienne): Jacques Matter. 1837, przyp. 7. Historia Mogow (Histoire des Mongols depuis TchingizKhan jusqu Timerlanc): Mouradjee dOhsson. 1836, przyp. 175. Historia Piusa VII (Histoire de Pie VII): AlexisFranoisArtaud de Montor. 1839, przyp. 66. Historia polska (Wiadomoci z historii polskiej dla pensji i szk pci eskiej zastosowane): ukasz Gobiowski. 1835, przyp. 328. Historia polska (Pierwsze wieki historii polskiej): Adam Mickiewicz. 1835, przyp. 283. Historia zakonw (Histoire des ordres religieux...): MatthieuRichardAuguste Henrion. 1835, przyp. 25. Hungar. Script.: Scriptores Rerum Hungaricarum... 1837, przyp. 23. Imitacja (lImitation de JsusChrist, O naladowaniu Chrystusa): Tomasz a Kempis. 1832, przyp. 307. Introduction (Philothea, ou Introduction la vie dvote): Franciszek Salezy, w. 1836, przyp. 168. Introduktia (Introduction lhistoire universelle): Jules Michelet. 1833, przyp. 7. Irydion: Zygmunt Krasiski. 1836, przyp. 141. Janusz (Pieni Janusza): Wincenty Pol. 1835, przyp. 56. Jasnowidzca (Seherin von Prvorst, Jasnowidzca z Prvorst): Andreas Justinus Kerner. 1835, przyp. 320. Journal des motions dune coeur souffrant, suivi des Meditations du Cloitre: Charles Nodier. 1832, przyp. 347. Journe du Chrtien, ou moyen de sanctifier au milieu du monde: Flicit de Lamennais. 1834, przyp. 31. Jus Zivile (Jus civile antejustiniancum): Gustav Hugo. 1831, przyp. 35. Katechizm. 1839 (8. VI). Katechizm Janowskiego (Prawa czowieka i obywatela oraz Katechizm polityczny): Jan Nepomucen Janowski. 1836, przyp. 174. Katechizm montpelijski zob. Catchisme de Montpellier (de Charancy). Kazania (Prdications): Abel Transon. 1830, przyp. 85. Komedia zob. NieBoska komedia. Konferencje zob. (Confrences de la Philosophie catholique). Druga Konferencja. 1832, przyp. 154. Trzecia Konferencja. 1832, przyp. 150. Kronika handlu (Annales of Commerce): David Macpherson. 1830, przyp. 38. Ksigi Ezdraszowe (Stary Testament). 1835, przyp. 18. Kurs Comta (Cours de philosophie positive, Kurs filozofii pozytywnej): Auguste Comte. 1833, przyp. 11.

Indeks tytuw ksikowych w Dzienniku

739

Lgions zob. Histoire des lgions polonaises en Italie... Llia: George Sand. 1835, przyp. 149. Lettres sur le protest. (Histoire de la rforme protestante en Angleterre et in Irlande dans une srrie de lettres adresses au peuple anglais, A History of the Protestant Reformation in England and Ireland oraz Lettres sur lhistoire de la Rforme en Angleterre et en Irlande): William Cobbet. 1838, przyp. 53. Listy Kotaja (Do Stanisawa Maachowskiego referendarza koronnego. O przyszym sejmie Anonima Listw kilka, cz 1: O podwigniciu si krajowych... Cz 2 i 3: O poprawie Rzeczypospolitej): Hugo Kotaj. 1832, przyp. 91. Listy witego Jana Apostoa (Nowy Testament). 1836. Listy witego Pawa Apostoa (Nowy Testament). 1838. Livre de premire Communion. 1838 (4. VII). Marina Mniszek (Marina Mniszech ou Fragments de lhistoire de Pologne): Artur Potocki. 1832, przyp. 289. Mditations du Cloitre zob. Journal des motions dun coeur souffrant, suivi des Mditations du Cloitre. Medytacje (Mditations spirituelles): Jacob Nout. 1839, przyp. 19. Medytacje z Reguy benedyktyskiej (Mditations sur le Rgle de Saint Benoit): P. Le Nain. 1838, przyp. 122. Mlanges de lAvenir (Mlanges catholiques; extraits de lAvenir) Autorzy artykuw: Franz Xavier Benedikt von Baader, Eugne Bor, Carl (Charles) Coux, Gaspard Deguerry (Daguerre), Ferdinand dEckstein, Philippe Olympe Gerbet, HenriJeanBaptiste Lacordaire, FlicitRobertHugues de La Mennais, Charles de Montalembert, RenFranoise Rohrbacher. 1832, przyp. 17. Mmoires du prince Hohenlohe (Mmoires et expriences dans la vie sacerdotale et dans le commerce avec le monde recueillis dans les annes 18151834): Alexandre prince de HohenloheWaldenburgSchillingsfuerst. 1836, przyp. 27. Mthode doraison: Jean Crasset SJ. 1838, przyp. 101. Mthode pratique de loraison. 1838 (25.VI). Miroir des Novices: Bonawentura, w. 1839, przyp. 90 Mois de Marie. 1836, przyp. 123. La Morale universelle: PaulThiry dHolbach. 1832, przyp. 372. Naladowanie Chrystusa zob. Imitacja. NieBoska komedia: Zygmunt Krasiski. 1834, przyp. 11. Nouvelle Encyclopdie: ClaudeHenri de SaintSimon. 1832, przyp. 9. Nowy Testament (Ewangelie w. Mateusza, w. Jana, Listy w. Jana, w. Pawa, Apokalipsa w. Jana).

740

Indeks tytuw ksikowych w Dzienniku

Otarzyk polski: opr. Stefan Witwicki. 1836, przyp. 34. Otarzyk polski mniejszy: opr. Stefan Witwicki. 1836, przyp. 34. O przywrceniu zakonw (Mmoire pour le rtablissement en France de lOrdre des Frres Prcheurs): JeanBaptisteHenri Lacordaire. 1839, przyp. 65. Opuscules spirituelles de madame Guyon. 1835, przyp. 333. Ordo Romanus. 1839. Orfeusz (Orphe): PierreSimon Ballanche. 1831, przyp. 13. Origines de lglise Romaine. 1837 (1.XII.). Pan Tadeusz: Adam Mickiewicz. 1835, przyp. 9. Panthon Litteraire. Illustrations Religieuses du sicle de Louis XIV. 1838, przyp. 216. Le Peintre de Saltzbourg: Charles Nodier. 1832, przyp. 334. Philosophie Chrtienne (La Philosophie du christianisme): LouisEugene Marie Bautain. 1837, przyp. 29. Philosophie des traditions (Philosophie der Geschichte oder ber die Tradition): Franz Joseph Molitor. 1835, przyp. 87. Pielgrzym (Pielgrzym w Dobromilu czyli Nauki wiejskie): Izabela Czartoryska. 1836, przyp. 14. Pieni Janusza: Wincenty Pol. 1835, przyp. 56. Podre Kolumba. 1835, przyp. 302. Pomniki historii i literatury polskiej: Micha Wiszniewski. 1835, przyp. 281. La Pratique de loraison mentale: PierreJoseph Picot de Clorivire SJ. 1838, przyp. 28. Pratique de loraison mentale: JacquesPierreJoseph Lesure. 1838, przyp. 28. Principe zob. Des erreurs et de la vrit ou les Hommes rapells au principe universel de la science. Przewodnik. 1835, (10.VI). Przysowia Fredry (Przysowia mw potocznych, albo Przestrogi obyczajowe, radne, wojenne): Andrzej Maksymilian Fredro. 1835, przyp. 4. La Raison du Christianisme: opr. AntoineEugne de Genoude. 1836, przyp. 58. Rglement de la Retraite. 1837 (8.XI). Religion constate (La religion constate universellement laide des sciences et de leurudition modernes): LouisPhilibert Machet de la Marne. 1838, przyp. 85. La religion explique. 1839, przyp. 60. Retour au Christianisme dun SaintSimonien. 1837. Richard dArlington: Alexandre Dumas (ojciec). 1832, przyp. 252. Rozyna, dobra crka, czyli Jarmark w. Magorzaty w Jeziorowie: Maria Anna z Czartoryskich Wirtemberska. 1836, przyp. 25.

Indeks tytuw ksikowych w Dzienniku

741

Saint Franois de Sales. 1838. Saint Jean de Dieu (biografia). 1838, przyp. 79. Sainte esclavage de Marie: Ludwik Maria Grignion de Monfort. 1838, przyp. 26. Semaine Sainte. 1836 (8.III). Smarra (Smarra ou les Dmons de la nuit): Charles Nodier. 1832, przyp. 352. Sophie (Sophie ou le triomphe de lamour et de la vertu). 1839, przyp. 110. Les souffrances de Jesus Christ: Alvars de Andrada (Thomas de Jsus). 1836, przyp. 67. Symbolika (Symbolik): Adam Mhler. 1835, przyp. 229. Systme de la nature: PaulThiry dHolbach. 1832, przyp. 372. Systme de la raison. 1834, przyp. 65. Systme social: PaulThiry dHolbach. 1832, przyp. 372. wita Teresa zob. Vie de sainte Thrse. wity Hipolit. 1838 (12.VIII). Tablice genealogiczne (Tables gnalogiques des maisons souveraines du Nord et lQuest de lEurope): ChristianGuillaume Koch. 1835, przyp. 296. Teodicea zob. Essai de Thodice. Theologie (Theologia dogmatica et moralis ad usum seminariorum): Louis Bailly. 1837, przyp. 34. Teresa (Thrse Aubert): Charles Nodier. 1832, przyp. 240. Triomphe de lEvangile (El Evangelio en triumfo o la Historia de un filsofo Desenganado): Pablo de Olavide y Juregui. 1838, przyp. 159. Trzy konstytucje polskie 1791, 1807, 1815.: Joachim Lelewel. 1832, przyp. 81. LUnivers, ou Histoire et Description de touts les Peuples, de leurs Religion, moeurs, coutumes etc. 1836, przyp. 120. Vie des solitaires (Vies des SS. Pres des dsert et des Saintes solitaires dOrient et dOccident): FranoisJoseph Bourgoing. 1838, przyp. 181. Vie de sainte Thrse: F. Z. Colombet. 1838, przyp. 50. View of All the religion (A View of All the religions in the world): Alexander Ross. 1830, przyp. 80. La Vision dHebal chef dun clan ccoisais: PierreSimon Ballanche. 1831, przyp. 13. Visites au Saint Sacrement: Alfons Maria de Liguori, w. 1839, przyp. 86. La Volupte: CharlesAugustin SainteBeuve. 1836, przyp. 164. Voyage dun Irlandais la recherche dune Religion (Travels of an Irish Gentelman in Search of a religion): Thomas Moore. 1836, przyp. 65. Voyes abreges (Voyages abreges): Giovanni Bona. 1838, przyp. 121. Vulgata. 1837.

742

Indeks tytuw ksikowych w Dzienniku

Wieczory pielgrzyma: Stefan Witwicki. 1834, przyp. 50. Wielka Encyklopedia Francuska. 1835, przyp. 265. Wojna trzydziestoletnia (Die Geschichte der Dreissigjahringen Krieges): Friedrich Schiller. 1835, przyp. 295. Wykad nauki zob. Exposition de la doctrine de SaintSimon. Wyygin (Piotr Iwanowicz Wyygin): Tadeusz Buharyn. 1835, przyp. 101. ycie des Saintes (Abrg de la vie des Saints): JeanFranois Godescard. 1838, przyp. 28. ycie witego Antoniego z Padwy. 1839, przyp. 41. ycie witego Franciszka de Sales. 1838. ycie witej Elbiety (Histoire de sainte Elisabeth de Hongrie duchesse de Thuringe): Charles de Montalembert. 1836, przyp. 66. ycie: Teresa z Avila, w. 1835, przyp. 51. ywota (ywoty) witych: Piotr Skarga.

INDEKS TYTUW CZASOPISM

Allgemeine Augsburger Zeitung Ami de la Religion Annales de la Philosophie Chrtienne Annales de la Propagation de la Foi Annales des Sciences naturelles Annales des voyages de la gographie et de lhistoire Annals of Natural History Archiwum Historii i Filozofii Medycyny Association Catholique Augsburger Zeitung zob. Allgemeine Augsburger Zeitung Augsburska Gazeta Powszechna zob. Allgemeine Augsburger Zeitung LAvenir Babin na Obcej Ziemi Bard Nadwilaski nad Brzegami Duransy i Rodanu Bibliographie de la France... Bibliothque dun littrateur et dun philosophie chrtienne Bulletin bibliographique... Bulletin de lInstitut Historique Bulletin universal des sciences et de lindustrie Le Cabinet de Lecture. Journal littraire Chronique de Paris Le Censeur Chronique de Paris zob. Le Cabinet de Lecture. Journal littraire Chronique de Paris Le Constitutionnel Le Correspondant Le Courrier Franais Crisis Czas (Krakw) Debaty zob. Journal des Dbats politiques et littraires Dekameron Polski Democratie pacifique Demokracja Polska XIX wieku Demokrata Polski (Poitiers) La Dominicale. Journal des paroisses Le Droit. Journal des Tribunaux

744

Indeks tytuw czasopism

Dziennik Narodowy Dziennik Powszechny Dziennik Praw Krlestwa Polskiego Dziennik Warszawski Dziennik Wileski Ere Nouvelle LEuropen La Femme libre Feniks. Nowe pismo emigracji polskiej (Pary) La France Littraire Galignanis Messenger Gazeta Codzienna Krajowa i Obca Gazeta Polska Gazeta Warszawska La Gazette de France Le Glaneur Chrtien (Lille) Le Globe (do 20.IV.1832) Le Globe (od 1837) Illustration Industria literacka i naukowa... Jahrbcher fr wissenschaftliche Kritik Journal du commerce politique et littraire Journal des Dbats politiques et littraires Kalendarz Pielgrzymstwa Polskiego na rok 1838, Pary 1838; na rok 1839, Pary 1839; na rok 1840, Pary 1840. Kritische Zeitschrift fr Rechtswissenschaft und Gezetzgebung des Auslandes Kronika Emigracji Polskiej Kurier Litewski Kurier Polski Kurier Warszawski Kvty (Kwiaty Czeskie) Kwartalnik Naukowy (Krakw) Lamus The Law Magazine Literatur Zeitung (lipska i halska) Magazine Pittoresque

Indeks tytuw czasopism Meassef Melitele Le Mmorial catholique Merkuriusz Merkury. Dziennik Polityczny Handlowy i Literacki Messager des chambres Moda Polska Moniteur du Commerce The Monthly Review Morgenblatt fr gebildete Leser The Morning Chronicle

745

Nard Polski Le National Nouvelle Revue Germanique Nouvelles annales des voyages de la gographie et lhistoire zob. Annales des voyages et de la gographie et de lhistoire Nowa Polska (Warszawa) Nowa Polska (Pary) Nowe Rozrywki dla Dzieci Oklniki TDP Oklniki Komisji Korespondencyjnej LOrganisateur Pamitnik Emigracji Polskiej Pamitnik Powszechny Nauk i Umiejtnoci, Krakw zob. Powszechny Pamitnik Nauk i Umiejtnoci Le Peuple La Phalange Phalanstre Philosophical Magazine Pielgrzym (pismo projektowane) Pielgrzym Polski Pismo TDP Pismo Wzajemnego Owiecania si zob. [onierz] Polak (Pary) La Politique La Pologne historique, littraire, monumentale et pittoresque (illustre) Le Polonais Le Populaire Pospolite Ruszenie Postp

746

Indeks tytuw czasopism

Powszechny Dziennik Krajowy (Warszawa) Powszechny Pamitnik Nauk i Umiejtnoci Pnoc Le Producteur Przegld Dziejw Polski Przegld Poznaski Przyjaciel Ludu czyli Tygodnik Potrzebnych i Poytecznych Wiadomoci (Leszno) Przyszo Pszczka Krakowska Pszonka La Quotidienne Rpublique Le Rformateur Les Rvolutions de Paris Revue Britannique Revue Commerciale. Journal dconomie publique Revue des Deux Mondes Revue Encyclopdique Revue trangere de Lgislation et dconomie Politique Revue Europenne Revue des tats du Nord et Principalement des Pays Germaniques Revue Germanique zob. Nouvelle Revue Germanique Revue de legislation et de jurisprudence Revue du Nord zob.Revue des tats du Nord et Principalement des Pays Germaniques Revue de Paris Revue du progrs social La Revue Slave Revue Sociale Revue du XIXe sicle Rocznik Emigracji Polskiej Rocznik Towarzystwa Historyczno-Literackiego (Pary) Rocznik Warszawskiego Towarzystwa Nauk Rozmaitoci (lwowskie) Rozrywki dla Dzieci zob. Nowe Rozrywki dla Dzieci La Russie Pittoresque Slavonia Christiana (pismo projektowane) Sawianin Souvenirs de la Pologne

Indeks tytuw czasopism Le Sphinx ou la Nomothtique shlienne Sybilla Tuactwa Polskiego TDP (Towarzystwo Demokratyczne Polskie) Le Temps. Journal du Progrs Themis Polska Times Transactions of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland La Tribune Politique et Littraire Trzeci Maj (3 Maj) Tygodnik Emigracji Polskiej LUnivers. Journal Religieux LUnivers Catholique zob. LUnivers Religieux LUnivers Religieux LUniversit Catholique La Voix du peuple The Westminster Review Wieczory Pielgrzyma Zeitschrift fr Kunst, Literatur, Theater und Mode Zivilistische Magasin Zjednoczenie pismo powicone uspoecznieniu wszystkich i dla wszystkich [onierz] (Pismo Wzajemnego Owiecania si)

747

wszystkich

przez

INDEKS NAZW INSTYTUCJI I ORGANIZACJI

Acadmie des Beaux-Arts (r. 1803) Acadmie Franaise (r. 1635) Acadmie des Insciptions et Belles-Lettres (r. 1663) Acadmie des Sciences (r. 1666) Acadmie des Sciences Morales et Politiques (r. 1832) Acadmie Royale de Chirurgie Agence Catholique Agence gnrale pour la dfense de la libert religieuse Akademia Armeska Akademia Francuska zob. Acadmie Franaise Akademia Krlewska Akademia Krlewska Chirurgii zob. Acadmie Royale de Chirurgie Akademia Krlewska Medycyny Akademia Literatury zob. Acadmie des Inscriptions et Belles-Lettres Akademia Napisw i Literatury zob. Acadmie des Inscriptions et BellesLettres Akademia Nauk zob. Acadmie des Sciences Akademia Nauk Berlin Akademia Nauk Moralnych i Politycznych zob. Acadmie des Sciences Morales et Politiques Akademia paryska zob. Acadmie Franaise Akademia Sztuk Piknych zob. Acadmie des Beaux-Arts Akademicka Gwardia Narodowa zob. Gwardia Narodowa Warszawa Ami de la Religion Amis de Peuple Amis de la Vrite (loa masoska Belgia) Archives Auxiliaires Archivum Congregationis Resurrectionis Roma (ACRR) Asocjacja Literacka w Londynie zob. Literary Association of the Friends of Poland Association Saint-Vincent de Paul Atelier Polonais de Reliure Auxiliaires Archives zob. Archives Auxiliaires Babile Institut (r. 1838) (?Babille) zob. Institut Babile Bank Hipoteczny Pary Bank Polski Warszawa

750

Indeks nazw instytucji i organizacji

Biblioteka Ferussac Pary Biblioteka Gwna (Uniwersytecka) Warszawa Biblioteka Instytutu zob. Bibliothque Institut de France Biblioteka Jagielloska Biblioteka Krlewska Pary zob. Bibliothque Royale Biblioteka Magnin Biblioteka Mazarina zob. Bibliothque Mazarine Biblioteka Polska Pary Biblioteka Publiczna Warszawa Biblioteka w. Genowefy zob. Bibliothque Sainte-Genevive Bibliothque de lArsenal (r. 1781) Bibliothque Institut de France Bibliothque Mazarine (r. 1643) Bibliothque Royale Bibliothque Sainte-Genevive (r. 1624) Bictre (hospicjum) Biuro Statystyczne Warszawa La Bourse (gieda) Bracia Zjednoczeni zob. Towarzystwo Braci Zjednoczonych bracia zewntrzni Bractwo Najwitszego i Niepokalanego Serca Maryi Bractwo Polskie Bractwo Siedmiu Boleci NMP Bractwo Suby Narodowej zob. Domek Jaskiego Cabinet de Lecture Centralna Szkoa Sztuk i Rkodzielnictwa zob. cole Centrale des Arts et Manufactures Cerkiew rosyjska Cesarska Akademia Nauk Petersburg Chambre des Dputs Chancellerie La Charit (szpital) Club-Literary Union Collge Charlemagne Collge dEpinal Collge de France Collge de Juilly Collge Rollin Collge Royal de Henri IV Collge Saint-Louis Collge Stanislas Collegium Nobilium

Indeks nazw instytucji i organizacji Collegium Polonicum Rzym Comit Central Franco-Polonais Conseil de la Socit asiatiques Conservatoire des Arts et Mtiers Crdit Foncier de France Crdit mobilier (Pereire) Dom Bankowy S. A. Fraenkel Warszawa Dom Handlowy Bracia ubiescy Spka Dom Jaskiego zob. Domek Jaskiego Dom Komisowy (E. Januszkiewicz Pary) Domek Jaskiego Drukarnia Polska Pary Dzieo w. Franciszka Ksawerego dla robotnikw East Indian Co London cole des Beaux-Arts cole (Centrale) des Arts et Mtiers cole Centrale des Arts et Manufactures (r. 1829) cole des Chartes cole de Mars zob. cole militaire cole de Mdecine cole militaire Pary cole Nationale Suprieure des Mines (r. 1793) cole Nationale des Ponts et Chausses (r. 1747) cole Normale Suprieure cole polytechnique (r. 1794) cole Spciale du Commerce et dIndustrie Pary cole Suprieure du Commerce Facult des Lettres zob. Sorbona Fakultet paryski zob. Sorbona Fakultet prawa zob. Sorbona Ferussac zob. Biblioteka Ferussac Gabinet lektury zob. Cabinet de Lecture Gieda zob. La Bourse Gilda kupiecka Gimnazjum Gubernialne Warszawa Le Grande Chancellerie de la Lgion dHonneur Gromada Grudzi Gromady Ludu Polskiego Gros-Caillou (szpital wojskowy)

751

752

Indeks nazw instytucji i organizacji

Grudzi Ludu Polskiego zob. Gromada Grudzi Gwardia Narodowa Pary Gwardia Narodowa Warszawa Hanza (zwizek kupcw) Heroldia Krlestwa Polskiego Htel Lambert (Stronnictwo i Kancelaria ks. A. Czartoryskiego) Hufiec wity Hull Literary Polish Association Institut Babile Institut de France (r. 1795) Institut Historique Instytucja Czci i Chleba Instytut Francuski zob. Institut de France Instytut historyczny zob. Institut Historique Instytut Oftalmiczny Warszawa Instytut Panien Hotel Lambert Instytut Pedagogiczny Instytut Politechniczny Warszawa Izba Deputowanych (nisza) Londyn Izba Deputowanych zob. Chambre des Dputs Izba Gmin (angielska) Izba Lordw (wysza) Londyn Izba Parw Pary Izba poselska Warszawa Kancelaria polska Towarzystwa Insurekcyjno-Monarchicznego Karbonariusze zob. Wglarze Karmelitki (karmelitanki) Klasztorek rzymski Klub Demokracji Katolickiej Pary Klub Emancypacji Kobiet Pary Klub Jakobinw Klub Patriotyczny Warszawa Klub Polski Kolegium Polskie zob. Collegium Polonicum Rzym Koo Mickiewicza Koo Towiaskiego Komisja Funduszw Emigracji Polskiej Komisja Funduszw Emigracyjnych zob. Komisja Funduszw Emigracji Polskiej Komisja Rzdowa Przychodw i Skarbu

Indeks nazw instytucji i organizacji

753

Komisja Rzdowa Spraw Wewntrznych Komisja Rzdowa Sprawiedliwoci Komisja Rzdowa Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego Komisja ledcza Komitet Centralny Francusko-Polski zob. Comit Central Franco-Polonais Komitet Centralny Franko-Polski zob. Comit Central Franco-Polonais Komitet Emigracyjny Stay Komitet Emigracyjny Tymczasowy (Kaliski) Komitet Lelewela zob. Komitet Narodowy Polski Komitet Narodowy Emigracji Polskiej (Dwernickiego) Komitet Narodowy Polski i Ziem zabranych Komitet Narodowy stay zob. Komitet Emigracyjny Stay Komitet Polski pomocy dla emigrantw w Drenie Komitet Polski Stay zob. Komitet Emigracyjny Stay Komitet Polsko-Francuski zob. Komitet Centralny Francusko-Polski Komitet protestacyjny zwany piorunowym Komitet Rozpoznawczy dla zbadania akt tajnej policji Komitet Ziem Ruskich Konfederacja Barska Konfederacja Narodu Polskiego Konferencje w. Wincentego a Paulo Kongregacja Braci w. Wincentego a Paulo zob. Kongregacja w. Wincentego a Paulo Kongregacja Matki Boskiej Racowej Kongregacja Misjonarzy Kongregacja w. Piotra Kongregacja w. Wincentego a Paulo Konwikt Pijarw w Warszawie Ksigarnia i Drukarnia Polska Ksigarnia i Wydawnictwo Dzie Katolickich Krakw Ksigarnia Sawiaska Lambert zob. Htel Lambert Lazaryci zob. Kongregacja w. Wincentego a Paulo Legacja Polska w Paryu Legia cudzoziemska Legia hiszpaska Legia litewska Legia litewsko-woyska Legia naddunajska Legia nadwilaska Legia portugalska Legia woyska

754

Indeks nazw instytucji i organizacji

Legion Mickiewicza Legion polski Legion portugalski Legiony J. H. Dbrowskiego Liceum Krzemienieckie Liceum Lindego zob. Liceum Warszawskie Liceum Warszawskie Literary Association of the Friends of Poland Literary Union zob. Club-Literary Union London Institution Lukasbund Magnin (biblioteka) Metropolitan Institution Londyn Midzynarodowe Towarzystwo Demokratyczne Ministerstwo Wojny Francja Misja Polska zob. Legacja Polska w Paryu Misja polska przy kociele w. Rocha, przy Assomption Misjonarze Moda Europa Moda Polska Mont de Pit Muzeum Narodowe w Rapperswilu Nowa Resursa Warszawa Oglna Agencja dla obrony wolnoci religijnej zob. Agence gnrale pour la dfense de la libert religieuse Og londyski Og paryski Polakw zob. Taran Ossolineum zob. Zakad Narodowy im. Ossoliskich Panthon Litteraire zob. Socit de Panthon Litteraire Parlament brytyjski Polskie Atelier Introligatorskie zob. Atelier Polonais de Reliure Polskie Towarzystwo Historyczno-Literackie zob. Towarzystwo HistorycznoLiterackie w Paryu Poznaskie Towarzystwo Przyjaci Nauk zob. Towarzystwo Przyjaci Nauk w Poznaniu Prfecture de la Seine Prokuratura Generalna Krlestwa Polskiego Prokuratura Generalna Pary Przyjaciele Prawdy zob. Amis de la Vrite

Indeks nazw instytucji i organizacji Rada Administracyjna Krlestwa Polskiego Rada Stanu Krlestwa Polskiego Rada Zakadowa Polakw Pary Resura kupiecka Warszawa Rosyjska Akademia zob. Cesarska Akademia Nauk w Petersburgu Rougemont (bank) Rzd Narodowy Rzd Tymczasowy na Litwie Rzesza Niemiecka

755

Saintsimonici Sakramentki Sd kryminalny Warszawa Sejm krajowy (Lww) Sejm na emigracji Sejm Wielki Seminarium Duchowne Saint-Sulpice Seminarium Duchowne Wersal Seminarium Gwne Warszawa Senat Krlestwo Polskie Socit Asiatique Pary Socit des Droits de lHomme et du Citoyen Socit Geographique et Statistique Socit dHommes de lettres franais et etrangers Socit Littraire Polonaise de Londres Socit de Panthon Littraire Socit Philotechnique Socit des Prtres de Saint-Louis Socit royale des Anquitaires de France Socit des savants et de littraires Sorbona Facult des Lettres Fakultet prawa Stany Generalne Stowarzyszenie Katolickie Irlandia Stowarzyszenie Literackie Przyjaci Polski w Londynie zob. Literary Association of the Friends of Poland Stowarzyszenie Ludu Polskiego Stowarzyszenie Misjonarzy zob. Kongregacja Misjonarzy Stowarzyszenie Podatkowe Stowarzyszenie Pomocy Nukowej zob. Towarzystwo Naukowej Pomocy Stowarzyszenie Popierania Wolnoci Prasy Stowarzyszenie Praw Czowieka

756

Indeks nazw instytucji i organizacji

Stowarzyszenie Zbratanie Narodowe Wszystkich Wyzna zob. Zbratanie Polskie Wszystkich Wyzna Religijnych Szkoa Administracji i Handlu Szkoa Archiwistw zob. cole des Chartes Szkoa Agronomiczna Pary Szkoa Centralna Drg i Mostw (lub: Mostw i Drg) zob. cole Nationale des Ponts et Chausses Szkoa Centralna Sztuk i Rkodzielnictwa zob. cole Centrale des Arts et Manufactures Szkoa Gwna Warszawa Szkoa grnicza zob. cole Nationale Superieure des Mines Szkoa grnicza w St-tienne Szkoa handlowa Pary zob. cole Spciale du Commerce et dIndustrie Szkoa Handlu zob. Szkoa handlowa Pary Szkoa lekarska Warszawa Szkoa lena, Szkoa lenictwa Marymont Szkoa malarstwa i rzeby Pary Szkoa medycyny zob. cole de Mdecine Szkoa Narodowa Polska (Batignolles) Szkoa podchorych Szkoa politechniczna zob. cole polytechnique Szkoa Polska zob. Szkoa Narodowa Polska Szkoa Prawa i Administracji Warszawa r. 1806 Szkoa przygotowawcza do Instytutu Politechnicznego Szkoa rolnicza Grignon Szkoa Specjalna Handlowa zob. cole Speciale du Commerce et dIndustrie Szkoa Sztabu Gneralnego Pary Szkoa Sztuk i Rzemios zob. cole des Arts et Mtiers Szkoa weterynarii Szkoa Wojskowa zob. cole Militaire Tajny Zwizek InsurekcyjnoMonarchiczny zob. Towarzystwo Insurekcyjno Monarchiczne TDP zob. Towarzystwo Demokratyczne Polskie Towarzystwo Braci Zjednoczonych Towarzystwo Demokratyczne Warszawa Towarzystwo Demokratyczne Polskie Towarzystwo do Ksig Elementarnych Towarzystwo Dobroczynnoci Pary Towarzystwo Dobroczynnoci Warszawa Towarzystwo Dobroczynnoci Dam Polskich Towarzystwo Dobroczynnoci Sistr Polskich zob. Towarzystwo Dobroczynnoci Dam Polskich

Indeks nazw instytucji i organizacji

757

Towarzystwo Etnograficzne Pary Towarzystwo Historyczne Towarzystwo Historyczno-Literackie Towarzystwo Insurekcyjno-Monarchiczne Trzeci Maj Towarzystwo Konferencji (Ozanam) Towarzystwo Kosynierw Towarzystwo Kredytowe Ziemskie Towarzystwo Krzewienia Nauki i Sztuki zob. Socit Philotechnique Towarzystwo Lekarzy Polskich Pary Towarzystwo Literackie zob. Towarzystwo Historyczno-Literackie Towarzystwo Literackie Polakw Tuaczw Towarzystwo Literackie Polskie zob. Socit Littraire Polonaise Paris Towarzystwo Literackie Polskie w Hull zob. Hull Literary Polish Association Towarzystwo Litewskie Towarzystwo Litewskie i Ziem Ruskich, Towarzystwo LitewskoRuskie Towarzystwo Monarchiczno-Insurekcyjne zob. Towarzystwo Insurekcyjno Monarchiczne Trzeci Maj Towarzystwo Naukowe Krakowskie r. 1816 Towarzystwo Naukowe Pockie zob. Towarzystwo Przyjaci Nauk Pock Towarzystwo Naukowej Pomocy Towarzystwo Naukowe Tuaczw Polakw Towarzystwo Patriotyczne zwane Klubem Warszawa Towarzystwo Polepszenia Stanu Wocian Towarzystwo Politechniczne (J. Bem) Pary Towarzystwo Polskie w Hull zob. Hull Literary Polish Association Towarzystwo Polskie w Londynie zob. Literary Association of the Friends of Poland Towarzystwo Pomocy Naukowej zob. Towarzystwo Naukowej Pomocy Towarzystwo Przyjaci Nauk Pock Towarzystwo Przyjaci Nauk Pozna Towarzystwo Przyjaci Nauk Warszawa Towarzystwo Przyjaci Postpu Towarzystwo w. Franciszka Ksawerego Pary Towarzystwo w. Wincentego a Paulo zob. Association Saint-Vincent de Paul Towarzystwo Trzeciego Maja (3 Maja) zob. Towarzystwo InsurekcyjnoMonarchiczne Trzeci Maj Towarzystwo Wychowania Narodowego Towarzystwo Wyznawcw Obowizkw Spoecznych Towarzystwo Ziem Ruskich i Litewskich zob. Towarzystwo Litewskie i Ziem Ruskich Trybuna Handlowy LUniversit Pary r. 1808

758

Indeks nazw instytucji i organizacji

Uniwersytet Berlin r. 1810 Uniwersytet Krakowski (Jagielloski) Uniwersytet Warszawski (Krlewski) Wydzia Prawa i Administracji Wydzia Lekarski Wydzia Nauk i Sztuk Piknych Wydzia Filozoficzny Wydzia Teologiczny Uniwersytet Wileski Voban (Vauban) Warszawskie Towarzystwo Dobroczynnoci zob. Towarzystwo Dobroczynnoci Warszawa Wglarze Wielka Emigracja Wizytki Wydzia Medyczny w Montpellier Wyznawcy Obowizkw Spoecznych zob. Towarzystwo Wyznawcw Obowizkw Spoecznych Wysza Szkoa Polska (Montparnasse) Wysza Szkoa Przemysowo-Handlowa Pary zob. cole Spciale du Commerce et dIndustrie Wysza Szkoa Sztuk i Rzemios zob. cole Centrale des Arts et Mtiers Zakad Narodowy im. Ossoliskich Zakad w. Kazimierza Zakad w Avignon Zakad w Besanon Zakad w Bourges Zakad w Chateauroux Zakad w Paryu Zakad paryski zob. Voban Zakady emigracyjne Zakon Sistr Zmartwychwstanek Zarzd eglugi Parowej na Wile Zbratanie Polskie Wszystkich Wyzna Religijnych Zemsta Ludu (tajny zwizek wglarski) Zgromadzenie Francuskie Zgromadzenie Ksiy Misjonarzy (lazaryci) Zgromadzenie Sistr Miosierdzia Zgromadzenie Ksiy Zmartwychwstania P. N. J. C. Zmartwychwstacy zob. Zgromadzenie Ksiy Zmartwychwstania P. N. J. C. Zjednoczenie Emigracji

Indeks nazw instytucji i organizacji Zwizek Braci Zjednoczonych zob. Towarzystwo Braci Zjednoczonych Zwizek Templariuszw Woy Zwizek Towiaczyk

759

INDEKS OSOB

A Abelly Louis, 557 Achille, zob. Rousseau Achille Adalbert, zob. Wojciech, w. Adam, zob. Celiski Adam, zob. Mickiewicz Adam, zob. Gurowski Adam Adamowa, zob. Mickiewiczowa Celina z Szymanowskich Adamowicz Franciszek, 395, 401 Adela, 212, 214, 315, 343, 621, 683, zob. Szryk Adela Adolf, zob. Zaleski Adolf Adolf, w., 642 Adolfina, 172 Affr Denis-Auguste, 250 Ahrendts Henryk, 138 Ahrens, zob. Ahrendts Henryk Aicard Jean, 242, 243, 255, 272, 275, 280, 281, 290, 308, 310, 312, 313, 317, 323, 387, 388, 390, 396, 397 Aksenfeld Abraham, 297 Aksenfeld Jzef, 297 Albert Wielki, w., 674 Aleksander I, cesarz rosyjski, 146, 196, 206, 411, 414 Aleksander Newski, w., 247, 248 Aleksandra, zob. Jaska Aleksandra z Zawadzkich Aleksandrowicz Jzef, 189, 190 Alembert Jean le Rond. d', 91, 320 Aler Paul, 295 Alexandre Nevsky. zob Aleksander Newski, w.

Alfons Maria de Liguori, w., 653 Alfons Rodriguez, w., 548 Alouette, zob. Lalouette Ambroy, w., 573, 681 Amelia, 188 Amos Andrew, 61 Anachreont z Teos, 7, 220 Anakreont, zob. Anachreont z Teos Ancypa Ildefons, 471, 514 Andrada, Alvares de. zob Tomasz od Jezusa Andrzej Bobola, w., 633 Aneta (Anetka), 135, 138 Angelus Silesius, zob. Scheffler Jan Anglet d', 274 Anglik z rue Rivoli, 482 Anglik, restaurator, 246, 309 Anio lzak, zob. Scheffler Jan Ankwiczwna Henrietta Ewa, 229 Antoni, zob. Gorecki Antoni Antoni Gorecki, 424 Antoni Pustelnik, w., 526 Antoni z Padwy, w., 287, 345, 401, 406, 412, 431, 639, 646 Anto, zob. Szymaski Antoni Marceli Antym (Anthinui), w., 622 Aporille, 632, 668 Aporilowa z Caen. zob Aporille Arago Etienne, 522, 525, 526 Ariusz, 647 Arndt Jan, 680 Arnoud, zob. Arnould AmbroiseMarie

762

Indeks osb Badiche Marie-Magloire-Landre, 479, 481, 483, 521, 522, 524, 525, 527, 529, 534, 551, 554, 561, 562, 564, 565, 566, 572, 579, 586, 589, 594, 598, 601, 603, 620, 664, 666, 674, 676, 683, 684 Bages (mylnie), zob. Dessages Emil Bagieski Stanisaw, 219 Bailly de Surcy Emmanuel, 603 Bailly Loius, 454, 455, 549 Balbi Adriano, 217, 367 Balewicz Jzef, 671 Ballanche Pierre-Simon, 100, 109, 385, 412, 425 Balzac Honor, 210 Bandtkie Jerzy Samuel, 218, 266, 305, 312, 315, 316, 317, 364, 366, 407 Bandurski, zob. Bandurski Wadysaw Bandurski Wadysaw, 472, 478, 481, 596, 598, 603, 604 Banet, zob. Bannet Bannet, 197, 233 Barbara, w., 679 Barbs Armand, 651 Barbet (? Berbet), 591 Barbett, 207 Barbett Auguste, 207 Barbezat J., 162 Barciska Izabela z Chopinw, 52 Barciski Antoni Feliks, 43, 49, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 84, 85, 86, 87, 154, 171, 222, 250, 327, 713 Barciski Jan Aleksy, 327 Barczewski Piotr, 387, 391, 660, 680 Bargemont-Villeneuve, zob. Villeneuve-Bargemont Alban, de

Arnould Ambroise-Marie, 107 Arsenne Louis, 421 Artaud de Montor Alexis-Franois, 647 Artaud Nicolais-Louis, 161, 162, 166 Arystoteles ze Stagiry, 56 Arystyp ze Stagiry, 7, 261 Asselin, 274 Attard, 233 Aubernon Joseph-Victor, 557 Aug Antoine-Jean-Baptiste, 392, 399, 400, 402, 403, 404, 410, 411, 413, 416, 417, 420, 478, 483, 484, 503, 504, 519, 527, 544, 545, 549, 550, 551, 563, 578, 580, 584, 657, 661, 684, 685 Augustyn Teodor, syn Aleksandry Jaskiej, 222 Augustyn z Hippony, w., 6, 391, 548, 576, 577 Avenarius Edouard, 677 Avril Feliks, 419 Aweyde (Awejde) Ernest, 395 Axenfeld, zob. Aksenfeld Abraham, Jzef B., zob. Bojanowski Baader Franz Xaver Benedikt von, 196, 386, 388, 395, 400 Babiaski Wincenty, 451 Babile, 580, 584 Babille, zob. Babile Bach Jan Sebastian, 41 Bachasson Martin-Camille de Montalivet, zob. Montalivet Martin-Camille-Bachasson, de Bache Samuel, 80, 81, 83, 84, 87, 99 Bacon Francis, 572 Baczyski Grzegorz, pseud., zob. Charzewski Piotr Pawe

Indeks osb Barnave, zob. Barnave AntoinePierre Joseph-Marie Barnave Antoine-Pierre JosphMarie, 170 Barrault Alexis, 175 Barrault mile, 94, 175, 212 Barrot Camille-Hyacinthe-Odilon, 194 Bartkowski Jan, 129 Barzykowski Stanisaw, 482 Bastard, 684 Bathory Ferdynand, 589, 590, 591 Batory, zob. Bathory Ferdynand Baud, 94 Baud Louis, 483, 520, 523, 525, 527, 533, 545, 549, 553, 554, 558, 559, 560, 563, 566, 567, 568, 569, 570, 575, 578, 580, 584, 590, 596, 601, 675, 682, 684, 685 Baudt, zob. Baud Louis Baudoin Piotr Gabriel, 261 Bauman, zob. Baumann Johann Baumann Johann, 35, 36 Bautain Louis-Eugne-Marie, 124, 185, 186, 453, 509, 526, 527, 562, 569, 571, 669 Baykowski Wiktor, 682 Bazard, 571, 591 Bazard Matka, 94 Bazard Claire, 94, 266 Bazard Palmyre, 94 Bazard Saint-Armand, 92, 119, 151, 159 Bazyli Wielki, w., 523 Bkowski Teofil, 473, 516 Beaudouin, 526, 527 Beaumont Gustave de la Bonninire, de, 171, 172 Beauveau de Craon Charles, de, 282, 662 Beccaria Cesare, 145

763

Bechet, 670 Becket Tomasz, w., 105 Bednarczyk Emilian, 604 Bem Jacob, zob. Bhme Jakob Bem Jzef Zachariasz, 121, 139, 165, 166, 211, 226, 289, 299 Benedykt z Nursji, w., 470, 556, 573 Beniowski Bartholem, 113, 133 Benoist, 179, 230, 318, 325, 326, 333, 553 Benoiste, 322, 363 Benoiste Martin, 94, 104, 105, 114, 127, 138, 140, 159, 164, 168, 169, 170, 174, 179, 188, 190, 192, 199, 200, 203, 204, 207, 212, 252, 290, 313, 315, 340, 347, 363, 423, 427, 476, 479, 482, 678 Benoit, zob. Benedykt z Nursji, w. Benth, 37 Bentham Jaremy, 56, 57, 165 Bentkowski, 385 Bentkowski Alfred, 337 Bentkowski Amilkar, 351, 536, 537 Bentkowski Feliks, 337 Branger Pierre-Jean, 94 Bergier Nicolas-Sylvestre, 105, 387, 388, 389 Berkeley George, 56 Bernard, zob. Bernard Dugu Bernard Dugu, 571 Bernard z Clairvaux, w., 474, 525, 548, 634, 647 Bernardin de Saint-Pierre JacquesHenri, 335 Bernatowicz Antoni, 298, 386, 387 Berruyer Isaak-Joseph, 572, 573 Berry, de, 268, 279 Berthole, zob. Bertholle Bertholle, 452, 484, 521, 523, 652, 654, 655

764

Indeks osb Botnicki Hipolit, 275, 357, 359, 420, 559, 565, 578, 580, 581, 597, 600, 601, 603, 666, 682 Bobola, zob. Andrzej Bobola, w. Bocquel, 279 Boecjusz, 548 Boga Rodzico, zob. Maria, Najwitsza Panna Maryja, Matka Jezusa Chrystusa Bohdan, zob. Zaleski Bohdan Jzef Bhme Jakob, 239, 241 Bohomolec Franciszek, 383, 384, 385 Boissange, 170 Boisseaux, de, 523, 527 Boisseux, zob. Boisseaux, de Bojanowski, 650 Bojanowski Antoni, 471, 648, 649, 650, 651, 652, 655, 664, 668, 680, 681 Boleski, zob. Bolewski Ksawery Bolesaw, zob. Gurowski Bolesaw Bolesaw I Chrobry, krl polski, 35, 335, 337 Bolesaw Krzywousty, krl polski, 32, 253 Bole, zob. Wielogowski Bolesaw Bolewski Ksawery, 390, 393, 395, 559, 562, 567, 568, 579, 581, 584, 586, 589, 590, 593, 605, 677 Bona Giovanni (Jean), 549, 556, 557, 567 Bonald Louis Gabriel Ambroise, de, 333, 343 Bonald Louis-Gabriel-Ambroise, de, 210, 333 Bonamy, 94 Bonawentura, w., 654 Bone, sutaniarka, 683 Bonetti Augustin, 319 Bonetty, zob. Bonnetti Augustin

Bertrand, zob. Thayer Hortensie z Bertrandw Bertrand Henri-Gratien, 447 Beslay Charles, 256 Beuchet, 274 Biaopiotrowicz Jerzy, 277 Biaopiotrowicz Karolina, 562 Biaopiotrowiczowa Kunegunda z Giedrojciw, 297, 300, 302, 306, 310, 314, 324, 326, 332, 334, 338, 391, 392, 394, 417, 418, 425, 426, 452, 453, 472, 476, 480, 481, 482, 520, 558, 589, 590, 591, 593, 594, 595, 596, 599, 653, 662, 671, 672, 683, 685 Bibiana, w., 679 Bielecki, zob. Bielicki Jzef Bielecki Robert, 182 Bielicki Jzef, 471, 514 Bieliski Edward, 482 Bielski Joachim, 383 Bielski Marcin, 383, 384 Biergiell Aleksander, 516, 600 Biernaccy, 294 Biernacki, 294 Biernacki Alojzy Prosper, 294, 323, 482 Biernacki Karol, 294 Biliski Wojciech, 17 Binet, 204 Bineta, 204 biskup, zob. Skrkowski Karol Sariusz Blackstone William, 74, 75 Blaise, 410 Blanc, zob. Leblanc Blanqui Louis-Auguste, 624 Blois Louis, de, 549 Blouet, 641, 643, 644, 645, 646, 648 Blcher Gebhard Leberecht, 37, 39

Indeks osb Bonheur Raymond, 94 Bonie, zob. Bone Bonnechose Henri-GastonBoisnormand, de, 186 Bonnetti Augustin, 232, 295, 324, 387, 388, 427 Bontemps, 94, 134, 138, 140, 223 Bontemps George, 132 Bontemps, panny, 571 Bokowski Hieronim Napoleon, 535, 621, 671, 673 Bor, 392, 394, 396, 418, 419, 665 Bor Eugne, 392 Bor Leon, 664 Borysewicz Antoni, 302, 311, 521, 529, 543, 546 Borysiewicz, zob. Borysewicz Anntoni Borzewski Kalikst, 242, 243 Bossange Gustave, 217 Bossange Hector, 217, 247 Bossuet Jacques-Bnigne, 334, 389 Botiau, 94 Boulanger, 177 Boulanger Clemens, 520, 521, 568 Boulanger Nicolais-Antoine, 171 Boulard Martin-Silvestre, 142, 233 Boulatier, 599 Boulet Jean-Baptiste-Etienne, 277 Bouquet, zob. Buquet Louis-Charles Bourbonowie, zob. Burbonowie Bourdaloue Louis, 454, 460 Bourdon, 94 Bourgauda des Marets, zob. Burgaud des Marets Jean-Henri Bourgeois J., 313, 396, 426, 427, 448, 449 Bourgogne, 448 Bourgoing de Villefore FranoisJoseph, 525, 573 Boussonel, 101, 188, 689

765

Bouvier, zob. Bouvier Jean-Baptiste Bouvier Jean-Baptiste, 454 Bowring John, 165 BoyerNioche Jean, 267 Boewski, zob. Borzewski Kalikst Brady Laura, 503 Brailoi, 109, 110, 111, 127, 136, 218 Brandes, 475 Bras, zob. Lebras Auguste Brasvein, 397 Braun, 219 Brawacki Jan, 78, 141, 144, 146, 166, 298, 301, 313, 327, 481 Breg. ?, 570 Brentano Clemens, 389 Breza Eugeniusz, 176, 277, 279, 562, 567 Briard, 175 Brodowski Antoni, 297 Brodziski Kazimierz, 76, 206, 210, 234, 242, 291, 321 Broniewski Jzef, 286, 307, 309, 310 Bronikowscy, 129 Bronikowska Ksawerowa (z Nakwaskich?, z Nowakowskich?), 129, 194 Bronikowski Ksawery, 100, 116, 117, 120, 126, 129, 142, 150, 165, 178, 180, 181, 182, 183, 188, 190, 194, 195, 196, 227, 307, 311, 357, 359, 393 Bronisz Leopold Tadeusz, 4, 7, 45, 67, 220, 221, 261 Brosse Salomon, 175 Broussais Joseph-Victor-Franois, 184, 185, 377, 392, 418, 533, 534 Brousse, zob. Broussais JosephVictor-Franois Bruce Matylda, 36 Brhl Alojzy Fryderyk, 388

766

Indeks osb Burgaud des Marets Jean-Henri, 11, 125, 126, 214, 227, 229, 233, 269, 448, 664, 666, 689 Burke Edmond Plunkett, 54, 56, 61, 64, 69, 70, 71, 79, 80 Bussonel, zob. Boussonel Cabet Etienne, 65, 130, 133 Caboga Bernard, 655 Caboga Julia Wanda, 1 v. Wielopolska Michaowa, 2 v. Uruska Kajetanowa, 655, 656 Cagnard, zob. Cogniard Thodore Callier Edmund, 6, 7, 8, 10, 131, 203 Calonne Pierre-Fabius, de, 316, 317, 318, 320, 322, 340, 365, 370, 393, 394 Camolen, 33 Campbell Thomas, 185 Capella, 94 Carbon tienne-Laurent, 529 Crdinal, 675, 678 Carn Louis-Marcien, de, 204 Carnot Lazare-Hippolyte, 94, 95, 110, 111, 112, 121, 131, 134, 136, 138, 139, 141, 146, 148, 151, 154, 156, 157, 159, 160, 161, 162, 164, 165, 166, 168, 169, 170, 176, 178, 179, 181, 185, 186, 188, 189, 190, 191, 193, 194, 196, 200, 233, 244, 275, 276, 283, 340, 357, 359, 396, 402, 418, 419, 427, 523, 527, 689 Cary Henri, 72, 79, 80, 82, 84 Cassin Eugne, de, 128, 134, 140, 152, 154, 168, 169, 170, 172, 189 Cauvin Thomas, 268 Cavaignac Louis-Godefroy, 136, 155 Cavel, 94, 169, 178 Cazals Edmond, de, 202

Brhl Heinrich Friedrich, 388 Bruno z Kolonii, w., 618 Brusch von Neuberg Franz, 33 Brygida Szwedzka, w., 618 Brzostowscy, 146, 321 Brzozowski, 510 Buchez, 94, 124, 141, 193, 242, 251, 313, 343, 364, 367, 381, 418, 425, 427, 541, 571, 572, 600, 603, 620, 650, 651 Buchez Philippe-Joseph-Beniamin, 105, 122, 232 Buchon Jean-Alexandre C., 549 Budrewicz Ignacy, 439, 443, 481, 522, 548, 570, 571, 590 Budrys, zob. Budrewicz Ignacy Bukaty Antoni, 357, 359, 372, 381, 394, 396, 399, 403, 404, 422, 423, 425, 427, 440, 443, 449, 452, 454, 506, 547, 563, 564, 567, 569, 572, 573, 586, 589, 591, 594, 596, 598, 620 Bukiet, zob. Buquet Louis-Charles Bukoski, zob. Bukowski Bukowski, 552, 556 Bull John, przezw., 80, 654 Blow Friedrich Wilhelm, 37, 39 Buharyn Tadeusz, 286 Buquet Louis-Charles, 393, 401, 406, 411, 414, 415, 417, 418, 419, 421, 424, 482, 483, 519, 520, 523, 524, 527, 532, 533, 534, 545, 552, 553, 559, 560, 562, 563, 565, 567, 568, 569, 570, 578, 579, 581, 582, 584, 585, 586, 591, 593, 596, 600, 619, 656, 657, 661, 665, 666, 667, 674, 675, 676, 682, 684, 685 Burbonowie, 168, 299, 340, 343, 636

Indeks osb Cazeaux Ernest, 94, 126, 175, 201, 246 Cazeaux Hortensie, 94 Celestyna, 138 Celina, 140, 141, 143, 212, 214, 315 Celiski Adam, 252, 253, 255, 265, 268, 269, 270, 271, 273, 274, 277, 278, 279, 285, 289, 296, 298, 301, 306, 307, 308, 309, 310, 311, 323, 338, 339, 345, 346, 347, 359, 368, 370, 372, 383, 404, 408, 418, 426, 427, 431, 440, 443, 445, 447, 460, 461, 478, 515, 516, 562 Cezary, zob. Plater-Broel Cezary August Cezary z Arelate, w., 576 Chabannais, 179 Chaptal Jean-Antoine-Claude, 713 Charancy George-Lazare-Berger, de, 325 Charles IV (Karol IV), krl Francji, 305 Charlty Sbastien, 94 Charton Edouard-Thomas, 94, 120, 175, 179, 189, 294, 527, 578, 580 Charzewski Piotr Pawe, 471, 515, 548, 550, 574 Chateaubriand Ren-Francois, 319, 333 Chaussotte Jean-Baptiste, zob. Chossotte Jean-Baptiste Chechowski, zob. Chekowski Walerian Chekowski Walerian, 272, 322, 357, 359, 375, 376, 392, 394, 396, 397, 399, 439, 443, 452, 473, 478, 479, 480, 481, 484, 516, 532, 562, 564, 566, 571, 578, 586, 594, 599, 653, 654, 669, 684 Chemicki Wincenty, 160 Chemineau Jean, 662

767

Cheruel Pierre-Adolphe, 284, 293, 294, 313, 318, 321, 326, 329, 331, 340, 363, 364, 365, 379, 392, 396, 427, 451, 453, 459, 460, 461, 478, 479, 483, 524, 527, 644 Chevalier, 212, 276, 294, 357, 440, 473, 558, 565 Chevalier Auguste, 293, 295, 308, 427, 428, 524 Chevalier Eugne, 359, 443, 516 Chevalier Michel (Micha), 93, 94, 99, 151, 182, 357, 360, 428, 521, 546, 580, 587, 603, 619, 621, 683 Chev Michel, 603 Chine, zob. Hhne Wilhelm Chitty Joseph, 73 Chapowska Ra, zamna Engestrm Wawrzyniec (Lars), 36 Chapowski Dezydery, 194, 243, 481 Chdowska Cecylia z Narbuttw, 155, 297, 331 Chdowski Adam Tomasz, 155, 331, 560, 562 Chopicki Jzef, 116, 147, 517 Chmielnicki Bogdan, 211 Chodkiewicz, 323, 357, 452, 521, 523, 550, 551, 552, 559, 560, 571, 597, 598, 600, 601, 654, 656, 657, 662, 672 Chodkiewicz Eward, 359 Chodkiewicz Ignacy, 318, 359, 544 Chodynicki, zob. Chodyniecki Ignacy Chodyniecki Ignacy, 366 Chodko Leonard, 128, 129, 131, 132, 145, 149, 150, 153, 157, 162, 163, 177, 180, 188, 191, 199, 217, 230, 303, 351, 352, 368, 527, 536, 540, 541, 544, 546, 556

768

Indeks osb Comte Auguste, 56, 91, 134, 233 Comte CharlesFranoisLuis, 107 Confais, 418, 419 Considrant Prosper-Victor, 87, 116, 119, 166 Constant Beniamin, 194 Cooper Charles Purton, 73, 77, 78, 79, 80, 82, 86, 87 Cooper James Fenimore, 73, 243 Copernicus Nicolaus, zob. Kopernik Mikoaj Corazzi Antoni, 222 Corneille Pierre, 121 Cornudet Alexandre-Marie-Lon, 660 Cotta Jean Frdric, 113 Courte, zob. Courtet AlexandreVictor Courtenay Jean, 636 Courtet Alexandre-Victor, 105, 108, 162, 180, 184, 212, 256, 279, 452, 479, 523, 527 Courtey, 94 Courtin Eustache M. P. M. Antoine, 318 Cousin Victor, 97, 101, 104, 105, 113, 204, 233, 303, 304 Coux Charles (Carl), de, 124, 304, 397, 541 Crasset Jean, 551 Crellin John Victor, 96, 98, 99, 126, 167, 184, 250 Creuzer Friedrich, 105, 108 Curmer Henri, 557 Cyprysiski Antoni, 65, 66 Cyprysiski Wincenty, 65, 66, 67, 220, 236, 250, 648 Cyryl, w., 305 Czacki Tadeusz, 191, 323 Czajkowski Micha, 311, 339, 444, 601

Chodko Micha Borejko, 542, 679 Chollet, 634, 635, 636, 638, 641, 642, 657 Chollet Thodore, trapista, 624, 634, 641 Chollet, ksidz dyrektor, 634 Choonieski, zob. Chooniewski Chooniewski, 594 Chooniewski Hipolit Augustyn, 594 Chopin Fryderyk, 9, 52, 76, 131, 132, 134, 141, 201, 209, 233, 242, 282, 284, 299, 364, 407, 414, 504 Chopin Izabella, zob. Barciska Izabella Chopin Mikoaj, 76 Chossotte Jean-Baptiste, 248, 249, 255, 266, 305, 363, 392, 504 Chotomski Ferdynand, 330 Chrysostome, zob. Jan Chryzostom Chtop (Chrob?, Chrul?) Jules (Julian), 381 Ciechowski Antoni, 471, 515 Claryssa, 214 Clavel de Saint-Geniez Jean-LouisAuguste, 364, 381, 448 Cliquet, 665, 667 Cobbet, zob. Cobbett William Cobbett William, 535 Cessin, zob. Cossin FranoisGuillaume Cossin Franois-Guillaume, 87, 284, 290, 317, 427 Cogniard Hippolythe, 521 Cogniard Thodore, 521, 523, 527. Cogniet Lon, 380 Colbert de Croisey Charles-Joachim, 325 Coligny Gaspard, de, 558 Colombet Franois-Znon, 534 Comballot Thodore, 422, 541, 548 Combalot, zob. Comballot Thodore

Indeks osb Czarnecki, 665, 669, zob. Czarniecki Stefan Czarniecki Stefan, 210, 211 Czartoryscy, 18, 65, 175, 179, 203, 366, 385, 530 Czartoryska Izabela (Elbieta) z Flemmingw, ona Adama Kazimierza, 291, 366 Czartoryska Maria Anna, 370 Czartoryski, 142, 146, 147, 189, 208, 210, 227, 268, 285, 445, 452, 453, 488, 521, 523, 526, 536, 542, 549, 553, 559, 561, 562, 565, 594, 601, 603, 604, 645 Czartoryski Adam, 66, 100, 117, 121, 130, 140, 146, 160, 165, 166, 168, 175, 181, 189, 201, 206, 208, 209, 226, 237, 247, 251, 254, 266, 268, 274, 275, 291, 297, 299, 315, 361, 376, 385, 449, 534, 581, 597, 604, 625, 645, 654, 663, 668, 680, 683, 700 Czartoryski Adam Kazimierz, 291 Czartoryski Konstanty, 175 Czartoryski Witold, 275 Czartoryski Wadysaw, 275 Czerkas Roman, 665, 666, 667, 668 Czerski Jzef, 236 Czyski Jan (Jean), 65, 123, 126, 129, 130, 131, 133, 137, 162, 164, 167, 170, 191, 254, 278, 306, 311, 312, 418, 619, 655 D., zob. Dziewulski Jan Dahlen, 302, 425, 578 Dahlen Kazimierz, 384 Dahlen Stanisaw, 296, 359, 443 Damiron, 101, 540, 541, 551 Damiron Jean-Philibert, 113 Daniel, zob. Danielski Aleksander Danielo Jean-Paul, 319, 324

769

Danielski Aleksander, 521, 527, 554, 555, 557, 558, 559, 585 Daniowscy, 67 Daniowski Jzef, 67, 220, 473, 516 Dante Alighieri, 647 David d'Angers Pierre-Jean, 153 Dbczewski Jakub, 333, 378 Dbrowski, 161, 218, 250, 294, 295, 309, 310, 311, 312, 316, 319, 357 Dbrowski Jan Pawe, 251, 359, 421 Dbrowski Jzef Henryk, 165, 192 Dbski Rudolf, 471, 515 Dmbczewski Jakub, 285, 302 De Calonne, zob. Calonne PierreFabius, de De Courdemanche Alphonse, 283 Debcourt, 453 Debert, 196 Debreyne Robert, 488, 642 Decourdemanche, zob. De Courdemanche Alphonse Decourdemanche Alphonse, 283, 284, 379, 387, 388, 390, 392, 393, 395, 418, 423, 427 Dedupard, 111 Dedupart?, 110 Deguerry (Deguerre) Gaspard, 324 Deguery, zob. Deguerry Gaspard Delacroix, zob. Jean de la Croix Delahaye, 422, 425 Delalain, 309 Delamark, zob. Lamarque JanMaximilien, de Delamarne, zob. Louis-Philibert Machet de la Marne Delamarre Thodore Casimir, 521 Delaroche Horacy, 168 Delaroche Paul-Hippolyte, 168, 282 Delatour, zob. Montandon de la Tour Delavigne Casimir, 134, 136

770

Indeks osb Duski Kasper (Kacper), 357, 359, 372, 379, 385, 386, 393, 394, 396, 472, 480, 481, 482, 488, 505, 525, 527, 528, 531, 532, 533, 534, 547, 550, 561, 565, 567, 571, 572, 594, 651, 654, 657, 684 Dmochoski, zob. Dmochowski Wodzimierz Dmochowski Wodzimierz, 289, 315, 316, 321, 324, 366, 394, 399, 402, 403, 412, 415, 416, 440, 443, 651 Dmchowski, zob. Dmochowski Wodzimierz Dobrowolski Kazimierz (Casimir) Bolesaw, 113, 293, 312, 313, 318, 347, 357, 359, 380, 388, 389, 391, 427, 586 Doliwa Adolf, 237 Doubowski Konstanty Ferdynand, 315, 317, 369, 384 Domaradzki Fortunat Wojciech, 274 Domejko Ignacy, 244, 252, 262, 272, 298, 306, 311, 313, 322, 357, 366, 369, 391, 394, 395, 397, 401, 404, 414, 426, 439, 443, 479, 481, 482, 521, 527, 530 Domejko Ignacy, 359 Dominik, w., 455, 658 Dondorf, zob. Dondorff Dondorff, 176 Donizetti Gaetano, 171 D'Orfeil, zob. D'Orfeuille D'Orfeuille, 426 Drach David Paul, 549, 578, 579, 581 Drewnicki Leon, 601 DrostVischering Klemens August, 548 Drd Liliana, 18

Demaistre, zob. Maistre Joseph, de Dembiski Henryk, 188, 189, 194, 233, 331, 548 Demboski, zob. Dembowski Stefan Dembowski Stefan, 267, 270, 273 Demian Andreas Johann, 280 Denys le Chartreux, 583 Des Genettes, zob. Desgenettes Dufriche Des Planches, zob. Desplanches Desages, zob. Dessages Emil Descartes Ren, 114 Desgenettes Dufriche, 391, 394, 395, 397, 418, 419, 422, 423, 425, 452, 453, 479, 480, 484, 502, 503, 504, 507, 520, 526, 549, 550, 551, 567, 580, 586, 630 Desloges, 194 Desplanches, 484, 524, 527, 536, 542, 554, 558, 565, 568, 569, 593, 595, 652, 653, 671, 673, 674, 676, 683 Desquibes Pierre-Eloi-Marie, 504, 603 Dessages Emil, 678, 682 Diard, 91 Didier Charles, 170, 194, 195 Dien Claudie-Marie-Franois, 244, 266, 267, 274 Dioklecjan, cesarz rzymski, 334 Dionizjusz, zob. Pseudo-Dionizy Areopagita Dionizy Areopagita, zob. PseudoDionizy Areopagita Dionizy Kartuz, zob. Denys le Chartreux Dionizy, w., 477 Dugocka Marianna Magorzata z Hryniewickich, 219 Dugocki Jzef, 219 Dugosz Jan, 384

Indeks osb DruckiLubecki Franciszek Ksawery, zob. Lubecki-Drucki Franciszek Ksawery Dubois Paul, 99, 101 Dudevant Aurore, zob. Sand George DufricheDesgenettes, zob. Desgenettes Dufriche Dugied Pierre, 94, 111, 138, 189, 246, 293, 304, 344, 390, 392, 427, 431, 599 Dugu Bernard, 456, 459, 460, 461, 464, 465, 466, 468, 470, 474, 488, 514, 520, 572, 587, 589, 591, 626, 632, 633, 635, 638, 640, 644, 646, 665, 668, 694. Duguet Charles, 94 Dulaure Jacques-Antoine, 104 Dumas Alexandre, 188, 202 Dumiski Narcyz, 324, 326, 327, 427, 473, 516 Dumont, 193, 660 Dumont D'Urville Jules-SbastienCsar, 401, 402 Dunin Anastazy, 156, 157, 577 Dunin Marcin, 209, 592, 677 Dunoyer Charles-Barthlemy, 107 Duski Edward, 19, 275, 289, 293, 306, 307, 339, 360, 371, 374, 376, 380, 396, 397, 399, 400, 408, 410, 411, 412, 414, 415, 416, 417, 425, 435, 439, 443, 444, 450, 452, 460, 464, 465, 470, 472, 474, 475, 476, 477, 478, 479, 480, 481, 482, 484, 496, 519, 520, 522, 523, 524, 530, 531, 533, 534, 540, 543, 545, 557, 567, 568, 570, 572, 574, 575, 576, 577, 578, 579, 581, 582, 584, 586, 587, 592, 593, 602, 643, 663, 687. Dupin Louis, 285 Dupont Louis, 573

771

Dupr de Saint-Maur Jean-Pierremile, 294, 295 Dupuch Antoine-Adolphe, 560 Dupuis Charles-Franois, 177 Duroselle Jean-Baptiste, 87, 202 Duveyrier Charles, 94, 193 Dwernicki Jzef, 117, 120, 133, 145, 146, 156, 160, 189, 206, 208, 234, 235, 236, 255, 291, 293, 294, 297, 303, 323, 357, 359, 365, 371, 427, 428, 517 Dworzaczek, 227, 571, 586, 589, 596, 620 Dworzaczek Edward, 569 Dworzaczek Ferdynand Gotard Karol, 569, 668 Dysiewicz Ludwik Hipolit, 186, 187 Dytel, 219 Dziayski Tytus Adam, 187 Dzierzbicki Roman Napoleon, 522 Dzierawski Alojzy, 170 Dziewoski Florian Zachariasz, 368, 380 Dziewulski Jan, 90, 549, 551, 553, 556, 557, 620 E. J., zob. Januszkiewicz Eustachy Eborowicz, 506, 595, 596 Eborowicz Antoni, 594 Eborowicz August, 594 Eborowiczowie (bracia, Antoni i August), 594 Eckermann Johan Peter, 213 Eckhardt Mistrz, 386 Eckstein Ferdinand, d, 12, 343 Edmund, w., 674 Edward, zob. Duski Edward Edward I, krl angielski, 80 Edwards, 682, 683 Efrem, trapista, 640, 641, 649 Egersdorff Napoleon, 399, 400, 409, 414, 421, 440, 443

772

Indeks osb Feletz, zob. Fletz Charles-MarieDorimond, de Fletz Charles-Marie-Dorimond, de, 371, 409 Felicytata, w., 563 Feller Franois Xavier, 546 Feller Joachim, 305 Flletz, de, 371 Fnlon Franois de Salignac de la Motte, 334, 454 Ferdynand, arcyksi austriacki, 33 Fergusson Robert Cuttlar, 153, 164, 186, 187 Ferrand Antoine Franois Claude, 255, 351 Frussac Andr tienne de Auderbard, de, 137, 217, 233 Fiakowski, 359 Fichte Johann Gottlieb, 112, 116, 185 Fijakowscy, 359 Fijakowski, 250, 357 Fijakowski Aleksander, 251, 359, 473 Filip, zob. Walter Filip Nareusz Jean Franciszek Filip Benitti (Benicjusz), w., 575 Flandrin Hippolyte, 207 Fleury Claude, 545 Florian, w., 334 Florkiewiczowie Juliusz i Stanisaw, 325 Focjusz, 385 Foisset, 600 Foisset Silvestre-Thophile, 596, 601 Foisset Joseph-Thophile, 585, 586 Foisset Silvestre-Thophile, 591, 594 Fontaine Nicolas, 408

Eichsthal, zob. Eichthal Gustave, d Eichthal Gustave, d, 57, 94, 96, 97, 127, 131, 369, 370, 396, 422, 427 Elz., 396 Elbieta Wgierska, Turyska, w., 384, 385 Elbieta, maonka Zachariasza, w., 384, 465, 548 Elbietka, zob. Montalembert Elisabethe, de Emerych, zob. Emmerich Anna Catherina Emilia, 154, 176, 198 Emmerich Anna Catherina, 389, 636 Enfantin Prosper-Barthlemy, 92, 93, 94, 103, 104, 105, 109, 110, 119, 120, 126, 127, 140, 145, 146, 169, 179, 204, 212, 242 Enfantin, matka Prospera Bartlemyego, 145 Engestrm Wawrzyniec (Lars), 36 Erazm z Rotterdamu, 475 Esquirol, zob. Esquiros Alfons Esquiros Alfons, 602 Estrhazy de Galntha, 295 Eudes, 590 Eugenia, 168, 170, 180, 188, 190 Eugenia Piotrowa, 503 Eustachy, zob. Januszkiewicz Eustachy Evrat, 652 F, zob. Froment Armand-CarlBernard F. L., zob. Lebert Fani Falck, zob. Falk Faliski Franciszek, 449, 451, 524 Falk, 62, 72, 79, 85 Falk Johannes, 213 Fani, zob. Lebert Fani Fausta, w., 382 Favre Piotr, 300

Indeks osb Fontannowie, bracia Ignacy i Makary, 470 Forbin Janson Charles Auguste, de, 602, 669 Fortoul, zob. Forttoul HippolyteNicolas Forttoul Hippolyte-Nicolas, 580 Fortunat, przezwisko, zob. Lubowidzki Jzef Foucaut, 207 Fourier, 87, 119, 126, 127, 134, 137, 138, 140, 141, 142, 159, 166, 448 Fourier Charles (Karol), 87 Fourier Franois-Marie-Charles, 106, 115, 116 Fournel, 179 Fournel Ccile, 94 Fournel Marie-Jrome-Henri, 108, 182 Fournier, 648 Fournier Marie-Nicolas, 325 Frachn, zob. Frhn Christian Martin Joachim Fraenkel Antoni Edward, 86, 87 Fraenkel Samuel Leopold, 86 Frhn Christian Martin Joachim, 332 Franciszek Ksawery, w., 520, 528, 560, 568, 679 Franciszek Luksemburski, 159 Franciszek Salezy, w., 423, 529 Franciszek z Asyu, w., 455 Francuz z Bayeux, 628, 629, 630, 632 Francuzka z Clamecy, 444, 580 Frank Jakub, 130, 308 Frankiewicz Stefan, 17 Frantin Jean-Marie-Flicit, 473 Frdric Auguste (Fryderyk August), 242 Fredro Andrzej Maksymilian, 266

773

Frenkel, zob. Fraenkel Antoni Edward Frret Nicolas, 177 Friedenthal Richard, 213 Friedlnder David, 33 Friedriech Bartomiej, zob. Frydrych Bartomiej Frisch, zob. Friszt Jzef Friszt Jzef, 478, 482, 572, 575, 577 Fritz, 104 Froment, zob. Froment ArmandCarl-Bernard Froment Armand-Carl-Bernard, 449, 533, 534, 550, 551, 554, 594, 596, 599, 602, 618, 619, 657 Fryderyk II Wielki, krl pruski, 40, 182 Fryderyk Wilhelm III Hohenzollern, krl pruski, 35, 37 Frydrych Bartomiej, 209, 323, 324 Frytz, zob. Fritz Fuchs Johann, 39, 40 Fumel Jean-Flix-Henri, de, 557 Fuster Joseph-Jean-Nicolas, 94, 193, 564 Gadebled Louis-Lon, 160, 161, 168, 169, 170, 178, 183, 190, 192, 196 Gadon Lubomir, 121, 123, 163, 189, 249 Galignani John Antony, 97, 318, 320 Galignani William, 97 Gallen, 658 Gazoski, zob. Gazowski Marcin Gazowski Marcin, 521, 522 Gazowski Seweryn, 78 Gans Edward, 39 Garczyski Stefan Florian, 229, 413 Gasparin Adrien-tienne-Pierre, de, 424

774

Indeks osb Giedrojciowie Stefan i Franciszka, 276, 277, 278, 285, 286, 287, 289, 290, 291, 298, 299, 300, 301, 302, 307, 308, 309, 314, 329, 330, 346, 347, 369, 372, 373, 385, 388, 391, 393, 395, 396, 397, 400, 409, 410, 412, 413, 417, 482, 519, 523, 596, 654, 671, 684, 685 Giedroj, 285, 290, 420 Giedroj Aleksander Konstanty, 276 Giedroj Jzef Stefan Franciszek Ksawery, 276, 278, 309, 310, 316, 319, 328, 330, 331, 332, 336, 369, 381, 412, 528, 558, 562, 574, 585 Giedroj Romuald, 277, 586 Giedroj Romuald Tadeusz, 276 Giedroj Tadeusz Napoleon, 276, 278, 279, 280, 281, 283, 284, 287, 289, 290, 299, 300, 301, 306, 307, 308, 309, 310, 311, 312, 313, 314, 315, 316, 317, 318, 319, 320, 321, 322, 323, 324, 325, 326, 328, 329, 330, 331, 332, 335, 336, 338, 340, 363, 365, 366, 367, 369, 370, 372, 375, 378, 380, 381, 388, 394, 401, 403, 410, 411, 412, 430, 478, 533, 558, 569, 570, 572, 578, 581, 584, 604, 656, 666, 668, 669 Gielk Erazm, 443 Gierycz Edward, zob. Geritz Edward Gilbert, zob. Gibert Gilk, zob. Gielk Erazm Girard, zob. Gerard Antoni Giraud, 393 Girod, zob. Giraud Glaise, 284 Glcsbergowie Augustyn Emanuel i Teofil, 413 Gobile, zob. Gaubile Antoine Gokowski Jan Ernest, 40

Gaszyski Konstanty, 555 Gaubile Antoine, 664, 665 Gaudin Andr, 560 Gaume Jean-Joseph, 560 Gauthi, zob. Gauthier Gauthier, 174, 242, 269, 275, 313, 317, 378, 385, 404, 423, 649 Gauti, zob. Gauthier Gautier, zob. Gauthier Gawarecki Wincenty Hipolit, 386, 387 Gawroska Wanda, 17 Gawroski Andrzej, 599 Gsiewski Hipolit, 234 Genoude Antoine-Eugne, 381, 502 Genowefa, w, 431 Genowefa, w., 298, 321, 430, 520, 523, 524 Ger., zob. Guranger Prosper Gramb Ferdinand, 579 Granger, zob. Guranger Prosper Gerard Antoni, 249 Gerber Rafa, 157, 251 Gerbet Philippe Olympe, 12, 114, 124, 127, 134, 137, 138, 150, 160, 229, 249, 263, 268, 295, 310, 312, 318, 325, 337, 338, 343, 366, 367, 370, 404, 405, 409, 413, 419, 421, 423, 451, 453, 475, 502, 504, 541, 545, 551, 647, 679 Geritz Edward, 277, 289, 299, 310, 314, 479, 484, 528 German Franciszek, 338 Gerson Jan, 201, 548 Gerycz, zob. Geritz Edward Gibert, 568 Giedrojciowa Anna Karolina z Borzymowskich, 276, 306, 318, 324, 333 Giedrojciowa Franciszka z Szymaskich, 276, 386, 467, 513

Indeks osb Godescard Jean-Franois, 526, 679 Godin, zob. Gaudin Andr Goerres Johann Joseph, zob. Grres Johann Joseph Goethe Johann Wolfgang, 12, 41, 57, 116, 213, 326 Goguet Antoine, 50 Goliot, 645 Gobiowski ukasz, 332 Gombert Vincent, 685 Gordaszewski Franciszek, 236 Gorecki Antoni, 113, 128, 199, 205, 252, 274, 288, 290, 306, 311, 312, 313, 316, 317, 320, 321, 333, 340, 359, 371, 380, 382, 386, 387, 405, 413, 415, 417, 421, 424, 443, 530, 658 Grres Johann Joseph, 196, 386, 451, 453, 469, 475, 499, 537, 590 Gosselin Charles, 247 Gostkowski Wincenty, 237 Goszczyski Seweryn, 116, 210, 543, 544 Gocicki Arkadiusz, 222, 250, 251, 509 Gthe, zob. Goethe Johann Wolfgang Gthe Johann Wolfgang, 213 Gotherl, 681 Gounerie Eugne, de la, 189 Gournerie Eugne'a de la, 202 Grecki, 250, 281, 532 Grecki Antoni, 586 Grecki Gerard, 219 Grecki Jzef, 222, 251 Grski Karol, 22, 27 Grski Teofil, 22, 554, 555, 580, 581, 586, 625, 650, 652, 664, 680, 681, 684 Grabowiecki Jacenty, 471, 515 Grabowscy, 8, 32, 44, 250, 251, 659

775

Grabowska Karolina z Zawadzkich, 32, 44, 222, 251 Grabowski, 418, 536 Grabowski Augustyn Teodor (Bogdan), 659 Grabowski Franciszek, 32, 44, 251 Grabowski Micha, 321 Grabowski Stanisaw, 32, 714 Grabowski, synek Karoliny i Franciszka Grabowskich, 251 Grand Jean, zob. Jean Grand Grelou, 533, 534 Grenada Louis, de, 475, 476, 555, 630 Greuv Karol, 451, 452, 520, 536, 594, 601, 602, 604, 620, 621, 668, 676 Grey Charles, 104 Grocjusz Hugo, zob. Groot Huig Gronostajski Gerard Bruno, 310, 312, 319, 330 Groot Huig, 576 Gropius Karl Wilhelm, 40 Gros, zob. Gross Gotfryd Gros Antoine-Jean, 127, 169, 180, 516, 648 Grosley Pierre-Jean, 448 Gross Gotfryd, 33 Grotkowscy, 450 Grotkowski, 508, 523, 524, 526, 624, 625, 631 Grotkowski Jan (Jean), 113 Grudziska Joanna, 130 Grzegorz VII (Hildebrand), papie, 259, 626 Grzegorz XVI (Bartolomeo Alberto Capellari), papie, 16, 125, 135, 147, 185, 199, 215, 226, 249, 329, 449, 502, 513, 548, 592, 594, 648, 681 Grzybowscy, 359

776

Indeks osb Hage, zob. Haage Gustaw Adolf Hagen, zob. Haage Gustaw Adolf Hallam Henry, 200 Hamilton Aleksander Douglas, 98 Haska Ewa (Ewelina) z Rzewuskich, 2 v. Balzakowa, 210 Harselin Joseph-Marie, 325, 470, 635, 638 Harvik, zob. Harwik Charles Harwik Charles, 61, 62, 81, 89 Haspott, 94 Hauffe Friederike (Fryderyka) z Wannerw, 331 Hauke Wadysaw Leopold Maurycy, 270 Hauser Zygmunt, 594, 595 Hauzer, zob. Hauser Zygmunt Hayward Abraham, 59, 60, 62, 64, 72, 73, 75, 77, 78, 79, 80, 81, 83, 85, 86, 99, 107 Heald, 143 Hb, zob. Hbert Michel-PierreAlexis Hbal, 100 Hbert Michel-Pierre-Alexis, 659, 676 Hector Bossange, 267 Heeren Arnold Hermann, 109 Hegel Georg Wilhelm Friedrich (Fryderyk), 37, 40, 110, 126, 130, 176, 304, 386 Heideloff, 677 Heine, 177, 370 Heine Heinrich, 176, 272 Heis, 330 Heiss, 330, 340, 389, 484 Helcel Antoni Zygmunt, 285, 304 Helyot Pierre, zwany Pre Hippolyte, 647 Henrion Matthieu-Richard-Auguste, 270, 546, 679

Grzybowski, 357, 359, 421, 473, 516, 690 Grzybowski Jan, 46 Grzymaa, 210, 266, 313, 357 Grzymaa Franciszek, 201, 255, 359, 425, 667 Grzymaa Wojciech, 121, 201, 226 Guderlej, zob. Guderley Karol Guderley Karol, 548, 571, 573, 621, 684 Gueit, 110, 111 Guranger Prosper, 124, 296, 329, 376, 377, 382, 383, 388, 416, 418, 465, 469, 474, 475, 499, 502, 532, 601, 602, 647, 648, 656 Guerard, 295 Guroult Adolphe, 94, 95, 109 Guilbert Danelle, 178 Guilbert-Danelle z Winiarskich, 178 Guillon Marie-Nicolas-Silvestre, 507 Guisquet Henri, 424 Gurowski, 111 Gurowski Adam, 100, 101, 113, 116, 117, 121, 124, 127, 135, 136, 138, 140, 145, 154, 155, 159, 160, 163, 164, 165, 166, 167, 211, 212, 242, 246, 256, 381 Gurowski Bolesaw, 135, 157, 159, 166, 167, 169, 174, 177, 180, 182, 193, 198, 202 Gustaw III, krl szwedzki, 36 Gustaw IV Adolf, krl szwedzki, 36 Gutkowski Jan Marceli, 368 Guyon Jeanne-Marie-Bouvier de la Motte, 334, 335, 349 Guyot Arnold-Henry, 478 H., zob. Husson Jean-ChristopheArmand Haage Gustaw Adolf, 233, 234 Habsburgowie, 647

Indeks osb Henry, 94 Henryk, zob. Jaroszyski Henryk Henryk de Bourbon, hrabia Chambord, ksi Bordeaux, 636 Henryk de Lacy, 80 Henryk IV, krl francuski, 159, 293, 561 Henryk V, zob. Henryk de Bourbon, hrabia Chambord, ksi Bordeaux, zwany Henrykiem V Henschel, zob. Henszel Henszel, 198, 298, 571, 590, 675 Henszel, 452, 666, 675 Henszel Konstanty?, 574 Herbelot Alphonse, d, 226 Hercen Aleksander, 92 Herder Johann Gottfried, 41, 178, 179 Hreau Edme J., 298, 305 Hersent, 420 Hertslet Lewis, 75 Hertzog, 36 Heyne, zob. Heine Heinrich Hieronim, zob. Kajsiewicz Jzef Hieronim Hilarion, 474 Hills Walter, 80 Hinrichs Johann Konrad, 157 Hipolit, zob. Terlecki Hipolit Zygmunt Hipolit, w., 568, 569, 661, 703 Huszniewicz Antoni, 137, 181, 218, 595, 668, 682, 684, 685 Huniewicz, zob. Huszniewicz Antoni HoeneWroski Jzef Maria, 87, 153, 232, 233, 266, 272, 281, 359, 568, 668 Hoffman, zob. Hoffmann Aleksander Hoffman Karol, 117

777

Hoffman Karol Aleksander, 209 Hoffman, pani, zob. Hoffmanowa Klementyna z Taskich Hoffmann Aleksander, 209 Hoffmann Karol Boromeusz, 288 Hoffmanowa Klementyna z Taskich, 153, 206, 209, 267, 288, 385, 389 Hohenlohe Waldenburg Schillingsfuerst Alexandre, de, 371 Hohenzollern Ludwika, ona Antoniego Radziwia, 35 Holbach Paul Thiry, 5, 7, 105, 221 Holland Henry Richard Fox Vassel, 104 Horain Wincenty, 289 Horajn, zob. Horain Wincenty Horet, zob. Hort Hort, 675 Horodyski Jacenty z on i crkami, 663 Hortensja, 222, 342 Hovard John, 81 Hube, 190, 192, 196, 198, 199, 210, 235, 250, 304, 320, 321, 322, 327, 357, 363, 390, 393, 394, 396, 398, 401, 418, 419, 420, 422, 423, 427, 439, 478, 533, 535, 553, 554, 561, 563, 585, 604, 657, 666 Hub, zob. Hube Teofila z Rociszewskich Hube Jzef, 129, 130, 140, 152, 154, 175, 181, 227, 235, 251, 318, 322, 328, 359, 395, 402, 405, 412, 413, 416, 417, 443, 452, 480, 482, 496, 519, 523, 539, 543, 550, 554, 558, 559, 567, 572, 578, 579, 621, 632, 662, 665, 666, 669 Hube Micha, 130, 187, 235, 328, 452, 521, 523, 527, 539, 567, 578,

778

Indeks osb Iwanowski Stanisaw, 335, 378, 673, 674, 676 Iwicki John, 18 J. B. O., zob. Ostrowski Jozefat (Jozafat) Bolesaw Jaboska, 261 Jaboski, 154, 250, 294, 297, 304, 357, 392, 399, 421, 427, 447, 452, 464, 469, 563, 565, 567, 568, 582, 583, 587, 592, 593, 594, 598, 620, 664, 669, 684, 690 Jaboski Adam, 359, 453, 582, 659 Jacek, w., 583, 662 Jacobs William, 80 Jadwiga lska, w., 378, 383, 384 Jadwiga, krlowa polska, 383, 384, 407 Jaeger, 39 Jagiellonowie, 182 Jakacki Wincenty, 220 Jakobi, zob. Jacobs William Jakowicki Edward, 579 Jakub Aposto, w., 489 Jakubowski, 651 Jakubowski Henryk, 160, 163, 200, 357, 359, 559 Jallat, 94 James Aim-Franois, 528 Jan Aposto, w., 168, 171, 271, 371, 462 Jan Boy, w., 546 Jan Chryzostom, w., 395, 573 Jan Chrzciciel, w., 404, 548, 577 Jan Kanty, w., 596 Jan Kapistran, w.,, 598 Jan Kazimierz, krl polski, 245 Jan Klimak, w., 550, 645 Jan od Krzya, w., 469, 571, 677 Jan, trapista, 666, 669 Janin Jules-Gabriel, 170

579, 581, 592, 593, 594, 598, 600, 619, 632, 654, 655, 658, 661, 662, 663, 666, 667, 668, 673, 678, 684, 685 Hube Romuald, 77, 130, 235, 328, 333, 658, 662, 666 Hube Teofila z Rociszewskich, 328, 658, 661, 662, 663, 664, 666 Hubowie, 328, 632, 662, 667 Hugo Adela, 422 Hugo Gustav, 60, 61, 106 Hugo Victor Marie, 113, 125, 156, 188, 202, 246 Hugon, zob. Hugo Victor Marie Huguet, 94, 182, 195 Hhne Wilhelm, 296, 297, 298, 300, 313, 318, 324, 326, 327 Human, zob. Humann Humann Jean-Georges, minister, 212 Humann, syn ministra, 212, 214 Humboldt Aleksander, 142 Hume, 56 Hume David, 386 Hume Joseph, 54 Hummel Johann Nepomuk, 117 Hunt John Henry Leigh, 688 Hussban, 78 Husson Jean-Christophe-Armand, 3, 19, 51, 67, 91, 94, 121, 169, 186, 191, 213, 249, 335, 336, 504, 542, 546, 571, 579, 590, 650, 655 Huston, 98 Ibu, zob. Ostrowski Jozefat Bolesaw Ignacy Loyola, w., 206, 300 Ingres Jean-Auguste-Dominique, 207 Innocenty III (Lotario dei Segni), papie, 384, 646 Irlandczyk, zob. Roonay

Indeks osb Janoski, zob. Janowski Jan Nepomucen Janowicz Alojzy, 410 Janowiczowa, ona Alojzego, 410 Janowski Jan Nepomucen, 7, 66, 100, 126, 131, 137, 139, 140, 145, 146, 160, 163, 164, 165, 166, 178, 184, 254, 294, 334, 357, 360, 383, 392, 426 Januszewicz Teofil, 681 Januszewiczowa z crkami, 681 Januszkiewicz Albin Kazimierz, 471, 515, 516 Januszkiewicz Eustachy, 12, 14, 126, 205, 206, 214, 217, 243, 247, 266, 267, 268, 270, 274, 285, 295, 296, 297, 302, 306, 309, 310, 314, 315, 323, 324, 330, 334, 335, 340, 360, 365, 366, 368, 372, 373, 391, 398, 401, 402, 404, 406, 407, 408, 411, 412, 413, 414, 417, 440, 443, 448, 453, 473, 476, 483, 484, 520, 521, 538, 543, 544, 549, 555, 557, 560, 562, 565, 577, 582, 590, 591, 594, 596, 598, 599, 600, 602, 603, 618, 625, 652, 654, 655, 656, 657, 660, 661, 662, 663, 667, 668, 669, 671, 672, 679, 680, 683, 684 Januszkiewicz Romuald, 267 Janvier Eliasz, 307 Jascy, 235, 286 Jaska Agnieszka z Hryniewickich, 1 v. Winnicka, 3, 4, 66, 218, 219, 220, 261, 489, 689, 711 Jaska Aleksandra z Zawadzkich, 8, 9, 32, 33, 41, 42, 44, 45, 52, 65, 73, 89, 107, 125, 132, 149, 157, 173, 179, 184, 190, 196, 222, 302, 316, 342, 345, 405, 459, 488, 624, 640, 645, 658, 659

779

Jaska Magdalena ze Zborowskich, babka Bogdana, 219 Jaski Antoni Robert Bonifacy, brat Bogdana, 219, 249, 292, 293, 430, 489, 689 Jaski Bogdan (Teodor) Ignacy, pseud. Dieudonn de Poultusque, 1 Jaski Bogdan (Teodor) Ignacy, pseud. Dieudonn de Poultusque, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 36, 37, 38, 41, 42, 43, 44, 45, 49, 50, 51, 52, 58, 60, 61, 62, 64, 65, 66, 67, 69, 72, 73, 76, 83, 84, 85, 86, 92, 93, 94, 95, 96, 98, 104, 105, 108, 112, 113, 117, 120, 121, 122, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 135, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 147, 148, 149, 150, 151, 152, 154, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 164, 171, 172, 177, 180, 182, 183, 187, 188, 190, 191, 193, 195, 196, 197, 199, 201, 205, 208, 210, 211, 213, 214, 215, 217, 218, 219, 220, 221, 222, 227, 229, 230, 232, 233, 235, 237, 242, 243, 244, 245, 247, 248, 250, 251, 253, 254, 255, 256, 257, 262, 266, 267, 268, 270, 271, 273, 274, 275, 276, 277, 278, 280, 282, 284, 285, 286, 287, 291, 292, 293, 295, 298, 299, 302, 304, 306, 307, 308, 309, 311, 322, 325, 326, 327, 328, 329, 331, 332, 335, 336, 337, 338, 339, 340, 342, 357, 359, 363, 364, 367, 369, 371, 372, 373, 376, 377, 382, 384, 385, 388, 389, 391, 398, 399, 403, 404, 407, 411, 412, 416, 420, 421, 423, 426, 429, 439,

780

Indeks osb Jastrzembski Ludwik Jan Korwin, 595 Jastrzbski, zob. Jastrzembski Ludwik Jan Korwin Jaszowski Stanisaw, 235, 236 Ja, zob. Omieciski Jan Nepomucen Jawornicki Jan Marceli, 673 Jaworowski, 46 Jean Climaque, zob. Jan Klimak, w. Jean de Dieu, zob. Jan Boy, w. Jean de la Croix, 469, zob. Jan od Krzya, w. Jean Grand, trapista, 666 Jeleski Rafa, 661 Jelski Ludwik, 147, 226, 581, 591, 592 Jeowiccy, 252, 253, 255, 256, 265, 267, 268, 270, 273, 289, 482 Jeowicki Aleksander, 117, 153, 205, 206, 226, 227, 248, 249, 252, 253, 254, 256, 272, 279, 280, 281, 285, 287, 289, 290, 297, 302, 305, 306, 307, 310, 324, 330, 334, 360, 420, 478, 479, 482, 520, 521, 522, 523, 524, 526, 527, 528, 529, 530, 531, 532, 533, 534, 536, 544, 552, 553, 555, 566, 592, 593, 594, 596, 597, 599, 600, 601, 608, 654, 655, 658, 660, 661, 703 Jeowicki Edward, 206, 252 Jeowicki Eustachy, 206 Jeowicki Wacaw, 206 jeneralstwo, zob. Giedrojciowie Stefan i Franciszka jenera, zob. Giedroj Jzef Stefan Franciszek Ksawery Jeman Aleksander, 451, 523 Jezus Chrystus, 5, 6, 10, 12, 13, 16, 34, 65, 144, 201, 206, 225, 244, 257, 259, 260, 287, 302, 324, 337,

443, 444, 445, 447, 448, 449, 450, 452, 454, 456, 457, 460, 462, 463, 464, 467, 469, 470, 471, 472, 473, 479, 480, 481, 488, 502, 509, 510, 513, 514, 515, 516, 517, 519, 521, 522, 523, 525, 528, 529, 530, 531, 532, 535, 536, 537, 538, 540, 541, 542, 543, 544, 546, 551, 552, 555, 556, 560, 561, 563, 565, 566, 568, 572, 574, 579, 580, 581, 582, 587, 589, 590, 593, 596, 597, 600, 601, 602, 619, 621, 623, 624, 625, 626, 628, 634, 638, 639, 641, 644, 646, 651, 652, 653, 654, 655, 656, 658, 659, 660, 662, 663, 664, 666, 669, 670, 676, 678, 679, 681, 711, 712, 713, 714 Jaski Ignacy Joachim, dziadek Bogdana, 219 Jaski Jerzy Grzegorz, brat Bogdana, 219 Jaski Piotr, ojciec Bogdana, 3, 218, 219, 235, 286 Jaski Stanisaw, brat Bogdana, 219 Jaski Stefan Jan Erazm, brat Bogdana, 179, 219, 250, 530, 630, 648, 689 Jaroszewscy, 65, 66, 219 Jaroszewska Bogumia Teofila z Hryniewickich, 66, 218 Jaroszewski Andrzej, 66, 218 Jaroszewski Jzef, 66, 218 Jaroszewski Jzef, ojciec Andrzeja, Jzefa i Michaa, 66 Jaroszewski Micha, 42, 66, 218, 250, 251, 370, 468 Jaroszyski Edward, 67 Jaroszyski Henryk, 65, 66, 67, 182, 221, 250, 261, 304, 341, 344, 453, 468, 476, 509, 689 Jasiscy z Putuska, 219

Indeks osb 341, 352, 355, 371, 381, 386, 389, 402, 406, 413, 423, 434, 435, 436, 440, 456, 458, 459, 466, 470, 477, 485, 490, 492, 493, 498, 503, 505, 511, 514, 538, 540, 582, 597, 610, 617, 628, 630, 631, 639, 656, 679, 688, 690, 693, 696, 697, 698, 700, 701 Joanna Chantal, w., 529, 575 Jocquelin, 110, 111 Johannot Alfred, 204 Johannot Tony, 204 Johnson, 80 Jouffroy Thodore Simon, 97, 101, 151, 157, 168, 231 Jourdain lie, pseud. Sainte-Foi Charles, 248, 398, 451, 469, 497, 527, 538, 543, 553, 562, 563, 621, 664, 685 Jzef, zob. Zawadzki Jzef, zob. Hube Jzef Jwik Ludwik, 152, 159, 160, 164, 166, 169, 171, 173, 176, 178, 182, 183, 184, 185, 189, 193, 194, 196, 199, 255, 286, 289, 290, 293, 452, 480 Juda Tadeusz Aposto, w., 600, 618 Jul, zob. Lechevalier Jules Jules, zob. Lechevalier Jules Julian Apostata, cesarz rzymski, 679 Julien de Paris, pseud., zob. Jullien Marc-Antoine Jullien Marc-Antoine, 72, 77, 97, 98, 452, 507 Jussieu Alexis, de, 592 Kaczanoski, zob. Kaczanowski Karol Kaczanowski Karol, 254, 289, 298, 314, 324, 452, 472, 478, 479, 561, 653, 655, 657, 659, 661, 663, 668, 669, 670, 680, 681, 682, 683

781

Kaczorowska Marianna Eleonora, zob. wicicka Marianna Eleonora Kaczorowski Stanisaw, 591, 593, 594 Kaczyski Kacper lub Tadeusz, 473, 517 Kadubek, zob. Wincenty, zwany Kadubkiem Kajetan, w., 659 Kajsiewicz Jzef Hieronim, 19, 20, 23, 139, 153, 180, 194, 237, 243, 254, 268, 291, 292, 296, 297, 298, 301, 302, 305, 306, 307, 308, 326, 327, 328, 329, 330, 332, 334, 338, 339, 349, 357, 359, 360, 364, 365, 366, 367, 368, 369, 371, 372, 373, 374, 376, 377, 378, 379, 380, 382, 392, 398, 400, 401, 403, 406, 409, 411, 412, 413, 414, 416, 417, 419, 420, 424, 435, 439, 443, 447, 450, 452, 469, 473, 496, 504, 515, 517, 519, 525, 533, 543, 620, 621 Kalinkoski, zob. Kalinkowski Karol Kalinkowski Karol, 560, 561, 567, 568, 569, 580, 589, 590, 592, 593, 598, 621 Kalinoski, zob. Kalinowski Kalinowski, 422 Kalkbrenner Friedrich, 134 Kallenbach Jzef, 243 Kamieski Leon Ludwik Felicjan, 36, 37 Kamocki Marian Apolinary, 471, 473, 515, 517, 545, 546, 547, 548, 549, 550, 551, 552, 553, 554, 555, 557, 558, 560, 561, 562, 566, 567, 568, 575, 576, 577, 578, 585, 589, 595, 596, 616, 621, 650, 654, 659, 660, 661, 667, 683, 685, 700 Kamolein, zob. Camolen

782

Indeks osb Kamierski, zob. Kazimierski Wojciech (Adalbert, Albert) Feliks Ignacy Kamirski, zob. Kazimierski Wojciech (Adalbert, Albert) Feliks Ignacy Kerela, zob. Kerelly Kerelly, 541, 542, 547, 571, 572, 586 Kerner Andreas Justinus, 331 Kieniewicz Stefan, 80, 117 Kiersznicki Ryszard, zob. Kiernicki Ryszard Kiernicki Ryszard, 330, 360 Kiliski Teodor, 269, 270 King, 471, 515 Kisielewski Adam?, Jan?, 473, 517 Kitajewski Adam Maksymilian, 334 Klimaszewski Hipolit, 252, 357, 360, 592 Klot, zob. Klott Klott Jan, 402, 414 Klukowski Ignacy, 440, 443, 478, 506, 549, 561, 565, 569, 572 Kgiewicz Andrzej Benedykt, 327 Kosowicz Jzef, 357, 360 Kniaziewicz Karol, 100, 147, 153, 192, 203, 254, 306 Kobiela, 561 Kobyliski Wincenty, 236 Koch Christian-Guillaume, 316, 326, 327, 352 Koch Jean-Baptiste-Frdric, 374 Kock Paul, de, 173, 191 Kolesiski Benedykt, 589 Kolesiski Zygmunt, 589 Kolumb Krzysztof, 327 Kotaj, zob. Kotaj Hugo Kotaj Hugo, 148, 149, 221 Koysko Adam, 173, 283, 312 Koysko Jarosaw, 173

Kant Immanuel, 116, 138, 185, 220, 221, 386 Karamzin Nikoaj N., 272, 385, 396 Karamzyn, zob. Karamzin Nikoaj N. Karnot, zob. Carnot LazareHippolyte Karol, zob. Krlikowski Karol Rafa Karol Boromeusz, w., 670 Karol Wielki, krl Frankw, 91, 121, 633 Karol X, krl francuski, 11, 70, 97, 340, 397 Karski Ferdynand, 671 Karski Marceli, pseud., zob. Duski Edward, 275 Karsznicki Karol, 357, 360, 540, 555 Karwoski Jan Joachim, 357, 360, 482, 483 Karwowski Micha Marcin, 150, 154, 156, 170, 172, 173, 175 Kaszyc Jzef, 603 Katarzyna, zob. Zwierkowska Katarzyna z Jaskich Katullus (Caius Valerius Catullus), 46 Kazimierski Wojciech (Adalbert, Albert) Feliks Ignacy, 113, 168, 169, 187, 247, 248, 255, 311, 312, 334, 395, 402, 415, 416, 427, 454, 526, 563, 567, 569, 570, 571, 573, 577, 578, 581, 584, 589, 594, 596, 597, 648, 659, 661, 667 Kazimierz Jagielloczyk, w., 383 Kazimir, zob. Kazimierz Jagielloczyk, w. Kazimirski, zob. Kazimierski Wojciech (Adalbert, Albert) Feliks Ignacy

Indeks osb Koysko Lubart, 173 Koyskowie, 173, 283 Komar Aleksander, 282 Komar Mieczysaw, 282 Komar Stanisaw Delfin, 281 Komar Wodzimierz, 282, 288, 306, 309, 310, 311, 315, 317, 319, 320, 323, 324, 326, 327, 334, 338, 363, 366, 370, 378, 383, 392, 399, 407, 411, 414, 417, 419, 430 Komarowa Honorata z Orowskich, 281, 282, 284, 303, 305, 306, 309, 310, 311, 315, 323, 337, 338, 364, 365, 375, 377, 379, 382, 393, 394, 395, 400, 402, 403, 414, 416, 417, 426, 448 Komarowie, 281, 282, 309, 310, 346 Komarwna Delfina, zob. Potocka Delfina Komarwna Ludwika (Ludmia), 282, 310, 338, 375, 662 Komarwna Natalia, 282, 310 Konachowski Micha, 649, 650, 651 Konarska Barbara, 381 Konarski Szymon, 107, 130, 311, 413, 655 Konarzewski Wojciech, 245, 249, 265 Konaszewski, zob. Konarzewski Wojciech Kondratowicz Joseph (Jzef), 113, 195, 203, 246, 569 Kondycki Jzef, 235 Konopka Jzef, 244 Konopka Julian, 244, 369 Konopka Roman, 244 Konopkowie Julian i Roman, 357, 360 Konstanty Pawowicz Romanov, wielki ksi rosyjski, 251 Kopczyski Piotr Onufry, 227, 326

783

Kopernik Mikoaj, 27, 33, 34, 153 Koppenstaedter Maurycy, 593, 594 Kopytowski Ludwik, 250, 251, 261 Korabiewicz, 380, 381, 401, 417, 440, 451, 452, 454, 482, 524, 526, 571, 578, 586, 589, 596, 603, 674, 676, 682, 685 Korabiewicz Edmund, 289, 368, 409, 410, 443 Korabiewicz Jzef, 409 Korn Johann Gottlieb, 218 Korn Wilhelm Bogumi, 281 Korneill, zob. Corneille Pierre Korr ?, 427 Korycki Franciszek, 243, 276, 291, 298, 312, 313, 314, 322, 323, 325, 328, 330, 331, 334, 336, 338, 340, 347, 357, 360, 367, 375, 381, 382, 385, 386, 387, 388, 392, 394, 396, 478, 480, 481, 484, 523, 541, 544, 550, 551, 552, 553, 556, 558, 564, 566, 570, 573, 586, 599, 621, 651, 667, 674, 675, 679, 683 Korylski Ludmilew zob. Kubecki Ludwik, 288 Korzeniowski, 323, 324, 325, 326, 330, 357, 421, 427, 471, 473 Korzeniowski Jzef, 242, 337 Korzeniowski Onufry Antoni Jzef, 137, 322, 360, 515, 517 Kosiski, 210 Kossobudzki Aleksander, 298 Kostecki Stanisaw, 556, 658 Koszucki Jan, 590 Koszutski, zob. Koszucki Jan Kociuszko Tadeusz, 146, 232, 268 Kowalewski, 562, 666 Kownacki Jzef, 648 Kozakowski Franciszek, 178, 190

784

Indeks osb Krpowicki, zob. Krpowiecki Tadeusz (Thad) Szymon Krpowiecki Tadeusz (Thad) Szymon, 100, 113, 124, 132, 137, 140, 145, 146, 159, 160, 164, 191, 268, 541 Kromer Marcin, 557 Kronenberg Leopolda, 209 Kronenberg Salomon (Stanisaw), 209 Kropiwnicki Alfons, 222, 250, 251 Krosnowski Adolf Tabasz, 129, 297, 339, 381, 388, 532, 554, 584, 592, 594 Krosnowski Walenty Wadysaw, 200 krl francuski, zob. Ludwik Filip Krlikoski, zob. Krlikowski, zob. Krlikowski Ludwik Krlikowscy, 678 Krlikowska Ludwikowa, 680, 683 Krlikowska, crka Ludwika, 65 Krlikowski, 97, 103, 221, 222, 294, 364, 365, 368, 370, 371, 388, 393, 394, 396, 400, 401, 420, 426, 440, 450, 469, 479, 535, 536, 541, 550, 562, 563, 565, 578, 603, 620, 625, 648, 664, 671, 672, 674, 676, 677, 684, 689 Krlikowski Karol Rafa, 19, 302, 334, 357, 360, 363, 369, 386, 443, 457, 460, 496, 535, 539, 546, 560, 567, 580, 670, 679, 680, 681, 684 Krlikowski Ludwik, 5, 6, 7, 9, 10, 12, 42, 64, 65, 125, 131, 151, 164, 167, 195, 221, 237, 250, 253, 256, 261, 304, 357, 360, 376, 427, 448, 453, 459, 460, 566, 677, 678, 680, 681, 683 Krlikowski Miosaw, 65 Krukowiecki Jan, 155

Kozarzewski Kazimierz, 421, 471, 473, 515, 569, 570, 574, 575, 601, 662, 670, 672, 676, 705 Kozoski, 585 Kozowski Adam, 585, 648 Kozowski Jzef Jerzy, 439, 443, 449, 450, 470, 479, 480, 481, 482, 483, 496, 507, 519, 525, 561, 589, 620, 667 Komian Jan, 138, 139, 194, 237, 250, 251, 294, 304, 357, 360, 421, 427, 440, 443, 445, 473, 515, 517, 532, 533, 534, 561, 566, 569, 572, 578, 598, 664, 670, 678, 680, 682, 685 Kouchowski Antoni, 283, 307 Krahnas Franciszek Teodor, 367, 371, 394, 396, 406, 417, 418, 452, 453, 473, 476, 479, 517, 523, 527, 534, 539, 540, 548, 550, 551, 553, 555, 560, 561, 566, 575, 576, 579, 585, 595, 600, 602, 621, 625, 629, 648, 664, 669, 671, 673, 684 Kraiski Wincenty, 270, 314, 478, 484 Kranas, zob. Krahnas Franciszek Teodor Krasicki Ignacy, 150, 153, 162, 206, 266, 417, 419, 426 Krasiski Henryk, 314, 320, 369 Krasiski Wincenty, 187, 243 Krasiski Zygmunt, 67, 94, 168, 187, 206, 211, 242, 243, 281, 282, 314, 412, 668 Krause Karl Christian Friedrich, 138 Kremer Jzef, 285, 304, 325 Kremer Karol Roman, 304, 325, 360 Krempowiecki Thad, zob. Krpowiecki Tadeusz (Thad) Szymon Kreuzer, zob. Creuzer Friedrich

Indeks osb Krysiska Urszula, 315 Krysiski Ildefons, 315 Krzykowski, 44 Krzyanowski Adrian, 191 Krzyanowski Jan Kanty, 43 Kuba, zob. Szymaski Jakub Kubecki Ludwik, 288, 538 Kubecki Ludwik, pseud. Korylski Ludmilew, 288 Kubiak Zygmunt, 46, 546 Kuklinoski, 580 Kulikowski, 586 Kuak Ludwik, 508, 578, 579, 580, 581, 582 Kumelski Norbert Alfons, 9 Kunat, zob. Kunatt Kunatt, 143, 154, 178, 179, 279, 283, 295, 301, 306, 307, 308, 313, 318, 323, 324, 329, 330, 357, 367, 396, 400, 407, 478 Kunatt Mikoaj, 141 Kunatt Stanisaw, 141, 142, 180, 226, 293, 300, 306, 327, 360, 479, 484, 524, 527, 661, 662, 663, 684, 685 Kner z Neuchtel, 163 Kurek Franciszek Jzef, 256 Kurte, zob. Courtet AlexandreVictor Kurtz Robert, 28 Kury, 552 Kunicka Barbara, 200 Kwiatkowski Teofil, 44, 180, 190, 249, 473, 517 La Fayette Marie-Joseph-Paul Motier, de, 111, 162, 170, 172, 267 La Mennais, zob. Lamennais Flicit-Robert-Hugues, de

785

La Rochefoucauld, zob. Larochefoucauld Pierre-Mathieu, de La Ville de Mirmont, 669, 670 Labigne Adolphe, 630 Lach Szyrma Krystyn, zob. Szyrma Krystyn Lach Lachevardire, 332, 333 Lachowicz, zob. Laskowicz Wadysaw Lacordaire Jean-Baptiste-Henri, 12, 124, 125, 134, 135, 148, 150, 226, 249, 250, 293, 294, 307, 334, 363, 379, 502, 554, 585, 630, 644, 647 Lacordaire JeanThodore, 148 Lacorder, zob. Lacordaire JeanBaptiste-Henri Lacroix, 391, 425, 453 Lafayette, zob. La Fayette MarieJoseph-Paul Motier, de Laffitte Jacques, 142, 713, 714 Lafitte, zob. Laffitte Jacques Lagarmit, zob. Lagarmitt Henri Lagarmitt Henri, 207, 213, 214 Lallemand Claude-Franois, 569, 679 Lalouette, 127, 146, 180 Lamarque Jan-Maximilien, de, 168 Lamartine Alphonse-Marie de Prat, 202 Lambert Charles, 94 Lambert Sophie, 94 Lambruschini Ludovico, 449 Lamene, zob. Lamennais FlicitRobert-Hugues, de Lamennais Flicit-Robert-Hugues, de, 11, 12, 100, 114, 124, 125, 134, 135, 139, 144, 150, 156, 161, 162, 168, 202, 206, 207, 225, 226, 229, 249, 250, 263, 266, 269, 270, 282, 319, 323, 330, 331, 343, 365,

786

Indeks osb Leblanc, 373, 389, 396, 413, 416, 551, 569, 572, 573, 577, 598, 661, 665 Leblanc Michel, 391, 392 Lebras Auguste, 161 Lechevalier Jules, 87, 94, 95, 110, 111, 113, 120, 126, 128, 131, 142, 154, 166, 190, 193, 207, 232, 234, 256, 297, 357, 360, 367, 381, 402, 428, 448, 451, 591, 592, 679 Ledchowski Jan, 315, 371 Lee Thomas, 75 Lefaure, 560, 618, 648, 650, 651, 667, 670, 671, 672, 673, 675, 681 Lefvre Emmanuel, 670, 671, 672 Leibnitz, zob. Leibniz Gottfried Wilhelm Leibniz Gottfried Wilhelm, 158, 184, 213, 333 Lelewel Joachim, 66, 100, 106, 111, 112, 113, 117, 122, 123, 126, 127, 128, 129, 130, 132, 133, 134, 138, 139, 142, 145, 146, 149, 150, 151, 155, 160, 163, 164, 166, 168, 173, 174, 176, 177, 180, 181, 185, 187, 188, 189, 190, 191, 195, 201, 206, 210, 211, 226, 231, 235, 236, 252, 291, 308, 312, 339, 357, 360, 361, 389, 483, 535 Lemercier, 136 Lemercier Anatole, 523 Lemercier Louis-Jan-Nepomucne, 523 Lemonier, zob. Lemonnier Charles Lemonnier Charles, 94, 169 Lenfant Jacques, 326, 330 Leon, zob. Przecawski Leon Leonard, zob. Rettel Leonard Leonard, w., 672 Leopold, zob. Turowski Leopold Leopold I, krl belgijski, 587

366, 412, 422, 469, 475, 571, 625, 684 Lanckoroska Karolina, 17 Lanckoroski Dionizy, 49, 159, 175, 184 Langiaconi, 321 Langl, 136 Laponneraye Albert, 426 Lardner Denis, 85 Lariss (Larischwna) Eugenia, 243 Laskowicz Wadysaw, 481 Lasoccy, 473 Lasocki August, 517 Lasocki Ludwik, 517 Latour, zob. Montandon de la Tour Latour Luis-Antoine, zob. Tenant de la Tour Louis-Antoine Laurence, 138 Laurent, 313, 474 Laurent de l'Ardeche Paul-Mathieu, 94, 126, 380 Laurentde l'Ardeche Paul-Mathieu, 126, 279, 301, 380 Lavater Johann Kasper, 338 Le Blanc, zob. Leblanc Michel Le Bras, zob. Lebras Auguste Le Chevalier, zob. Lechevalier Jules Le Guillou Louis, 250 Le Mennais, zob. Lamennais Flicit-Robert-Hugues, de Le Nain P., 556 Le Prvost, zob. Leprvost JeanLon, de Lebas Ph., 109 Lebert Fani, 30, 52, 65, 89, 112, 119, 120, 126, 132, 141, 145, 191, 200, 207, 209, 211, 212, 222, 223, 270, 316, 342, 395, 407, 554, 559, 560, 562, 563, 566

Indeks osb Leprvost Jean-Lon, de, 503, 536, 603 Lerminier, zob. Lherminier JeanLouis-Eugne Leroux J., 94 Leroux Pierre, 94, 100, 120, 138, 148, 149, 156, 162, 167, 168, 170, 174, 179, 190, 194, 201, 202, 204, 233, 242, 247, 248, 256, 269, 270, 279, 280, 290, 310, 323 LerouxMoisand J. B. C., 147, 148 Lesur Luis-Charles, 186 Lesurre Jacques-Pierre-Joseph, 526 Leszczyski, zob. Stanisaw Leszczyski Letelier, zob. Letellier Charles Letellier Charles, 337, 339, 340, 371, 394, 397, 399, 401, 402, 407, 413, 414, 417, 418, 426 Lethr (e) Guillaume, 127 Levavasseur Frdric, 525 Levayer, zob. Levoyer Levi, 154 Levoyer, 553, 571, 579, 580, 584, 586, 590, 593, 594, 598, 600, 602, 604, 654 Levrault F. G., 231, 232 Lewicki Jan Nepomucen, 455, 527, 529, 551, 561 Lewkowicz, 471 Lewkowicz Leon, 515 Lherminier Jean-Louis-Eugne, 101, 108, 123, 141, 151, 161, 202, 204 Liautard Claude-Marie-Rosalie, 374 Libelt Karol, 125 Libermann Bruno Franz Leopold, 684 Linde Samuel Bogumi, 33, 116, 231 Lionett, 280 Lipowski Jzef, 168

787

Lisowski Franciszek Szymon, 586, 600, 601, 603, 618 Listecki, 35 Liszt Franz (Franciszek), 134 Liza, 193 Locke John, 56 Lohman Jan, 308 Loman, zob. Lohman Jan Lorenz Johann Friedrich, 62 Louis Micha, 273 Louis Pierre-Charles, 668, 680 Louis Walenty Anzelm, 273 Louis-Philibert Machet de la Marne, 547, 551 Love Joseph, 84, 85 Lowe, zob. Love Joseph Lubecki-Drucki Franciszek Ksawery, 80, 122, 147, 581 Lubomirski Jerzy Sebastian, 433, 451 Lubowidzki Jzef, 122, 123, 125, 136, 138 Lubowidzki Mateusz, 122 Luca Robert, de, 17 Lucjan, zob. Weyssenhoff Lucjan Ludmia, zob. Komarwna Ludmia Ludwik, zob. Krlikowski Ludwik Ludwik Filip I Orleaski, krl Francuzw, 11 Ludwik Filip Joseph Orleaski (Philippe galit), 136 Ludwik Filip Orleaski, krl Francuzw, 70, 97, 136, 153, 158, 165, 168, 175, 210, 267, 317, 324, 340, 636, 651 Ludwik IX, krl Francji, 565 Ludwik Maria Grignion de Monfort, 526 Ludwik XIII, krl Francji, 541 Ludwik XIV, krl Francji, 136, 169, 513, 565

788

Indeks osb yszniewski Ignacy, 42 yniewski Gaspard, 42 Mhler Johann Adam, 394 M. (z rue de l'Abbaye), 169 Mabulle?, zob. Mapolle Mac Culloch John Ramsay, 55, 64, 70, 71, 73, 76, 142 MacDonald Sutherland, CR, 3 Machet de la Marne Louis-Philibert, 547 Machwic Konstanty, 563, 564, 589, 590 Machwitz, zob. Machwic Konstanty Maciejowski Aleksander Wacaw, 157, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 169, 184, 231 Mackay Robert William, 56, 71, 79 Mackrott Henryk, 251 Macpherson David, 64, 70 Madolle, zob. Mapolle Maecfelt Louis, de, 639, 641, 642 Magdalena de Pazzi, zob. Maria Magdalena de Pazzi, w. Magier Antoni, 222 Magnin Charles, 269 Maine Noville, de, 595 Maistre Joseph, de, 98, 168, 210, 343, 571, 572, 647 Maleszewski Piotr Pawe Jan, 191, 366 Maliski Jzef (Joseph), 94, 113, 127, 128, 171, 172, 174, 181, 184, 185, 188, 189, 190, 192, 195, 199, 200, 204, 207, 208, 212, 242, 246, 250, 273, 293, 297, 304, 326, 327, 336, 338, 339, 357, 360, 364, 365, 366, 367, 368, 370, 371, 373, 375, 376, 377, 378, 379, 380, 381, 382, 383, 393, 398, 419, 421, 435, 439, 443, 454, 468, 472, 476, 478, 479,

Ludwik XV, krl Francji, 321, 629 Ludwik XVI, krl Francji, 281, 636 Ludwik XVII, syn Ludwika XVI, 636 Ludwik XVIII (hrabia Prowansji), krl Francji, 281, 502 Ludwik, w., 426 Ludwika XVIII (hrabia Prowansji), krl Francji, 374 Luiza, krlowa pruska, 37 Luter, zob. Luther Marcin Luther Marcin, 41 Lutkiewicz Ignacy, 329, 331 Lutowski Wojciech, 357, 360, 427 agocki, zob. agowski Piotr Ludomir agowski Piotr Ludomir, 208 aszowski Maciej, 32 ebkowski, zob. ebkowski Teodor ebkowski Teodor, 220 empicki Wojciech, 140, 146, 149, 171, 222, 235, 250, 251, 294, 304, 357, 360, 399, 421, 427, 447, 454, 566, 664, 684, 690 opaciska Alina (Anna), 625, 631 opaciska z opaciskich, 625 opaciski Ludwik, 256, 272, 277, 283, 284, 318, 322, 357, 360, 387, 394, 396, 400, 418, 419, 424, 426, 440, 443, 473, 517 ubiescy, 34 ubiescy, bracia Henryk i Tomasz, 122, 654 ubieski Henryk, 122 ubieski Tomasz, 654, 668 ukasiski Walery, 181 uszczewscy Adam i Teofila, 664, 671, 673, 674, 676, 685 uszczewska Teofila ze Skaryskich, 282, 668, 685 uszczewski Adam, 567, 664, 672

Indeks osb 533, 534, 547, 550, 561, 565, 567, 598, 620, 664, 669, 684, 689 Maliszewski, zob. Maleszewski Piotr Pawe Jan Maliszewski Aleksander, 663 Maliszewski Jacob, 117 Mallet, 198, 678 MalteBrun Konrad, 106, 129, 150, 217, 280, 305, 316, 317, 318 Maachowska Stefania, 266, 408 Maachowski Stanisaw, 148 Mantaument, 569, 570 Manzoni Alessandro, 563 Mapolle, 94, 109, 110, 111, 562 Marcin Turoneski, w., 673, 675 Marcinkowski Karol, 194, 227, 668 Marconi Henryk, 422 Marchal Sylvain-Pierre, 168 Marek, w., 622 Maret Henri-Louis-Charles, 579, 580, 587 Margerin Hippolyte, 94, 108, 283, 293, 294, 379, 390, 427 Margeryn, zob. Margerin Hippolyte Maria, 62 Maria Antonina, krlowa francuska, 281 Maria Magdalena de Pazzi, w., 626 Maria Magdalena, w., 281, 363, 562, 642, 654 Maria Teresa, cesarzowa austriacka, 328 Maria, Najwitsza Panna Maryja, Matka Jezusa Chrystusa, 327, 513 Markiewicz Kazimierz, 592 Markoni, zob. Marconi Henryk Marks Karol, 131 Marlay Elisabeth, 199 marszaek, zob. Ostrowski Wadysaw Tomasz

789

Marszewski Jzef, 398, 422, 428, 439, 443, 450, 469, 476, 534, 539, 546, 560, 561, 562, 567, 578, 584, 585, 621, 654, 660, 661, 663, 667, 669, 677 Martin Aim-Louis, 335, 586 Martin de Tours, zob. Marcin Turoneski, w. Martin Didier, 521 Martin Henriette, zob. Woowska Henriette z Martinw Martin Louis-Henri, de, 636 Martin, de, 328 Martinet L., 448 Marychna, zob. Mickiewiczwna Maria Maryja, zob. Maria, Najwitsza Panna Maryja, Matka Jezusa Chrystusa Maryja, Najwitsza Panna Maryja, Matka Jezusa Chrystusa, 34, 35, 287, 391, 403, 526, 529, 557, 582, 611, 616 Marylski Juliusz, 206, 473, 517, 585, 595 Maryna, zob. Wielogowska Maria Marynia, zob. Mickiewiczwna Maria Masowski Dionizy, 211 Massol Marie-Alexandre, 194 Mathiesus, 34 Mathieu JacquesMarieAdrien Csaire, 642 Matieu, zob. Mathieu JacquesMarie-Adrien-Csare Matka, zob. Jaska Agnieszka z Hryniewickich Matter Jacques, 231, 232 Matuszewicz Wincenty, 166 Matuszewski Wincenty Topr, 331 Matuszyski, 330

790

Indeks osb Merival, zob. Merivale Herman Merivale Herman, 84 Mrode Westerloo, de, 587 Mesmer Franz Anton, 199, 280 Metman, zob. Metmann, zob. Metmann, zob. Metmann Metmann, 102, 136, 170 Metody, w., 305 Meyerbeer Giacomo, 134 Meyzner, zob. Mayzner Jzef matka z Clamecy, 580 Micewski Bolesaw, 22, 27 Michalski, 423 Micha Archanio, w., 306, 343 Michaoski, zob. Michaowski Julian (Juliusz ?) Michaowski, 395, 396, 398, 440, 448 Michaowski Julian (Juliusz ?), 391, 394, 395, 397, 400, 401, 402, 406, 410, 411, 412, 413, 417, 418, 420, 443, 454 Michel, zob. Chevalier Michel (Micha) Michel Franois, 319 Michel Polonais, zob. Chodko Micha Borejko Michelet Jules, 114, 231, 232, 451, 523, 524 Mickiewicz Adam, 1, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 23, 30, 107, 114, 116, 126, 129, 130, 133, 139, 153, 155, 156, 157, 162, 166, 180, 187, 199, 205, 206, 210, 211, 214, 226, 227, 229, 230, 232, 234, 236, 237, 241, 242, 243, 245, 246, 247, 249, 250, 252, 254, 262, 263, 265, 268, 271, 274, 276, 277, 278, 283, 284, 295, 297, 298, 301, 302, 306, 307, 308, 311, 312, 316, 317, 318, 319, 320, 324, 327, 330, 332, 334, 337, 343, 359,

Matuszyski Aleksander Karol, 327 Matuszyski Jan, 299 Maugin, zob. Mauguin Fraois Mauguin Franois, 317, 323, 365 Maurel Maria Eugenia, 327 Maurice, 94, 113 Maurice Justin, 340, 394, 395, 396, 397 MayerBeer, zob. Meyerbeer Giacomo Mayzner Jzef, 113, 143, 211, 236, 421, 653, 654, 660, 661, 663, 665, 669, 683 Mazarin Jules, 231, 297 Mdawa, 172, 174 Mcou, gospodarz, 177, 181, 183, 533 Mcou, wdowa, 190, 675 Mejzner, zob. Mayzner Jzef Melania Modsza, w., 372 Meller Stefan, 28 Melun Armand de, 149 Menestrier Carl, 110, 111, 316, 317, 319 Mennsier, 371, 372, 373, 379 Mentelle, 107 Menzel Karl Adolf, 278 Mequignon, 684 Merauld, zob. Merault de Bizy Athanase-Ren Mrault de Bizy Athanase-Ren, 684 Mercier, 478, 481, 482, 525, 530, 532, 619, 620, 642, 646, 652, 654, 657, 658, 659, 660, 661, 662, 663, 665, 666, 667, 669, 673, 674, 675, 677, 684, 685 Mercier Jules, 110, 111, 207, 234 Mercier Victor (Wiktor), 234, 468, 520 Merdas Alina, 17, 27

Indeks osb 360, 363, 364, 365, 366, 367, 368, 369, 371, 372, 373, 376, 377, 378, 379, 383, 384, 385, 386, 387, 389, 390, 391, 394, 396, 398, 399, 401, 404, 405, 406, 407, 408, 411, 412, 413, 414, 418, 421, 422, 423, 424, 425, 427, 431, 439, 443, 444, 447, 448, 449, 450, 452, 465, 472, 478, 480, 482, 496, 501, 502, 512, 516, 520, 522, 526, 527, 529, 533, 535, 538, 539, 540, 542, 543, 544, 550, 551, 552, 553, 556, 558, 559, 560, 562, 563, 565, 566, 567, 570, 571, 574, 578, 582, 583, 584, 587, 588, 592, 593, 597, 602, 624, 628, 629, 651 Mickiewicz Wadysaw, 205, 551 Mickiewiczowa Celina z Szymanowskich, 308, 315, 317, 574, 596, 598, 599, 601, 602, 687 Mickiewiczwna Maria, 288, 306, 638 Mieczkowski Julian (Jules) Marceli, 542, 544, 679 Mieczysawska Makryna, 206 Mielyska Franciszka z Wilkrzyckich, 655, 662, 671, 672, 675, 684 Mielyski Seweryn Jzef Stanisaw Gomor, 655 Mierosawski Ludwik, 544, 569 Mierzwiski Kazimierz, 551, 554, 566, 577, 600, 601, 603, 651 Miesiczek Bazyli, 381 Mieszko I, 35 Mign Jacques-Paul, 382, 400, 405, 406 Mikoaj I Pawowicz Romanow, cesarz rosyjski, 76, 112, 148, 183, 186, 187, 193, 267, 276, 333, 355, 473, 627

791

Mikoaj, w., 680, 706 Mikorski Franciszek Ksawery, 399, 404, 405, 406, 409, 410, 414, 417, 419, 421, 425 Mikulski, 450, 523, 524, 531, 548, 554, 592, 593, 604, 650 Mikulski Franciszek (brat Bonawentura), 439, 444, 449, 531, 532, 543, 546, 550, 551, 553, 554, 556, 557, 558, 559, 560, 561, 567, 574, 575, 577, 578, 580, 581, 582, 583, 584, 587, 588, 604, 614, 615, 616, 617, 672 Mikuoski, zob. Mikuowski Roman Mikuowski Roman, 479, 484, 501, 507, 523, 666, 667 Mil, zob. Mill John Stuart Milde, de, 331 Mill James, 56, 57 Mill John Stuart, 56, 57, 59, 60, 61, 73, 79, 83, 165, 402 Miaszewski Micha, 138, 471, 515 minister, zob. Montalivet MartinCamille-Bachasson, de Mirabeau Gabriel-Honor Riquetti, de, 387 Miraflor, 659, 669 Mirosawski, zob. Mierosawski Ludwik Mniszech Marina, 196 Mochnaccy, bracia Kamil i Maurycy, 111, 144, 151, 154, 155, 158, 162, 163, 167, 183, 198 Mochnacki, 128, 148, 149, 151, 155, 156, 182, 183 Mochnacki Bazyli, 129 Mochnacki Kamil (Camille), 111, 112, 113, 117, 126, 129, 140, 150, 155, 158, 161, 163, 167, 183, 184, 256

792

Indeks osb Montpensier Antoine-Marie, de, 317 Moor, 586 Moore Thomas, 384, 586 Moraczewski Jdrzej, 36 Morawski Kalikst, 17 Morawski Teodor, 121, 159, 160, 176, 180, 182, 184, 186, 187, 190, 192, 226, 323, 357, 360 Morel, 469 Morgan Augustus, 55, 62, 82, 83, 86, 99, 519 Motty Marceli, 35, 37, 193 Moustier, 99 Mozart Wolfgang Amadeusz, 134 Mrozowski Julien, 113 Muiron Just, 127 Musset Alfred, de, 202 N., zob. Newelski Kazimierz N., 704 Nabielak Ludwik, 451, 478, 484, 520, 521, 523, 524, 529 Nain, 194, 195, 212 Nakwascy, 129 Nakwascy Franciszek i Anna, 297 Nakwaska Anna z Krajewskich, 297 Nakwaski Franciszek, 297 Nakwaski Henryk Mirosaw, 297, 298, 300, 308, 323 Napoleon, 235 Napoleon I, cesarz Francuzw, 38, 39, 41, 112, 147, 168, 170, 192, 207, 230, 231, 268, 276, 277, 321, 447, 541, 556, 579, 659, 683 Napoleon III (Ludwik Napoleon Bonaparte), cesarz Francuzw, 290, 324 Napoleonek, zob. Giedroj Tadeusz Napoleon Naruszewicz Adam Stanisaw, 332 Narzymscy, bracia Jakub i Stefan, 220, 304

Mochnacki Maurycy, 3, 80, 81, 111, 113, 116, 117, 120, 129, 141, 143, 145, 150, 151, 152, 155, 163, 167, 169, 172, 186, 190, 201, 205, 206, 242, 255, 268, 271, 278, 321, 544 Modliski Jzef Ignacy, 281, 397 Mhler Johann Adam, 313, 394, 412 Moigno Franois-Napoleon-Marie, 564, 567, 568, 569, 570, 580 Moignot, zob. Moigno FranoisNapoleon-Marie Mojesz, 45, 543 Molitor Franz Joseph, 196, 283 Moller, 154 Molska Alina, 213 Moniuszko Stanisaw, 242 Montalembert Catherine, de, 250 Montalembert Charles-Forbes de Tryon, 12, 114, 124, 125, 126, 135, 139, 195, 226, 227, 229, 249, 250, 265, 268, 282, 293, 294, 295, 301, 303, 305, 306, 307, 340, 364, 365, 366, 369, 379, 383, 384, 385, 386, 388, 389, 391, 401, 407, 412, 416, 417, 418, 421, 422, 424, 447, 449, 464, 465, 466, 469, 473, 478, 482, 483, 484, 497, 519, 532, 535, 536, 537, 539, 546, 580, 585, 587, 621, 630, 660 Montalembert Elisabethe, de, 465 Montalivet Martin-CamilleBachasson, de, 158, 192, 193 Montandon de la Tour, 94, 304, 305, 546, 549, 550, 551, 565, 569 Montbazon Marie de Bretagne, 456 Montgaillard Jean-Gabriel-MauriceRocques, de, 319 Montgolfier Jacques Etinne, 266 Montgolfier Joseph, 266 Montgolfier, bracia Joseph i Jacques-tienne, 266, 285

Indeks osb Narzymski Jakub, 220 Narzymski Stefan, 220 Natalia, zob. Komarwna Natalia Neate Charles, 70, 77, 80, 84, 99 Necker Jacques, 374 Necker Suzanne, 374 Nepos Cornelius, 316 Newelski Kazimierz, 547, 565, 580, 601, 621 Niboyer, zob. Niboyet Eugnie Niboyet Eugnie, 94, 448, 452, 453, 507, 592, 620, 652, 674, 677, 683, 685 Niboyet, m Eugenii, 448 Nichet, 94 Nicolas, 298 Niedwiecki Leonard, 357, 359, 360 Niedwiedzki, 360 Nielubowicz Tomasz, 469, 470, 591 Niemcewicz Julian Ursyn, 36, 60, 80, 101, 121, 153, 206, 226, 227, 253, 254, 333 Niemiec, zob. Steinhauser Niemir(owski?), 213 Niemojowscy, Wincenty i Bonawentura, 165 Niemojowski Bonawentura, 100, 117, 290, 561 Nieszkowski, 471, 516 Nieszoko Wincenty, 339, 340, 357, 360, 363, 364, 365, 366, 368, 369, 371, 372, 381, 391, 392, 393, 394, 396, 416, 417, 423, 440, 444, 471, 473, 510, 516, 517 Nieuvenhuysen Gustave van, 171, 196, 275, 316 Niewgowski Henryk Gracch Piotr, 254, 364, 365 Niewiarowicz Ludwik, pseud., zob. Tysiewicz Jan Niezabitowski Aleksander, 555, 579

793

Nisard Charles, 176 Nisard Jean Dsir, 176 Nisart, zob. Nisard Niwiski Mikoaj, 357, 360, 421, 427, 448, 473, 517 Nodier Charles, 100, 201, 202, 209, 210, 211, 212, 213 No, 553, 555, 594 Norwid Cyprian, 27, 277 Nout Jacob, 627 Nowacki lub Nowicki, 37 Nowakowska, zob. Bronikowska Ksawerowa Nowakowski Stanisaw, 669 Nowicki lub Nowacki, 37 Nowodworski Stanisaw, 473, 517 Nowosilcow Nikoaj Nikoajewicz, 66, 147, 152 O'Connell Daniel, 301, 509 Odyniec Antoni Edward, 236, 242, 543 Ogiscy Gabriel i Kunegunda, 267, 270, 272, 279, 281, 282, 301, 313, 314, 318, 319, 322, 328, 340, 346, 388, 390, 392, 400, 424, 427, 452, 453, 468, 476, 478, 479, 482, 483, 567, 568, 569, 570, 574, 589, 590, 653, 659, 660, 662, 663, 671, 672, 682, 685 Ogiska Kunegunda z BroelPlaterw, 267, 670 Ogiska Maria z Platerw, 267 Ogiski Gabriel Jzef Andrzej, 267 Ogiski Henryk Cezary, 267 Ogiski Micha Kleofas, 128, 351 Ogiski Wiktor, 267, 663 Ohsson Mouradjee, d', 427 ojciec, zob. Jaski Piotr ojciec lekarz, zob. Debreyne Robert ojciec Pascal, 644 ojciec przeor, zob. Dugu Bernard

794

Indeks osb Ordyna Antonina z Kieczewskich, z dziemi, 601 Ordon Juliusz Konstanty, 651 Ordyniec, 157, 179, 357, 379, 553, 556 Ordyniec Jan Kazimierz (JeanKasimir), 113, 139, 157, 162, 269, 361 Ordyniec Leonard, 557, 558 Orfeil d', zob. D'Orfeuille Orfil, 424 Orlicki Ludwik, 549, 562, 565, 567 Ornowski Jzef, 473, 517 Orpiszewski, 371, 426, 439, 587, 703 Orpiszewski Ludwik, 268, 317, 357, 361, 411, 444, 479, 484, 522, 562, 565, 595, 657, 683, 685 Orpiszewski Wadysaw, 268 Orte... ?, 453 Ortolan Joseph-Louis-Elzar, 195 Osiski Ludwik, 291 Osowski, zob. Ossowski Wojciech Ossoliski Jzef Maksymilian, 231, 351 Ossowski Wojciech, 218 Ostrowska Klementyna z Sanguszkw, ona Wadysawa Tomasza, 150 Ostrowski, 163, 164, 190, 324 Ostrowski Antoni Jan, 185, 189, 248, 268, 270, 292, 357, 361 Ostrowski Jozefat (Jozafat) Bolesaw, 116, 155, 168, 169, 182, 184, 189, 255, 278, 285, 289, 321, 334, 357, 360, 361, 406, 416, 619. Ostrowski Teodor, 351, 352 Ostrowski Tomasz, 189 Ostrowski Wadysaw Tomasz, 189, 483, 539

Okonel, zob. O'Connell Daniel Olavide Pablo y Jauregui, de, 568 Olearius, zob. Olschlger Adam Oleariusz, zob. Olschlger Adam Olechowski Teodor, 5, 7, 42, 221, 222, 689 Olesia, zob. Jaska Aleksandra z Zawadzkich Oleszczyscy Antoni i Wadysaw, 152, 184, 187 Oleszczyski, 181, 182, 192, 212, 256, 316, 364, 401, 553 Oleszczyski Antoni (Antoine), 127, 152, 153, 170, 171, 172, 175, 233, 254, 266, 274 Oleszczyski Wadysaw (Wladislas), 153, 227 Olizar Narcyz, 299, 320 Ollivier, 94 Olschlger Adam, 312 Olszewski, 326, 411, 423, 425 Olszowski, 136, 180 Omieciski Jan Nepomucen, 440, 444, 452, 453, 522, 528, 536, 539, 543, 545, 546, 547, 549, 550, 555, 558, 559, 561, 569, 575, 585, 595, 596, 597, 601, 618, 621, 653, 654, 659, 661, 663, 664, 666, 667, 669, 671, 680, 685 Onoszko Jan, 261 opat w La Grande Trappe, zob. Harselin Joseph-Marie opat w Solesmes, zob. Guranger Prosper Oraski Ksawery, 210, 211, 357, 360, 523, 553, 558, 567 Ordga Jzef, 242, 312, 357, 360, 407, 417, 579, 581, 582, 584, 585, 589, 593, 594, 598, 601, 620, 621, 651, 652, 655, 656, 660, 661, 662, 664, 667, 670, 685, 700

Indeks osb Oniaowski (Omiaowski) Ludwik, 471, 516 Ottocar, zob. Ottocar Przemysaw Ottocar Przemysaw, 305 Overbeck Friedrich, 507 Owczarski Antoni, 523, 526 Owen Robert, 22, 60, 61, 72, 81, 82, 95, 96, 97, 98, 115, 120, 121, 204, 223, 449 Ozanam Frdric Antoine, 16, 17, 284, 304, 394, 580, 585, 603, 661 Pac Ludwik Micha, 141, 142, 308, 321, 350, 351 Pach, zob. Palch Antoni Paganini Niccol, 148 Page, 121 Pajol Claude-Pierre, 173 Palch Antoni, 530 Palmer, 33 pani Bor, zob. Bone, sutaniarka Paprocki Kazimierz, 209 Paracelsus (Theophrastus Bombastus von Hohenheim), 280 Parigot, 83 Parlon, zob. Parlone Parlone, 650, 652, 667, 671, 673, 675, 684 Pasqually Martinus, de, 239 Pastoret Claude-Emanuel-JosephPierre, 105 Patek Antoni Norbert, 237 Paulin, 233 Paulin Alexandre-Jean-Baptiste, 151 Paulina, 137 Pawe Aposto, w., 35, 346, 475, 477, 489, 525, 537, 551, 552, 570 Pawowicz Adolf, 448, 593, 594, 659 Pgowski Jakub, 285

795

Pecqueur Constantin, 94, 174, 207, 254, 255, 295, 317, 318, 338, 392, 399, 400, 427, 452, 665 Pelassy (Pelassa?), 291 Pelletier Joseph, 112 Pelzel Martin Franz, 316, 323 Pepin Krtki, krl Frankw, 633 Pepin May, zob. Pepin Krtki Preire Isaac, 162 Preire JacquesEmile, 162 Prier Casimir, 124, 158 Periss, zob. Perisse Perisse, 410, 526, 547, 549, 551, 569, 590, 601, 602, 604, 652, 653, 682 Perjer, 158 Petit Alexis, 182, 590 Philippe galit, zob. Ludwik Filip Joseph Orleaski Piastowie, 33, 323 Picot de Clorivire Pierre-Joseph, 526 Picot Michel, 469 Pie VII, zob. Pius VII Pielarski ?, 35 Pietkiewicz Jan Bogumi Walerian (Valrien), 113, 313, 315, 339, 473, 517 Pin, 94, 179 Pinard Anais, 137 Pinard Auguste, 137, 143, 192, 229, 243, 273, 287, 290, 298, 400 Pinard Kora, 137 Pinard Nelly, 137 Pinardowie, 388, 400, 409 Piotr, zob. Semenenko Piotr Adolf Piotr Aposto, w., 346, 398, 433, 475, 511, 551, 552 Piotr Kanizjusz, w., 668 Piotr z Alkantary, w., 595 Piotra Aposto, w., 35

796

Indeks osb Pleyel Camille, 134 Plichta Andrzej, 168, 180, 190, 192, 205, 212, 226, 529 Plichta Kazimiera, 168 Pliszewski, zob. Pleszewski Pluzanski, zob. Puaski Ignacy Romuald Puaski Ignacy Romuald, 126, 154, 155, 164, 177, 179 Pociejowie, 221 Podbereski Fortunat, 570 Podczaski Wadysaw Ludwik, 208 Podczaszyski Micha, 117, 129, 131, 139, 141, 150, 151, 156, 157, 162, 163, 164, 169, 170, 171, 172, 173, 179, 180, 182, 186, 190, 191, 192, 193, 198, 203, 210, 211, 212, 217, 246, 269, 277, 278, 280, 285, 291 Podolski Antoni, 300 podprzeor w La Grande Trappe, zob. Hilarion Podsiad Antoni, 18 Poeloup, zob. Poiloup FerdinandMarie Poiloup Ferdinand-Marie, 282, 545, 553, 559, 566, 567, 568, 569, 572, 574, 578, 579, 580, 587 Poiret Pierre, 335, 454, 455 Poitr, zob. Poiret Pierre Pol Wincenty, 206, 278, 304, 312 Pomaski Marceli, 357, 361 Poniatowski Jzef, ksi, 41, 196, 315 Poniatowski Micha, 191 Poniska, 253 Popiel, 648 Popiel Pawe, 625 Pospiil Jan H., 336 Postempski, zob. Postpski Ignacy Roman

Piotrowska, 315 Piotrowski, 422, 521, 524 Pius VII (Barnaba Luigi Chiaramonti), papie, 647 Piwowarski Adam, 357, 361, 369, 392, 394, 396, 427, 440, 444, 482, 506, 598 Plater-Broel Antoni, 453, 482, 525, 533, 539, 570, 575, 656 Plater-Broel Cezary August, 65, 156, 157, 227, 248, 250, 262, 265, 267, 275, 277, 281, 304, 357, 359, 361, 367, 368, 369, 371, 373, 378, 382, 383, 385, 388, 390, 392, 394, 395, 396, 399, 400, 401, 402, 404, 405, 406, 407, 408, 409, 410, 411, 412, 413, 414, 415, 416, 417, 419, 420, 421, 422, 423, 424, 425, 427, 439, 443, 444, 447, 448, 449, 450, 451, 453, 460, 465, 502, 509, 521, 527, 529, 531, 532, 539, 555, 563, 565, 567, 572, 590, 592, 593, 620, 621, 662, 683, 687 Plater-Broel Lucjan Stanisaw, 654, 655 Plater-Broel Ludwik, 43, 146, 148, 181, 186, 191, 192, 203, 226, 233, 321, 357, 361 Plater-Broel Wadysaw, 266, 274, 275, 478, 484, 521, 522, 523, 525, 546, 562, 569, 570, 571, 577, 590, 594, 595, 596, 597, 598, 600, 604, 620, 625, 642, 649, 652, 653, 654, 658, 659, 670, 672, 674, 675, 677, 678, 684, 700 Platerowa Maria Anna z Brzostowskich, ona Ludwika, 321 Platerowie, 282 Platerwna Maria, 267 Pleszewski, 60, 61, 62, 80, 86, 87

Indeks osb Postpski Ignacy Roman, 380, 381, 407, 440, 444, 567 Potoccy Wadysaw i Ewa Karolina z Sukowskich, 150 Potocka Delfina z Komarw, 168, 282 Potocka Klaudyna (Klaudia) z Dziayskich, 288, 412, 413, 414 Potocka Tekla z Sanguszkw, 303 Potocki Artur (Arthur), 196 Potocki Jan, 255, 269, 323 Potocki Ksawery, 573, 574 Potocki Mieczysaw, 282 Potocki Szczsny, 282 Potocki Wodzimierz, 303 Potocki Wodzimierz, ojciec Wodzimierza, 303 Pougin Armand, 247 Pouponnel, 94 Pourcelet Alexandre, 520 Pniak Napoleon, 471, 574, 678 Praet Joseph van, 233 Praniewicz Tomasz, 179 Pratto Longo, 247, 285, 293, 297, 561, 569, 570, 571, 572, 574, 576, 577, 596, 598, 621 proboszcz z Bellque, 467 proboszcz z Soligny, 637 Prokopowicz Aleksander, 286 Prot, w., 583 Prszyski Feliks Prot, zob. Pruszyski Feliks Prot Prusimski Edmund, 36 Prusimski Maksymilian, 36 Prusinowski Jan, 46 Prusiski Ambroy, 44, 218 Pruszyski Feliks Prot, 226 Przeciszewski Antoni, 315, 317 Przecawski Leon, 274, 275, 304, 357, 360, 361, 431, 444 Przemys, 305

797

Przemysaw I Ottocar, krl Czech, 305 Przemylidowie, 305 przeor w La Grande Trappe, zob. Dugu Bernard Przyborowski Ignacy, 574 Psarski Stanisaw, 149, 234 Psarski Wiktor, 544 Pseudo-Dionizy Areopagita, 477, 623, 640, 642 Pszenny Micha, 242 Pszenny Pafnucy Mikoaj, 242 Puchniewicz Jzef, 43 Pugaczew (Pugaczow) Jemieljan I., 544 Puaski Kazimierz Aleksander, zob. Puawski Kazimierz Aleksander Puaski Kazimierz, konfederat barski, 145 Puawski Kazimierz Aleksander, 100, 126, 129, 139, 140, 145, 146, 157, 159, 164, 165, 169 Puntner Edward Leopold, 541, 548, 549, 550, 554, 556, 557 Pusch Georg Gottlieb, 334 Qulen Hyacinthe-Louis, de, 399 Raciborski Adam, 173, 378 Radomiski Jan Alojzy, 171, 189, 714 Radziwi Antoni, 35 Radziwi Krzysztof, 214 Rakietty Edward, 32 Ramet, 533 Ramorino Girolamo Antonio, 166, 167, 181, 242, 515 Ranc Armand-Jean Le Bouthillier, de, 456, 513 Ranke Leopold, 646, 659, 667, 669, 688 Ranut, 574

798

Indeks osb 632, 654, 655, 661, 665, 667, 670, 672, 673, 679, 680 Reutz Edward, 198 Reyer Albert, 200, 656 Reynal, 177 Reynaud Jean Ernest, 94, 119, 120, 139, 149, 166, 167, 168, 170, 175, 176, 179, 194, 195, 232, 242, 246, 247, 248, 279, 280, 333, 336, 364, 365, 387, 389, 390, 392, 396, 400, 422, 423, 426, 479, 521, 524, 527 Reynaud, guwerner, 326 Rhodes, 235, 421, 562, 572, 576, 580, 592, 593, 603 Rhodet, zob. Rhodes Rhodez, zob. Rhodes Ribes Jules, 94, 102, 111, 194, 681, 689 Ricardo David, 55, 57, 142 Richelieu Armand-Jean du Plessis, de, 136, 163, 200, 232, 456, 647, 660 Richer Adrian, 318 Rig., zob. Rigaud Rigaud, 94, 671, 672 Risbe (mylnie), zob. Ribes Jules Risler (Rosler?), 678 Robert (Cyprien?, Charles?), 464, 469, 489 Robinet Edmond, 94, 412 Roche Achille, 194 Roche Paul-Hippolyte de la, zob. Delaroche Paul-Hippolyte Rochette Raul (Raoul), 178, 267 Roder, zob. Rhodes Rodet, zob. Rhodes Rodez, zob. Rhodes Rodkiewicz Aleksander Jan, 43 Rodrigues, 94, 212 Rodrigues Eugne, 96, 98 Rodrigues Olinde, 92, 103

Ratuld Eugeniusz Kazimierz Edward, 593, 594. Ratud, zob. Ratuld Eugeniusz Kazimierz Edward Rauch Christian Daniel, 35, 37, 38 Raulin Artur (Arthur), 339, 387, 388, 403, 421, 422, 447, 472 Raumer Friedrich Ludwig Georg von, 412 Rautenstrauch Jzef, 277 Rautenstrauchowa ucja z Giedrojciw, 152, 278, 288, 296, 300, 307, 308, 309, 310, 314, 320, 323, 324, 329, 332, 337, 338, 369, 371, 391, 395, 401, 413, 414, 417, 420, 425, 469, 480, 527, 528, 529, 530 Rauzan Pascal-Frantin-David, de, 645 Ravet, zob. Ravinet Emmanuel-Jules Ravinet Emmanuel-Jules, 600, 678 Raymond, 109, 110, 111 Raymond Louis-Anne-Xavier, 556 Receveur, przezw., zob. Buchez Philippe-Joseph-Beniamin Referendarz, zob. Hube Micha Rgnier Adolphe, 109 Regniouf, 581, 661, 678, 682 Regnouf, zob. Regniouf Reichenbach, 41 Renard, 713 Reniouf, zob. Regniouf Retel, zob. Rettel Leonard Rettel Leonard, 113, 139, 179, 250, 251, 304, 329, 357, 361, 383, 385, 395, 402, 419, 422, 427, 439, 443, 444, 465, 473, 481, 482, 483, 484, 488, 496, 517, 520, 522, 523, 524, 525, 526, 528, 529, 530, 531, 532, 533, 536, 540, 547, 549, 553, 559, 561, 567, 574, 577, 587, 608, 621,

Indeks osb Rodriguez Alfons, zob. Alfons Rodriguez, w. Rog, 94 Rogiski Ferdynand Jakub, 420, 422, 440, 444, 546, 594, 596, 679 Rohr Jan, 471 Rohrbacher Ren-Franoise, 12, 124, 144, 343, 451, 526, 558, 573, 647 Roiffe, 368 Roland, zob. Rolland Pauline Roliski Adolf, 152 Roliski Marcin, 152 Rolland Pauline, 290, 323, 400, 402, 419, 420 Rollignot, 454 Rollin, zob. Rollin Charles Rollin Charles, 307, 311 Rollinowie, 394, 396 Roman, w., 660 Romanowski Jan Chryzostom, 230 Romuald, 586 Roney, zob. Roonay Patric Roonay Patric, 384, 629, 630, 631, 634, 636, 639, 640 Rooney, zob. Roonay Patric Ropelewski Stanisaw, 187, 247, 248, 265, 267, 279, 285, 297, 302, 319, 330, 387, 391, 392, 394, 402, 406, 413, 415, 416, 420, 422, 423, 424, 452, 506, 520, 533, 534, 538, 539, 540, 543, 549, 550, 551, 554, 556, 558, 560, 561, 562, 563, 578, 583, 604, 659, 685 Roret, 254, 255 Ross Alexandre, 84 Rossini Gioacchino, 171 Rostkowski Teodor, 152, 154, 156, 157, 158, 159, 161, 162, 163, 165, 168, 169, 171, 172, 173, 174, 177, 179, 180, 181, 182, 184, 185, 189,

799

190, 191, 193, 194, 196, 198, 199, 200, 201, 203, 204, 211, 212, 219, 250, 256, 265, 270, 306, 315, 320, 391, 410, 415, 420, 427, 659, 683 Rociszewska Teofila, zob. Hube Teofila z Rociszewskich Rou, 55 Rouen L. P., 248 Rougemont de Lwenberg, 190, 196 Roulin Franois-Dsir, 163 Rousseau Achille, 94, 154, 168, 193, 194, 207 Rousseau Jean-Jacques, 134, 211, 321 Royaumont, pseud., zob. Fontaine Nicolas Royer, zob. Royer-Collard Pierre RoyerCollard Pierre, 97, 98, 100, 105, 182 Rozan, zob. Rauzan David, de Rycki, 357, 440, 448, 473, 510, 523, 545, 555, 660, 673 Rycki Karol, 156, 361, 444, 517 Rycki Samuel, 267, 528 Rudowski, 219 Rudnicki (Wincenty ?), 536, 547, 548, 550 Ruebes, zob. Ribes Jules Rulhire Claude-Carloman. See Russek Wawrzyniec, 171 Rutkowski ?, 672 Rutkowski Krzysztof, 18 Ryb, zob. Ribes Jules Rybicki Teofil, 221, 250, 251, 261, 689 Rybiski Maciej, 152, 155, 162, 166, 234, 298, 509 Rykaczewski Erazm, 137 Ryo Maksymilian Stanisaw, 633 Rzewuski Henryk, 206 Saba, w., 680

800

Indeks osb Schinkel Carl Friedrich, 37 Schlegel August Wilhelm, 72 Schlegel Friedrich, 72 Schlegel, bracia August Wilhelm i Friedrich, 72, 548 Schlesinger Jzef, 181 Schnitzler Johann, 294, 295, 303, 304, 330, 394 Schll Friedrich, 280, 285, 289, 316, 319, 323 Schneman, 36 Schugtwna, zob. Terlecka Anna z Schugtw Scorbiac Bruno-Casimir, de, 570 Scribe Eugne, 134, 522 Sczanieccy, 196 Sbastiani Horace Franois Bastien de la Porta, 100 Sguin, 94, 252, 266, 268, 378, 397, 426, 452, 529, 530 Sguin Edvard, 330 Sguin Jules, 190, 591, 592 Sguinowie, 396 Selaires, 109 Semenenko Piotr Adolf, 19, 20, 22, 23, 100, 138, 243, 253, 254, 267, 271, 276, 277, 278, 279, 280, 281, 287, 288, 289, 292, 294, 298, 300, 302, 305, 306, 307, 308, 312, 320, 326, 327, 328, 329, 330, 331, 332, 333, 334, 336, 338, 339, 357, 361, 365, 366, 367, 368, 369, 370, 371, 372, 374, 375, 376, 377, 378, 379, 380, 381, 382, 383, 385, 387, 392, 397, 398, 399, 400, 401, 402, 403, 404, 405, 408, 411, 412, 414, 415, 416, 417, 419, 420, 424, 431, 435, 439, 441, 444, 447, 450, 452, 496, 504, 510, 519, 525, 533, 560, 620, 621, 649 Senior Nassau William, 73, 86

Sabbatyn Wadysaw, 544 Sadkowski Ferdynand, 46, 220 Saint- Simon Claude-Henri comte de Rouvroy, de, 199 SaintChron Alexandre, de, 94, 248, 286, 361, 382, 385, 387, 388, 389, 392, 394, 396, 399, 402, 405, 406, 418, 419, 421, 423, 425, 426, 427, 451, 483, 503, 507, 572, 586, 594, 596, 599, 600, 684, 685 Sainte-Beuve Charles-Augustin, 286 Sainte-Croix Guillaume-EmmanuelJoseph, 104 SaintMartin Louis-Claude, de, 210, 239, 240, 241, 263, 266, 351, 386, 406, 411, 453 SaintSimon Claude-Henri comte de Rouvroy, de, 51, 52, 56, 61, 87, 91, 92, 99, 101, 103, 105, 108, 110, 115, 119, 121, 134, 149, 156, 159, 161, 169, 171, 199, 233 Saint-Simon Victor, de, 121 Saldanka Alveria Joo Carlos, 170 Salinis Antoine-Louis, de, 282, 475, 548 Salverte Anne-Joseph-Eusbe Baconnire, de, 144, 254 Sand George, 149, 156, 201, 296, 308 Sanguszkowie, 150, 303 Sapia, 381 Sapieha Leon, 191 Sarnecki Fabian (Fabien), 113, 127, 180 Savigny Friedrich Carl, 142 Say Jean-Baptiste, 107, 142, 406 Scharnhorst Gebhard Johann, 37, 38 Scheffler Jan, 241 Schelling Jzef, 116, 196, 218 Schiller Friedrich (Fryderyk), 41, 116, 326

Indeks osb Serge, 329, 403, 411, 412, 454, 467, 529 Serres Marcel, de, 318 Ser, 329 Seuffert Johann Adam, 660, 685 Seweryn Uruski, 655 SMarten, zob. Saint-Martin LouisClaude, de Shee Martin-Arder, 64 Sidorowicz Wiktor, 331, 360, 379, 409, 423, 424, 425, 439, 444, 449, 452, 481, 482, 483, 488, 496, 507, 519, 520, 521, 523, 525, 527, 542, 543, 544, 545, 547, 549, 553, 554, 559, 560, 561, 562, 566, 567, 568, 570, 571, 575, 576, 577, 578, 579, 580, 584, 586, 596, 600, 608, 616, 620, 623, 624, 628, 629, 630, 631, 633, 636, 641, 642, 643, 649, 650, 652, 653, 657, 663, 664, 665, 666, 668, 674, 684, 703 Siedlicki Jan, 591 Siemieski Jan, 229 Sienkiewicz Karol, 302, 385, 483 Siennicki Franciszek, 439, 444, 472, 481, 482, 525, 558, 561, 600, 652, 653, 654, 656, 657, 658, 659, 661, 662, 663, 664, 666, 667, 668, 672, 673 Sierawski Julian, 166 Simon Caroline, 94 Simon FranoisSuisseJules, 104, 107 Sinner, 304 Sinner Gabriel Rudolf Ludwig von, 294, 394, 395 Sismondi Jean-Charles-Lonard, de, 563 Siw..., 286

801

Skarbek Fryderyk Florian, 33, 76, 81, 142, 151, 154, 157, 158, 159, 191, 220, 517 Skarga Piotr Powski, 338, 351, 372, 373, 375, 377, 378, 382, 383, 427, 521, 526, 562 Skaryski, 195, 528 Skaryski Wincenty, 192 Skibicki Micha (Michel), 113, 326 Skierkowscy, rodzice Hilarego, 220 Skierkowski Hilary, 220 Skierkowski Sylwester, ojciec Hilarego, 220 Skorupczyna Jzefa z Przerbskich, 653, 654 Skorupka Jzef, 653 Skowroski Wincenty, 124 Skrkowski Karol Sariusz, 515, 566, 589, 593 Skrzyski Szymon Tadeusz, 283, 285, 295, 314, 479, 484 Skrobecki Albert (Wojciech), 481 Skrodzki Jzef Karol, 76 Skrzynecki Jan Zygmunt, 160, 167, 181, 521, 587 Slowacki Jules, zob. Sowacki Juliusz Sawcki Wincenty, 390, 391, 394 Sowacki Juliusz, 120, 132, 133, 137, 143, 153, 157, 206, 211, 236, 247, 275, 326, 451, 452, 544 Sowaczyski Jdrzej (Andrzej), 255, 278, 289, 304, 317, 329, 330, 334, 357, 361, 409, 418, 419, 451, 454, 469, 483, 520, 547, 553, 557, 558, 561, 562, 563, 565, 568, 569, 575, 577, 580, 582, 583, 584, 586, 590, 591, 596, 601, 608, 621 Sowicki Jzef, 584 Sualski Henryk, 398, 422, 440, 444

802

Indeks osb Stawiarski Ignacy Napoleon, 161 Stearns Peter Nathanil, 125 Stebnicki Florian Ferdynand, 450 Stecki Adolf, 255 Stefan, 262, 293, 297, 304, 659, zob. Witwicki Stefan, zob. Jaski Stefan Jan Erazm Stefaski, 681 Steinhauser, 111, 126, 131, 132, 139, 141, 179, 183, 188, 189, 192, 193, 194, 196, 198, 204, 212 Steinhauserowa, 211 Stempowski Jzef, 471, 516 Stolzman Karol Bogumi, 174, 180, 182, 183, 236 Storch Heinrich, 66, 107, 221 Straszewicz Jzef, 482 Straszyski Pawe, 44 Strauss David Friedrich, 558 Stryjkowski Maciej, 384, 385, 667, 668 Suchorzewscy Tadeusz i Teresa z Turczynowiczw, 651 Sulejewski Jakub, 388 Sulimirski, 472, 581 Sully Maximilien de Bethune, 293, 712 Sulmirski, 440 Sulmirski (Sulimierski) Faustyn, 445 Sulmirski (Sulimierski) Wincenty, 445 Sulpicjusz, w., 145, 273, 282, 642 Sukowski Jzef, 268 Sumiski Rajmund, 398, 399, 420, 440, 445, 478 Supiski Jzef Klemens, 473, 517, 620 Surblez, 109, 110, 111 Suzin Kalikst, 404 Swatowski Teodor, 440, 445

Smith Adam, 55, 70, 72, 142, 386 Smolikowski Aleksander, 137, 278, 289, 316, 318, 322, 577 Smolikowski Pawe, 15, 22, 27, 214, 262, 552 Sobaski Izydor?, 117, 291, 308, 310, 379, 383, 387, 388 Sotyk Roman, 111, 112, 141, 173, 567, 666 Sotykowa Helena z Moszczeskich, 1 v. Antoniowa Stadnicka, 567, 568 Sotykowicz Jzef, 527 Sotykwna Helena, 112 Somers Cooks John, 60 Sonnenbergowie Edward i Karol, 251 Sorbon Robert, de, 170 Souli Frdric, 202 Souza, 109, 110, 111 Souza Adlade de, 211 Spazier Richard Otto, 277 Spinoza Baruch, 96, 335 Stach, zob. Kaczorowski Stanisaw Staniewicz Emeryk, 236 Stanisaw August Poniatowski, krl polski, 191 Stanisaw Leszczyski, krl polski, 374, 396 Staski Kajetan, 202 Starzyski, 373, 397, 532, 553, 555, 565, 571, 572, 573, 577, 578, 579, 593, 594, 595, 597, 620, 674, 675 Starzyski Eustachy, 532 Starzyski erosaw, 373, 426, 439, 445, 520, 523, 524, 531, 554, 621, 674, 676, 677 Staszic Stanisaw, 160 Stawiarski, 311, 322, 327, 328, 329, 351, 402, 403, 417, 420, 439, 448 Stawiarski Ignacy Bogdan, 329, 445

Indeks osb Swedenborg Emmanuel, 161, 210, 338, 351, 377, 389, 395, 427 Swinarski, 46 Sydow Edward, 9 Syme John, 62 Symon, zob. Simon Franois-SuisseJules Szaniawski Franciszek Ksawery, 220 Szaniawski Micha, 157 Szanieccy, zob. Sczanieccy Szaniecki Jan Olrych, 392, 394, 396 Szekspir (Shakespeare William), 72, 407 Szelling, zob. Schelling Jzef Szemiot, zob. Szemioth Franciszek Szemioth Franciszek, 143, 233, 234, 331, 415 Szlegel, zob. Schlegel August Wilhelm lub Friedrich Szlesinger, zob. Schlesinger Jzef Szlesynger, zob. Schlesinger Jzef Sznajderski Antoni, 620, 669, 683 Sznitzlerze, 330 Szokalska Justyna z Rogoziskich, 603 Szokalski Wiktor, 234, 536, 539 Szodrski Andrzej, 35 Szostakowski Jan, 173 Szotarska Julianna z Zawadzkich, 251, 472, 520, 658, 659 Szotarski Julian, 234, 472, 520 Szotarski Onufry, 251 Szreyber Micha, 45, 251 Szryk Adela, 621 Sztolcman, zob. Stolzman Karol Bogumi Szulc Ignacy, 364, 396, 399, 405, 406, 440, 445, 535, 536, 541, 543, 547, 566, 570, 574, 575, 583, 584, 589, 621, 651, 668

803

Szwajcer, zob. Szweycer Micha Szwajcyr, zob. Szweycer Micha Szwed, zob. Szwedkowski Jan Kanty Szwedkowski Jan Kanty, 169 Szwejger, zob. Szwejger (Schweiger) Jzef Szwejger (Schweiger) Jzef, 294 Szweycer Micha, 161, 387, 388, 389, 579, 680, 685 Szyller, zob. Schiller Friedrich (Fryderyk) Szymascy, bracia, 656, 700 Szymaski, 296, 298, 302, 315, 317, 320, 322, 323, 339, 340, 357, 364, 365, 369, 374, 375, 379, 382, 386, 387, 388, 389, 390, 394, 401, 409, 423, 449, 533, 536, 541, 547, 553, 561, 563, 567, 569, 574, 580, 590, 594, 619, 620, 653, 659, 663, 664, 668 Szymaski Antoni, 659 Szymaski Antoni Marceli, 296, 361, 525, 654, 656, 668 Szymaski Jakub, 574, 654, 656, 663, 668 Szymaski Kazimierz, 569, 570 Szymaski Romuald, 482, 574, 655, 672 Szymon, w., 319, 618 Szyndler Antoni, 471, 516 Szyrma Krystyn Lach, 74, 98, 175, 192, 571, 581, 586 ciegienny Piotr, 64 liwiski Artur, 589 niadecki Jan, 146, 221 w. Ludwik, 655 wierczewski Jzef, 314 wicicka Marianna z Kaczorowskich, 591

804

Indeks osb Thalabot Edmond, zob. Talabot Edmond Thauler, zob. Tauler Jean (Jan) Thayer Amade, 447 Thayer Edmond, 232 Thayer Hortensie z Bertrandw, 447, 504 Thrse z Bayeux, 474 Thibaudeau Adolphe-Narcisse, de, 134, 135, 305 Thibaut, 657 Thibaut Caroline, 94 Thieck Johann Ludwig, 210 Thirry Augustin, 108 Thiers Louis-Adolphe, 233, 288, 319 Thomas de Jsus, zob. Tomasz od Jezusa Thorel Jean-Baptiste, 573 ThureauDangin, 448, 449 Thurneyssen George, 551 Tibullus Albius, 36 Tieck, zob. Thieck Johann Ludwig Tirry Augustin, 108 Tiry, zob. Thirry Augustin Tiolier N., 153 Tocqueville Alexis, de, 172, 250 Tokarski Micha, 235 Tomasz (Hamerken) a Kempis, 201, 206, 301 Tomasz Aposto, w., 477, 511, 647 Tomasz od Jezusa, 385 Tomasz z Akwinu, w., 151, 386, 405, 556, 583 Tomaszewicz Wadysaw, 471, 516, 574, 586 Towiaski Andrzej, 16, 139, 243, 276, 302, 445 Tr., 618 Transon Abel, 87, 94, 114, 124, 126, 127, 128, 255, 283, 284, 400, 427,

wicicki Jzef, 591, 592, 593, 594, 601, 621, 685 wicki Tomasz, 182 witosawski Zenon Bolesaw, 176, 178, 196, 290, 319 wirski Jzef, 285, 389 Tacyt Publiusz Korneliusz, 316 Taffens (Taffenc ?), 660 Taillade Nicole-Roger, 250 Talabot Edmond, 21, 51, 60, 61, 62, 73, 84, 85, 87, 94, 96, 193 Talawa ?, 302 Talleyrand-Prigord CharlesMaurice, de, 278 Talon Julie, 94 Tascy, 153, 206, 209, 288, 385 Taski Jzef Wiktor, 178, 218, 374, 376, 382, 427, 565 Tascher de la Pagerie Jean-SamuelFerdinand, 654, 655 Tauler Jean (Jan), 453 Taylor Richard, 60, 61 Tenant de La Tour Louis-Antoine, 299 Teodor, zob. Chollet Thodore Teofil, w., 377 Teresa z Avila, w., 277, 453, 525, 534, 595, 679 Terlecka Anna z Schugtw, 460 Terlecki Hipolit Zygmunt, 253, 460, 471, 479, 496, 521, 545, 553, 555, 561, 562, 567, 568, 570, 571, 575, 576, 579, 581, 585, 587, 588, 594, 595, 596, 598, 599, 600, 601, 616, 620, 629, 630, 648, 651, 653, 656, 657, 675, 685 Terlecki Mcisaw, 460, 553 Tertulian, 483 Tessari (? Tessier Jean-Paul), 554 Tessier (waciwie Teissier) Jean Paul, 554

Indeks osb 497, 546, 550, 553, 554, 559, 564, 569, 572, 589, 590, 591, 593, 597, 598, 661, 665, 675, 683, 684, 685 Trautin Pascal (Paskal), 644 Treder Grzegorz, 18 Trepka, 427 Trepka Ignacy, 357, 361, 473, 517, 675 Trepka Wincenty, 251 Treuttel, 280 Troszczyski Wodzimierz, 401 Truszczyski, zob. Troszczyski Wodzimierz Trzciski Franciszek, 315, 371 Trzeciak Feliks, 659 Tufnel, zob. Tufnell Henry Tufnell Henry, 73, 84, 85, 86, 99 Tur Wojciech, 65, 222, 235, 421 Turecki Rudolf, 561, 681, 682 Turowski Leopold, 440, 445, 473, 479, 483, 517, 522, 531, 534, 545, 546, 547, 548, 549, 550, 551, 553, 555, 556, 557, 561, 562, 566, 570, 575, 578, 581, 584, 587, 597, 615, 621, 622, 648, 652, 653, 660, 661, 664, 667, 668 Tuszkowski (Jan?), 570, 571, 581 Twardosia, zob. Jaska Aleksandra z Zawadzkich Tymoski, zob. Tymowski Kantorbery Tomasz Tymowski Kantorbery Tomasz, 312 Tysiewicz Jan, 357, 360, 472, 509 Tyszka Wiktor, 556, 557, 559, 564, 565, 567, 574 Umiski Jan Nepomucen, 127, 165, 166, 167, 180, 182, 192, 194, 205, 208, 209, 211, 212, 226, 227 Uruska Julia Wanda z Potockich, 398 Uruski Kajetan, 398

805

Uruski Seweryn, 398, 404, 451, 479, 484, 520, 522, 527, 531, 533, 534, 538, 541, 547, 553, 560, 564, 655 Uszyski Julian, 584 Vaedtke, 33 Vaez Gustave, pseud.,, zob. Nieuvenhuysen Gustave van Valentine, 199 Vannier, 273, 313 Vannieuvenhuysen, zob. Nieuvenhuysen Gustave van Vannieuvenkuysen, zob. Nieuvenhuysen Gustave van Vaulquin, 109, 110, 111 Vendme Cesar, 683 Verbruge, 391 Verolot, 110, 111 Vron Lise, 94 Vieth de Boisjoslin, 305 Vigny Alfred, de, 202 Villemain AbelFranois, 204 Villeneuve-Bargemont Alban, de, 397 Villermont, de, 374 Vinaricky Karel, 316 Vincens Emile-Marie-Antoine, 73 Vincent de Paul, zob. Wincenty a Paolo, w. Violet, zob. Viollet Alphonse Viollet Alphonse, 147, 269 Vismar, 294 Vogel Zygmunt, 32 Voigt Johannes, 366 W., 613 W. Z., zob. Zamojski Wadysaw Wacaw I, krl czeski, w., 305 Waga Teodor Szymon, 144, 148, 269, 295, 311 Wailly Jules, de, 193 Walch Jean, 127

806

Indeks osb Waza, krlewska rodzina szwedzka, 36 Wtrbka Reces, 534, 541, 569, 570, 577, 579, 604 Weisenhof, zob. Weyssenhoff Lucjan Weiss, zob. Weyss August Weith Lorenz, 327, 331 Weizenhof, zob. Weyssenhoff Lucjan Wejsenhof, zob. Weyssenhoff Lucjan Wejssenhof, zob. Weyssenhoff Lucjan Wernicki Jzef Aleksander, 599 Weslowie, zob. Wesslowie Wesslowie, 219 Weyss August, 541, 542, 548, 549, 550, 586 Weyssenhoff Lucjan, 242, 294, 313, 315, 316, 318, 325, 331, 340, 357, 361, 364, 365, 366, 390, 392, 395, 396, 419, 427, 445, 559, 620 Wgier, zob. Bathory Ferdynand Wgliski Adam, 575 Wyk Franciszek, 418 Wheeler Anna, 138, 140 Whimoby, 81 Wieland Christoph Martin, 41, 213 Wielogowscy Walery i Konstancja, 672, 673 Wielogowska Konstancja z Wesslw, ona Walerego, 527, 650, 670, 678 Wielogowska Maria, 528 Wielogowski Bolesaw, 562, 651, 666, 674, 678 Wielogowski Walery, 23, 112, 527, 539, 555, 624, 625, 634, 650, 651, 672 Wielopolski Micha, 655

Walenty, zob. Zwierkowski Walenty Jzef Wincenty Walerowa, zob. Wielogowska Konstancja z Wesslw, ona Walerego Walerowie, zob. Wielogowscy Walery i Konstancja Walerowie, Walery i Konstancja Wielogowscy, 678, 680, 681, 682 Walewski Aleksander Colonna, 226, 374 Walewski Antoni, 391 Wallenstein Albrecht von, 320, 323 Wally Jules, de, zob. Wailly Jules, de Walsh, 284 Walter Filip Nareusz Jean Franciszek, 52, 112, 119, 127, 134, 136, 138, 139, 141, 142, 143, 144, 145, 149, 158, 160, 167, 168, 173, 178, 190, 191, 192, 193, 195, 200, 201, 203, 211, 214, 236, 248, 265, 270, 271, 273, 275, 279, 284, 286, 292, 294, 312, 313, 315, 319, 320, 324, 327, 329, 331, 339, 340, 357, 361, 364, 365, 368, 369, 373, 383, 387, 388, 389, 390, 391, 392, 394, 395, 396, 397, 399, 401, 402, 403, 404, 407, 409, 415, 419, 440, 445, 450, 451, 468, 476, 478, 483, 484, 506, 527, 528, 530, 532, 534, 535, 536, 539, 540, 541, 543, 544, 545, 551, 552, 553, 554, 555, 566, 567, 589, 592, 603, 604, 620, 625, 626, 627, 653, 654, 657, 659, 660, 661, 662, 664, 671, 672, 673, 674, 676, 681, 682, 685, 689 Walter Leon, 112 Wasilewski Jzef, 471, 516 Wat, 670

Indeks osb Wierzbicki Wincenty, 371 Wierzycki, 661 Wieszczycki Rudolf, 176 Wiktor, zob. Sidorowicz Wiktor Wilczyski Jan, 314, 414, 479, 524, 660 Wilczyski Ludwik, 479 Wilhelm, w., 375 Wilkrzycka Franciszka, zob. Mielyska Franciszka z Wilkrzyckich Wilkszycka, zob. Mielyska Franciszka z Wilkrzyckich Winaricky Karel, 316, 317 Winarzycki Karel, zob. Vinaricky Karel Wincenty a Paolo, w., 557, 653 Wincenty, zwany Kadubkiem, 231 Winiarska, zob. Guilbert-Danelle z Winiarskich Winnicki Franciszek, 218 Wirginia, 138 Wirtemberska Maria Anna z Czartoryskich, 366 Wisouch, zob. Wysouch Julian Wiszniewski Micha, 323, 324 Witwicki Stefan, 205, 206, 227, 242, 243, 255, 262, 268, 301, 313, 320, 338, 351, 357, 361, 366, 372, 378, 380, 384, 390, 419, 423, 427, 439, 445, 465, 472, 478, 482, 483, 521, 522, 523, 524, 525, 526, 527, 528, 529, 530, 531, 532, 533, 538, 553, 592, 596, 598, 599, 603, 671, 673 Wadysaw, zob. Plater-Broel Wadysaw Wadysaw Herman, krl polski, 32 Woch, zob. Pratto Longo Wodzio, zob. Komar Wodzimierz Wodziscy Antoni i Feliks, 217 Wodziska Maria, 132

807

Wodziski Antoni, 131, 132, 169, 217, 255, 324, 394 Wodziski Feliks, 132, 217 Wodziski Karol Edward, 132, 203, 246, 307, 318, 324, 363, 422, 445, 448 Wodzyski, zob. Wodziski Karol Edward Wojcicki, 250 Wojciech, w., 34, 35, 284, 305, 373, 408, 414, 622 Wojewoda, zob. Ostrowski Antoni Jan Wojta, 251 Wolski, 138, 654 Wolter (Voltaire Franois-MarieArouet), 321 Woowicz, 596 Wooscy, zob. Woowscy Woowicz, zob. Woowicz Woowscy, 308, 556 Woowska Henriette z Martinw, 328, 670, 676, 685 Woowska Tekla, 308 Woowski Franciszek, 183, 203, 226, 308 Woowski Kazimierz, 203, 308, 328 Woowski Ludwik, 199, 203, 226, 308, 667 Woowski Stanisaw, 308 Worcell Stanisaw Gabriel, 146 Woronicz Jan Pawe, 604 Woronicz Janusz, 444, 604, 661, 669, 683 Woronicz Julian, 117 Wosiski Teodor, 222, 250, 251 Woykowski Antoni, 407 Wjcicki Kazimierz Wadysaw, 250, 252 Wjtowicz Kazimierz, 27 Wroski Adam, 357, 361

808

Indeks osb Zaleski Jzef Bogdan, 205, 210, 242, 247, 274, 307, 321, 328, 380, 384, 421, 440, 445, 517, 538, 544, 553, 566, 594, 602, 603 Zaleski Jzef Jan, 211, 384, 421, 440, 445, 517, 538, 553, 602, 678 Zaliska, zob. Zaliwska Franciszka Zaliwska Franciszka, 415 Zaliwski Jzef, 106, 129, 146, 177, 242, 247, 275, 395, 413, 415, 537, 655 Zamojski, 357 Zamojski August, 449 Zamojski Wadysaw, 227, 361, 449, 450, 452, 530, 546, 565, 567, 568, 581, 594 Zamoyski, zob. Zamojski Zan, 440, 553, 561, 566, 578, 581, 589, 597, 598, 599, 600 Zan Stefan, 205, 234, 445 Zan Tomasz, 234 Zand, 311 Zarzycki Ignacy ?, Jan ?, Teodor ?, 523 Zatwardzicki, zob. Zatwarnicki Bazyli Zatwarnicki Bazyli, 196, 201 Zawadzka Aleksandra, zob. Jaska Aleksandra z Zawadzkich Zawadzka Izabela z aszowskich, 32 Zawadzki Augustyn, 32, 44, 658 Zawadzki Jzef, 44, 149, 155, 164, 175, 184, 235, 250, 252, 304, 357, 361, 406, 472, 479, 586, 589, 660, 664 Zawitniewicz, 602 Zborowscy, 219 Zborowski, 565 Zdzienicka, zob. Zdziennicka Zofia Zdzienicki, zob. Zdziennicki Karol

Wroski Jzef Maria, zob. Hoene Wroski Jzef Maria Wrotnoski, zob. Wrotnowski Wrotnowski Feliks, 157, 206, 243, 266, 268, 269, 272, 275, 294, 295, 296, 337, 338, 357, 361, 366, 383, 395, 396, 419, 427, 440, 445, 453, 479, 521, 523, 524, 569, 570, 597, 598, 599, 600, 608 Wrblewski, 440, 546, 552, 567, 571, 592, 669, 670, 671, 673, 675, 677 Wrblewski Erazm, 420, 445, 546, 670 Wrtz, 280 Wylea, zob. Wyleo Antoni Wyleo Antoni, 286 Wysouch Julian, 335, 394, 395, 396, 400, 401, 410, 415, 417, 440, 445 Wysocki Ignacy, 516 Wysocki Jzef, 516 Wysocki Piotr, 139 Z. W., zob. Zamojski Wadysaw Zach Franois (Franciszek), 440, 445, 473, 517 Zachari Karl Salomo von Lingenthal, 79, 81, 142 Zachariasz, m Elbiety, 547 Zahorski Witold, 18 Zakrzewski Aleksander, 323 Zakrzewski Teofil, 137 Zalescy, 357 Zalescy Bohdan i Jzef, 361 Zaleski Adolf, 274, 275, 395, 396, 398, 468, 472, 476, 478, 531, 577, 578, 587, 599, 600, 624, 631, 632, 634, 635, 636, 637, 638, 639, 640, 641, 642, 643, 644, 645, 646, 649, 651, 656, 657, 659, 663, 666, 669, 673, 675, 678, 700

Indeks osb Zdziennicka Karolowa, 314 Zdziennicka Zofia, 557, 613 Zdziennicki Karol, 175, 191, 209, 310, 314, 315, 472, 483, 484, 522, 539, 554, 555, 557, 558, 568, 570, 573, 584, 585, 591, 592, 595, 599, 601, 613, 620, 664 Zelter Janina, 214 Zenon, zob. witosawski Zenon Bolesaw Zenowicz Georges (Jerzy Konstanty), 113 Zgrski Adolf, 649, 650, 651 Zieliscy, 473, 517 Zieliski Jan, 235, 517, 552, 567, 676 Ziemecki Jan, 67 Ziemecki Jzef Wincenty, 67, 220, 261, 361, 460 Zienkowicz Jzef, 326 Zienkowicz Wiktor, 252 Zimerman Krystian, 17 Ziomecki, zob. Ziemecki Jzef Wincenty Ziomecki Jzef, 333, 339, 357, 372, 373, 375, 376, 381, 382, 383, 384, 402, 403, 409, 426, 435, 439, 445, 464, 469, 472, 480, 481, 482, 483, 507, 519, 520, 522, 523, 524, 525, 529, 530, 531, 534, 535, 539, 543, 552, 554, 556, 561, 566, 567, 568, 571, 574, 585, 608, 624, 626, 631, 635, 674, 685, 689 Zoe, 172, 204

809

Zofia, 200 Zosia, zob. Zdziennicka Zofia Zubelewicz (Zabelewicz, Zabellewicz) Florian, 61, 62, 64, 69, 71, 78, 79, 80, 85, 713 Zubelewicz (Zabelewicz, Zabellewicz) Florian, 62, 71, 72 Zwierkowscy, 473 Zwierkowska Katarzyna z Jaskich, 235, 286 Zwierkowski, 294, 298, 545, 620 Zwierkowski Aleksander, 286 Zwierkowski Florian, 235, 286 Zwierkowski Ignacy Fryderyk, 235, 286, 304, 357, 361, 518 Zwierkowski Ludwik, 286 Zwierkowski Walenty Jzef Wincenty, 235, 286, 517 Zych, zob. ika Jan aboklicki Andrzej, 574 aboklicki Jzef, 561 elechowski, 572 eligoski, zob. eligowski eligowski (mylnie), zob. ylikowski Justyn Stanisaw erosaw, zob. Starzyski erosaw ika Jan, 320 ona, zob. Jaska Aleksandra z Zawadzkich ychowski Marian, 544 ydwki, 261 ylikowski Justyn Stanisaw, 411, 422

Streszczenie
BOGDAN JASKI (18071840) organizator ycia religijnego emigracji polskiej we Francji; redaktor, publicysta, tumacz; zaoyciel wieckiego Bractwa Suby Narodowej, zwanego z czasem Domkiem Jaskiego. Przyczyni si do powstania religijnego stowarzyszenia, ktre przyjo nazw do dzi dziaajcego Zgromadzenia Zmartwychwstania Pana Naszego Jezusa Chrystusa (Congregatio a Resurrectione Domini Nostri Jesu Christi). Po zdaniu magisterium z prawa i administracji na Uniwersytecie warszawskim w 1827 roku, ze wzgldu na wybitne zdolnoci przewidziany na profesora Instytutu Politechnicznego otrzyma stypendium rzdowe na dalsze studia zagraniczne. Jeszcze jako student pod wpywem lektury francuskich filozofw owiecenia wyrzek si wiary w Boga. Przey burzliwie swoj modo, wyznajc zasady hedonizmu. W Paryu zaangaowa si w dziaalno saintsimonistw, stajc si ich arliwym wyznawc. Wsppracowa blisko z ich przywdcami, ktrymi byli Prosper-Barthlemy Enfantin, Lazare-Hippolyte Carnot, Pierre Leroux, Edmond Talabot i in. B. Jaski by pierwszym cudzoziemcem i zarazem pierwszym Polakiem, ktry otrzyma w hierarchii francuskich saintsimonistw najpierw III, nastpnie II stopie. W czasie pobytu w Londynie korespondowa z paryskimi ojcami saintsimonistycznymi. W jego Dzienniku z lat 1830-1831 zachoway si refleksje i rozwaania na temat saintsimonizmu i wasnego udziau w nim autora. W czasie procznego pobytu w Londynie, poza studiami zajmowa si propagowaniem saintsimonizmu wrd angielskich prawnikw, adwokatw, redaktorw. Nawiza kontakty ze sawnymi wwczas Anglikami, jak John Stuart Mill filozof i ekonomista, Joseph Hume prawnik i pisarz, czonek Izby Gmin, John Mac Culloch profesor ekonomii, Abraham Hayvard prawnik, wydawca, a zwaszcza Robert Owen reformator spoeczny i filantrop, z ktrym nawie korespondecj. W Londynie te dowiedzia si o wybuchu powstania 1830 roku w Polsce. Nie wzi w nim udziau i pozosta w Paryu. Gdy ruch saintsimonistw zaama si, Jaski utraciwszy busol wpad w gboki kryzys duchowy. Zaj si wwczas przybyymi do Parya uczestnikami powstania, biorc udzia w ich yciu spoecznym, politycznym i kulturalnym. Bardzo blisko wsppracowa z Adamem Mickiewiczem, tumaczy na jzyk francuski jego Ksigi narodu polskiego. Pisywa recenzje, artykuy publicystyczne dla prasy francuskiej, ponadto opracowywa hasa, zwaszcza dotyczce sowiaszczyzny, dla znanych encyklopedii francuskich. Poszukujc dla siebie sensu ycia, zacz czyta pisma religijne, m. in. mistyczne Louis-Claude de Saint-Martin, a przede wszystkim dziea liderw odrodzenia religijnego we

812 Francji, skupionych wczeniej wok dziennika L'Avenir. Na czele tego odrodzenia stali: Flicit-Robert de Lamennais i jego najblisi wsppracownicy: Philippe-Olympe Gerbet, Jean-Baptiste-Henri Lacordaire, Charles de Montalembert. Jaski przechodzi przez powoln ewolucj religijno-moraln i intelektualn, w katolicyzmu. Odtd powica si sprawie odrodzenia religijnego swych zlaicyzowanych we Francji wsprodakw, organizuje Bractwo Suby Narodowej. Dziki gbokiemu zaangaowaniu religijnemu, obdarzony charyzm, przyciga do swego Domku modych Polakw, ktrzy decyduj si na apostolstwo, tworzc zalek przyszej kadry kapaskiej. Pierwsi czonkowie zgromadzenia odegraj znaczc rol w yciu emigracji polskiej, narodu i Kocioa. Jaski zmar w Rzymie na grulic. Pozostawi Dziennik z lat 1830-1839, nie przeznaczony do publikacji, pisany wycznie dla siebie, dla nikogo wicej. Dziennik ten by zamierzony przez autora jako narzdzie w poznawaniu siebie, w codziennym kontrolowaniu siebie w celu doskonalenia si. Jest to urzekajcy gbi myli i dramatyzmem przey, zdumiewajcy szczeroci i naturalnoci, i z tych wzgldw bezprecedensowy, dokument ycia duchowego. Andrzej Jastrzbski

Summary
BOGDAN JASKI (1807-1840) an organizer of Christian life for Polish immigrants in France; redactor, publicist, translator; founder of the lay community Bractwo Suby Narodowej (The Brotherhood of National Service), named with time, Jaskis House. He contributed to the origins of the pious society, which took name of the Congregation of the Resurrection of Our Lord Jesus Christ (Congregatio a Resurrectione Domini Nostri Jesu Christi). He received a Master of Laws and Economics at the University of Warsaw in 1827. Given his outstanding skills, he was nominated a professor at the Polytechnic Institute, and received a stipend from the government for further studies abroad. As a student, influenced by the writings of the philosophers of the French Enlightenment, he had disowned faith in God. He lived his youth tumultuously, professing the principles of hedonism. In Paris he was committed to the Saint simonists, becoming a fervent advocate on their behalf. He collaborated closely with their leaders, men like Prosper-Barthlemy Enfantin, Lazare-Hippolyte Carnot, Pierre Leroux, Edmond Talabot and others. B. Jaski was the first foreigner, and the first Pole, who, in the hierarchy of the French Saintsimonists, had received firstly the third, and then the second degree. During his stay in London, besides studying, he was involved in propagating Saintsimonism among English lawyers, barristers, and redactors. He established contacts with then famous Englishmen like John Stuart Mill, philosopher and economist; Joseph Hume, lawyer and writer, member of the House of Commons; John MacCulloch, professor of economics; Abraham Hayvard, lawyer and editor; and especially with Robert Owen, social reformer and philanthropist, and with whom he would keep correspondence. In London he learned about the outbreak of the 1830 insurrection in Poland. He did not take part in it but returned to Paris. When the Saintsimonist movement collapsed, Jaski, having lost his life-compass, entered into a profound spiritual crisis. At the time he became aware of participants in this insurrection who had fled to Paris and he begun taking part in their social, political, and cultural life. He collaborated closely with Adam Mickiewicz, translating into French his Ksigi narodu polskiego (Books of the Polish Pilgrims). He was engaged in writing reviews and commentaries for the French press, as well as entries in the well-known French encyclopedias, especially regarding Slavic issues. Searching for the meaning of life, he started to read about matters of religion and faith. He read writings on mysticism by Louis-Claude de SaintMartin and also particularly the works of the leaders of the Catholic renewal in

814 France, assembled earlier around the daily L'Avenir. In the forefront of this renewal were Flicit-Robert De Lamennais and his closest associates: Philippe-Olympe Gerbet, Jean-Baptiste-Henri Lacordaire, Charles de Montalambert. Jaski was undergoing a slow religious, moral, and intellectual evolution on the way to his final return to Catholicism. From that time on he was totally dedicated to bringing about the religious renewal of his secularized fellow countrymen living in France. He organized Bractwo Suby Narodowej (The Brotherhood of National Service). Thanks to his deep religious involvement and gifted with a charisma, he attracted to his House young Poles who chose this for an apostolate. In this way he contributed to the founding of a later group of priests. The first members of the Congregation would play a relevant role later on in the lives of Polish immigrants, nation and Church. Jaski died in Rome, because of tuberculosis. He left his Diary from the years 1830-1839. It was not destined to be published, but was written exclusively for himself and for no one else. The Author had intended this Diary to be an instrument for his own self-knowledge, in his daily control of self in order to proceed on the way to perfection. It is a fascinating record of the profoundness of his thoughts and the drama of his experiences, and therefore an unprecedented document of his spiritual life. Andrzej Jastrzbski
(Translated by Roman J. Lebiedziuk, C. R.)