Rozdzia III

Pojecie jzykowego obrazu wiata i sposoby jego rekonstrukcji

Centralnym pojciem jzykoznawstwa kognitywnego jest pojcie jzykowego obrazu wiata, a wiec sposobu, w jaki jzyk ujmuje (konceptualizuje) rzeczywisto. Termin jzykowy obraz wiata (w skrcie JOS) jest polskim odpowiednikiem niemieckiego terminu Sprachliches Weltbild, wywodzcego si z XIX-wiecznej koncepcji Wilhelma Humboldta, przyjmujcego, e w jzyku zawarty jest swoisty ogld wiata, wewntrzna forma, ktra poredniczy miedzy jzykiem a wiatem. Koncepcj t rozwijao nastpnie jzykoznawstwo niemieckie pierwszej poowy XX wieku, przede wszystkim Leo Weisgerber (1927, 1929). Niezalenie od nich jzykoznawcy amerykascy E. Sapir i B. L. Whorf, badajc jzyki indiaskie, stwierdzili uderzajc odmienno tych jzykw w stosunku do jzykw indoeuropejskich i wysunli hipotez o zalenoci jzyka od kultury i warunkw ycia: warunki kulturowo-spoeczne wpywaj na ksztat jzyka, a nastpnie jzyk determinuje sposb ujmowania wiata. Widzimy wiat przez okulary naoone przez jzyk. W jzykoznawstwie polskim pojecie JOS-u zostao zaadoptowane przez gwnych przedstawicieli lubelskiej szkoy lingwistycznej, mianowicie J. Bartmiskiego i R. Tokarskiego, ktrzy w roku 1986 uyli tego terminu w artykule Jzykowy obraz wiata a spjno tekstu. Od tego czasu pojcie to stao si bardzo popularne w polskim jzykoznawstwie krgu kognitywistycznego, czego wyrazem jest m.in. wydanie w roku 1990 tomu pod tytuem Jzykowy obraz wiata, wznowionego w roku 1999. Pojecie JOS-u odpowiada mniej wicej temu, co kognitywici z krgu amerykaskiego ujmuj jako konceptualizacja wiata zawarta w jzyku, a jzykoznawcy rosyjscy (przede wszystkim Apresjan) okrelaj mianem naiwnego obrazu wiata, utrwalonego w jzyku. Mimo ogromnego rozrostu bada nad jzykowym obrazem wiata (powstaje wielka liczba prac na temat jzykowych obrazw poszczeglnych zjawisk, eby wymieni przykadowo jzykowe obrazy psa, kota, ziemi, rki i wiele innych, por. Mosioek-Kosiska 1995, Anusiewicz 1990, Filar i Gaz 1996) pojecie to nie jest do koca jasne: ronie rozumiany jest jego zakres i sposb rekonstruowania. Przegld ronych uj JOS-u przedstawia jasno i syntetycznie najnowsza ksika J. Mackiewicz (1999).

1. Definicje jzykowego obrazu wiata

Przytoczmy na pocztek definicj autorstwa R. Tokarskiego, zamieszczon w tomie 2. Encyklopedii kultury polskiej XX wieku (1993, s. 358) i powtrzon w artykule Jzykowy obraz wiata a niektre zaoenia kognitywizmu (1998). Brzmi ona:
Jzykowy obraz wiata najoglniej mwic, to zbir prawidowoci zawartych w kategorialnych zwizkach gramatycznych (fleksyjnych, sowotwrczych i skadniowych) oraz w semantycznych strukturach leksyki, pokazujcych swoiste dla danego jzyka sposoby widzenia poszczeglnych skadnikw wiata, panujcych w nim hierarchii i akceptowanych przez spoeczno jzykow wartoci.

Mona na opisywane zjawisko spojrze od drugiej strony i powiedzie, e jzykowy obraz wiata to:

sposb ujmowania wiata (jego percepcji i konceptualizacji), dajcy si odczyta z faktw jzykowych, tj. cech fleksyjnych, derywacyjnych, frazeologizmw, grup synonimicznych, wiadczcych o swoistej kategoryzacji swiata, wreszcie z konotacji i stereotypw wizanych z obiektami nazywanymi.

Przeanalizujmy kolejno typy wymienianych w definicjach faktw jzykowych, ktre stanowi podstaw rekonstrukcji JOS-u.

2.

Podstawy rekonstrukcji jzykowego obrazu wiata

(1). Jako przykad faktw gramatycznych mona poda kategori mskoosobowoci w polszczynie, ktra moe by traktowana jako wiadectwo uprzywilejowanej pozycji mczyzn w dawnej Polsce: zrwnuje ona gramatycznie kobiety ze wiatem nie-osb: por. szafy, drzewa, psy, kobiety stay, ale mczyni stali. (2). Przykadw wiadectw derywacyjnych JOS-u mona przytoczy bardzo wiele: motywacje nazw wiadcz o wyrnieniu przez mwicych okrelonych cech obiektw. Wystarczy przypomnie nazwanie ptaka guszcem dlatego, e jest guchy przy tokowaniu, czy gronego zwierzcia ze wzgldu na to, e lubi je mid niedwiedziem ( < psl. *medvd). (3). Frazeologizmy w szczeglny sposb dokumentuj jzykowy obraz wiata. Wystarczy przypomnie rnorodno okrele mierci w poszczeglnych jzykach, np. pol. gry ziemi, wycign nogi, pj na ono Abrahama i in. Szerzej o tej kwestii jest mowa w pracy A. Krzyanowskiej (1999). (4). Swoisto kategoryzacji, dokonywanej przez jzyk, mona zilustrowa przykadem jakiegokolwiek pola wyrazowego. Podrcznikowy przykad stanowi nazwy usuwania brudu przy uyciu wody: jzyk francuski i angielski maj tu jedn nazw wspln (laver, to wash), podczas gdy polszczyzna odrnia pra w odniesieniu do przedmiotw mikkich i my w odniesieniu do przedmiotw sztywnych, twardych. Wyjtek stanowi tu wosy, ktre nie s prane, ale myte, chyba ze wzgldu na zwizek z gow jako czci ciaa. O innych przykadach jzykowej kategoryzacji fragmentw wiata bdzie mowa w p. 4. tego rozdziau. (5). Wreszcie aspekt najtrudniejszy w badaniu JOS-u, stosunkowo niedawno zauwaony, to zjawisko konotacji, tzn. kojarzenia przez mwicych pewnych cech i przekona z nazywanymi zjawiskami. Te wyobraenia i przekonania s znakomitym wiadectwem jzykowego ujmowania przedmiotu. O konotacjach mwilimy szerzej na s.51 i n. Trwa dyskusja wok tej kwestii. Zwaszcza problematyczny jest zakres ustalania konotacji. Czy wszystkie skojarzenia wizane ze zjawiskami wcza do konotacji jzykowych? Maj one czsto charakter indywidualny lub rodowiskowy. Na przykad sowo abnegat w jednych rodowiskach ma konotacje pozytywne, w innych negatywne. Podobnie sowo demokracja obrasta w rone konotacje, zarwno pozytywne, jak i negatywne. W kwestii tej rysuj si dwa skrajne stanowiska: pierwsze uznaje za konotacje skojarzenia jzykowo potwierdzone (przez derywaty, frazeologizmy itp., por. s. 54), drugie wcza do konotacji take cechy potwierdzone tylko tekstowo, zwaszcza pojawiajce si w poezji, a wic tekstach kreatywnych. Konotacje potwierdzone jzykowo to np. zmienno i nietrwao dla wiatru (por. wietrznica, przemino z wiatrem), beztreciwo dla wody (por. wodnisty, la wod mwi bez treci), niezbdno do ycia, wano dla wyrazu chleb.

Konotacje tekstowe, indywidualne uwidocznia poezja, np. deszcz zmywa i przynosi zapomnienie (por. w wierszu Baczyskiego Deszcze: I przejd deszcze, zetn deszcze, jak kosy ciche i bolesne" i wczeniej Deszcz yciu zmiowanie"). Badacze lubelscy Pajdziska i Tokarski (1996) pokazuj, e nie ma ostrych granic miedzy konotacjami ustabilizowanymi a pojawiajcymi si indywidualnie, tekstowo. Poezja wydobywa na jaw to, co jako potencja semantyczna dane jest systemowo. Koczc, podsumujmy przeprowadzone analizy: (1). Sposb ujmowania wiata, tzn. wyrnianie obiektw i wizanie z nimi zespou cech, wyobrae i przekona, wyraony w jzyku (jego cechach gramatycznych i leksykalnosemantycznych) tworz tzw. jzykowy obraz wiata, charakterystyczny dla okrelonego jzyka. Na ten obraz skadaj si obrazy poszczeglnych wyrnionych obiektw (fragmentw wiata). (2). Rekonstruujemy ten obraz, badajc jzyk, jego cechy fleksyjne, sowotwrcze (ktre s potwierdzeniem konotacji wyrazu podstawowego, a take odzwierciedlaj sposb ujmowania przedmiotu nazywanego derywatem, np. guszec, zielonka, mrowiskowiec o wielkim domu mieszkalnym, przypominajcym mrowisko), frazeologizmy, bdce wiadectwem obrazowania nazywanych zjawisk, ale przede wszystkim badajc cechy semantyczne: kategoryzacj wiata, odzwierciedlon w istnieniu nazw, wyobraenia i przekonania wizane ze zjawiskami nazywanymi, utrwalone w postaci tzw. konotacji semantycznych. Dla wykrycia konotacji bardzo wane jest badanie czliwoci tekstowej wyrazw: one s wiadectwem tworzenia si i utrwalania konotacji semantycznych. Zilustrujmy rozwaania teoretyczne wybranym przykadem.

3. Analiza przykadu: jzykowy obraz ziemi

Omwimy w skrcie najwaniejsze wyobraenia wizane w polszczynie z pojciem ziemi. Wykorzystuj tu wyniki pracy magisterskiej E. Poubiskiej. Wyraz ziemia ma we wspczesnej polszczynie wiele znacze. Najwaniejsze to: (1). ziemia planeta, wiat, np. ycie na ziemi pojawio si stosunkowo pno, Wieloryb jest najwikszym ssakiem na ziemi, (2). ziemia podoe, to, po czym chodzimy, np. Co spado na ziemi, (3). ziemia gleba, grunt uprawny, np. ziemia yzna, jaowa, (4). ziemia ld, w opozycji do morza, np. Wreszcie podrnikom ukazaa si ziemia, (5). ziemia terytorium posiadania (por. ziemiastwo), take obszar, na ktrym kto si urodzi, np. ziemia ojczysta. Mona mie wtpliwo, czy to ostatnie znaczenie nie powinno by rozbite na dwa odrbne, podobnie jak i znaczenie (1): planeta, wiat. Nie bdziemy tu jednak rozwaa tego problemu leksykograficznego. Ot samo takie uksztatowanie znacze pochodnych jest ju wiadectwem swoistej konceptualizacji wyrnionego fragmentu rzeczywistoci. Warto zauway, e w jzyku angielskim poszczeglnym znaczeniom wyrazu ziemia odpowiadaj zupenie rne wyrazy: Earth, world, land, ground. Analiza derywatw i frazeologizmw opartych na rnych znaczeniach wyrazu ziemia, a take cech, wynikajcych z czliwoci tego wyrazu z innymi wyrazami, pozwala zrekonstruowa wyobraenia wizane z pojciem ziemi. W konsekwencji wyraz ziemia nie jest wycznie nazw obiektywnie wyrnionego fragmentu wiata, ale przedmiotu uksztatowanego wyobraeniowo i symbolicznie, z ktrym wie si caa sfera emocjonalna, implikujca okrelone postawy i symboliczne zachowania.

Wybierzmy z tego ogromnego kompleksu wyobrae wizanych z ziemi (typw profili ziemi) najwaniejszy profil: ziemi-matki. Dotyczy on przede wszystkim ziemi w znaczeniu (3), (5), ale take by moe w znaczeniu (1): ziemia planeta, glob, na ktrym mieszkaj ludzie (por. Dzieci Ziemi). Ziemia (3) gleba rodzi i karmi, jest yzna (podna). Ziemia rodzi pody, owoce (owoc ziemi), jest urodzajna bd jaowa, brzemienna owocem. Praca rolnika, zwaszcza siew, ma w kulturze ludowej wymiar sakralny (por. rytualny siew). Podobnie zbieranie owocw. Ten aspekt ma charakter archetypiczny, wspczenie zanika wraz z industrializacj pracy na roli. Coraz rzadziej ma si wiadomo, ze ziemia zniszczona przez cywilizacje jest zraniona tak jak ywy organizm. Ziemia matka w znaczeniu (5) rodzi ludzi, ktrzy na niej yj (synowie ziemi, syn tej ziemi). Mwi si, e ziemia wydaa ludzi i ich nosi. Czowieka, ktry nie jest godny po niej chodzi, pochonie, a kadego, ktry umiera, przyjmie do swojego ona, bo z ona ziemi wyszed. Archetypiczne, powiadczone przez Bibli, jest wyobraenie, ze czowiek powsta z muu ziemi (powsta z prochu i w proch sie obrci). Taki obraz ziemi ksztatuje postawy czowieka. Widzenie sakralnoci ziemi motywuje postawy takie jak szacunek, wyraany np. caowaniem ziemi (wielu ludzi nie rozumie tego gestu Jana Pawa II), czy pragnienie bycia pochowanym w ziemi ojczystej, czego form zastpcz jest zabieranie prochw ojczystej ziemi na obczyzn. Odarcie pojcia ziemi z metaforycznych i symbolicznych sensw moe uniemoliwi zrozumienie poezji, np. wiersza Baczyskiego Dwie mioci (1943):
I pokochae jeszcze ziemi grozy Z ognistym ladem wielkich krokw Boych, Ziemi, gdzie bracia popielej. z tob Gdzie mier i wielko jak dwa gromy obok Stoj u skroni i skrzydami bij Tym, co umarli i tym, ktrzy yj.

Sensy metaforyczne i symboliczne, niesione przez znaczenia wyrazw powoduj, e ludzie mwicy ronymi jzykami, ,,zanurzeni w rnych kulturach czsto z trudem mog si wzajemnie porozumie, zwaszcza w sferze dotyczcej wartociowania. Std bardzo wana jest wiadomo odmiennoci obrazw wiata ukrytych w jzykach i wysiek w kierunku wzajemnego ich poznania i zrozumienia.

4. Aspekty porwnawcze: badanie rnic w jzykowych obrazach wiata

Jzykoznawstwo kognitywne, ktrego jedn z gwnych idei jest przekonanie, e w jzyku odbija sie swoista kategoryzacja i konceptualizacja wiata, otworzyo szerokie perspektywy dla systematycznych bada porwnawczych, wykrywajcych rnice i podobiestwa w jzykowych obrazach wiata, charakteryzujcych poszczeglne jzyki. Wielki wkad w tego typu badania maj prace Anny Wierzbickiej, ktra, dysponujc bogatym materiaem pochodzcym z bardzo ronych jzykw pozaindoeuropejskich (przede wszystkim australijskich), ma moliwo szerokiego ogldu ronych struktur jzykowych, a jednoczenie poszukuje uniwersaliw, stanowicych podstaw wzajemnego przekadu najbardziej odlegych od siebie jzykw. Badania Wierzbickiej dostarczaj wielu przykadw poj specyficznych, waciwych okrelonym jzykom, w zasadzie nieprzetumaczalnych, ktre daj si jedynie przybliy opisowo przy uyciu

skadnikw prostych semantycznie (tzw. indefinibiliw, cegieek myli). Bd to np. specyficzne akty mowy warunkowane kulturowo, jak np. australijskie yarn, oznaczajce pogawdk, dla ktrej najwaniejszy jest okrelony cel rozmowy: wspbycie z rozmwc. Bd to rwnie nazwy uczu, ktre w innych jzykach nie zostay wyrnione nazwowo i pojciowo. Na przykad angielskiemu sad smutny odpowiada w jzyku australijskich Aborygenw Pintupi pi rnych, odrniajcyh stany smutku, spowodowane rnymi przyczynami: niektre zbliaj si do tsknoty: smutek powodowany rozk. Wicej na ten temat mona przeczyta w pracach Wierzbickiej (1992, 1997), a take w ksice tumaczonej na jzyk polski (1999). Z bliszego nam krgu kulturowego omawian kwesti moe zilustrowa para poj swoistych, odmiennie uksztatowanych wyobraeniowo w poszczeglnych jzykach. S to pojcia nazwane polskim wyrazem los i rosyjskim sudba. Jak pokazywaa Wierzbicka (1991b), podobne na pozr semantycznie wyrazy los i sudba odnosz si do zupenie rnych poj, rnie ujtych zjawisk wiata. Przy czym nie bez wpywu jest w tym przypadku ich etymologia: ros. sudba to to, co jest sdzone, przeznaczone, a pol. los (z niem. Los) to to, co jest rzucone, a wic pozostaje w zwizku z rzucaniem koci, losowaniem. Wsplne dla obu poj jest znaczenie ludziom zdarzaj si rne rzeczy nie z ich woli, jednake zupenie inny jest stosunek do owych zdarzajcych si rzeczy. W wyrazie sudba dominuje przekonanie o nieprzypadkowoci tego, co si zdarza, o przeznaczeniu, w zwizku z czym ze byoby sprzeciwianie si tak pojtemu losowi, waciwa jest postawa akceptacji. Natomiast w polskim losie wyraane jest przekonanie o przypadkowoci, podobiestwie do loterii (bo taki los wypad nam, e dzi tu, a jutro tam), z zwizku z czym moliwa jest postawa nieakceptowania losu, ktry jest zmienny, raz zy, raz dobry. Rosyjski wyraz sudba sugeruje, zdaniem Wierzbickiej, raczej los zy, trudny. Odmienno wyobrae zwizanych z pojciami na pozr podobnymi ukazuje te polski wyraz pokora zestawiony z rosyjskim wyrazem smirenije (por. R. Grzegorczykowa 1993, A. Wierzbicka 1992). Oba wyrazu opisuj postaw wartociujc siebie samego i rwnoczenie informuj o stosunku do innych ludzi: pokora to poczucie wasnej maoci, ograniczonoci, ktre atwo moe przerodzi si w poczucie niszoci, uniono, sualczo. Podobnie przeciwiestwo pokory pycha to poczucie wasnej wielkoci, ktre wpywa na stosunek do innych ludzi, przeradzajc si w poczucie wyszoci, graniczce z pogard. Ten negatywny aspekt pokory (uniono, sualczo) wydobywa polski wyraz pokora, co widoczne jest w zaprzeczonym przymiotniku niepokorny, wyranie pozytywnie wartociowanym. Etymologiczne polski wyraz pokora wie si z korzeniem si, upokorzaniem kogo (a to z kar), a wic ma konotacj negatywne. Tych negatywnych konotacji nie ma rosyjski wyraz smirenije, a take staropolskie wyrazy miara, mierny (wice si zapewne z najwczeniejszym wpywem chrzecijastwa cyrylo-metodejskiego), ktre zostay zastpione w cigu wieku XV przez wyrazy pokora i pokorny (sownik jzyka wieku XVI notuje wyrazy miara i mierny tylko z pocztku wieku). Rosyjski wyraz smirenije poczy w sobie dwa wyrazy starocerkiewne: smrenije 'poczucie maoci, miary' (etymologicznie od *mra) i smirenije 'pojednanie' (od *mir> 'pokj, zgoda'), co zawayo na jego znaczeniu, ktre mona okreli jako 'poczucie wasnej maoci i zalenoci od losu (Boga), co prowadzi do stanu pogodzenia si z losem (ludmi) i uspokojenia. Takie rozumienie wyrazu smirenije pokazuje Wierzbicka na przykadzie tekstw Dostojewskiego. Oba przeanalizowane przykady (losu i pokory) pokazuj, jak rozumienie poj zdeterminowane jest przez waciwoci jzykowe, uksztatowane kulturowo i historycznie. S to rone jzykowe obrazy wyrnionych fragmentw wiata.

Na zakoczenie pokamy jeszcze przykad odmiennych kategoryzacji zjawisk w poszczeglnych jzykach. Wida to bardzo wyranie w rnych konceptualizacjach stanw emocjonalnych, stanowicych w obiektywnej rzeczywistoci continuum na ktre jzyk, zalenie od kultury, nakada swoisty podzia. Ten podzia z kolei determinuje sposb emocjonalnego przeywania wiata przez ludzi mwicych danym jzykiem. Dobrym przykadem rnic w konceptualizacjach emocji mog by nazwy tsknoty, ktre wiadcz. o sposobach przeywania tej emocji w rnych kulturach. Stosunkowo duo nazw odnoszcych sie do smutku spowodowanego rozk (bo takie jest centrum znaczeniowe pola semantycznego tsknoty) wyrnia jzyk rosyjski. S, to: toska, skuka, unynije, chandra. Natomiast nieliczne s nazwy tsknoty w jzyku francuskim. Brak w nim najoglniejszej neutralnej nazwy: langueur i nostalgie oznaczaj stany patologiczne, bliskie depresji (przy czym nostalgie zawona jest do tsknoty za krajem ojczystym), natomiast ennui zblia si do nudy. Rone odcienie tsknoty nazywane przez wyrazy rosyjskie zwizane s przede wszystkim z ronymi przyczynami tego stanu. Moe on by spowodowany rozk z bliskimi ludmi czy krajem ojczystym (toska i czciowo skuka), a moe nie by spowodowany adnymi konkretnymi faktami zewntrznymi, a wiza si z oglnym przygnbieniem, wywoanym niespenieniem pragnie, negatywnie ocenian sytuacj yciow itp. Ten stan nazywaj wyrazy unynije i chandra. Bliski jest on melancholii i depresji. Charakteryzuje wielu bohaterw rosyjskiej literatury. Nazwy tsknoty, podobnie jak wikszo nazw uczu, nawizuj w swej etymologii do objaww towarzyszcych uczuciom: tsknota i toska wi si z rdzeniem *tsk cisn; stp. tuy i czes. touha przywouj wyobraenie napicia (por. cign, ps. *tgnti), langueur to sabnicie, a chandra, podobnie jak spleen (ledziona), nawizuje do wyobraenia wntrznoci (etymologicznie zwizana z hipochondri). Zasygnalizowane badania porwnawcze, zmierzajce do wykrycia rnic i podobiestw w jzykowych obrazach wiata, maj przed sob ogromn przyszo i s w chwili obecnej intensywnie rozwijane w rnych orodkach naukowych, m.in. w Warszawie. (Szerzej o tym patrz R. Grzegorczykowa i K. Waszakowa 1998, 2000). Rekonstrukcja jzykowych obrazw wiata wymaga jednak bardzo subtelnych narzdzi badawczych i moe by dokonywana waciwie tylko w odniesieniu do wasnego jzyka: opis waciwoci semantycznych opiera si bowiem na wyczulonej intuicji jzykowej, ktra jest moliwa jedyna wobec wasnego jzyka. Badania porwnawcze w zakresie semantyki maj sens nie tylko czysto teoretyczny, mog przyczyni si do wzajemnego zblienia spoecznoci mwicych rnymi jzykami.