PYTANIA Z EKONOMII NA EGZAMIN MAGISTERSKI MAKROEKONOMIA 1. Pojcie produktu krajowego brutto (PKB). Skadniki i sposoby obliczania PKB.

Produkt Krajowy Brutto (PKB, Gross Domestic Product GDP) jest miar wielkoci produkcji wytworzonej przez czynniki wytwrcze zlokalizowanie na terytorium danego kraju, niezalenie od tego kto jest ich wacicielem. Moe by mierzony albo w cenach rynkowych (zawierajcych podatki porednie nakadane na dobra i usugi), albo w cenach bazowych (uzyskiwanych przez producentw, czyli z pominiciem podatkw porednich). Wysza stopa podatkw powoduje, e wzrasta warto produkcji w cenach rynkowych, gdy fizyczne rozmiary produkcji nie zmieniaj si. W zwizku z tym bardziej uzasadnione jest mierzenie PKB w cenach bazowych. S trzy rwnorzdne metody mierzenia PKB (powinny prowadzi do tego samego wyniku). Mona go mierzy: - jako sum wartoci dodanej w procesie produkcji (metoda produkcyjna), - jako sum dochodw czynnikw wytwrczych (cznie z zyskami) (metoda dochodowa), - jako sum wydatkw na dobra finalne (metoda wydatkowa). Formua obliczania PKB w cenach rynkowych (PKBr): PKBr = C + I + G + X Z Formua obliczania PKB w cenach bazowych (Y): Y = C + I + G + X Z Te C konsumpcja, I inwestycje, G wydatki pastwa, X eksport, Z import, Te podatki porednie

Nominalny PKB mierzy si w cenach biecych, czyli takich, ktre istniay w okresie, gdy osigano skadajce si na PKB dochody. Realny PKB mierzy si w cenach staych. Wyraa on PKB w cenach istniejcych w jednym z okresw (roku bazowym). Chcc przej od nominalnego do realnego PKB powinnimy zastosowa wskanik odzwierciedlajcy zmiany cen wszystkich dbr tzw. deflator PKB (a nie wskanik cen detalicznych CPI). deflator PKB = PKBnominalne / PKBrealne Gdy ceny rosn, zmiana PKB w ujciu realnym jest mniejsza, ni w nominalnym. 2. Czy PKB jest dobrym miernikiem dobrobytu spoeczestwa? Jakie inne mierniki s stosowane dla oceny dobrobytu? PKB jest prostym miernikiem szeroko stosowanym do okrelenia przecitnego poziomu stopy yciowej w danym kraju. Mimo, e PKB jest podstawowym miernikiem dobrobytu spoeczestwa, naley go interpretowa z du doz ostronoci. Wady PKB jako miary dobrobytu - PKB nie obejmuje: Szarej strefy poniewa dane dotyczce PKB oparte s na danych podatkowych. Dlatego opracowuje sie rne metody pomiaru wielkoci szarej strefy, np. ledzenie obiegu duych banknotw, wydatkw poszczeglnych osb. Szara strefa jest szczeglnie dua w krajach posocjalistycznych i kilku krajach basenu Morza rdziemnego o dugich tradycjach unikania przez obywateli pacenia podatkw Dochodw majtkowych netto z wasnoci za granica dlatego w wielu krajach powinno sie raczej mierzy PNB Amortyzacji uwzgldnia ja produkt narodowy netto (dochd narodowy). Dochd narodowy okrela ilo rodkw, jakie gospodarka moe przeznaczy na konsumpcj i inwestycje po odoeniu odpowiedniej iloci rodkw na sfinansowanie amortyzacji (zuycia zasobw kapitau) i utrzymanie kapitau na istniejcym poziomie. To PNB skorygowane o amortyzacj. Jednak wielko zuycia trudno precyzyjnie ustali. Stosowanie PNB pozwala unikn dyskusji o amortyzacji. Rnic cen w poszczeglnych krajach (co w pewnym stopniu jest niwelowane przez liczenie parytetem siy nabywczej) Nie odzwierciedla zrnicowania dochodw w spoeczestwie ani ich dystrybucji

Istotnych, podanych spoecznie czynnikw podnoszcych poziom dobrobytu spoecznego takich jak czas wolny, porzdki domowe, hobby - i zwizanego z nimi nierejestrowanego zatrudnienia. Przykrych efektw ubocznych dziaalnoci czowieka takich jak haas, zanieczyszczenie rodowiska i korki drogowe. (Financial Times: azjatyckie tygrysy, gdy to uwzgldnimy, mog sta sie azjatyckimi limakami) nie wskazuje na jako usug, szczeglnie pastwowych odnosi si do rnej wielkoci spoeczestw. Inne mierniki uywane do oceny dobrobytu: PKB per capita Czyste PKB jest za miara dobrobytu spoeczestwa, poniewa nie uwzgldnia liczby ludnoci. Z tego powodu, jako miar dobrobytu powszechnie uywa si PKB per capita, czyli PKB w przeliczeniu na osob; czyste PKB jest wyznacznikiem wielkoci gospodarki. PKB per capita daje tylko bardzo przybliony obraz poziomu ycia i wskazuje jak przecitnie zmienia sie dochd. Przy rwnomiernym podziale dochodu narodowego wskanik ten informowaby w przyblieniu o pooeniu kadego mieszkaca danego kraju. Jednak w wielu krajach podzia dochodu narodowego jest nierwnomierny. Niewielkie grupy ludzi osigaj tam bardzo wysokie dochody, a jednoczenie dochody wikszoci mieszkacw s bardzo niskie. PNB Podajc warto PNB jako miernik dobrobytu, uwzgldniamy dochd wszystkich obywateli danego kraju, niezalenie od tego, gdzie zlokalizowane s czynniki wytwrcze. Zastosowanie PNB pozwala rwnie unikn dyskusji o amortyzacji, ktra liczona jest rnie w zalenoci od pastwa. Deflator PNB Delator PKB= PKBnominalne / PKBrealne. Informuje nie tylko o wielkoci zmiany cen konsumpcyjnych dbr reprezentantw, ale take o wielkoci zmiany cen pozostaych dbr wliczanych do PNB. Wskanik Dobrobytu Ekonomicznego Netto (DEN, New Economics Welfare NEW) Opracowany przez W.Nordhausa i Tobina w latach 70tych. Wskanik ten koryguje metod naliczania PNB na 3 sposoby. Po pierwsze uwzgldnili warto czasu wolnego oraz produkcji odbywajcej sie w gospodarstwach domowych. Po drugie, pomniejszyli PNB o przyblion warto szkodliwych efektw zewntrznych zwizanych z urbanizacja i uprzemysowieniem. Po trzecie zmienili klasyfikacje niektrych wydatkw na dobra finalne i porednie.(np. wydatki pastwa na obron narodowa, bezpieczestwo wewntrzne i zapobieganie poarom oraz cz kosztw ponoszonych przez gospodarstwa domowe na podre zwizane z wykonywaniem zawodu uznali za wydatki na dobra porednie, ktrych to wydatkw nie naley bra pod uwag) NEW przewysza PNB; wynika to przede wszystkim z uwzgldnienia czasu wolnego. Zmiany NEW s jednak stosunkowo wolne, poniewa wzrostowi produkcji towarzyszy rozszerzanie sie niekorzystnych zjawisk zewntrznych, ktre s rwnie liczone. HDI (human development index): miernik rozpowszechniony przez Program Narodw Zjednoczonych ds. Rozwoju w celu uatwienia i poprawy jakoci porwna midzynarodowych: uwzgldnia: przecitne trwanie ycia, oglny poziom skolaryzacji brutto dla wszystkich poziomw nauczania, wskanik umiejtnoci czytania ze zrozumieniem i pisania, PKB per capita w USD liczony wedug parytetu siy nabywczej. Pomimo prb, aden wymieniony wyej miernik alternatywny do PKB nie zdoby powszechnego uznania i nie jest regularnie publikowany. Wie si to przede wszystkim z trudnociami z wycen uwzgldnionych w nich elementw. 3. Zmiany wielkoci konsumpcji w gospodarce. Rne stanowiska teoretyczne (teoria keynesowska, dochodu permanentnego i cyklu ycia). Efekt majtkowy. a) Teoria keynesowska Keynes w celu opisania wielkoci produkcji w gospodarce stworzy model zagregowanych wydatkw. Przyj i ceny i paca s stae, istniej maszyny i zasoby naturalne niewykorzystane, bezrobotni szukaj pracy- istniej wolne moce produkcyjne. Przyj dwa rodzaje okresw czasowych w ktrych gospodarka moe funkcjonowa. W dugim okresie istnieje moliwo rozbudowy potencjau gospodarki, natomiast krtki okres jest niewystarczajcy do rozbudowy zdolnoci produkcyjnych. W takiej gospodarce wielko PKB zaley wprost od wielkoci popytu (planowanej wartoci zagregowanych wydatkw). W skrajnie uproszczonej gospodarce keynsowskiej planowane zagregowane wydatki na dobra finalne (AE) skadaj

si z: planowanych wydatkw na konsumpcj gospodarstw domowych (C) i wydatkw na inwestycje prywatnych przedsibiorstw (I). AE=C+I W celu opisania planowanych wydatkw na konsumpcj Keynes wprowadzi funkcj konsumpcji opisan wzorem: Cpl=KSK*Yd+Ca Cpl planowana konsumpcja; KSK-kracowa skonno do konsumpcji (parametr informujcy jak cz dodatkowej porcji dochodu gospodarstwa domowe przeznaczaj na zwikszenie konsumpcji; Ca konsumpcja autonomiczna (niezalena od wielkoci dochodw).Dla rnych wielkoci dochodw do dyspozycji Yd funkcja konsumpcji ukazuje wielko planowanej konsumpcji Cpl.

b) Efekt majtkowy Warto zauway, e na powyszym wykresie zmiany poziomu dochodu gospodarstw domowych powoduj przesunicia wzdu wykresu konsumpcji, natomiast zmiany wielkoci posiadanego majtku (wywoane np. krachem na giedzie , czy dobr koniunktur ) oraz oczekiwanego poziomu dochodw i cen przesuwaj cay wykres. Zjawisko to nazywamy efektem majtkowym (bogactwa). Polega ono na przesuniciu wykresu konsumpcji w gr (d), pod wpywem wzrostu (spadku) zasobw majtkowych gospodarstw domowych i zwikszenia (spadku) wydatkw na kadym poziomie rozporzdzalnych dochodw osobistych. W teorii keynesowskiej na przesunicie caego wykresu funkcji konsumpcji wypyw moe take mie poda kredytw na cele konsumpcyjne. Poda ta moe wzrosn gdy stopy procentowe w gospodarce zmalej, lub gdy zwikszy si baza monetarna i wzrosn rezerwy gotwkowe systemu bankowego. W takiej sytuacji ludzie przy kadym poziomie dochodw bd wydawali wicej, gdy bd mieli atrakcyjniejsze warunki na przysz spat swoich zobowiza. a/ majtek gospodarstw domowych, (i) pojcie i istota efektu majtkowego (bogactwa); jego wystpienie powoduje przesunicie funkcji konsumpcji, (ii) sposb oddziaywania pienidza (realnej poday) i stopy procentowej na rozmiary majtku: - bezporednio: wzrost realnej poday pienidza prowadzi do zwikszenia majtku (jego czci utrzymywanej w gotwce), - porednio: wzrost poday pienidza wywouje spadek stopy procentowej, a to z kolei prowadzi do wzrostu cen papierw wartociowych (wynika to z niszej stopy, za pomoc ktrej dyskontujemy przysze strumienie zyskw z papierw wartociowych); 3

Warto zdawa sobie spraw, e sia i zakres efektu majtkowego s rne w rnych krajach i zale m.in. od roli rynku kapitaowego. Na przykad w USA oszczdnoci gospodarstw domowych lokowane w papiery wartociowe stanowiy w 1997 r. 143% ich biecych dochodw rozporzdzalnych, podczas gdy w Niemczech tylko 19%. b/ dobra trwaego uytku i kredyt konsumpcyjny, (i) wzrost poday kredytu konsumpcyjnego powoduje przesunicie w gr funkcji konsumpcji; wzrost poday kredytu moe wynika np. ze zwikszenia bazy monetarnej, ktre pobudza wzrost rezerw gotwkowych bankw, (ii) podobny skutek (przesunicie funkcji konsumpcji w gr) wywoa obnika stopy procentowej od kredytw; c/ czynniki /a/ i /b/ stanowi cz mechanizmu transmisyjnego, przez ktry zmiany w sferze finansowej oddziauj na produkcj i zatrudnienie w sferze realnej. Powoduj te one przesunicie funkcji konsumpcji, a tym samym i krzywej popytu globalnego. W konsekwencji wywieraj wic wpyw na wielko produkcji i dochodu odpowiadajc warunkom rwnowagi. Pozosta, nieskonsumowan cz dochodw gospodarstwa przeznaczaj na oszczdnoci. Funkcj oszczdnoci mona opisa wzorem: Spl=KSO*Yd Ca gdzie KSO to kracowa skonno do oszczdzania i KSK+KSO=1 Wielko produkcji w stanie rwnowagi.

Z poczenia powyszych wykresw otrzymujemy tzw. krzy keyensowski (str. 389, Czarny), ktry przedstawia stan krtkookresowej rwnowagi w gospodarce. Punkt przecicia si linii 45 stopni z lini planowanych zagregowanych wydatkw AEpl opisuje tak wielko produkcji w gospodarce, przy ktrej planowane wydatki zrwnuj si z rzeczywist wielkoci produkcji. Taki punkt jest tylko jeden.

Stan krtkookresowej nierwnowagi.

W swojej teorii Keynes wprowadzi take tzw. mnonik. W sytuacji, gdy np. inwestycje przedsibiorstw zwiksz si o I, to prdzej czy pniej produkcja w gospodarce take wzronie o tak sam warto (tak dziaa gospodarka keynesowska s w niej wolne moce produkcyjne, a ceny s stae). Odpowiednio wzrastaj zatem take dochody, warto produkcji bowiem rwna si wartoci dochodw wacicieli czynnikw produkcji. Cz z tych dodatkowych dochodw (wyznaczona przez KSK) znowu zmienia si w popyt. Za dodatkowe dochody gospodarstwa domowe chc kupi nowe dobra konsumpcyjne, co prdzej czy pniej powoduje wzrost produkcji przedsibiorstw i tak dalej. Jak atwo zauway, pocztkowy wzrost inwestycji o I doprowadzi do wikszego wzrostu produkcji. Tak wanie dziaa mnonik keynesowski. Opisa go mona wzorem M= Y/ I=1/(1-KSK) (wyprowadzenie na str. 394). Do opisywanego modelu wprowadzi mona jeszcze trzeci cz planowanych zagregowanych wydatkw AEpl wydatki pastwa Gpl, finansowane z: Te (podatki porednie), NT (podatki bezporednie netto, czyli podatki bezporednie pomniejszone o transfery dla gospodarstw domowych) i D (dochody pastwa z tytuu wasnoci). AEpl=Cpl+Ipl+Gpl 5

Wydatki pastwa podlegaj podobnych mechanizmom mnonikowym jak wyej opisany przykad. W gospodarstwie z pastwem gospodarstwa domowe musz jednak paci podatki, przez co ich KSK jest nisze. W efekcie mnonik w gospodarce z udziaem pastwa jest niszy ni w poprzednik wypadku: M=1/(1-KSK) < 1/(1-KSK)=M, Gdzie KSK=KSK*(1-podatek t) c) Teoria dochodu permanentnego i cyklu ycia. Obydwie te teorie s ze sob blisko spokrewnione. Teoria dochodu permanentnego zostaa sformuowana przez Miltona Friedmana, a jej punktem wyjcia s dwie przesanki: dochody ludzi s zmienne w czasie oraz ludzie nie lubi, aby ich konsumpcja wykazywaa wahania. Zgodnie z t teori wielko konsumpcji w danym okresie zaley od poziomu dochodu permanentnego czyli przecitnego, dugookresowego dochodu gospodarstw domowych, nie za od wysokoci ich dochodu w tym samym okresie. Przy zwikszeniu si dochodw ludzi bd oni woleli zaoszczdzi dodatkow porcj gotwki na przysz konsumpcj (w okresach, kiedy bd np. zarabiali mniej), a nie przeznacz jej na zakupy w danym okresie. Jedyn sytuacj, gdy zwiksz swj oglny poziom konsumpcji, bdzie sytuacja, gdy uznaj oni, e zwikszenie si dochodw ma charakter dugoterminowy, a nie tylko przejciowy (np. premia, 13 pensja, itp.). Teoria cyklu ycia zostaa sformuowana przez Franco Modiglianiego i Alberta Ando i jest bardzo zbliona do teorii dochodu permanentnego. Teoria cyklu ycia sugeruje, e ludzie staraj si przewidzie skumulowan wysoko swoich dochodw w cigu caego ycia, tworzc dugookresowe plany konsumpcji. Zgodnie z tym pogldem wielko biecej konsumpcji rzeczywicie zaley od poziomu dochodu permanentnego, lecz inaczej ni u Friedmana znacznie si waha. Na przykad wieloletnie oszczdzanie w modoci umoliwia niektrym po latach zwikszenie konsumpcji. Teoria ta nie wymaga, aby kade gospodarstwo planowao utrzymanie staego poziomu konsumpcji przez cae ycie. W okresie tym mog wystpowa lata, ktre cechuje wyjtkowo wysoki poziom wydatkw, a take lata w ktrych wydatki s nisze, jednak tego rodzaju rozpitoci maj tendencje do znoszenia si w skali masowej. RYSUNEK: Konsumpcja a cykl ycia

Rysunek pokazuje faktyczny dochd gospodarstwa domowego w cigu caego jego istnienia. Dochd ten wzrasta w miar uzyskiwania coraz wyszych pozycji w hierarchii zawodowej a do momentu przejcia na emerytur, a nastpnie spada. Dochd permanentny utrzymuje si na staym poziomie, a mwic cilej jest to stay roczny dochd, ktrego warto zaktualizowana jest identyczna jak warto zaktualizowana faktycznego strumienia dochodu. Obszary A symbolizuj okresy, w ktrych wydatki gospodarstw przekraczaj ich biece dochody, natomiast obszar B obrazuje okres gromadzenia oszczdnoci. Dysponujc wikszymi pocztkowymi zasobami majtkowymi gospodarstwo moe pozwoli sobie na wiksze coroczne wydatki, a wic linia permanentnego dochodu przesuwa si w gr, Obszar B si zmniejsza w stosunku do obszary A, jednak rnica ta moe by pokryta z dodatkowych oszczdnoci. Mona wic powiedzie, e wikszy majtek pocztkowy pozwala na wysz konsumpcje przy kadym poziomie biecych dochodw rozporzdzalnych. Dodatkowo moe si tak zdarzy, e gospodarstwa domowe dojd do przekonania, e ich przysze dochody bd wysze od wczeniej zakadanych, a wic w takiej sytuacji dochd permanentny rwnie wzronie. 6

Z drugiej strony poziom dochodu ulega obnieniu w sytuacji, kiedy mamy do czynienia z kredytem konsumpcyjnym. Wzrost stopy procentowej obnia warto zaktualizowanych przyszych dochodw oraz pogarsza dzisiejsz sytuacje gospodarstw domowych. Musz one powikszy obszar B, aby mc udwign dodatkowy ciar finansowy wyszych odsetek zacignitych w obszarze A. Wzrost poday kredytu prowadzi do zwikszenia konsumpcji cakowitej, bowiem wicej ludzi bdzie teraz zacigao kredyty w celu podniesienia poziomu konsumpcji biecej. Obnika podatkw; a/ jeeli oczekuje si, e bdzie ona trwaa, spowoduje to wzrost obecnych i przyszych dochodw rozporzdzalnych i tym samym - zwikszenie dochodu permanentnego, b/ jeeli za obnika ta zostanie uznana za przejciow, to nie wywrze ona istotniejszego wpywu na poziom konsumpcji biecej i dochodu permanentnego. Jednym z (teoretycznie) moliwych wariantw tej sytuacji jest przypadek tzw. ricardiaskiej rwnowanoci 4. Czynniki ksztatujce wielko nakadw inwestycyjnych. Inwestycje a wahania koniunkturalne i wzrost gospodarczy. Nakady inwestycyjne, nakady gospodarcze ponoszone w zwizku z odtwarzaniem (restytucj) zuytych zasobw rodkw produkcji lub ich powikszaniem. Te pierwsze umoliwiaj utrzymanie produkcji na dotychczasowym poziomie, drugie - umoliwiaj jej wzrost. Nakady inwestycyjne mog obejmowa nakady na roboty budowlano-montaowe, na zakup maszyn i urzdze, na powikszanie zapasw oraz pozostae (przygotowanie dokumentacji projektowokosztorysowej, przygotowanie placu budowy, zakup licencji lub patentu, szkolenie zaogi itp.), na aktywa niematerialne (know-how, kapita ludzki). W zalenoci od podmiotw finansujcych mona wyrni: nakady publiczne (finansowane ze rodkw budetu pastwa) oraz prywatne (dokonywane przez przedsibiorstwa). Inwestycje stanowi znaczc oraz mao stabiln cz wydatkw (gwatowne zmiany w inwestycjach mog wywiera potny wpyw na czny popyt oraz produkcj i zatrudnienie w krtkim okresie). Prowadz ponadto do akumulacji kapitau i w dugim okresie zwikszaj potencjaln produkcj oraz sprzyjaj wzrostowi gospodarczemu. Dalsze rozwaania koncentruj si na inwestycjach prywatnych brutto (cz PKB przeznaczona na inwestycja krajowe). Czynniki ksztatujce wielko nakadw inwestycyjnych: Dochody (stan popytu na produkt wytwarzany w wyniku nowych inwestycji) inwestycja przyniesie przedsibiorstwu dodatkowe dochody tylko wtedy gdy umoliwi mu dodatkow sprzeda. Dlatego bardzo wan determinant inwestycji jest oglny poziom produkcji (PKB). Inwestycje zale od dochodw, ktrych wysoko zaley z kolei od poziomu aktywnoci gospodarczej. S one bardzo wraliwe na wahania koniunktury. Zaleno t ilustruje model mnonika-akceleratora. Mwi on, e stopa inwestycje jest wyznaczana przede wszystkim przez stop zmian produkcji (jeli produkcja , to inwestycje ,jeli produkcja to inwestycje ). W sytuacji, gdy np. inwestycje przedsibiorstw zwiksz si o I, to prdzej czy pniej produkcja w gospodarce take wzronie o tak sam warto (tak dziaa gospodarka keynesowska s w niej wolne moce produkcyjne, a ceny s stae). Odpowiednio wzrastaj zatem take dochody, warto produkcji bowiem rwna si wartoci dochodw wacicieli czynnikw produkcji. Cz z tych dodatkowych dochodw (wyznaczona przez KSK) znowu zmienia si w popyt. Za dodatkowe dochody gospodarstwa domowe chc kupi nowe dobra konsumpcyjne, co prdzej czy pniej powoduje wzrost produkcji przedsibiorstw i tak dalej. Koszty (podatki i stopy %) w przypadku inwestycji w dobra trwae koszt kapitau obejmuje nie tylko sama cen dobra kapitaowego, ale rwnie stop procentow jak paci si od kredytu zacignitego Nawego zakup, a take podatki jakie firmy pac od swych dochodw. Oczekiwania i zaufanie gospodarcze przedsibiorstw dotyczce sytuacji gospodarczej w przyszoci jeli przedsibiorstwa obawiaj si pogorszenia koniunktury nie bd skonne inwestowa. Z drugiej strony oczekiwania co do zdecydowanej poprawy koniunktury w najbliszej przyszoci mog zachca do pojcia planw rozbudowy potencjau produkcyjnego. Przedsibiorstwa wkadaj mas energii w analiz inwestycji i w prby ograniczenia niepewnoci zwizanej z procesem inwestowania.

Krzywa popytu inwestycyjnego opadajca, schodkowa funkcja stopy %, obrazuje wielko inwestycji, ktre zostaj podjte przy rnych poziomach stopy %, jej poszczeglne wartoci otrzymujemy dodajc do siebie wszystkie inwestycje, ktre bd zyskowne przy kadym poziomie stopy %. Zaleno ta jest tak wana, poniewa stopy % s gwnym narzdziem wykorzystywanym przez pastwo do wpywania na inwestycje. przychd z inwestycji (r),%

I Przesunicia krzywej popytu inwestycyjnego: wzrost PKB przesunie j w prawo ku grze, czynnikiem dziaajcym w przeciwnym kierunku bd podatki od dziaalnoci gospodarczej (wysze podatki przesun krzyw w lewo w d), pesymizm przedsibiorcw rwnie przesunie krzyw w lewo w d. Wysze podatki, pesymizm Wysza produkcja

r,%

r,%

Inwestycje s najbardziej niestabiln skadow wydatkw. Zachowuj si w sposb trudny do przewidzenia , poniewa zale od takich niepewnych czynnikw jak: sukces czy niepowodzenie nowych, niesprawdzonych jeszcze produktw, od zmian podatkw i stp%, od postaw politycznych i sposobw stabilizowania gospodarki. Niemale we wszystkich cyklach koniunkturalnych wahania inwestycji byy gwn sia napdow zarwno w fazie zaamania koniunktury, jak i jej poprawy. 1. Odejcie od zaoenia o w peni autonomicznym charakterze popytu inwestycyjnego; jest on gwnie funkcj stopy procentowej. 2. Rodzaje wydatkw inwestycyjnych; a/ inwestycje w kapitale trwaym, b/ inwestycje w zapasy (najbardziej podatne na wahania). 3. Zaoenie: inwestycje publiczne s czci wydatkw pastwa (G) i nie zmieniaj si w czasie. Dalej zajmujemy si tylko inwestycjami sektora prywatnego. 4. Inwestycje w kapitale trwaym; a/ istota kosztu alternatywnego inwestycji: gwn przesank jest konieczno porwnywania biecych nakadw na inwestycje z przyszymi zyskami. Konieczne w tej sytuacji jest wic obliczenie wartoci zaktualizowanej przyszych strumieni finansowych (zdyskontowanie ich wartoci nominalnych), a to uwypukla kluczow rol stopy procentowej, b/ im wysza stopa procentowa, tym wyszy koszt alternatywny (nisza warto zaktualizowana przyszych zyskw) i tym mniejszy popyt inwestycyjny, c/ definicja krzywej popytu inwestycyjnego: linia obrazujca zaleno planowanych rozmiarw inwestycji od wysokoci stopy procentowej, 8

d/ ilustracja graficzna (rys. 5.2),

e/ czynniki okrelajce wysoko pooenia krzywej popytu inwestycyjnego, - koszt nowych maszyn i urzdze (zaleno odwrotna, tj. im - przy danym strumieniu oczekiwanych zyskw - wyszy ten koszt, tym niej pooona krzywa i odwrotnie), - wielko strumienia oczekiwanych przyszych zyskw przez nie tworzonych (zaleno prosta: im - przy danym koszcie maszyn i urzdze - wikszy ten strumie, tym wyej pooona krzywa i odwrotnie), f/ czynniki okrelajce kt nachylenia krzywej - gwnie okres amortyzacji skadnikw nakadw inwestycyjnych. Im duszy jest okres ycia projektu inwestycyjnego, tym wiksza cz zyskw bdzie powstawaa w bardziej odlegej przyszoci i tym duszy bdzie okres spaty pocztkowych nakadw inwestycyjnych. W zwizku z tym zaktualizowana (zdyskontowana na dzi) warto przyszego strumienia zyskw bdzie mniejsza ni w przypadku projektw krtszych (rola stopy dyskonta). Mechanizm ten powoduje, i wzrasta znaczenie stopy procentowej: przy przedsiwziciach o dugim horyzoncie czasowym maa jej zmiana wywouje relatywnie due wahania w popycie inwestycyjnym. WNIOSEK: krzywa popytu inwestycyjnego bdzie bardziej paska w przypadku "dugowiecznych" skadnikw majtku trwaego i bardziej stroma dla maszyn i urzdze o krtkim okresie ycia (amortyzacji). 5. Inwestycje w zapasy; a/ powody utrzymywania zapasw, - zapewnienie cigoci produkcji (motyw transakcyjny i przezornoci), - oczekiwanie na wzrost ich cen (motyw spekulacyjny), * cznie s to korzyci (zyski) z utrzymywania zapasw, b/ koszty utrzymywania zapasw - zamroenie pienidzy i utrata potencjalnych odsetek; koszt alternatywny jest zatem symbolizowany przez stop procentow, c/ skutki powyszych ustale: wzrost stopy procentowej powoduje obnienie stanu zapasw (dezinwestycje), a jej spadek - podwyszenie ich poziomu. Zmiany te oznaczaj odpowiednio przesunicie krzywej popytu inwestycyjnego w modelu dochodywydatki (tj. w stosunku do dochodu Y) w d (w gr), d/ cechy specyficzne inwestycji w zapasy, - mog by ujemne, - zmiany stanu zapasw kompensuj (wyrwnuj) rnice midzy inwestycjami planowanymi a faktycznymi, gdy inwestycje planowane nie s rwne zamierzonym oszczdnociom. Powoduje to niestabilno inwestycji w zapasy, co czciowo wynika ze zmian stopy procentowej. 6. Wane ustalenia; a/ wzrost/spadek stopy procentowej wpynie na wszystkie rodzaje decyzji inwestycyjnych; do dalszej analizy mona zatem przyj, e krzywa popytu inwestycyjnego wyraa zaleno popytu od stopy procentowej, b/ wzrost kosztu dbr kapitaowych lub spadek oczekiwanych przyszych zyskw spowoduje przesunicie krzywej popytu inwestycyjnego w d; jeeli wystpi odwrotne zmiany, krzywa przesunie si w gr, c/ nowy zapis funkcji inwestycji I = I - bi (5.1) 9

gdzie i - stopa procentowa b - parametr okrelajcy wraliwo popytu inwestycyjnego na zmiany stopy procentowej. 5. Wpyw wielkoci podatkw na tempo wzrostu gospodarczego. Dyskusja na temat nadmiernego fiskalizmu w gospodarce. 6. Wielookresowe ograniczenie budetowe gospodarki. Rwnowano Ricarda. Ekwiwalencja Ricardiaska- teoria ta zakada, e nie wane czy rzd finansuje swoje wydatki za pomoc dugu czy podwyki podatkw, poniewa zagregowany popyt w gospodarce pozostanie i tak na niezmienionym poziomie. Wedug teorii Ricarda rzd moe finansowa swoje wydatki: przez obcianie podatkami swoich obecnych podatnikw, emitujc obligacje do wykupu przez obywateli lub po prostu zacigajc poyczk pienin. Jednak ostatecznie rzd musi pamita o spacie tej poyczki przez jednoczesn podwyk podatkw, ktre w innym przypadku bd musiay by podwyszone w przyszoci. Std wynika konieczno wyboru midzy zwikszeniem podatkw od razu, a ich podwyk dopiero w przyszoci. Zamy, e rzd finansuje swoje dodatkowe wydatki przez deficyt, tj. podwyk podatkw w przyszoci. Wedug teorii rwnowanoci ricardiaskiej, mimo e podatnicy bd mieli obecnie wicej pienidzy, zdaj sobie oni spraw, e bd musieli paci wysze podatki w przyszoci. Wedug hipotezy sformuowanej przez duet Barro-Ricardo wzrost deficytu budetowego powoduje wzrost podatku w przyszoci. Finansowanie deficytu odbywa si z biecych podatkw lub poyczek. Jeli wic rzd zmniejsza podatki pozostawiajc wydatki na staym poziomie lub nie zmienia stawki podatku, a zwiksza wydatki, zaciga tym samym poyczk, ktr pokryje z wpyww z podwyszonego podatku w przyszoci. Wynika z tego, e ludzie podejmujc codzienne decyzje w kwestii wydatkw zwracaj take uwag na dugookresowe rezultaty dziaa rzdu w chwili obecnej. Dlatego tez zwiksz oni swoje oszczdnoci i zmniejsz swoj kracow skonno do konsumpcji, aby by gotowymi na pacenie wyszej stawki opodatkowania w przyszoci. Takie dziaanie spoeczestwa moe wynika nie tylko z jego zapobiegliwoci, ale take z troski o sytuacj materialn przyszych pokole. Konsumpcja gospodarstw domowych w okresie podwyszonego podatku spada, rosn za oszczdnoci. Pozwala to na wyrwnanie poziomu konsumpcji w czasie, zachwian podwykami opodatkowania. Te dodatkowe oszczdnoci konsumentw wyrwnaj dodatkowe wydatki rzdu, wic oglny popyt w gospodarce pozostanie niezmieniony. Rwnowano ricardiaska sugeruje, e wysiki rzdu podjte, eby wpyn na popyt przy uyciu narzdzi polityki fiskalnej mog okaza si bezowocne. Teoria ta w pewnym sensie kontrastuje z alternatywnymi teoriami budujcymi zaoenia gospodarki Keynesowskiej. W modelu Keynesowskim efekt mnonikowy oznacza, e polityka fiskalna dziaa pobudzajco na popyt, co powoduje, e jego wzrost przewysza wczeniejszy wzrost wydatkw budetowych. Badania empiryczne nie potwierdzaj jednak faktycznego wystpowania efektu rwnowanoci ricardiaskiej, a wrcz odrzucaj jego istnienie w obecnej czystej formie, mimo e w niektrych badaniach byy zauwaalne w zachowaniach oszczdnociowych ludzi. Rwnowano ricardiaska zakada, e finansowany deficytem wzrost wydatkw rzdu nie doprowadzi do wzrostu zagregowanego popytu. Wedug tego modelu konsumenci zwiksz swoje obecne oszczdnoci, aby pomogo im to zrwnoway oczekiwan podwyk podatkw w przyszoci. Jak ju wyniko z wczeniejszej analizy, zagregowany popyt si wtedy nie zmieni. Jednak, aby teoria ta moga dziaa faktycznie w opisany powyej sposb spenionych powinno by kilka zaoe, a mianowicie: istnieje idealny rynek kapitaowy, gdzie kade gospodarstwo moe poyczy lub oszczdzi tyle, ile tylko potrzebuje po staej stopie procentowej, ktra w okrelonym czasie jest dla wszystkich taka sama (zaoenia to jest czsto ostro krytykowane z powodu wystpujcych na rynku ogranicze jego pynnoci) cieka wydatkw pastwa jest staa istnieje troska o przysze pokolenia Podstawowym warunkiem ekwiwalencji Ricardiaskiej jest zaoenie, e ludzie postpuj jak gdyby yli nieskoczenie dugo. Wwczas oszczdzaj bez wzgldu na to, kiedy spodziewany jest wzrost podatku. Zaoenie to podwayo koncepcj Ricarda i zmusio go do jej odrzucenia; hipotez obroni Barro 10

przyjmujc, i ludzie oszczdzaj troszczc si o swoje dzieci; w takim razie gospodarstwa domowe oszczdzaj nadmiar dochodu w okresie niszych podatkw nawet, gdy spodziewany jego wzrost ma nastpi za ycia dzieci czy wnukw. Jednak zasadnicz kwesti w modelu Barro-Ricardo jest to, e indywidualne dziaania konsumentw mog powodowa niezamierzone efekty polityki prowadzonej przez rzd, a z tego wynika, e gospodarka nie reaguje zawsze w mechaniczny sposb. Ten problem jest kluczow kwesti nowoczesnej polityki makroekonomicznej. Mankamenty teorii Teoria racjonalnych oczekiwa nie zawsze ma potwierdzenie w prognozach spoeczestwa, dlatego czsto poddaj si oni iluzji fiskalnej, ktra znieksztaca ich decyzje W 1976 roku Martin Feldstein skrytykowa t teori, twierdzc, e Barro nie uwzgldni w wynikach swojej pracy zarwno wzrostu gospodarki jak i spoeczestwa. Feldstein dowodzi, e kreowanie dugu publicznego obnia wielko oszczdnoci we wzrastajcej gospodarce Brak cigoci w przekazach midzypokoleniowych- nie wszyscy planuj posiadanie potomstwa Zakcenia spowodowane dziaaniem podatkw- powstaje rnica znieksztacajca relacje ekonomiczne midzy cen pacon a cen otrzymywan (klin podatkowy), w skali caej gospodarki wywiera to ujemny wpyw na wielko produkcji potencjalnej. Niedoskonaoci rynku kapitaowego- aby wystpia rwnowano ricardiaska pastwo powinno otrzymywa kredyt na takich samych zasadach jak podmioty prywatne, niestety banki umieszczaj gospodarstwa domowe i przedsibiorstwa w wyszej grupie ryzyka ni pastwo (informacja o sytuacji finansowej pastwa jest peniejsza, pastwo moe podnie podatki lub dodrukowa pienidz w przypadku niewypacalnoci) , co oznacza e na rynku kapitaowym wystpuje zrnicowanie cen, czyli rynek ten jest niedoskonay W 1976 roku teori skrytykowa James M. Buchanan, za to, e: o nie porwnano w niej wnikliwie odmiennego oddziaywania na gospodark wywoanego przez podatki i zaduenie o wprowadzono do modelu kwesti dugu publicznego bez niezbdnego definiowania zmian, jakie to wnosi o pominito dostarczenie empirycznych dowodw na wystpowanie cakowitego umorzenia przyszych podatkw o nie poruszono kwestii politycznych konsekwencji rwnowanoci ricardiaskiej. Hipoteza mwica o tym, e rzd dziaa przez nieskoczenie dugi czas jest cakowicie odmienna od rzeczywistoci, kiedy to faktycznie rzd egzystuje do krtko ze wzgldu na konstytucyjne zasady. I WYRAZ ILOCIOWY Zamy, e dana jest cieka zmian wydatkw pastwa na dobra i usugi (G) w czasie. Przyjmijmy te, i pastwo obnia podatki na czn kwot 1 mld z. Tyle samo (1 mld z) musi wynie dodatkowa emisja obligacji pozwalajcych sfinansowa zwikszony deficyt budetowy. Take 1 mld z wyniesie zaktualizowana warto dodatkowych podatkw w przyszoci, ktrych podwyka musi zrekompensowa dzisiejsze ulgi (obniki) podatkowe. A zatem: dzisiejsza obnika podatkw (1 mld z) = dodatkowa emisja obligacji (1 mld) = zaktualizowana warto przyszej podwyki podatkw (1 mld); -T = B = PV(+T) II POZORNE (CHYBIONE) ARGUMENTY PRZECIW HIPOTEZIE RICARDOBARRO 1. Wydatki pastwa np. na budow drg czy infrastruktur nie wpywaj na gospodark. Nie jest to prawd. Realny wzrost wydatkw pastwa na dobra i usugi przynosi - jak zakada hipoteza R-B - realne efekty makroekonomiczne. Z teorii R-B wynika tylko, i przy danej ciece zmian (wzrostu) wydatkw pastwa G nie ma znaczenia, kiedy spoeczestwo za nie zapaci - dzi czy jutro. Czynnikiem pozwalajcym przeksztaci dzie dzisiejszy w przyszo jest stopa procentowa (inaczej, jest to cena odoenia decyzji o konsumpcji z dzi na jutro). 2. Czci z nas nie bdzie ju na wiecie, gdy nastpi podwyka podatkw. Take nie jest to prawd. Ludzie zazwyczaj troszcz si nie tylko o siebie, ale rwnie o swoich nastpcw (dzieci, wnuki). Kierowani tym motywem, mog - w reakcji na dzisiejsz obnik podatkw - zwikszy swoje oszczdnoci, aby zapewni swym potomkom (np. w drodze zapisu spadkowego) rodki na opat wyszych podatkw w przyszloci. III UZASADNIONE ARGUMENTY

11

1. Przerwy w transferach miedzypokoleniowych (np. bezdzietne maestwa, rodziny niepene i podzielone nieodwracalnymi konfliktami). Kwesti do rozstrzygnicia pozostaje, jak skal przyjmuje to zjawisko (w jakim stopniu podwaa zaoenia ricardiaskiej rwnowanoci). 2. Spowodowane przez podatki zakcenia w dziaaniu bodcw ekonomicznych (rnice miedzy cenami paconymi a otrzymywanymi); przy zaoeniu, e zmiany w podatkach dotycz kracowych stp podatkowych 3. Niedoskonao rynku kapitaowego. a/ przewaga pastwa jako kredytobiorcy nad podmiotami prywatnymi: * atwiejsza ocena sytuacji finansowej przez kredytodawcw; oznacza to dla nich nisze ryzyko, * moliwo podniesienia podatkw lub/i druku pienidzy w przypadku trudnoci w spacie zaduenia, b/ skutek (1): nisza stopa procentowa w przypadku poyczek udzielanych pastwu w porwnaniu z oprocentowaniem kredytw dla podmiotw prywatnych (niszy koszt alternatywny kapitau), c/ skutek (2): warto zaktualizowana przyszych podatkw jest liczona przy niszej (przyjtej dla pastwa) stopie dyskontowej, ni wynikaoby to z poziomu kosztu alternatywnego podmiotw prywatnych. Oznacza to, e warto zaktualizowana przyszych podatkw jest dla gospodarstw domowych nisza od 1 mld z (gdy licz j przy wyszej, ni przyjta dla pastwa, stopie procentowej). Zaoszczdzona rnica moe zatem zosta przeznaczona na dodatkow konsumpcj. IV DOWODY EMPIRYCZNE 1. Utrzymywanie si od duszego czasu tzw. bliniaczych deficytw w USA podwaa istnienie ricardiaskiej rwnowanoci. Z formuy okrelajcej warunek rwnowagi w gospodarce otwartej: (Z-X) = (G-T) - (S-I) wynika, e - jeli miaaby zosta speniona ricardiaska rwnowano wzrostowi deficytu budetowego (G-T) nie powinien towarzyszy wzrost ujemnego salda obrotw biecych (Z-X), czyli spadek eksportu netto. Czynnikiem przeciwdziaajcym byoby zwikszenie oszczdnoci prywatnych i wzrost wartoci wyraenia (S-I). Fakty dowodz czego wrcz przeciwnego. 2. Dane empiryczne zebrane dla 6 krajw Europy Zachodniej wskazuj, i brak jest korelacji midzy spadkiem oszczdnoci pastwa (tj. narastaniem deficytu budetowego) a wzrostem oszczdnoci prywatnych. V PODSUMOWANIE Mimo braku przekonujcych dowodw empirycznych mogcych potwierdzi istnienie ricardiaskiej rwnowanoci hipoteza ta zachowuje istotne walory poznawcze. Wskazuje ona bowiem, po pierwsze, na moliwo wystpienia zakadanych przez Ricardo i Barro wspzalenoci, po drugie za - sugeruje, i opisywane przez teorie dochodu permanentnego i cyklu ycia zwizki midzy wydatkami konsumpcyjnymi i dochodem w dugim okresie s duo bardziej zoone, ni wynikaoby z owych teorii.

7. Rola pastwa w gospodarce: instytucje, wytwarzanie dbr publicznych i redystrybucja dochodw.

Te- podatki porednie, Td- podatki bezporednie, PKB cw- PKB w cenach bazowych, B- transfery, GDgospodarstwa domowe 12

Najbardziej typowe przejawy roli pastwa w gospodarce to: rola legislacyjna, czyli tworzenie prawa obowizujcego podmioty gospodarcze oraz regulujcego obowizujce midzy nimi zasady wspdziaania i konkurencji. Przejawem roli legislacyjnej jest rwnie stworzenie sprawnych instytucji zapewniajcych przestrzeganie prawa (sdy, policja, administracja); rola regulacyjna, czyli wpyw na otoczenie ekonomiczne, w ktrym dziaaj podmioty gospodarcze. Rol t pastwo wypenia poprzez prowadzon przez siebie polityk gospodarcz: pienin, fiskaln, oraz strukturaln; rola dostarczyciela dbr publicznych. Dobra publiczne to takie, ktre pastwo moe dostarczy skuteczniej ni sektor prywatny, a ktre su zaspokojeniu potrzeb spoeczestwa; rola redystrybucyjna, czyli zmiana struktury dochodw, skierowana w stron ochrony grup sabszych ekonomicznie w celu zwalczania ubstwa. Role t pastwo wypenia poprzez polityk podatkow, polityk transferw pieninych kierowanych do gospodarstw domowych oraz polityk wiadcze dostarczanych gospodarstwom domowym nieodpatnie, lub poniej cen rynkowych (jest to wic redystrybucja dochodw, bdca elementem systemu pastwa opiekuczego); rola wacicielska, czyli pastwowa wasno czci przedsibiorstw funkcjonujcych na rynku (przedsibiorstw pastwowych). Cz tych zjawisk musi wystpowa w normalnej gospodarce, cz wcale nie musi. W roli legislacyjnej nikt pastwa nie zastpi, bo tylko pastwo moe stanowi prawo i egzekwowa jego przestrzeganie. Podobnie rzecz si ma z rol regulacyjn, cho z niektrych polityk gospodarczych mona wiadomie zrezygnowa (np. rezygnujc z wasnej waluty tak postpia Panama, wprowadzajc dolara amerykaskiego, a take kraje strefy euro, rezygnujc ze swoich walut narodowych i narodowej polityki pieninej). Rola dostarczyciela dbr publicznych moe by bardziej lub mniej rozwinita, w zalenoci od tego co uwaamy za takie dobra np. w Polsce opiek medyczn uwaa si za dobro publiczne, a w USA za dobro prywatne. Z roli redystrybucyjnej teoretycznie mona w ogle zrezygnowa (w bardzo ograniczonym zakresie stosowana jest np. w Ameryce aciskiej) jednak cen za to byyby ogromne nierwnoci spoeczne, prawdopodobnie nie do zaakceptowania we wspczesnej Europie. Wreszcie rola wacicielska moe by stosowana w bardzo rnym zakresie, zalenie od panujcego systemu ekonomicznego: pastwo komunistyczne byo wacicielem wikszoci majtku produkcyjnego, pastwo o gospodarce rynkowej zazwyczaj stara si ograniczy swj udzia do niezbdnego minimum, zdajc sobie spraw z wikszej efektywnoci wasnoci prywatnej, w stosunku do publicznej. Jednak decyzja, gdzie znajduje si to minimum, jest czsto bardzo trudna. W USA pastwo nie sprawuje niemal adnych funkcji wacicielskich w stosunku do podmiotw gospodarczych (wyjtki stanowi jednak takie instytucje jak np. poczta). Z kolei np. w Austrii pastwo jest nadal posiadaczem kolei, wikszoci energetyki, wielkich bankw i przedsibiorstw przemysowych.

13

Rola pastwa w gospodarce nie ogranicza si do zbierania podatkw, dostarczania dbr publicznych i wypacania transferw. Stworzony przez amerykask The Heritage Foundation wskanik wolnoci gospodarczej stara si zmierzy, w jakim stopniu pastwo zapewnia swobod rozwoju gospodarczego. Niestety, Polska wypada w tym porwnaniu do sabo. Rzd odgrywa ywotn wan rol w tworzeniu i podtrzymywaniu zdrowego otoczenia gospodarczego. Musi zapewni poszanowanie rzdw prawa, przestrzeganie umw, a take nakierowa swoje regulacje na konkurencj i innowacje. Rzd czsto odgrywa gwn rol w inwestowaniu w kapita ludzki poprzez owiat, ochron zdrowia i transport, jednake powinien ogranicza do minimum swoj interwencj w sektorach, w ktrych nie ma wzgldnej przewagi. Powinien skoncentrowa swoje wysiki na dziedzinach, w ktrych s oznaki zawodnoci rynku i powinien si wycofa z regulacyjnych przeszkd dla dziaania sektora prywatnego w dziedzinach, w ktrych nie ma wzgldnej przewagi. Na gospodarcz rol pastwa mona spojrze przez pryzmat funkcji, ktre peni pastwo. Uyteczn typologi tych funkcji jest podzia na funkcj stabilizacji makroekonomicznej, redystrybucji dochodu i regulacji. Funkcje te wymagaj krtkiego wyjanienia. A. Stabilizacja makroekonomiczna Stabilizacja makroekonomiczna ma za zadanie stabilizacj cyklicznoci koniunktury gospodarczej, czyli zmniejszanie rozpitoci waha aktywnoci gospodarczej. Polityka stabilizacji makroekonomicznej jest nakierowana przede wszystkim na przeciwdziaanie recesji (przeduajcego si spadku produktu krajowego brutto), jednake niekiedy suy take "wychodzeniu gospodarki", zmniejszeniu tempa wzrostu, gdy wzrost ten jest "wzrostem niezrwnowaonym", grocym przyszym gbokim zaamaniem. Gwnym narzdziem polityki stabilizacji makroekonomicznej s polityka monetarna i polityka budetowa. We wspczesnych pastwach prowadzenie polityki monetarnej zostao powierzone bankom centralnym, ktrym przyznana zostaa znaczna niezaleno w okrelaniu celw inflacyjnych i/lub narzdzi ich osigania. Umiejscowienie polityki monetarnej w instytucji bdcej poza presj biecej sytuacji politycznej powinno suy budowaniu wiarygodnoci polityki monetarnej i skutecznie przeciwdziaa posugiwaniu si ni w celu budowania przedwyborczego wsparcia. Warto zauway, e zabezpieczenie przed "polityzacj polityki monetarnej" nie jest rwnoznaczne z pominiciem kwestii demokratycznej

14

legitymizacji polityki monetarnej, lecz jest pooeniem nacisku na uzyskiwanie legitymizacji ex post, polegajcej na uzyskaniu pozytywnych efektw gospodarczych w duszym okresie. Niezaleno banku centralnego rodzi problem koordynacji polityki monetarnej z polityk budetow, ktra pozostaje w rkach rzdu (i parlamentu). Polityka budetowa, a w szczeglnoci wystpowanie deficytu budetowego i jego wielko, moe dziaa wbrew polityce monetarnej i zwiksza koszty zmniejszania inflacji. Moe take wystpowa zjawisko przeciwne: generowanie problemw ze zbilansowaniem budetu wskutek nadmiernie restrykcyjnej polityki monetarnej (zbyt wysokich stp procentowych). B. Redystrybucja dochodw Relatywnie wysoki poziom redystrybucji niekoniecznie oznacza wysok dyskrecjonalno wydatkw budetowych i wynikajc z niej moliwo posuenia si wydatkami w celu uzyskania biecego poparcia politycznego. Znaczna cz tych wydatkw wie si bowiem z automatycznym finansowaniem przyznanych wczeniej praw socjalnych. Finansowanie wiadcze socjalnych przyznanych na podstawie praw socjalnych jest postrzegane jako akt administracyjny, chocia jest przecie kontynuacj pewnych decyzji, politycznych ze swej natury. Wydaje si, e poziom redystrybucji budetowej w grupie wysoko rozwinitych krajw OECD jest maksymalnym poziomem redystrybucji zarwno z punktu widzenia akceptacji przez obywateli obcie podatkowych, jak i z punktu widzenia ekonomicznej efektywnoci. Polityka redystrybucji dochodw przestaa by polityk ekspansji praw socjalnych i wydatkw budetowych, a staa si polityk przesuni wydatkw, a nawet polityk ci wydatkw budetowych. Ekonomia polityczna wyjania wzrost poziomu wydatkw budetowych jako wynik demokratycznej konkurencji politycznej, w ktrej partie zabiegaj o gosy wyborcw oferujc im w zamian uprawnienia socjalne lub inne korzyci (jak na przykad inwestycje publiczne czy subsydia). Teoretycznie redystrybucja moe wzrosn do takiego poziomu, w ktrym obywatele przestaj postrzega korzyci z redystrybucji jako wiksze ni koszty danin podatkowych. Ten sam mechanizm moe dziaa na rzecz redukcji wydatkw budetowych: obywatele zyskuj przekonanie o tym, e korzyci z redukcji podatkw s wiksze ni przypadajca im cz transferw budetowych. W praktyce jednak redukcja wydatkw budetowych jest rzadko wynikiem normalnych przesuni preferencji wyborcw, a czciej skutkiem znaczcych kryzysw i zaama gospodarczych. C. Regulacje Regulacja jest dziaaniem zmierzajcym do uksztatowania dziaa instytucji, przedsibiorstw i obywateli tak, aby lepiej odpowiaday one interesowi publicznemu. Podstawowym narzdziem regulacji jest prawo. Regulacje staj si kluczow form interwencji pastwa, w miar jak pastwo rezygnuje z posugiwania si tradycyjnymi narzdziami takimi jak wasno czy wydatki publiczne. Regulacje s wygodnym narzdziem prowadzenia przez pastwo polityki, gdy, w przeciwiestwie do polityk wymagajcych ponoszenia nakadw budetowych, nie napotykaj ogranicze budetowych. Koszty regulacji nie pojawiaj si jako pozycja w budecie pastwa, nie dotycz ich wic ograniczenia w postaci deficytu fiskalnego czy braku moliwoci zwikszenia dochodw pastwa. Co wicej koszty znacznej liczby regulacji rozkadaj si na wielk liczb adresatw regulacji, obciajc kadego z nich w maym stopniu, lecz powodujc znaczne czne koszty spoeczne. Poczenie obu tych czynnikw, to jest, braku ogranicze budetowych i niskiego oporu adresatw regulacji, ktrzy napotykaj typowy problem dziaa zbiorowych (czyli brak bodcw do organizowania si w celu realizacji celu zbiorowego, jakim byoby przeciwstawienie si regulacji), sprawia, e moe si mnoy ustawodawstwo regulacyjne, mogce powodowa nadmierne obcienie gospodarki kosztami regulacyjnymi. Dziaalno regulacyjna zyskuje na znaczeniu, gdy spoeczestwa najbardziej rozwinitych pastw coraz czciej oczekuj od pastwa regulowania ryzyk spoecznych (na przykad ryzyka pyncego ze stosowania ywnoci modyfikowanej genetycznie, czy pyncego z zanieczyszczenia rodowiska ryzyka dla zdrowia), lecz nie regulowania takich kwestii ekonomicznych jak wysoko oprocentowania poyczek i wkadw w bankach czy te cen innych towarw i usug. Wymiar ycia gospodarczego Polityka monetarna Polityka kursu walutowego Polityka podatkowa Stabilizacja makroekonomiczna +++ ++ + Redystrybucja + + +++ Regulacja + 0 0 15

Polityka budetowa ++ ++ 0 Polityka handlu 0 + +++ midzynarodowego Polityka rolna ++ +++ 0 Polityka bezpiecznej 0 + +++ ywnoci Polityka konkurencji + 0 +++ Polityka naukowa i rozwoju 0 0 + technologii Polityka regionalna + ++ 0 Polityka rynku pracy 0 + +++ Polityka emerytalna 0 ++ ++ Polityka opieki socjalnej 0 +++ + Polityka ochrony zdrowia 0 + + Polityka edukacyjna 0 + + Polityka ochrony 0 0 +++ rodowiska Uwagi: +++ - bardzo silny wpyw, ++ - silny wpyw; + - minimalny wpyw; 0 - brak wpywu. 8. Co to jest pienidz? Omw funkcje pienidza i motywy popytu na pienidz. Pienidz jest to powszechnie akceptowany rodek wymiany, ktrym dokonujemy patnoci za dostarczone towary, dobra, wykonywane usugi. Najczciej wymienia si nastpujce jego cechy: Akceptowalno Rzadko Transferowalno Trwao Podzielno Standaryzacja Pynno Rozpoznawalno Funkcje: rodek wymiany porednictwo w transakcjach, w ktrych dochodzi do rwnoczesnego wzajemnego przekazania towar i pienidza pomidzy uczestnikami wymiany. Dziki sprzeday towarw lub usug otrzymujemy pienidze, ktre nastpnie moemy wymieni na inne potrzebne nam dobra, nie musimy, tak jak to jest w przypadku wymiany barterowej szuka posiadacza potrzebnego nam towaru, ktry zechce wymieni go na nasz towar (podwjna zbieno zapotrzebowania). Miernik wartoci towarw (jednostka obrachunkowa) dziki istnieniu pienidza pojawia si kategoria ceny, ktra jest niczym innym jak wartoci dobra wyraon w pienidzu. Stosowanie wsplnej jednostki obrachunkowej w wysokim stopniu upraszcza ycie gospodarcze. rodek patniczy ta funkcja wie si z jego zdolnoci do regulowania rnych zobowiza z tytuu zacignitego kredytu, pacenia nalenego podatku, kary pieninej itp. Ta funkcja przyczynia si do rozwoju systemu kredytowo-poyczkowego, co jest si napdow rozwoju gospodarczego (bez kredytw przewaajca ilo projektw inwestycyjnych nie mogaby by sfinansowana). rodek tezauryzacji (gromadzenie pienidza jako skarbu) podstaw tej funkcji pienidza jest zaufanie: jako nabywcy wierzymy, e pienidze zachowuj warto. Skonno do tezauryzacji zaley od stopnia stabilizacji jego siy nabywczej. Tezauryzujemy go np. w zocie lub oddajemy do banku, gdy stopa procentowa od depozytw terminowych kompensuje postpujc utrat wartoci pienidza w zwizku ze wzrostem cen rynkowych. rodek wymiany midzynarodowej pienidz moe by rodkiem rozlicze midzynarodowych t funkcj speniaj zazwyczaj pienidze krajw wysoko rozwinitych, posiadajcych stabiln walut. Rodzaje pienidza: Towarowy - penowartociowy (koszt wytworzenia jest rwny wartoci nominalnej) - Pierwotna forma pienidza, powstaa przez wyonienie sie spord wszystkich bezporednio na siebie wymienianych dbr, takich, ktre ze wzgldu na sw przydatno w zaspokajaniu potrzeb byy czciej ni inne przedmiotem wymiany i chtnie byy przez wszystkich przyjmowane. Pocztkowo takimi dobrami byy: 16

zboe, bydo, skry, bryy soli, proste narzdzia (siekierki, toporki), bursztyn, pniej pojawiy sie take bryki metali, przede wszystkim szlachetnych. Dobra te miay podwjna uyteczno: mogy zaspokaja okrelone potrzeby ludzkie i mogy peni role pienidza. Pienidz towarowy by pienidzem penowartociowym - wielko tej wartoci wyznaczona bya przez warto samego dobra, ktre penio funkcje pienidza. Symboliczny - podwartociowy (warto nominalna jest wysza ni koszt wytworzenia) - jest to rodek patniczy, ktrego warto, czy te sia nabywcza nadana mu na mocy umowy spoecznej (prawa), znacznie przewysza koszt jego wytworzenia lub warto jako towaru w innych ni pienidz zastosowaniach. Wyraajc zbiorowo zgod na posugiwanie sie pienidzem symbolicznym, spoeczestwo moe zaoszczdzi rzadkie zasoby konieczne do wyprodukowania pienidza jako rodka wymiany. Istotnym warunkiem utrzymania funkcji pienidza symbolicznego jako rodka wymiany jest ograniczenie krgu podmiotw upowanionych do jego wydawania (produkcja pienidza symbolicznego przez podmioty prywatne jest prawnie zabroniona). Inny podzia: Pienidz zdawkowy (gotwkowy) kruszcowy, metalowy (monety), papierowy (banknoty) Pienidz rozrachunkowy (bezgotwkowy) czeki, weksle, obligacje, bony, karty patnicze i kredytowe, pienidz elektroniczny Pienidz midzynarodowy Motywy popytu na pienidz: rda denia ludzi do posiadana i trzymania pienidzy. Naley ich szuka w funkcji pienidza jako rodka wymiany i rodka przechowywania wartoci. Ludzie trzymaj pienidze tylko wtedy, gdy dostrzegaj w tym korzyci. Motyw transakcyjny trzymania pienidza ma swoje rdo w niedoskonaej synchronizacji wpyww i wydatkw w czasie. Potrzeba trzymania pienidzy, w jego przypadku, wynika zatem z istniejcego odstpu w czasie midzy uzyskaniem dochodu a dokonaniem dziki niemu zakupw. Ponadto przeprowadzanie jakichkolwiek transakcji bez porednictwa pienidzy byoby trudne i czasochonne. Zatem utrzymywanie pienidza pozwala zaoszczdzi czas i wysiek zwizane z zawieraniem transakcji. W przypadku dziaania motywu transakcyjnego, wielko rezerwy trzymanej przez ludzi gotwki zaley od dwch czynnikw: wartoci zawieranych transakcji i stopnia synchronizacji naszych wpyww i wydatkw. Motyw transakcyjny utrzymywania realnych zasobw pieninych zwiksza swoj si oddziaywania wraz ze wzrostem realnego dochodu narodowego. Motyw przezornoci wynika z naszej niepewnoci odnonie rozkadu w czasie naszych wpyww i wydatkw. Jego istot jest to, e decydujemy si trzyma pewien zasb pienidza w razie nieoczekiwanych wydatkw. Zarwno motyw transakcyjny, jak i motyw przezornoci objaniaj najwaniejsze powody trzymania pienidza w formie rodka wymiany. Motyw portfelowy - przyczyn wystpowania motywu portfelowego jest niech ludzi do ryzyka, ktre zwizane jest np. z inwestowaniem w ryzykowne akcje. Ludzie s zatem skonni powici przecitnie wysz stop zwrotu na rzecz pewniejszych i bezpieczniejszych lokat, czyli takiego portfela inwestycyjnego, ktry przyniesie nisz, ale przewidywaln stop zwrotu. Agregaty pienidza: M0 baza monetarna, pienidz wyemitowany przez Bank Centralny,M0=C+R (C-monety i banknoty w obiegu poza sektorem bankowym, R rezerwy gotwkowe bankw komercyjnych) M1 rodek wymiany, pienidz wykreowany przez bc, M1=C+D (D- depozyty avista) M2= M1+ prawie pienidz (wysoce pynne aktywa pienine, ktre mona zamieni na M1 bez wikszej straty) M3=M2+ pozostae due wkady terminowe M1/M0=1+g/g+r - mnonik kreacji pienidza (g- skonno do trzymania gotwki, r- stopa rezerw obowizkowych 9. W jaki sposb banki centralne kontroluj poziom i zmiany nominalnych stp procentowych? Dlaczego banki centralne reguluj stopy procentowe zamiast poday pienidza? Podstawowym celem polityki pieninej jest utrzymanie stabilnego poziomu cen. Stabilno cen jest niezbdna do zbudowania trwaych fundamentw dugofalowego wzrostu gospodarczego.

17

Wykorzystywany przez NBP zestaw instrumentw polityki pieninej pozwala na ksztatowanie rynkowych stp procentowych. Instrumenty te obejmuj: operacje otwartego rynku- transakcje dokonywane z inicjatywy banku centralnego z bankami komercyjnymi. Obejmuj one warunkow i bezwarunkow sprzeda lub kupno papierw wartociowych lub dewiz, a take emisje wasnych papierw dunych banku centralnego. Operacje otwartego rynku rwnowa popyt i poda rodkw utrzymywanych przez banki komercyjne w banku centralnym. Dziki temu bank centralny wpywa na poziom krtkoterminowych stp procentowych na rynku midzybankowym. Obecnie operacje otwartego rynku przeprowadzane przez Narodowy Bank Polski polegaj na emisji wasnych papierw dunych (7-dniowych bonw pieninych), ktrych minimalna rentowno jest rwna stopie referencyjnej wyznaczonej przez Rad Polityki Pieninej. rezerw obowizkow- Bank centralny nakada na banki obowizek utrzymywania rezerwy obowizkowej. Rezerwa ma na celu agodzenie wpywu biecych zmian pynnoci sektora bankowego na stopy procentowe na rynku midzybankowym. Suy rwnie ograniczaniu nadpynnoci bankw. Rezerw obowizkow jest wyraona w zotych cz rodkw pieninych zgromadzonych na rachunkach bankowych i uzyskanych ze sprzeday papierw wartociowych oraz innych rodkw przyjtych przez banki, podlegajcych zwrotowi, z wyjtkiem rodkw przyjtych od innego banku krajowego, a take pozyskanych z zagranicy na co najmniej 2 lata. Rezerwa obowizkowa utrzymywana jest na rachunkach w NBP. operacje depozytowo-kredytowe- w przypadku prowadzenia przez NBP podstawowych operacji otwartego rynku z 7-dniowym terminem zapadalnoci moe dochodzi do znacznych waha najkrtszych, zwaszcza jednodniowych, stp rynku midzybankowego. agodzeniu tych waha su operacje kredytowo-depozytowe, prowadzone z bankami komercyjnymi z ich inicjatywy: kredyt lombardowy oraz lokaty terminowe bankw w NBP (depozyt na koniec dnia). Operacje kredytowodepozytowe NBP wpywaj na wysoko stp procentowych na rynku pieninym, ktrych grn granic stanowi oprocentowanie kredytu lombardowego, a doln oprocentowanie depozytu w NBP. NBP udziela bankom kredytu lombardowego pod zastaw skarbowych papierw wartociowych. Kredyt ten umoliwia im pokrywanie krtkookresowych niedoborw pynnoci. Narodowy Bank Polski oferuje te bankom moliwo skadania krtkookresowego (jednodniowego) depozytu w banku centralnym. Lokaty przyjmowane s do koca dnia operacyjnego, a zwrot kwoty depozytu wraz z nalenymi odsetkami nastpuje w kolejnym dniu operacyjnym. Lokaty s oprocentowane wedug stopy zmiennej ustalanej przez Rad Polityki Pieninej (stopy depozytowej). Lokaty terminowe w NBP pozwalaj bankom komercyjnym na zagospodarowanie nadwyek pynnych rodkw. W efekcie przeciwdziaaj spadkowi krtkookresowych stp na rynku midzybankowym poniej stopy depozytowej. Bank centralny moe ustali poda pienidza i zaakceptowa wysoko stopy % odpowiadajcej warunkom rwnowagi, wynikajc z rwnania popytu na pienidz, albo te moe wyznaczy stop% i zaakceptowa wielko poday pienidza na poziomie rwnowagi, wynikajc z rwnania popytu na pienidz. Kiedy nie ma pewnoci, jak dokadnie przebiega krzywa popytu na pienidz, wyznaczanie poday pienidza powoduje, e nie da si precyzyjnie przewidzie poziomu stopy%. Jeeli oddziaywanie polityki pieninej na gospodark dokonuje si gwnie za porednictwem stopy%, stanowi to argument na rzecz tezy, i polityka pienina sprowadza si do wyboru optymalnego poziomu stopy%, a nie bezporedniego ksztatowania poday pienidza. Oznacza to, e w praktyce polityka pienina prowadzona przez bank centralny i tak zawsze polega na wyznaczaniu wysokoci stopy%. Stopy % staj si wic gwnym narzdziem polityki pieninej. NARZDZIA Operacje otwartego rynku Stopa dyskontowa Rezerwy obowizkowe CELE POREDNIE Rezerwy Poda pienidza Stopy% CELE OSTATECZNE Stae ceny Niskie bezrobocie Szybki wzrost realnego PKB

W ostatniej dekadzie na caym wiecie nastpiy dwie wane zmiany w sposobie rozumienia polityki pieninej. Po pierwsze bankom centralnym dano do zrozumienia, i zasadniczym celem powinna by przede wszystkim walka z inflacj. Po drugie kontrola poday pienidza jako cel poredni stracia wyranie na znaczeniu. Rewolucja finansowa sprawia, e zmiany iloci pienidza przestay by wiarygodnym wskanikiem wyprzedzajcym wyprzedzajcym tendencje inflacyjne.

18

10. Wpyw sterowania przez bank centralny stop procentow na procesy realne w gospodarce.

Sterowanie przez bank stopami kredytowymi wywiera duy wpyw na wielko wydatkw w gospodarce. Wahania stp wpywaj na sfer realn poprzez decyzje inwestorw jak i konsumentw. Inwestorzy s jednak bardziej wraliwi na zmiany stp ni konsumenci. Wzrost stp procentowych: Podnosi koszt kredytw bankowych, co powoduje ograniczenie zapotrzebowania na kredyt zarwno ze strony przedsibiorstw, jak i gospodarstw domowych Zmniejsza skal prowadzonej dziaalnoci gospodarczej (przedsibiorstwa realizuj jedynie najbardziej opacalne inwestycje, co oznacza spadek inwestycji) oraz ogranicza wydatki gospodarstw domowych, ktre s bardziej skonne oszczdza, Hamuje warto sprzeday detalicznej, Moe przyczyni si do ograniczenia tempa wzrostu PKB. Spadek stp procentowych: Obnia koszt kredytw bankowych, co powoduje zwikszony popyt na kredyt za strony przedsibiorstw i gospodarstw domowych, Stymuluje aktywno gospodarcz oraz przyczynia si do wzrostu inwestycji, Zachca gospodarstwa domowe do zwikszonej konsumpcji kosztem oszczdnoci, Przyczynia si do wzrostu wartoci sprzeday detalicznej, Odpowiedni ich poziom moe przyczyni si do pobudzenia tempa wzrostu PKB. Jedn z podstawowych zasad ekonomii i polityki ekonomicznej gospodarki rynkowej jest jednak dbanie o to, aby realna stopa procentowa bya dodatnia. Stopa procentowa realna moe by dodatnia jedynie wwczas, gdy stopa nominalna jest wysza od stopy inflacji. Oznacza to wic, e podstawowym czynnikiem okrelajcym poziom nominalnej stopy procentowej jest poziom inflacji. Dodatni poziom realnej stopy procentowej oznacza: 1) w przypadku depozytw i lokat, e istniej zachty do oszczdzania, gdy nominalny dochd z odsetek w danym okresie jest wyszy ni wystpujcy w tym okresie wzrost cen; zachty te s tym wiksze, im 19

dodatnia stopa realna jest wysza. 2) w przypadku zacigania kredytw, e kredytobiorca za wczeniejsze (przed zgromadzeniem wasnego kapitau) zaspokojenie swoich potrzeb ponosi pewne dodatkowe koszty i e s one nie mniejsze ni wzrost cen, jakiego kredytobiorca unikn korzystajc z kredytu; dodatkowo koszty te powinny pokrywa warto usugi wywiadczonej przez bank. Jeli stopa realna jest ujemna to dla posiadaczy wolnych rodkw pieninych oznacza to brak motywacji do oszczdzania i silne zachty do wydawania pienidzy w celu uniknicia strat, gdy odsetki nie pokrywaj wzrostu cen. Natomiast dla kredytobiorcw oznacza to dodatkow korzy (premi) gdy nabycie na kredyt pozwala bowiem uprzedzi wzrost cen, a wic zaoszczdzi rnic pomidzy nowym poziomem cen a kwota (nominaln) oprocentowania kredytu . Polityka stp procentowych prowadzona przez bank centralny oddziauje na poziom i struktur stp procentowych w taki sposb, aby osign podany stopie realizacji tzw. ostatecznych celw polityki gospodarczej, za ktre uznawane s zwaszcza wskaniki inflacji oraz wzrostu gospodarczego. Osignicie okrelonego poziomu stp procentowych traktowane jest jako tzw. cel poredni, mogcy spenia kluczow rol w realizacji celu ostatecznego. Czsto polityka stp procentowych realizowana jest w kontekcie innych narzdzi polityki pieninej takich jak zmiany poziomu rezerw obowizkowych, bezporednia kontrola akcji kredytowej bankw, zmiany wielkoci tzw. kwot redyskontowych i innych, ktre rzutuj na jej przebieg i skuteczno. Zmiany stp procentowych banku centralnego s odbierane jako zapowied przyszych decyzji mogcych zdecydowanie zmieni klimat gospodarczy. Stopa procentowa jest jednym z istotnych czynnikw wpywajcych na zachowania przedsibiorstw i gospodarstw domowych. Wadze publiczne powinny przywizywa szczegln uwag do jej poziomu. powinny dy do tego, aby stopa procentowa uksztatowaa si na poziomie pozwalajcym na efektywn alokacj zasobw finansowych kraju. Zbyt niska nie zapewnia odpowiedniej mobilizacji oszczdnoci oraz zadowalajcej selekcji inwestycji z punktu widzenia ich efektywnoci; zbyt wysoka nadmiernie hamuje konsumpcj i inwestycje. BC poprzez zmian stp procentowych, porednio zmniejszajc rezerwy bankowe powoduje wielokrotnie wiksze zmniejszenie pienidza bankowego i poday pienidza. Obniajc poda pienidza BC wywouje wzrost stopy procentowej (krzywa popytu na pienidz pozostaje niezmienna, a poda spada). Powoduje to spadek popytu inwestycyjnego (drosze kredyty), spadek konsumpcji prywatnej (drosze kredyty) i wydatkw rzdu (drosza obsuga dugu publicznego), spadek eksportu (wzrost stopy procentowej powoduje aprecjacj waluty a wiec produkty krajowe s drosze zagranic). Zmniejszenie inwestycji i innych wydatkw zmniejsza czny popyt przez dziaanie mechanizmw mnonika i obnia poziom cen i inflacje. Obrazuje to poniszy tzw. Model transmisyjny:

Gdzie R- oznacza rezerwy bankowe, M- poda_ pienidza, i- stop procentowa, I- inwestycje, C- konsumpcje, X- eksport, AD- zagregowane wydatki, Y- realny PKB, - inflacje. Alternatywnie, gdy BC poprzez operacje otwartego rynku zwiksza poda pienidza (np. skupuje papiery wartociowe) doprowadza do spadku stopy procentowej. Spadek stopy procentowej powoduje wzrost popytu inwestycyjnego, popytu konsumpcyjnego oraz wydatkw sfery publicznej (tasze oprocentowanie dugu publicznego), eksportu. Powoduje to wzrost zagregowanego popytu (wydatkw), produktu i inflacji. Graficznie mona to przedstawi jako rwnolege przesuniecie krzywej AD w gr. Istniej jednak tzw. efekty tumienia, spowodowane zalenoci popytu na pienidz zarwno od stopy procentowej jak i od dochodu. Spadek stopy procentowej powoduje wzrost dochodu, ktry to znowu powoduje wzrost zapotrzebowania na pienidz. Wzrost zapotrzebowania na pienidz natomiast wywiera presje na wzrost stopy procentowej, ktry dla rwnowagi musi wzrosn. Ostatecznie krzywa AD obnia si wzgldem najwyszej wartoci spowodowanej spadkiem stopy procentowej, ale nadal znajduje sie powyej poziomu sprzed obnienia si stopy procentowej. 11. Bezrobocie i przyczyny tego zjawiska. Bezrobocie rwnowagi i naturalna stopa bezrobocia. Bezrobocie jest zjawiskiem spoecznym polegajcym na tym, e cz ludzi zdolnych do pracy i deklarujcych ch jej podjcia nie znajduje faktycznego zatrudnienia z rnych powodw. Pod pojciem bezrobotnego mona rozumie osob niezatrudnion, nie prowadzc dziaalnoci gospodarczej i nie wykonujc innej pracy zarobkowej, zdoln i gotow do podjcia zatrudnienia (w penym lub niepenym 20

wymiarze czasu pracy). Jest to szeroka definicja. Natomiast wsk stosuj pastwowe Urzdy Pracy (powiatowe lub wojewdzkie). I tak bezrobotnym w rozumieniu przepisw Ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy jest osoba, ktra: ukoczya 18 rok ycia (penoletnia), nie ukoczya 60 lat w przypadku kobiet i 65 lat w przypadku mczyzn, aktualnie nie uczy si na adnym szczeblu ksztacenia lub nie jest skierowana na szkolenie przez PUP, jest zameldowana lub pozostaje w naszym kraju legalnie lub jej pobyt moe zosta zalegalizowany (azyl polityczny, karta staego lub czasowego pobytu, obywatele UE). Stopa bezrobocia jest to iloraz bezrobotnych przez aktywnych zawodowo w danej kategorii ludnoci. Aktywni zawodowo definiowani s przez GUS jako osoby pracujce plus osoby poszukujce pracy plus bezrobotni plus niepenosprawni (z moliwoci zatrudnienia w niektrych zawodach). Natomiast do aktywnych zawodowo cywili nie wlicza si pracownikw: wojska, policji oraz sub ochrony pastwa.

Istnieje wiele powodw, dla ktrych osoby chcce pracowa i zdolne do pracy nie znajduj zajcia odpowiadajcego ich aspiracjom i wymaganiom finansowym: Midzy zakoczeniem pracy w poprzednim miejscu pracy, a jej podjciem w nowym mija pewien czas. Ten typ bezrobocia okrela si mianem bezrobocia frykcyjnego i jest ono zazwyczaj niskie a take nie ma wikszego wpywu na gospodark. Osoby poprzednio pracujce mogy straci prac ze wzgldu na przeksztacenia gospodarcze, zmiany technologiczne czy upadek caych gazi przemysu (bezrobocie strukturalne). W Polsce na pocztku lat 90. XX wieku bya to bardzo dua grupa, co spowodowane byo midzy innymi nadmiernym zatrudnieniem w okresie gospodarki planowanej a take restrukturyzacj przemysu. Do tej grupy bezrobotnych nale m.in. grnicy, hutnicy, stoczniowcy, pracownicy PGR-w. Dua liczba bezrobotnych, bez odpowiednich kwalifikacji, na niewielkim obszarze powoduje, e gospodarka regionu (czsto osabiona upadkiem firm, w ktrych bezrobotni poprzednio pracowali) nie moe stworzy wystarczajco szybko miejsc pracy i wchon bezrobotnych. Bezrobocie takie utrzymuje si przez wiele lat na wysokim poziomie. 21

Osoby ktre zakoczyy edukacj, ale nie maj jeszcze dowiadczenia zawodowego nie s poszukiwan grup zawodow (z wyjtkiem niektrych specjalnoci). Wymagaj one dugiego szkolenia i nabywania dowiadczenia, bdc przez ten czas mao produktywnymi. Z tego powodu absolwenci czsto nie mog znale pracy nawet, jeli istnieje popyt na pracownikw w danej brany. Miejsca pracy mog znajdowa si gdzie indziej, ni poszukujcy pracy pracownicy. Ze wzgldu na niewielk mobilno ludnoci (np. niech do przeprowadzki do miasta i trudnoci takiej przeprowadzki) oraz wysokie koszty dojazdu osobom takim trudno znale zatrudnienie. Osoby potrafice wytworzy warto dodan na poziomie X, a ktrych koszt zatrudnienia (paca minimalna, podatki, skadki na ubezpieczenie spoeczne, koszty przeszkole i inne) s wiksze od X nie znajd zatrudnienia. Obnienie podatkw lub pacy minimalnej moe spowodowa zwikszenie zatrudnienia w tej grupie, jest jednak politycznie kontrowersyjne. Pracodawcy mog obawia si zatrudniania osb pomimo, e aktualnie potrzebuj siy roboczej, ze wzgldu na trudno ich zwolnienia kiedy popyt bdzie mniejszy. Sytuacj t rozwiza mog w pewnym stopniu inne formy zatrudniania, takie jak umowy na czas okrelony, umowy o dzieo, czy zlecenia. Naturalna stopa bezrobocia (bezrobocie naturalne) poziom bezrobocia wystpujcy w gospodarce gdy rynek znajduje si w stanie rwnowagi. Ekonomici czsto definiuj naturaln stop bezrobocia jako sum bezrobocia frykcyjnego i strukturalnego. Bezrobocie to wie si ze zmianami na rynku pracy zwizanymi z wahaniami aktywnoci siy roboczej, likwidowaniem niektrych bran i powstawaniem nowych. Naturalna stopa bezrobocia w gospodarce rynkowej nigdy nie jest rwna zero. To odsetek siy roboczej obejmujcy tych, ktrzy nie chc podj pracy przy pacy realnej zapewniajcej rwnowag i s dobrowolnie bezrobotni. Najprostsz miar naturalnej stopy bezrobocia jest przecitna stopa bezrobocia dla dziesitek lat. W warunkach normalnych, a wic wtedy, gdy realny PKB jest rwny potencjalnemu PKB, naturaln stop bezrobocia opisuje formua: gdzie: u- naturalna stopa bezrobocia b- stopa utraty pracy e- stopa znajdowania pracy

odcinek EF- naturalna stopa bezrobocia Badajc rnice stopy bezrobocia ( np. w czasie) naley si przyjrze rnicom pomidzy stop utraty pracy a stop znajdowania pracy. Wysoka stopa odstpowania od pracy na rynku (wysoki dopyw i niski odpyw bezrobotnych) zwiksza naturaln stop bezrobocia, ktra bdzie wysoka take w gospodarce o niskiej stopie znajdowania pracy. Wysoka stopa podejmowania pracy, obnia naturaln stop bezrobocia. Jeeli stopy utraty pracy i stopy znajdowania pracy s stae, to gospodarka automatycznie zmierza do naturalnej stopy bezrobocia. Wpyw na naturaln stop bezrobocia wywieraj take odpywy i dopywy zasobu siy roboczej. Naturalna stopa bezrobocia dla caej gospodarki ksztatuje si pod wpywem bardzo wielu czynnikw. Na jej wzrost poprzez obnienie stopy znajdowania pracy oddziauj cztery szczeglne czynniki: 22

Pace proefektywnociowe Korzyci pacowe z przynalenoci do zwizkw zawodowych Pace minimalne Ubezpieczenie na wypadek bezrobocia Czynniki okrelajce naturaln stop bezrobocia s niestae, odpowiednio pod wpywem ich zmian, naturalna stopa bezrobocia take ulega pewnym przeobraeniom. Kiedy w gospodarce dokonuj si liczne procesy restrukturyzacyjne, gdy sia robocza odznacza si niezwykle wysok iloci modych pracownikw z wysokimi stopami rotacji lub gdy minimalne pace oraz zasiki byyby wiksze, naturalna stopa bezrobocia powinna by wysoka. Na jej obnienie powinien wpywa spadek udziau pracownikw nalecych do zwizkw zawodowych. Obecne tendencje w gospodarce wskazuj najprawdopodobniej na obnianie si naturalnej stopy bezrobocia. 12. Omw wybrane hipotezy na temat rde bezrobocia: klin podatkowy, paca mobilizujca (efficiency wage), swoi obcy (insiders - outsiders). Klin podatkowy - nazwa wzia si od ksztatu na wykresie, ktry wynika z popytu i poday pracy - jest to rnica midzy wydatkami pracodawcy na pensj (uwzgldniajc wszelkie obcienia podatkowe: np. ZUS, podatek dochodowy, skadki na ubezpieczenia), a faktycznie otrzymywanym wynagrodzeniem. Trzeba pamita, e w Polsce pracodawca wydaje na pracownika wicej ni wynosi paca brutto, bo cz skadek jest dzielona midzy pracownika a pracodawc.

Klin podatkowy w Polsce w 2006 roku wynosi okoo 44%. Wysoko klina podatkowego wykazuje tendencje do pokrywania si z udziaem wydatkw sektora publicznego w odniesieniu do PKB (w 2006 roku w Polsce wspczynnik ten wynosi 43.3%).Klin podatkowy jest jednym z miernikw opiekuczoci pastwa. Jest to jeden z waniejszych czynnikw branych pod uwag przez zagranicznych inwestorw przy wybieraniu lokalizacji inwestycji, gdy informuje o nakadach jakie inwestor bdzie musia ponie w zwizku z zatrudnieniem. Hipoteza pac proefektywnociowych/mobilizujcych (ang. efficiency wages) wie si z przekonaniem, e poziom pac wpywa na wydajno pracownikw. Dzieje si tak na skutek skonienia pracownika do rezygnacji z "obijania si" w pracy, gdy zwiksza to warto dochodu, jakiego musiaby si wyrzec w wyniku straty pracy, gdyby jego uchylanie si od pracy zostao wykryte

23

Model swoi- obcy (ang. insider- outsider models)- to model nowej teorii bezrobocia przymusowego, ktry wyjania dlaczego pracownicy zatrudnieni w przedsibiorstwie mog zada wyszych pac ni domaga mogliby si ci, ktrzy pozostaj bez pracy. Okrelenie "swoi" dotyczy zatrudnionych pracownikw , "obcy"bezrobotnych. Z punktu widzenia ekonomii przedsibiorstwo powinno dy do minimalizacji kosztw, pozornie zatrudnienie nowej, taszej siy roboczej byoby racjonalne. Jednak model zwraca uwag na dwa dodatkowe czynniki: konieczne byoby poniesienie kosztw zwolnienia starych oraz przyjcia i przeszkolenia nowych pracownikw moe doj do obnienia jakoci wsppracy midzy pracownikami Przedsibiorcy akceptuj wic wysz, narzucon stop pac "swoich" i przesuwaj si wzdu krzywej popytu na prac prowadzc do wysokiego poziomu bezrobocia. Efekty dziaania modelu to midzy innymi: niewielkie fluktuacje pracownikw spadek zatrudnienia przy kadym poziomie inflacji wywoywanie zjawiska: histereza (na rynku pracy) Model przypisujcy wysokie bezrobocie poziomowi pac narzucanemu pracodawcom przez pracownikw. 13. Pogldy klasykw i keynesistw w sprawie istnienia i przyczyn bezrobocia oraz sposobw jego zwalczania.

Klasyczna myl ekonomiczna ma korzenie w pracach Adama Smitha (1776), J.B. Saya (1803) i Johna Stuarta Milla (1848). Gwne zaoenia tego nurtu makroekonomii elastyczno cen i pac (pionowa krzywa poday na Rys. 1, po prawej) oraz stabilna gospodarka szybko i automatycznie dochodzca do stanu rwnowagi przy penym zatrudnieniu1. Szczeglnie istotne jest tu prawo Saya goszce, e nadprodukcja jest z samej swej istoty niemoliwa (patrz prawa strona rys. 1). Po negatywnym szoku popytowym gospodarka przesuwa sie z AD do AD i pocztkowo czne wydatki spadaj z punktu A do punktu B, lecz dostosowanie pac i cen nastpuje szybko (z P do P) i produkcja powraca do poziomu potencjalnego C. J. M. Keynes w Oglnej teorii zatrudnienia, procentu i pienidza (1936) przedstawi teori makroekonomiczn, komplet teoretycznych narzdzi pozwalajcych obserwowa skutki polityki ekonomicznej, a take wstrzsw zewntrznych. Podejcie keynesowskie stanowczo akcentuje brak elastycznoci zarwno cen, jak i pac oraz wprowadza paska (lub lekko wznoszc sie, jak na rys. 1, z 24

lewej) krzywa poday AS. Zgodnie z tym podejciem poda nie stwarza dla siebie odpowiedniego popytu, a produkcja moe odbiega od poziomu potencjalnego przez dowolnie dugie okresy. Przy niskim pooeniu AD punkt A wyznaczy warunki rwnowagi charakteryzujcy sie duym bezrobociem. Jeeli czny popyt wzronie z AD do AD, poziom realnej produkcji wzronie z punktu A do B, ale wzrosn rwnie ceny. Efektem polityki gospodarczej jest wzrost produkcji i zatrudnienia. Bezrobocie wynikajce z niedostatku popytu (keynesowskie) pojawia sie wtedy, gdy faktyczna produkcja jest mniejsza od produkcji potencjalnej. W krtkim okresie, do czasu dostosowania sie pac i cen oraz osignicia przez nie poziomu zapewniajcego nowa rwnowag dugookresow spadek cznego popytu prowadzi do spadku produkcji i zatrudnienia. Keynesici s zdania, e krtki okres charakteryzujcy si niepenym zatrudnieniem moe trwa stosunkowo dugo, nawet kilka lat dlatego warto stymulowa gospodark do osignicia rwnowagi. Na pocztku, rwnowaga na rynku pracy stabilizuje sie w punkcie E, gdzie wystpuje jedynie bezrobocie dobrowolne EF (rys. 2). Nastpnie popyt na prac zmniejsza sie z LD do LD. Gospodarka przechodzi zatem do punktu A i pojawia sie bezrobocie przymusowe AE. W duszym okresie, jeeli popyt na prace zostanie w pooeniu LD, ostatecznie pace realne obni sie do W*, a rynek odzyska rwnowag w punkcie G. W tej sytuacji, zdaniem keynesistw, niezbdna jest interwencja banku centralnego lub rzdu (ekspansywna polityka fiskalna/monetarna), ktry obniajc stopy procentowe pomoe przesun krzywa popytu na prace powrotem do pooenia LD i przywrci rwnowag w punkcie E. Polityka gospodarcza jest zatem w rekach keynesistw narzdziem sucym do likwidacji niewykorzystanych zdolnoci wytwrczych AE, pozwalajcym doprowadzi do zwikszenia produkcji i zatrudnienia. Z Rys. 2 wynika, e rodki zalecane przez keynesistw mog za cen wzrostu pac nieco zwikszy zatrudnienie w krtkim okresie, gdy gospodarka nie osigna jeszcze punktu rwnowagi. Dalsze zwikszanie popytu nie ma jednak sensu, jeeli gospodarka znajduje sie w takich punktach jak E, czy G, gdzie wystpuje jedynie bezrobocie dobrowolne (odpowiednio odcinki EF i GH). Jak zmniejszy wobec tego bezrobocie dobrowolne? Na to pytanie prbuje odpowiedzie ekonomia podaowa, ktra zaleca stosowanie bodcw mikroekonomicznych w celu zmiany poziomu penego zatrudnienia, wielkoci produkcji potencjalnej oraz naturalnej stopy bezrobocia.

Bezrobocie klasyczne oznacza rodzaj bezrobocia pojawiajcy sie wtedy, gdy paca jest rozmylnie utrzymywana powyej poziomu, przy ktrym krzywe poday pracy i popytu na prace sie przecinaj. W modelu klasycznym zakada si, e gitkie pace i ceny utrzymuj gospodark w stanie penego zatrudnienia, a gospodarka ma wbudowany system samoregulacji, ktry prowadzi ja do punktu rwnowagi. Jakie byy ich zdaniem przyczyny wysokiego bezrobocia w latach trzydziestych XX w? Zgodnie z ich diagnoza, pace nie mogy wrci do poziomu rwnowagi z rnych przyczyn, takich jak: niedopasowanie kwalifikacji siy roboczej do kwalifikacji, ktrych potrzebuj przedsibiorstwa (kiedy przedsibiorstwa nie potrzebuj ju kwalifikacji posiadanych przez dotychczasowych pracownikw, 25

krzywa popytu na prace LD przesuwa sie w lewo i luka miedzy AJ i LF sie zwiksza (bezrobocie dobrowolne ronie). zbyt wysokie zasiki dla bezrobotnych - stopa zastpienia to relacja wysokoci zasikw dla bezrobotnych do wysokoci wynagrodzenia z pracy. Jej wzrost moe doprowadzi do zwikszenia zasobu siy roboczej (LF przesuwa sie w prawo). Jednoczenie AJ przesuwa sie w lewo ludzie duej s bezrobotni, bo duej szukaj odpowiedniego miejsca pracy. Na skutek tych dwch procesw bezrobocie odpowiadajce warunkom rwnowagi si zwiksza. dziaalno zwizkw zawodowych - miara siy zwizkw zawodowych jest ich zdolno do zmniejszania skonnoci do podejmowania pracy i spowodowania w ten sposb wzrostu wynagrodze, ktremu towarzyszy spadek zatrudnienia. Wzrost znaczenia zwizkw zawodowych w latach70 XX w. wywar silny wpyw na poziom bezrobocia w stanie rwnowagi (krzywa AJ przesuwa sie w lewo zwikszajc poziom bezrobocia naturalnego). zbyt wysokie podatki - kracowa stopa opodatkowania to odsetek kadego dodatkowego dochodu, przejmowany przez pastwo w formie podatku. Miedzy cena pacona przez nabywc, a cena otrzymywana przez sprzedawc pojawia sie wtedy klin podatkowy odcinek AB na rys. 3 jest miar sumy paconego przez kadego z pracownikw podatku dochodowego, a wielko zatrudnienia w punkcie rwnowagi B wynosi N1 (tyle s w stanie zaoferowa osoby aktywne zawodowo przy pacy netto = W3). Naturalna wielko bezrobocia w tym punkcie to BC. W przypadku likwidacji podatku dochodowego, nowy punkt rwnowagi to E, a zatrudnienie wrasta do N2, a wynagrodzenie na rk wynosi W2. ustawodawstwo okrelajce pace minimalne

14. Mikroekonomiczne rda sztywnoci cen i pac. Lepko, sztywno cen powszechne zjawisko polegajce na opnionym dostosowywaniu si cen do si poday i popytu; przykad niedoskonaoci rynku. Niedostosowanie cen moe by spowodowane kosztami zmiany cen (tzw. menu costs), ich bryowatoci, brakiem informacji, w tym iluzj pienidza (ludzie myl zmiany cen nominalnych i realnych), oraz kosztem ich uzyskania (np. trudno w ustaleniu optymalnej ceny kolejnej godziny pracy pracownika, skutkujca sta stawk), a take innymi sztywnociami w gospodarce wywoanymi wprost przez rozmaite instytucje (zwyczaj, zawarte z wyprzedzeniem umowy, ceny regulowane, zniechcajce do zmian cen prawo, negocjowane ze zwizkami zawodowymi i pracodawcami ukady zbiorowe itp.). W sytuacji niedostosowania cen obrt dobrem, ktrego cena jest lepka, jest niszy od optymalnego (maksymalnego). Powstaje wwczas strata w ujciu ekonomicznym. Sztywno cen dotyczy dowolnych dbr: tak towarw i usug, jak pac, kapitau czy wiedzy. Jest w funkcjonujcych gospodarkach zjawiskiem powszechnym , cho poszczeglne rynki mog si istotnie rni skal lepkoci. 26

W ekonomii jest pojcie sztywnoci pac, ale take sztywnoci cen. Sztywne, lub inaczej lepkie - bo dostosowujce si ociale ceny, to jeden z objaww niedoskonaoci rynku. Ekonomici dowodz, e mamy do czynienia rwnie ze sztywnociami cen, ktrych skala jest czasem bardzo znaczna. W rozumieniu teorii ekonomii oznacza to, e wystpujca na danym rynku cena przewysza cen rwnowac popyt i poda dobra i stan ten jest na rynku utrwalony nie ma tendencji do przywrcenia ceny rwnowagi. Jest to zwykle sytuacja niepodana dla uczestnikw rynku, zwaszcza dla nabywcw danego dobra. Dlaczego pojedyncze przedsibiorstwo moe nie chcie obnia ceny swojego dobra? Moemy wyrni kilka podstawowych przyczyn takiego wanie zachowania. Po pierwsze, dobra produkowane przez przedsibiorstwo ciesz si du popularnoci, co powoduje, e popyt na nie jest stay i w maym stopniu zaley od poziomu ceny (mwimy wtedy, e popyt jest mao elastyczny lub nieelastyczny dotyczy to czsto firm bedcych monopolem). Chocia przedsibiorstwo to (zainteresowane moliwie najwyszym zyskiem), utrzymywa bdzie w tej sytuacji podwyszone ceny, nie spowoduje to znacznego spadku zainteresowania produktem. Po drugie, zmiana ceny wymaga dodatkowego kosztu, ktry polega na poinformowaniu odbiorcw o jej zmianie. Koszty takie, obejmujce fizyczne koszty zmiany ceny, jak drukowanie nowych metek, ulotek, czy wydatki na negocjacje cenowe, promocj i reklam, w teorii ekonomii nazywane s "kosztami menu". Ta kategoria kosztw powoduje, e przedsibiorstwa niechtnie dostosowuj swoje ceny, o ile nie przewiduj odpowiedniej rekompensaty w postaci dodatkowych zyskw. Po trzecie, wspomniane "koszty menu" mog przyczynia si do ustalania ceny na wiele okresw w przyszoci i rygorystycznego okrelenia terminu i skali zmian tyche cen. Przy zaoonym z gry harmonogramie cenowym przedsibiorstwo nie moe w peni reagowa na zmiany, ktre nastpuj na rynku (np. po stronie popytu), a cilej - moe dostosowywa tylko wielko swojej produkcji. Jeli takie zmiany miayby charakter gwatowny i niekorzystny, "koszty menu" mog przyczyni si do pogorszenia wynikw finansowych firmy. Po czwarte wreszcie, warto uwiadomi sobie bezporedni zaleno, jaka istnieje pomidzy rynkiem pracy a rynkami dbr. Do wytworzenia praktycznie kadego typu dbr uywamy czynnika produkcji, jakim s wanie pracownicy. Kade przedsibiorstwo nabywa pewn liczb jednostek pracy po okrelonej cenie (pacy). Pace z kolei stanowi niezwykle istotny element kosztw wytworzenia produktw. Jeeli mamy do czynienia ze sztywnociami na rynku pracy (a w praktyce jest tak niemal zawsze, co staralimy si pokaza we wspomnianym, odrbnym artykule), niejako automatycznie bd one "transmitowane" na rynek dbr. W ten sposb dochodzimy do wanego spostrzeenia, e sztywnoci cen i pac mog by zjawiskami wystpujcymi cznie i nierozdzielnie. Przyczyny sztywnoci cen, jakie pokrtce scharakteryzowalimy, maj zastosowanie wycznie w odniesieniu do pojedynczej firmy. Jeli rozpatrywa je w skali caej gospodarki, skadajcej si z wielkiej liczby podmiotw gospodarczych, efekty drobne w skali mikro, zsumowane i multiplikowane, mog spowodowa powane zaburzenia w kontekcie makroekonomicznym. Omawiany monopol w gazi przemysu kluczowej dla caej gospodarki (np. w brany paliwowej) poprzez usztywnienie ceny swojego dobra na poziomie wyszym od poziomu rwnowagi moe pogarsza warunki funkcjonowania reszty przedsibiorstw i zmniejszy finalny poziom produkcji caej gospodarki. Drobne na pozr "koszty menu" mog powodowa bardzo powane sztywnoci w zakresie oglnogospodarczego poziomu cen (efekt ten to tzw. spostrzeenie PAYM od nazwisk ekonomistw prowadzcych badania w tym zakresie M.Parkina, G.A.Akerlofa, J.Yellen i G.Mankiwa). Tendencja do ustalania harmonogramu cen ma miejsce w przypadku niektrych gospodarek, np. Japonii. Ceny wyznaczane s tam na sztywno na kilka okresw, a ich ewentualne zmiany (np. pod wpywem niekorzystnej sytuacji gospodarczej) wprowadza si bardzo niechtnie. Istnienie sztywnoci cenowych w obrbie rnych rynkw, jest dowodem na niesprawno rynkw (ang. market failure). Trudno si wic dziwi, e zaoenie sztywnoci cen zwykle odnajdujemy w teoriach, ktre postuloway usprawnienie dziaania rynkw za pomoc aktywnej polityki pastwa. Sztywne (lub "lepkie" czyli dostosowujce si ociale i z opnieniem) ceny towarzyszyy makroekonomii od poowy lat 30 XX wieku. Na bazie tego wanie zaoenia opracowano modele, ktre tumaczyy jak za pomoc wydatkw publicznych zwalczy bezrobocie i podwyszy produkcj. Wiele empirycznych przyczyn sztywnoci cen (jakich kilka przedstawilimy w poprzednim paragrafie) zostao jednake wskazanych cakiem niedawno. Okazuje si wic, e na pozr prosty do wytumaczenia problem sztywnoci cen i pac, jest frapujcym zagadnieniem teoretycznym i dotyka najwaniejszych kwestii z zakresu naszego codziennego ycia. Sztywno pac 27

Na rynku dbr osiganie rwnowagi odbywa si poprzez zmian cen, ale rynek pracy jest inny ni rynki produktw. Trwae bezrobocie oznacza stan nierwnowagi, w ktrym cz pracobiorcw nie znajduje nabywcw, bo nie mona znaczco obniy cen. Sytuacj, w ktrej pace nie dostosowuj si do popytu na prac nazywa si sztywnoci pac. Rynek pracy jest inny ni rynki produktw. W kadej gospodarce wystpuje mniejsze lub wiksze bezrobocie. W jzyku rynku dbr oznacza to, e towar rynku pracy (czyli ludzkie umiejtnoci) mog stale nie znajdowa nabywcw. Stoi to w sprzecznoci z zaprezentowan wczeniej argumentacj, e w gospodarce sprzeda mona wszystko jest to tylko kwestia ceny. Rynek pracy jest specyficzny, poniewa cena (czyli pace) nie ustala si na nim w taki sposb, aby wszyscy chtni do pracy znaleli zatrudnienie. Z pewnych powodw pace ustalone s za wysoko, a wic zgodnie z analiz poday i popytu nastpuje przewaga sprzedajcych nad kupujcymi na rynku produktw powoduje to przyrost towarw w magazynach, na rynku pracy pojawia si bezrobocie. Sytuacja, w ktrej wynagrodzenia ustalone s na zbyt wysokim poziomie i nie chc spada, nazywa si w ekonomii sztywnoci pac. Istniej wakie przyczyny, dla ktrych przedsibiorcy wol oferowa swoim pracownikom pace przewyszajce poziom, ktry zrwnowayby rynek. Zawarte s one w dwch uzupeniajcych si modelach: teorii pacy wydajnociowej (motywacyjnej) oraz teorii stosunku uczestnik-osoba postronna (insider-outsider theory). Teorie pacy motywacyjnej kad nacisk na czynniki, ktre powoduj, e przedsibiorstwa same s skonne paci wicej zatrudnianym pracownikom. Z kolei teorie stosunku uczestnik-osoba postronna podkrelaj, e wysze stawki pacy obowizujce na rynku ksztatowane s w duej mierze przez samych pracownikw, ktrzy dziaaj wbrew interesom swoich bezrobotnych kolegw. W kolejnej odsonie sztywnoci rynkowych przekonamy si, e brak elastycznoci po stronie wynagrodze moe powodowa sztywnoci po stronie samych cen na rynkach produktw, co sprawia, e cenowy mechanizm przywracania rwnowagi rwnie tam staje si zawodny. 1. Dugoterminowe umowy o prac - zbieno z interesami zarwno pracownikw, jak i pracodawcw. 2. Procesy dostosowawcze w obrbie czynnika: praca; a) ustne (niesformalizowane) a pisemne (sformalizowane) umowy o prac; b) okresowe zwolnienia pracownikw (lay-offs); c) zmiany wielkoci nakadu pracy w okresach oywienia i recesji - zatrudnianie i zwalnianie na stae jako kocowy etap dostosowa. 3. Ksztatowanie si pac; a) okresowy tryb negocjacji pacowych (np. raz do roku bd nawet rzadziej); b) konsekwencja makroekonomiczna - brak natychmiastowej reakcji pac na zaburzenia popytu; reakcje pac s przesunite w czasie i wykazuj mniejsz amplitud waha. 4. Przyczyny wolnego tempa dostosowa pac: a) okresowy charakter negocjacji pacowych; b) przedsibiorstwa mog, zgodnie z dugofalowym interesem pracownikw, niwelowa wahania pac w czasie; c) powolne zmiany pac zmuszaj przedsibiorstwa do ujawniania prawdziwego stanu popytu na ich produkty; d) zwizki zawodowe mog oponowa przeciwko obnice pac w okresie kryzysu, nawet wiedzc, i przyczyni si to do wzrostu bezrobocia. 15. Model IS LM i zastosowanie modelu do opisu polityki makroekonomicznej.

28

Model IS-LM pojawi sie w 1937 r. za sprawa J. R. Hicksa (Nobel 1972) jako rozwiniecie i sformalizowanie myli J.M. Keynesa. Ewolucja tego modelu cigle trwa. Model dzieli gospodark na rynki: towarowy (IS) i pieniny (LM). Przedmiotem modelu jest krtkookresowa rwnowaga makroekonomiczna na tych rynkach oraz powizania midzy nimi. Model jest narzdziem analizy stanu i warunkw rwnowagi, automatycznego procesu dostosowania i polityki stabilizacyjnej. Model IS-LM obrazuje wspzaleno miedzy rynkami dbr i pienidza, przy zaoeniu staych cen i funkcjonowaniu tzw. celu monetarnego (zapewni rwno popytu na pienidz z dana, zaoon nominaln poda pienidza). Model IS-LM rozpatruje takie kombinacje produkcji (=dochodu) i stopy procentowej , ktre prowadz do ustalenia sie rwnowagi na kadym z dwch rynkw towarowym i pieninym oddzielnie, i w efekcie wyznacza taka jedyna kombinacje Y (produkcja) i R (stopa procentowa), ktra prowadzi do rwnowagi na obu tych rynkach rwnoczenie. Krzywa IS to funkcja rwnowagi na rynku towarowym. Przedstawia takie kombinacje produkcji (Y) i stopy procentowej (R), dla ktrych rynek produktw jest w rwnowadze. Rwnowaga, ktra opisuje krzywa IS zachodzi wtedy, gdy zagregowany popyt jest rwny produkcji (AD=Y). Ruch po krzywej IS krzywa IS jest nachylona ujemnie i biegnie ku doowi. Ruch po krzywej jest najczciej skutkiem zmiany stopy procentowej. Np. w wyniku obnienia stp procentowych (R1 do R2) taniej kredyty, wzrasta popyt globalny, inwestycje i dochody ludzi zatrudnionych w produkcji inwestycyjnej. W rezultacie powoduje to wzrost produkcji (Y1 do Y2).

Przesuniecie krzywej IS (Reakcja na zmian polityki fiskalnej G, T0, t) - przesunicia krzywej IS nastpuje w wyniku zmiany polityki fiskalnej, czyli gdy zmianie ulegn wydatki rzdowe G lub podatki To, t. Gdy rzd planuje ekspansywna polityk fiskaln, to zwiksza wydatki rzdowe lub zmniejsza podatki. Wwczas krzywa IS przesunie si rwnolegle do gry (IS1 do IS2) (rys. 3). Gdy rzd jest nastawiony na restrykcyjna polityk fiskalna, czyli obnia wwczas wydatki rzdowe lub zwiksza podatki, to krzywa przesunie sie analogicznie w d.

29

Rysunek 3. Przesuniecie krzywej IS pod wpywem wzrostu wydatkw rzdowych G

Krzywa LM to funkcja rwnowagi na rynku pieninym, gdy popyt na pienidz rwna sie poday pienidza. Przedstawia takie kombinacje produkcji (Y) i stopy procentowej (R), dla ktrych rynek pieniny jest zrwnowaony. Zachodzi wtedy rwno L=M (popytu na pienidz L czasami jako Md i poday pienidza M czasami jako Ms). Ruch po krzywej LM - ruch po krzywej jest najczciej skutkiem zmiany wielkoci produkcji (Y). Na rynku pieninym zaleno miedzy dochodem a stop procentow jest dodatnia. Std te gdy ronie produkcja, to ronie popyt transakcyjny, poniewa wiksza ilo pienidza jest niezbdna do obsugi wikszej liczby transakcji. Przy danej poday pienidza wzrost popytu powoduje, e uczestnicy rynku zmniejszaj B sprzedajc obligacje, czy wycofujc oszczdnoci z banku. Wzrasta wwczas cena pienidza, co zwiksza atrakcyjno trzymania pienidza w formie B. Tak wiec, wzrost produkcji z Y1 do Y2 powoduje wzrost stopy procentowej i przesuniecie sie punktu rwnowagi z A do B.

Reakcja na zmian polityki pienienej M/P Rysunek 6. Przesuniecie krzywej LM pod wpywem zmiany poday pienidza

30

Zmiana pooenia krzywej LM moe by spowodowana zwikszeniem ekspansywna polityka monetarna lub zmniejszeniem poday pienidza (M) restrykcyjna polityka monetarna, przy zaoeniu, e pozostae parametry s bez zmian. Jeli wzrasta poda_ to krzywa LM1 przesuwa sie w prawo do LM2, a wzrasta produkcja Y z Y1 do Y2. Gdy za poda maleje krzywa przesuwa sie w lewo do LM3. 16. Wykorzystujc model IS - LM przedstaw moliwe skutki polityki budetowej (fiskalnej) w gospodarce zamknitej. Polityka fiskalna jest to zbir decyzji podejmowanych przez rzd i dotyczcych wysokoci podatkw i wydatkw. W wyniku zmian w polityce fiskalnej nastpuj przesunicia krzywej IS. Ruchy wzdu krzywej IS odzwierciedlaj wpyw zmian stopy procentowej na popyt globalny i dochd.

Ekspansja fiskalna Wzrost wydatkw pastwa powoduje przesunicie krzywej IS z pooenia IS 0 do IS1, nie zmieniajc jednak wielkoci poday pienidza. W zwizku z tym krzywa LM pozostaje w tym samym miejscu. Ekspansja fiskalna powoduje zmian punktu rwnowagi, jednake dochd zwiksza si tylko do Y2 (a nie Y1) poniewa wzrost produkcji i dochodu powoduje podwyk stopy procentowej, co ogranicza skal popytu globalnego. Ekspansja fiskalna (dodatni wstrzs popytowy) powoduje wypieranie czci wydatkw prywatnych. Wywoany przez ni wzrost produkcji i dochodu prowadzi do podwyki stopy procentowej, ktra poprzez swj ujemny wpyw na niektre skadniki wydatkw sektora prywatnego ogranicza czn skal wzrostu popytu globalnego. Restrykcyjna polityka fiskalna Zacienienie polityki fiskalnej przyniesie odwrotne skutki. Krzywa IS przesunie si wwczas z pooenia IS1 do IS0: produkcja spadnie, co spowoduje ograniczenie popytu na pienidz. Warunkiem przywrcenia 31

rwnoci popytu na pienidz z niezmienion poda (krzywa LM pozostanie w tym samym miejscu stan rwnowagi na rynku pieninym) jest obnika stopy procentowej. Skuteczno polityki fiskalnej w gospodarce zamknitej mona rozpatrywa w zalenoci od kta nachylenia tych krzywych; skuteczne warianty (duy przyrost produkcji) zaznaczone s na rowo, mao skuteczne (may wzrost PKB) na zielono: 17. Wykorzystujc model IS - LM przedstaw moliwe skutki polityki pieninej (monetarnej) w gospodarce zamknitej. Krzyw LM wyprowadzamy przy zaoeniu danego celu monetarnego w postaci nominalnej poday pienidza. Zmiany docelowej wielkoci poday pienidza (zmiana polityki pieninej pastwa) oznaczaj, e aby utrzyma stan rwnowagi na rynku pienidza musi si zmieni popyt na pienidz. Zmiany te s obrazowane poprzez przesunicia krzywej LM w prawo lub w lewo. Ruchy po krzywej LM oznaczaj, e wyszej stopie procentowej odpowiada wyszy dochd, co pozwala zachowa rwno popytu na pienidz ze sta jego poda. R stopa procentowa w % Y - PKB

LM

LM

r1 r2

IS

Y y1 y2 Ekspansywna polityka pienina - rysunek przedstawia sytuacj wywoan ekspansywn polityk pienina, tj. zwikszeniem przez wadze monetarne poday pienidza. Wzrost poday pienidza powoduje, e zaczyna ona przewysza popyt. Nierwnowaga ta powoduje spadek stopy procentowej, co pocignie za sob zmian pooenia krzywej LM [krzywa ta jest zbiorem takich punktw, dla ktrych zrwnowaony jest rynek pieniny]. Krzywa LM przesunie si w prawo. Tym samym poziom stopy procentowej w nowym punkcie rwnowagi spadnie z r1 do r2. Ekspansja monetarna powoduje, e przy kadym poziomie dochodu, do pobudzenia wzrostu popytu i dostosowania go do zwikszonej poday pienidza wystarczy nisza stopa procentowa. Nisza stopa procentowa pobudza wzrost dochodu, ktry take prowadzi do wzrostu popytu na pienidz. Restrykcyjna polityka pienina- w sytuacji odwrotnej, gdy nastpi obnienie docelowej poday pienidza, nastpi przesunicie krzywej LM w lewo (w gr) co spowoduje, e stopa procentowa w nowym punkcie rwnowagi wzrasta a produkcja i dochd zmniejszaj si. 18. Model AD-AS. Za pomoc modelu AD/AS mona opisa wahania koniunktury tzn. odchylenia rzeczywistej wielkoci produkcji od poziomu produkcji potencjalnej i towarzyszce im zmiany poziomu cen i bezrobocia. Ponadto mona prezentowa zmiany samej wielkoci produkcji potencjalnej, Yp. Zdarzenia takie, jak powikszenie sie zasobu pracy w gospodarce lub zmniejszenie sie skonnoci ludzi do pracy, przesuwaj lini dugookresowej zagregowanej poday, LAS, w prawo i w lewo. 32

Krzywa AD Krzyw AD wyprowadza sie z modelu IS-LM. Kady punkt na krzywej AD reprezentuje rwnowag z modelu IS-LM (czyli jednoczesna rwnowag na rynku dbr i usug oraz na rynku pieninym). Graficzne wyprowadzenie krzywej AD pokazuje rysunek 1.

Przesuniecie krzywej LM na rysunku 1. wynika ze spadku poziomu cen z P do P2. Linia AD ilustruje zaleno wielkoci planowanych zagregowanych wydatkw AE od poziomu cen w gospodarce. Jej nachylenie jest ujemne poniewa: Zmiany cen powoduj zmiany poday pienidza, co za porednictwem stopy procentowej wpywa na planowan konsumpcj. Zmiany cen wpywaj na realn warto zasobw pienidza u konsumentw, wywoujc efekt majtkowy tzn.: zmiany poziomu cen lub stopy procentowej wpywaj na si nabywcz nagromadzonych pienidzy, co powoduje zmian wielkoci produkcji.

Krzywa AS Krzywa AS to krzywa zagregowanej poday. Jej nachylenie zaley od analizowanego okresu. W dugim okresie krzywa AS jest pionowa (LAS) AS klasyczna. W krtkim okresie jest dodatnio nachylona (SAS) - Keynesowska. W bardzo krtkim okresie jest pozioma. Bardzo krtki okres to ten, ktry analizowalimy w modelu ISLM oraz w krzyu keynesowskim. Innymi sowy zaoenie w modelu IS-LM oraz w krzyu keyensowskim o staoci cen oznaczao pozioma AS. Przesunicia krzywych Ekspansywna polityka fiskalna i monetarna przesuwaj AD w prawo. Restrykcyjna polityka fiskalna i monetarna przesuwaj AD w lewo. 33

Wzrost (spadek) wydatkw autonomicznych przesuwa AD w prawo (w lewo). Wzrost kosztw produkcji przesunie krzywa SAS do gry. Wzrost pac nominalnych w przedsibiorstwach przesunie SAS do gry. Postp technologiczny, zwikszenie zasobw czynnikw produkcji itp. przesun LAS w prawo.

19. Wykorzystujc model AD-AS przedstaw reakcj gospodarki na szoki popytowe i podaowe. Klasyczny model makroekonomiczny jest bardziej waciwy dla analizy dugookresowej natomiast model keynesowski jest bardziej waciwy dla oceny sytuacji krtkookresowej, poniewa zaoenie doskonaej elastycznoci cen i pac w krtkim okresie jest nierealny. Makroekonomiczne szoki podaowe w gospodarce s spowodowane wszystkimi zdarzeniami majcymi wpyw na zmian wielkoci zagregowanej oferty dbr odpowiadajcej poszczeglnym poziomom cen w gospodarce. Graficznie mona je przedstawi jako przesunicia linii zagregowanej poday (SAS/LAS) w lewo/do gry (negatywny makroekonomiczny szok podaowy) lub w prawo/w d (szok pozytywny).

Przykad negatywnego makroekonomicznego szoku podaowego to wysoki wzrost cen ropy naftowej(z powodu spadku wydobycia np.) przekadajcy sie na rosnce koszty produkcji w gospodarce. W efekcie w zwizku z wyszymi cenami ropy te same iloci dbr s oferowane w gospodarce po wyszych cenach, aby pokry wysze koszty produkcji. Negatywny makroekonomiczny szok podaowy (np. wzrost cen ropy) przesuwa lini krtkookresowej zagregowanej poday, SAS, w gr (w lewo). Przedsibiorstwa podnosz ceny, aby pokry rosnce ceny energii. Wzrost cen redukuje zagregowane wydatki. Z sytuacji pocztkowej E0 punkt rwnowagi przemieszcza sie do E1 . Krtkookresowa linia zagregowanej poday SAS0 przemieszcza sie do SAS1. Pooenie krzywej zagregowanego popytu nie zmienia si. W nowym punkcie krtkookresowej rwnowagi gospodarki E1 ceny s wysze ni w sytuacji wyjciowej (P0) a produkcja mniejsza, Y1. Na rynku pracy pojawia sie przymusowe bezrobocie. Moliwe s dwa scenariusze rozwoju wypadkw. Jeli pracobiorcy sie zgodz to spadn pace, linia krtkookresowej zagregowanej poday powrci do poziomu SAS0 i przymusowe bezrobocie zniknie. Moe by rwnie tak, e droejcy czynnik produkcji rop zacznie sie zastpowa czynnikami, ktre nie droay (efekt substytucyjny na rynku czynnikw produkcji). Dla kadego poziomu zatrudnienia spadnie wwczas kracowa produkcyjno pracy. Zmniejsza sie: poziom zatrudnienia, odpowiadajca rwnowadze, produkcja potencjalna i pace realne. 34

Pozytywny makroekonomiczny szok podaowy (np. ropa potaniaa). Z punktu pocztkowego E0 w krtkim okresie linia SAS0 przesuwa sie w d do pooenia SAS1. Gospodarka znajduje sie w punkcie rwnowagi E1. Kolejno mog si realizowa rne scenariusze. Wzrost produkcji do poziomu Y1 moe spowodowa brak rk do pracy i wzrost pac oraz cen. Linia SAS powrci wtedy do pooenia pocztkowego, SAS0, a produkcja powrci stopniowo do potencjalnej wielkoci Yp. Alternatywnie przedsibiorstwa mog zacz wykorzystywa wicej ropy naftowej. Wzrost wydajnoci pracownikw przeoy si na wzrost zatrudnienia. W efekcie nastpi trway wzrost produkcji potencjalnej i wynagrodze realnych. W wyniku zmian nominalnych pac i cen, ktre po upywie krtkiego okresu odzyskuj gitko, miedzy kocem krtkiego i dugiego okresu linia krtkookresowej zagregowanej poday, SAS, stopniowo przesuwa sie w d i powstaje linia dugookresowej zagregowanej poday, LAS. Na rysunkach 14.10a i 14.10.b chodzi o punkty E0 i E2. Przyczyna zmian samej produkcji potencjalnej, Yp s zmiany wyposaenia gospodarki w czynniki produkcji. Kiedy zasoby sie powikszaj, zwikszaj sie take moliwoci produkcyjne gospodarki, Yp. Postp technologiczny rwnie_ przesunie LAS w prawo (zwikszy Yp).

Przyczyna makroekonomicznych szokw popytowych w gospodarce s zdarzenia, ktre wpywaj na zmiana cznego zapotrzebowania na dobra, AE, odpowiadajcego poszczeglnym poziomom cen, P. Pozytywnemu makroekonomicznemu szokowi popytowemu odpowiada przesuniecie linii AD w prawo, a negatywnemu odpowiada przesuniecie linii AD w lewo. Wiara gospodarstw domowych w zbliajcy sie okres dobrej koniunktury i zwikszajcych si dochodw moe spowodowa pozytywny makroekonomiczny szok popytowy (z AD do AD1). Natomiast zmniejszenie przez pastwo wydatkw na zakup dbr, G, sprawia, e zagregowane wydatki malej a linia AD przesuwa sie w lewo (z AD do AD2).

35

Negatywny makroekonomiczny szok popytowy (wywoany np. restrykcyjna polityka budetowa pastwa) przesuwa linie zagregowanego popytu z pooenia AD w d do pooenia AD. W krtkim okresie gospodarka reaguje po keynesowsku i wzdu linii krtkookresowej zagregowanej poday, SAS przemieszcza sie z punktu E0 do punktu E1. Ceny obniaj si, lecz tylko troch (z P0 do P1). Reakcja przedsibiorstw jest raczej zmniejszenie produkcji z Yp do Y1 ni obnika cen. Pace s lepkie w krtkim okresie. Spadek produkcji powoduje spadek popytu na prace i spadek zatrudnienia -> wzrost bezrobocia. W dugim okresie pod naciskiem przymusowego bezrobocia pace nominalne (a wic i ceny, bo ceny silnie uzalenione od pac) spadaj. W efekcie w dugim okresie linia krtkookresowej zagregowanej poday, SAS, stopniowo przemieszcza sie z pooenia SAS0 do pooenia SAS1. Oznacza to, e dziki spadkowi pac, takie same wielkoci produkcji s oferowane po coraz niszych cenach. W dugim okresie w spadek cen zwiksza realna poda pienidza. Na skutek zwikszonej poday pienidza, poprzez efekt stopy procentowej i bezporednio zwiksza si popyt i produkcja w gospodarce. Podobnie dziaa efekt majtkowy. W konsekwencji na rynku pracy nastpuje spadek wielkoci przymusowego bezrobocia. Paca realna nie zmienia sie, poniewa paca nominalna i paca zmieniaj sie w tym samym kierunku (i prawie o tyle samo). Te procesy przesuwaj punkt rwnowagi w gospodarce z punktu E1 do E2. Zgodnie z teoriami klasykw produkcja wynosi tyle samo co przed szokiem popytowym, ceny spady, bezrobocie przymusowe znikno. Pozytywny makroekonomiczny szok popytowy powoduje odwrcenie kolejnoci procesw omwionych powyej. Gospodarka znajduje sie w stanie pocztkowym w rwnowadze pkt. E0 . Punkt rwnowagi po pozytywnym szoku popytowym przesuwa si wzdu linii krtkookresowej zagregowanej poday, SAS0, do punktu E1. Nastpuje wzrost produkcji (z Yp do Y1), nieco podnosz sie ceny (z P0 do P1). Pace s lepkie. Kolejno wzrasta wykorzystanie czynnikw produkcji (nadgodziny) zwizane ze wzrostem dziaalnoci wytwrczych (wzrosy ceny). Po upywie krtkiego okresu niedobr rak do pracy powoduje wzrost pac nominalnych i cen, przesuwajc linie SAS0 do pooenia SAS1. Malejce realna poda pienidza i efekt majtkowy powoduj, e w gospodarce zmniejsza sie zagregowany popyt. Przy wyszych cenach w punkcie E2 gospodarka powraca do poziomu produkcji Yp.

36

20. Opisz typowy cykl koniunkturalny w gospodarce i wyjanij jego mechanizm.

Tendencja rozwojowa (trend) produkcji to wygadzona cieka obrazujca rozwj produkcji w dugim okresie po wyeliminowaniu krtkookresowych waha. Jednak w rzeczywistoci produkcja globalna i wydajno pracy nie rosn rwnomiernie, ale wystpuj wahania wok hipotetycznego trendu, ktre okrela sie mianem cyklu koniunkturalnego. Cyklem koniunkturalnym nazywamy krtkookresowe odchylenia produkcji od jej trendu.3 Przebieg cyklu koniunkturalnego. W wahaniach cyklu koniunkturalnego mona wyrni cztery podstawowe fazy: 1. kryzys (lub recesja w zalenoci od skali spadku produkcji) 2. depresja (lub dno kryzysu) 3. oywienie gospodarcze 4. wysoka koniunktura (rozkwit gospodarczy), Miedzy poszczeglnymi fazami zachodzi zwizek przyczynowo-skutkowy, co oznacza e mechanizmy i procesy zachodzce w jednej fazie cyklu warunkuj mechanizmy i procesy w nastpnej fazie. Przebieg cykli jest nieregularny, rni sie one miedzy sob dugoci poszczeglnych faz oraz amplituda waha. Punktem wyjcia jest tak zwany kryzys nadprodukcji (przewaga poday w porwnaniu z efektywnym 37

popytem), w wyniku procesw inwestycyjnych, ktre s niekontrolowane, czyli nadmierna rozbudowa potencjau. Przy tej skali produkcji, dochodw itd. rynek nie moe wszystkiego wchon. Nastpuje faza kryzysu- ograniczenie produkcji, inwestycji (co pociga za sob kryzysy u przedsibiorcw zwizanych z danym producentem), zatrudnienia, zamwie na surowce i kooperacje. Spada zysk, sia nabywcza, ronie bezrobocie. Zmniejsza si stopie wykorzystania zasobw, ogranicza sie inwestycje. Nastpuje faza depresji (dno kryzysu), ktra odznacza sie wzgldn stabilizacja gospodarki na obnionym poziomie, na rynku zostaj te przedsibiorstwa, ktre przy tak niskich cenach maj zyski. Banki komercyjne maksymalnie ograniczaj kredyt. W pewnym momencie tej fazy gospodarka osiga najniszy poziom jest to tzw. dolny punkt zwrotny. Gospodarka funkcjonuje na zwolnionych obrotach i dalej ju ani inwestycje, ani konsumpcja nie wykazuj tendencji malejcej. Dochodzi w ten sposb do dna kryzysu. W tym okresie silniejsi przedsibiorcy, ktrzy przetrwali kryzys, wykorzystuj okres niepomylnej koniunktury i dokonuj stopniowo renowacji swego kapitau - zaczynaj zwiksza zatrudnienie i inwestycje. Zaczyna sie faza oywienia. Zaczyna sie poprawia relacja cen do kosztw wytwarzania, co prowadzi do zwikszenia zyskw. Nagromadzone rodki pienine w bankach komercyjnych szukaj ujcia handlowego, co powoduje obnienie stopy procentowej tasze kredyty pozwalaj na wiksze inwestowanie. Rosn kursy akcji i obligacji. Oywienie obejmuje coraz to nowe dziedziny ycia gospodarczego a osignie now faz szczytowego rozwoju, zaczyna sie faza rozkwitu charakteryzujca sie dalszym wzrostem poszczeglnych wskanikw aktywnoci gospodarczej, ale ju w zwolnionym tempie. Szczytowy stan koniunktury gospodarka wykazuje wwczas, gdy inwestycje osigaj swj najwyszy poziom i dalej ju przestaj rosn. Stopniowo narastaj nowe sprzecznoci i napicia w gospodarce, ktre wczeniej czy pniej kad kres ekspansji inwestycyjnej i uruchamiaj mechanizmy przejciowego regresu gospodarczego. Przyczyny - zakadajc, e poziom produkcji jest wypadkow oczekiwa dotyczcych wielkoci popytu na dane dobro, przyczyn wystpowania odchyle faktycznej wielkoci produkcji od trendu naley upatrywa w zmianach zachodzcych po stronie popytowej. Czynnikami, ktre maja istotny wpyw na wzrost popytu globalnego s m.in.: wzrost eksportu, wzrost wydatkw pastwa, obnienie stopy procentowej. za spadek popytu globalnego moe zosta wywoany przez: podwyk podatkw, spadek popytu na eksport, obnienie sie oczekiwanych przez przedsibiorstwa zyskw. Mona by na pierwszy rzut oka powiedzie, e to wanie czynniki warunkujce wielko globalnego popytu podlegaj krtkookresowym wahaniom, a obserwowane zmiany w poziomie produkcji s jedynie konsekwencja tych waha. Jednak to w aden sposb nie wyjania cyklicznoci tego zjawiska, a wic nie moe stanowi penego wytumaczenia istnienia cykli koniunkturalnych. Teorie dotyczce cykli koniunkturalnych: teorie pienine cykle koniunkturalne wynikaj z iloci pienidza i wielkoci kredytu model mnonika-akceleratora teoria politycznego cyklu koniunkturalnego - Jednym z moliwych objanie, ktre odnosz si do waha w gospodarce, jest koncepcja politycznego cyklu koniunkturalnego. Teoria ta wskazuje, i rzdy, chcc jak najduej utrzyma sie przy wadzy i wierzc w krtka pami wyborcw, staraj si odpowiednio regulowa oglny poziom popytu stosujc narzdzia polityki fiskalnej i pieninej. Wedle tej koncepcji na pocztku kadencji rzd ma stosowa restrykcyjn polityk pienin i fiskaln, doprowadzajc gospodark do kryzysu, za bezporednio przed nowymi wyborami wprowadza rodki pobudzajce oywienie gospodarcze. Poniewa w trakcie kryzysu narosy znaczne rezerwy produkcyjne, moliwy jest wzrost produkcji znacznie szybszy ni wynika to z dugookresowego trendu, co ma przekona wyborcw do ponownego udzielenia partii rzdzcej poparcia. Teoria ta wskazuje, e cykle koniunkturalne odpowiadaj sw dugoci i okresem wystpowania kadencjom rzdw w poszczeglnych pastwach, jednak ekonomici wskazuj, e zjawisko cykli koniunkturalnych ma bardziej zasadnicze przyczyny.

38

teorie cyklu rwnowagi bdy w oczekiwaniach co do zmian cen i pac skaniaj ludzi do zgoszenia nadmiernej lub niedostatecznej poday siy roboczej , co wywouje cykliczne wahania produkcji i zatrudnienia teoria realnego cyklu koniunkturalnego innowacje i wstrzsy po stronie wydajnoci w jednym sektorze mog si przenosi na ca gospodark i powodowa wahania cykliczne wstrzsy podaowe przyczyn cyklw koniunkturalnych s przesunicia cznej poday jednym z wanych czynnikw ksztatujcych poziom popytu globalnego s wahania eksportu netto, jednak wahania importu s w duej mierze wypadkowa zmian poziomu produkcji krajowej, za wahania eksportu zale od popytu za granica. Handel midzynarodowy jest wic kanaem przenoszenia cykli z jednych krajw do innych jednak dla wyjanienia przyczyn cyklicznoci potrzebna jest teoria odwoujca sie do czynnikw wewntrznych. 21. Inflacja i deflacja oraz sposoby pomiaru. Wpyw inflacji i deflacji na wzrost gospodarczy. Inflacja jest to wzrost przecitnego poziomu cen dbr w jakim okresie. Przeciwiestwem inflacji jest deflacja. poziom cen (rok t) poziom cen (rok t-1) Stopa inflacji = poziom cen (rok t-1) a) inflacja - wzrost poziomu cen w okrelonym czasie; b) czysta inflacja - wzrost cen wszystkich dbr i czynnikw produkcji w jednakowym tempie. Uwaga: przypadek czystej inflacji nie jest tylko moliwoci teoretyczn, lecz ma wane implikacje praktyczne (np. w analizie finansowej i ocenie przedsiwzi inwestycyjnych). c) inflacja bazowa wzrost poziomu cen w okrelonym czasie, po wyeliminowaniu wpywu czynnikw sezonowych oraz szokw podaowych. 3. Rodzaje inflacji. a) w zalenoci od rda: - inflacja popytowa (gdy popyt czny ronie szybciej ni potencja wytwrczy gospodarki, co podnosi ceny, aby zachowana zostaa rwnowaga cznej poday i popytu) , - inflacja kosztowa (wynika ze wzrostu kosztw w okresach wysokiego bezrobocia i niskiego wykorzystania zasobw). b) wg kryterium tempa zmian cen - inflacja pezajca, - inflacja galopujca(wzrost cen jest dwu lub trzy cyfrowy), - hiperinflacja (wzrost cen o milion czy bilion %). 4. Mierniki i sposoby pomiaru inflacji. a) deflator PKB; wskanik cen detalicznych (CPI, RPI); wskanik cen producentw (PPI). Najpopularniejsz miar inflacji jest indeks wzrostu cen towarw i usug konsumpcyjnych (CPI). W Polsce inflacja w cenach paconych przez konsumentw wyniosa 0,9% w roku 2003. Prcz caorocznego indeksu wzrostu cen towarw i usug konsumpcyjnych podawany jest take indeks dla poszczeglnych miesicy roku - np. inflacja grudzie do grudnia - procentowy wzrost poziomu cen towarw i usug w grudniu danego roku w stosunku do poziomu cen w grudniu roku poprzedniego. Drug miar inflacji jest indeks cen producentw PPI. Jest to wskanik zmiany cen produkcji przemysowej. Deflator PKB (PKB nominalne/PKB realne) opisuje zmiany wszystkich cen wliczanych do PKB. Deflator jest miernikiem bardziej oglnym, jednak CPI lepiej informuje o zmianach kosztw utrzymania. Przyczyny inflacji: nadmierna emisja pienidzy (moliwa tylko w systemie pienidza dekretowego) nieproporcjonalna do wzrostu gospodarczego, prowadzona poprzez: o dodruk banknotw niemajcych pokrycia o oprocentowanie pienidzy o dziaalno kredytow bankw komercyjnych (tzw. "bankowa kreacja pienidza"). * 100

39

niespodziewany i gwatowny wzrost kosztw produkcyjnych (np. surowcw energetycznych), ktry prowadzi do ograniczenia zagregowanej poday wzrost zagregowanego popytu w gospodarce niezrwnowaony budet pastwa (wydatki z budetu przewyszaj wpywy) przeinwestowanie gospodarki (nadmierne rozwinicie procesu inwestycyjnego finansowanego przez pastwo) ingerencja pastwa w polityk emisyjn Banku Centralnego, co prowadzi w rezultacie do nadmiernej iloci pienidza. wadliwa struktura gospodarki import inflacji (wraz ze wzrostem cen artykuw importowanych przez dany kraj nastpuje wzrost kosztw produkcji, a co za tym idzie wzrost cen) dugookresowe dodatnie saldo bilansu handlowego (nadwyka eksportu nad importem) monopolizacja gospodarki (monopolici wzrost kosztw produkcji mog przenosi na cen) zaduenie gwnych przedsibiorstw w danym sektorze Skutki inflacji Negatywne skutki inflacji to: Realny spadek wartoci zobowiza i wierzytelnoci, ktre nie podlegaj waloryzacji; w szczeglnoci skutkiem inflacji jest wzgldne zmniejszenie si dochodw osb, ktrych nominalne dochody s stae te niekorzystne konsekwencje inflacji mona w pewnym stopniu zmniejszy dokonujc odpowiednio czsto waloryzacji zobowiza. Tzw. koszty zdartych (lub zdzieranych) zelwek s zwizane z tym, e w warunkach wysokiej inflacji ludzie d do utrzymywania mniejszych zasobw gotwki, co zwizane jest z pewnymi kosztami, jak np. koszty dojazdu do bankomatu wraz z rozpowszechnianiem si obrotu bezgotwkowego znaczenie tych kosztw bdzie male. Tzw. koszty zmienianych jadospisw s to koszty zwizane z tym, e w warunkach wysokiej inflacji firmy czciej musz zmienia ceny, co wie si z dodatkowymi kosztami przykadowo restauracje musz czciej zmienia jadospisy. Inne skutki inflacji: Poniewa sia nabywcza pienidza maleje, konsumenci chc si go pozby, zakupujc dobra, ktrych warto nie maleje. Tym samym napdzaj te sektory gospodarki, ktre produkuj dobra trwae (szeroko pojte maszyny, biuteri, zoto itp.). Poniewa rosn ceny dbr, konsumenci chtniej kupuj ich tasze zamienniki. Na przykad, gdy droeje szynka z 10 z/kg do 12 z/kg, a kiebasa z 5 z/kg do 6 z/kg (oba produkty po 20%), to osoby, ktrych ju nie sta na zakup szynki, kupi kiebas. Tym samym producenci kiebas zwiksz dochody, a producenci szynki zmniejsz. Powyszy skutek wywouje wzrost (niekoniecznie rwnomierny) cen innych towarw. Jeeli wzrasta cena benzyny (take np. przez nakadanie podatkw, w tym akcyzy), rosn koszty transportu i ceny wszystkich towarw, ktre s transportowane. Tym samym wzrost ceny benzyny moe spowodowa wzrost cen chleba. Osobnym problemem jest niepewno co do przyszej wartoci inflacji. Podnosi to ryzyko prowadzenia dziaalnoci gospodarczej. Uwaa si, e niepewno co do wartoci inflacji jest tym wiksza, im wyszy jest poziom inflacji. Inflacja - analiza tempa zmian; a) rwnanie implikuje, e tempo wzrostu realnego popytu na pienidz musi si rwna nadwyce tempa wzrostu nominalnej poday pienidza nad tempem wzrostu cen. A zatem: STOPA INFLACJI = TEMPO WZROSTU NOMINALNEJ PODAY PIENIDZA - TEMPO WZROSTU REALNEGO POPYTU NA PIENIDZ jeeli tempo wzrostu realnego popytu na pienidz wynosi 0, to stopa inflacji jest rwna stopie wzrostu nominalnej poday pienidza; b) w rzeczywistoci zmiany realnego dochodu i stopy procentowej, a zatem i realnego popytu na pienidz, s niewielkie w skali roku; oznacza to, i szybkim zmianom nominalnej poday pienidza musi towarzyszy wysoka inflacja. Dane empiryczne dla wielu krajw potwierdzaj cisy zwizek midzy tempem wzrostu iloci pienidza a inflacj.

40

Deflacja okrelenie spadku cen rynkowych, sytuacji, kiedy za t sam ilo pienidzy kupi mona coraz wicej dbr towarw i usug. Zjawisko przeciwstawne do inflacji, polegajce na obnianiu si oglnego poziomu cen dbr i usug, a take produkcji i zatrudnienia w wyniku ograniczenia dopywu pienidza do gospodarki. Wystpowao w fazie kryzysu w cyklu gospodarczym i zwizane byo z nadwyk globalnej poday nad globalnym popytem (luka deflacyjna). Wspczenie prawie nie wystpuje. Wrd przyczyn deflacji wymienia si: brak proporcjonalnej do wzrostu gospodarczego emisji pienidza. nadmierne oprocentowanie lokat terminowych czynicych opacaln tezauryzacj pienidza zjawisko powszechnie wykorzystywane do walki z inflacj, powoduje jednak wzrost iloci pienidza poza rynkiem tzw. "balon inflacyjny"; nie tyle znosi wic inflacj, co oddala jej wystpienie i moe wywoa przejciow deflacj. spata zobowiza kredytowych przy braku emisji pienidza i wstrzymaniu akcji kredytowej. Deflacja jest wwczas efektem nadmiernego zaduenia a to wszystko przyczyn krachu gospodarczego zwanego nietrafnie "nadprodukcj". Skutki deflacji: zmniejszenie opacalnoci produkcji (tylko w przypadku regulacji rynkowych uniemoliwiajcych obnienie kosztw produkcji) wzrost siy nabywczej pracujcej czci spoeczestwa (tylko w przypadku zamroenia pac) konsumpcja i zamwienia przemysu s odsuwane w czasie (w oczekiwaniu na nisze ceny), co napdza recesj. Jeli pienidz powizany jest z jakim ograniczonym dobrem (np: zoto, cho nie jest to immanentnie zwizane ze zjawiskiem deflacji) niemoliwa jest nadmierna ekspansja kredytowa ze strony bankw. 22. Spoeczne koszty inflacji i polityka deflacyjna. Negatywne skutki inflacji to: Realny spadek wartoci zobowiza i wierzytelnoci, ktre nie podlegaj waloryzacji; w szczeglnoci skutkiem inflacji jest wzgldne zmniejszenie si dochodw osb, ktrych nominalne dochody s stae te niekorzystne konsekwencje inflacji mona w pewnym stopniu zmniejszy dokonujc odpowiednio czsto waloryzacji zobowiza. Tzw. koszty zdartych (lub zdzieranych) zelwek s zwizane z tym, e w warunkach wysokiej inflacji ludzie d do utrzymywania mniejszych zasobw gotwki, co zwizane jest z pewnymi kosztami, jak np. koszty dojazdu do bankomatu wraz z rozpowszechnianiem si obrotu bezgotwkowego znaczenie tych kosztw bdzie male. Tzw. koszty zmienianych jadospisw s to koszty zwizane z tym, e w warunkach wysokiej inflacji firmy czciej musz zmienia ceny, co wie si z dodatkowymi kosztami przykadowo restauracje musz czciej zmienia jadospisy. Inne skutki inflacji Poniewa sia nabywcza pienidza maleje, konsumenci chc si go pozby, zakupujc dobra, ktrych warto nie maleje. Tym samym napdzaj te sektory gospodarki, ktre produkuj dobra trwae (szeroko pojte maszyny, biuteri, zoto itp.). Poniewa rosn ceny dbr, konsumenci chtniej kupuj ich tasze zamienniki. Na przykad, gdy droeje szynka z 10 z/kg do 12 z/kg, a kiebasa z 5 z/kg do 6 z/kg (oba produkty po 20%), to osoby, ktrych ju nie sta na zakup szynki, kupi kiebas. Tym samym producenci kiebas zwiksz dochody, a producenci szynki zmniejsz. Powyszy skutek wywouje wzrost (niekoniecznie rwnomierny) cen innych towarw. Jeeli wzrasta cena benzyny (take np. przez nakadanie podatkw, w tym akcyzy), rosn koszty transportu i ceny wszystkich towarw, ktre s transportowane. Tym samym wzrost ceny benzyny moe spowodowa wzrost cen chleba. ZUDZENIE INFLACYJNE - definicja (por. iluzja pienidza): sytuacja, kiedy ludzie myl zmienne realne z nominalnymi i kieruj si w swych decyzjach tymi ostatnimi. Dwa rodzaje zudzenia: a) towary droej, ergo - stopa yciowa si obnia; b) mylna ocena efektw np. znacznego wzrostu cen ropy (relatywnej), powodujcego konieczno zwikszenia eksportu kosztem rynku wewntrznego; (i) pracownicy nie domagaj si podwyek pac, (ii) nastpuje wzrost pac i cen, tzn. pojawia si okres inflacji; 41

c) w obu przypadkach inflacja jest wywoana wstrzsem podaowym; jeli rzd prbuje j neutralizowa (amortyzowa) przez druk pienidzy, to przyczyn spadku stopy yciowej nie jest ani inflacja, ani ekspansja pienina, lecz sam wstrzs - inflacja jest tylko jego symptomem. Koszty niepewnoci zwizane z inflacj: a) niewiadome efekty realne, b) niech ludzi do ryzyka = koszty psychiczne, c) im wysza inflacja, tym wiksze ryzyko (np. przy inflacji w przedziale 0 - 4%, tj. rednio 2%, i w przedziale 18 - 22%, tj. rednio 20%). Osobnym problemem jest niepewno co do przyszej wartoci inflacji. Podnosi to ryzyko prowadzenia dziaalnoci gospodarczej. Uwaa si, e niepewno co do wartoci inflacji jest tym wiksza, im wyszy jest poziom inflacji. Narzdzia polityki gospodarczej majce na celu wyeliminowanie inflacji: a) restrykcyjna polityka fiskalna (jej kosztem jest jednake przejciowy okres wysokiego bezrobocia, tj. stagflacja), b) polityka dochodowa (polityka ksztatowania wysokoci pac i dochodw); wikszo dotychczasowych prb jej zastosowania koczya si niepowodzeniem, c) polityka dochodowa operujca podatkami (jej przykadem jest stosowany w Polsce "popiwek"). 2. Dostosowanie instytucji w celu osabienia presji inflacyjnej (w skrajnym przypadku - likwidacji rde inflacji). Dziaania te maj charakter dugofalowy; a) kontrola poczyna banku centralnego, b) kontrola systemu bankowego. 3. Przystosowanie do wspycia z inflacj; a) standardowe rodki agodzenia skutkw inflacji (okresowe dostosowania wysokoci stp procentowych, przedziaw podatkowych, zasad rachunkowoci); b) indeksacja- system powizania pac, cen lub stp procentowych z okrelonym wskanikiem ekonomicznym (najczciej jest to wskanik inflacji bazowej), zmiana wartoci tego wskanika powoduje proporcjonaln zmian pacy, ceny czy stopy procentowej. Indeksacj mona rwnie opisa jako przeliczenie wartoci okrelonego parametru (np.: pacy) w oparciu o wskanik pokazujcy zmian czynnika wpywajcego na warto tego parametru (np.: inflacji); indeksacja pac umoliwia dostosowanie zawartych porozumie pacowych do zmienionych warunkw (wzrost cen, spowodowany inflacj) Sposoby likwidacji deflacji; emisja pienidzy oywiajca popyt wyrwnanie niedoboru pienidza na rynku, ktry wywoa deflacj. obnienie stp procentowych czynice inwestycje w realn gospodark bardziej opacalnymi od tezauryzacji pienidzy. ujemne oprocentowanie lokat terminowych jako opata za "parkowanie" pienidza; koncepcja niemieckiego ekonomisty Silvio Gesella. roboty publiczne zmniejszajce bezrobocie, prowadzce do odbudowania popytu poprzez wypacanie pensji robotnikom; koncepcja Johna Maynarda Keynesa. Negative Income Tax (NIT) koncepcja Miltona Friedmana. dofinansowanie ludzi najniej zarabiajcych, ktrym nie przysugiwao prawo do zasiku dla bezrobotnych. Ulgi podatkowe nie byy wystaczajce, aby zapewni minimum socjalne najniej uposaonym osobom pracujcym. Wypata NIT bya zasadna ekonomicznie, gdy pastwo pacio mniej ni w przypadku kwoty zasiku dla osoby bezrobotnej. (Nie dotyczy to oczywicie sytuacji, kiedy pastwo w ogle nie wypaca zasiku dla bezrobotnych). NIT by te form wspierania mniej zamonych pracodawcw. 23. Przedstaw krzyw Phillipsa i dyskusj dotyczc zalenoci, jak ona opisuje. Krzywa Phillipsa pochodzi od nazwiska ekonomisty Albana W. Phillipsa, ktry analizujc dynamik pac nominalnych i bezrobocia w Wielkiej Brytanii od drugiej poowy XIX w. do poowy XX w. zaobserwowa odwrotn zaleno pomidzy tymi zmiennymi. Krzywa Phillipsa to przedstawiony graficznie zwizek midzy tempem wzrostu pac nominalnych a poziomem bezrobocia. Im wysza stopa bezrobocia, tym nisza dynamika wzrostu pac nominalnych. Gdy koniunktura si poprawia i bezrobocie spada, tempo wzrostu pac nominalnych wzrasta. Gdy stan rynku pracy poprawia si i bezrobocie spada, ronie sia przetargowa zwizkw zawodowych w negocjacjach 42

pacowych. Gdy bezrobocie wzrasta, pracodawcy zajmuj sztywniejsze stanowisko i pace nominalne malej. Warto zauway, e krzywa Phillipsa przecina o poziom przy pewnej wartoci stopy bezrobocia. Oznacza to, e do tego momenty pace nominale wzrastaj, ale w coraz sabszym tempie, natomiast przy bezrobociu przewyszajcym ten punkt zaczynaj spada. Punk styku odpowiada stanowi rwnowagi na rynku pracy stabilizacja pac nominalnych. Wynika z tego, e stan rwnowagi charakteryzuje si pewnym poziomem bezrobocia. Popularno koncepcji krzywej Phillipsa wzrosa, gdy Samuelson i Solow wysunli twierdzenie o istnieniu funkcjonalnej zalenoci midzy tempem wzrostu pac nominalnych a tempem wzrostu cen oraz przedstawili zmodyfikowan krzyw Philipsa w postaci zalenoci stopy bezrobocia i stopy wzrostu cen. Podkrelajc wymienno inflacji i bezrobocia dostarczyli wanych wskazwek dla polityki gospodarczej. Wynikao z nich, e mona dokona wyboru midzy wysz inflacja i mniejszym bezrobociem a nisz inflacj i wyszym bezrobociem. Gdy istniejca stopa bezrobocia uznana zostaa za za wysok, mona j obniy ekspansywn polityk fiskaln i pienin, ale kosztem zwikszenia inflacji. Zaleno midzy cenami, pacami i wydajnoci mona opisa w nastpujcy sposb: Z faktu, i ceny s ustalane wedug przecitnego kosztu pracy na jednostk produktu wynika, e P jest zawsze proporcjonalne do WL/Q, gdzie P oznacza poziom cen, W stawk pac, L jest liczb godzin pracy, a Q wielkoci produkcji. Zamy dalej, e przecitna wydajno pracy (Q/L) wskazuje regularny wzrost w tempie 1% rocznie. Jeeli zatem pace rosn o 4% rocznie, to ceny bd wzrasta o 3% rocznie (4% wzrostu pac -1 % wzrostu wydajnoci). Oglniej: Stopa inflacji = stopa wzrostu pac stopa wzrostu wydajnoci To pokazuje zaleno midzy inflacj cen i inflacj pac.

Powysza koncepcja znalaza potwierdzenie w rzeczywistoci wielu krajw i staa si w latach 60. i 70. XX wrcz teoretyczn podstaw polityki gospodarczej. W latach 70. XX pojawio si zjawisko stagflacji, polegajce na jednoczesnym wystpowaniu wysokiej inflacji i wysokiego bezrobocia i nastpi wzrost popularnoci innych teorii, a w szczeglnoci teorii naturalnej stopy bezrobocia wysunitej przez Friedmana i Phelpsa. Uwaali oni, e w gospodarce istnieje pewien poziom bezrobocia odpowiadajcy stanowi rwnowagi. Wynika on z niedoskonaoci funkcjonowania rynki, niepenej informacji rynkowej oraz niedopasowania struktury popytu do poday. Bezrobocie to, nazywane naturalnym, moe by obniane za pomoc ekspansywnej polityki makroekonomicznej. Jednak polityka ta moe przyj tylko krtkotrwaa efekty, podnoszc na stae poziom inflacji.

43

44

45

PODSUMOWANIE: pierwotnie krzywa Philipsa ilustrowaa odwrotn zaleno midzy inflacj a bezrobociem. Dzi wiemy e krtkookresowa krzywa Philipsa ilustruje jedynie przejciow substytucyjno tych zmiennych, pokazujc w jaki sposb bezrobocie i inflacja dostosowuj si do szokw popytowych. Szoki podaowe prowadz do wyszej inflacji i bezrobocia w sytuacji gdy proces dostosowania si pac i cen jest powolny. Dugookresowa krzywa Philipsa przebiega pionowo. Jeeli ludzie s w stanie w peni dostosowa si do inflacji, to nie wywiera ona adnego wpywu na zmienne realne. Gospodarka powraca do swojej naturalnej stopy bezrobocia niezalenie od stopy inflacji. Wysoko na jakiej przebiega krtkookresowa krzywa Philipsa zaley przede wszystkim od tempa wzrostu iloci pienidza oraz oczekiwa inflacyjnych. Aby krzywa Philipsa przesuna si w d, ludzie musz uwierzy, e inflacja obniy si w przyszoci. 24. Czym jest stagflacja? Przedstaw przyczyny stagflacji za porednictwem modelu AD-AS.

46

25. Inflacja i bezrobocie s swoistymi "chorobami" gospodarki. Ktra z nich jest, Twoim zdaniem, bardziej dotkliwa, powaniejsza?

47

48

26. Wpyw oczekiwa na zachowania podmiotw gospodarczych. Hipoteza racjonalnych oczekiwa. Oczekiwania egzogeniczne (zewntrzne): niedocenienie wagi problemu tworzenia si oczekiwa, ale proste przyjmowanie ich jako dane zewntrzne. Oczekiwania s wnoszone do analizy z zewntrz. Analiza taka moe wykaza skutki zmian oczekiwa (np. wzrost oczekiwa przyszych zyskw moe spowodowa zwikszenie si wydatkw inwestycyjnych przy kadym poziomie stopy procentowej), ale przyczyny znamy oczekiwa nie podlegaj tu badaniu i nie s one powizane z innymi czciami analizy. Przy danych oczekiwaniach brak jest sprzenia zwrotnego midzy wzrostem produkcji i oczekiwaniami wyszych zyskw w przyszoci. Upraszczajc mona powiedzie, e oczekiwania egzogeniczne nie s objaniane przez model, ale przyjmuje si je jako dane. W najlepszym przypadku modele takie krel niekompletny obraz funkcjonowania gospodarki, w najgorszym za pomijaj pewne nieuniknione sprzenia zwrotne midzy analizowanymi danymi a oczekiwaniami. Oczekiwania ekstrapolacyjne (adaptacyjne): opieraj si na zaoeniu, e przyszo jest przedueniem niedawnej przeszoci. Zgodnie z t hipotez przysz warto wskanika ekonomicznego mona przewidzie na podstawie jego przeszych wartoci oraz wartoci bdw popenionych podczas przewidywania tej samej zmiennej w przeszoci. W przypadku gdy przewidywany wskanik charakteryzuje si du zmiennoci lub na przykad systematycznie ronie przewidywania dokonane z zastosowaniem hipotezy adaptacyjnych oczekiwa obarczone s systematycznym bdem. Pogld podzielany przez

Teoria racjonalnych oczekiwa gosi, e podmioty gospodarcze podejmuj swoje decyzje w oparciu o wszystkie dostpne informacje o aktualnych uwarunkowaniach ekonomicznych oraz o potencjalnych skutkach tych decyzji. Posiadaj rwnie umiejtno wycigania wnioskw ze zdarze w przeszoci, co pozwala im przewidywa moliwe scenariusze wydarze w przyszoci. Bazuj na swojej wiedzy i dowiadczeniu, a nie danych historycznych co sprawia, e na og poprawnie potrafi przewidzie przyszo. Podmioty gospodarcze nie korzystaj z regu, ktre sprawiaj, e prognozy odchylaj si systematycznie w gr lub w d od wielkoci rzeczywicie zaobserwowanych. Nie oznacza to, e kady zawsze wszystko ocenia prawidowo. Zawsze zdarzaj si rzeczy, ktrych nie mona byo przewidzie. Niekiedy zdarza si przeszacowa lub niedoszacowa wpywu jakiego czynnika. Jednak jeeli tendencja do bdu zostanie zauwaona, podstawy formuowania oczekiwa zostan skorygowane. Teoria racjonalnych oczekiwa podaje w wtpliwo skuteczno angaowania si polityki gospodarczej w dynamizowanie wzrostu gospodarczego, gdy pastwo nie ma wpywu na trway wzrost zatrudnienia lub produktu. Twrcy tej teorii posuwaj si w swoich pogldach jeszcze dalej - uwaaj, e przeciwdziaanie recesji i bezrobociu poprzez stosowanie aktywnej polityki finansowej nie przynosi efektw, a pojawienie si bezrobocia nie wynika z niedostatecznego popytu. Szkoa racjonalnych oczekiwa sugeruje, e pastwo powinno dy do utrzymania stabilnoci cen oraz dziaa po podaowej stronie gospodarki, jednoczenie zastrzegajc, e nie powinno to zachodzi przy uyciu bezporednich decyzji podmiotw rzdowych, lecz dziki wypracowanym reguom, do ktrych podmioty gospodarcze bd miay zaufanie. Krytycy tej teorii kwestionuj racjonalne oczekiwania jako wiarygodny model zachowania przedsibiorstw, twierdzc na podstawie bada empirycznych, e nie wszystkie podmioty zachowuj si w peni racjonalnie oraz e wiele z nich popenia cyklicznie te same bdy. Wynika to z faktu, e podmioty na og w optymalny sposb wykorzystuj tylko cz dostpnych informacji. Zwraca si te uwag na to, e nawet przy zachowaniu w peni racjonalnym istnieje miejsce dla aktywnej roli polityki rzdu, gdy cenowe i popytowe mechanizmy dostosowawcze nie zadziaaj na czas.

49

27. Przedstaw gwne korzyci spoeczestwa wynikajce z prowadzenia handlu zagranicznego. Teoria kosztw komparatywnych Ricarda i teoria Heckschera - Ohlina. Korzyci spoeczestwa wynikajce z prowadzeniu handlu zagranicznego: Umoliwienie szybkiego rozwoju produkcji rolno-przemysowej; Zwikszenie wydajnoci pracy; Umoliwienie podziau pracy i produkcji; Stymulowanie postpu naukowo-technicznego; Moliwo racjonalnego wykorzystania lokalnych zasobw i si wytwrczych; Eksport towarw wyprodukowanych w danym kraju zwiksza produkcj i powoduje obnienie kosztw wytwrczych; Umoliwienie modernizacji gospodarki danego kraju; Dostpno i poznanie nowych technologii; Poprawienie zasobw wykwalifikowanej kadry pracowniczej; Korzystny wpyw na rozwj spoeczno-gospodarczy kraju; 50

Zwikszenie potrzeb ludnoci, a w konsekwencji moliwo stymulacji rynku wewntrznego; Umoliwienie dostpu do szerokiej gamy nowych towarw; Stworzenie wikszej iloci nowych miejsc pracy; Dostpno rnorodnych firm wiadczcych usugi. Zmiana rzeczowej struktury dochodu narodowego (import, eksport) Moliwo wykorzystania kredytw inwestycyjnych na cele rozwojowe oraz tworzenie sprzyjajcych warunkw do bezporednich inwestycji obcego kapitau Dziki wymianie midzynarodowej produkuje si wicej towarw (taniej, wicej, lepiej i o zrnicowanej strukturze) Teoria przewagi komparatywnej (teoria kosztw komparatywnych) teoria ekonomiczna wyjaniajca mechanizm obustronnie korzystnej midzynarodowej wymiany handlowej w sytuacji znaczco niszych kosztw produkcji dbr po stronie jednego z partnerw wymiany. Zgodnie z t teori decydujce znaczenie dla korzyci czerpanych przez obydwu partnerw handlowych z wymiany ma wzgldny stosunek kosztw produkcji dbr, bdcych przedmiotem wymiany w krajach partnerw, a nie bezwzgldny poziom nakadw jakie w poszczeglnych krajach naley ponie na wytworzenie tych dbr. Wystarczajc przesank rozwoju specjalizacji i handlu midzynarodowego jest wystpowanie wzgldnych rnic kosztw wytwarzania, mierzonych nakadami pracy. Zgodnie z teori kosztw komparatywnych o podjciu i odnoszeniu korzyci z midzynarodowej wymiany handlowej decyduje wzgldny poziom kosztw produkcji wymienianych dbr. W najoglniejszym ujciu teoria wykazuje, e dany uczestnik wymiany moe odnosi korzyci, gdy sprzedaje dobra wymagajce mniejszych nakadw na produkcj, w zamian za dobra, ktre wymagaj w jego kraju wikszych nakadw. Oznacza to, e bezwzgldny poziom kosztw wytworzenia danego dobra nie jest istotny, poniewa o wartoci danego dobra w wymianie bdzie decydowa warto nakadw, jakie kraj moe zaoszczdzi, powstrzymujc si od produkcji tego dobra. Oddajc jednostk dobra wymagajc mniejszych nakadw w zamian za jednostk dobra wymagajc wikszych nakadw, kraj odnosi korzyci w postaci zaoszczdzenia czci kosztw, ktre musiaby ponie na wytworzenie droszego dobra. Zaoszczdzona cz bdzie rwna rnicy nakadw na produkcj obu dbr. W ten sposb kraj bdzie odnosi korzyci zawsze wwczas, gdy oddaje dobro wyprodukowane niskim nakadem w zamian za dobro, ktre musiaby produkowa wysokim nakadem. Jednoczenie w kraju jego partnera handlowego relacja kosztowa tych samych dbr moe by odwrotna, np. ze wzgldu na midzynarodow specjalizacj produkcji - warunki wytwarzania dbr (a wic i niezbdne nakady) mog si rni. Jeeli te same dobra w drugim kraju maj odwrotne relacje kosztw ni w pierwszym kraju wwczas oba kraje wymieniaj dobra tasze za dobra drosze i tym samym oba odnosz korzyci. Nawet jeeli bezwzgldny poziom koniecznych nakadw na produkcj obydwu wymienianych dbr w danym kraju jest znaczco wyszy, ni u partnera handlowego, to wci partner odnosi korzyci z wymiany (opaca mu si sprowadza dobra), poniewa w zamian za tanio wytworzony produkt otrzymuje produkt, ktry wymagaby w jego kraju wikszych nakadw. Nie jest dla niego istotne jakim nakadem wyprodukowa dane dobro drugi kraj, lecz istotne jest dla niego jak ilo nakadw moe zaoszczdzi powstrzymujc si od koniecznoci wyprodukowania tego dobra samemu. Przykad: oba dobra mona wyprodukowa w obu krajach, jednak w Portugalii jednostka wina wymaga mniejszych nakadw na produkcj ni jednostka sukna. W Anglii nakady konieczne do wyprodukowania obydwu dbr s znacznie wiksze ni w Portugalii, jednak w przeciwiestwie do Portugalii, w Anglii sukno jest atwiejsze do wyprodukowania od wina. Ponisza tabela przedstawia nakady w roboczodniach niezbdnych do wyprodukowania jednostki danego dobra w obu krajach: Anglia Portugalia Sukno Wino 80 100 30 20

Portugalia ma zatem bezwzgldn przewag, poniewa oba dobra jest w stanie wyprodukowa taniej ni Anglia. Jednoczenie obydwa kraje potrzebuj po 5 jednostek kadego dobra. Jeeli bd chciay zaspokoi swoje potrzeby wycznie wasn produkcj (czyli powstrzymaj si od wymiany), wwczas

51

nakad pracy konieczny do zaspokojenia swojego zapotrzebowania na wino i sukno przedstawia si nastpujco:

Anglia Wielko produkcji Nakad pracy

Portugalia Wielko produkcji Nakad pracy

Roboczogodziny

Roboczogodziny

Sukno Wino

80 100

5 5 10

400 500 900

30 20

5 5 10

150 100 250

Jednostka wina wyraona w suknie jest tasza w Portugalii (1 wino = 0,66 sukna) ni w Anglii (1 wino = 1,25 sukna). Jednostka sukna wyraona w winie jest drosza w Portugalii (1 sukno = 1,5 wina) ni w Anglii (1 sukno = 0,8 wina). Ta rnica we wzgldnej cenie dwch dbr w Anglii i Portugalii stanowi istot teorii kosztw komparatywnych: Anglii opaca si wymieni jednostk sukna za jednostk wina, poniewa w Anglii sukno jest tasze od wina. Jednoczenie Portugalii opaca si odda jednostk wina w zamian za jednostk sukna, poniewa w Portugalii wino jest tasze od sukna. Fakt, e Portugalia ma znaczco niszy poziom kosztw dla obydwu dbr nie wpywa na korzyci, jakie oba kraje odnosz z wymiany handlowej. Jeeli oba kraje zdecyduj si wyspecjalizowa w produkcji dobra o niszym koszcie komparatywnym i produkowa dodatkowe jednostki z przeznaczeniem na wymian za dobra o wyszym koszcie komparatywnym wwczas bd mogy skorzysta na wymianie handlowej. Globalna produkcja si nie zmieni, zatem Portugalia wyprodukuje 10 jednostek wina, z czego sprzeda 5 jednostek Anglii w zamian za 5 jendostek sukna. Anglia wyprodukuje 10 jednostek sukna, z czego 5 jednostek wymieni za 5 jednostek wina. Nakady obu krajw bd si ksztatowa nastpujco: Anglia Roboczogodziny Sukno Wino 80 100 Wielko produkcji 10 0 10 Nakad pracy 800 0 800 Roboczogodziny 30 20 Portugalia Wielko produkcji 0 10 10 Nakad pracy 0 200 200

Po wymianie 5 jednostek wina za 5 jednostek sukna oba kraje zaspokajaj swoje zapotrzebowanie na oba produkty. Jednoczenie w porwnaniu do sytuacji, gdy kraje produkoway wycznie na wasny uytek wymiana pozwolia na obnienie nakadw na produkcj: Anglia Portugalia Koszt bez wymiany 900 250

52

Koszt z wymian Rnica bezwzgldna Rnica wzgldna

800 100 11%

200 50 20%

Zarwno Anglia jak i Portugalia odniosy korzyci na wymianie handlowej, pomimo znaczcej rnicy w oglnym poziomie kosztw w obu krajach. Teoria Heckschera-Ohlina: kraj bdzie eksportowa te towary, do wytworzenia ktrych zuywa si relatywnie duo czynnika produkcji w danym kraju wzgldnie obfitego, a sprowadza z zagranicy towary, ktrych produkcja wymaga relatywnie duo czynnika produkcji w danym kraju wzgldnie rzadkiego. Zaoenia poczynione w twierdzeniu Heckschera-Ohlina, ktre mwi o specjalizacji produkcji w zalenoci od tego, ktry czynnik obficiej wystpuje w danym kraju, mog wpywa na ceny tych czynnikw. Po raz pierwszy tym zagadnieniem zaj si znany ekonomista Paul Samuelson. Wraz ze specjalizacj i wzrostem zapotrzebowania na czynnik, ktrego w danym kraju jest wicej, nastpuje wzrost ceny tego czynnika. Tym samym, cena czynnika, ktrego w danym kraju jest mniej, i ktrego zapotrzebowanie si ogranicza, spada. To samo zjawisko dotyczy drugiego kraju, ktry bierze udzia w wymianie midzynarodowej. Zjawisko to okrela si wyrwnywaniem si cen czynnikw produkcji. W literaturze twierdzenie przyjmuje nazw Heckschera-Ohlina-Samuelsona. 28. Czy pastwo powinno chroni rynek krajowy przed towarami z zagranicy przedstaw argumenty za i przeciw protekcjonizmowi? Polityka handlowa okrelana jest jako cao przedsiwzi pastwa zamierzajcych do wpywania na wielko i struktur eksportu i importu danego kraju. Do rodkw stosowanych w ramach polityki handlowej zalicza si: ca; rodki parataryfowe (dziaaj podobnie jak co; opaty wyrwnawcze obecnie niedozwolone przez WTO, podatki nakadane na niektre dobra oraz dodatkowe opaty pobierane w zwizku z realizacj transakcji importowej); rodki pozataryfowe (zakazy i nakazy, ograniczenia administracyjne dziaajce za porednictwem mechanizmu cenowego, ograniczenia ilociowe, dobrowolne ograniczenia eksportu, normy techniczne, subsydia eksportowe). W polityce handlu zagranicznego poszczeglnych krajw uczestnikw midzynarodowej wymiany towarw , usug i kapitau mona wyodrbni dwa przeciwstawne nurty: polityk wolnego handlu; polityk protekcjonizmu. Polityka ochrony produkcji i handlu krajowego przed konkurencj zagraniczn, gwnie za pomoc ce nakadanych na przywoone towary oraz koncesji i zakazw nazywana jest protekcjonizmem. Ma na celu ochron produkcji krajowej przed konkurencj zagraniczn. W stosunku do rynku krajowego gwnym narzdziem tej polityki s ca przywozowe i ca eksportowe oraz subsydia. Ochrona produkcji krajowej moe rwnie dotyczy rynkw eksportowych, narzdziem ochrony s w tym przypadku premie eksportowe. Niektre kraje wykorzystuj pozacelne formy protekcjonizmu, takie jak przepisy sanitarnozdrowotne, przepisy o ochronie rodowiska naturalnego w odniesieniu do towarw importowanych na ich terytorium. Tradycyjne argumenty na rzecz protekcjonizmu: 1. Polityka protekcjonistyczna osabia zagraniczn konkurencj dla krajowych producentw, przekadajc si na wzrost krajowej produkcji danych dbr: ogranicza monopol handlu zagranicznego; zapewnia ochron strategicznych dla kraju gazi gospodarki; umoliwia rozwj nowych gazi (ochrona gazi raczkujcych nowo powstaych lub znajdujcych si we wczesnej fazie rozwoju); 53

chroni gazie wane z militarnego punktu widzenia (wpywa na obronno kraju); protekcjonizm zapewnia ochron nieefektywnych gazi gospodarki przed zagraniczn konkurencj; stosowany jest take ze wzgldw kulturowych ((1) wprowadzenie rodkw chronicych polskie rolnictwo, (2) w obawie, e zagroone zostanie istnienie wielu gospodarstw rodzinnych, bdcych czci polskiej tradycji i majcych niezaprzeczalne zasugi dla obrony polskoci, religii katolickiej i kultury ludowej). 2. Prowadzi do ochrony zatrudnienia (w kraju, gdzie rynek nie jest chroniony w dziedzinach zagroonych przed nadmiern konkurencj zagraniczn, moe dochodzi do szeroko zakrojonych bankructw, dotyczcych nawet caych gazi produkcji). 3. Ogranicza konsumpcj dbr luksusowych, co w niektrych, przede wszystkim biednych krajach jest podane. 4. Zapewnia pastwu dodatkowe wpywy do budetu (fiskalny efekt ca) - dziki istnieniu wpyww z ce i innych rodkw polityki handlowej pastwo moe np. obniy obowizujc stawk podatku dochodowego. 5. Przyczynia si do wzrostu zyskw przedsibiorstw. 6. Praktyki protekcjonistyczne stymuluj eksport netto, niezalenie od kursu waluty krajowej. Przesuwaj krzyw IS w modelu IS LM na zewntrz ukadu (w prawo), zwikszaj stop procentow i PKB (krzywa LM pozostaje niezmieniona). Wysza stopa procentowa prowadzi do wzrostu wartoci waluty krajowej. 7. Pomaga przeciwdziaa dumpingowi (wprowadzenie ce antydumpingowych). 8. Stosuje si go w celu ochrony wasnej gospodarki przed skutkami polityki protekcjonistycznej innych krajw (np. wyrwnanie subsydiw stosowanych za granic). 9. Za protekcjonizmem przemawiaj wzgldy spoeczne: zapewnienie pracy dla osb o najniszych kwalifikacjach; przeduenie istnienia gazi gospodarki skazanych na zagad. 10. Ograniczenia handlowe wykorzystywane s jako rodek do osignicia celw politycznych (sankcje ekonomiczne wprowadzane przez rzd ograniczenia w normalnych stosunkach handlowych z okrelonym krajem lub ich grup, podejmowane z zamiarem osignicia okrelonego celu ekonomicznego lub politycznego). 11. Ograniczenia handlowe stosowane s take jako narzdzie suce ochronie rodowiska naturalnego. 12. Dodatkowe korzyci ze stosowania polityki protekcjonizmu mog odnie due kraje: incydencja ce wprowadzenie ce przez duy kraj pozwala mu na uzyskanie dodatkowych korzyci (blokuje si dostp do rynku krajowego zagranicznym producentom, ktrzy bardzo chc wej na nasz rynek); efekt terms of trade spowodowany wprowadzeniem ce spadek cen towarw importowanych prowadzcy do poprawy relacji cen w eksporcie i imporcie danego kraju; co optymalne wielko ca pozwalajca na maksymalizacj osiganych korzyci przez wprowadzajcy go kraj; warunki umoliwiajce wprowadzenie ca optymalnego: o jak najbardziej nieelastyczna cenowa poda na rynku wiatowym; o sztywna cenowa elastyczno popytu na dane dobro za granic; o stosunkowo niewielkie cenowe elastycznoci poday i popytu; o tolerancja partnerw zagranicznych wobec polityki celnej kraju duego (w przeciwnym wypadku naley liczy si z cem odwetowym). Argumentami najczciej wysuwanymi na jej rzecz s: zapewnienie obronnoci pastwa poprzez ochron celn lub administracyjne zakazy importu towarw uznanych za strategiczne (produkcja zbrojeniowa, take ywnoci, lekw i in.), ochrona nowych, rozwijajcych si dziedzin wytwarzania przed konkurencj towarw zagranicznych, przeciwdziaanie bezrobociu, zapobieganie odpywowi pienidzy z kraju. Z wyjtkiem pierwszego, pozostae argumenty maj charakter pozorny - pozytywne efekty protekcjonizmu wystpuj tylko w krtkich okresach, w dugich natomiast ujawniaj si efekty negatywne (postulowane cele mona osign innymi sposobami). Wspczesne argumenty na rzecz protekcjonizmu: Wspczesne argumenty na rzecz protekcjonizmu uksztatoway si w cigu ostatnich lat. Cech charakterystyczn nowych argumentw na rzecz protekcjonizmu jest take to, e wychodz one w znacznej czci z alternatywnych (nowych) teorii handlu midzynarodowego. Rni je to od argumentw tradycyjnych, ktre przyjmoway za podstaw klasyczn i neoklasyczn teori handlu midzynarodowego. Wan cech tej koncepcji jest rwnie to, e zakada si w nich istnienie niedoskonaej konkurencji. Przyjmuje si zatem za regu to, co w dotychczas prezentowanych argumentach na rzecz 54

protekcjonizmu byo wyjtkiem. Badaniem wspczesnych argumentw na rzecz protekcjonizmu zajmowali si midzy innymi J. Bander i B. Spencer oraz P. R. Krugman. Efektem ich prac jest kilkanacie koncepcji uzasadniajcych zastosowanie rodkw protekcjonistycznych. Najbardziej znane z nich to: strategiczna polityka handlowa oraz polityka przemysowa: strategiczna polityka handlowa (Heldman, Krugman): o koncepcja wyjaniajca, w jakich warunkach dany kraj moe uzyska korzyci kosztem partnera przez wprowadzenie subsydiw; o zaoenia teorii: odejcie od teorii klasycznych zakadajcych korzyci wszystkich uczestnikw handlu; przypisywanie duej roli korzyciom skali; denie przedsibiorstwa do zysku monopolowego; przedsibiorstwo ma moliwo korzystania ze wsparcia pastwa; polityka przemysowa: o polityka pastwa zmierzajcego do rozwoju gazi i bran przemysu uznawanych za nowoczesne (stosuje si do tego rne rodki: subsydia, ulgi podatkowe, subsydiowanie prac badawczych i rozwojowych, tanie kredyty, gwarancje kredytowe oraz odstpstwa od stosowania niektrych przepisw antymonopolowych); o podstawy teoretyczne: strategiczna polityka handlowa; koncepcja dynamicznej przewagi wzgldnej: teoretyczne podstawy ingerencji pastwa w ksztatowanie struktury produkcji; pastwo nie musi akceptowa w swej polityce ekonomicznej kierunkw specjalizacji wynikajcych z istniejcych relacji kosztw produkcji; Argumenty przeciw protekcjonizmowi: 1. Ca i inne narzdzia polityki handlowej zwikszaj krajow cen dbr objtych ochron, co wpywa na spadek popytu na dane dobra. 2. Wzrost krajowej produkcji i spadek krajowej konsumpcji danych dbr powoduj spadek importu. 3. Co powoduje dwa rodzaje zbdnych strat, bdcych spoecznym kosztem netto: nadprodukcj przedsibiorstw krajowych, ktrych koszty kracowe przewyszaj cen wiatow, oraz ograniczenie konsumpcji ze szkod dla konsumentw, ktrych kracowe korzyci z importu byyby wysze od ceny wiatowej. 4. Konsumpcyjny efekt ca straty poniesione przez konsumentw, ktrzy przed wprowadzeniem ca kupowali towar po cenie X, ale nie zdecyduj si na jego kupno po cenie Y. 5. Protekcyjny efekt ca strata biorca si std, e cz popytu na dany towar przed wprowadzeniem ca pokrywana przez producentw zagranicznych sprzedajcych dany towar po danej cenie, jest obecnie zaspokajana przez producentw krajowych, ktrzy w tamtym okresie, ze wzgldu na wysokie koszty produkcji, w ogle nie sprzedawali tego towaru; 6. Straty puste (dead-weight loss) rezygnacja z korzyci jakie daje handel zagraniczny, bierze si to std, i produkcja w wyniku wprowadzenia ca nie ma miejsca w tym kraju, ktry jest w stanie wytwarza dany towar najtaniej; straty ponoszone przez konsumentw; 7. Straty netto cena, jak paci si za odejcie od zasady wolnego handlu (cho dla niektrych podmiotw i grup spoecznych wprowadzenie ce moe by korzystne). 8. Protekcjonizm powoduje wzrost kursu waluty, co hamuje eksport netto i niweluje cz efektu protekcji. 9. Niesie ze sob ryzyko podjcia przez partnerw handlowych rodkw odwetowych (wojna handlowa bezwzgldnie znosi wszystkie tymczasowe korzyci pynce z protekcjonizmu oraz zmniejsza dobrobyt zaangaowanych w ni pastw). 10. Budzi obawy przed przyzwyczajeniem si raczkujcych gazi gospodarki do opieki protekcjonistycznej. 11. Trudno wyznaczy ga lub bran przemysu, ktra ma by poddana szczeglnej ochronie. 12. Moe prowadzi do zacofania technologicznego danej gazi. 13. Jedynie rynek dziaajcy w warunkach doskonaej konkurencji zapewnia alokacj rodkw zgodnie z interesem spoecznym: czynniki wpywajce na niedoskonao rynku: 55

o ograniczona mobilno siy roboczej; o ograniczona mobilno kapitau; o korzyci zewntrzne (np. przemys komputerowy i jego wpyw na edukacj spoeczestwa); o koszty zewntrzne (np. zanieczyszczenie rodowiska). 14. Wraz z wymian midzynarodow pojawiaj si korzyci dla gospodarki wiatowej jako caoci (przewaga komparatywna, oparta na wzgldnej przewadze technologicznej <wzgldnie tania produkcja danych dbr>, rdem korzyci z wymiany s rnice kosztw alternatywnych w skali midzynarodowej; lub relatywna obfito czynnikw wytwrczych, oraz specjalizacja wewntrzgaziowa, poczona z korzyciami skali). 15. Odrzucenie informacyjnej funkcji cen 29. Czynniki ksztatujce kurs walutowy. Przedstaw skutki zmiany kursu walutowego na gospodark. Kurs walutowy: cena jednaj waluty jednego kraju wyraona w walucie innego kraju. Okrela si nabywcz oracz midzynarodow warto jednej waluty w stosunku do innej waluty. Kurs walutowy decyduje o wielkoci importu i eksportu (eksportu netto), a zatem take o poziomie dochodu narodowego. Mwic oglnie zmiana kursu walutowego powoduje zmiany popytu zagranicy na dobra wytwarzane w danej gospodarce, a take zmiany jej popytu na dobra produkowane za granic. Dzieje si tak wskutek wzgldnych zmian cen, po przeliczeniu z jednej waluty na drug. Jeeli dochodzi do spadku wartoci waluty krajowej (deprecjacja, dewaluacja) to towary eksportowane taniej na rynkach zagranicznych, a towary importowane droej na rynkach krajowych. Zwiksza si popyt na towary eksportowane, a na towary importowane si zmniejsza zwiksza si konkurencyjno krajowej produkcji. Odwrotne skutki ma wzrost wartoci waluty krajowej (aprecjacja, rewaluacja). Wzmocnienie waluty powoduje zmniejszenie konkurencyjnoci rodzimych produktw na rynkach zagranicznych, a wic saldo obrotw zagranicznych spada. Takie wzgldne zmiany cen, wynike ze zmiany kursu walutowego, czsto prowadza do zmiany popytu na towary i usugi. Tym samym zmiana kursu walutowego, zwaszcza do znaczna, moe spowodowa istotne zmiany w poziomie obrotw handlowych, ich kierunku geograficznym oraz strukturze rzeczowej. Jeeli wymiana z zagranic jest wanym obszarem ycia gospodarczego kraju, to zmiana kursu walutowego moe wywoa powane zmiany poziomu i kierunku aktywnoci gospodarczej, poziomu zatrudnienia w poszczeglnych gaziach gospodarki, dochodw ronych grup spoecznych itd. Dlatego wadze danego kraju uznawszy, e automatyczna zmiana kursu walutowego moe prowadzi do negatywnych skutkw dla gospodarki, podejmuje przeciwdziaania wobec tego automatyzmu. Mowa tutaj o interwencji na rynku walutowym, polegajc na interwencyjnych zakupach lub interwencyjnej sprzeday obcych walut na rynku walutowym w celu zblienia kursu walutowego do poziomu zgodnego z preferencjami polityki gospodarczej wadz. Do problemu wpywu zmiany kursu na gospodark mona podej szerzej w zalenoci od rodzaju kursu walutowego. Z punktu widzenia moliwoci waha waluty wyrniamy trzy rodzaje jej kursw: kurs arbitralny (sztywny) - wymaga od wadz monetarnych utrzymania kursu waluty krajowej na staym, niezmiennym poziomie w stosunku do wybranej waluty zagranicznej, czyli nie ulegaj wahaniom kurs stay - zakada okrelon skal waha kursu walutowego w stosunku do kursu centralnego, ustalanego przez bank centralny. Stosowanie staych kursw walutowych wymaga likwidowania krtkotrwaych narusze rwnowagi bilansu patniczego przez zmiany rezerw walutowych. Jeeli na przykad w danym kraju pojawi si deficyt bilansu patniczego, to na rynku walutowym wystpuje nadmierny wzrost popytu na dewizy w stosunku do ich poday. W wyniku tego wzrasta ich cena, czyli kurs. Jeeli zwyka przekroczy dopuszczalne odchylenie, to wadze interweniuj sprzedajc dewizy z posiadanych rezerw za porednictwem banku. Zwiksza to poda dewiz, a tym samym wpywa obniajco na ich kurs rynkowy. Analogicznie wadze postpuj, gdy wystpuje nadwyka w bilansie patniczym. W przypadku dugotrwaych narusze rwnowagi bilansu patniczego, utrzymanie niezmienionego kursu walutowego jest niemoliwe, ze wzgldu na ograniczone moliwoci rezerw walutowych. W przypadku deficytu budetowego stosuje si dewaluacje, a wic obnienie ceny (kursu) wasnej jednostki pieninej w stosunku do walut zagranicznych Powoduje ona: potanienie 56

eksportu danego kraju dla odbiorcw zagranicznych, gdy ceny krajowe s niezmienne. A wic nastpuje wzrost eksportu i spadek importu, co powoduje zmniejszenie si deficytu budetowego. Jednoczenie wpywa to na ceny towarw produkowanych w kraju, opartych na surowcach importowanych, co powoduje wzrost kosztw utrzymania i powiksza stop inflacji. By temu zapobiec pastwo moe obniy ca na niektre waniejsze komponenty. W krajach zaduonych dewaluacja wpywa na wzrost obcie budetu, gdy pastwo musi przeznaczy wicej dewiz na obsug zaduenia zagranicznego. Reasumujc naley powiedzie, e dewaluacja jest konieczna z punktu widzenia deficytu budetowego, ale przynosi jedynie efekty krtkotrwae. Powoduje wzrost cen towarw importowanych, a co za tym idzie wszystkich towarw i usug, zwiksza koszty utrzymania i stop inflacji, wywoujc konieczno wzrostu pac i stp procentowych, co z kolei wpywa na wzrost kosztw produkcji towarw eksportowanych i wymusza kolejn dewaluacj. W przypadku dugotrwaej nadwyki mona dokona rewaluacji, czyli zwikszania ceny (kursu) wasnej waluty w stosunku do walut zagranicznych. Wpywa to na zmniejszenie eksportu i zwikszenie eksportu, a wic wzrost wydatkw i spadek wpyww dewizowych. Proces ten dokonywany jest stosunkowo rzadko. Wiele krajw wychodzi z zaoenia, e lepiej jest zwikszy stop inflacji ni dopuci do wzrostu zatrudnienia wskutek ograniczenia produkcji eksportowej. kurs zmienny (pynny) - ksztatuje si na rynku walutowym pod wpywem relacji popytu i poday, a jego wahania nie s przez nikogo regulowane. Mimo, e ulega on nawet bardzo silnym wahaniom, umoliwia on utrzymanie rwnowagi bilansu patniczego bez koniecznoci ingerencji pastwa. Przy niedobrze dewiz nastpuje obnika kursu, czyli deprecjacja waluty krajowej, natomiast przy nadwyce nastpuje zwyka kursu, czyli aprecjacja, co wpywa na wielko importu i eksportu, rwnowac bilans patniczy. Nominalny kurs walutowy (faktyczny): liczba jednostek waluty obcej, ktre mona wymieni na jednostk waluty krajowej lub pewna liczba krajowych jednostek pieninych, jakie potrzebne s do zakupu jednostki waluty obcej. Kurs nominalny moe by wyraony na dwa sposoby: bezporednio: kurs walutowy okrela cen waluty krajowej wyraon w walucie zagranicznej (kurs walutowy EUR zostaby zapisany jako e = 0,25 EUR/PLN, czyli 1 PLN kosztuje 25 euro centw) porednio: kurs walutowy okrela cen waluty zagranicznej wyraon w walucie krajowej (kurs walutowy EUR zostaby zapisany jako e = 4 PLN/EUR, czyli 1 EUR kosztuje 4 PLN) Realny kurs walutowy: miara wzgldnej ceny dbr pochodzcych z ronych krajw, wyraona w jednej walucie. RKW = (kurs nominalny * cena dbr krajowych) / (cena dbr zagranicznych wyraona w walucie obcej) Tak zdefiniowany realny kurs walutowy jest miar poziomu cenowej konkurencyjnoci midzynarodowej dbr i usug bdcych przedmiotem transakcji zagranicznych. Kurs realny koryguje bowiem zmian konkurencyjnoci cenowej spowodowanej fluktuacjami kursu walutowego o rnice w poziomie cen na dwch rnych rynkach. Dziki temu moliwe jest okrelenie faktycznego, realnego poziomu konkurencyjnoci.

RKW<1 nie opaca si kupowa zagranic (warto eksportowa) RKW = 1 jednakowa cena RKW>1 opaca si kupowa zagranic (warto importowa) Rysunek obrazuje, e deprecjacja waluty, a wic spadek faktycznego kursu walutowego nie zawsze wpywa na polepszenie konkurencyjnoci danego rynku. Efekt wzgldnego tanienia towarw, wynikajcy ze zmiany kursu, zostanie cakowicie zniwelowany przez przeciwstawny efekt inflacyjny. Rzeczywista midzynarodowa konkurencyjno obrazowana jest wic nie dziki nominalnemu kursowi walutowemu, ale dziki realnemu.

57

30. Omw skutki ekspansywnej i restrykcyjnej polityki budetowej (fiskalnej) w gospodarce otwartej. Polityka fiskalna (inaczej budetowa) obejmuje wszystkie posunicia rzdu w sferze wpyww i wydatkw budetowych (decyzje dotyczce wydatkw G oraz podatkw) w celu uzyskanie kontroli i oddziaywania na podzia dochodw oraz na oglny poziom aktywnoci gospodarczej w kraju. Restrykcyjna polityka fiskalna polega na zmniejszaniu wydatkw pastwa lub/i zwikszania podatkw Ekspansywna polityka fiskalna polega na zwikszeniu wydatkw pastwa lub/i zmniejszeniu podatkw. STAY KURS Model IS-LM jako jedno ze wstpnych zaoe przyjmowa, e mamy do czynienia z gospodark zamknit. We wspczesnym wiecie nie ma takich krajw. Rozwaanie rwnowagi w gospodarce zamknitej jest wic bardzo odlege od praktyki. Do analizowanych dwch rynkw (towarowego IS i pieninego LM) dodamy trzeci: rynek obrotw z zagranic BP. Przy takim otwarciu" gospodarki najwaniejsze znaczenie ma sposb uchwycenia krtkookresowego rezultatu wymiany z zagranic. Suy do tego bilans patniczy, tj. roczne zestawienie wszystkich obrotw pomidzy krajowymi a zagranicznymi podmiotami gospodarczymi. W uproszczonych analizach modelowych mona przyj, e bilans patniczy (BP) zoony jest tylko z dwch czci. Pierwsza z nich to obroty biece, obejmujce wymian towarw i usug, za druga to obroty kapitaowe, ujmujce midzynarodowy przepyw kapitau. Charakterystyka krzywej BP: punkty na krzywej bilans patniczy jest w rwnowadze (saldo obrotw biecych i kapitaowych jest zerowe); punkty pod krzyw deficyt BP, import, punkty nad krzyw nadwyka BP. Przesunicie krzywej BP nastpuje gdy zmienia si autonomiczny (niezaleny od poziomu dochodu Y w gospodarce ) poziom eksportu netto (X=Exp-Imp), w analizowanym krtkim okresie krzywa BP moe przesun si jedynie pod wpywem zmian kursu walutowego wzrost kursu walut = krzywa BP w d. Naley jednake dokona dwch odrbnych analiz skutkw polityki ekonomicznej pastwa w gospodarce otwartej: w warunkach kursw staych i pynnych, poniewa daj one odmienne rezultaty. Poniszy rysunek przedstawia skutki restrykcyjnej polityki fiskalnej w warunkach kursw staych (zakadamy take du mobilno kapitau zagranicznego krzywa BP ma nachylenie zblione do poziomu):

Na wszystkich trzech rynkach jest rwnowaga w punkcie A. Rzd zdecydowa si na restrykcj fiskaln (spadek wydatkw rzdowych G). W wyniku tego dziaania spada oglny popyt w gospodarce i produkcja Y IS przesuwa si w lewo. Gospodarka nie potrzebuje ju tylu pienidzy co wczeniej (spada popyt transakcyjny na pienidz) dlatego spada rwnie stopa procentowa i, a gospodarka znajduje si w przejciowym punkcie B. Punkt B ley pod krzyw BP mamy tu deficyt BP. Jest on spowodowany tym, e inwestorzy zagraniczni zniechceni spadkiem stopy procentowej wycofali swe kapitay z kraju (wycofanie kapitaw zagranicznych= zapotrzebowanie na dewizy, ktre przewysza spadek zapotrzebowania na waluty zagraniczne zwizany ze spadkiem importu kiedy spada produkcja spada rwnie import, jest to powizane ze stopniem importochonnoci gospodarki). Popyt na dewizy przewysza ich poda na rynku. Bank centralny zmuszony do obrony staego nominalnego kursu walutowego skupuje pienidz krajowy, a sprzedaje dewizy wchodzce w skad rezerw i poda pienidza krajowego na rynku si zmniejsza nastpuje przesunicie krzywej LM w lewo. Gospodarka znajduje si w nowym punkcie rwnowagi C. Restrykcyjna polityka fiskalna w warunkach kursw staych jest skuteczna spada produkcja, a stopa procentowa spada nieznacznie (w warunkach doskonaej mobilnoci kapitau, czyli poziomej BP stopa procentowa pozostaaby niezmieniona). Odwrotne od omwionych skutki spowoduje polityka fiskalna ekspansywna. EKSPANSYWNA POLITYKA FISKALNA: G lub NT AEYMDiCFMSiAEY 58

RESTRYKYJNA POLITYKA FISKALNA: G lub NT AEYMDiCFMSiAEY PYNNY KURS W systemie pynnego kursu walutowego zmniejsza si skuteczno polityki fiskalnej. Kolejny rysunek przedstawia skutki restrykcyjnej polityki fiskalnej w warunkach kursw pynnych przy zaoeniu wysokiej mobilnoci kapitaowej (krzywa BP zbliona do poziomu):

W warunkach kursw pynnych restrykcyjna polityka fiskalna spowoduje nastpujce skutki: przesunicie IS w lewo do pozycji IS2 (spadek produkcji Y i stopy procentowej). Nowy punkt rwnowagi rynkw ISLM ley w obszarze deficytu BP spowodowanego odpywem kapitaw zagranicznych, co wywoao popyt na dewizy nie zaspokojony nawet wyszym popytem na dewizy ze strony importu (spadek importu). Bank centralny nie musi w tym przypadku interweniowa. Zwikszony popyt na dewizy zwikszy po prostu ich cen wzronie kurs dewiz, osabi si waluta krajowa, co spowoduje zwikszenie opacalnoci eksportu, a zmniejszenie importu. Ten fakt ma podwjny skutek Zwikszy si warto eksportu netto w oglnej wartoci popytu, co przesunie krzyw IS z powrotem ku grze do pozycji IS3(wzrost eksportu spowoduje wzrost produkcji i stopy %). Nowy punkt rwnowagi C ley cigle w obszarze deficytu BP, jednak wzrost kursu walut obcych spowoduje przesunicie krzywej BP w d a do przecicia punktu rwnowagi trzech rynkw C. Ostatecznym skutkiem takiej operacji w warunkach pynnego kursu jest obnienie stopy % i wielkoci Y. Poza tym wzrasta kurs walut obcych, a osabieniu ulega pienidz krajowy. Spadek produkcji jest jednak mniejszy ni w przypadku gospodarki z kursami staymi, natomiast spadek stopy procentowej jest nieznacznie wikszy w war. Kursw pynnych polityka fiskalna jest mniej skuteczna ni przy kursach staych. W porwnaniu do gospodarki zamknitej taka operacja przeprowadzona w gospodarce otwartej ma znacznie wiksz si oddziaywania. spadek Y jest wikszy a stopy procentowej mniejszy ni w gospodarce zamknitej. W gospodarce otwartej im bardziej pozioma BP (im wiksza mobilno kapitau) tym mniejsze spadki/ wzrosty poziomu stopy procentowej spowodowane polityk ekonomiczn pastwa (w przypadku staych kursw) stopa % jest zbliona do wiatowego jej poziomu. Odwrotne od omwionych skutki spowoduje polityka fiskalna ekspansywna. EKSPANSYWNA POLITYKA FISKALNA: G lub NT AEYMDiCFaprNXAEY RESTRYKYJNA POLITYKA FISKALNA: G lub NT AEYMDiCFdeprNXAEY 31. Omw skutki ekspansywnej i restrykcyjnej polityki pieninej (monetarnej) w gospodarce otwartej. Polityka pienina (inaczej monetarna) obejmuje posunicia Banku Centralnego w sferze ustalania stopu procentowej w celu oddziaywania na poda pienidza. Ekspansywna polityka pienina polega na zwikszeniu poday pienidza. Restrykcyjna polityka pienina polega na zmniejszeniu poday pienidza STAY KURS Poniszy rysunek przedstawia skutki ekspansywnej polityki monetarnej pastwa w warunkach kursu staego. Chcc oywi gospodark pastwo (bank centralny) stosuje ekspansywn polityk monetarn:

59

Zwikszenie poday pienidza w gospodarce przesunie krzyw LM w prawo do nowego pooenia LM. Wicej pienidzy na rynku skutkuje spadkiem ceny pienidza stopy procentowej, co z kolei ma odzwierciedlenie we wzrocie produkcji. Nowy punkt rwnowagi rynku ISLM to E2. Punkt ten ley na obszarze deficytu BP. Deficyt ten zosta spowodowany odejciem obcych inwestorw z rynku krajowego (spada stopa %), co powoduje zwikszone zapotrzebowanie na dewizy. Dodatkowy popyt na walut obc kreuje wzrost importu. Bank centralny zmuszony do obrony staego kursu walutowego musi sprzeda na rynek podan ilo walut obcych otrzymujc w zamian walut krajow. Powoduje to spadek poday waluty krajowej i powrt do punktu wyjcia, bo skup waluty krajowej podziaa jak restrykcyjna polityka monetarna. Polityka monetarna w gospodarce otwartej - w zaoonych warunkach - okazuje si cakowicie nieskuteczna. Przyczyn tej nieskutecznoci jest zwizanie rynku pieninego z rynkiem obrotw z zagranic: deficyt bilansu patniczego to wymuszona niejako automatyczna restrykcja monetarna, za nadwyka bilansu patniczego wymuszona ekspansja monetarna. W tej sytuacji pastwo (bank centralny) nie moe prowadzi wasnej, niezalenej polityki monetarnej. Naley jednak podkreli, e powysze uwagi o nieskutecznoci polityki monetarnej dotycz wycznie gospodarki, w ktrej obowizuje stay, sztywny kurs walutowy -w takiej sytuacji bank centralny zmuszony jest do zakupu bd sprzeday walut obcych czyli do silnej interwencji na rynku walutowym. W gospodarce, w ktrej nie obowizuje sztywno kursu, tj. kurs walutowy jest pynny, nie musi by takich interwencji walutowych pastwa, nie musi by takiego zwizku pomidzy rynkiem pieninym a rynkiem obrotw z zagranic polityka monetarna moe by skuteczna. Nawet w warunkach sztywnego kursu walutowego bank centralny moe w pewnym stopniu przeciwdziaa nieskutecznoci polityki monetarnej. Chodzi o to, by przynajmniej czciowo zneutralizowa automatyczne zmiany poday pienidza wynikajce z niezrwnowaenia bilansu patniczego. Oprcz niezbdnych interwencji na rynku walutowym bank moe rwnoczenie prowadzi tzw. polityk sterylizacji, czyli w ramach operacji otwartego rynku kupowa bd sprzedawa rzdowe papiery wartociowe. Taka wiadoma i dodatkowa polityka, regulujc ostateczn poda pienidza krajowego, moe zahamowa powrt krzywej LM do pooenia pocztkowego Jeeli krzywa ta zatrzyma si w pooeniu porednim, polityka monetarna w gospodarce otwartej okae si czciowo skuteczna. Sterylizacja jest operacj otwartego rynku przebiegajc pomidzy pienidzem krajowym a krajowymi papierami wartociowymi. Celem tego zabiegu jest wyeliminowanie wpywu jaki ma nadwyka bd deficyt BP na rozmiary krajowej poday pienidza. Doskonaa mobilno kapitau powoduje, e rzd nie jest w stanie wyznaczy i osign niezalenych celw dotyczcych jednoczenie poday pienidza i kursu walutowego. W warunkach staego kursu walutowego rzd musi pogodzi si z tak wielkoci poday pienidza, przy ktrej krajowa stopa procentowa osiga poziom wiatowy. Pastwo moe wpywa na na wielko krajowej poday pienidza pod warunkiem e pozwoli na swobodne ksztatowanie si kursu walutowego. Nie moe jednak wyznaczy obu wielkoci jednoczenie. Odwrotne skutki powoduje restrykcyjna polityka pienina. EKSPANSYWNA POLITYKA PININA: MS iAEY CFMSiAEY RESTRYKYJNA POLITYKA FISKALNA: MSiAEY CFMSiAEY PYNNY KURS Kolejny rysunek przedstawia ekspansywn polityk fiskaln prowadzon warunkach kursw zmiennych:

60

Sekwencja skutkw jest nastpujca: Wzrost poday pienidza w gospodarce spowoduje przesunicie krzywej LM w prawo, a punkt rwnowagi rynkw ISLM przesunie si z E0 do E1, w ktrym produkcja jest wysza a stopa procentowa nisza. Podobnie jak w systemie kursw zmiennych spowoduje to zwikszony popyt na dewizy ze strony inwestorw kapitaowych i importerw. Jednak tym razem bank centralny nie musi interweniowa zwikszony popyt na waluty sprowadzi si do wzrostu kursw walutowych i osabienia waluty krajowej. Eksport stanie si bardziej opacalny a import mniej opacalny ni poprzednio. Bdzie to miao dwojaki skutek. Po pierwsze wzrost wartoci X=Exp-Imp jako czci popytu cakowitego przesunie krzyw IS do nowego pooenia (w praw stron). Po drugie wzrost tej wielkoci przyczynie si do przesunicia si krzywej BP w prawo (w d). Nowym punktem rwnowagi wszystkich rynkw jest E2.Ostatecznym skutkiem ekspansji monetarnej w gospodarce otwartej o zmiennym kursie walutowym jest wzrost produkcji i obnienie stopy procentowej. Kurs walut obcych wzrs, co jest zgodne z wynikami gry poday i popytu na rynku walutowym - dodatkowy strumie waluty krajowej doprowadzi do podroenia walut obcych. Wprowadzenie zmiennoci kursu walutowego zaowocowao powanym wzmocnieniem skutecznoci polityki monetarnej w porwnaniu z systemem kursu staego. Skuteczno tej polityki jest nawet wiksza ni w gospodarce zamknitej, gdy wzrost produkcji jest w tym przypadku wyszy, w spadek stopy procentowej nieznacznie niszy ni byoby to w gospodarce zamknitej. Odwrotne skutki powoduje restrykcyjna polityka pienina. EKSPANSYWNA POLITYKA PININA: MS iAEY CFdeprNXAEY RESTRYKYJNA POLITYKA FISKALNA: MSiAEY CFaprNXAEY 32. Model Mundella Fleminga jako narzdzie analizy wpywu polityki fiskalnej i monetarnej na produkcj w gospodarce otwartej. Model Mundella-Fleminga (zwany rwnie modelem niemoliwej trjcy, z ang. impossible trinity) - teoria z dziedziny midzynarodowej ekonomii i politologii, stwierdzajca ze jest niemoliwym by rzd posiada jednoczenie wszystkie trzy narzdzia do kontrolowania gospodarki: Sztywny kurs walutowy; Swobodny przepyw kapitau; Niezalen polityk pienin. Wikszo krajw na wiecie i niemal wszystkie kraje rozwinite obecnie operuj niezalen polityk pienin oraz zezwalaj na swobodny przepyw kapitau, rezygnujc ze sztywnych kursw walutowych. Ta tendencja jest obserwowana od roku 1971, gdy Stany Zjednoczone zrezygnoway z systemu midzynarodowego zarzdzania walutami zwanego Bretton-Woods. Niektre kraje wybieraj inne kombinacje "niemoliwej trjcy," z rnymi skutkami. Porzucenie kursw pynnych jest podane, gdy stabilno gospodarki danego kraju jest niepewna lub gdy kraj rozwijajcy si chce zachci inwestorw zagranicznych. Podczas Azjatyckiego Kryzysu Walutowego w 1997 Malezja zrezygnowaa ze swobodnego przepywu kapitau i zwizaa swoj walut z dolarem. To zmniejszyo koszty poniesione

61

przez ten kraj. Podobnie postpia Argentyna, lecz w jej przypadku inflacja wymkna si spod kontroli przynoszc wielomilionowe straty. 1. OPIS MODELU MUNDELLA-FLEMINGA Model ten, stworzony na pocztku lat szedziesitych XX wieku przez Roberta A. Mundella i Markusa Fleminga, opisuje makroekonomiczne powizania gospodarki krajowej z reszt wiata. Uczeni Ci ju wwczas okrelili charakter zmian, ktre miay nastpi w gospodarce wiatowej, tj. odejcie od staych kursw walutowych i zewntrznej wymienialnoci pienidza na zoto oraz wzrost znaczenia przepyww kapitaowych. Istnieje wiele wersji tego modelu ale wszystkie opieraj si na modelu ISLM opisujcym popytow stron gospodarki i warunki rwnowagi w gospodarce zamknitej1. Model ten zosta dostosowany do prezentowania powiza gospodarki krajowej z reszt wiata poprzez stopy procentowe i kursy walutowe. Zmiany stp procentowych i kursw walutowych inaczej oddziauj na sytuacj w gospodarce przy rnych systemach kursw walutowych oraz rnym stopniu mobilnoci kapitau. Model ten pozwala zaprezentowa warunki jednoczesnej rwnowagi na trzech rynkach jednoczenie, towarowym (krzywa IS), pieninym (krzywa LM) i walutowym (krzywa FB), przy danym poziomie cen. Umoliwia take przeledzenie zmian jakie nastpi w danej gospodarce pod wpywem stosowania przez pastwo polityki makroekonomicznej (budetowej i pieninej) oraz skutkw zmian poziomu cen w danej gospodarce. 1.1. RWNOWAGA RYNKU TOWAROWEGO Rwnowag na rynku towarowym prezentuje krzywa IS bdca odpowiednimi kombinacjami stopy procentowej i realnego dochodu w gospodarce. Warunkiem rwnowagi rynku towarowego jest rwno popytu globalnego, ktrego wielko uzaleniona jest od stopy procentowej w danej gospodarce, i rzeczywicie wytworzonej produkcji wyznaczajcej realny poziom dochodu rwnowagi w gospodarce. Wzrost stopy procentowej w gospodarce ogranicza prywatne wydatki konsumpcyjne i inwestycyjne prowadzc do zmniejszenia wytworzonej produkcji i dochodu rwnowagi w gospodarce. Krzywa IS jest zatem nachylona ujemnie. Wpyw zmiany stopy procentowej na popyt globalny i produkcj bdzie tym wikszy im bardziej wraliwe s prywatne wydatki, szczeglnie inwestycyjne, na zmian stopy procentowej. Take mniejsza kracowa skonno do konsumpcji uwzgldniajca stop podatkow, a wiksza warto wspczynnika wraliwoci importu na zmian dochodu krajowego, powoduj zwikszenie oddziaywanie zmiany stopy procentowej na popyt globalny i produkcj w warunkach rwnowagi, gdy oznacza to wiksz warto mnonika w gospodarce. W takich warunkach dana zmiana stopy procentowej powoduje du zmian poziomu dochodu rwnowacego rynek towarowy. Tylko punkty lece na IS obrazuj rwnowag rynku towarowego. Wszystkie punkty lece poza ni przedstawiaj nierwnowag na rynku towarowym. Punkty lece na prawo od krzywej IS obrazuj na rynku towarowym nadwyk rzeczywicie wytworzonej produkcji nad popytem globalnym. Punkty lece na lewo od tej krzywej przedstawiaj nadwyk popytu na rynku towarowym. Pooenie krzywej IS w stosunku do pocztku ukadu wsprzdnych obrazuje wielko popytu globalnego rwnego rzeczywicie wytworzonej produkcji przy rnych poziomach stopy procentowej w gospodarce. Popyt globalny rwnowagi moe by mniejszy lub wikszy, a gospodarka nie w peni lub w peni moe wykorzystywa zasoby produkcyjne. Zmiany popytu globalnego przy kadym poziomie stp procentowych uzalenione s od: zmiany wydatkw autonomicznych, do ktrych nale wydatki konsumpcyjne, inwestycyjne i rzdowe, wielkoci dochodu za granic, poziomu realnego kursu waluty zagranicznej, zmiany poziomu cen. Gdy oczekiwania gospodarstw domowych bd bardziej optymistyczne, gdy taka sama zmiana oczekiwa bdzie miaa miejsce wrd inwestorw, gdy zwikszeniu ulegn wydatki rzdowe, charakteryzujc ekspansywn polityk budetow, to przy dotychczasowych stopach procentowych nastpi wzrost dochodu rwnowagi na rynku towarowym. Dochd rwnowagi w danej gospodarce wzrocie take, gdy zwikszy si dochd za granic lub nastpi wzrost kursu waluty zagranicznej. Takie same skutki wywiera obnika poziomu cen w danej gospodarce poprawiajca konkurencyjno krajowych produktw. 1.2. RWNOWAGA RYNKU PIENINEGO Rwnowaga na rynku pieninym prezentowana jest w postaci krzywej LM bdcej odpowiednimi kombinacjami stopy procentowej i realnego dochodu. Rwnowaga na rynku pieninym oznacza rwno realnego popytu na pienidz, uzalenionego od poziomu realnego dochodu w gospodarce, i poday pienidza w wyraeniu realnym. Przy danej realnej poday pienidza wzrost realnego dochodu w 62

gospodarce powoduje zwikszenie si realnego popytu na pienidz. Aby rynek pieniny, przy wikszym popycie na pienidz a danej poday pienidza, ponownie znalaz si w rwnowadze musi wzrosn stopa procentowa w gospodarce. Zatem krzywa LM jest nachylona dodatnio. Wzrost stopy procentowej wywoany wzrostem realnego dochodu bdzie tym mniejszy im mniejsz wraliwo wykazuje realny popyt na pienidz na zmian w poziomie realnego dochodu, oraz im wiksz wraliwo na zmian stopy procentowej wykazuje popyt na realne zasoby pienidza. Tylko punkty lece wzdu LM przedstawiaj rwnowag na rynku pieniny. Punkty lece poza ni przedstawiaj zatem nierwnowag rynku pieninego. Wszystkie punkty lece na prawo od tej krzywej ukazuj nadwyk poday pienidza. Natomiast wszystkie punkty lece na lewo od krzywej LM nadwyk popytu na pienidz. Pooenie krzywej LM w stosunku do pocztku ukadu wsprzdnych ukazuje wielko realnego popytu na pienidz rwn realnej poday pienidza przy rnych poziomach stp procentowych. Zmiana realnej poday pienidza, wynikajca ze zmiany nominalnej poday pienidza lub zmiany poziomu cen w gospodarce, przy dotychczasowych stopach procentowych wymaga bdzie zmiany popytu na realne zasoby pienidza w celu utrzymania rwnowagi na rynku pieninym. Zmiana realnego popytu na pienidz bdzie musiaa by wywoana zmian w poziomie dochodu rwnowacego rynek towarowy. Zmian t moe spowodowa odpowiednio przeprowadzona polityka monetarna. Jeeli jej charakter jest ekspansywny, czyli polega ona na zwikszeniu realnej poday pienidza to przy dotychczasowych stopach procentowych, nastpi wzrost dochodu rwnowagi na rynku pieninym. 1.3. RWNOWAGA RYNKU WALUTOWEGO Rwnowag na rynku walutowym wyraa graficznie krzywa FE. Rwnowaga na tym rynku oznacza zrwnanie popytu na dan walut z jej poda. Sytuacja taka nastpuje przy pewnym poziomie kursu walutowego. Zarwno popyt na dan walut, jak i jej poda uzalenione s od wielkoci skadnikw bilansu patniczego danego kraju. Rwnowaga na rynku walutowym moe by zatem utosamiana z rwnowag bilansu patniczego. Zrwnowaenie to dokonuje si albo w skutek dziaania samego rynku walutowego (w systemie doskonale pynnego kursu walutowego), albo z udziaem banku centralnego na tym rynku (w systemie sztywnego kursu walutowego). Rzeczywicie obowizujce systemy kursu walutowego znajduj si pomidzy tymi skrajnymi rozwizaniami zbliajc si bd do jednego, bd drugiego z nich. W takich przypadkach jest konieczne uycie oficjalnych rezerw banku centralnego do zrwnowaenia bilansu patniczego i doprowadzenia do rwnowagi na rynku walutowym. Zrwnowaenie rynku walutowego odbywa si wic wwczas take przy udziale banku centralnego. Kt nachylenia krzywej FE uzaleniony jest od stopnia mobilnoci kapitau pomidzy krajami. Jeeli nie istnieje moliwo przepywu kapitau, czyli bilans przepyww finansowych i kapitaowych nie wystpuje, to bilans patniczy danego kraju tosamy jest z bilansem handlowym, ktrego rwnowaga nie jest uzaleniona od stopy procentowej a przede wszystkim od realnego dochodu krajowego, wwczas krzywa FE jest pionowa. Im wikszy stopie mobilnoci kapitay tym bardziej paska krzywa FE. Przy doskonaej mobilnoci kapitau krzywa FE jest pozioma. Oznacza to, e aktywa finansowe krajowe i zagraniczne s doskonaymi substytutami, a bilans patniczy kraju zaley przede wszystkim od poziomu stopy procentowej, a poziom od realnego dochodu krajowego ma may wpyw. W rzeczywistoci stopie mobilnoci kapitay nie jest ani doskonay, ani nie wystpuje brak swobody przepyww kapitaowych. Dlatego te krzywa FE jest nachylona dodatnio. Im mniejszy stopie mobilnoci kapitau w danej gospodarce tym wiksze znaczenia w caym bilansie patniczym odgrywa bilans handlowy. Natomiast im wiksza jest swoboda przepywu kapitau w danej gospodarce tym wiksze znaczenie odgrywa bilans przepyww kapitaowych i finansowych. Tylko punkty lece na FE przedstawiaj rwnowag rynku walutowego. Wszystkie lece poza ni wyraaj nierwnowag bilansy patniczego. Punkty lece na prawo od krzywej FE ukazuj nadwyk bilansu patniczego. Zatem wszystkie lece na lewo od niej przedstawiaj deficyt tego bilansu. Pooenie krzywej FE w stosunku do pocztku ukadu wsprzdnych ukazuje rwnowag rynku walutowego przy rnych poziomach stopy procentowej w gospodarce. Rwnowaga ta nastpuje przy danych poziomach realnego dochodu krajowego. Poziom realnego dochody krajowego doprowadzajcego do zrwnania bilansu patniczego moe by przy dotychczasowych stopach procentowych mniejszy lub wikszy. Jego zmiana uzaleniona jest od poziomu dochodu zagranicznego, realnego kursu waluty zagranicznej (zalenego od poziomu cen w danej gospodarce, poziomu cen za granic i nominalnego kursu walutowego) oraz stopy procentowej za granic. Wzrost dochodu zagranicznego i realnego kursu waluty zagranicznej doprowadzi do wzrostu realnego dochodu krajowego przy dotychczasowych stopach procentowych. Taki sam skutek bdzie miaa obnika stopy procentowej \ za granic. Zmiana pooenia krzywej FE ma miejsce jedynie w systemie mniej lub bardziej pynnych

63

kursw walutowych. W takich systemach jedn z determinant okrelajcych pooenie tej krzywej jest poziom realnego kursu walutowego, a jest on jednym z narzdzi polityki monetarnej. 1.4. MODEL IS-LM-FE. JEDNOCZESNA RWNOWAGA NA TRZECH RYNKACH Jednoczesna rwnowaga na rynku towarowym i pieninym nastpuje przy stopie procentowej doprowadzajcej do zrwnania popytu globalnego z dochodem rwnowagi. Dochd ten wyznacza popyt na pienidz, ktry, przy tej stopie procentowej, rwny jest realnej poday pienidza. Graficznie sytuacja taka jest wyraona w punkcie przecicia krzywej IS i LM. Jeeli ten sam poziom stopy procentowej i dochodu rwnowagi doprowadza do zrwnowaenia bilansu patniczego w danej gospodarce, oznacza o take warunki rwnowagi rynku walutowego i punkt na krzywej FE. Jednoczesna rwnowaga na trzech rynkach pokazywana jest zatem przez punkt przecicia krzywych IS, LM, FE wyznaczajc warunki jednoczesnej rwnowagi wewntrznej i zewntrznej, jak na rysunku 1.

Zarwno na wykresie a) i b) jednoczesna rwnowaga wyznaczona jest przy pewnym poziomie stopy procentowej i odpowiadajcym jej poziomie realnego dochodu krajowego. Przy danych pooeniach krzywych IS oraz LM warunki rwnowagi uzalenione s zatem od stopnia mobilnoci kapitau. W rzeczywistoci krzywa FE pooona jest pomidzy tymi skrajnymi przypadkami, poniewa w praktyce gospodarczej nie wystpuje obecnie ani brak mobilnoci kapitau ani jego doskonaa mobilno. W rzeczywistoci swoboda przepywu kapitau pomidzy krajami moe by wiksza lub mniejsza, dlatego te rzeczywiste pooenie FE zawiera si pomidzy 90 a 180. Przykadowe pooenie krzywej FE przy rnych stopniach mobilnoci kapitau przedstawiono na rysunku 2.

Na rysunku 2 a) poziom krajowej stopy procentowej rwnowagi w mniejszym stopniu zaley od stopy procentowej za granic, a w wikszym stopniu od dochodu za granic i realnego kursu waluty zagranicznej. Na rysunku 2 b) poziom krajowej stopy procentowej rwnowacej trzy rynki jednoczenie w wikszym stopniu uzaleniony jest od stopy 64

procentowej za granic, a w mniejszym od dochody zagranicznego i realnego kursu waluty zagranicznej. Wpyw zmiany kursu walutowego na rwnowag w danej gospodarce wystpuje jednak jedynie w systemach zmiennych kursw walutowych. W systemie kursw staych warunki rwnowagi gospodarczej zale od pooenia krzywych IS oraz FE i punktu ich przecicia. Bank centralny chccy utrzyma dany poziom kursu walutowego bdzie zmuszony do zmiany poday pienidza w takim zakresie aby krzywa LM znalaza si w pooeniu pozwalajcym na to aby IS, LM i FE miay wsplny punkt przecicia. W systemie zmiennych kurw walutowych warunki rwnowagi gospodarczej wyznaczane s przez pooenie krzywych LM i FE oraz ich punkt przecicia. Pooenie krzywej IS dopasowywane jest wwczas przez zmian realnego kursu walutowego tak, aby krzywa ta przechodzia przez punkt przecicia si oby wymienionych wczeniej krzywych. Wykorzystujc model ISLM-FE analizowa mona np. skuteczno polityki makroekonomicznej (budetowej i pieninej), gospodarcze skutki zmiany poziomu cen krajowych czy zagranicznych, zmiany poziomu kursu walutowego oraz skutki zmiany poziomu krajowej stopy procentowej na warunki rwnowagi w gospodarce. Teoretyczna analiza tych problemw dokonywana by moe w ramach rnych systemw kursu walutowego oraz przy rnym stopniu mobilnoci kapitau. Realna analiza tych problemw wymaga zatem okrelenia obowizujcego w danej gospodarce systemu kursu walutowego oraz okrelenia swobody przepywu kapitau, gdy s to s to dwie podstawowe determinanty okrelajce warunki powadzonej analizy. 33. Deficyt budetowy i sposoby jego finansowania. Granice dugu publicznego. Budet pastwa opisuje, jakie dobra i usugi (G) pastwo zamierza kupi w nadchodzcym roku, jakich chce dokona patnoci transferowych (B) i jak chce za to zapaci. Wikszo wydatkw pastwa pokrywana jest przez podatki pacone przez spoeczestwo. W przypadku, w ktrym wielko wpyww podatkowych jest niewystarczajca wystpuje deficyt budetowy. Deficyt budetowy wystpuje, gdy wydatki w budecie pastwa s wysze ni go dochody. Przeciwiestwem deficytu jest nadwyka budetowa. Rodzaje deficytu budetowego: Deficyt budetowy rzeczywisty - rnica pomidzy dochodami a wydatkami pastwa, Deficyt budetowy strukturalny - (deficyt przy penym zatrudnieniu) wystpiby on wtedy, gdy nie ma bezrobocia, Deficyt budetowy cykliczny - rnica pomidzy deficytem rzeczywistym a strukturalnym. Deficyt budetowy wynika moe zarwno ze zbyt wysokich wydatkw budetowych, jak rwnie z zbyt niskich wpyww z podatkw (zbyt niska stopa opodatkowania, niski dochd narodowy, nieefektywny system cigania podatkw). Moe wiza si z niekorzystn sytuacj gospodarcz kraju, deficytu w obrotach patniczych z zagranic lub by wiadomie wykorzystywanym przez rzd jako instrument polityki gospodarczej. Wydatki rzdowe mog by finansowane poprzez: ograniczenie wydatkw pastwa lub zwikszenie ich efektywnoci, wykorzystanie nadwyki budetowej z lat poprzednich, podniesienie podatkw lub zwikszenie stopy opodatkowania: niepopularne politycznie, negatywne skutki ekonomiczne (osabia motywacje do pracy, prowadzi do zmniejszenia dochodw ludnoci, organiczna rozmiary potencjalnego popytu, zmniejszenie skonnoci do inwestycji), poyczki zacignite u ludnoci, przedsibiorstw oraz w bankach i instytucjach finansowych: prowadzi to do powstania dugu publicznego, sprzeda czci majtku pastwa, prywatyzacja Skarbu Pastwa dodatkowo emisja pienidzy (wzrost inflacji), kredyty zacigane w bankach krajowych i zagranicznych. Deficyt budetowy zgodnie z wytycznymi z Maastricht (Pakt Stabilnoci i Wzrostu), moe osign poziom 3% PKB. Dug publiczny obejmuje nominalne zaduenie podmiotw sektora finansw publicznych (administracja rzdowa i samorzdowa, sdy, trybunay, pastwowe szkoy wysze, ZUS, KRUS, NFZ) ustalone po

65

wyeliminowaniu przepyww finansowych pomidzy podmiotami nalecymi do tego sektora, zacignite z nastpujcych tytuw: Papiery wartociowe opiewajce wycznie na wiadczenia pienine (poza papierami udziaowymi), Poyczki (w tym papiery wartociowe, ktrych zbywalno jest ograniczona), Kredyty, Przyjte depozyty, Zobowizania wymagalne (tzn. zobowizania, ktrych termin patnoci min, a ktre nie zostay przedawnione lub umorzone). Dug publiczny, dug pastwowy: suma niespaconych przez rzd lub inne zwizki publicznoprawne zobowiza zarwno wobec wierzycieli krajowych, jak i zagranicznych. Zobowizania te mog mie charakter krtko- (do 1 roku), rednio- (do 10-15 lat) lub dugoterminowy (powyej 15 lat). Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej normuje, i nie wolno zaciga poyczek lub udziela gwarancji i porcze, w nastpstwie ktrych pastwowy dug publiczny przekroczy 3/5 wartoci produktu krajowego brutto. Ponadto Konstytucja RP wprowadzia zakaz finansowania deficytu budetu pastwa poprzez zaciganie zobowiza w banku centralnym. Zapewnienie rwnowagi finansw publicznych wymaga, aby dugu publiczny nie przekroczy kwoty 60% produktu krajowego brutto, koszty rocznej obsugi (spaty rat kapitaowych i odsetek) dugu krajowego stanowiy nie wicej ni 10% rocznych wydatkw budetu pastwa, dugu zagranicznego za nie wicej ni 25% wpyww z eksportu. Nadmierny dugu publicznego osabia bowiem aktywno gospodarki. 34. Ekonomia poday. Krzywa Laffera. Twrcami ekonomii poday byli: Robert Mundell, Arthur Laffer oraz Jude Wanniski. Wyszli z zaoenia, e przyczyn kryzysu, w jakim od poowy lat 70. XX w. pogrya si gospodarka amerykaska, bya interwencja pastwa, prowadzona zgodnie z teori Johna M. Keynesa. Twierdzili, e dziaania interwencyjne pastwa nie zdoaj przezwyciy kryzysu, a jedynie zakcaj mechanizm rynkowy. Zamiast wic modyfikowa kapitalizm, naley powrci do kapitalizmu opisywanego przez Adama Smitha i Jeana B. Saya, tj. gospodarki rynkowej i wysokiej akumulacji, ktrej rdem byy oszczdnoci. Ekonomia poday nawizuje do teorii ekonomii klasycznej i opiera si na dwch zaoeniach: dugookresowej stabilnoci systemu rynkowego decydujcej roli jednostki w przebiegu procesw gospodarczych Ludzie zmieniaj swoje zachowania zgodnie ze zmianami bodcw i informacji ekonomicznych. Oznacza to, i sprzyjanie aktywnoci gospodarczej bdzie t aktywno jeszcze bardziej stymulowao, za tworzenie barier rozwoju jakiej dziaalnoci - osabiao. Takie podejcie wyznacza polityce gospodarczej okrelon rol, gdy wynika z niego, i aby gospodarka moga si rozwija, naley usun cicy na niej "balast pastwa". Zwolennicy ekonomii poday szczeglnie krytycznie oceniali polityk podatkow, ktra w ich ocenie obniaa aktywno gospodarcz Amerykanw. W gospodarce przypisywali wiksze znaczenie poday dbr ni popytu. Poszukiwali motyww ludzkiej aktywnoci w sferze gospodarczej. Poniewa za jedyny motyw uznali wysoko paconych podatkw, i przekonywali, e kracowa stopa opodatkowania dochodw w Stanach Zjednoczonych jest zbyt wysoka, postulowali redukcj podatkw, zarwno od osb fizycznych, jak i przedsibiorstw. Twierdzili, e obnienie podatkw zdynamizuje gospodark amerykask. Dowodzili, e przez oddziaywanie w sferze mikroekonomicznej osignie si cele makroekonomiczne: wzrost PKB, spadek bezrobocia i obnienie poziomu inflacji. Dodatkowym zagroeniem przeronitej polityki fiskalnej, przed ktrym przestrzegali zwolennicy podejcia podaowego, by efekt wypierania. Zwolennicy ekonomii poday ponad krtkookresowe wahania koniunktury przedkadali dugookresowy wzrost gospodarczy. Nie podzielali obaw swych przeciwnikw o pojawienie si deficytu budetowego. Odrzucili te zarzut, e obnika podatkw, powikszajc dochody rozporzdzalne ludnoci, wywoa inflacj, argumentujc, e redukcja w rwnym stopniu obejmie dochody osb fizycznych i korporacji, zatem wzrost popytu konsumentw zostanie zrwnowaony przez wzrost produkcji i poziom cen si nie zmieni. Jeli redukcja podatkw zostanie uznana za zjawisko trwae, to zwikszy si potencja produkcyjny gospodarki amerykaskiej. W kwestii polityki monetarnej teoretycy ekonomii podaowej zgadzali si z gwnymi zaoeniami monetarystw i dostrzegali w stabilnoci poday pienidza waciwe uzupenienie polityki fiskalnej prowadzonej pod ktem podaowym.

66

Krzywa Laffera koncepcja teoretyczna, ktra za pomoc krzywej ilustruje zaleno midzy stawk opodatkowania a dochodami budetowymi pastwa z tytuu podatkw; opracowana w latach 70. XX w przez amerykaskiego ekonomist Arthura Laffera; bywa uywana jako argument za zmniejszeniem podatkw.

Wzrost stopy opodatkowania pocztkowo skutkuje wzrostem wpyww budetowych z podatkw, ale po przekroczeniu pewnego poziomu wpywy te spadaj. T dochd; t wysoko podatku; t* moe by umieszczony w dowolnym miejscu wykresu, niekoniecznie w poowie. Stopy t1 i t3 daj takie same wpywy (dochody). Warto przychodw budetowych przy stawce opodatkowania rwnej t = 0% jest zerowa. Zgodnie z teori Laffera kolejne wzrosty stawek opodatkowania powoduj coraz mniejsze przyrosty przychodw podatkowych, a do momentu, w ktrym dalszy wzrost stawki bdzie skutkowa obnieniem cakowitej wartoci przychodw z tytuu podatkw. Gdy stawka opodatkowania osignie t = 100%, przychody znw bd zerowe. Punkt na krzywej Laffera odpowiadajcy stawce maksymalizujcej przychody podatkowe nazywany jest punktem nasycenia. Z ksztatu krzywej Laffera wynika, e ten sam poziom przychodw do budetu z tytuu podatkw rzd moe osign dla dwch rnych stawek opodatkowania t1 i t3. Laffer w swojej koncepcji opar si na nastpujcych zaoeniach: Przy stawce opodatkowania rwnej t = 0% podatnicy nie pac adnych podatkw, zatem budet pastwa nie odnotowuje adnych przychodw z podatkw. Wzrost stawki opodatkowania wyzwala dwa przeciwstawne efekty: o zwikszenie udziau budetu pastwa w dochodach podmiotw gospodarczych, o zmniejszenie deklarowanego do opodatkowania dochodu podmiotw gospodarczych. Ten drugi efekt podniesienia stawki opodatkowania Laffer wyjania: Zmniejszeniem motywacji do podejmowania pracy i dziaalnoci gospodarczej ograniczenie korzyci, jak podmioty gospodarcze odnosz ze swojej pracy i dziaalnoci gospodarczej skania je do ograniczenia swojej aktywnoci w tej dziedzinie. Zwikszeniem skonnoci podmiotw gospodarczych do ukrywania swoich dochodw i wchodzenia w szar stref przy wyszej stawce opodatkowania podmioty gospodarcze odnosz wiksze korzyci z niepacenia podatkw, co skania je do rozwinicia tego procederu. Zwikszeniem skonnoci, zwaszcza duych przedsibiorstw, do delokalizacji dziaalnoci gospodarczej, przeniesienia caoci lub znacznej czci czynnikw produkcji za granic, do tzw. rajw podatkowych. Przy poziomie opodatkowania t = 100% ustaj wszelkie bodce do pracy i prowadzenia dziaalnoci gospodarczej podlegajcej opodatkowaniu. Nie majc motywacji do pracy i prowadzenia dziaalnoci gospodarczej, podmioty zaprzestaj dziaalnoci i adne dochody nie s wytwarzane (albo s wytwarzane w szarej strefie). W ten sposb przestaje istnie przedmiot opodatkowania i przychody z tego tytuu maj warto zerow. Podstawow przesank dla polityki fiskalnej pastwa formuowan na podstawie krzywej Laffera jest moliwo (przy okrelonych warunkach) zwikszenia wpyww podatkowych poprzez obnienie stopy opodatkowania. Krytyka: Praktyczne okrelenie ksztatu krzywej- ze wzgldu na pynce z koncepcji krzywej Laffera wnioski o moliwoci jednoczesnego obnienia stawki podatku i zwikszenia przychodw budetowych z tego

67

tytuu krzywa ta czsto bywa wykorzystywana przez zwolennikw liberalizmu gospodarczego do uzasadniania obniania podatkw. Naley podkreli, e jakkolwiek koncepcja krzywej Laffera w okrelonych warunkach gospodarczych uzasadnia obnienie podatkw celem zwikszenia przychodw budetowych, to jednak nie daje jednoznacznych przesanek w tym zakresie. W szczeglnoci powoanie si na krzyw Laffera wymagaoby wykazania, e obecna stawka opodatkowania jest wysza od stawki odpowiadajcej punktowi nasycenia, poniewa tylko przy takich warunkach obnienie stawki opodatkowania zwikszy przychody z tytuu podatkw. Tym samym koncepcja krzywej Laffera nie w kadych okolicznociach moe by uzasadnieniem dla obnienia stopy opodatkowania. Wyznaczenie ex ante stopy maksymalizujcej przychody podatkowe pastwa jest niezwykle zoone i wie si z licznymi trudnociami (niektrzy ekonomici wtpi w ogle w moliwo jej jednoznacznego wyznaczenia). Jedynym pewnym sposobem wydaje si analiza ex post, czyli empiryczne badanie reakcji wysokoci przychodw podatkowych na zmiany stopy opodatkowania. Krzywa Laffera w krtkim okresie - jednym z problemw, przed jakim staj decydenci polityki gospodarczej pastwa, jest ograniczenie zastosowania krzywej Laffera zwizane z rnic elastycznoci krzywej w krtkim i w dugim okresie. W krtkim okresie podmioty gospodarcze nie s w stanie zareagowa odpowiednio szybko na zmiany stopy opodatkowania, co powoduje, e punkt nasycenia na krzywej przesuwa w kierunku maksymalnego opodatkowania. Cho nie zostao to nigdy potwierdzone empirycznie (i jest bardzo wtpliwe, by kiedykolwiek byo), mona teoretycznie uzasadni, e w ultrakrtkim okresie nawet stopa opodatkowania na poziomie 100% nie bdzie skutkowa zerowymi przychodami podatkowymi. Reakcja podmiotw gospodarczych na podniesienie stopy opodatkowania do tego poziomu nie bdzie natychmiastowa. Podmioty bd stopniowo wygasza dziaalno gospodarcz, co oznacza, e przynajmniej przez okres do jej cakowitego ustania bd paci podatki w wysokoci 100% dochodu. Poza tym mona z duym prawdopodobiestwem zaoy, e wikszo podmiotw, ktre przy 100% stawce zdecydowayby si na funkcjonowanie w szarej strefie, ujawniaaby cz swoich dochodw, aby zachowa pozory legalnoci dziaania. Krzywa Laffera w dugim okresie - w dugim okresie reakcja podmiotw gospodarczych jest bardziej wyrana, dlatego dugookresowa stawka opodatkowania maksymalizujca przychody budetowe jest nisza od stawki krtkookresowej. Optymalizacja stawki opodatkowania na podstawie krzywej Laffera bdzie zatem wymagaa decyzji politycznej co do okresu optymalizacji. Cykl wyborczy czsto skania rzdy do optymalizacji krtkoterminowej, co jest powanym ograniczeniem stosowalnoci krzywej Laffera w praktyce gospodarczej i stanowi jedn z waniejszych form zawodnoci pastwa w zakresie dziaalnoci regulacyjnej. Zmienno krzywej w czasie - innym problemem przy stosowaniu krzywej Laffera jest zmienno ksztatu krzywej w czasie. Dowiadczenia pastw europejskich z czasw II wojny wiatowej pokazuj, e w warunkach wojny i zagroenia militarnego obywatele s skonni ponosi wiksze obcienia na rzecz pastwa. Kolejne podwyki podatkw na cele wojenne skutkoway zwikszeniem przychodw z tego tytuu. Tym samym punkt nasycenia na krzywej Laffera by znaczco przesunity w prawo. Po zakoczeniu dziaa wojennych w wielu pastwach zdecydowano si obniy stawki opodatkowania. Efektem tych obniek byo ponowne zwikszenie przychodw do budetu, z czego wynika, e stawka opodatkowania (cho w czasie wojny ustalona poniej poziomu nasycenia) bya wysza od powojennej stawki nasycenia. Wraz z ustaniem zagroenia i zmian warunkw ycia krzywa Laffera zmienia ksztat, a stawka nasycenia znacznie si obniya. Lokalizacja dziaalnoci gospodarczej a krzywa Laffera - dodatkow trudnoci moe by zrnicowanie lokalizacyjne ksztatu krzywej Laffera. Pozapodatkowe warunki gospodarowania w rnych lokalizacjach mog mie wpyw na reakcj podmiotw gospodarczych na zmiany stawki opodatkowania. Na przykad w rejonach przygranicznych atwiej substytuowa oboone wysokim podatkiem akcyzowym krajowe wyroby alkoholowe tanim importem. Jednostki bd bardziej skonne rezygnowa z konsumpcji alkoholu objtego podatkiem na rzecz atwo sprowadzanego z zagranicy taszego alkoholu i tym samym bd zmniejsza podstaw opodatkowania. Punkt nasycenia krzywej Laffera bdzie tu przesunity znacznie w lewo w stosunku do rejonw centralnych kraju, gdzie substytucja wyrobw alkoholowych jest trudniejsza (a wic bardziej kosztowna). Naley podkreli, e stawka opodatkowania odpowiadajca punktowi nasycenia na krzywej Laffera jest stawk optymaln jedynie z punktu widzenia wysokoci przychodw budetowych. Nie wykazano prostej zalenoci pomidzy t stawk a stawk opodatkowania optymaln z punktu widzenia rozwoju 68

gospodarczego. Nie istnieje te bezporednia zaleno midzy stawk nasycenia na krzywej Laffera a stawk optymaln z punktu widzenia preferencji podatnikw Mona wyobrazi sobie sytuacj, w ktrej obywatele dwch rnych pastw maj takie same preferencje co do wysokoci stopy opodatkowania, jednak przepisy pierwszego z pastw cilej reguluj kontrol fiskaln przy takich samych kosztach kontroli. Taka silniejsza kontrola osabia jeden z czynnikw obniajcych wpywy podatkowe, jakim jest skonno podmiotw gospodarczych do przechodzenia w szar stref (poniewa wie si ono wwczas z wikszym ryzykiem). Tym samym reakcja podmiotw gospodarczych pierwszego pastwa na zmian stawki opodatkowania bdzie ceteris paribus sztywniejsza ni w przypadku drugiego pastwa, o mniej cisej kontroli fiskalnej. Stawka odpowiadajca punktowi nasycenia na krzywej Laffera w przypadku pierwszego pastwa bdzie zatem wysza ni w przypadku drugiego pastwa, przy takich samych preferencjach podatnikw co do wysokoci stopy opodatkowania. Krzywa jasno wskazuje, e istniej co najmniej dwie rne stawki opodatkowania, ktrym odpowiada ten sam przychd podatkowy. Nie naley jednak sdzi, e sytuacja ekonomiczna budetu jest w obydwu tych punktach identyczna, rne mog by bowiem koszty zbierania podatkw w punktach t1 i t3, a co za tym idzie, rne s dla nich przepywy pienidza. Niektrzy argumentuj, e dla aparatu urzdniczego moe by istotnie korzystne utrzymywanie stawki wyszej. Moe to by rdem nieefektywnej optymalizacji stawki podatkowej, co z punktu widzenia gospodarki jest sytuacj niekorzystn. 35. Pojcie wzrostu gospodarczego i jego pomiar. Dyskusja na temat czynnikw wzrostu gospodarczego. Wzrost gospodarczy definiowany jest najczciej jako powikszanie si zdolnoci danego kraju do produkcji dbr i usug podanych przez spoeczestwo w danym okresie zwykle roku kalendarzowym. Jeli w kolejnym roku w caej gospodarce uda si sprzeda wicej towarw i usug ni w roku poprzednim mamy do czynienia ze wzrostem gospodarczym. Wzrost gospodarczy mona okreli rwnie jako przyrost Produktu Krajowego Brutto (lub Produktu Narodwego Brutto bd dochodu narodowego wyniki pod tym wzgldem nie rniyby si zbytnio) w danym okresie w stosunku do poziomu PKB (PNB lub PNN) w poprzednim okresie, zarwno w skali caej gospodarki, jak i w przeliczeniu na mieszkaca danego kraju. Wzrost produkcji moe wynika ze zwikszania nakadw czynnikw wytwrczych (ziemi, pracy, kapitau i surowcw) albo ich wydajnoci. Jednym z podstawowych zrde wzrostu wydajnoci jest postp techniczny. Mierniki wzrostu gospodarczego Wzrost gospodarczy mierzymy za pomoc stopy wzrostu realnej produkcji spoecznej lub realnego dochodu narodowego. Najczciej miernikiem wzrostu gospodarczego jest procentowy przyrost realnego PKB, PNB lub PNN cakowitego lub na jednego mieszkaca w cigu roku. PKB (Produkt Krajowy Brutto) - jest miar wielkoci produkcji (wartoci dodanej) wytworzonej przez czynniki wytwrcze zlokalizowane na terytorium danego kraju, niezalenie od tego, kto jest ich wacicielem. Mierzy on warto dbr i usug nabywanych na rynku. PNB (Produkt Narodowy Brutto) - jest miernikiem cakowitych dochodw osiganych przez obywateli danego kraju, niezalenie od miejsca wiadczenia usug przez czynniki produkcji. wiadczy o iloci dbr i usug, na ktrych zakup moe pozwoli sobie gospodarka jako cao. PNN (Produkt Narodowy Netto dochd narodowy) jest PNB pomniejszonym o zuycie posiadanego zasobu kapitaowego trwaego w danym okresie (amortyzacja). Ze wzrostem gospodarczym zwizane jest pojcie rozwoju gospodarczego. Obejmuje ono nie tylko wszystkie skadniki wpywajce na wzrost dochodu narodowego, ale take jakociowe przemiany zachodzce w duszym okresie w rzeczowej, wasnociowej i instytucjonalnej strukturze gospodarki narodowej. Jest wic procesem zmierzajcym do oglnego wzrostu zamonoci spoeczestwa i jakociowej poprawy jego warunkw ycia. Jednake zarwno PKB oraz PNB s w odniesieniu do dobrobytu spoecznego miernikami niedoskonaymi. Nie uwzgledniaj one bowiem wartoci czasu wolnego, dbr i usug nieobjtych wymian rynkow, szarej strefy oraz dodatnich i ujemnych efektw zewntrznych (np. zanieczyszczenie rodowiska lub zatoczenie) Stop (tempo) wzrostu gospodarczego stanowi wyraony w procentach stosunek przyrostu realnego PKB do jego wielkoci w okresie bazowym, a wic:

69

wzrost PKB r= PKB0 x 100 % =

PKB1 - PKB0 x 100% PKB0

gdzie: r - stopa wzrostu gospodarczego PKB1 - realny produkt krajowy brutto w roku badanym PKB0 - realny produkt krajowy brutto w roku poprzednim Warto podkreli, i do obliczenia rzeczywistego wzrostu PKB niezbdne jest zastosowanie deflatora PKB, ktry pozwala wyeliminowa efekt zmian cen. Cztery czynniki wzrostu gospodarczego to: 1. Zasoby ludzkie (poda pracy, wyksztacenie, dyscyplina pracy motywacja) 2. Zasoby naturalne (ziemia, zasoby naturalne, paliwa, jako rodowiska) 3. Kapita (maszyny, fabryki, drogi) 4. Technologia (nauka, technika, zarzdzanie, przedsibiorczo) Czsto ekonomici zapisuj zaleno midzy czynnikami w postaci funkcji cznej produkcji, ktra wie cakowit produkcj w gospodarce z nakadami i technologi. Algebraicznie funkcja przybiera posta: Q AF ( K , L , R ) , gdzie: Q produkcja, K produkcyjne usugi kapitau, L nakady pracy, R nakady zasobw naturalnych, A poziom technologii gospodarce, F funkcja produkcji. W miar wzrostu nakadw kapitau, pracy lub zasobw naturalnych moemy oczekiwa wzrostu produkcji, chocia produkcja bdzie zapewne wykazywa malejce przychody z dodatkowych nakadw czynnikw produkcji. Rol technologii moemy pojmowa jako powikszanie produkcyjnoci nakadw. Produkcyjno oznacza stosunek wielkoci produkcji do waonej redniej nakadw. Ad1). Na nakady pracy skadaj si: liczba zatrudnionych pracownikw i kwalifikacje siy roboczej. Wielu ekonomistw jest przekonanych, e jako nakadw pracy kwalifikacje, wiedza i dyscyplina siy roboczej to najwaniejszy element wzrostu gospodarczego. Kraj moe kupi najnowoczeniejsze urzdzenia telekomunikacyjne, komputery, sprzt do wytwarzania energii elektrycznej czy samoloty bojowe. Owe dobra inwestycyjne bd jednak mogy by skutecznie wykorzystywane i konserwowane tylko przez wykwalifikowanych i odpowiednio przeszkolonych pracownikw. Poprawa wyksztacenia, zdrowia i dyscypliny pracy, a ostatnich latach umiejtno posugiwania si komputerem, znacznie zwiksza wydajno pracy. Istniej dwa rda wzrostu zatrudnienia w gospodarce: wzrost liczby ludnoci i zwikszenie udziau zatrudnionych w oglnej liczbie ludnoci. Wielko nakadw pracy zaley od liczby zatrudnionych i czasu pracy. Przy danej wielkoci zatrudnienia wyduenie czasu pracy spowoduje wzrost nakadw pracy i zwikszenie rozmiarw produkcji. Ad2). Wrd wanych elementw tych zasobw mona wymieni ziemi uprawn, rop naftow i gaz, wod i zasoby naturalne. Niektre kraje o wysokich dochodach, takie jak Kanada czy Norwegia, opary swj wzrost przede wszystkim na obfitym wyposaeniu w zasoby, rybowstwie i lenictwie. Wyposaenie w zasoby naturalne nie jest jednak niezbdn przesank sukcesu gospodarczego we wspczesnym wiecie. Podstaw rozkwitu Nowego Jorku jest gwnie skoncentrowana tu sie najrozmaitszych usug. Rola tego czynnika jest szczeglnie wana w gospodarce o charakterze rolniczym. Tam wzrost powierzchni ziemi pozwala zwikszy produkcj roln. Rola ziemii jako czynnika produkcji nie jest tak istotna w gospodarkach wysokouprzemysowionych. Dziki wzrostowi zuycia nawozw sztucznych na jednostk powierzchni ziemi uzyskujemy efekt podobny jak przy zwikszaniu areau upraw. Ad3). Kapita produkcyjny (majtek produkcyjny) to maszyny, budynki oraz zapasy surowcw i materiaw, ktre wraz z innymi czynnikami wytwrczymi uczestnicz w procesie produkcji. Przy danej liczebnoci siy roboczej wzrost cakowitych zasobw kapitau i kapitau przypadajcego na jednego zatrudnionego pozwala na zwikszenie produkcji. Jednake w miar upywu czasu kapita si zuywa. Do utrzymania istniejcego zasobu kapitau konieczna jest okrelona wielko inwestycji. Inwestycje te musz by odpowiednio due, jeeli przy wzrocie zatrudnienia chcemy utrzyma na nie zmienionym poziomie techniczne uzbrojenie pracy (relacje kapita-praca, czyli wielko kapitau przypadajc na jednego zatrudnionego). Przy jeszcze wikszych uzbrojeniach inwestycji wzronie techniczne uzbrojenie pracy, co pozwoli zwikszy wydajno pracy, czyli wielko produkcji wytwarzane przez jednego zatrudnionego.

70

Ad4). Czwartym wanym czynnikiem wzrostu jest postp technologiczny. Ogromny wzrost moliwoci wytwrczych w Europie, Ameryce Pnocnej i Japonii by wynikiem niekoczcego si strumienia wynalazkw i postpw techniki. Zmiana technologiczna oznacza zmiany w procesach produkcji lub wprowadzanie nowych produktw i usug. Wynalazki dotyczce procesw wytwrczych, ktre ogromnie zwikszyy wydajno, to maszyna parowa, wytwarzanie elektrycznoci, silnik spalinowy, samolot szerokokadubowy, fotokopiarka i faks. Najbardziej przeomowe zmiany technologiczne we wspczesnym wiecie zachodz w dziedzinie elektroniki i komputerw. Czynniki ekonomiczne rozwoju gospodarczego dzieli si na: Bezporednie zatrudnienie i wydajno pracy; Porednie zwizane z poziomem rozwoju owiaty, suby zdrowia, etc.; Wewntrzne uzalenione od zasobw majtkowych i pracy oraz bogactwa naturalnego; Zewntrzne zwizane z udziaem w midzynarodowym obrocie handlowym; Inwestycyjne nakady na przyrost majtku; Pozainwestycyjne wzrost wydajnoci pracy w drodze poprawy organizacji pracy, podnoszenia kwalifikacji, etc.; Ekstensywne zwizane ze wzrostem zatrudnienia i przyrostem majtku; Intensywne zwizane ze wzrostem wydajnoci pracy i produktywnoci majtku; 36. Teoria wzrostu: model Solowa. Problem konwergencji.

71

72

73

Dynamiczna rwnowaga (wzrost zrwnowaony) oznacza, e produkcja zwiksza si w tempie wyznaczonym przez przyrost demograficzny (N/N = n) i rwnym stopie wzrostu zasobu kapitau (Y/Y = N/N = K/K = n). Oznacza to, e wielko produkcji per capita nie zmienia si; na staym poziomie (k*) utrzymuje si te techniczne uzbrojenie pracy (kapita na 1 pracownika). 3. Oszczdnoci a wzrost gospodarczy. W gospodarce zamknitej, w ktrej nie wystpuje pastwo, inwestycje (przyrost zasobu kapitau brutto) s rwne oszczdnociom. Przyrost netto zasobu kapitau jest rwny oszczdnociom pomniejszonym o amortyzacj. K = S D [9.4] Przyjmujemy, e oszczdnoci stanowi sta cz dochodu (S = sY), a take, i amortyzacja dokonuje si si w staej proporcji do zasobu kapitau D = dK. Podstawiajc to do rwnania [9.4], otrzymujemy: K = sY dK [9.5] Wiedzc, e K/K = n i przeksztacajc rwnanie [9.5] ostatecznie mamy: sY = (n + d)K [9.6] Interpretacja rwnania [9.6]: w stanie rwnowagi dynamicznej oszczdnoci (sY) pozwalaj sfinansowa inwestycje brutto, tzn. amortyzacj niezbdn do odtworzenia zuytego zasobu kapitau (dK) oraz inwestycje netto powikszajce ten zasb (nK) w tempie pozwalajcym utrzyma techniczne uzbrojenie pracy na niezmienionym poziomie (rys. 9.2). Istota neoklasycznej teorii wzrostu: jeeli oszczdnoci (sy) przekraczaj poziom niezbdny do utrzymania staej wielkoci technicznego uzbrojenia pracy (krzywa sy przebiega powyej prostej [(n + d)k]), to k wzrasta. Jeeli natomiast oszczdnoci znajduj si poniej tego poziomu (krzywa sy przebiega poniej [(n + d)k]), k zmniejsza si. Na przykad przy technicznym uzbrojeniu pracy rwnym k0 poziom oszczdnoci (punkt A) jest wyszy od niezbdnych inwestycji (punkt B) i relacja kapita-praca (k) zwiksza si. Proces dostosowa koczy si w punkcie C, w ktrym oszczdnoci zrwnujsi z inwestycjami, a techniczne uzbrojenia pracy osiga poziom docelowy, k*. Gospodarka osiga wwczas stan rwnowagi dynamicznej (steady-state). W stanie rwnowagi dynamicznej zarwno y, jak i k s stae. Oznacza to, e dochd zwiksza si w tempie przyrostu demograficznego, n. Wynika std, e w warunkach rwnowagi dynamicznej stopa wzrostu dochodu nie zaley od stopy oszczdnoci. Wniosek ten naley do najwaniejszych ustale neoklasycznej teorii wzrostu. 4. Wzrost stopy oszczdnoci. Wzrost stopy oszczdnoci prowadzi do przejciowego przyspieszenia tempa wzrostu dochodu i tempa akumulacji kapitau per capita a take do trwaego wzrostu technicznego uzbrojenia pracy (w okresie dostosowawczym zasb kapitau wzrasta szybciej od zasobu pracy, czyli przyrostu demograficznego). Po zakoczeniu procesu dostosowa i wejciu gospodarki na now ciek wzrostu zrwnowaonego (steady-state), dynamika wzrostu dochodu per capita ponownie zrwnuje si z tempem przyrostu demograficznego, n. W tym samym tempie zwiksza si te zasb kapitau. Efektem trwaego zwikszenia stopy oszczdnoci jest wic tylko przejciowe przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego oraz trwae zwikszenie poziomu dochodu na gow i kapitau per capita (technicznego uzbrojenia pracy). Przedstawione tu prawidowoci okrela si niekiedy jako konwergencj warunkow (Robert Barro). Przesank przejciowego przyspieszenia tempa wzrostu gospodarki w krajach o niszym poziomie rozwoju (jak np. Polska i kraje Europy rodkowo-wschodniej) i tym samym zmniejszenia

74

dystansu rozwojowego w stosunku do krajw zaawansowanych, jest trwae zwikszenie krajowej skonnoci do oszczdzania i podwyszenie stopy oszczdnoci. 5. Tempo przyrostu demograficznego. a/ przyspieszenie tempa przyrostu demograficznego powoduje wzrost wartoci wyraenia (n + d)k i tym samym wzrost kta nachylenia odpowiedniej prostej na wykresie (w gr w lewo), b/ przyspieszenie to prowadzi do obnienia poziomu produkcji, y, i kapitau per capita (technicznego uzbrojenia pracy), k, w stanie rwnowagi dynamicznej, c/ wzrost stopy przyrostu demograficznego powoduje jednoczenie przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego w stanie rwnowagi dynamicznej. 6. Neoklasyczna teoria wzrostu podsumowanie. a/ stopa wzrostu gospodarczego w stanie rwnowagi dynamicznej jest egzogeniczna (tutaj okrelona przez tempo przyrostu demograficznego, n); jest ona niezalena od stopy oszczdnoci, s. b/ chocia wzrost stopy oszczdnoci nie wpywa na tempo wzrostu gospodarczego w stanie rwnowagi dynamicznej, to trwale podnosi poziom dochodu w stanie rwnowagi, c/ jeeli dopucimy moliwo wzrostu wydajnoci (produktywnoci), to tempo wzrostu zrwnowaonego nadal pozostaje okrelone egzogenicznie; czynnikami je determinujcymi s wwczas cznie postp techniczny i przyrost demograficzny. d/ jeeli dwa kraje maj identyczny przyrost demograficzny, tak sam stop oszczdnoci oraz dostp do identycznej funkcji produkcji (wyposaenie w czynniki produkcji), to ostatecznie osign taki sam poziom dochodu. Kraje biedne pozostaj biedne, gdy posiadaj mniejsze zasoby kapitau; gdyby jednak zwikszyy stop oszczdnoci do poziomu krajw bogatych i miay dostp do tej samej wiedzy technicznej, to w kocu osignyby ich poziom rozwoju (proces doganiania). e/ jeeli stopa oszczdnoci jest rna w rnych krajach, to osign one rny poziom dochodu w stanie rwnowagi dynamicznej; jeeli przy tym wykazuj one jednakowe tempo postpu technicznego i przyrostu demograficznego, to mimo rnic w poziomie rozwoju osign jednakowe tempo wzrostu gospodarczego w stanie rwnowagi dynamicznej. Konwergencja (ac. convergere, zbiera si, upodabnia si), teoria konwergencji, efekt doganiania. Hipoteza ta zostaa wysunita przez Alexandra Gerschenkrona z Uniwersytetu Harvarda i przeciwstawiona ponurym prognozom Malthusa. Sugeruje ona, e wzgldne zacofanie moe wbrew pozorom uatwia rozwj gospodarczy kraju. Jak pokazuj dane empiryczne, mimo znacznie niszej produktywnoci pracy w krajach sabo rozwinitych czsto osigaj one wysze wskaniki wzrostu gospodarczego ni kraje wysoko uprzemysowione. Niektrzy zwolennicy tej teorii bior pod uwag moliwo zrwnaniu si krajw z tych dwch grup pod wzgldem poziomu rozwoju gospodarczego w przyszoci. Sytuacja taka nazywana jest efektem doganiania (catch up effect). Jest wiele argumentw potwierdzajcych suszno tej teorii. Po pierwsze bazujc na prawie malejcych przychodw, mona wysnu wniosek, e ta sama ilo kapitau zainwestowana w biednym kraju, w ktrym jest go niewiele przyniesie znacznie wiksz korzy ni w kraju bogatym. Po drugie techniczne uzbrojenie pracy w krajach biednych jest na tak niskim poziomie, e zwikszenie go nie wymaga duych nakadw kapitau. W krajach bogatych znaczna cz funduszy przeznaczana jest na utrzymanie zaawansowanych technologicznie, a zatem drogich rodkw produkcji. Trudno jest zwiksza i tak ju wysokie techniczne uzbrojenie pracy i wymaga to znacznie wikszych nakadw finansowych. Ostatnim argumentem przemawiajcym za susznoci tej teorii jest moliwo taniego wykorzystywania przez kraje sabo rozwinite, technologii ju opracowanych i sprawdzonych. W krajach bogatych s one najczciej przestarzae, ale jednoczenie rewolucjonizuj technicznie produkcj w krajach biednych. Oprcz zaoszczdzenia czasu i pienidzy na badania naukowo-techniczne, kraje te ograniczaj do minimum ryzyko zawodnoci danej technologii. Najlepszym dowodem mog by niektre kraje Azji poudniowo-wschodniej zwane "azjatyckimi tygrysami" (np. Korea Poudniowa, Singapur), ktre rozwj swoich gospodarek opary na transferze technologii z krajw zachodnich. Mona by jednak zada pytanie, dlaczego na wiecie pozostaje tak wiele krajw biednych, tkwicych do dzi w zakltym krgu ubstwa. Pogbiaj si rnice midzy bogat pnoc a biednym poudniem. Bogaci si bogac, podczas gdy biedni staja si jeszcze biedniejsi. Zwolennicy teorii konwergencji tumacz to zjawisko midzy innymi brakiem gotowoci do podjcia walki o wsplne dobro przez rzdzcych w biednych krajach. Czsto musieliby oni zrezygnowa z wasnych korzyci dla interesu ogu a na takie powicenie nie kady jest gotowy. Na tak mentalno ma wpyw czsto kolonialna przeszo 75

danego kraju, ktry latami by uciskany i suy jedynie jako rynek zbytu i rdo taniej siy roboczej. Teraz wczesnych kolonialistw zastpiy nowe wadze, a sytuacja nadal nie ulega zmianie. Za przykad moe suy zielona rewolucja. Wiele gospodarek prbowao te rozwija si autarkicznie, doprowadzajc tym samym do ruiny swj kraj a jednak rwnie obecnie istniej kraje o gospodarce niemal zamknitej, ktre nie wycigaj wnioskw z historii np. Korea Pnocna. Ponadto trzeba te powiedzie, e kraje bogate musiayby chcie umoliwi biedniejszym rozwj. Np. w handlu midzynarodowym zawsze najbardziej poszkodowane s te kraje, ktre eksportuj towary nieprzetworzone. I tak, bez rozwinitej technologii przetwrczej kraj nie ma szans peni istotnej roli w handlu wiatowym i poprzez zwikszanie bilansu handlowego, podnosi take poziomu PKB kraju. Mimo e Wybrzee Koci Soniowej jest najwikszym na wiecie eksporterem kakao, to jego terms of trade wykazuj cig tendencj spadkow. Nie wystarczy rzuci ryby, trzeba da wdk i nauczy z niej korzysta. Ponadto na rozwj gospodarczy ma te wpyw wielko inwestycji oraz w duej mierze warunki spoeczne i religijne. Rzdy w krajach biednych musz by dobrze wyksztacone, by umiejtnie prowadzi polityk gospodarcz tak, by efektywnie przekada na rzeczywisto hipotez konwergencji i by korzysta z efektu doganiania. Tu nie sprawdziy si modele egzogeniczne, bo moliwoci produkcyjne s w bardzo duej mierze niewykorzystywane. Z powodw religijnych i tradycji w krajach arabskich nie wykorzystuje si potencjau kobiet, ktre s marginalizowane na rynku pracy, a mogyby mie istotny wpyw na tworzenie PKB. Nie powinno si zaprzecza hipotezie konwergencji wskazujc jako dowd istnienie biednych krajw. Znamy bowiem takie kraje, ktre wykorzystay swj potencja i teraz s liczcymi si gospodarkami na arenie midzynarodowej, np. Chiny. 37. Przedstaw sposoby oddziaywania pastwa na wzrost gospodarczy oraz poka ich moliwe skutki. Begg i Samuelson opisujc wzrost gospodarczy maj na myli wzrost dugookresowy zwizany ze zwikszeniem potencjau gospodarki (szybciej rosnca funkcja produkcji). Nie zaliczaj wiec do niego krtkookresowych waha PKB wynikajcych z cyklu koniunkturalnego. Jednak wydaje mi si, e na tempo wzrostu dugookresowego maj te wpyw dziaania rzdu w krtkim okresie. Chodzi tu konkretnie o polityk wygadzania cykli koniunkturalnych. Wane: dziaania wygadzajce cykl nie powoduj bezporedniego wzrostu PKB (bo wzrost wedug definicji odnosi si do produkcji potencjalnej, a wiec dugookresowej), ich efekt jest poredni: gospodarka lepiej szybciej si rozwija (w dugim okresie) jeli cykle s bardziej paskie. Wydaje mi si e najatwiej jest podzieli dziaania pastwa na krtko i dugookresowe, oddziaywanie krtkookresowe to sterowanie popytem (stabilizuje ono cykle koniunkturalne), oddziaywanie dugookresowe to stymulowanie wzrostu poday (a wiec produkcji potencjalnej to o ni chodzi zgodnie z definicja). W wikszoci przypadkw pastwo oddziauje za pomoc polityki fiskalnej lub monetarnej. Polityka fiskalna to wielko podatkw, sposb ich naliczania oraz struktura wydatkw budetu, wielko podatkw okrela udzia pastwa w PKB, sposb naliczania pokazuje co jest opodatkowane a co nie (np: dochody z pracy (podatek PIT), dochody przedsibiorstw, zyski kapitaowe, majtek (podatek od nieruchomoci)). Im wyszy udzia pastwa w PKB tym niszy wzrost (pastwo jest mniej efektywne ni sektor prywatny), sposb naliczania moe stymulowa pewne rodzaje aktywnoci (np. zwolnienie dochodw z nadgodzin zwiksza ilo pracy dostpnej na rynku, nisze podatki od zyskw kapitaowych to zachta do inwestowania na giedzie itp. Itd.). Wydatki mog tak samo wpywa na gospodark, np.: due wiadczenia socjalne zniechcaj do pracy, z kolei due wydatki na rozwj infrastruktury mog ja stymulowa i dawa zatrudnienie nisko wykwalifikowanym pracownikom ktrzy nie znaleli by adnej innej pracy. Polityka monetarna powoduje, e pienidz jest drogi lub tani, w zalenoci od przyjtego modelu moe to stymulowa wzrost konsumpcji i wielko PKB (to sie wie z modelem IS-LM i lepkoci cen, Keynes twierdzi e sa lepkie w krtkim okresie i wzrost poday pienidza zwiksza PKB, monetarysci uwaaj e jedyne co wzronie to inflacja). Oprcz polityki monetarnej i fiskalnej pastwo dostarcza te dbr publicznych, takich jak policja, wojsko i sdy. Ich jako ma wpyw na wzrost w dugim okresie. Sprawnie dziaajce sdy zmniejszaj na przykad koszty transakcyjne a to powoduje ze firmom atwiej jest inwestowa (tak przynajmniej mwi Balcerowicz na PSG, mam nadzieje e nie blefowa:P) Takie krtkie zestawienie sposobw oddziaywania: Krtki okres: 76

Wygadzanie cykli koniunkturalnych gospodarka stabilniej si rozwija, unika si bezrobocia, uatwia to te przedsibiorcom i konsumentom planowanie wydatkw. Wygadzanie nastpuje poprzez polityk fiskalna i monetarna. Restrykcyjna powinna by prowadzona w okresie recesji ma to schodzi gospodark i da pastwu rezerwy na trudny okres, powinno te zapobiec dokonywaniu przez firmy mao rentownych inwestycji, ktre byyby nie do utrzymania w okresie recesji. Polityka ekspansywna (fiskalna) jest prowadzona gdy gospodarka jest w recesji, ma to ja pobudzi i zrekompensowa spadek wydatkw gospodarstw domowych. Cay taki proces wygadzania cyklu koniunkturalnego nazywany jest antycykliczna polityka fiskalna. Dugi okres: Begg podaje cztery czynniki wzrostu gospodarczego: kapita, prace, ziemie i surowce. Pastwo moe oddziaywa na wszystkie poza ziemia (jej ilo jest dana raz na zawsze). Do tego dochodzi rozwj naukowy ktry wpywa na wydajno pracy i kapitau (u Samulesona ziemia i surowce to jeden czynnik, 4 elementem jest za wiedza, wydaje mi si, e oba podziau sa w miar ok.) Kapita polityka fiskalna moe zachca do inwestycji, polityka monetarna moe rwnie zachca do inwestowania jeli jest agodna (tani pienidz niskie stopy procentowe) Praca polityka fiskalna moe zachca do aktywizacji zawodowej (niskie zasiki) Surowce pastwo moe dba o zapewnienie staych dostaw surowcw (np.: Amerykanie staraj si rozwin wydobycie ropy na Alasce, Polska usiuje zdywersyfikowac zaopatrzenie w gaz) B&R postp techniczny zwiksza wydajno kapitau, do tego dochodz wydatki na edukacje ktre poprawiaj wydajno pracy. Mona na nie oddziaywa na kilka sposobw: Wspieranie rozwoju naukowego wie si z trzema rzeczami: ochrona patentowa, efektami zewntrznymi oraz dekompozycja Solowa: Ochrona patentowa pastwo zapewniajc ochron praw do zysku z odkry naukowych gwarantuje firmom zwrot kosztw poniesionych na badania, w krajach w ktrych prawo sabo chroni innowatorw wydatki na B&R sa mniejsze, mniejszy jest wiec w efekcie wzrost gospodarczy; Efekty zewntrzne czasem odkrycia naukowe przynosz korzy caemu spoeczestwu, wynalazca nie jest w stanie czerpa z nich bezporednich korzyci (to mog by takie dziedziny nauki jak medycyna, biologia, geografia itp.), pastwo sponsoruje wtedy te dziedziny traktujc je jak dobra publiczne. Model wzrostu Solowa zakada, e wzrost ma trzy rda: kapita, prace ludzka oraz wiedze. Dekompozycja Solowa pokazuje jaka cze wzrostu PKB wynika ze wzrostu pracy (L) i kapitau (K), ta cze wzrostu ktra nie moe by wyjaniona przez wzrost L i K to tzw reszta Solowa, utosamia si ja z postpem technicznym. Pastwo stymulujc rozwj B&R powoduje zwikszenie udziau reszty we wzrocie, moe on wiec by szybszy (przy nie zmienionym wzrocie K i L) albo taszy (ta sama stopa K i L) Polityka podaowa: zwikszanie tempa wzrostu za pomoc stymulowania poday (funkcji produkcji), uywa si do tego zarwno narzdzi polityki fiskalnej, jak i monetarnej. Polityka fiskalna ma zachca do inwestowania (zwikszanie K) oraz do pracy (zwikszanie poday L przez nisze zasiki i podatki), polityka monetarna te stymuluje inwestycje (nisze stopy procentowe oznaczaj wikszy przyszy zysk po zdyskontowaniu) Dostarczanie dbr publicznych Edukacja zwiksza wydajno pracy Policja, sadownictwo nisze koszty transakcyjne, mniejsze ryzyko prowadzenia dziaalnoci gospodarczej, to wpywa na wydajno kapitau, wiksza wydajno = wicej inwestycji Oprcz powyszych dodabym jeszcze jeden element do zasobu smrodkw oddziaujcych na wzrost, jest nim polityka walutowa. Podrczniki nie wymieniaj jej w rozdziaach powieconych wzrostowi dugookresowemu, ale tak na logik to ona ma spory wpyw na wzrost. Stabilny i przewidywalny kurs walutowy oraz brak ogranicze w wymienieniu pienidzy maja wpyw na koszt prowadzenia dziaalnoci gospodarczej oraz na wielko inwestycji gospodarczych. Niszy koszt prowadzenia dziaalnoci = wiksza wydajno kapitau, z kolei atwiejsze inwestowanie (wynika z braku ogranicze w wymienialnoci waluty) jest rwnoznaczne ze wzrostem stopy oszczdnoci (to troch tak jakby zwikszy stop oszczdnoci a wiec tempo akumulacji kapitau). Tak naprawd zaliczenie polityki walutowej do czynnikw wpywajcych na dugookresowy wzrost PKB zaley od tego jak definiujemy dugi okres, jeli to jest 100 lat to polityka walutowa ma may wpyw, jednak jeli mwimy o 10-20 latach to moe ona odegra pewna role.

77

MIKROEKONOMIA 38. Elastyczno cenowa i dochodowa popytu jako narzdzie analizy zachowania konsumentw na rynku produktu. Elastyczno cenowa popytu jest mierzona stosunkiem wzgldnej zmiany popytu do wzgldnej zmiany ceny. Jest ona ilorazem procentowej zmiany popytu i procentowej zmiany ceny dobra:

(EP- elastyczno dochodowa popytu, D popyt, P cena) Wspczynnik elastycznoci cenowej popytu informuje o sile reakcji konsumenta na zmieniajce si ceny towarw na rynku. Interpretacja: EP= -1,5 oznacza, i wzrost ceny o 1% wywoa spadek popytu o 1,5% i odwrotnie: spadek ceny o 1% wywoa wzrost popytu o 1,5%. Determinanty elastycznoci: - stopie niezbdnoci produktu w celu zaspokojenia potrzeby o rnym stopniu pilnoci; - dostpno substytutw na rynku i atwo zastpienia danego dobra innym dobrem; - udzia wydatkw na zakup dobra w oglnych wydatkach konsumenta; - czas dostosowania: wraz z upywem czasu konsumenci sabiej reaguj na podwyszanie ceny, zatem popyt jest bardziej elastyczny w krtkim ni w dugim okresie; - poziom ceny: przy wysokich cenach reakcja konsumenta za zmian ceny jest na og wysza ni przy niskim poziomie; - stopie obniki lub podwyki ceny w porwnaniu z jej wyjciowym poziomem; inna bdzie reakcja konsumenta, gdy producent obniy cen o 2z w stosunku do 50z, a inna, gdy obniy o 10z w stosunku do 1500z. Elastyczno cenowa popytu ma zwykle warto ujemn. Wynika to z odwrotnej zalenoci midzy zmian ceny a zmian popytu (z ujemnego nachylenia krzywej popytu). Dodatnia elastyczno cenowa popytu charakteryzuje dobra Giffena i Veblena. Dobra Giffena dla nich wzrost ceny nie zniechca do zakupu, ale zwiksza zapotrzebowanie na nie wrd ludzi o niskich dochodach. Konsumenci rekompensuj sobie w ten sposb utrat moliwoci nabywania innych dbr. Przykad: chleb, ziemniaki w warunkach inflacji. Dobra Veblena dla nich rwnie wzrost ceny przekada si na wzrost popytu. Wysza cena moe zachca do konsumpcji, gdy dobro wiadczy o statusie materialnym konsumenta, jest dowodem jego zamonoci (efekt snoba). W analizie ekonomicznej rozrnia si trzy podstawowe kategorie elastycznoci cenowej (co do wartoci bezwzgldnej): - EP>1 elastyczno wysoka (popyt elastyczny), procentowa zmiana popytu jest wysza ni procentowa zmiana ceny - EP=1 elastyczno jednostkowa, popyt zmienia si odwrotnie proporcjonalnie do zmiany ceny, procentowa zmiana popytu jest taka sama co do wartoci jak procentowa zmiana ceny; - EP<1 elastyczno niska (popyt nieelastyczny), procentowa zmiana popytu jest nisza ni procentowa zmiana ceny Przypadki szczeglne: - Popyt sztywny jakakolwiek zmiana ceny nie wywouje zmiany popytu. Wwczas EP=0. Konsument nie reaguje na zmian ceny. Moe dotyczy np. towarw niezbdnych i niedajcych si zastpi, typu sl. - Popyt doskonale elastyczny Wystpuje jedynie w warunkach doskonaej konkurencji, gdy przy istniejcym poziomie ceny producent moe sprzeda ca swoj produkcj. Nawet przy niewielkim wzrocie ceny u jednego producenta, klienci szybko przenios si do innego, ktry ceny nie zmieni.

78

Elastyczno nie jest staa w kadym punkcie krzywej popytu (wyjtkiem jest krzywa o ksztacie hiperboli, dla ktrej EP=1), gdy jednakowe obniki cen i przyrosty popytu s liczone za kadym razem od innej podstawy. W miar posuwania si wzdu krzywej popytu elastyczno maleje, bo poziom ceny jest coraz niszy, a poziom popytu coraz wyszy. Im bardziej stroma jest krzywa popytu, tym bardziej spadaj wspczynniki elastycznoci. Przy agodniejszym nachyleniu krzywej popytu tempo spadania elastycznoci jest wolniejsze. Im bardziej producent podnosi cen dobra, tym bardziej musi si liczy z rosnc reakcj konsumenta na podwyk ceny, gdy wpywa to bdzie na wielko jego utargw pyncych ze sprzeday produkcji. Przy stopniowym obnianiu ceny elastyczno popytu maleje i sprzedawca musi dokadnie rozway, kiedy dalsza obnika ceny jest dla niego opacalna, a kiedy przestaje si ju opaca. Przykadow zaleno midzy popytem, utargiem cakowitym a elastycznoci ilustruje rysunek:

79

Utarg cakowity pocztkowo ronie i osiga najwyszy poziom przy wspczynniku elastycznoci rwnym jednoci, po czym symetrycznie spada. Nie oznacza to jednak, i w kadym przypadku przedsibiorca osiga maksymalny utarg cakowity przy EP=1. Wnioski dla producenta: Przedsibiorcy opaci si podwysza cen tylko wwczas, gdy cenowa elastyczno popytu jest mniejsza od jednoci. Przedsibiorca jest zainteresowany, aby reakcja konsumenta na wzrost ceny bya jak najsabsza. Z jego punktu widzenia sytuacja byaby idealna, gdyby EP=0. Wwczas mgby niemal w nieskoczono podnosi cen i nie traciby utargu. Przedsibiorcy opaci si obnia cen tylko wwczas, gdy elastyczno jest wiksza od jednoci. Im silniejsza jest reakcja konsumenta na obnik ceny, tym wikszy moe by efekt w postaci utargu cakowitego. Wzrost lub spadek utargu cakowitego nie musi by jednak rozstrzygajcym kryterium opacalnoci. Moe nim by zysk, zaleny nie tylko od wysokoci utargu, ale i od kosztw wytwarzania. Podsumowanie: Elastyczno Wzrost ceny Spadek ceny EP>1 TR TR EP<1 TR TR TR utarg cakowity Elastyczno mieszana miara wzgldnej zmiany wielkoci popytu na dobro X pod wpywem wzgldnej zmiany ceny dobra Y.

E>0 dobra substytucyjne wzgldem siebie; np. Py => Dy => Dx E<0 dobra komplementarne; np. Py => Dy => Dx E=0 dobra niezwizane ze sob. Dochodowa elastyczno popytu jest stosunkow zmian popytu na dane dobro podzielon przez stosunkow zmian dochodu. Jest si reakcji popytu na zmian dochodu konsumentw.

Interpretacja: o ile procent zmieni si popyt na jaki towar, gdy dochd konsumenta zmieni si o 1%. Prawo Engla: W miar wzrostu przecitnego dochodu na jednego czonka rodziny nie tylko ronie oglny popyt, ale zmienia si rwnie jego struktura. Zmiany te id w kierunku zmniejszania si procentowego udziau wydatkw na ywno oraz inne dobra niszego rzdu i zwikszenia udziau wydatkw na dobra wyszego rzdu (dobra konsumpcyjne trwaego uytku). Podsumowanie wartoci elastycznoci dochodowej dla rnego rodzaju dbr: Zmiana udziau Elastyczno Rodzaj dobra Zmiana popytu w budecie Przykady dochodowa konsumenta Normalne: Dodatnia - podstawowe 0<EM<1 o mniej ni 1% ywno, codzienne - luksusowe EM>1 o wicej ni 1% Samochd, lodwka Niszego rzdu Gazeta, guma do Ujemna ucia Elastyczno dochodow popytu wykorzystuje si do przewidywania zmian wielkoci sprzeday towarw, nastpujcych pod wpywem zmian dochodw nabywcw. Pomagaj te ustali struktur wydatkw konsumpcyjnych w gospodarstwach domowych. Krzywa Engla pokazuje, jak zmienia si popyt na dobro, gdy dochd konsumenta ulega zmianie.

80

Na rysunku przedstawiona jest krzywa Engla o ksztacie charakterystycznym dla dbr normalnych wyszego rzdu, dla ktrych wraz ze wzrostem dochodu spoycie ronie coraz szybciej. Krzywa dla dbr normalnych podstawowych, ktrych spoycie wraz ze wzrostem dochodu ronie coraz wolniej, byaby wypuka:

Dobro normalne wyszego rzdu

Dobro normalne podstawowe

39. Efekt substytucyjny i dochodowy zmiany ceny. Funkcja popytu skompensowanego.

81

Istniej dwa podejcia do zachowania niezmienionej siy nabywczej w efekcie substytucyjnym: 82

- podejcie J.R. Hicksa: stao dochodu realnego (siy nabywczej) rozumiana jest jako pozostanie konsumenta na tej samej krzywej obojtnoci. Dlatego obrt linii ograniczenia budetowego (AB) nastpuje po krzywej obojtnoci do momentu, a jej nachylenie (HJ) bdzie zgodne z nachyleniem wynikowej linii ograniczenia budetowego (AB). Pomocnicza linia ograniczenia budetowego jest zatem rwnie styczna do wyjciowej krzywej obojtnoci (U1), na tej samej krzywej ley rwnie pomocniczy punkt rwnowagi (P). - podejcie E. Suckiego: stao dochodu realnego rozumiana jest jako dostpno wyjciowego koszyka dbr. Pomocnicza linia ograniczenia budetowego (HJ) przechodzi zatem przez wyjciowy koszyk (E1), a jej nachylenie (HJ) jest zgodne z nachyleniem linii wynikowej (AB). Pomocnicza linia ograniczenia budetowego (HJ) jest sieczn wyjciowej krzywej obojtnoci (U1), a pomocniczy punkt rwnowagi (P) ley na innej krzywej (wyszej bd niszej zalenie od kierunku zmian ceny dobra; tu: UP). Na rysunku pod wpywem zmiany relacji cen dbr X i Y (wywoanej spadkiem ceny X), konsument bdzie skonny do zakupienia wikszej iloci wzgldnie taszego dobra X. Dlatego w pomocniczym koszyku optymalnym P ilo dobra X wzrosa kosztem iloci dobra Y. Rnica na przykadzie dbr normalnych przy spadku ceny dobra X:

83

84

85

86

40. Korzyci i niekorzyci skali w produkcji. Korzyci ze skali produkcji (inaczej: rosnce przychody ze skali) wystpuj wtedy, kiedy dugookresowe koszty przecitne spadaj wraz ze wzrostem rozmiarw produkcji. (a) f(aL, aK) > a*F(L,K) Zwikszajc czynniki a krotnie, mamy do czynienia z wikszym nie a krotnym wzrostem produkcji. Stae przychody ze skali pojawiaj si wwczas, gdy dugookresowe koszty przecitne s stae przy wzrocie produkcji. (b) f(aL, aK) = a*F(L,K) Produkcja po a krotnym zwikszeniu iloci obu czynnikw, jest rwna a krotnej produkcji wyjciowej. Mamy wic tutaj do czynienia ze staymi korzyciami skali. Osignicie takiego stanu nie wymaga zmian technologicznych i technicznych. Wystarczy a razy powtrzy pierwotny proces produkcji Niekorzyci skali (inaczej: malejce przychody ze skali) wystpuj wtedy, kiedy dugookresowe koszty przecitne rosn wraz ze wzrostem produkcji. (c) f(aL, aK) < a*F(L,K) Tutaj zwikszeni czynnikw a razy przynosi mniejszy efekt produkcyjny ni a krotne odtworzenie produkcji.

Zmiany kosztw przecitnych nie da si wyjani zmianami cen czynnikw produkcji. Zmiany cen czynnikw produkcji powoduj jedynie zmian pooenia krzywej kosztw, natomiast zaleno midzy kosztami przecitnymi a produkcj, widoczna przy przesuwaniu si po krzywej kosztw, jest ksztatowana przez zwizek midzy fizycznymi rozmiarami nakadw i produkcji. Ksztat krzywej kosztw przecitnych zaley od dwch czynnikw: - jak dugo utrzymuj sie korzyci skali, oraz - jak szybko pojawiaj sie niekorzyci skali przy wzrocie produkcji Korzyci skali Istniej trzy grupy przyczyn wystpowania korzyci ze skali produkcji: 87

1) Gwnym powodem wystpowania rosncych korzyci skali jest niepodzielno procesu produkcji. Oznacza to konieczno ponoszenia przez przedsibiorstwo okrelonego minimum nakadw (nazywane niekiedy kosztem staym) niezbdnego do prowadzenia dziaalnoci i niezalenego od wolumenu produkcji nie mona zatrudni p menedera lub mie p telefonu. Wystpuj korzyci skali, gdy koszty stae rozkadaj si na wieksz produkcj, obniajc przecitny koszt wytworzenia jednostki produktu. Jednake przy dalszym wzrocie produkcji przedsibiorstwo musi zwikszy nakady (np. zatrudni wicej menederw lub zainstalowa wicej telefonw), co oznacza i korzyci skali si wyczerpuj krzywa kosztw przecitnych przestaje opada. 2) Drugi powd wystpowania rosncych korzyci skali powizany jest ze specjalizacj. Wraz z rozwojem przedsibiorstwa nastpuje zazwyczaj gbszy podzia pracy, pozwalajcy pracownikom skoncentrowa si na wykonywaniu pojedyczego zadania i zwikszy dziki temu swoj efektywno (np. jak po wprowadzeniu tamy montaowej w przemyle samochodowym). 3) Trzecia przyczyna powizana jest z poprzednimi. Proces produkcyjny wie si czsto z duymi nakadami inwestycyjnymi albo kosztami bada i rozwoju, ktre s wysokie, poniewa ich wyniki s obarczone du niepewnoci. Skomplikowane i drogie maszyny charakteryzuj sie czsto pewn niepodzielnoci. Przy maej produkcji koszty przecitne byyby bardzo wysokie. Natomiast przy duych rozmiarach produkcji koszty maszyn mog by rozoone na du liczb jednostek produktu. Niekorzyci skali Podstawowym powodem pojawienia si niekorzyci skali s trudnoci w zarzdzaniu duym przedsibiorstwem. Wystpuj wwczas menederskie niekorzyci skali. Due firmy wymagaj wielu szczebli zarzdzania, co powoduje i przedsibiorstwo staje si zbiurokratyzowane, powstaj problemy z koordynacj poszczeglnych dziaw i z tego powodu moe wystpi wzrost kosztw przecitnych. Niekorzyci skali mog by rwnie zwizane z czynnikami geograficznymi (lokalizacja zakadw oraz rosnce koszty transportu) oraz z ograniczon dostpnoci okrelonego czynnika produkcji (np. brak z o wymaganej zawartoci surowca) lub zmienno warunkw produkcji. Poziom produkcji, przy ktrym pojedycze przedsibiorstwo przestaje osiag korzyci skali, a krzywa kosztw przecitnych staje si pozioma okrela si mianem minimalnej skali efektywnej minimum efficient scale (MES). W praktyce rosnce korzyci skali (spadek kosztw przecitnych wraz ze wzrostem produkcji) wystpuj najczciej w przemyle przetwrczym, natomiast rzadko w sektorze usug. Szczeglnie due znaczenie maj korzyci skali w przemyle cikim. Dotyczy to rwnie przemysu lotniczego i samochodowego, czyli tam gdzie wystpuj bardzo wysokie koszty stae w zwizku z koniecznoci ponoszenia bardzo wysokich nakadw na badania i rozwj nowych modeli, a jednoczenie istniej moliwoci wprowadzenia wysoce zautomatyzowanych linii produkcyjnych przy dostatecznie duych rozmiarach produkcyjnych. 41. Funkcje produkcji. Izokwanta. Funkcja produkcji okrela maksymaln wielko produkcji (q), jak mona otrzyma przy kadym nakadzie czynnikw produkcji. Uwzgldnia ona dostpn w okrelonym czasie wiedze technologiczn oraz organizacyjn i jest zdefiniowana dla ich okrelonego stanu. Postp techniczny powoduje zmian formy funkcji lub jej przesunicie. Przy zaoeniu, e firma uywa dwch czynnikw kapitau (K) i pracy (L) funkcj produkcji moemy zapisa w postaci: q = f(L, K) Funkcja produkcji wskazuje technicznie (a nie ekonomicznie) moliw wielko produkcji. Po wczeniu kosztw czynnikw produkcji do analizy moliwoci producenta uzyskamy rzeczywist wielko produkcji, jak moe on wytworzy przy danym poziomie kosztw. Wwczas bdziemy mwili o efektywnoci ekonomicznej produkcji, czyli sytuacji polegajcej na takim wykorzystaniu nakadw czynnikw produkcji, aby koszt wytworzenia jednostki produktu by minimalny. Efektywno ekonomiczna oznacza wybr w oparciu o zasad najmniejszego kosztu produkcji. Funkcje produkcji przestawi mona jako zaleno zasobw pracy i kapitau. Takie ujcie produkcji nazywa si funkcj Cobba-Douglasa i bazuje na teorii izokwant. a b q=A*L *K

88

Parametr A pokazuje, ile jednostek produkcji mona uzyska z jednostkowych nakadw obu czynnikw, a i b okrelaj reakcj poziomu produkcji na przyrost nakadw czynnikw produkcji. Innymi sowy, A jest wspczynnikiem proporcjonalnoci wskazujcym na stan technologii (zwanym niekiedy parametrem wydajnoci); wykadniki kadej zmiennej s miar elastycznoci czstkowej produkcji wzgldem odpowiedniego czynnika produkcji. W analizach przyjmuje si zazwyczaj, e przedsibiorstwo wykorzystuje dwa czynniki produkcji: prac (L) oraz kapita (K). Przy zaoeniu, e przedsibiorstwo moe czy wspomniane czynniki na nieskoczenie wiele sposobw, z pocztku ukadu wsprzdnych mona wyprowadzi nieskoczenie wiele pprostych bdcych kombinacjami liniowymi czynnikw L oraz K. Dla pewnego okrelonego poziomu produkcji (q) wyznacza si punkty lece na tych pprostych. Punkty te po poczeniu tworz lini wypuk (izokwant, lini jednakowego produktu) wzgldem pocztku ukadu wsprzdnych. Graficzna ilustracja 1 izokwanty poniej:
K t1 t2 t3 q2 q1 B t4 t5

A t6

Rys. 36.1

Dodajc trzeci o (dla rnych poziomw produkcji q) otrzymuje si trjwymiarowy wykres przypominajcy wzgrze i okrelany mianem wzgrza produkcji.2 Poziome przekroje wzgrza produkcji (warstwice) wyznaczaj poszczeglne poziomy produkcji (q). Najefektywniejsze kombinacje czynnikw produkcji (L, K) dla okrelonych poziomw produkcji (q) znajduj si na krawdzi wzgrza. Rzut pionowy wspomnianej krawdzi dla okrelonej wielkoci produkcji (q) wyznacza izokwant q dla wszystkich moliwych kombinacji czynnikw produkcji (L, K). Izokwanta (izo: stay + quant: ilo), czyli inaczej krzywa jednakowego produktu: przedstawia rne kombinacje minimalnych nakadw czynnikw wytwrczych niezbdnych do wytworzenia okrelonej wielkoci produkcji. Poszczeglne punkty na izokwancie odzwierciedlaj rne (technicznie efektywne) technologie wytwarzania tej samej iloci produktu.

1 2

Izokwanty dla coraz wyszych poziomw produkcji s coraz bardziej oddalone od pocztku ukadu wsprzdnych. Ilustracj graficzn 3D wykresu wzgrza produkcji mona znale w: E. Czarny, E. Nojszewska, Mikroekonomia, PWE, W-wa 2000, s. 67. 89

Punkty A, B, C i D wskazuj minimalny nakad oby czynnikw, niezbdny do wytworzenia jednostki produktu przy uyciu czterech rnych technik wytwarzania. Technika A jest najbardziej pracochonna, za D kapitaochonna. czc punkty otrzymujemy izokwant. Mimo, i na rysunku pokazano tylko cztery techniki produkcji, moemy przyj, e jest ich nieskoczenie wiele, co znajduje odbicie w poniszym wykresie przedstawiajcym izokwanty o gadkim przebiegu.

Izokwanta Q1 odpowiada okrelonej wielkoci produkcji q1, za wyej pooona Q2 obrazuje rne kombinacje nakadw niezbdne do wytworzenia wikszej produkcji na poziomie q2. Istotne s trzy waciwoci tych krzywych: nie mog sie przecina, bo kada z nich odnosi sie do innych rozmiarw produkcji, wszystkie s krzywymi opadajcymi - aby wytworzy produkcje danej wielkoci, przedsibiorstwo rozway uycie bardziej kapitaochonnej techniki tylko, jeeli jednoczenie pozwala ona zmniejszy nakady pracy, i na odwrt (kwestia technicznej efektywnoci), poszczeglne izokwanty ulgaj spaszczeniu, w miar jak przesuwamy sie po nich w prawo w d. Natomiast przesuwajc sie w lewo zauwaamy, e konieczne jest zaangaowanie coraz wikszych dodatkowych nakadw pracy, aby zrwnoway kolejne jednostkowe obniki nakadw kapitau. Ostatnia ze wspomnianych cech wynika z faktu, i ruch, wzdu izokwanty to przyrost jednego i spadek drugiego czynnika produkcji przy tej samej wielkoci produkcji. Stosunek, zgodnie z ktrym mona zastpi jeden czynnik produkcji drugim, tak aby wielko produkcji nie ulega zmianie, nazywa sie kracowa stopa substytucji MRTS (ubytek kapitau na rzecz przyrostu zatrudnienia lub odwrotnie). Ksztat izokwanty wskazuje, e mamy do czynienia z malejca kracowa stopa substytucji. wiadczy to o coraz mniejszej moliwoci zastpowania jednego czynnika produkcji drugim, w miar przesuwania si wzdu izokwanty. Aby wskaza na najbardziej efektywna metod produkcji musimy zna rwnie ceny, jakie przedsibiorstwo paci za poszczeglne czynniki produkcji. Ten aspekt zosta ujty w linii jednakowego kosztu (linia L0K0 na poniszym rysunku).

90

Linia jednakowego kosztu (izoposta) - obrazuje rne kombinacje nakadw czynnikw produkcji, skadajce sie na taki sam koszt cakowity. Dysponujc ograniczonymi funduszami przedsibiorstwo moe uy wicej jednostek kapitau tylko wwczas, gdy zaangauje mniej jednostek pracy. Aby zminimalizowa koszt wytworzenia produkcji o okrelonych rozmiarach, przedsibiorstwo wybiera punkt, w ktrym izokwanta jest styczna do moliwie najniej pooonej linii jednakowego kosztu, co obrazuje punkt D na poniszym rysunku.

91

92

Inne rodzaje funkcji produkcji: Czynniki produkcji mog si czy w cile okrelonych proporcjach. Sztywne zaoenia dotyczce niezmiennoci proporcji nakadw czynnikw wytwrczych wystpuj, gdy przedsibiorstwo ma do wyboru tylko jedn metod wytwarzania i zwikszenie wielkoci produkcji moliwe jest jedynie poprzez cise zachowanie wielokrotnoci nakadw. Innymi sowy, niemoliwa jest substytucyjno kapitau prac i odwrotnie. Dla doskonaej komplementarnoci nakadw okrelenie ich produktywnoci kracowej jest niemoliwe, zatem MRTS wynosi zero i jest nieciga, zatem elastyczno substytucji rwnie jest zerowa Czynniki wytwrcze charakteryzuj si wwczas doskona komplementarnoci, a funkcja produkcji, przy zaoeniu staych korzyci skali, przyjmuje posta: q = f(L, K) = min. {aL, bK}.

Zaamania izokwant wskazuj proporcje wymagane przez produkcje. Na rysunku przedstawiona jest funkcja produkcji, w ktrej czynniki L i K zuywa si w proporcjach 1:1. Nachylenie krzywej wyliczajc tg a/b.

93

Szczeglnym przypadkiem funkcji produkcji jest rwnie doskonaa substytucyjno nakadw, ktra wystpuje, gdy czynniki s doskonale zastpowalne tj. jednostka kapitau w okrelonym czasie moe wykona dokadnie tak sam ilo produkcji, co pewna liczba pracownikw. Funkcja produkcji dla takiej technologii moe by zapisana jako: q = f(L, K) = aL + bK

Kracowa stopa technicznej substytucji MRTS jest wwczas staa i rwna si nachyleniu izokwanty (tg a/b), a elastyczno substytucji jest nieskoczona. W krtkim okresie przyjmuje wystpuj stae i zmienne czynniki produkcji. Do tych pierwszych zalicza si takie, na wielko ktrych firma nie ma w danym momencie wpywu (tu: K). Osigalne poziomy produkcji wyznacza si dla zmiennych wielkoci L (K=const.) krelc poziom krzyw K rwnoleg do osi L na wykresie przedstawiajcym izokwanty. Ksztat krtkookresowej funkcji produkcji przedstawia poniszy rysunek. Jeeli w kolejnym okresie firma moe ponie dodatkowe nakady kapitaowe, nastpi przesunicie wykresu funkcji produkcji z f1 do f2.

f2 q f1

dugookresowa

L
Dugookresowa funkcja produkcji (wszystkie czynniki produkcji s zmienne), jest nieco bardziej spaszczona od krtkookresowej (przedstawionej na rysunku). 42. Krtkookresowe i dugookresowe funkcje kosztw produkcji. Krtkookresowe funkcje kosztw produkcji Krtkookresow funkcj kosztw produkcji otrzymuje si przeksztacajc funkcj produkcji q f (L, K ) (K=const.) w funkcj kosztu cakowitego (TC). Zmienny czynnik wytwrczy (L) ujmuje si wartociowo (VC koszt zmienny), a wykres funkcji produkcji (rys. 36.4) odwraca si wzgldem prostej przechodzcej przez pocztek ukadu wsprzdnych pod ktem 45 stopni (rys. 37.1) otrzymujc wykres VC. 94

TC VC FC

TC

VC

FC
Rys. 36.4 a

MC

AC

AVC

Rys. 36.4 b

Najniszy koszt wytworzenia zadanej wielkoci produkcji (q) osiga si w punkcie przecicia wykresw AC oraz MC (punkt E).* MC stanowi kracowy koszt wytworzenia dodatkowej jednostki produktu i definiowany jest jako pochodna kosztu cakowitego w punkcie okrelajcym dan wielko produkcji (q): dT C . M C (q ) T C '(q ) dq Koszt przecitny oraz przecitny koszt zmienny okrela si za pomoc poniszych wzorw: T C (q ) A C (q ) q . V C (q ) A V C (q ) q * Dana wielko produktu wytwarzana jest najtaniej wtedy, gdy przecitny koszt wytworzenia (AC) osiga swoje minimum (pochodna AC wzgldem q wynosi 0). W punkcie tym MC = AC.

95

Dugookresowa funkcja kosztw produkcji W dugim okresie przedsibiorstwo moe ksztatowa ilo wszystkich wykorzystywanych czynnikw produkcji. Dugookresowa krzywa kosztw produkcji (LAC) zostaa przedstawiona na rys. 37.2.

TC VC FC

SAC1

SMC1 SAC2 SMC2 SMC3 LAC SAC3

LMC Rys. 37.2

q W krtkim okresie przedsibiorstwo minimalizuje koszty wtedy, gdy krtkookresowy koszt przecitny (SAC) rwny jest krtkookresowemu kosztowi kracowemu (SMC). Przy zaoeniu, e przedsibiorstwo moe nieskoczenie wiele razy ksztatowa poziom czynnika staego (K), mona wyznaczy nieskoczenie wiele krzywych SAC oraz SMC. Ich punkty przecicia wyznaczaj dugookresow krzyw kosztu przecitnego (LAC), okrelan te mianem obwiedni.3 Krzywa LMC oraz najnisza osigalna krzywa SMC przechodz przez ten sam punkt (stycznoci odpowiedniej krzywej SAC z LAC). Warto te pamita o tym, e krzywe SAC nie znajduj si nigdy poniej krzywej LAC. Ponadto: * krzywe SAC s zawsze bardziej strome ni krzywa LAC * krzywe SMC s zawsze bardziej strome ni krzywa LMC.

43. Koszty w ujciu ksigowym i ekonomicznym. Do kategorii kosztw ekonomicznych nale koszty cakowite (TC). Koszty cakowite zwikszaj si wraz ze wzrostem produkcji. Wynika to z faktu, e trzeba wicej pracy i innych nakadw, by wytworzy wicej danego dobra. Zaangaowanie dodatkowych czynnikw produkcji wymaga zatem poniesienia dodatkowych kosztw pieninych. W skad kosztw cakowitych wchodz koszty stae (FC) oraz koszty zmienne (VC). Koszty stae (zwane take oglnymi, utopionymi) to np. koszty czynszu, koszty odsetek od dugw, pace pracownikw umysowych na staych posadach. Koszty te s niezalene od poziomu produkcji, a zatem s ponoszone nawet wwczas gdy przedsibiorstwo nie produkuje. Koszty zmienne to koszty, ktre zmieniaj si wraz ze wzrostem produkcji (np. koszty materiaw koniecznych do produkcji, zatrudnienia pracownikw pracujcych przy tamach montaowych). VC z definicji zaczynaj si od zera; jest to ta cz TC, ktra zmienia si wraz z produkcj. Oglnie, koszt cakowity to najnisze cakowite wydatki pienine konieczne do wytworzenia kadego poziomu produkcji q. TC ronie, gdy ronie q.

Krtkookresowe decyzje w odniesieniu do stosowanej techniki produkcji (wpyw na dan krzyw SAC) ksztatuj dugookresow krzyw kosztw produkcji (LAC). 96

Koszt stay to cakowite wydatki pienine ponoszone nawet wtedy, gdy nie wytwarza si produkcji. Koszt zmienny to wydatki zmieniajce si wraz ze zmianami poziomu produkcji- takie jak wydatki na surowce, pace i paliwo. Wan kategori kosztw ekonomicznych jest take koszt kracowy (MC). Jest to dodatkowy koszt wyprodukowania jednej dodatkowej jednostki. Krzywa kosztw kracowych ma ksztat litery U, w fazie pocztkowej opada, nastpnie osiga minimum, po czym zaczyna si wznosi. Koszt przecitny (AC) to cakowity koszt przypadajcy na jedn jednostk produkcji (AC=TC/q). Porwnujc koszt przecitny z cen przedsibiorstwa mog stwierdzi, czy osigaj zysk, czy nie. AC Podobnie AVC=VC/q oraz AFC=FC/q; AC=AVC+AFC

Koszt stay podzielony przez rosnc produkcj daje na wykresie opadajc krzyw przecitnego kosztu staego AFC. AVC za najpierw opada, a potem ronie. Midzy AC a MC istnieje nastpujce powizanie: jeli MC dodatkowej jednostki jest niszy od AC, to jej AC spada. Jeli za MC jest wyszy od AC, to AC ronie. W punkcie, w ktrym AC=MC krzywa AC jest paska. Dla typowej krzywej AC majcej ksztat litery U punkt, w ktrym MC=AC jest te punktem, w ktrym AC napotyka swj minimalny poziom. Jeli MC jest niszy od AC, to ostatnia wytworzona jednostka kosztuje mniej ni wynosi przecitny koszt wszystkich wyprodukowanych jednostek, Jeli ostatnia jednostka kosztuje mniej od jednostek wytworzonych wczeniej, to nowy AC (zawierajcy ostatni jednostk) musi by mniejszy od starego AC, tak e AC musi by opadajcy. Dlaczego koszty maj ksztat litery U? Ot w krtkim okresie taki czynnik jak kapita jest stay, nie mona go zmieni, dostosowa. W takiej sytuacji przychody z czynnika zmiennego, jakim jest praca s malejce, gdy kada dodatkowa jednostka pracy ma do czynienia z mniejsz iloci kapitau. W rezultacie koszt kracowy produkcji wzronie, gdy dodatkowa produkcja wytworzona przez kad dodatkow jednostk pracy zmniejsza si. Innymi sowy malejce przychody z czynnika zmiennego bd w konsekwencji przynosi rosncy krtkookresowy koszt kracowy. W rachunkowoci przedsibiorstwa wiele kategorii kosztw wyglda podobnie do kategorii kosztw ekonomicznych . Koszty ksigowe, to koszty ujmowane przez ksigowych w rachunku wynikw przedsibiorstwa (np. w rachunku zyskw i strat w wariancie porwnawczym: materiay i energia, usugi obce, wynagrodzenia, podatki i opaty, amortyzacja jak rwnie koszty finansowe - odsetki). Wystpuj jednak powane rnice midzy sposobem mierzenia kosztw przez przedsibiorstwa a ich interpretacj w teorii ekonomii. Polegaj one na tym, e ekonomici uwzgldniaj wszystkie koszty, niezalenie od tego, czy odzwierciedlaj one transakcje pienine, czy ich nie odzwierciedlaj, a zatem uwzgldniaj take koszty utraconych korzyci (w wiecie niedoboru, wybr jednego dobra wie si z wyrzeczeniem si innego. To utracone dobro jest wanie kosztem utraconych korzyci). Jest wiele wanych kosztw utraconych 97

korzyci, na przykad w maych firmach rodzina moe wnosi wkad w postaci wielu nieopaconych godzin pracy, ktre to nie s wczane do rachunkowoci kosztw. Rachunkowo nie uwzgldnia take obcie z tytuu finansowego wkadu waciciela, nie obejmuje take kosztw zanieczyszczenia rodowiska, gdy przedsibiorstwo odprowadza toksyczne odpady do rzeki. Ale z punktu widzenia ekonomisty, kady z tych kosztw jest kosztem realnym dla gospodarki. Ekonomista definiuje koszt wykorzystania zasobu nie jako faktyczny wydatek na zakup okrelonych dbr, lecz jako koszt alternatywny/utraconych moliwoci (jest to suma dochodw utraconych w wyniku niewykorzystania posiadanych zasobw- pracy i kapitau- w najlepszym z istniejcych, alternatywnych zastosowa). Jeli kieruje sie wasnym przedsibiorstwem, powinno sie uwzgldni koszt wasnej pracy na jego rzecz. Waciciel firmy, ktrego firma wykazuje w ujciu ksigowym zysk w wysokoci np. 20 000 z, a ktry pracujc gdzie indziej mgby zarobi 25 000 z (koszt alternatywny), ponosi faktycznie strat 5 000 z. Koszt alternatywny musi by take uwzgldniany, gdy oblicza sie warto kapitau. Do zaoenia przedsibiorstwa niezbdna jest okrelona suma pienidzy. Przy obliczaniu zysku w ujciu ksigowym wykorzystanie wasnego kapitau finansowego nie pociga za sob adnych kosztw. Pomija sie wiec fakt, e kapita ten mona by wykorzysta w inny sposb, np. wpaci na oprocentowany rachunek bankowy lub przeznaczy na zakup akcji. Kosz alternatywny naszego kapitau finansowego stanowi wiec element kosztw ekonomicznych przedsibiorstwa, nie jest natomiast elementem kosztw w ujciu ksigowym. Moliwa jest sytuacja, w ktrej po potraceniu danego kosztu alternatywnego oraz prawidowo oszacowanego kosztu czasu waciciela firma wykazuje zysk. Ekonomici okrelaj go mianem zysku nadzwyczajnego (zysk nadzwyczajny jest to czysty zysk ekonomiczny - przy jego obliczaniu prawidowo zmierzono wszystkie koszty ekonomiczne). Zysk nadzwyczajny jest prawidowym wskanikiem rzeczywistej efektywnoci wykorzystania czasu i rodkw finansowych, zaangaowanych przez ich wacicieli w okrelona dziaalno gospodarcza. To zysk nadzwyczajny, a nie zysk w ujciu ksigowym, jest bodcem skaniajcym do angaowania kapitau w dane przedsiwzicie. Podsumowujc Koszty ekonomiczne obejmuj, poza oczywistymi wydatkami pieninymi, take koszty utraconych korzyci poniesione dlatego, e zasoby mog by uytkowane na rne sposoby. 44. Analiza porwnawcza konkurencji doskonaej i monopolu penego.

98

99

100

Rynek doskonale konkurencyjny charakteryzuje to, e dziaa na nim wielu producentw, oferujcych jednorodne dobro. aden z nich nie wpywa na cen swego towaru. Postp techniczny nie rnicuje przedsibiorstw (maj one jednakow funkcj produkcji). Jest wielu kupujcych. Jest im obojtne, czyj produkt kupuj. Podobnie jak producenci nie wpywaj oni na cen towaru. Wszyscy uczestnicy rynku dysponuj pen informacj na jego temat (rynek jest przejrzysty). Nowe firmy bez przeszkd wchodz do brany.Na takim rynku przedsibiorstwo nie wpywa na cen swego produktu (jest cenobiorc). Nie decyduje take o cenach czynnikw wytwrczych. Samodzielnie wybiera natomiast wielko swojej produkcji. Rozstrzyga, wic kwesti wyboru techniki oraz iloci zatrudnionych czynnikw. Model monopolu penego zakada, e na rynku dziaa jeden producent, ktry sprzedaje towar rozproszonym nabywcom, nie preferujc adnego z nich. Monopolista zna potencjalne rozmiary popytu na swj produkt przy rnych poziomach cen, podczas gdy nabywcy wiedz jedynie, ile on kosztuje w danym momencie. Monopolista moe podnie cen swego wyrobu, nie tracc, tak jak to si dzieje w przypadku firmy doskonale konkurencyjnej, wszystkich nabywcw. W jego przypadku cena nie jest dana przez rynek, lecz stanowi zmienn decyzyjn. Jest on cenotwrc na rynku swojego produktu. Zarwno w przypadku rynku doskonale konkurencyjnego, jak i zmonopolizowanego zakadany jest brak wpywu producenta na ceny czynnikw wytwrczych. Monopolista kupuje czynniki produkcji na rynku doskonale konkurencyjnym (jest tam cenobiorc). W przypadku monopolu penego w badanej gazi nie ma innych przedsibiorstw. Wejcie do gazi jest zablokowane. Nabywcy mog kupowa dany produkt tylko u jednego sprzedawcy, co oznacza, e nie ma dbr substytucyjnych wobec wyrobu monopolisty (elastyczno mieszana popytu na jego produkt wzgldem ceny jakiegokolwiek innego dobra jest rwna zeru). 45. Maksymalizacja zysku firmy doskonale konkurencyjnej w krtkim i dugim okresie. Produkcja i popyt firmy na zmienny czynnik produkcji w punkcie optimum. 101

Konkurencja doskonaa stan rynku, w ktrym pojedyncze przedsibiorstwo dziaa obok wielu podobnych do siebie, ma pen informacj i nie wywiera wpywu na cen produktu; Nabywcy rwnie nie wpywaj na cen produktu; nabywcy rwnie nie wpywaj na cen i jest im obojtne , czyj produkt kupuj. Charakterystyka: - producent jest cenobiorc - postp techniczny nie rnicuje przedsibiorstw - pena informacja przejrzysty rynek - przedsibiorstwo nie wpywa na poziom ceny czynnikw wytwrczych - samodzielnie wybiera: wielko produkcji technik wytwarzania ilo zatrudnionych czynnikw - cena nie zaley od wielkoci produkcji - popyt jest nieskoczenie elastyczny - konkurencja doskonaa nie istnieje w rzeczywistoci, podobne do nich s rynki wolnokonkurencyjne np. rynek produktw rolnych Maksymalizacja zysku: Zysk rnica midzy cakowitym przychodem (utargiem) ze sprzeday produktu a poniesionymi kosztami. Zaoenie: producent sprzeda wszystko co wytworzy. Zysk normalny cena plasuje si na poziomie najniszego przecitnego kosztu wytwarzania czyli zysk ekonomiczny rwna si zero. Pokrywa wycznie koszt alternatywny kapitau i czasu waciciela. Zysk nadzwyczajny - wystpuje kiedy cena ksztatuje si powyej przecitnego kosztu wytwarzania. (q) zysk przedsibiorstwa TR (q) cakowity przychd uzyskany ze sprzeday q jednostek TC (q) cakowity koszt produkcji q Funkcja maksymalizacji zysku: max. (q) = max. [TR(q) TC (q)] Firma doskonale konkurencyjna maksymalizuje zysk, jeli wytwarza taka ilo produktu, przy ktrej koszt kracowy rwna si cenie: MC= P MC koszt kracowy MR utarg kracowy P- cena produkt W krtkim okresie rozrnia si: przecitne koszty cakowite (AFC) przecitne koszty zmienne (AVC) W dugim okresie wystpuj tylko przecitne koszty cakowite. Krtki okres - firmy wykorzystuj przynajmniej jeden stay czynnik produkcji - nowe firmy nie wchodz do brany a stare nie wychodz (ew. rezygnuj z wytwarzania towaru) - zmiany wielkoci produkcji nastpuj wycznie wskutek zmian wielkoci zatrudnienia zmiennych czynnikw wytwrczych Decyzja o podjciu produkcji: - w krtkim okresie firma zrezygnuje z produkcji jeli utracony koszt stay bdzie stanowi mniejsz strat ni ta, wynikajca z podjcia produkcji - gdy: P < AVC firmie jest obojtne czy podj produkcj - jeli: MC (q)= P > lub = AVC (q) firma podejmuje produkcj, a jej strata jest rwna wysokoci kosztw staych. - gdy SAC > P >AVC produkcja ze strat jest opacalna. Maksymalizacja zysku a nakady czynnikw produkcji - funkcja zysku przedsibiorstwa zaley od dwch czynnikw pracy (L) i kapitau (K) (q) = TR(q) TC (q)= P x q w x L r x K (stae)

102

w paca L wielko zatrudnienia r stopa procentowa K zatrudniony kapita - najwikszy zysk firma osiga wtedy, gdy warto dodatkowej produkcji rwna si cenie dodatkowego czynnika zmiennego - czynnikiem zmiennym jest praca, kapita jest czynnikiem staym wic nie mona go zmieni w krtkim okresie - iloczyn ceny produktu sprzedanego (P) i kracowej produkcyjnoci pracy (MPL) to warto kracowa produktu pracy (VMPL) - firma osiga maksymalny zysk wtedy, gdy VMPL jest rwny w (paca) Rysunek 1 Krtkookresowe decyzje przedsibiorstwa wolnokonkurencyjnego W pkt. A przedsibiorstwo pokrywa tylko koszty zmienne. W pkt. B przedsibiorstwo przynosi straty. W pkt. C przedsibiorstwo pokrywa przecitne koszty stae. W pkt. D przedsibiorstwo generuje zyski nadzwyczajne [(D-G)xQ4] Punkt G - przecitny koszt cakowity wytworzenia Q4.

SMC D P4 P3 P2 P1 SATC C SAVC A B G

Q1

Q2 Q3

Q4

Dugi okres - moliwo dostosowania wszystkich czynnikw produkcji do warunkw rynku lub wycofanie si z brany - nowe firmy mog wchodzi do brany - krzywa dugookresowych kosztw kracowych (LMC) jest bardziej spaszczona w porwnaniu z krzyw SMC poniewa tylko w dugim okresie przedsibiorstwo moe swobodnie ksztatowa nakady wszystkich czynnikw produkcji - przedsibiorstwo nie moe ponosi strat Decyzja o podjciu produkcji: - jeli P < LAC przedsibiorstwo ponosi strat w dugim okresie zaprzestanie produkcji - jeli P= LAC firma realizuje zysk normalny czyli zysk ekonomiczny rwny zero - jeli P > LAC firma realizuje zysk nadzwyczajny Maksymalizacja zysku a nakady czynnikw produkcji 103

- funkcja zysku przedsibiorstwa zaley od dwch czynnikw pracy (L) i kapitau (K) (q) = TR(q) TC (q)= P x q w x L r x K w paca L wielko zatrudnienia r stopa procentowa K zatrudniony kapita - wszystkie czynniki produkcji s zmienne - wielko zysku zaley od pracy (L) i od nakadw kapitau (K) - iloczyn ceny produktu (P) i kracowej produkcyjnoci kapitau (MPK) to warto kracowa produktu kapitau (VMPK) - firma osiga maksymalny zysk wtedy, gdy VMPL jest rwny w (paca) oraz VMPK rwna si r (stopa procentowa) Rysunek 2 Dugookresowe decyzje przedsibiorstwa wolnokonkurencyjnego W punkcie B przedsibiorstwo ponosi straty bo cena jest nisza od dugookresowego kosztu przecitnego i powinno zaprzesta dziaalnoci. Punkt A - prg rentownoci, brak strat oraz zyskw nadzwyczajnych. W punkcie C przedsibiorstwo osiga zyski nadzwyczajne.

LMC

P3 LAC P2 P1 B A

Q1

Q2

Q3

46. Rwnowaga firmy i gazi na rynku doskonale konkurencyjnym w krtkim i dugim okresie. RWNOWAGA FIRMY Okres krtki:

104

W krtkim okresie przedsibiorstwo produkuje tylko, jeeli dana przez rynek cena pokrywa zmienne przecitne koszty produkcji AVC. W przeciwnym razie ponosio by ono straty i zawiesioby produkcje. Dugi okres:

W dugim okresie cena musi pokrywa przecitny koszt produkcji, W przeciwny razie przedsibiorstwo opuszcza bran. Na rynku doskonale konkurencyjnym istnieje dua liczba przedsibiorstw, na ktrym zarwno sprzedajcy jak i kupujcy uznaj, e ich decyzje o kupnie i sprzeday nie wpywaj na poziom ceny. Kada z firm ma znikomy udzia w produkcji caej gazi a cen rynkow przyjmuje jako niezalen od wasnego poziomu produkcji jest cenobiorc. Produkowane dobra w doskonaej konkurencji s to produkty jednorodne (standaryzowane). Producenci maj pen swobod wejcia i wyjcia z rynku. Istnieje pena przejrzysto rynku, tzn. e wszyscy konsumenci s doskonale zorientowani co do cen rnych produktw i jest im obojtne, u ktrego producenta dokonaj zakupu. Istnieje take doskonaa podzielno i przenono czynnikw produkcji, dlatego te producenci natychmiast dostosowuj swoj dziaalno do aktualnych wymaga rynku. Kady przedsibiorca poszukuje optymalnych rozmiarw produkcji, przy ktrych moe zmaksymalizowa swj zysk. Popyt na dobro pojedynczej firmy jest nieskoczenie elastyczny, co oznacza ze funkcja popytu w modelu doskonaej konkurencji jest pozioma przy cenie rynkowej. Przedsibiorstwo stosuje warunek kracowy (MC =MR), aby znale optymaln wielko produkcji, zapewniajc zysk. Nastpnie za pomoc kryterium odwoujcego si do wielkoci przecitnych sprawdza, czy cena, po ktrej sprzedaje swj produkt, pokrywa koszt przecitny. Szczegln cech konkurencji doskonaej jest stosunek midzy utargiem kracowym a cen. Przedsibiorstwo dziaajce w ramach tej struktury napotyka poziom krzyw popytu. Przedsibiorstwo osiga wic krtkookresow rwnowag przy produkcji Qe rwnowacej koszt kracowy z utargiem kracowym (SMC = MR). Nastpnie przedsibiorstwo sprawdza, czy w krtkim okresie nie naley raczej zaprzesta produkcji. Przedsibiorstwo zostanie zamknite tylko wtedy, kiedy cena Pq, po ktrej moe zosta sprzedana produkcja, nie pokrywa nawet krtkookresowych kosztw zmiennych jej wytworzenia. W krtkim okresie firma kontynuuje produkcje przy kadej cenie wyszej od p1 (zysk ekonomiczny).

105

W dugim okresie wszystkie nakady s zmienne i firma moe dostosowa wszystkie czynniki produkcji do warunkw rynku lub zdecydowa si na opuszczenie brany. Rwnoczenie moliwe jest take wchodzenie do brany nowych firm. Proces dostosowywania si do nowych warunkw jest zoony, poniewa wejcie nowych firm przesuwa krzyw poday w prawo powodujc zmian punktu rwnowagi i konieczno obnienia ceny. To powoduje proces dostosowywania si ju istniejcych firm i zmniejszenie rozmiarw ich produkcji. Maksymalny zysk osiga si przez wytwarzanie produkcji w takim zakadzie i w takiej wielkoci, przy ktrej LMC=MR a jednoczenie obydwa s rwne cenie rynkowej. RWNOWAGA W BRANY DOSKONALE KONKURENCYJNEJ a. Bardzo krtki okres: Firma w ogle nie moe dostosowa poday do zmiany ceny produktu (np. rynek wieych ryb). W takiej brany poda jest sztywna i stanowi sum dostaw wszystkich firm w brany. Z powodu sztywnoci poday o zmianie ceny decyduj zmiany popytu na produkt rys. 3.8., s. 136, Mikroekonomia E. Czarny b. Krtki okres Ilo produktu dostarczana prze bran jest sum produkcji wszystkich wytwrcw. Lini krtkookresowej poday jest ta cz wznoszcego si ramienia krzywej kosztu kracowego, ktra ley nad lini przecitnego kosztu zmiennego ma zatem dodatnie nachylenie. Liczba firm w brany jest staa. Rwnowaga ustala si przy wartoci produkcji, w ktrej krzywa poday przecina krzyw popytu zgaszanego przez konsumentw. c. Dugi okres Sytuacja komplikuje si w dugim okresie, poniewa firmy mog wchodzi na rynek lub go opuszcza. Krzyw poday otrzymujemy tak jak poprzednio agregujc krzywe poday firm w brany. Przy braku barier wejcia i wyjcia, jedynym motywem wchodzenia do gazi jest osigniecie zysku ekonomicznego. Takie zyski powstaj najczciej w krtkim okresie, np. na skutek zmiany mody. Zamy, e w sytuacji wyjciowej firma produkuje q1 produktu, nie osigajc zysku ekonomicznego (rys. 3.10, s. 139, Mikroekonomia, E. Czarny). Gdy na skutek zmiany mody wzrocie popyt na produkt tej firmy, wzronie tez jego cena. Firma zwiksza wic produkcj w krtkim okresie, dostosowujc j do nowego poziomu popytu na jej produkt. Jednak wzrost ceny zachca do wejcia na rynek nowe firmy chtne do osignicia nadzwyczajnych zyskw. Ponadto, wzrost ceny skania te firmy z brany do inwestycji w kapita, co w konsekwencji obnia przecitny koszt produkcji. Zwikszenie produkcji firm zasiedziaych i nowych w brany spowoduje zwikszenie poday caej brany. To z kolei powoduje przesunicie si krzywej poday brany w prawo i pocignie za sob spadek ceny do puntku, w ktrym cena zapewnia poszczeglnym firmom zerowy zysk. (rys. 3.10b, s. 139, Mikroekonomia, E. Czarny). W doskonaej konkurencji, nieskoczenie wiele producentw zadowala si zerowym zyskiem ekonomicznym, bo inni w brany oferuj podobne warunki. W konsekwencji dugookresowa krzywa poday brany jest pozioma (rys. 3.11, s. 140, E. Czarny, Mikroekonomia). 47. Wielko produkcji maksymalizujcej zysk i decyzje dotyczce zatrudnienia czynnikw produkcji w monopolu. Spoeczny koszt wykorzystywania siy monopolowej. Monopol: jest skrajn wersj konkurencji niedoskonaej, opisuje sytuacj rynkow, w ktrej w danej brany po stronie poday wystpuje tylko jedna firma. Monopolista zna potencjalne wielkoci popytu na swj produkt przy rnych poziomach cen. W jego przypadku cena nie jest dana przez rynek, lecz stanowi zmienn decyzyjn. Mwimy, e jest on cenotwrc na rynku swojego produktu. Monopolista kupuje czynniki produkcji na rynku doskonale konkurencyjnym, a wic nie ma wpywu na ich cen. Kiedy najoglniej mwi si o maksymalizacji zysku, wtedy nie wida rnicy w postpowaniu firm doskonale konkurencyjnych i monopolu: MR(q) = MC(q) Rnica tkwi w definicji MR. W monopolu przychd kracowy jest niszy od ceny produktu. Poniewa monopol ma doczynienia z opadajc lini popytu, zwikszenie jego produkcji oznacza spadek ceny. Gdy monopolista zwiksza produkcj, wwczas przychd zmienia si pod wpywem dwch czynnikw ronie sprzeda dziki wikszej liczby jednostek oraz jednoczenie spada, gdy zwikszenie produkcji powoduje obnienie ceny wszystkich sprzedawanych sztuk towaru. MR(q) = P + (dP/dq)*q

106

Znajc lini popytu i odpowiadajcej jej linii MR, moemy wskaza wielko produkcji, ktra przynosi monopolicie maksymalny zysk. Optymaln wielkoci produkcji monopolisty jest qm. Wtedy speniony jest warunek MR = MC. Zysk rwna si nadwyce ceny ponad koszt przecitny (Pm - ACm) pomnoonej przez wielko produkcji qm. Monopolista produkuje mniej i droej ni produkowayby firmy doskonale konkurencyjne, minimalizujce koszty przecitne. Wybiera on taki poziom produkcji, w przypadku ktrej cena jest wysza od koszty kracowego. Oznacza to nieoptymalne wykorzystanie czynnikw produkcji. Skutki postpowania monopolisty mona pokaza, posugujc si pojciem optymalnego stanu w sensie Pareta efektywny jest stan, w ktrym nie da si poprawi niczyjej sytuacji, nie pogarszajc jednoczenie sytuacji kogo innego. Na powyszym rysunku wida, e stopniowe obnianie ceny do poziomu P c pozwolioby sprzeda kolejne jednostki dobra. Gdyby produkcje qm sprzeda po cenie Pm, a kad nastpn po cenie wynikajcej z krzywej popytu, monopol skorzystaby ze zwikszenia produkcji do poziomu Qc, kiedy to koszt kracowy zrwnuje si z cen. Jednak w opisywanym przypadku monopolista nie moe rnicowa ceny, a co za tym idzie wiksza poda pocignaby za sob nisz cen wszystkich sprzedawanych jednostek. Oznaczaoby to, e produkcja Qc pocignaby za sob zrwnanie kosztu kracowego z cen i obnienie zysku do zera. Monopolista = jedyny faktyczny i potencjalny dostawca produktu wytwarzanego w danej gazi, ktremu nawet w dugim okresie nie zagraa konkurencja. Aby zmaksymalizowa zysk przedsibiorstwo wybiera tak wielko produkcji, przy ktrej utarg kracowy MR zrwnuje si w kosztem kracowym MC (SMC dla krtkiego okresu, LMC dla dugiego). Nastpnie przedsibiorstwo sprawdza czy s pokryte koszty przecitne AC (SAVC dla krtkiego i LAC dla dugiego) W przypadku przedsibiorstwa wolnokonkurencyjnego utarg kracowy rwna si cenie, sprzeda dodatkowej jednostki produktu nie obnia ceny i nie zmniejsza wysokoci utargu uzyskiwanego ze sprzeday poprzednich jednostek. Natomiast w przypadku monopolisty krzywa popytu na jego produkt jest jednoczenie opadajc krzyw popytu dla gazi. Wynika z tego, e utarg kracowy MR jest mniejszy od ceny, za ktr zostaje sprzedana dodatkowa jednostka produktu. Dodatkowa produkcja obnia przychd z wytworzonych poprzednio jednostek, bo cena spada, kiedy przesuwamy si w d po krzywej popytu. Produkcja maksymalizujca zysk Gdy MR>MC, to dodatkowa jednostka produktu przyniesie wikszy przyrost utargu ni kosztw, a wic zwikszy zyski. Gdy MC>MR, to ostatnia jednostka bardziej zwiksza koszty ni utarg, czyli opacalne byoby zmniejszenie produkcji. Gdy MR=MC, wwczas produkcja osiga poziom maksymalizujcy zyski lub minimalizujcy straty. Nastpnie monopolista musi sprawdzi, czy przy tym poziomie produkcji cena (czyli utarg przecitny) pokrywa przecitne koszty zmienne w krtkim okresie i przecitne koszty cakowite w dugim okresie. Jeli tak nie jest, to w krtkim okresie powinien zaprzesta produkcji, w dugim za opuci ga.

107

108

109

Wykres 2 ilustruje, co staoby si gdyby wolnokonkurencyjne ga gospodarki zostaa przejta przez pojedyncz firm, ktra zachowaaby si jak monopol wielozakadowy. W warunkach doskonalej konkurencji LMC jest jednoczenie krzyw dugookresowych kosztw kracowych i krzyw poday danej gazi gospodarki, jak rwnie krzyw dugookresowych kosztw przecitnych dla gazi, co oznacza, e nie wystpuj korzyci skali. Dla krzywej popytu DD rwnowaga wolnokonkurencyjna powstaje w punkcie B. Ga, w ktrej panuje konkurencja doskonaa, produkuje QC przy cenie PC. Po przejciu przez monopolist ga bdzie wytwarza QM po cenie PM, zrwnujc koszt kracowy z utargiem kracowym. Prostokt PMPCCA obrazuje zyski monopolisty ze sprzeday QM przewyszajcej koszt kracowy i przecitny. Trjkt ABC to czysta strata, czyli spoeczny koszt monopolu. Spoeczestwo chtnie zwikszyoby produkcj, a do odpowiadajcego rwnowadze punktu B, w ktrym spoeczna uyteczno kracowa i spoeczny koszt kracowy s rwne. Negatywny wpyw monopolu na poziom dobrobytu jest wikszy ni sugerowaaby to wielko trjkta strat. Monopolista przeznacza wielkie rodki na oddziaywanie na instytucje pastwa i powodowanie ich przychylnych decyzji. Czsto rozmylnie utrzymuje wolne zdolnoci wytwrcze, aby w razie prb wejcia na rynek rywali gwatownie zwikszy produkcj i wymusi obnik cen. Z punktu widzenia caej gospodarki takie postpowanie naley traktowa jako marnotrawstwo. 48. Rnicowanie cen w monopolu oraz sposoby wyznaczania ceny na produkt przez monopolist. Mwic o nieefektywnoci monopolu, zwraca si uwag na niemono oferowania dodatkowych jednostek towaru po cenach innych ni pozostae sprzedawane jednostki. Niekiedy jednak monopol jest tak silny, e moe rnicowa ceny, czyli sprzedawa rnym nabywcom ten sam produkt po rwnych cenach. Moliwo taka wynika z ujemnie nachylonej krzywej popytu monopolu, ktra wskazuje, e niektrzy odbiorcy s skonni zapaci wysza cen, aby otrzyma dany wyrb. Jeeli kada jednostka produktu moe zosta sprzedana za inna cen, to utarg z ju wyprodukowanych jednostek nie spada pod wpywem obnienia ceny dodatkowej jednostki Rnicowanie cen moe by spowodowane specyfik cech popytu albo rnicowaniem kosztw dostarczania produktu na rne rynki. Rnicowanie cen, spowodowane rnicami w charakterystyce popytu nazywa si dyskryminacj cenow, ktra jest przejawem istnienia znaczcej rynkowej siy przedsibiorstwa. Warunkiem dyskryminacji cenowej jest taki podzia rynku, e nabywcy nalecy do jednego segmentu nie mog prowadzi transakcji arbitraowych z konsumentami innych rynkw. W literaturze wyrnia si trzy rodzaje dyskryminacji:

110

Dyskryminacja cenowa pierwszego stopnia: polega na takim rnicowaniu cen, e kupujcy pac rne ceny za kolejne jednostki produktu.

Monopolista sprzedaje pierwsz jednostk towaru po cenie PA, a nastpn po cenie PB. Sprzedajc drug jednostk po innej cenie nie musi obnia ceny pierwszej jednostki. Dodatkowy dochd jaki otrzymuje, sprzedajc drug jednostk (przychd kracowy), jest rwny cenie jej sprzeday. Uoglniajc mona powiedzie, e w przypadku monopolisty, ktry stosuje dyskryminacj cenow pierwszego stopnia, zwan rwnie dyskryminacj doskona, linia przychodu kracowego pokrywa si z lini popytu. Poniewa maksymalizuje on zysk przy MR(q) = MC (q), wybiera on tak produkcj, przy ktrej MC(q) = P(q). Produkuje zatem tyle samo, ile wytwarzaaby brana doskonale konkurencyjna. Warunkiem takiego zrnicowania cen jest doskonaa znajomo linii popytu wszystkich nabywcw. np.: rabat druga pizza 50% Rnicowanie cen I stopnia (=doskonae rnicowanie cen) Sprzedawanie kolejnej jednostki dobra po moliwej do osignicia cenie maksymalnej. Monopolista zna maksymaln sum, ktr kady nabywca zapaci za kad ilo dobra. Dy do maksymalizacji zysku wic ustala dla kadego najwysz cen, jak jest skonny zapaci. Dyskryminacja cenowa drugiego stopnia: polega ona na oferowaniu odbiorcom rnych warunkw zakupu dobra i rnych cen. Nazywana jest ona rwnie dyskryminacj ilociow lub nieliniow i polega na rnicowaniu cen w zwizku z kupowana iloci, bd z czasem, w ktrym nastpuje zakup produktu lub korzystanie z usugi. Nabywca sam wybiera warunki nijakich kupuje, a wic sam ustala take cen za jak kupuje. Prowadzc dyskryminacj drugiego stopnia, monopolista nie dysponuje doskona informacj na temat postpowania konsumentw i nie wie z jakimi segmentami rynku ma do czynienia. Przypuszcza jedynie, e rynek nie jest jednolity. np.: rne stawki telekomunikacyjne w zalenoci od iloci minut Rnicowanie cen II stopnia Stosowanie rnych cen dla nabywcw w zalenoci od spenienia przez nich pewnych kryteriw, (np. obnika cen za iloci przekraczajce pewne przedziay, korzystanie z oferty w rnym czasie - taryfy dzienne, nocne). Dyskryminacja cenowa trzeciego stopnia: sprzeda produktu rnych grupom konsumentw po rnych cenach. Monopolista stosuje ja wtedy, kiedy nie zna charakterystyki popytu pojedynczego nabywcy, lecz wie, jak wyglda linia popytu caej grupy konsumentw. Potrafi zatem zrnicowa rynki. Grupa nabywcw wyodrbnia si na podstawie elastycznoci cenowej popytu na dobro, a kad z nich monopolista traktuje jako osobny rynek. Na kadym z tych rynkw monopolista ustala inn, optymaln cen. Analizujc zaoenie: maxq1, q2 = maxq1,q2 [TR(q1) +TR(q2) TC (g1 + q2)], dochodzimy do wniosku, e zysk monopolisty rnicujcego ceny jest zmaksymalizowany, jeeli kracowy koszt wytworzenia dodatkowej jednostki produktu zrwnuje si z przychodem kracowym na kadym rynku. MC(q1 + q2) = MR1(q1) = MR2(q2)

111

Powysze rwnanie pokazuje, e monopolista musi rozwin tak produkcj, przy ktrej utargi kracowe na obu runkach s sobie rwne. Gdyby tak nie byo, utarg kracowy byby wyszy na jednym rynku ni na drugim, a wic opacaaby si relokacja zasobw lub zmian wielkoci produkcji. Porwnujc elastycznoci cenowe popytu na rynkach, na ktrych monopolista dostarcza swj produkt, dochodzi si do wniosku, e monopolista ustala wysz cen na rynkach, na ktrym elastyczno cenowa popytu jest nisza.. Forma rnicujca ceny powinna zatem obnia ceny na rynku o popycie bardziej elastycznym. np.: sprzeda dzieciom taszych biletw do kina Rnicowanie cen III stopnia Wyodrbnianie pewnych grup nabywcw. Dla kadej grupy ustalana jest odrbna cena. Kada z nich ma swoj krzyw popytu o rnej elastycznoci. Problem monopolisty to ustalenie, ile produktw powinien przeznaczy dla kadej z grup oraz jakie powinny by ceny. 49. Bariery wejcia i wyjcia z gazi. Wpyw barier na warunki konkurencji w gazi. Wysokie bariery wejcia ograniczaj moliwo konkurencyjnego ataku ze strony nieoczekiwanych, nowych konkurentw, w uproszczeniu oznaczaj bowiem, wysokie koszty wejcia na dany rynek. Bariery wejcia i wyjcia - pojcia te funkcjonuj w strategii zarzdzania firm. Okrelaj przeszkody, jakie firmy konkurencyjne napotykaj wchodzc na dany segment rynku, bd chcc go opuci. Bariery te mog by rozpatrywane jako przeszkody dla funkcjonowania wolnego rynku, gdy podnosz koszty ( nie tylko finansowe) podjcia dziaalnoci gospodarczej lub zakoczenia jej. Przyczyn stawiania takich barier jest ch uzyskania przez dane firmy przewagi konkurencyjnej na okrelonym rynku. Zadaniem barier wejcia jest utrudnienie konkurencyjnej firmie wejcia na rynek. Bariery wejcia mog powstawa samoistnie (wwczas nazywamy je naturalnymi) lub s wynikiem celowych dziaa podejmowanych przez przedsibiorstwa funkcjonujce w danym sektorze ( okrelane jako strategiczne) Wysoko bariery wejcia, a wic i przewidywalno oraz intensywno konkurencji w danej brany zaley od wielu zmiennych: ekonomii skali produkcji (w poczeniu z krzyw dowiadczenia)- korzyci skali, wymogi kapitaowe, sia marek produktw, koszty zamiany - czyli ile kosztuje rezygnacja z jednego dostawcy i wybr innego - na rynku dbr przemysowych s to wysokie koszty, a na rynku dbr konsumpcyjnych niewielkie, dostp do kanaw dystrybucji, dostp do technologii, regulacje rzdowe, np. kontyngenty (ograniczenia ilociowe), oczekiwane dziaania odwetowe - przekonanie o silnym odwecie moe odstrasza, cena zapobiegajca wejciu, dowiadczenie polityka rzdowa Jeeli chcemy konkurowa z duymi firmami (Swarzdz, IKEA, Forte, Kler, Oborniak, VOX czy Black Red & White) to bariery wejcia s bardzo due: ogromne wymogi kapitaowe na zakup aktyww niezbdnych do wytwarzania mebli podobnych do ww. producentw, ekonomia skali produkcji - a to w przypadku ww. firm si liczy, due firmy dysponuj wielk si marek produktw (IKEA, Swarzdz), posiadaj one przewanie swoje kanay dystrybucji - sklepy i salony firmowe, mona oczekiwa ze strony duych producentw silnych dziaa odwetowych w przypadku prby wejcia na rynek - np. obniki cen, produkcj cechuje sezonowo - trzeba si umiejtnie wstrzeli w rynek. Jeeli chcemy natomiast sta si kolejn maa firm meblarsk to bariery wejcia s o wiele nisze (przez analogi). Bariery wejcia na rynek - czynniki ograniczajce podjcie dziaalnoci gospodarczej oraz konkurencj na danym rynku. ilo konkurentw; wymagajca duych nakadw inwestycyjnych w celu uzyskania konkurencyjnych kosztw produkcji; znana rozpoznawalna marka: klienci s wierni okrelonej marce, bd dostawcy towarw; 112

wymg kapitaowy: wysokie koszty zwizane z utworzeniem firmy -budynki, budowa zaufania klientw, wizerunek firmy; koszty zmiany: wysokie koszty zwizane np. ze zmiana dostawcy; komponenty, surowce: ich brak; brak dowiadczenia i umiejtnoci; patenty; uwarunkowania marketingowe; koncentracja na wybranym segmencie rynku, polityka cenowa, reklama, promocja, kanay dystrybucji itd. ekonomi skali zrnicowanie wyrobw dostp do kanaw dystrybucji gorsz pozycj kosztow (np. w wyniku braku dostpu do know-how) polityk pastwa konieczno uzyskania koncesji lub zezwolenia, potrzeb posiadania wysoko-wykwalifikowanego zespou ludzi, kosztown technologia, ktr trzeba zakupi. Bariery wyjcia z rynku- w ekonomii jest to istotny koszt (niekoniecznie finansowy), ktry musi ponie przedsibiorstwo przy zaprzestaniu dziaalnoci na danym rynku konieczno redukcji duych inwestycji; uzyskany presti, marka firmy; dobre zarzdzanie; interwencje rzdowe; Technologia i kluczowe umiejtnoci przedsibiorstwa; dostawcy, klienci, dystrybutorzy; patenty; pynno przedsibiorstwa; dugoletnie kontrakty, z dostawcami, klientami, dystrybutorami, niemoliwo odzyskania duej czci poniesionych nakadw (szczeglnie w przypadku tzw. dbr specyficznych np. wysokospecjalistycznego sprztu), presja rzdu, wadz lokalnych, presja zwizkw zawodowych. 50. Konkurencja oligopolistyczna. Modele duopolu Cournota i Stackelberga. Oligopol forma konkurencji niedoskonaej, poredniej midzy konkurencj monopolistyczn a monopolem; jest to rynek, na ktrym dziaa niewiele (kilka, kilkanacie firm. Bariery wejcia na rynek s do wysokie, a o zachowaniach przedsibiorstw decyduje ich wspzaleno (zachowanie konkurentw i oczekiwania dotyczce tych zachowa). Przywdca (lider) cenowy firma, ktra ustala swoje ceny przed inn firm. Naladowca cenowy firma, ktra dostosowuje swoje ceny do przywdcy cenowego. Przywdca (lider) ilociowy firma, ktra ustala ilo produktu jako pierwsza. Naladowca ilociowy firma, ktra dostosowuje ilo produktu do przywdcy ilociowego. Gra sekwencyjna sytuacja, w ktrej jeden z graczy wykonuje posunicie jako pierwszy, a inny uczestnik odpowiada na nie (model Stackelberga). Gra jednoczesna sytuacja, w ktrej obaj uczestnicy dziaaj jednoczenie, np. firmy jednoczenie wybieraj ceny lub iloci. Gra kooperacyjna, zmowa gracze wsplnie ustalaj ceny i iloci, ktre maksymalizuj sum ich zyskw. Zaoenia: 1. na rynku wystpuj dwie firmy 113

2. wytwarzaj jednorodny produkt 3. cztery zmienne: ceny dane przez kad z firm, iloci produkowane przez kad z firm Moliwe dziaania strategiczne: I. Przywdztwo ilociowe II. Przywdztwo cenowe III. Jednoczesne ustalanie iloci IV. Jednoczesne ustalanie cen V. Zmowa I. Przywdztwo ilociowe (Model Stackelberga) W przypadku przywdztwa ilociowego jedna z firm dokonuje wyboru przed inn firm. Firma 1 (F1) jest liderem i produkuje ilo y1, F2 jest naladowc i reaguje wybierajc ilo y2. Cena rynkowa zaley od cznej iloci wyprodukowanego dobra, o czym wiedz obie firmy. Lider decydujc o wielkoci produkcji maksymalizujcej jego zyski musi wzi pod uwag zachowanie naladowcy, ktry rwnie bdzie dy do maksymalizacji zysku. Zysk naladowcy zaley od wyboru iloci produkcji przez lidera, zatem wielko y1 naladowca traktuje jako dan. Wybr dokonany przez naladowc zaley od wczeniejszego wyboru lidera: y2 = f2(y1). Funkcja f2(y1) jest nazywana funkcj reakcji, gdy mwi o tym, jak naladowca bdzie reagowa na ilo produkcji wybran przez lidera. Lider wybiera taki punkt na krzywej reakcji firmy 2, ktry jest punktem stycznoci z jego najnisz moliw lini jednakowego zysku, co zapewnia firmie 1 najwyszy moliwy zysk. Punkt ten nazywany jest Rwnowag Stackelberga. Firma, ktra wybiera wielko produkcji jako pierwsza, osiga zyski nadzwyczajne. II. Przywdztwo cenowe Lider ustalajc cen musi przewidzie, jak zachowa si naladowca. W stanie rwnowagi naladowca zawsze musi przyj tak sam cen jak przywdca, gdy obie firmy sprzedaj identyczny produkt. Naladowca traktuje wic cen p przyjt przez lidera jako dan. Naladowca wybiera taki poziom produkcji, przy ktrym cena rwna si kosztowi kracowemu. Okrela to krzyw poday naladowcy S(p). Lider ustalajc cen p wie, e naladowca dostarczy S(p) produktu. Wynika z tego, e warto produkcji, jak sprzeda lider, wyniesie: R(p)=D(p) S(p). Jest to resztowa krzywa popytu dotyczca lidera. Funkcja popytu, jak napotyka lider, jest funkcj popytu rynkowego pomniejszon o funkcj poday naladowcy.

III. Jednoczesne ustalanie iloci (Model Cournota) W modelu Cournota mamy do czynienia z sytuacj, w ktrej obie firmy jednoczenie decyduj o wytwarzanych przez siebie ilociach. Musz przy tym przewidzie wybr konkurenta dotyczcy iloci. Przy danych oczekiwaniach kada firma wybiera produkcj maksymalizujc zyski. Zaleno midzy wybran przez F1 iloci produkcji a oczekiwan przez F1 produkcj F2 wyraa si przez: y1 = f(y2e). Jest to funkcja reakcji, ktra opisuje optymalny wybr dokonany przez jedn firm jako funkcj jej oczekiwania co do wyboru dokonanego przez inn firm. Kada firma wybiera wasny poziom produkcji zakadajc, e produkcja drugiej firmy wyniesie odpowiednio y1e lub y2e. Firmy co do tych oczekiwa mog si jednak myli. W rwnowadze Cournota kada z firm maksymalizuje swoje zyski przy danych przekonaniach co do wyboru produkcji dokonywanego przez drug firm, a przekonania te s potwierdzone w punkcie

114

rwnowagi, tzn. kada firma wybiera jako optymalny ten poziom produkcji, o ktrym druga firma sdzi, e bdzie wybrany. Rwnowaga Cournota znajduje si w punkcie, gdzie przecinaj si dwie krzywe reakcji: y1* = f(y2*) y2* = f(y1*) W punkcie Cournota kada firma wytwarza ilo produkcji maksymalizujcej jej zyski przy danym wyborze poziomu produkcji dokonanym przez drug firm.

IV. Jednoczesne ustalanie ceny (Model Bertranda) Sytuacja, w ktrej firmy ustalaj ceny, a rynek ksztatuje sprzedawane iloci okrelamy jako konkurencj Bertranda. Kiedy firma wybiera cen, musi przewidywa, jak cen ustali druga firma w gazi. Poszukiwana jest para cen, ktra maksymalizuje zysk przy danym wyborze dokonanym przez drug firm. Przy zaoeniu, e firmy sprzedaj identyczne produkty, cena rwna si kosztowi kracowemu, tak jak w przypadku rwnowagi konkurencyjnej. adnej z firm nie opaca si podwysza ceny, gdy ze wzgldu na homogeniczno oferowanego dobra wszyscy klienci kupowaliby taszy produkt drugiej firmy. Wojna cenowa trwa do momentu, a ceny zrwnaj si z kosztem kracowym. V. Kartel i zmowa Czonkowie oligopolu mog si porozumie, aby ich ga dziaaa tak jak monopol. Wystarczy ograniczy produkcj, aby cena danego produktu wzrosa. Uzyskany w ten sposb zysk dzieli si nastpnie wedug z gry ustalonych zasad. Porozumienia takie s legalne i jawne (kartele) lub nielegalne i tajne (zmowy). Problem maksymalizacji zysku polega na wybraniu takich poziomw produkcji, aby maksymalizowa cakowite zyski gazi. Rynki monopolistyczne charakteryzuje wzgldna stabilno cen, wyjanienie tego zjawiska dostarcza model Sweezyego, ktrego podstawow kategori jest zaamana krzywa popytu. Model ten zakada, ze jeeli jeden z konkurentw w oligopolu podnosi cen na swoje produkty, pozostali nie podnosz swoich cen (lub zmniejszania w mniejszym stopniu) w nadziei przycignicia dodatkowych kupujcych. Jeeli jeden z oligopolistw obnia cen, pozostali take obniaj swoje ceny, chronic si przed utrat klientw. Przyjcie tego zaoenia oznacza, e krzywa popytu traci cigo i si zaamuje. Tym samym krzywa przychodu marginalnego staje si rwnie nieciga. Te waciwoci sprawiaj, e cena maksymalizujca zysk staje si staa. W granicach niecigego odcinka krzywej PM przedsibiorstwo nie reaguje na wzrost kosztw marginalnych. 115

Poniewa rynki oligopolistyczne charakteryzuje wzgldna stabilno cen i w zasadzie przedsibiorstwom tym nie opaca si konkurowa cen. Wynika to m.in. z faktu, e na wielu rynkach oligopolistycznych adne z przedsibiorstw nie posiada na tyle znaczcej przewagi z zakresie kosztw produkcji, aby pozwoli sobie na powaniejsze obniki ceny swoich produktw. Ponadto dominujce firmy oligopolistyczne s obserwowane przez urzdy antymonopolowe i musz bra pod uwag interwencje administracji pastwowej w przypadku stosowania monopolistycznych praktyk cenowych. Konkurencja na rynkach oligopolistycznych odbywa si czsto przy rnicowania produktu oraz reklamy. Rnicowanie produktu i reklama przynosz przedsibiorstwu korzyci w postaci przesunicia krzywej popytu, lecz jednoczenie oznacza wiksze koszty produkcji i sprzeday. Dodatkowym korzyci towarzyszy dodatkowy koszt. Rnicowanie produktu dotyczy przede wszystkim cech jakociowych, marki produktu, lokalizacji sprzeday, a take usug posprzedaowych. Producent stara si przekona kupujcych, e relacja ceny do jakoci jego produktw jest korzystniejsza w porwnaniu do produktw konkurentw. Produkty mog si rwnie rni cechami fizycznymi, opakowaniem lub nazw. Reklama i promocja sprzeday. Gwnym celem reklamy jest przesunicie krzywej popytu na produkty przedsibiorstwa w prawo. Przedsibiorstwo kierujce si zasad maksymalizacji zysku powinno porwna wielko nakadw na reklam i promocj oraz na zrnicowanie produktu z osiganymi efektami w postaci wzrostu popytu na produkty. 51. Kartel jako przykad strategicznych zachowa podmiotw ekonomicznych. VI. Kartel i zmowa Czonkowie oligopolu mog si porozumie, aby ich ga dziaaa tak jak monopol. Wystarczy ograniczy produkcj, aby cena danego produktu wzrosa. Uzyskany w ten sposb zysk dzieli si nastpnie wedug z gry ustalonych zasad. Porozumienia takie s legalne i jawne (kartele) lub nielegalne i tajne (zmowy). Problem maksymalizacji zysku polega na wybraniu takich poziomw produkcji, aby maksymalizowa cakowite zyski gazi. Sytuacj oligopolu mona rwnie przedstawi za pomoc tzw. dylematu winia: Produkcja Firmy 2 dua maa Prod. F1 dua 3,5 3,5 5 3 maa 3 5 4 4 Liczby odpowiadajce rnym kombinacjom decyzji informuj o zyskach przedsibiorstw. Pierwsza dotyczy firmy 1, druga firmy 2. W sytuacji, gdy obie firmy produkuj duo (przed porozumieniem) ich zyski s niewielkie (obie firmy 3,5), gdy cena produktu na rynku jest niska (dua poda). Gdy dojdzie do zmowy i obie firmy ogranicz poda, cena wzronie, co umoliwi obu przedsibiorstwom uzyskanie zyskw nadzwyczajnych (obie firmy osigaj zysk rwny 4). Jeli ktra z firm oszuka i zwikszy produkcj, osignie zysk rwny 5 kosztem partnera (3,5). Oszukany partner zwikszy nastpnie swoj poda, cena rynkowa spadnie i obie firmy bd osiga wyjciowy poziom zysku = 3,5. W ten sposb powstan przesanki zawarcia kolejnego porozumienia. Kooperacja opaca si zatem bardziej od walki,

116

lecz bezporedni interes i brak zaufania do partnera skaniaj do oszustwa.

52. Konkurencja monopolistyczna maksymalizacja zysku w krtkim i dugim okresie. Konkurencja monopolistyczna rynek, na ktrym jest wielu dostawcw wytwarzajcych niejednorodne produkty, a zyski firm s w dugim okresie rwne zeru ze wzgldu na brak barier wejcia do brany. Charakterystyka: - produkty s zrnicowane i posiadaj bliskie substytuty - swoboda wchodzenia i opuszczania rynku - wielu sprzedajcych i kupujcych - doskonaa informacja - producent jest cenotwrc - wszystkie firmy ponosz podobne koszty produkcji i dziaaj w podobnych warunkach popytu - przedsibiorstwo dziaajce w warunkach konkurencji doskonaej spotyka si z dwoma rodzajami popytu: a) zmianie ceny produktw przedsibiorstwa nie towarzysz zmiany cen produktw przedsibiorstw konkurencyjnych. b) w odpowiedzi na zmian cen produktw przedsibiorstwa konkurenci take zmieniaj ceny swoich produktw - produkcja jest podejmowana gdy cena pokrywa koszt zmienny Maksymalizacja zysku w krtkim okresie: - firma maksymalizuje zysk gdy wybiera tak ilo produkcji przy ktrej przychd kracowy (MR) jest rwny kosztowi kracowemu (MC) - MR=MC Rysunek 1 Stan rwnowagi krtkookresowej firmy na rynku konkurencji monopolistycznej

117

AC MC MR P MC AC P zysk jednostkowy AC P (q) MR 0 q q

Maksymalizacja zysku w dugim okresie: - w dugim okresie firma osiga zysk zerowy, co gwarantuje stabilizacj rynku pod wzgldem iloci firm - jeli P> AC to firma realizuje zysk nadzwyczajny co przyciga producentw do brany i powoduje przesunicie krzywych popytu wszystkich przedsibiorstw w lewo, wtedy P=AC czyli powstaje rwnowaga dugookresowa przedsibiorstwa, kada firm realizuje zysk normalny wic nowi gracze nie wchodz do brany - przedsibiorstwo nie produkuje przy minimalnych kosztach przecitnych (wytwarzajc wicej produktw)

118

Rysunek 2 Rwnowaga przedsibiorstwa w warunkach konkurencji monopolistycznej E- punkt rwnowagi krtkookresowej F- punkt rwnowagi dugookresowej (nie ma zyskw nadzwyczajnych)

MC AC Po E

P1 = AC1

F DD

P3 = ACo MR MR' Q1 DD' Q2

53. Popyt na czynniki produkcji. Rwnowaga na rynku czynnika w warunkach konkurencji doskonaej, monopolu i monopsonu.

Analizujc rynek czynnika produkcji zakada si, e w krtkim okresie przedsibiorstwo zgasza popyt na zmienny czynnik produkcji (praca - L). Ilo czynnika staego (kapita K) nie zmienia si bez wzgldu na wielko produkcji. Dodatkowo przyjmuje si, e tylko te dwa czynniki bior udzia w produkcji, a ich ceny s rwne odpowiednio w oraz r. Popyt pojedynczego producenta na zmienny czynnik produkcji ma charakterystyk podobn do popytu na produkt finalny i mona go opisa za pomoc ujemnie nachylonej prostej. W krtkim okresie popyt na czynniki produkcji zaley od wielkoci produkcji i od cen pozostaych stosowanych czynnikw. Okrelany jest mianem popytu pochodnego, gdy jego wysoko wynika z zamiaru wytworzenia okrelonej iloci produktu finalnego. Popyt na zmienny czynnik produkcji (krtki okres) Gdy firma planuje zwikszenie zatrudnienia, przyjcie do pracy dodatkowej osoby musi by opacalne. Dzieje si tak wtedy, gdy przychd ze sprzeday produktu finalnego wytworzonego przez ni przewysza

119

koszt jej zatrudnienia. Przyrost przychodu uzyskany dziki zatrudnieniu dodatkowej iloci pracy okrela si mianem kracowego przychodu z pracy (MRP). MRP stanowi dodatkow produkcj uzyskan dziki zwikszeniu zatrudnienia (kracowy fizyczny produkt pracy MPL), pomnoon przez dodatkowy przychd przypadajcy na t produkcj (MR): MRP = MPL * MR Powysze rwnanie obowizuje na doskonale konkurencyjnym rynku czynnikw produkcji bez wzgldu na to, czy rynek produktu wytwarzanego za pomoc opisywanego czynnika jest doskonale czy niedoskonale konkurencyjny. Zalenie od charakteru konkurencji na rynku produktw finalnych rna jest wielko MR. Na rynku produktu finalnego doskonale konkurencyjnym, ktry jest szczeglnym przypadkiem, cena jest rwna przychodowi kracowemu, czyli: MRP = MPL *P Pamitajc, e w warunkach konkurencji niedoskonaej przychd kracowy jest niszy od ceny (P), mona przedstawi wykresy kracowego przychodu z pracy na doskonale i niedoskonale konkurencyjnych rynkach:

Krzywa pooona wyej reprezentuje MRP osigany przez firm z doskonale konkurencyjnego rynku produktu. Jej nachylenie ujemne wynika z wystpowania malejcych przychodw z pracy. Krzywa pooona poniej przedstawia MRP na nieskonane konkurencyjnym rynku produkt. Jej ujemne nachylenie wynika nie tylko z wystpowania malejcych przychodw z pracy, lecz take z obniania si ceny produktu finalnego. Niezalene od tego, czy firma dziaa na doskonale czy niedoskonale konkurencyjnym rynku produktu, mona okreli optymaln liczb zatrudnionych czynnikw produkcji. Firma dotd zatrudnia pracownikw, dopki ich MRP nie spadnie poniej w*. MRP = w Na doskonale konkurencyjnym rynku pracy, producenci dbr finalnych s cenobiorcami, a zatem z ich punktu widzenia wynagrodzenie jest stae pozioma linia SL, ktra przecina o pionow na wysokoci wyznaczajcej poziom pacy w stanie rwnowagi rynku pracy. Oczywicie zmianie poday pracy towarzyszyyby przesunicia SL i zmian wysokoci pacy w stanie rwnowagi. wzrost poday spadek rynkowej stawki pac zwikszenie optymalnej wielkoci zatrudnienia spadek poday wzrost rynkowej stawki pac zmniejszenie optymalnej wielkoci zatrudnienia Popyt na zmienny czynnik produkcji (dugi okres)

120

Rynek produktu finalnego jest doskonale konkurencyjny

Rynek produktu finalnego jest niedoskonale konkurencyjny

121

122

54. Gospodarstwo domowe w roli dostawcy pracy. Wpyw pacy na poda pracy. Poda pracy na rynku gospodarstw domowych jest bardzo specyficznym przypadkiem. Dzieje si tak dlatego, e ludzie nie maksymalizuj zysku, czyli dochodw z pracy, lecz uyteczno. Ta z kolei skada sie z wielu elementw, do ktrych zalicza sie miedzy innymi czas wolny wykorzystywany na konsumpcje (wycieczki, koncerty, pokazy filmowe, przedstawienia teatralne). Linia rynkowej poday pracy miewa odmienny ksztat od krzywej poday pozostaych czynnikw. Nie zawsze jest ona linia wznoszca si niekiedy bowiem przy wysokich pacach zmienia nachylenie z dodatniego na ujemne. Pojawia sie wwczas zawrcona krzywa poday (backward bending supply curve).

123

Ksztat zawrconej krzywej poday pracy z rysunku zamieszczonego poniej wynika z wyboru liczby godzin pracy (z zaoenia pracownik moe elastycznie decydowa o czasie pracy i nie musi pracowa na penym etacie albo na p etatu, odpowiednio, 8 albo 4 godziny dziennie). Decyzja dotyczca czasu pracy rwnoczenie ma wpyw na to, ile godzin pozostaje danej osobie na odpoczynek (z jedzeniem i ze snem wcznie). Odpoczynek jest dobrem, natomiast praca zwiksza uyteczno tylko wtedy, kiedy pozwala sie cieszy pozycj spoeczn lub kiedy po prostu sie j lubi. Jednak gwnym celem pracy jest uzyskiwanie dochodu, ktry pozwala kupowa dobra. W konsekwencji wybr liczby godzin pracy jest jednoczenie wyborem wysokoci dochodu. Rosnca paca godzinowa umoliwia osigniecie zaplanowanego dochodu w krtszym czasie ni wczeniej. Mona ja uzna za obnienie kosztu uzyskiwania dochodu (spadajca cena dochodu). Rwnoczenie stanowi ona rosncy alternatywny koszt odpoczynku (wzrasta cena czasu wolnego). Podobnie jak w przypadku wpywu zmiany ceny produktu na postpowanie nabywcy, take tu wystpuje zarwno dochodowy, jak i substytucyjny efekt wzrostu pac. Efekt substytucyjny wzrostu pac skania pracownika do zwikszenia liczby godzin pracy i zastpowania wzgldnie droejcego czasu wolnego taniejcym czasem pracy. Efekt dochodowy powoduje wzrost konsumpcji wszystkich dbr, w tym take odpoczynku. Jeli efekt dochodowy jest dostatecznie duy i przewaa nad efektem substytucyjnym, reakcja pracownika na wzrost pacy godzinowej jest skrcenie czasu pracy.

Taka sytuacje przedstawiono na rysunku 2, na ktrym pierwotne pace reprezentuje wzgldnie paska linia AB. Jej punkt przecicia z osia pionowa przedstawia maksymalny dochd moliwy do uzyskania przy 24godzinnym dniu pracy (w1). Podniesienie stawki pacy godzinowej czyni lini ograniczenia dochodowego bardziej strom (linia BC). Na osi poziomej jest widoczna liczba godzin czasu wolnego. Przy niszych pacach (linia AB) optymalne z punktu widzenia badanego pracownika byoby uzyskiwanie dochodu 0D i dugoci dnia pracy (24 0F) punkt A. Po podniesieniu pac dochd ronie do poziomu 0G (w punkcie C), a liczba przepracowanych godzin zmniejsza sie do (24 0J), gdzie (24 0J) <(24 0F). Wanie wtedy, kiedy w odpowiedzi na wysze pace pracownicy skracaj czas pracy, linia rynkowej poday pracy staje sie zawrcona. W praktyce gospodarczej postaw prowadzca do powstania zawrconej krzywej poday pracy reprezentuj wykwalifikowani pracownicy (np. kadra menederska). Niekiedy podobna reakcja wynika ze

124

zwyczaju lub z norm kulturowych (osignicie przyjtego przez dan spoeczno standardu ycia wystarcza, a wiec rezygnuje sie z dodatkowej iloci pracy, ktra pozwoliaby podnie w standard). 55. Popyt na prac i poda pracy, rwnowaga na rynku pracy w warunkach doskonaej konkurencji, monopsonu i przy istnieniu zwizkw zawodowych. Popyt na prac zgaszany jest przedsibiorstwa. Dzieli si on na indywidualny popyt na prac pojedynczego przedsibiorstwa i rynkowy popyt na prac, bdcy zsumowaniem indywidualnych popytw. O wielkoci indywidualnego popytu, przy danym zasobie kapitau, decyduje ksztat/nachylenie krzywej produkcji, czyli kracowa produktywno pracy (MPL ilo dodatkowego produktu uzyskana dziki zastosowaniu dodatkowej jednostki nakadu pracy). Decydujc, ile pracy L naley zatrudni firma szuka zysku najwyszego z moliwych przy danej stawce godzinowej w. Linia OR (Rys 1) przedstawia koszt pracy dla firmy tym samym zysk jest mierzony odlegoci midzy ni a krzyw opisujc funkcj produkcji i jest najwyszy w punkcie A. W punkcie A MPL zrwnuje si z kosztem pracy w (Rys 2). Przesunicia popytu na prac: Wzrost zasobu kapitau powoduje przesunicie w gr krzywej produkcji, czyli podniesienie MPL. Krzywa popytu na prac przesuwa si w prawo (w gr), Usprawnienia techniczne dziaaj podobnie (chyba, e maj zastpi prac), Podobnie dziaa wzrost ceny gotowego dobra. Popyt na prac w dugim okresie: Dziaa efekt substytucji zasobw zasoby ktre droej zastpowane s zasobami wzgldnie taszymi (jeli nie zmieniaj si rwnoczenie produktywnoci), Dziaa efekt zmiany poday zmienia si popyt na zasoby w wyniku zmiany ich cen oraz (pochodnie) zmiany kosztw i wielkoci produkcji. Czyli to, e zasb zdroa nie oznacza tylko tego, e bdzie w mniejszym stopniu uywany, ale poniewa e musi by uywany wzrosn koszty produkcji, spadnie sama produkcja, a co za tym idzie zmniejszy si zapotrzebowanie na zasb. Zagregowany popyt na prac nie rni si niczym od indywidualnego (ksztat) jest po prostu zsumowaniem wszystkich zapotrzebowa przedsibiorstw na rynku. Poda oferowanej pracy podobnie mona podzieli na poda indywidualn i zagregowan. Poda indywidualna zaley od jednostkowych decyzji ludzkich wybr nastpuje midzy czasem wolnym, a konsumpcj ze rodkw z wynagrodzenia. Wyniki tego wyboru przy rnych poziomach pacy realnej decyduj o ksztacie indywidualnej poday pracy. Rwnoczenie wynik za kadym razem sprowadza si do znalezienia optimum midzy ograniczeniem budetowym jednostki a jej preferencjami (krzywe obojtnoci midzy czasem wolnym a konsumpcj). Ksztat indywidualnych krzywych poday pracy zaley od efektw: Substytucyjnego wzrost pacy realnej powoduje, e praca jest bardziej atrakcyjna, wic wicej pracujemy Dochodowego wzrost pacy pozwala mniej pracowa przy tej samej konsumpcji. Na doskonale konkurencyjnych rynkach czynnikw produkcji cakowit poda opisuje wznoszca si prosta ilustracja rosncego kracowego kosztu produkcji. Firma kupuje czynnik produkcji po staym koszcie jest cenobiorc. Wynika to z tego, e pojedynczy nabywca kupuje zbyt mao zasoby, by spowodowa zmian jego ceny. Na rysunku a przedstawiona jest rwnowaga doskonale konkurencyjnego rynku czynnika produkcji z cen w*, rwnowac popyt z poda. Rysunek b ukazuje doskonale elastyczn poda czynnika. Poniewa firma jest cenobiorc, kracowy wydatek na zakup badanego czynnika produkcji jest w jej przypadku rwny wydatkowi przecitnemu. AE przecitny wydatek na czynnik produkcji ME kracowy wydatek na czynnik produkcji Optymaln wielko zatrudnienia badanego czynnika produkcji firma osiga wtedy, gdy ME jest rwne kracowemu przychodowy. ME = MRP ME < MRP firma traci cze moliwego do uzyskania przychodu z czynnika ME > MRP wydatki przedsibiorstwa na zakup czynnika przewyszayby przychd z jego zatrudnienia Rynek Przedsibiorstwo

125

Stan rwnowagi na doskonale konkurencyjnym i niekonkurencyjnym rynku czynnika: Doskonae konkurencyjny rynek czynnika produkcji jest w rwnowadze wtedy, kiedy przy danej pacy popyt zrwnuje si z poda. Dziki doskonaej przejrzystoci rynku, paca w* zapewnia, e wszyscy chtni j znajduj, a pracodawcy zatrudniaj Tylku pracownikw ilu zamierzali L*.

Gdy rynek produktu finalnego jest niedoskonale konkurencyjny, kracowy przychd z czynnika produkcji rwna si przychodowi kracowemu pomnoonemu przez kracow produktywno czynnika. W warunkach niedoskonaej konkurencji cena produktu finalnego jest wysza od przychodu kracowego z jego sprzeday, ten ostatni bowiem uwzgldnia fakt, e zwikszenie produkcji znaczcego wytwrcy powoduje spadek ceny wszystkich jednostek produktu. Dlatego linia MRPL = MR*MPL znajduje si pod lini P * MPL. Stan rwnowagi niedoskonale konkurencyjnego czynnika produkcji osigany jest wic w punkcie E. Jednak to prosta p*MPL pokazuje jaka warto dla konsumentw ma kada dodatkowa jednostka pracy zatrudniona w procesie produkcji. Wobec tego, przy zatrudnieniu LM kracowy koszt pracy (wM) ponoszony przez producenta jest niszy ni kracowa korzy spoeczna z jego zatrudnienia. Monopolista maksymalizuje zysk, zatrudniajc za mao badanego czynnika i dostarczajc mniej produktu, ni jest to efektywne ze spoecznego punktu widzenia (A).

126

Monopson na rynku czynnika produkcji: Zdarza si, e odbiorca na rynku czynnika produkcji jest jeden monopson. Monopsonista konfrontowany jest ze wznoszc si lini poday pracy. Jeli chce zatrudni wicej, musi wicej zapaci. Jednak jego pozycja rynkowa sprawia, e moe oferowa sprzedawcom czynnika nisz cen, ni uzyskaliby w warunkach ostrzejszej konkurencji. Poniewa monopsonista wpywa na cen czynnika produkcji (ilo zakupw powoduje zmian cenny czynnika) jego linia kracowych i przecitnych wydatkw jest od siebie rna. Poniewa podniesienie ceny kadej nastpnej zatrudnionej jednostki oznacza rwnoczesny wzrost wszystkich nabywanych jednostek czynnika, linia ME ley nad lini AE. Monopsonista dopty kupuje dodatkowe iloci czynnika produkcji, dopki kracowy wydatek na nie, nie jest niszy od kracowego przychodu z czynnika. MRP = ME

Optymalne zatrudnienie czynnika okrelone jest przez punkt A, podczas gdy monopsonista zatrudnia mniej czynnika i mniej mu paci. Monopol na rynku czynnika produkcji: Dostarczycielem czynnika produkcji moe by rwnie monopol. Na rynku pracy rol monopolisty odgrywaj zwizki zawodowe i mog one decydowa o poziomie wynagrodze oraz o wielkoci zatrudniania. Postpuj wtedy dokadnie tak samo, jak monopolista dostarczajcy produkt finalny.

Zwizki zawodowe mog chcie maksymalizowa zysk netto (rent ekonomiczn) pracownikw. Ma to miejsce, gdy przychd kracowy zrwnuje si z poda pracy (L1, w1). Gdyby zwizku zawodowe chciay zmaksymalizowa cakowite pace, postpiyby jak monopolista maksymalizujcy przychody. Optymalna wielko zatrudniania byaby wtedy rwna L2. Potencjalnie zwizki zawodowe mogyby dy do maksymalizacji liczby zatrudnionych w takim przypadku rynek siy roboczej byby w rwnowadze.

127

56. Midzyokresowy model wyboru konsumenta. Rozkad oszczdnoci i konsumpcji w czasie. Wpyw zmian stopy procentowej na decyzje gospodarstwa domowego. Model wyboru midzyokresowego Fishera model ten oparty jest na zaoeniu o tym, e gospodarstwa domowe dokonuj podziau dochodu pomidzy konsumpcj i oszczdnoci (rozumiane jako konsumpcja odoona w czasie) w celu maksymalizacji uytecznoci w trakcie caego ycia. A zatem maj one do czynienia z midzyokresowym ograniczeniem budetowym, ktre bierze pod uwag zarwno dochody biece jak i przysze, ktre zale m.in. od wysokoci realnej stopy procentowej. Dziki moliwoci oszczdzania oraz poyczania konsumpcja w poszczeglnych okresach ycia moe by zarwno mniejsza jak i wiksza od biecego dochodu. W przypadku, gdy mielibymy do czynienia jedynie z dwoma okresami moemy zapisa: C1 = Y1 S C2 = Y2 + (1+ r) S gdzie S moe oznacza zarwno oszczdnoci jak i kredyty. Aby otrzyma midzyokresowe ograniczenie budetowe wystarczy obliczy S z pierwszego rwnania i wstawi je do drugiego. Otrzymamy wtedy: C2 = Y2 + (1+ r) (Y1 - C1) Po przeniesieniu konsumpcji na jedn i dochodu na drug stron bdziemy mie: (1+ r) C1 + C2 = (1+ r) Y1 + Y2 Wreszcie dzielc obie strony rwnania przez (1+ r) uzyskujemy standardow posta midzyokresowego ograniczenia budetowego: C1 + C2/(1+ r) = Y1 + Y2/(1+ r) Powysze rwnanie pokazuje nam kilka wanych rzeczy. Po pierwsze, w przypadku gdy realna stopa procentowa r = 0 to cakowita konsumpcja w dwch okresach musi by rwna cakowitemu dochodowi. Jeeli jednak r > 0 to wwczas zarwno przysza konsumpcja jak i przyszy dochd s zdyskontowane czynnikiem (1+ r). A zatem z jednej strony przysza konsumpcja jest relatywnie tasza ni konsumpcja bieca, zarazem przyszy dochd jest mniej wart ni dochd biecy.

Powyszy rysunek pokazuje midzyokresowe ograniczenie budetowe. Jeeli konsument wybiera jaki punkt pomidzy A i B to oznacza, e oszczdza w pierwszym okresie po to, aby konsumowa wicej w drugim. Z kolei wybr punktu pomidzy A i C oznacza wiksz konsumpcj w pierwszym okresie, finansowan z poyczki spacanej z dochodu uzyskanego w okresie drugim. Nachylenie krzywej budetu jest rwne (1+ r). Optymalizacja w modelu odbywa si w oparciu o poczenie ograniczenia budetowego z preferencjami konsumenta. Graficznie mona to przedstawi poprzez naoenie krzywych obojtnoci na wykres midzyokresowego ograniczenia budetowego. Jest oczywiste, e optymalny wybr bdzie oznacza najwyej pooon krzyw obojtnoci, ktra spenia ograniczenie budetowe.

128

Warto zauway, e w punkcie oznaczajcym optimum nachylenie krzywej obojtnoci jest rwne nachyleniu krzywej budetu. Poniewa nachylenie krzywej obojtnoci jest rwne kracowej stopie substytucji to w optimum: MRS = 1 + r Wzrost dochodu powoduje przesunicie krzywej ograniczenia budetowego w gor, niezalenie od tego czy dochd wzrasta w pierwszym czy drugim okresie. A zatem moliwe jest przejcie na wysz krzyw obojtnoci i osignicie nowego optimum.

Zmiany stopy procentowej spowoduje zmian nachylenia krzywej ograniczenia budetowego. Wzrost stopy procentowej spowoduje, e krzywa ta stanie si bardziej stroma, gdy wysza stopa procentowa z jednej strony zwiksza przysz warto oszczdnoci, z drugiej za ronie koszt konsumpcji biecej. Moe to prowadzi do ograniczenia konsumpcji biecej na rzecz przyszej (efekt substytucyjny). Jeeli jednak mamy do czynienia z konsumentem, ktry jest poyczkodawc (a wic w pierwszym okresie oszczdza cz swojego dochodu) to wwczas wzrost stopy procentowej prowadzi do zwikszenia jego dochodu w trakcie caego ycia. Tym samym zwiksza on swoj konsumpcj w obydwu okresach i zmniejsza oszczdnoci (efekt dochodowy). W zalenoci od tego, ktry z dwch efektw jest silniejszy konsumpcja w pierwszym okresie moe wzrosn, spa lub pozosta bez zmian. A zatem spadek lub wzrost konsumpcji zaley od preferencji konsumentw. W przypadku krzywych obojtnoci na wykresie poniej wzrost stopy procentowej spowoduje spadek konsumpcji w pierwszym okresie i jej wzrost w drugim (w teorii ekonomii zwykle przyjmuje si, e efekt substytucyjny jest silniejszy od dochodowego, co jednak nie zawsze znajduje potwierdzenie w badaniach empirycznych).

129

Problemem modelu Fishera jest to, e nie pokazuje on jaki wpyw na wielko konsumpcji maj zmiany stopy procentowej (zaley to od preferencji konsumentw). Badania empiryczne wydaj si jednak pokazywa, e nie istnieje wyrana zaleno pomidzy wysokoci stopy procentowej a stop oszczdnoci. A zatem zgodnie z nimi realna stopa procentowa miaaby may wpyw na wielko konsumpcji.

Wzrost stopy procentowej zmienia nachylenia linii ograniczenia budetowego (staje si ona bardziej stroma). Zalenie od preferencji (ksztat i pooenie krzywych obojtnoci)konsument jest skonny poycza od innych mniej, nie poycza wcale lub poycza innym (z poyczkobiorcy zmienia si w poyczkodawc). Pod wpywem zmiany stopy procentowej moe si zmieni punkt optymalnego wyboru konsumenta. Wzrost stopy procentowej moe z kredytobiorcy uczyni kredytodawc. Zmiana przeciwna nie jest moliwa: gdy oprocentowanie wzronie, dotychczasowy kredytodawca na pewno nie stanie si kredytobiorc (w mniej korzystnej sytuacji nie wybierze kombinacji, ktra bya dostpna i nie zostaa wybrana, gdy kredyt by taszy).

57. Oddziaywanie ryzyka i niepewnoci na decyzje gospodarstwa domowego i rynki ubezpiecze. Ryzyko czy niepewno to udzia w grze losowej, rozumianej jako sytuacja, w ktrej mona straci lub zyska, w zalenoci od wyniku dowiadczenia losowego. Moliwo uzyskania korzyci i strat zaley od prawdopodobiestwa wystpienia zdarz zwizanych z gr losow Prawdopodobiestwo (p) jest liczba z 130

przedziau (0,1), ktra pokazuje proporcj powtrze danego zdarzenia w duej liczbie powtrze, okrelonej sytuacji (liczbie prb). P= m/M p prawdopodobiestwo wystpienia badanego zdarzenia; m liczba powtrze zdarzenia M liczba prb Dziaanie w warunkach ryzyka oznacza podejmowanie decyzji dotyczcych zdarze, ktre mog wystpi ze znanym prawdopodobiestwem. Wiedza o prawdopodobiestwie wystpienia zdarzenia pochodzi zazwyczaj z przeszoci (oblicza sie ja na podstawie wczeniejszych dowiadcze). W pewnych sytuacjach wycenia si je rozsdkiem lub intuicj. Tak jest np. wtedy, kiedy dowiadczenia nie da si powtrzy. Niepewno wystpuje wtedy, kiedy nie jest znane prawdopodobiestwo wystpienia zdarze i nie da sie go oszacowa. W przypadku niepewnoci droga do okrelenia racjonalnego zachowania jest dusza. Podejmujcy decyzje nie zna przecie prawdopodobiestwa, z jakim wystpuj poszczeglne zdarzenia. W tej sytuacji moe dziaa na wiele sposobw. W kadym przypadku musi on zastpi niepewno ryzykiem. Robi to, szacujc prawdopodobiestwa wystpienia rnych zjawisk. Kryteria, wedug ktrych tego dokonuje, mog by rne. Po pierwsze, jeli prawdopodobiestwa wystpienia zdarze nie s znane, to najprociej jest uzna, e s one takie same. Drugim sposobem zmiany niepewnoci na ryzyko jest przyporzdkowanie poszczeglnym zdarzeniom wasnych wag konsumenta. Maj one peni funkcje brakujcych prawdopodobiestw (ich suma musi by rwna 1). Jeli np. badany konsument nie lubi traci, to powinien skoncentrowa wiksz uwag na zdarzeniach niekorzystnych. Skrajnym pesymistom mona zaproponowa trzeci sposb radzenia sobie z niepewnoci. Poniewa ich najwiksza trosk s straty, w ogle nie powinni si interesowa korzyciami z zakupu. Niech skupi uwag wycznie na stratach. W przypadku optymisty byoby odwrotnie: koncentrowa si powinni tylko na zyskach. Przystpujc do gry losowej i znajc prawdopodobiestwo wytpienia, konsument moe obliczy warto oczekiwan zdarzenia. Warto oczekiwana (EV) to rednia wypata uzyskiwana przy wielokrotnym powtarzaniu gry: EV (w1,w2,p1,p2)= p1*w1+p2*w2 w1, w2 wypaty p1,p2 prawdopodobiestwa, z ktrym nastpi wypata Osoby maksymalizujce warto oczekiwan wybior opcj, w ktrej przyjmuje ona wiksza warto. Jednak nie zawsze tak jest. Gry, gdzie warto oczekiwana jest jednakowa mog by bardziej lub mniej ryzykowne. Grze o wyszej stawce towarzyszy zawsze wiksze ryzyko, a rni ludzie rni si podejciem do niego. Stopie ryzykownoci gry mona obliczy za pomoc wariancji (). Pokazuje ona, na ile poszczeglne wyniki odchylaj si otwartoci oczekiwanej. Gra jest tym bardziej ryzykowna, im wiksz warto ma wariancja. 2 2 2 = p1 * (w1 EV) + p2* (w2 EV) Posugujc si wartoci oczekiwan, zakada si milczco, e kada jednostka pienidza tracona lub zyskiwana przez grajcego jest dla jednakowo cenna. Jednak przewanie bywa inaczej. Dla niektrych kada kolejna zotwka jest subiektywnie mniej lub wicej warta. Rozrniamy: malejc kracow uyteczno pienidza: kolejne, jednakowe przyrosty zasobu pienidza coraz wolniej zwikszaj cakowit uyteczno z ich posiadania, rosnca kracow uyteczno pienidza: kolejne, jednakowe przyrosty zasobu pienidza coraz szybciej zwikszaj cakowit uyteczno z ich posiadania. Koncepcja uytecznoci z posiadanych sum pienidzy zakada, e rnym wpatom, ktre dana osoba posiada na pewno, mona przypisa indeksy uytecznoci zgodne z preferencjami konsumenta. Poziom uytecznoci okrelany jest jako U(w) i naley pamita, e nie jest on tosamy z wpatami, ale okrela subiektywne zadowolenie z danej sumy. redni waon uytecznoci z pewnego posiadania sum, o ktre toczy si kra nazywana jest uytecznoci oczekiwan gry EU. Na tej podstawie wyrni mona trzy grupy ludzi, ktrzy rni si skonnoci do ponoszenia ryzyka: 131

A. Osoba obojtna wobec ryzyka: jest im obojtne czy podejm sprawiedliw gr czy z niej zrezygnuj. 2 W swojej grze nie reaguj na stopie ryzykownoci gry ( ), lecz podejmuj decyzj tylko na podstawie wartoci oczekiwanej.

Linia AB przedstawia funkcje uytecznoci osoby obojtnej wobec ryzyka. Funkcja ta jest linia prost, poniewa uyteczno z posiadania kadej zotwki jest staa i rwna jej wspczynnikowi kierunkowemu: U(w) = a * w B. Asekurant: osoba, ktra nie chce uczestniczy w grze sprawiedliwej, ktrej warto oczekiwana jest rwna zero. W swojej grze nie podejmuj decyzj tylko na podstawie wartoci oczekiwanej, lecz reaguj na stopie ryzykownoci gry (2). Wybieraj gr najmniej ryzykown (najmniejsza wariancja i odchylenie standardowe).

Krzywa ADB, przedstawiajca preferencje asekuranta, ma malejce nachylenie, co wskazuje na malejc kracow uyteczno pienidza. Asekurant woli mie na pewno rwnowarto wartoci oczekiwanej gry, ni podj gr (uyteczno z pewnego posiadania kwoty rwnej wartoci oczekiwanej jest wiksza ni uyteczno gry). U(w) = a * pierwiastek z w C. Ryzykant: osoba, ktra chce uczestniczy w grze, nawet jeeli jej warto oczekiwana jest ujemna. Wybieraj gr najbardziej ryzykown (najwiksza wariancja i odchylenie standardowe).

132

Charakteryzuje go rosnca kracowa uyteczno dochodu. W jego przypadku uyteczno osigane dziki grze jest wysza ni uyteczno z pewnego posiadania kwoty rwnej wartoci oczekiwanej gry (punkt C opowiada wyszej uytecznoci ni D). U(w) = a * w2 Na powyszych wykresach widoczna jest rwnie warto, ktrej posiadanie na pewno daje konsumentowi uyteczno rwn oczekiwanej wartoci gry. Jest to ekwiwalent pewnoci (CE). Asekurant uwaa udzia w grze za nieprzyjemny jego uyteczno oczekiwana odpowiada posiadaniu z pewnoci mniejszej ni warto oczekiwana gry. Jeli tak, to jest on doskonaym kandydatem na klienta instytucji ubezpieczeniowej. W przypadku hazardzisty jest odwrotnie, wic pozbawienie moliwoci podjcia gry trzeba mu zrekompensowa dodatkow sum pienidzy. System ubezpiecze dziaa dziki czeniu niezalenego ryzyka, co wpywa na zmniejszenie ryzyka cakowitego, a take dziki dzieleniu ryzyka midzy du liczb ludzi. Kady ubezpieczajcy ma tylko may udzia w tej czci ryzyka, ktra nie zostaa wyeliminowana przez poczenie. Wanie na podstawie ekwiwalentw pewnoci powstaje rynek ubezpiecze. Asekurant, by unikn ryzyka, jest w stanie wyda kwot midzy wartoci majtku a ekwiwalentem pewnoci. Ubezpieczajcy nie ubezpieczy majtku asekuranta za darmo, gdy wtedy jego oczekiwania uyteczno byaby nisza, da takiej skadki, aby uyteczno pozostaa bez zmian. Cay proces opisuje przykad: Zamy, e mamy do czynienia z 2 typami osb: Szymkowiak asekurant, ktrego oraz urawski ryzykant. Szymkowiak ma dom o wartoci 100 mln zotych, ktry z prawdopodobiestwem 10% moe spon i wtedy waciciel moe straci cay majtek. urawski ma wille warta 200 mln zotych, cakowicie bezpieczna, gdy wcibska ssiadka nie spuszcza jej z oka we dnie i w nocy. urawski wiedzc, e Szymkowiak boi sie utraty majtku, proponuje mu ukad: jeli Szymkowiak zapaci mu pewn kwot, to on w przypadku poaru zwrci Szymkowiakowi wszystkie utracone pienidze. Czy proponowana umowa jest korzystna dla Szymkowiaka? Zakadamy, e urawski nie skadaby oferty, gdyby nie bya dla atrakcyjna. Wszystko zaley od kwoty, ktrej zapacenia zada urawski. Uyteczno oczekiwana Szymkowiaka przed przyjciem oferty urawskiego jest rwna 9: EU(100, 0, 0,9, 0,1)=0,9*100 + 0,1 *0 = 9 Szymkowiak osiga t uyteczno majc z pewnoci kwot rwna 81 mln z U(CE) = 9 => CE = 9 => CE = 81 Rnic miedzy posiadanym majtkiem a kwot 81 mln z, czyli ekwiwalentem pewnoci Szymkowiak jest skonny wyda, aby unikn ryzyka (jego uyteczno w stosunku do sytuacji, w ktrej podejmuje gr, nie zmienia sie). Przystaby wic na kad skadk ubezpieczeniow z przedziau < 0, 19 mln>. urawski na pewno nie zechce za darmo wiadczy opisanej usugi. Oczekiwana uyteczno z gry polegajcej na posiadaniu 200 mln z z prawdopodobiestwem 0,9 oraz posiadaniu 100 mln z (200 minus 100 zapacone Szymkowiakowi, ktremu spon dom) z prawdopodobiestwem 0,1 jest nisza ni uyteczno z pewnego posiadania 200 mln z. Skadka ubezpieczeniowa musi by zatem wiksza od zera. Chodzi o tak kwot, ktra pozwoli urawskiemu przynajmniej utrzyma uyteczno z posiadania pienidzy na takim samym poziomie jak przed zawarciem umowy z Szymkowiakiem. Musi zatem obowizywa U(200,1) = 0,001 * (200)= 40 EU(200 + x, 100 + x, 0,9, 0,1) gdzie x to kwota, ktr Szymkowiak zapaci urawskiemu za ubezpieczenie (skadka ubezpieczeniowa). Mamy zatem: 133

40 < 0,9 * 0,001 (200 + x)2 + 0,1 * 0,001 (100 + x)2 Teraz wystarczy wyliczy x z powyszego rwnania, aby wiedzie jak opat zaakceptuje urawski za ubezpieczenie Szymkowiaka: Po wyliczeniu otrzymujemy x= 7,75, co oznacza, e urawski ubezpieczy zatem Szymkowiaka, jeli dostanie za t usug nie mniej ni 7,75 mln z. Kwota ta jest akceptowalna dla Szymkowiaka (naley do przedziau <0, 19 mln>) wic mona przypuszcza e dojdzie do transakcji. Co by sie jednak dziao gdyby oferta urawskiego zostaa zoona nie asekurantowi, lecz ryzykantowi Frankowskiemu, posiadajcemu, jak Szymkowiak dom wart 100 mln z, ktry z prawdopodobiestwem 10% cakowicie sponie. Niech funkcja uytecznoci pienidza ma w przypadku Frankowskiego posta taka sam jak u urawskiego. Uyteczno oczekiwana Frankowskiego w sytuacji, gdy nie zabezpiecza sie przed ryzykiem, jest rwna: EU(100, 0, 0,9, 0,1)= 0,9 * 0,001 * (100)2 + 0,1 * 0,001 * (0)2= 9 Zainteresowanie Frankowskiego ubezpieczeniem jest mniejsze ni opisanego wczeniej asekuranta Szymkowiaka. Uyteczno oczekiwana gry polegajcej na konfrontowaniu si z ryzykiem utraty domu jest w jego przypadku wysza ni uyteczno z posiadania na pewno sumy odpowiadajcej oczekiwanej wartoci gry. Oczekiwana warto gry odpowiada zatem posiadaniu z pewnoci sumy wyszej od 90 mln z (rwnowarto wartoci oczekiwanej gry: EV(100, 0, 0,9, 0,1) = 90). Obliczamy ile Frankowski chce zapaci za ubezpieczenie. Aby to zrobi naley wyznaczy jego ekwiwalent pewnoci (CE) tj. kwot, ktra posiadana na pewno da mu uyteczno rwna oczekiwanej uytecznoci gry: U(CE) = 9 => 0,001 (CE)2 = 9 => (CE)2 = 9000 => CE = 95 Frankowski zgodzi si zapaci za ubezpieczenie kwot bdca rnica midzy wartoci posiadanego majtku a rwnowartoci ekwiwalentu pewnoci: 100 95 = 5. Jak wida urawski ubezpieczy opisane ryzyko, jeli dostanie co najmniej 7,75 mln z. Do transakcji urawskiego z Frankowskim nie dojdzie. Ten ostatni bowiem jest skonny zapaci za tak usug tylko 5 mln z, czyli mniej, ni wymaga ubezpieczyciel. Dziki temu przykadowi wida, dlaczego w wiecie ryzykantw instytucje ubezpieczeniowe nie miayby tak dobrych perspektyw. 58. Niesprawno mechanizmu rynkowego a rola sektora publicznego. Niesprawno mechanizmu rynkowego, inaczej zawodno rynku: mamy z ni do czynienia, jeeli zasoby gospodarki nie s rozmieszczone efektywnie; wiadczy ona o niedoskonaym dziaaniu mechanizmu cenowego. W przypadku rynku niedoskonale konkurencyjnego mamy do czynienia z sytuacja, gdy rynek nie gwarantuje: wyprodukowania takiego zestawu dbr, jakiego daj konsumenci, sprawiedliwego podziau dochodu, osignicia odpowiedniej stabilnoci gospodarczej, polegajcej na stabilizacji cen, poziomu zatrudnienia i wzrostu gospodarczego. Ekonomici wyrniaj trzy kategorie niesprawnoci prowadzcych do nieefektywnoci gospodarowania: w dziedzinie alokacji, przy ktrej rola rzdu (sektora publicznego) polega na takim rozdziale zasobw, ktry polega na maksymalizacji uytecznoci wszystkich czonkw spoeczestwa, a wic na realizowaniu polityki korygujcej niesprawno mechanizmu rynkowo, w dziedzinie dystrybucji gdy mechanizm rynkowy nie spenia warunku sprawiedliwoci spoecznej i rzd musi sie wczy w proces podziau dochodu w spoeczestwie, w dziedzinie stabilizacji w wyniku ktrej rzd wykorzystuje m.in. polityk i fiskalna w celu stabilizacji poziomu cen, obniania stopy procentowej, wychodzenia z zaama koniunktury, podnoszenia stopy yciowej obywateli; Przyczynami niesprawnoci mechanizmu rynkowego s: efekty zewntrzne, dobra publiczne, rosnce korzyci skali (monopol naturalny), niepena informacja, niepewno.

134

Gdyby rynek automatycznie stawa si doskonale konkurencyjny, wadze gospodarcze nie ingerowayby w gospodark. Jednak zawodno rynku wymusza interwencj pastwa. Efekty zewntrzne: koszt lub korzy osb trzecich, niepodlegajca rekompensacie (opacie) i powstaa wskutek korzyci lun konsumpcji podmioty, ktry nie ponosi kosztw zwizanych z tymi dziaaniami. Problem z efektami zewntrznymi polega na tym, e nie s one uwzgldniane przez rynek ich obecno moe zwikszy koszty dla spoeczestwa, lecz nie jest rekompensowana przez sprawce. Niekiedy z uwagi na negatywne skutki efektw zewntrznych pastwo decyduje si na interwencj. Pastwo moe wprowadzi: standardy emisji zanieczyszcze: stanowi prawne ograniczenie zanieczyszcze, ktre firma moe emitowa (pastwo wyznacza norm na poziomie Q* i kae za jej przekroczenie), opaty za emisj zanieczyszcze: s nakadanym na przedsibiorstwo podatkiem za kad jednostk zanieczyszcze, rwnym rnicy midzy cen optymaln i rzeczywista cen rynkow (podniesienie ceny produktu i zmniejszenie jego sprzeday do wielkoci optymalnej), zbywalne pozwolenia na emisj zanieczyszcze: s najczciej stosowane, gdy pastwo chce osign optymalny poziom emisji, lecz ze wzgldu na niepewno co do wielkoci kosztw i korzyci, jak i potencjalnego zmniejszenia zanieczyszcze nie chce stosowa opat za emisj okrelon ilo zanieczyszcze mog emitowa tylko te formy, ktre uzyskaj odpowiednie pozwolenie, a cakowita liczba pozwole odpowiada optymalnemu poziomowi zanieczyszcze w gospodarce. Standardy i opaty maj tak wad, e wprowadza si je w warunkach niepenej informacji - nie znajc kosztw kracowych kadego pojedynczego przedsibiorstwa, zmusiyby wszystkie przedsibiorstwa do ograniczenia emisji do tego samego poziomu, co jedne kosztowaoby taniej a inne droej. Efektami zewntrznymi nazywamy (korzystne lub szkodliwe) uboczne skutki pojawiajce si przy konsumpcji, produkcji lub dystrybucji, ponoszone przez ludzi nie zwizanych bezporednio z wymienion dziaalnoci. Pozytywne skutki uboczne zwane s korzyciami zewntrznymi, negatywne kosztami zewntrznymi. Korzyci zewntrzne polegaj na tym, e wielko produkcji ustalona przez rynek jest zbyt maa, gdy spoeczne korzyci kracowe przewyszaj koszty kracowe danej produkcji. Aby osign poziom efektywny rzd powinien wprowadzi subsydium. Dziki wprowadzeniu subsydiw przez rzd rzd doprowadzi do zwikszenia wielkoci produkcji (po uwzgldnieniu kosztw zewntrznych), w sytuacji gdy jest ona zbyt maa.

Koszty zewntrzne W przypadku negatywnych efektw zewntrznych- kosztw zewntrznych mamy do czynienia z przeciwn sytuacj. Przykadem negatywnych kosztw s szkodliwe odpady wypuszczane do rzeki przez przedsibiorstwo. W pocztkowym punkcie rwnowagi przedsibiorstwo przy danej wielkoci produkcji pokrywa jedynie koszty zwizane z t produkcj. Nie pokrywa natomiast kosztw zewntrznych (zwizanych ze szkodliwymi odpadami). Spoeczny koszt produkcji jest zatem wikszy od ceny jednostkowej. Wynika to z nadmiernej produkcji rynku. Aby zmniejszy produkcj rzd powinien wprowadzi podatek, ktry spowoduje ograniczenie wielkoci produkcji. Osigany jest nowy punkt rwnowagi, gdzie nastpuje zrwnanie kracowych korzyci konsumentw ze spoecznymi kracowymi kosztami produkcji. 135

Dzieje si tak dlatego, gdy kracowy koszt prywatny jest niszy od kracowego kosztu spoecznego (SMC). Gdyby producent uwzgldni wszystkie koszty (w tym koszty redukcji zanieczyszcze) produkcja uksztatowaby si na poziomie Q*. Fakt ich nieuwzgldnienia sprawia, e przedsibiorstwo produkuje Q1, a strat ponosi spoeczestwo. Obszar E*BE1 oznacza kracow strat spoeczn z kadej dodatkowej iloci produktu. Dobra publiczne: dobra, ktrych uytkowanie przez jedn osob nie ogranicza moliwoci ich wykorzystania przez innych. Konsumenci nie rywalizuj o moliwo uytkowania takich dbr. Nie mona w przypadku tych dbr wykluczy nabywcy z korzystania z nich, nawet jeli odmawia on opaty za nie (policja, wojsko, dobra publiczne: drogi, parki, szkoy).

W literaturze, przy omawianiu problemu dbr publicznych, wspomina sie o tragedii wsplnego pastwiska. Termin ten pochodzi od historii o krowach, bez umiaru wypasanych na wsplnej, a wic niczyjej ce, co w konsekwencji prowadzi do zupenego zniszczenia pastwiska. Do tragedii wsplnego pastwiska dochodzi, gdy wszyscy mog uczestniczy w konsumpcji i kady z korzystajcych z dobra, zmniejsza zadowolenie innych korzystajcych. Chcc zmniejszy skale problemw wywoanych tragedia wsplnego pastwiska pastwo moe: wprowadzi opaty za uytkowanie dobra, ograniczy moliwoci korzystania z danego dobra przez poszczeglnych uytkownikw, 136

zwikszy jego poda, aby zaspokoi wszystkie potrzeby. Monopol naturalny, rosnce korzyci skali Monopol naturalny jest to sytuacja, gdy koszty wytwarzania s bardzo wysokie, e produkcja danego dobra opacalna jest tylko dla jednego wytwrcy. Taki monopolista moe maksymalizowa zysk poprzez dostarczenie maej wielkoci produkcji po wysokiej cenie, nie jest to optymalna ze spoecznego punktu widzenia wielko produkcji, w ktrym cena bylaby rwna kosztowi kracowemu. Aby broni konsumentw przed zbyt wysok cen i zbyt ma poda, rzd reguluje dziaania monopolisty. Moe naoy obowizek wytwarzania takiej wielkoci produkcji, przy ktrej koszty zrwnuj si z cen. Moe rwnie interweniowa, aby rynek znalaz si w punkcie, w ktrym cena jest rwna kosztowi kracowemu, ale musi producentom udzieli subsydium z dochodw podatkowych. Innym rozwizaniem jest nacjonalizacja umoliwiajca wyznaczenie ceny na poziomie kosztw kracowych, przy koniecznoci pokrywania strat z przychodw podatkowych. Asymetria informacji: sytuacja, w ktrej jedna ze stron stosunku ekonomicznego dysponuje szersz wiedz o sobie lub produkcie bdcym przedmiotem transakcji ni strona druga. Ekonomici widz w tym argument za interwencj pastwa i ustawami o bezpieczestwie pracy o uczciwym handlu, wymuszajcymi odpowiednie zachowania. regulacje limitujce czas pracy, odzie robocza, etykiety z dat wanoci i zawartoci towaru, informacje o wyrobach, gwarancje producenta, obowizkowe ubezpieczenia zdrowotne i emerytalne, OC ograniczenia dostpu do rynku (lekarze, rzemielnicy, piloci). 59. Granice moliwoci oddziaywania pastwa na gospodark (government failures). Niesprawnoci pastwa, (ang. government failures), nowa kategoria oceny skutecznoci dziaania pastwa. Nieefektywno i niesprawiedliwo dziaa pastwa gosi teoria wyboru publicznego, ktra stosuje metodologi ekonomii do analizy procesw politycznych. Jednoczenie brak jest jednolitej teorii niesprawnoci sektora publicznego. Negatywny stosunek badaczy do interwencji pastwa wynika z dokonujcych si w latach 60. XX wieku zmian w funkcjonowaniu gospodarek krajw wysoko rozwinitych - niskiej efektywnoci dziaa pastwa, a jednoczenie sytuacji bliskiej penego zatrudnienia. Niesprawno pastwa przejawia si w tych samych sferach co niedoskonao rynku, tj. w sferze alokacji, stabilizacji i podziau. Jeli chodzi o alokacyjn (wacicielsk) funkcj pastwa, to powstaa w latach 60. szkoa praw wasnoci (property rights) wykazaa braki modelu wasnoci pastwowej pod wzgldem efektywnoci ekonomicznej. Pastwo jako waciciel wykazuje rwnie inne antyefektywnociowe zachowania - mikkie finansowanie przedsibiorstw oraz stosowanie personalnych (a nie kompetencyjnych) kryteriw w obsadzie i ocenie kadry kierowniczej przedsibiorstw publicznych. Szkoa praw wasnoci postulowaa zatem ograniczenie zakresu wasnoci pastwowej oraz prywatyzacj. Literatura antyetatystyczna gosi take ekonomiczn zawodno pastwa jako regulatora procesw alokacyjnych w gospodarce, ktry ustala makro- i mikroekonomiczne warunki funkcjonowania podmiotw rynkowych, podkrelajc, e zamiast ochrony interesu publicznego realizuje ono interesy urzdnikw pastwowych (teoria regulacji publicznej). Deregulacja (liberalizacja) gospodarek, czyli usuwanie administracyjnych barier "wejcia" firm na rynek i "wyjcia" z niego, swoboda ksztatowania przez nie cen i produkcji, to rodek proponowany przez antyetatystw przeciw pastwowej kontroli nad rynkiem. Zawodno stabilizacyjna pastwa wyraa si w rzeczywistej niemonoci stabilizowania gospodarki (w krtkim i dugim okresie) za pomoc instrumentw popytowych, tj. pobudzajcych wzrost produkcji i zatrudnienia. Wynika to z istnienia: opnie w mechanizmie monetarnym (produkcja i zatrudnienie reaguj odpowiednio dugo, zwykle 6 do 18 miesicy, i zmiennie na zmiany stp procentowych); efektu wypychania (wzrost wydatkw rzdowych powoduje wzrost stp procentowych, wypieranie wydatkw prywatnych i spadek popytu), politycznego cyklu koniunkturalnego (decyzje pastwa o wydatkach budetowych i poday pienidza s podporzdkowane doranym celom politycznym, co destabilizuje realne procesy gospodarcze); oczekiwa inflacyjnych (co sprawia, e pobudzanie popytu jest nieskuteczne w krtkim okresie); realnego cyklu koniunkturalnego (szoki podaowe, jak wstrzsy technologiczne, zmiany oczekiwa konsumentw i inne wielkoci realne, zakcaj oddziaywanie instrumentw popytowych na sfer produkcji i zatrudnienia). Zawodno stabilizacyjna pastwa jest argumentem przeciw aktywnej polityce stabilizacyjnej (pieninej i fiskalnej). Przejawami niesprawnoci 137

pastwa w sferze podziau s nieskuteczno w ograniczaniu rozpitoci dochodw i sfer ubstwa, a take antyprzedsibiorczy, antymotywacyjny i antyinflacyjny charakter programw opieki spoecznej. Zamiast progresji podatkowej antyetatowcy zalecaj podatek liniowy, za w miejsce repartycyjnego systemu ubezpiecze spoecznych - prywatne fundusze emerytalne. W ocenie niesprawnoci pastwa podstawowe znaczenie przypisuje si kosztom transakcji, ktre s skutkiem braku informacji, partykularyzmu i oportunizmu w osiganiu wasnych celw przez rzd, partie polityczne (maksymalizacja gosw wyborcw) oraz biurokracji pastwowej (wadza, przywileje). W wypadku swoistego ukadu kosztw transakcji, tzn. gdy niesprawno rynku wspwystpuje z niesprawnoci pastwa, pojawia si "defekt instytucjonalny". Znaczenie niedoskonaej informacji i tzw. niekompletnych rynkw uwypukla Joseph E. Stiglitz, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii w 2001 roku, dokonujc analogii midzy niesprawnoci rynku i niesprawnoci sektora publicznego (public failure).Niesprawnoci systemw (nierynkowych) opartych na hierarchii s zwizane, podobnie jak niesprawnoci rynkowe, z ryzykiem naduycia. Problem ten wie si z wielorakoci celw i wynikajcych std wskanikw efektywnego dziaania instytucji publicznych, wiksz liczb poziomw oraz wystpujcymi relacjami penomocnictwa (w warunkach asymetrii informacji).Kontrola dziaa administracji jest metod ograniczania jej uznaniowoci, a moe przejawia si we wprowadzaniu cile okrelonych regu dziaania, ustanowienia ogranicze deficytw budetw, zapewnieniu niezalenoci banku centralnego od wadz politycznych, w dostpie do informacji oraz aktywnym udziale obywateli i grup spoecznych w yciu politycznym i dziaalnoci administracji. 60. Monopol naturalny. Uzasadnienie dla regulacji monopoli naturalnych.

138

Monopolista moe maksymalizowa zysk poprzez dostarczenie maej wielkoci produkcji po wysokiej cenie (punkt S). Natomiast ze spoecznego punktu widzenia optymalna wielko produkcji wyznacza punkt B, w ktrym cena (P) jest rwna kosztowi kracowemu (MC). Dla tej wielkoci produkcji koszty przecitne produkcji (AC) s wysze od ceny produktu, co oznacza strat dla producenta. Ze wzgldu na to, e wydajna dziaalno produkcyjno-usugowa wymaga istnienia tylko jednej firmy, monopole naturalne s zazwyczaj przedmiotem rzdowych regulacji. Regulacje zawieraj z reguy wymogi dotyczce cen, jakoci oraz warunkw wejcia na rynek. Pomoc pastwowa nie musi by zawsze jawna (subsydium). Ze wzgldu na przestrzeganie praw o swobodzie konkurencji, wadze sigaj po ukryte formy pomocy ulgi podatkowe, gwarancje kredytowe. Uzasadnienie regulacji: Celem regulacji monopolu naturalnego jest dbanie o interes spoeczny w strategicznych dla spoeczestwa obszarach. Regulacje s wiec wprowadzane, by broni konsumentw przed zbyt wysoka cena i zbyt maa poda. Rzd moe regulowa dziaania monopolisty poprzez: moe naoy na monopolist obowizek wytwarzania w spoecznie efektywnym punkcie i sprzedawania po cenie q1, przy jednoczesnym dotowaniu dziaalnoci monopolisty, innym rozwizaniem jest wprowadzenie taryfy dwuczciowej systemu, w ramach ktrego uytkownicy wnosz staa zryczatowana opat za sama moliwo zakupu usugi, a ponadto pac cen jednostkowa, ktra odzwierciedla kracowy koszt produkcji (cz produkcji sprzedawana jest z zyskiem, a cze przynosi straty) 61. Zmiana wartoci pienidza w czasie. Firma, ktra inwestuje, ju dzi musi wyda pienidze, a zyski z inwestycji dostanie dopiero w przyszoci. Chcc porwna przyszy zysk z dzisiejszym kosztem (kosztem biecym), trzeba obie sumy wyrazi w pienidzu z tego samego okresu. Moemy zotwk, ktr mamy dzi wyrazi w pienidzu z przyszoci (np. po wyganiciu terminu lokaty): FV = PV (1 + r) FV: future value r: stopa procentowa PV: warto posiadanej sumy Do otrzymanej wartoci naley doda oprocentowanie. Zotwka, ktra mamy dosta za rok jest mniej warta ni zotwka dzisiejsza, gdy naley uwzgldni roczne utracone oprocentowanie. Warto bieca (zaktualizowana) 1 z, ktry dostaniemy za rok, jest kwota, ktra woona dzi do banku na rok przyniesie wraz z odsetkami 1 z: PV = FV / (1 + r) PV: wartosc bieaca (Present Value) FV: zotwka, ktr dostaniemy za rok r stopa procentowa

139

Bywa, e inwestycja przynosi zyski w kilku okresach. Chcc obliczy cakowity zysk z kilku okresw, naley sprowadzi wszystkie kwoty do jednego okresu, korzystajc ze wzoru: PV = M/(1+r)n PV: warto bieca M: suma pienidzy, ktra przedsibiorstwo dostaje w kresie n r: stopa procentowa Gdyby z roku na rok zmieniaa sie stopa procentowa, we wzorze r, powinnimy zastpi przez r n (rn stopa procentowa w okresie n). Zysk cakowity z trzyletniej inwestycji liczymy wiec wedug wzoru: PV = x1/(1+r1) + x2/(1+r2)2 + x3/(1+r3)3 Inwestor podejmujc decyzje o danej inwestycji powinien bra pod uwag warto bieca netto (NPV net prezent value) rnica midzy kosztem inwestycji a wartoci biec sumy zyskw, ktrych przedsibiorca oczekuje w zwizku z inwestycj. NPV = -I + suma x/(1+Rn)n I: koszt inwestycji x/(1+Rn)n: suma zyskw z inwestycji wyraona w wartoci biecej. 62. Efekty zewntrzne jako przykad zawodnoci rynku. Twierdzenie Coasea. Metody internalizacji efektw zewntrznych. Efekty zewntrzne: koszt lub korzy osb trzecich, niepodlegajca rekompensacie (opacie) i powstaa wskutek korzyci lun konsumpcji podmioty, ktry nie ponosi kosztw zwizanych z tymi dziaaniami. Problem z efektami zewntrznymi polega na tym, e nie s one uwzgldniane przez rynek ich obecno moe zwikszy koszty dla spoeczestwa, lecz nie jest rekompensowana przez sprawce. Niekiedy z uwagi na negatywne skutki efektw zewntrznych pastwo decyduje si na interwencj. Pastwo moe wprowadzi: standardy emisji zanieczyszcze: stanowi prawne ograniczenie zanieczyszcze, ktre firma moe emitowa (pastwo wyznacza norm na poziomie Q* i kae za jej przekroczenie), opaty za emisj zanieczyszcze: s nakadanym na przedsibiorstwo podatkiem za kad jednostk zanieczyszcze, rwnym rnicy midzy cen optymaln i rzeczywista cen rynkow (podniesienie ceny produktu i zmniejszenie jego sprzeday do wielkoci optymalnej), zbywalne pozwolenia na emisj zanieczyszcze: s najczciej stosowane, gdy pastwo chce osign optymalny poziom emisji, lecz ze wzgldu na niepewno co do wielkoci kosztw i korzyci, jak i potencjalnego zmniejszenia zanieczyszcze nie chce stosowa opat za emisj okrelon ilo zanieczyszcze mog emitowa tylko te formy, ktre uzyskaj odpowiednie pozwolenie, a cakowita liczba pozwole odpowiada optymalnemu poziomowi zanieczyszcze w gospodarce. Standardy i opaty maj tak wad, e wprowadza si je w warunkach niepenej informacji - nie znajc kosztw kracowych kadego pojedynczego przedsibiorstwa, zmusiyby wszystkie przedsibiorstwa do ograniczenia emisji do tego samego poziomu, co jedne kosztowaoby taniej a inne droej. Efektami zewntrznymi nazywamy (korzystne lub szkodliwe) uboczne skutki pojawiajce si przy konsumpcji, produkcji lub dystrybucji, ponoszone przez ludzi nie zwizanych bezporednio z wymienion dziaalnoci. Pozytywne skutki uboczne zwane s korzyciami zewntrznymi, negatywne kosztami zewntrznymi.

140

Korzyci zewntrzne polegaj na tym, e wielko produkcji ustalona przez rynek jest zbyt maa, gdy spoeczne korzyci kracowe przewyszaj koszty kracowe danej produkcji. Aby osign poziom efektywny rzd powinien wprowadzi subsydium. Dziki wprowadzeniu subsydiw przez rzd rzd doprowadzi do zwikszenia wielkoci produkcji (po uwzgldnieniu kosztw zewntrznych), w sytuacji gdy jest ona zbyt maa.

Koszty zewntrzne W przypadku negatywnych efektw zewntrznych- kosztw zewntrznych mamy do czynienia z przeciwn sytuacj. Przykadem negatywnych kosztw s szkodliwe odpady wypuszczane do rzeki przez przedsibiorstwo. W pocztkowym punkcie rwnowagi przedsibiorstwo przy danej wielkoci produkcji pokrywa jedynie koszty zwizane z t produkcj. Nie pokrywa natomiast kosztw zewntrznych (zwizanych ze szkodliwymi odpadami). Spoeczny koszt produkcji jest zatem wikszy od ceny jednostkowej. Wynika to z nadmiernej produkcji rynku. Aby zmniejszy produkcj rzd powinien wprowadzi podatek, ktry spowoduje ograniczenie wielkoci produkcji. Osigany jest nowy punkt rwnowagi, gdzie nastpuje zrwnanie kracowych korzyci konsumentw ze spoecznymi kracowymi kosztami produkcji.

Dzieje si tak dlatego, gdy kracowy koszt prywatny jest niszy od kracowego kosztu spoecznego (SMC). Gdyby producent uwzgldni wszystkie koszty (w tym koszty redukcji zanieczyszcze) produkcja uksztatowaby si na poziomie Q*. Fakt ich nieuwzgldnienia sprawia, e przedsibiorstwo produkuje Q1, a strat ponosi spoeczestwo. Obszar E*BE1 oznacza kracow strat spoeczn z kadej dodatkowej iloci produktu. Istnieje wiele trudnoci, na ktre napotykaj ekonomici, prbujc znale rozwizanie problemu efektw zewntrznych. Do najwaniejszych z nich nale: Pozarynkowy charakter efektw zewntrznych Koszty transakcji Koszty wykluczenia z konsumpcji Do prywatnych rozwiza problemu efektw zewntrznych zalicza si: 141

Internalizacja efektw zewntrznych, Rozwizania oparte o teoremat Coase'a, Rozwizania oparte o system prawny. Publiczne metody to: Podatki korekcyjne Subsydia Zbywalne zezwolenia emisyjne Metody regulacyjne Twierdzenie Coase'a - teoretyczne rozwizanie problemu efektw zewntrznych na gruncie teorii ekonomii instytucjonalnej przedstawione przez Ronalda Coase, laureata nagrody Nobla. Jeeli spenione s warunki: niskie koszty transakcji, prawa wasnoci s dobrze zdefiniowane, redystrybucja dochodw nie ma wpywu na wartoci kracowe, istnieje zewntrzna wadza strzegca egzekwowania zawartych umw jest dostp do swobodnie wymienialnego miernika wartoci (np. pienidz) to oznacza bdzie to, e: alokacja zasobw bdzie identyczna niezalenie od alokacji praw wasnoci, alokacja bdzie efektywna (w sensie optimum Pareta), a tym samym problem efektw zewntrznych zostanie zminimalizowany. Dowid on, e rozwizanie problemu efektw zewntrznych moe by przy okrelonych warunkach dokonane w drodze przetargu dokonanego przez zainteresowane strony, bez udziau wadz publicznych. Jeeli waciciel lasu w pobliu miejscowoci turystycznej chciaby wyci las, spowodowaby negatywny efekt zewntrzny w postaci utraty walorw krajobrazowych przez t miejscowo. Spowoduje to zmniejszenie ruchu turystycznego i straty u wacicieli bazy noclegowej. Jeeli suma strat hotelarzy byaby wiksza ni korzy, jak odniesie waciciel lasu z wycinki drzew, to hotelarze mog si porozumie, aby zapaci rekompensat wacicielowi lasu za powstrzymanie si od wycinki. Zapacenie przez nich rwnowartoci kwoty, jak waciciel lasu zarobiby na wycince, bdzie mniejszym obcieniem, ni straty spowodowane ewentualn wycink. Wacicielowi lasu jest obojtne czy dostanie pienidze od nabywcw drewna, czy od hotelarzy. Hotelarze natomiast wol zapaci rekompensat, poniewa wynosi ona mniej, ni ewentualne straty wynikajc ze zmniejszenia popytu na ich usugi. Tym samym zapata rekompensaty moe skutecznie wyeliminowa efekty zewntrzne i by przyczyn wzrostu dobrobytu spoeczno-ekonomicznego. Internalizacja efektw zewntrznych polega na wczeniu kosztw lub korzyci zewntrznych wynikajcych z dziaalnoci danego podmiotu do rachunku ekonomicznego tego podmiotu. Mona tego dokona np. poprzez tworzenie odpowiednio duych jednostek gospodarczych, dziki czemu efekty zewntrzne dziaalnoci bd wczone do jego rachunku ekonomicznego. Sadownik moe zaoy spk z pszczelarzami, dziki czemu wszystkie efekty zewntrzne "zamkn si" w ramach jednego podmiotu gospodarczego i tym samym wszyscy bd mogli na tym skorzysta i podzieli si korzyciami, jakie z tego pyn. Innym sposobem internalizacji s prawa wasnoci. Jeli ludzie bd za niego paci, to podejmujc swe prywatne decyzje, bd brali pod uwag jego skutki, co zlikwiduje zawodno mechanizmu rynkowego. 63. Dobra publiczne i przyczyny problemw z ich dostarczaniem. Dobra publiczne: dobra, ktrych uytkowanie przez jedn osob nie ogranicza moliwoci ich wykorzystania przez innych. Konsumenci nie rywalizuj o moliwo uytkowania takich dbr. Nie mona w przypadku tych dbr wykluczy nabywcy z korzystania z nich, nawet jeli odmawia on opaty za nie (policja, wojsko, dobra publiczne: drogi, parki, szkoy). Z istnieniem dbr publicznych wi si nastpujce problemy: jedne osoby ceni sobie dane dobro bardziej ni inne. Trudno to jednak udowodni i obciy kadego obywatela odpowiedni opat, zgodnie z ksztatem jego linii popytu;

142

nie zawsze udaje si oszacowa redni opat, gdy poszczeglnym osobom opaca si zanianie kwoty deklarowanej jako opata za dobro (kady bowiem ma nadziej, e i tak z niego skorzysta, jeli wspobywatele zapac za jego dostarczenie); co gorsza, jeli nie da si nikogo zmusi do wniesienia opaty, to uchylajcych sie od niej moe by wielu, poniewa wiadomo, e wytworzone dobro i tak bdzie dostpne za darmo. W literaturze, przy omawianiu dbr publicznych, wspomina sie te o tragedii wsplnego pastwiska. Termin ten pochodzi od historii o krowach, bez umiaru wypasanych na wsplnej, a wic niczyjej ce, co w konsekwencji prowadzi do zupenego zniszczenia pastwiska. Do tragedii wsplnego pastwiska dochodzi, gdy wszyscy mog uczestniczy w konsumpcji i kady z korzystajcych z dobra, zmniejsza zadowolenie innych korzystajcych. Chcc zmniejszy skale problemw wywoanych tragedia wsplnego pastwiska pastwo moe wprowadzi opaty za uytkowanie dobra bd te tak zwikszy jego poda, aby zaspokoi wszystkie potrzeby. Zawodno rynku spowodowane istnieniem dbr publicznych przedstawi mona nastpujco:

Linie D1 oraz D2 opisuj popyt dwch mieszkacw pewnego kraju na dobra publiczne, a linia D1+2 popyt caego spoeczestwa, ktre skada sie z tych dwch osb. Ceny odpowiadajce punktom lecym na linii popytu D1+2 s suma cen branych z linii popytu D1 i D2. Linia MC odpowiada kracowemu kosztowi produkcji dobra. Zamy, e jeli pierwszy z mieszkacw kupi ilo Q1 dobra (gdzie kracowe koszty bd rwne popytowi zgaszanemu przez tego mieszkaca). Okae si wtedy, e produkowane jest wtedy o (Q*- Q1) za mao, gdy spoeczna warto jednostek dobra z przedziau (Q 1; Q*) przewysza koszt ich wytworzenia. Obszar ABC jest miar straty efektywnoci, do ktrej tu dochodzi. Jeli zwikszy sie produkcje do Q*, mona powikszy nadwyk cakowita o to wanie pole.

143

64. Oddziaywanie asymetrii informacji na decyzje podmiotw gospodarczych i jej wpyw na zaburzenia na rynkach: negatywna selekcja i pokusa naduycia (ryzyko moralne). Selekcja negatywna to sytuacja taka jak opisana powyej wypieranie pozytywnych zjawisk przez negatywne. Klasycznie przedstawia si j poprzez bran ubezpieczeniow. Np. ubezpieczenie rowerw na podstawie redniego ryzyka jego kradziey w miecie, w ktrym ryzyko to jest rne w poszczeglnych dzielnicach. Szybko okae si e dania wypat bd pochodzi w wikszym stopniu z dzielnic zagroonych, podczas gdy stawka ubezpieczenia zostaa obliczona dla poziomu redniego spka nie bdzie moga dokonywa prognoz w sposb nieobciony, dojdzie do negatywnej selekcji klientw bdzie musiaa opiera stawki na przewidywaniach najgorszego wypadku. W tej jednak sytuacji racjonalni klienci z mniej zagroonych dzielnic nie bd w ogle skonni wykupywa tak drogiego ubezpieczenia dojdzie do ograniczenia si rynku. Zaskakujcym rozwizaniem jest obowizkowe ubezpieczenie (np. od ycia) zaoenie e wszyscy musz partycypowa w programie sprawi, e nie moe doj do selekcji negatywnej, a zatem towarzystwo moe dalej oblicza stawki na poziomie wartoci redniej. Do selekcji negatywnej dochodzi wwczas, gdy jednostki, decydujc o zawarciu (lub nie) pewnego kontraktu, posuguj si dostpn tylko im informacj, co sprawia, e ci, ktrzy si decyduj na zawarcie kontraktu nie stanowi reprezentatywnej prbki caej populacji. Przykad: Firmy ubezpieczeniowe nie dysponuj np. informacj na temat naogw klientw. Firma wie, e osoby palce papierosy yj krcej, musi jednak ustali jedn stawk dla wszystkich klientw biee wic redni dla danej populacji. Osoby niepalce wiedz, e ich oczekiwana dugo ycia jest wiksza od redniej, cena ubezpieczenia na ycie jest wic dla nich zbyt wygrowana. Odwrotnie jest w przypadku palaczy, dla ktrych cena polisy jest atrakcyjnie niska. W efekcie ubezpiecza si bd gwnie osoby palce, a nie reprezentatywna prbka spoeczestwa. W praktyce jednak stosuje si powszechnie obowizkowe badania lekarskie, pozwalajce okreli poziom ryzyka (oczekiwan dugo ycia). Pokusa naduycia hazard Morany. To kolejny problem w sektorze ubezpiecze. Wrmy do przykadu rowerw: jeli nawet zaoymy, e ryzyko kradziey jest takie same we wszystkich dzielnicach, sam fakt wykupienia ubezpieczenia moe zmieni zachowania wacicieli rowerw. Jeli ubezpiecz oni rower, to majc wiadomo, e w przypadku kradziey odzyskaj pienidze, mniej dbaoci przywizuj do zabezpieczenia go, np. nie kupuj lepszego zapicia. Gdy moliwa jest obserwacja stopnia dbaoci nie ma problemu -> mona na jego podstawie okreli rne progi stawek, albo uzaleni wypacenie odszkodowania od spenienia okrelonych warunkw (np. konieczno okazania kluczykw samochodowych przy zgaszaniu kradziey). Trudno jest jednak obserwowa wszystkie dziaania ubezpieczonych. Std przeciwdziaa si naduyciom poprzez np. udzia wasny. Firmy ubezpieczeniowe obliczaj przecitne prawdopodobiestwo pewnych zachowa i zdarze. Jednak w momencie, kiedy konsument ubezpieczy si na pewnego rodzaju wydarzenia, wwczas przykada 144

mniejsz uwag do zabezpieczenia si przed nimi. Pokusa naduycia (hazard moralny) pojawia si wwczas, kiedy akt ubezpieczenia si zmienia prawdopodobiestwo wystpienia zdarzenia, na wypadek ktrego si ubezpieczylimy. Pokusa naduycia polega na wykorzystaniu niedostpnej dla innych informacji w celu uzyskania korzyci kosztem drugiej strony, z ktr zawarta zostaa umowa. Dlatego te rednie statystyczne dotyczce prawdopodobiestwa (obejmujce ca populacj, w tym osoby nieubezpieczone dziaajce ostroniej i ubezpieczone poddane pokusie naduycia) nie stanowi wystarczajcej podstawy do wyznaczenia poziomu ryzyka ponoszonego przez ubezpieczyciela i okrelenia wysokoci skadek. Pokusa naduycia podnosi cen ubezpieczenia. Firmy staraj si te ograniczy pokus naduycia poprzez ubezpieczanie na sumy stanowice cz wartoci danego przedmiotu ubezpieczenia. 65. Asymetria informacyjna a problem pryncypaa - agenta. Tumaczony jako problem pana i sugi. Wynika z rozdzielenia wasnoci i prawa do podejmowania decyzji. Sudzy (managerowie) ulegaj pokusie dziaania w swoim interesie, a nie w interesie panw (akcjonariuszy). Nadzorowanie sugi jest bardzo kosztowne, tylko suga dysponuje pen informacj o osiganych przez siebie wynikach. specyficzny przypadek pokusy naduycia- jedna ze stron, zwana agentem (podwadny) dziaa z penomocnictwa drugiej pryncypaa (zwierzchnik). W ramach kontraktu agent dostaje cze uprawnie do podejmowania decyzji w imieniu zwierzchnika. Powodzenie i dobrobyt zwierzchnika zaczynaj wic zalee od decyzji i dziaa podwadnego. Agent posiada zazwyczaj wicej informacji o dziaaniach przez siebie wykonywanych (oczywicie take i o swoich zamierzeniach) ni posiada pryncypa. Zwierzchnik przewanie nie jest te w stanie monitorowa w sposb doskonay swoich pracownikw. Jeeli interesy obu stron nie s takie same, agent moe mie bodziec do dziaa nieprawidowych, dokonywanych w sytuacji, gdy nie jest kontrolowany. Pojawia si pokusa naduycia Rozwizanie problemu wie si z dobrym zmotywowaniem pracownika: udzia sugi w zyskach, premie oparte na efektywnoci, system kontroli, opcje na akcje (call).

145

66. Wykorzystanie teorii gier do analizy zachowa strategicznych. Rwnowaga Nasha. Gra dylemat winia. Grami nazywamy sytuacj, kiedy wyniki o okrelonej wartoci pieninej pojawiaj si ze znanym nam prawdopodobiestwem. Teoria gier analizuje sposb wchodzenia dwch lub wicej stron we wzajemne interakcje ns rynku, sposb wyboru dziaa lub strategii, ktre cznie oddziauj na kadego z partnerw. Z punktu widzenia gracza, ktremu zaley na wygranej, jedna z najwaniejszych cech gry jest jej warto oczekiwana, czyli suma jej wynikw pomnoonych przez prawdopodobiestwo ich pojawienia si np. warto oczekiwana gry w rzucaniu moneta o 100 z wynosi: WO = -100 z * 0,5 + 100 z * 0,5 = 0 Warto oczekiwana informuje o przecitnym wyniku wielu partii tej gry.

Gry

Korzystne (WO>0)

Sprawiedliwe (WO=0)

Niekorzystne (WO<0)

Gra jest tym bardziej opacalna im wiksza jest jej warto oczekiwana. Inna klasyfikacja gier to podzia na mniej ryzykowne i bardziej ryzykowne. Gra jest tym bardziej ryzykowna im czciej pojawiaja si wyniki bardziej oddalone od wartoci oczekiwanej gry.

Gry

Mniej ryzykowne (WG1) WG1<WG2

Bardziej ryzykowne (WG2) WG!<WG2

Jej ryzykowno mierzymy wartoci wariancji gry. Wariancja gry jest to suma podniesionych do kwadratu odchyle wynikw gry od jej wartoci oczekiwanej, zwaonych prawdopodobiestwem wystapienia tych wynikw. 2 2 Np. WG=100 *0,5 + (-100) *0,5 = 10000z Powstae klasyfikacje gier wykorzystuje si do opisu postaw ludzi wobec ryzyka. Wyrniamy osoby

146

Osoby

Niechtne ryzyku

Neutralne wobec ryzyka

Lubiace ryzyko

Z dwch gier o rwnej wartoci oczekiwanej osoby niechtne ryzyku wybieraj gr mniej ryzykown, a osoby lubice ryzyko- bardziej ryzykown. Gry mona przedstawi w postaci ekstensywnej, ktra obejmuje list uczestnikw oraz drzewo decyzyjne (wierzchoki i strzaki, obrazujce moliwe dziaania i decyzje). Innym sposobem ilustracji gry moe by macierz wypat, ktra pokazuje strategie i wypaty rnych graczy. Niech do ryzyka sprawia, e ludzie wymylili wiele sposobw eliminowania ryzyka z ycia gospodarczego. Jedn z metod zmniejszania ryzyka jest ego czenie, ktre polega na wykorzystaniu prawa wielkich liczb, ktre gosi, e przecitny wynik gry jest tym bliszy oczekiwanego, im wicej partii zostao rozegranych. Do czenia ryzyka dochodzi miedzy innymi na rynku kapitaowym. Umoliwia je emisja akcji, pozwalajca przerzuci ryzyko wacicieli przedsibiorstw na wielu inwestorw. Kupiwszy za rodki uzyskane z emisji akcji wasnego przedsibiorstwa akcje innych firm dotychczasowy waciciel zamiast w jednej, uczestniczy w wielu grach jednoczenie. Podobnym sposobem czenia ryzyka jest rnicowanie portfela inwestycyjnego, jeli kupimy jeden rodzaj akcji wemiemy udzia w jednej grze. Nabycie wielu rodzajw akcji zapewnia udzia w wielu grach. Zgodnie z prawem wielkich liczb dochd z portfela inwestycyjnego okazuje si wtedy bliszy wartoci oczekiwanej gry. Rnicowanie portfela jest szczeglnie skuteczne w przypadku aktyww, ktrych dochodowo jest ze sob ujemnie skorelowana. Innym ni czenie sposobem zmniejszania ryzyka jest jego dzielenie. Stosuj je np. towarzystwa ubezpieczeniowe przy szczeglnie duych transakcjach, gdy suma ewentualnego odszkodowania jest bardzo wysoka. Rozwizaniem jest wtedy podzielenie transakcji na czci a nastpnie ich odsprzedanie, np. innym towarzystwom ubezpieczeniowym. Stawka gry zostaje w ten sposb istotnie obniona. W praktyce dzielenie ryzyka polega na reasekuracji. Oglnie usugi ubezpieczeniowe polegaj na odpatny przejmowaniu ryzyka, obciajcego ubezpieczajce si osoby, przez ubezpieczycieli, ktrzy stosuj metody umoliwiajce zmniejszenie tego ryzyka. Jeszcze innym sposobem na zmniejszenie ryzyka towarzyszcego gospodarowaniu jest zawarcie transakcji terminowej. Porednicy dziaajcy narybku transakcji terminowych umoliwiaj sprzedajcym i kupujcym pozbycie si ryzyka nieprzewidzianej zmiany cen w przyszoci. Rynek transakcji terminowych obejmuje zawierane obecnie po uzgodnionej cenie transakcje z patnoci dostawa nastpujcymi w przyszoci. Zwykle chodzi o kupno i sprzeda dbr standardowych takich jak: zboa, metale kolorowe, waluty, papiery wartociowe. Rwnowaga Nasha: czsto gracze musz podj decyzj, nie wiedzc jak decyzj podejmie konkurent (brak zmowy). Rwnowaga Nasha opisuje najlepsze dziaanie kadego gracza przy zaoeniu dziaania jego konkurenta. Kady gracz wybiera w tym przypadku najlepszy z moliwych (optymalny) scenariusz dziaania przy danej strategii przeciwnika, ktry moe zmaksymalizowa wielko wypaty kadego z nich. Najlepszym wynikiem, jakiego moe oczekiwa gracz uczestniczcy w grze o sumie zerowej przeciwko jednakowo nastawionemu rywalowi, jest osigniecie stanu rwnowagi. Gdyby ktry z graczy odstpi od realizacji strategii prowadzcej do rwnowagi, ograniczyby wielko wasnych wypat i pozwoliby na zwikszenie wypat rywala. Rwnowaga Nasha jest uoglnieniem zarwno oligopolistycznej rwnowagi Cournota, jak i Bertranda, ktre zachodz, gdy kade przedsibiorstwo maksymalizuje zyski przy oczekiwanym zachowaniu drugiego przedsibiorstwa. Rownowaga Nasha aden z graczy Y nie jest w stanie poprawi swoich zyskw" przy danej strategii gracza X szczeglne rozwinicie strategii dominujcej.

147

Strategia dominujca to najlepsza moliwa reakcja na dowoln strategi zastosowan przez konkurenta. Jej logika nieuchronnie prowadzi do pogorszenia wyniku, gdy gra ma charakter niekooperacyjny. Historycznym przykadem gry niekooperacyjnej jest dylemat winia. Gra dwuosobowa aresztowanych

Paradoks winia wystpuje w ekonomii, gdy partnerzy skazani s na nieoptymalny wynik. Ze wzgldu na brak bodcw, aden nie zamierza jednostronnie zmieni swojego zachowania, chyba e w drodze podjcia skoordynowanej wsppracy, opartej na zaufaniu. Ten rodzaj strategii mona wykorzysta do wyjanienia oszustwa w porozumieniach kartelowych. Jeliby dwa przedsibiorstwa stworzyy kartel, dajcy zyski na poziomie 6 mln PLN i dzielone po poowie, to uwzgldniono by to w polu a (3, 3). Rywale zdaj sobie spraw, e jeli zwiksz sprzeda, a konkurent pozostanie wierny umowie, to ich zyski wzrosn do 3,5 mln PLN, lecz uczciwym spadn do 1,5 mln PLN. Jeli obaj bd oszukiwa, to zrealizuj zyski na poziomie 2 mln PLN.

Zysk kartelu jest maksymalny, gdy oba przedsibiorstwa postpuj zgodnie z umow kartelow, a najniszy, gdy oba oszukuj partnera. W tym najgorszym, pod wzgldem wyniku, polu (d) uksztatowaa si rwnowaga, poniewa partnerzy dostrzegaj moliwo zwikszenia swojego zysku przez nielojalno wobec siebie. 67. Teoria rwnowagi oglnej. Dwa twierdzenia ekonomii dobrobytu. Teoria rwnowagi oglnej stanowi podsumowanie rozwaa na temat konsumentw i producentw w warunkach konkurencji doskonaej. Jej celem jest pokazanie mechanizmu koordynacji ich dziaa, pozwala zatem odpowiedzie na podstawowe pytanie stawiane przez ekonomistw: co, ile, jak i dla kogo produkowa, a take po jakiej cenie sprzedawa produkt. W teorii rwnowagi oglnej pokazuje si, e ceny s najwaniejszymi sygnaami, ktre dostaj producenci i konsumenci. Teoria ta stanowi analiz wzajemnych zalenoci midzy wielkociami ekonomicznymi, ksztatujcym si na poszczeglnych rynkach. Dotychczas oddzielnie analizowane byo postpowanie konsumentw i producentw, posugujc si modelami rwnowagi czstkowej, ktre ograniczay przedmiot bada do jednego rynku. Pomijane byy zalenoci dziaa rnych podmiotw gospodarczych oraz powiza midzy rynkami. Analiza rwnowagi oglnej pozwala powiza ze sob dotychczasowe rozwaania i podstawi modelow wizj caej gospodarki. Zaoenia:

148

analiza dotyczy najprostszego modelu gospodarki, w ktrej produkuje si dwa doskonale podzielne dobra, opis dotyczy brany wytwarzajcej oba dobra, pomijajc ile firm skada si na nie, dany przemys ma cechy konkurencji doskonaej, obie firmy cechuje malejca kracowa stopa substytucji technicznej (MRTS) oraz stae korzyci skali (CRS), dostpne techniki opisywane s przez cige i rniczkowalne funkcje produkcji, ktrych warstwicami s wypuke izokwanty, w produkcji uczestnicz dwa jednorodne czynniki wytwrcze L i K, ktre mog si swobodnie przemieszcza, produkcje opisuje funkcja Cobba Douglasa o postaci Q(L,K) = a*x b*y1-b Nabywcami dbr s dwaj konsumenci A i B. Ich preferencje opisuj porzdkowe funkcje uytecznoci Cobba Douglasa, ktrych graficznym odzwierciedleniem s gadkie i wypuke krzywe obojtnoci, cechujce si malejc stop substytucji (MRS). Dodatkowo, stay poziom uytecznoci rozumiany jest jako okrelona wielko realnego dochodu konsumenta. Nabywcy s od siebie niezaleni i nie wpywaj na swoje decyzje. W tak opisanej gospodarce producenci d do maksymalizacji zysku, a konsumenci do maksymalizacji uytecznoci. Obie grupy dysponuj doskona informacj. Rynki produktw i czynnikw s doskonale konkurencyjne. Celem modelu rwnowagi jest prezentacja dochodzenia gospodarki do stanu, w ktrym nie mona dokona adnej alokacji czynnikw wytwrczych i/lub produktw, poprawiajcej czyj sytuacj, bez pogorszenia rwnoczenie poenia kogo innego. Stan taki nazywa si stanem optymalnoci (efektywnoci) w sensie Pareta i jest uznawany za stan rwnowagi oglnogospodarczej. Upraszczajc, mona powiedzie, e po osigniciu takiego stanu, nie da si w gospodarce dokona adnej transakcji, ktra byaby korzystna dla wszystkich uczestnikw rynku. Efektywny podzia dbr midzy konsumentw, a porednio take odpowiadajc mu struktur produkcji, mona pokaza wykorzystujc prawo Walrasa, ktre mwi, e jeli spord n rynkw rynek n-1 pozostaje w rwnowadze, to i kolejny n rwnie jest zrwnowaony. Dzieje sie tak, poniewa: dochody gospodarstw domowych rwnaj sie patnociom firm za usugi pracy i kapitau (czynnikw wytwrczych) dochody gospodarstw rwnaj sie wydatkom na dobra konsumpcyjne, zatem cakowite wydatki gospodarstw domowych rwnaj sie patnociom za usugi czynnikw wytwrczych. Wane jest rwnie to, e wedug Walrasa rwnowaga oglna oznacza gospodark w stanie spoczynku, tj. tak gospodark, w ktrej staa wielko i struktura produkcji, czynnikw produkcji i poziom cen, sprawia, e popyt na produkcje i czynniki produkcji jest rwny ich poday. Teoria rwnowagi oglnej Walrasa bazuje na optimum Pareta, poniewa nie wystpuj tutaj podmioty zainteresowane zmiana stanu optymalnego. Model Walrasa wyklucza rwnie jakakolwiek ingerencje zewntrzn.

149

Skrzynka Edgewortha ilustruje optymalny podzia produktw midzy nabywcw. Dugoci bokw odzwierciedlaj iloci dbr X i Y wytwarzanych w danej gospodarce, a wic moliwych do podzielenia. Z kolei takie wielkoci produkcji obu dbr s wytwarzane, poniewa doskonale konkurencyjnie producenci akceptuj wzgldne ceny dbr, ktre nabywcy uznali za zgodne z ich uytecznociami kracowymi. W punkcie E (bd A), w ktrym jednoczenie s osignite stany rwnowagi konsumentw i producentw, kracowa stopa transformacji (MRT), stanowica nachylenie krzywej moliwoci produkcyjnych, jest rwna stosunkowi cen obu dbr oraz kracowym stopom substytucji obu nabywcw. Mechanizm rynkowy wpywa na decyzje kupujcych i sprzedajcych, czyli konsumentw, producentw i dostawcw czynnikw produkcji. Kady z nich dziaa w sposb niezaleny, dc do maksymalizacji wasnych korzyci. Teoria rwnowagi oglnej prowadzi do rozstrzygnicia kwestii, czy niezalene dziaania poszczeglnych podmiotw prowadz do osignicia rwnowagi przez wszystkich. Rwnowaga oglna prezentuje sytuacj, w ktrej kady rynek zosta oczyszczony przy dodatniej cenie a kady konsument osign maksymalny zysk. O czystoci rynku mwi si wwczas, gdy wielko popytu rwna si wielkoci poday przy cenie rwnowagi. Oznacza to, e mechanizm rynkowy wyznacza taki poziom ceny, przy ktrym wszyscy, ktrzy chcieli sprzeda dobro i kupi je, dokonali transakcji. Rynek jest wtedy czysty. Analiza rwnowagi oglnej obejmuje, wic okrelenie sposobu osigania tego stanu oraz jednoczesnego wyznaczania cen na wszystkich rynkach przy realizacji funkcji celu, jak jest maksymalizacja zysku (dla przedsibiorcw) i uytecznoci (dla gospodarstw domowych) przez wszystkie pojedyncze podmioty. Walras uwaa, e wszystkie ceny i wielkoci na wszystkich rynkach s wyznaczane jednoczenie, dziki istniejcym midzy nim zalenociom. Zbudowa on system rwna opisujcych jednoczesne oddziaywanie wszystkich podmiotw na wszystkich rynkach. Zachowanie kadego podmiotu zostao opisane przez zbir rwna. Kady konsument wystpuje w podwjnej roli: nabywcy produktw i sprzedawcy czynnikw wytwrczych. Dla kadego konsumenta mona, wic zbudowa zbir rwna opisujcych jego popyt na produkty i poda czynnikw. Analogicznie zachowanie kadego producenta przedstawia zbir rwna opisujcych jego poda na rynkach produktw i popyt na rynkach czynnikw. Funkcjonowanie kadego rynku charakteryzuj trzy rodzaje rwna: funkcji popytu i poday oraz rwnanie gwarantujce czysto tego rynku, czyli zrwnanie wielkoci popytu z wielkoci poday. PODSUMOWANIE: W pewnych warunkach, do ktrych naley doskonaa konkurencja, gospodarka rynkowa wykazuje efektywno alokacyjn (nikt nie moe poprawi swojej sytuacji nie pogarszajc sytuacji kogo innego). Ten zaskakujcy wynik mona pokaza analizujc rwnowag ogln wszystkich rynkw. Taka rwnowaga oglna wszystkich rynkw powstaje dziki ich wzajemnemu powizaniu sieci cen w ruchu okrnym. Gospodarstwa domowe dostarczaj czynniki produkcji i zgaszaj popyt na dobra finalne. Przedsibiorstwa nabywaj czynniki produkcji, przetwarzaj i sprzedaj w postaci dbr finalnych. Gwny wynik analizy rwnowagi oglnej jest nastpujcy: poniewa ceny su jako sygnay ekonomicznej rzadkoci dla producentw i spoecznej uytecznoci dla konsumentw, konkurencyjny mechanizm cen zapewnia maksymalizacj produkcji i zadowolenia, jakie moe uzyska spoeczestwo z dostpnych zasobw i danej techniki. W idealnych warunkach doskonaej konkurencji gospodarka znajduje si wwczas zarwno na granicy moliwoci produkcyjnych, jak i na granicy moliwoci uytecznoci. Wspczenie ekonomia dobrobytu welfare economics okrelona jest jako podstawa polityki spoecznogospodarczej pastwa, czyli ekonomia normatywna. Zagadnienia rozwaane w jej ramach to m.in.: sposb zorganizowania sprawnie funkcjonujcej gospodarki, konstrukcja waciwego systemu podatkowego, metoda optymalnego zrnicowania dochodw. Ekonomia dobrobytu w wymiarze teoretycznym definiuje kryteria wyboru spoecznego, a na poziomie praktycznym stosuje te kryteria do oceny gospodarek opartych na rnych instytucjach (rzdzie, rynku) w celu identyfikowania wyboru najbardziej podanego. Istniej dwa fundamentalne twierdzenia ekonomii dobrobytu opisujce zwizek pomidzy wolnokonkurencyjnymi rynkami a efektywnoci ekonomiczn w rozumieniu optimum Pareta: 1. Kada gospodarka, w ktrej istnieje konkurencja rynkowa, jest efektywna w rozumieniu Pareta 2. Za porednictwem mechanizmu konkurencji rynkowej mona - dokonujc odpowiedniej zmiany wyjciowego podziau dochodw - osign kad efektywn w rozumieniu Pareta alokacj zasobw

150

68. Optimum Pareto. Definicja i wasnoci tej definicji optimum spoecznego. Optimum Pareto oznacza taki podzia dbr, ktrego nie mona ju poprawi nie pogarszajc jednoczenie sytuacji ktregokolwiek z podmiotw. Przykad opisujcy termin znajduje si poniej. Zyta ma tylko wod a Ala tylko col, obie chciayby mie obydwie rzeczy, wic zaczynaj si wymienia. Dla Zyty pierwszy Kubel coli bdzie bardziej cenny ni kady nastpny, wic skonna bdzie za niego odda wicej wody, analogicznie Ala bdzie wymieniaa col za wod. W miar kontynuowania wymiany ich skonno do powicania jednego dobra w zamian za drugie bdzie male. Ostatecznie osignity zostanie taki punkt, w ktrym dalsza wymiana nie bdzie ju moliwa. Ala za col bdzie sobie yczy coraz wicej wody, a Zyta za kolejny kubek wody bdzie chcia coraz wicej coli. W ten sposb osignity zosta punkt efektywnej alokacji w sensie Pareto. Jeeli bowiem chcielibymy da Ali kolejny kubek wody, to musielibymy zmusi Zyt do wymiany, pogarszajc tym samym jej sytuacj (albowiem, gdyby jego sytuacja miaa si poprawi, to do wymiany doszoby dobrowolnie). Jeli dochodzi do wiadomej i dobrowolnej wymiany dbr niemoliwe jest nie osignicie efektywnoci alokacji w sensie Pareto. Efektywno w sensie Pareto zachodzi wic w sytuacji w ktrej nie udaje si poprawi sytuacji podmiotu A bez pogorszenia pooenia podmiotu B. Irracjonalne ekonomicznie zachowanie (np. z pobudek sentymentalnych) podmiotu B nie chccego wymieni swojego dobra, jest rwnie efektywne w sensie Pareto. Innym skrajnym przykadem alokacji efektywnej w sensie Pareto jest taki podzia dbr, w ktrym wszystkie dobra s u tylko jednego podmiotu, a pozostae nie maj nic. Taka alokacja rwnie jest efektywna w sensie Pareto. Na efektywno w sensie Pareta skadaj si trzy elementy: A. optymalna alokacja zasobw (czynnikw produkcji) midzy firmy, co zapewnia efektywno wytwarzania; po jej osigniciu nie da si przenie adnego czynnika tak, eby zwikszy produkcj jednego dobra, bez zmniejszenia produkcji innego, B. optymalna alokacja produktw midzy konsumentw (efektywno wymiany); po jej dokonaniu nie mona przenie adnego produktu od jednego do drugiego konsumenta i poprawi sytuacji ktrego z nich, nie pogarszajcy sytuacji drugiego, C. optymalna , z punku widzenia wszystkich konsumentw cznie, kombinacja produktw wytwarzanych w caej gospodarce; taki stan wystpuje wtedy, kiedy wytwrcy produkuj ilo obu dbr maksymalizujce zagregowan uyteczno konsumentw. Mechanizm osigania efektywnoci w sensie Pareta mona przedstawi za pomoc skrzynki Egdewotha, ktra umoliwia jednoczesn analiz postpowania dwch podmiotw (konsumentw lub producentw), a take prezentacje wypadkowej ich dziaa. Skrzynka Edgewotha powstaje przez poczenie dwch naoonych na siebie ukadw wsprzdnych, z ktrych jeden ma pocztek w lewym dolnym rogu, a drugi w prawym grnym roku skrzynki.

W optymalizacji struktury produkcji dugoci osi odpowiadaj wielkoci krajowych zasobw czynnikw wytwrczych L i K. Pocztkowo podzia zasobw midzy brane i towarzyszca im wielko produkcji opisuje punkt A. Styczne do izokwant x 1 i y1 maj odmienne nachylenie, co wiadczy o rnej kracowej stopie substytucji technicznej (MRTS) rwnej stosunkowi kracowych produktywnoci pracy (MPL) i kapitau (MPK) osiganych w kadej z bran. Mona wic powiedzie, e gdy struktur produkcji 151

reprezentuje punkt A wzgldne ceny czynnikw nie s sobie rwne w obu branach. Oznacza to, e pace w brany wytwarzajcej dobro Y s nisze, ni w tej wytwarzajcej dobro Y, a wic aden pracownik nie chciaby go wytwarza. Obowizujca alokacja jest wic niekorzystna i naley tak rozoy czynniki produkcji midzy brane, by byo to opacalne. MRTSX = MRTSY Lepsze od A struktury produkcji znajduj si na obszarze w ksztacie ezki, midzy izokwantami x 1 i y1, a mwic dokadniej, we wszystkich punktach na krzywej kontraktu (wszystkie punkty stycznoci izokwant). Tam wanie kracowe stopy substytucji s sobie rwne. Identyczne ceny czynnikw wytwrczych czyni stabiln wielko zatrudnienia waciciele adnego czynnika nie mog zyska przenoszc si do innego sektora. Oczywicie nie mona zapomnie, e mimo, e alokacja zasobw jest efektywna kady punk na krzywej kontraktu reprezentuje inna wielko produkcji. Analogiczna sytuacja ma miejsce na rynku konsumpcji, gdzie dugoci bokw skrzynki reprezentuj iloci dbr X i Y. Optymalny podzia dbr midzy nabywcw ma miejsce, gdy kracowe stopy substytucji obu konsumentw s sobie rwne. Oczywicie kady punkt rwnowagi rni si poziomem dochodw realnych konsumentw, a wic wysokoci osiganej przez kadego z nich warstwicy funkcji uytecznoci. 69. Optymalny wybr konsumenta przy rnym ukadzie preferencji.

152

153

154

155

156

157

158

159

160

161