LABORATORIUM MATERIAOZNAWSTWA Instrukcja do wiczenia nr 4 BADANIA MIKROSKOPOWE ELIW BIAYCH, SZARYCH I CIGLIWYCH

Opracowa: mgr in. Adam Kokoszkiewicz 1. Wprowadzenie eliwo jest technicznym stopem elaza z wglem i innymi pierwiastkami zawierajcym ponad 2% wgla. eliwo wglowe zawiera praktycznie: 2,5-4,5% C oraz krzem, mangan, fosfor i siark. eliwa stopowe zawieraj ponadto inne skadniki stopowe, wprowadzone celowo podczas procesu metalurgicznego, ktre w sposb decydujcy wpywaj na waciwoci uytkowe tego eliwa. eliwo jest stopem kruchym i nie daje si obrabia plastycznie ani na zimno, ani na gorco. Z uwagi na dobre waciwoci odlewnicze, takie jak: dobra lejno, niewielka skonno do segregacji oraz stosunkowo niska temperatura topnienia, nadaje si ono dobrze do wyrobu odleww - tablica 1. Tablica 1 Zastosowanie eliw wglowych l. ELIWA BIAE: na odlewy o duej odpornoci na cieranie, np. na dysze do piaskownic. - Utwardzone: walce do metali, walce myskie i papiernicze, tarcze do mynkw. - eliwa cigliwe: sprzt motoryzacyjny - obudowy: przekadni, mechanizmu rnicowego, rolki, tuleje, podkadki itp. Tabor komunikacyjny, czci hamulcw, opaski resorw, panewki oysk itp., armatura elektryczna, czniki do rur, czci maszyn rolniczych, maszyn do szycia. 2. ELIWA SZARE: - Zwyke: czci maszyn naraone na obcienia zmienne, zdolne do tumienia drga, takie jak: pyty fundamentowe, oa, skrzynki biegw, stojaki, suporty, piercienie tokowe, tuleje cylindrowe, bloki cylindrowe, gowice, toki, bbny hamulcowe, way korbowe. - Jakociowe: czci maszyn naraone na zmienne obcienia dynamiczne o znacznej wytrzymaoci, takie jak: way korbowe, koa zbate, gsienice cignikw, korpusy pras, motw, walcarek, korpusy i wirniki pomp, matryce do prasowania i toczenia, gowice frezarskie. 3. ELIWA SFEROIDALNE: - czci maszyn naraone na znaczne obcienia zmienne i odporne na cieranie, takie jak: way korbowe, waki rozrzdcze, cylindry, piercienie tokowe, koa zbate, wrzeciona, korpusy, ruchome czci silnikw spalinowych i sprarek, turbin, korpusy pras hydraulicznych itp. eliwo jest wic odlewniczym stopem elaza otrzymywanym przez wtrny przetop surwki odlewniczej, zomu eliwnego i stalowego oraz elazostopw. Podstawowym skadnikiem stopowym, decydujcym o waciwociach eliwa jest wgiel. Moe on wystpowa w eliwie w formie zwizanej - jako cementyt (Fe3C, ukad metastabilny) lub w postaci wolnej - jako grafit (ukad stabilny). eliwa krzepn jako mieszaniny eutektyczne. Stop eutektyczny, o zawartoci 4,3%C w temperaturze 1147C jest mieszanin austenitu o zawartoci 2% C i cementytu pierwotnego (CI - 6,67%C). Mieszanina ta nazywa si ledeburytem. W zakresie temperatur 1147-723C rozpuszczalno wgla w austenicie maleje, za jego nadmiar wydziela si w formie cementytu wtrnego (CII). W temperaturze 723C austenit moe zawiera ju tylko 0,8% C i ulega przemianie eutektoidalnej w mieszanin ferrytu i cementytu zwan perlitem.

Rys. 1. Wykres ukadu elazo-wgiel opisany strukturalnie Eutektyka jest wic w temperaturze otoczenia mieszanina perlitu i cementytu pierwotnego i nazwana zostaa ledeburytem przemienionym. eliwa podeutektyczne o zawartoci wgla w zakresie 2-4,3% cechuj si struktur skadajc si z perlitu, ledeburytu przemienionego oraz cementytu wtrnego, za eliwa nadeutektyczne, struktur cementytu pierwotnego i ledeburytu przemienionego. eliwa dzieli si - w zalenoci od postaci wystpujcego w nim wgla na eliwa biae, szare i poowiczne. Podzia ten zosta dokonany na podstawie obserwacji przeomw prbek eliwnych. Przeom eliwa, w ktrym wgiel wystpuje w postaci cementytu jest jasny i byszczcy, stad nazwano je eliwem biaym. Obecno w eliwie grafitu jest przyczyn szarej barwy przeomu i takie eliwo nazwano eliwem szarym. Natomiast obecno w eliwie zarwno wgla w postaci zwizanej jako cementytu pierwotnego, jak i w postaci wolnej - grafitu, powoduje pstre zabarwienie przeomu i eliwo takie nazwano poowicznym.

Rys. 2. Struktura eliwa w zalenoci od zawartoci wgla i krzemu wg E. Maurera: Pole I eliwo biae, II strefa przejciowa, III eliwo szare perlityczne, IV strefa przejciowa, V eliwo szare ferrytyczne

Otrzymywana w eliwach struktura i zwizane z ta struktur waciwoci nie s jednoznacznie okrelone skadem chemicznym eliwa, lecz zale rwnie od warunkw w jakich przebiega krzepnicie i stygnicie eliwa. W przypadku eliw wglowych np. wiksza szybko chodzenia podczas stygnicia oraz wiksza zawarto manganu sprzyjaj powstawaniu struktury eliwa biaego natomiast mniejsza szybko chodzenia oraz wiksza zawarto wgla i krzemu - powstawaniu struktury eliwa szarego. Siarka w eliwie sprzyja powstawaniu struktury eliwa biaego, jednake w wikszoci spotykanych eliw jest ona wizana przez mangan, z ktrym tworzy ju w kpieli ciekej trwae siarczki MnS o temp. topnienia 1610C. Fosfor w eliwie wystpuje w tak znacznych ilociach, e pomimo swej czciowej rozpuszczalnoci w ferrycie tworzy zwizek Fe3P.

Rys.3. Struktura eliwa w zalenoci od cznej zawartoci wgla i krzemu oraz gruboci cianki odlewu wg F. Greinera i T. Klingensteina: Pole I - eliwo biae, II - eliwo pstre, III -eliwo perlityczne, IV- eliwo perlityczno-ferrytyczne, V- eliwo ferrytyczne W eliwach stopowych powstawaniu struktury eliwa biaego sprzyjaj wszystkie pierwiastki wglikotwrcze oraz aluminium w zakresie 12-17%, natomiast wydzielaniu wgla w postaci grafitu sprzyjaj dodatki: aluminium w iloci do 10% lub powyej 18%, krzemu, magnezu oraz czciowo niklu i miedzi. STRUKTURA I WACIWOCI PODSTAWOWYCH ELIW WGLOWYCH eliwa biae Struktura eliwa biaego jest zgodna z wykresem rwnowagi fazowej elazo-cementyt. W zalenoci od zawartoci wgla i wystpujcych w eliwie wglowym dodatkw stopowych, wyrnia si eliwa o strukturze podeutektycznej, eutektycznej lub nadeutektycznej. Znajc skad chemiczny eliwa wglowego, mona, uwzgldniajc wpyw pierwiastkw stopowych na zawarto wgla w eutektyce, okreli w przyblieniu struktur eliwa, obliczajc tzw. rwnowanik wgla CE: CE = (%Ccak.) + 0,33 (%P) + 0,30 (%Si) CE rwne 4,3% oznacza eliwo eutektyczne, CE mniejsze od 4,3% oznacza eliwo podeutektyczne, za CE wiksze od 4,3% - eliwo nadeutektyczne. Podstawowymi skadnikami strukturalnymi eliw biaych s: - cementyt pierwotny, - ledeburyt przemieniony, - perlit.

Cementyt pierwotny wystpuje w eliwach nadeutektycznych w postaci biaych ziarn, jasnych igie lub pytek w osnowie ledeburytu przemienionego. Ledeburyt przemieniony wystpujcy we wszystkich eliwach biaych ma charakter dendrytyczny, za przy przeciciu zgadu prostopadle do ramion dendrytu, perlit wystpuje w postaci ciemnych drobnych kropek. Charakter dendrytyczny nadaje strukturze ledeburytu cementyt pierwotny. Ledeburyt jest skadnikiem strukturalnym twardym (HB = 450) i kruchym oraz trudno skrawalnym. Perlit wystpuje w eliwach podeutektycznych oraz w ledeburycie przemienionym. W eliwach podeutektycznych ma on posta ciemnych obszarw pomidzy polami ledeburytu. Przy wikszych powikszeniach mona zaobserwowa pytkow budow perlitu.

Rys.4. Struktura eliwa biaego podeutektycznego. Trawiona Nitalem, pow. 200x eliwo biae jest stopem twardym i kruchym. Wysoka twardo i zwizana z ni odporno na cieranie, s wynikiem obecnoci w eliwie biaym znacznej iloci cementytu. Wytrzymao na rozciganie eliwa biaego jest niewielka, natomiast posiada znaczn (4-6 razy wiksz) wytrzymao na ciskanie. Czysty cementyt w zalenoci od wielkoci ziarn, pytek lub igie oraz od iloci rozpuszczonego w nim manganu wykazuje twardo w granicach 700-840 HB. Ledeburyt przemieniony, zawierajcy w swojej strukturze obok cementytu pierwotnego rwnie perlit (lub bainit), posiada twardo w granicach 440-510HB, w zalenoci od twardoci cementytu pierwotnego oraz stopnia dyspersji cementytu w perlicie. eliwa biae podeutektyczne wykazuj twardo w granicach od 280HB dla struktury perlitycznej z cementytem wtrnym i ladami ledeburytu do ok. 450 HB - dla struktury ledeburytycznej z niewielk iloci perlitu. eliwo poowiczne W eliwie poowicznym wgiel wystpuje zarwno w formie zwizanej - jako cementyt pierwotny w ledeburycie, jak i w postaci wolnej jako grafit. Stad eliwo poowiczne posiada najczciej struktur zoon z grafitu, perlitu i ledeburytu przemienionego. Struktur eliwa poowicznego mona spotka w odlewach z eliwa szarego zabielonych powierzchniowo w celu zwikszenia odpornoci powierzchni odlewu na cieranie. Struktura eliwa poowicznego wystpuje wtedy w warstwie przejciowej pomidzy powierzchni o strukturze eliwa biaego, a rdzeniem o strukturze eliwa szarego. Twardo eliwa poowicznego waha si w granicach od ok. 240 HB do ok.400 HB.

Rys.5. Struktura eliwa biaego nadeutektycznego. Trawiona Nitalem, pow. 200x W eliwie szarym przewaajca ilo wgla wystpuje w postaci wolnej - grafitu. Cementyt moe wystpowa w perlicie lub te jako cementyt wtrny. Waciwoci eliwa szarego zale od iloci, wielkoci, postaci i rozmieszczenia grafitu oraz od rodzaju osnowy metalicznej. Ze wzgldu na rodzaj osnowy eliwo szare dzieli si na: - ferrytyczne, - ferrytyczno-perlityczne, - perlityczne. Osnowa ferrytyczna posiada mniejsz twardo i wytrzymao na rozciganie ni osnowa perlityczna. O ile jednak twardo eliwa szarego jest praktycznie twardoci jego osnowy metalicznej, o tyle wytrzymao eliwa zaley jeszcze od rodzaju wystpujcego w eliwie szarym grafitu.

Rys. 6. Struktura eliwa poowicznego. Trawiona Nitalem, pow. 100x Grafit posiada bardzo maa wytrzymao oraz niski modu sprystoci, ktry jest przyczyn wystpowania niecigoci w sprystej osnowie metalicznej i dlatego eliwo szare posiada zdolno tumienia drga. Im wicej grafitu w osnowie i im wiksze s jego patkowe wydzielenia, tym zdolno do tumienia drga jest lepsza. Grubopatkowy grafit powoduje jednak bardzo znaczne osabienie osnowy metalicznej i jest przyczyn niskiej wytrzymaoci takiego eliwa. Wzrost wytrzymaoci eliwa mona uzyska przez rozdrobnienie wydziele grafitu. Uzyskuje si to przez tzw. modyfikacj eliwa, polegajce na dodaniu podczas spustu

na rynn lub do kadzi dodatkowego skadnika - modyfikatora, ktrym moe by elazokrzem, elazomangan, wapniokrzem lub aluminium. Otrzymane w ten sposb eliwo nazywano dawniej modyfikowanym, a obecnie okrela si je jako eliwo szare jakociowe.

Rys. 7. Struktura eliwa poowicznego. Trawiona Nitalem, pow. 100x

Rys.8. Struktura eliwa szarego ferrytycznego. Trawiona Nitalem, pow. 250x eliwo szare ferrytyczne posiada wytrzymao na rozciganie rwna ok. 100 MPa i twardo ok. 100-120 HB. eliwo szare perlityczne o grubopatkowym graficie uzyskuje wytrzymao dochodzc do ok. 250 MPa, przy twardoci ok. 220 HB. Przez modyfikacj mona otrzyma eliwo o strukturze perlitycznej o wytrzymaoci dochodzcej do 450 MPa, przy twardoci 220-260 HB. W strukturze eliwa szarego oprcz grafitu, ferrytu i perlitu mog wystpowa jeszcze dwa szczeglne skadniki strukturalne: siarczki manganu i eutektyka fosforowa. Siarczki manganu wystpuj w postaci wielobokw o matowym zabarwieniu zarwno w ziarnach ferrytu, jak i polach perlitu.
Eutektyka fosforowa - steadyt, skadajca si z fosforku elaza Fe3P, cementytu i roztworu fosforu w ferrycie, wystpuje wewntrz obszarw perlitu w postaci kropkowanych pl o charakterystycznych wklsych bokach lub przy wikszych zawartociach fosforu w postaci typowych gniazd eutektycznych. Wklsy ksztat steadytu jest wynikiem jego niskiej temperatury topnienia, wynoszcej 953 C.

Rys.9. Struktura eliwa szarego perlitycznego z wydzieleniami ferrytu i eutektyki fosforowej. Trawiona Nitalem, pow. 400x Szczegln pozycj wrd eliw szarych wglowych zajmuje eliwo sferoidalne. Uzyskuje si je przez modyfikowanie cerem lub stopami magnezu z eliwa, ktre bez tej modyfikacji zakrzepoby jako biae lub poowiczne. eliwo to charakteryzuje si najwyszym i waciwociami wytrzymaociowymi oraz niewielkimi waciwociami plastycznymi, poniewa sferoidalne wydzielenia grafitu nie stanowi wikszych niecigoci w osnowie metalicznej. Z tej samej przyczyny eliwo sferoidalne posiada znacznie mniejsz od eliwa o graficie grubopatkowym zdolno do tumienia drga. eliwo sferoidalne ferrytyczne posiada wytrzymao na rozciganie do ok. 450 MPa i twardo 140-180 HB. Wykazuje ono przy tym pewne waciwoci plastyczne, osigajc warto wyduenia wzgldnego (A5) do ok. 10%.
eliwo sferoidalne perlityczne posiada wytrzymao do ok. 700 MPa i twardo 260-300 HB oraz wyduenie (A5) ok. 2%. Charakterystycznym szczegem strukturalnym, obserwowanym na zgadach eliwa sferoidalnego perlitycznego, s obwdki, utworzone z ziarn ferrytu, wystpujce wok sferoidalnych wydziele grafitu.

Rys.10. Struktura eliwa sferoidalnego nietrawionego. Pow. 200x STRUKTURA I WACIWOCI ELIWA CIGLIWEGO eliwo cigliwe jest materiaem, uzyskiwanym przez odpowiedni obrbk cieplna eliwa biaego. Przez dugotrwae wyarzanie eliwa biaego mona, w pewnych zakresach temperatur, uzyska rozpad cementytu pierwotnego i wydzielenie grafitu w charakterystycznej skupionej postaci - tzw. wgla arzenia. W zalenoci od sposobu prowadzenia wyarzania grafityzujcego rozrnia si:

eliwo cigliwe biae, otrzymywane po wyarzaniu eliwa biaego w atmosferze utleniajcej, powodujcej wypalenie wgla; eliwo cigliwe czarne, otrzymywane po wyarzaniu eliwa biaego w atmosferze obojtnej, doprowadzajc proces grafityzacji do koca, tzn. rozpadu cementytu zawartego w perlicie; eliwo cigliwe perlityczne, otrzymywane po wyarzaniu eliwa biaego w atmosferze obojtnej bez doprowadzenia procesu grafityzacji do koca, tzn. tylko rozpadu cementytu pierwotnego i wtrnego, znajdujcych si w stanie rwnowagi z austenitem.

Przeomy z eliwa cigliwego biaego wykazuj przy powierzchni matowobia barw, odpowiadajca strukturze ferrytycznej, przechodzc agodnie w srebrzyst w pobliu rodka cianki odlewu, co odpowiada strukturze perlitycznej. Przeomy z eliwa cigliwego czarnego s na caej powierzchni szare, za struktury stanowi ferryt ze ladowymi ilociami nierozoonego perlitu oraz wgiel arzenia. Przeom eliwa cigliwego perlitycznego ma barw srebrzyst z czarnymi punktami; struktur stanowi perlit lub inny produkt rozpadu austenitu oraz wgiel arzenia. Wok wydziele wgla arzenia wystpuj charakterystyczne obwdki utworzone przez ziarna ferrytu.

Rys.11. Struktura eliwa cigliwego czarnego. Trawiona Nitalem, pow. 500x eliwo cigliwe biae posiada wytrzymao na rozciganie w granicach 350-450 MPa, twardo ok. 220 HB oraz wyduenie wzgldne (A5) okoo 5%. eliwo cigliwe czarne posiada Rm = 300-350 MPa, twardo 170-190 HB i wyduenie do 15%. eliwo cigliwe perlityczne posiada wytrzymao dochodzc do 750 MPa, twardo 220-280 HB i wyduenie od 2 do 7%. STRUKTURA I WACIWOCI ELIW SPECJALNYCH eliwa stopowe o specjalnych waciwociach mona podzieli na nastpujce grupy: - odporne na cieranie, - odporne na korozj, - aroodporne, - o duym elektrycznym oporze waciwym. Wiele gatunkw eliw stopowych wykazuje rwnoczenie kilka z tych waciwoci.

eliwa odporne na cieranie eliwami o dobrej odpornoci na cieranie s praktycznie wszystkie eliwa biae, jednake zastosowanie ich ograniczone jest z powodu niewielkiej wytrzymaoci i znacznej kruchoci. Zmniejszenie kruchoci eliwa biaego mona uzyska przez wprowadzenie dodatku ok. 5% niklu i zwikszenie zawartoci manganu, co prowadzi do uzyskania struktury ledeburytyczno-austenitycznej. Dodatek ok. 2% chromu, przy niskiej zawartoci manganu, powoduje uzyskanie struktury ledeburytyczno-martenzytycznej o twardoci ok. 600 HB. W podobny sposb dodatki chromu i niklu powoduj powstanie w eliwie szarym struktury martenzytycznej. Do eliw odpornych na cieranie nale rwnie eliwa austenityczne, manganowe i wysokoniklowe. eliwa te posiadaj struktur austenityczn z wydzieleniami grafitu oraz wglikami typu ledeburytycznego, co daje im obok odpornoci na cieranie zdolno do tumienia drga. Najwaniejsz grup, wrd eliw odpornych na cieranie, stanowi eliwa wysokochromowe, posiadajce przy zawartociach chromu do 18% struktur ledeburytycznoaustenityczn, za przy zawartociach chromu 24-30% - struktur ferrytyczn z wydzieleniami wglikw pierwotnych i ledeburytycznych. eliwa odporne na korozj eliwa wglowe s stosunkowo mao odporne na dziaanie czynnikw chemicznych. Przez wprowadzenie dodatkw, takich jak: krzem, krzem z molibdenem, chrom, chrom z niklem, chrom z molibdenem lub chrom z aluminium, mona te odporno znacznie zwikszy. Najbardziej odpornymi na korozj s w praktyce eliwa wysokokrzemowe, niklowe i chromowe. eliwa wysokokrzemowe, zawierajce 14-18% Si, s w zasadzie odporne na dziaanie wszystkich kwasw tlenowych. Przez dodatek 3-4% molibdenu uzyskuje si w nich rwnie odporno na dziaanie chlorowodoru oraz gorcych kwasw. Struktura tych eliw jest ferrytyczna z wydzieleniami grafitu, moliwe s te wydzielenia niewielkich iloci ledeburytu. eliwa krzemowe posiadaj bardzo nisk wytrzymao na rozciganie (ok. 100 MPa) i do znaczn twardo (320-460 HB). eliwa wysokoniklowe austenityczne charakteryzuj si znaczn odpornoci na dziaanie zarwno kwasw, jak i stonych ugw. Posiadaj one najczciej struktur zoon z austenitu, grafitu i wglikw, przez co obok waciwoci antykorozyjnych zachowuj zdolno do tumienia drga i odporno na cieranie (zwaszcza przy wikszej zawartoci wgla). eliwa wysokochromowe wykazuj obok odpornoci na cieranie dobre waciwoci antykorozyjne, przy czym dla uzyskania tych waciwoci, zawarto wgla w eliwach moe by mniejsza (1,2-2%) ni w przypadku, gdy wymagana jest najwiksza odporno na cieranie. eliwa aroodporne eliwa zwyke nie s odporne na dziaanie temperatur powyej 250C, gdy przy wielokrotnym nagrzewaniu moe w nich nastpowa grafityzacja cementytu, bdca przyczyn powstawania napre. Drug przyczyn powstawania napre jest bardzo znaczna niejednorodno strukturalna eliwa i zwizane z ni rne wspczynniki rozszerzalnoci cieplnej poszczeglnych faz. Najczciej spotykanymi w eliwach aroodpornych dodatkami stopowymi s chrom, nikiel i aluminium. Oprcz nich stosuje si dodatki krzemu, molibdenu i miedzi. eliwa wysokoniklowe posiadaj najczciej struktur austenityczn lub przy mniejszych

zawartociach niklu austenityczno-martenzytyczn z wydzieleniami grafitu. Nie rni si one na og od eliw odpornych na korozj. eliwa wysokochromowe posiadaj struktury identyczne jak eliwa wysokochromowe odporne na cieranie, przy czym najwiksza aroodporno (do 120OC) uzyskuje si w eliwach zawierajcych ok. 1,5% C i 35% Cr. eliwa aluminiowe posiadaj przy zawartoci aluminium 8 i 25% struktur eliwa szarego, za przy zawartoci 16% Al - struktur eliwa biaego. eliwa oporowe eliwa stosowane na elementy grzejne s materiaami bardzo kruchymi. W porwnaniu z materiaami obrobionymi plastycznie posiadaj znacznie wysz oporno. Oporno waciwa eliwa zaley gwnie od zawartoci krzemu i wgla i ze wzrostem tej zawartoci oporno ronie. eliwa oporowe krzemowe posiadaj struktur ferrytyczn, za eliwa niklowo-chromowe - struktur austenityczn. 2. Cel wiczenia Zapoznanie studentw z typowymi strukturami eliw biaych, szarych i cigliwych. Dokonywanie oceny struktury wedug PN-64/H-04663. Powizanie struktury eliw z ich waciwociami. Zapoznanie z podstawowymi zabiegami cieplnymi majcymi na celu otrzymanie danych struktur. 3. Przebieg wiczenia wiczenie polega na obserwacji, rysowaniu i opisywaniu wybranych wedug zada indywidualnych prbek z rnych gatunkw eliw. Dokonaniu oceny struktury wedug PN64/H-04663. Przewidywaniu waciwoci eliw W zalenoci od struktury. 4. Wynik wiczenia Wynikiem wiczenia powinna by umiejtno rozpoznawania po obrazie struktury rodzaju eliwa, korelowaniu go z waciwociami. Umiejtno przyblionego wskazania rodzaju eliwa wedug wymogw jego zastosowania. 5. Zalecana literatura K. Wesoowski Metaloznawstwo, t. II, WNT, Warszawa 1969 T. Malkiewicz Metaloznawstwo stopw elaza, PWN, Warszawa-Krakw 1978 S. Prowans Metaloznawstwo, PWN, Warszawa 1988 K. Przybyowicz Metaloznawstwo, WNT, Warszawa 1992