Czas Nadziei. Obywatele Rzeczypospolitej Polskiej W ZSRR I Opieka Nad Nimi Placówek Polskich W Latach 1940-1943

Czas nadziei
Obywatele Rzeczypospolitej Polskiej w ZSRR i opieka nad nimi placwek polskich w latach 19401943
Tym, ktrzy na zawsze pozostali na nieludzkiej ziemi itym, ktrzy oddali ycie aby ich ratowa.
Daniel Bokowski
Czas nadziei
Obywatele Rzeczypospolitej Polskiej w ZSRR i opieka nad nimi placwek polskich w latach 19401943
Wydawnictwo NERITON Instytut Historii PAN Warszawa 1999
Redakcja i korekta: Tadeusz Szymaski Skad: Dariusz Grski Projekt okadki: Dariusz Grski Indeks zestawi: Daniel Bokowski
Na okadce: Polscy zesacy tu po amnestii. Fot. ze zbiorw Hoover Institution on War, Revolution and Peace, Stanford USA
Copyright by Daniel Bokowski Copyright by Wydawnictwo Neriton Copyright by Instytut Historii PAN Warszawa 1999
ISBN 83-86842-52-0
Tytu dotowany przez Komitet Bada Naukowych Urzd do Spraw Kombatantw i Osb Represjonowanych
Wydawnictwo NERITON, Warszawa 1999 Wydanie I Objto 28 arkuszy wydawniczych Nakad 500 egzemplarzy
W stp
Losy polskich obywateli, przebywajcych na terenie ZSRR wlatach 19391946, byy ju przedmiotem wielu rnorodnych prac naukowych, zarwno w kraju, jak ina emigracji. Do najwaniejszych publikacji emigracyjnych nale niewtpliwie: Juliana Siedleckiego Losy Polakw wZSRR wlatach 19391986, wydanie I krajowe, Bydgoszcz 1990; Zbigniewa S. Siemaszko W sowieckim osaczeniu 19391943, Londyn 1991; Kazimierza Zamorskiego iStanisawa Starzewskiego (Sylwestra Mory iPiotra Zwierniaka) Sprawiedliwo sowiecka, Warszawa 1994; Wadysawa Wielhorskiego Los Polakw wniewoli sowieckiej (19391956), Rada Wschodnia Ziem RP iStowarzyszenie B. Sowieckich Winiw Politycznych, Londyn 1956 oraz Trzy pytania itrzy odpowiedzi Prawda odeportacjach Polakw pod panowaniem sowieckim, Egzekutywa Zjednoczenia Narodowego, Londyn 1964; Bohdana Podoskiego Polska wschodnia 19391941 wcyfrach, Wydawnictwo II Korpusu, Rzym 1945, czy te wybr rde: Documents on PolishSoviet Relations, Instytut Historyczny im. gen. Sikorskiego, vol. 1, 1961, vol. II 1968. Do niemniej interesujcych mona zaliczy: Ireny Wasilewskiej Za winy niepopenione, Rzym 1945; Jana Tomasza Grossa oraz Ireny Grudziskiej-Gross W czterdziestym nas Matko na Sibir zesali. Polska aRosja 19391942, wydanie I krajowe, Warszawa 1990; O. ucjana Z. Krlikowskiego Skradzione dziecistwo, przedruk wydania II, Krakw 1991; Elbiety iJanusza Wrblw Rozproszeni po wiecie. Obozy iosiedla uchodcw polskich ze Zwizku Sowieckiego 19421950, Chicago 1992 oraz Stanisawa Kota Listy zRosji do gen. Sikorskiego, Londyn 1955 iRozmowy zKremlem, Londyn 1959. Wrd opracowa emigracyjnych znajduje si jeszcze wiele innych, ciekawych znaukowego punktu widzenia prac, usiujcych przedstawi ludno polsk wsowieckiej rzeczywistoci, lecz zbraku miejsca nie sposb ich tu wszystkich wymieni. Take historiografia krajowa, ju wlatach szedziesitych isiedemdziesitych, mimo cenzury iznacznych utrudnie wdostpie do wydawnictw spoza blo-
WSTP
ku wschodniego, zajmowaa si tym problemem. Do najwartociowszych prac ztego okresu nale niewtpliwie: Krystyny Kersten Repatriacja ludnoci polskiej po II wojnie wiatowej (Studium historyczne), WrocawWarszawaKrakw Gdask 1974; Andrzeja Korzona Przesiedlona ludno polska wZSRR wlatach 19411946, praca doktorska, maszynopis wBibliotece IH PAN wWarszawie; wybr rde Dokumenty imateriay do historii stosunkw polsko-radzieckich, t. 7: stycze 1939grudzie 1943, Warszawa 1973. Lata osiemdziesite przyniosy dalszy, stopniowy rozwj bada. Prekursorem by tu niewtpliwie Tadeusz Bugaj, jako jeden zpierwszych wykorzystujcy rda zArchiwum Instytutu Hoovera. Do jego najwaniejszych prac ztego okresu zaliczy naley: Dzieci polskie wZSRR iich repatriacja 19391952, Prace Karkonoskiego Towarzystwa Naukowego nr 25, Jelenia Gra 1982 oraz Dzieci polskie wkrajach pozaeuropejskich 193949, Prace Karkonoskiego Towarzystwa Naukowego nr 37, Jelenia Gra 1984. Kolejnymi osobami zajmujcymi si problematyk dzieci oraz opiek nad obywatelami polskimi wZSRR bya Elbieta Trela, autorka m.in. Edukacji dzieci polskich wZwizku Radzieckim wlatach 1941 1946, Warszawa 1983 oraz Piotr aro, autor Armii Polskiej wZSRR, na Bliskim irodkowym Wschodzie, Warszawa 1981. Naley te pamita ojednym zpierwszych oglnych opracowa dotyczcych tego tematu, jakim niewtpliwie bya praca Andrzeja Szyko Wychodstwo polskie wZSRR, Warszawa 1948. Wypada wtym miejscu podkreli, e wiele opracowa, zarwno emigracyjnych, jak ikrajowych, dotyczyo najtragiczniejszej grupy zesacw, jak byy polskie dzieci. Nie jest bowiem chyba niczym nowym stwierdzenie, e na bezbronnym dziecku najbardziej odbijaa si zesacza rzeczywisto, szczeglnie wprzypadku tak ekstremalnych dla polskiej ludnoci cywilnej warunkw, jakimi byo deportowanie wgb radzieckiego imperium. Kolejnym typem publikacji, przedstawiajcym losy obywateli II RP wgbi ZSRR jest, ukazujca si po upadku cenzury, niezwykle bogata iobszerna literatura pamitnikarsko-wspomnieniowa. Niestety, wwielu przypadkach nie stanowi ona dobrego rda badawczego, poniewa kryterium doboru do druku staa si wpewnym momencie raczej zawarta tam martyrologia ni poprawna imerytoryczna ocena wartoci danej pracy. Dodatkowym mankamentem wielu tego typu ksiek jest wprowadzanie przez autorw (najczciej dla podkrelenia wartoci ich wspomnie) rzeczy zasyszanych wczasie pobytu na zsyce, bd te po powrocie do kraju. Rwnie grona jest prba naginania wspomnie do tzw. powszechnych oczekiwa. Prace wolne od tych naleciaoci oraz te, opracowane iprzygotowane do druku przez historykw, stanowi natomiast niczym nie zastpion grup rde bezporednich, doskonale uzupeniajc ikomentujc zpunktu widzenia jednostki dziesitki raportw izestawie, wytworzonych zarwno przez polskie placwki opiekucze ikonsularne wZSRR, jak irnorakie instytucje radzieckie. Do prac
WSTP
takich moemy zaliczy pamitnik Anny Soboty W stepach Kazachstanu. Wspomnienia zlat 193946, WarszawaWrocaw 1993 wydany wznakomitej wrocawskiej serii Biblioteka Zesaca; Tryptyk kazachstaski. Wspomnienia zzesania Mariana Papiskiego, Rodziny Maachowskich iLesawy Domaskiej, wybr iopracowanie Wiktoria liwowska, Magorzata Giejewska iJanusz Ankudowicz, Warszawa 1992; autora niniejszej pracy Jak pisklta zgniazd... Dzieci polskie wZSRR wokresie II wojny wiatowej, WarszawaWrocaw 1996; Teofila Mikulskiego Fotografia zbiorowa Polakw deportowanych do okrgu pawodarskiego, Wrocaw 1955; 6-tomowe Wschodnie losy Polakw wopracowaniu Wiesawa Myliwskiego ze wstpem Andrzeja Garlickiego, oma 1991 (t. IIV), oma 1998 (t. VVI); Marii Januszkiewicz Kazachstan, Pary 1981; Magdaleny Dubanowiczowej Na mongolskich bezdroach. Wspomnienia zzesania 19401942, spisane 194345, Londyn 1974; wspomnienia zamieszczane wredagowanych przez Janusza Przewockiego zKomisji Historycznej ZG Zwizku Sybirakw Wspomnieniach Sybirakw, t. 1 Warszawa 1989, t. 2 Warszawa 1990, t. 3 Warszawa 1991, t. 4 Warszawa 1991, t. 5 Warszawa 1991, t. 6 Warszawa 1992, t. 7 Warszawa 1993, t. 8 Warszawa 1994, t. 9 Warszawa 1998; Henryka Grynberga Dzieci Syjonu, Warszawa 1994; Aleksandra Wata Mj Wiek. Pamitnik mwiony, t. 12, Warszawa 1990; Oli Watowej Wszystko co najwaniejsze..., Warszawa 1990; Anny iNorberta Kantw Skazani na zagad, Londyn 1990; Anatola Krakowieckiego Ksika oKoymie, przedruk zpierwszego wydania z1950, Londyn 1987 oraz opracowane iwydane przez Janin Woczuk Listy Sybirakw (19391955), Wrocaw 1994. Na uwag zasuguj take wspomnienia Zofii Sierpiskiej Anatema, d 1994 iBeaty Obertyskiej W domu niewoli, Warszawa 1991. Dla bada nad losami ludnoci polskiej wZSRR wczasie II wojny wiatowej ogromne znaczenie maj zwaszcza prace powstae po 1989 r., oparte wduej mierze na dostpnych ju rdach radzieckich. Dziki dostpowi do tajnych archiww, otwartych po rozpadzie ZSRR, moemy dzi dokonywa coraz peniejszej oceny zarwno rozmiarw represji, jakie dotkny polsk ludno cywiln wokresie okupacji ziem polskich w latach 19391941, jak iwarunkw jej ycia na zesaniu. Moemy zatem weryfikowa dotychczasowe szacunki ioceny, co byo praktycznie niemoliwe wprzypadku historiografii zlat wczeniejszych. Wart podkrelenia jest take fakt, e dotyczy to nie tylko historykw polskich, lecz take rosyjskich, biaoruskich iukraiskich, niejako zurzdu zajmujcych si badaniami take polskiej diaspory. Do najciekawszych prac krajowych powstaych po 1989r. moemy zaliczy: zdziedziny opracowa Stanisawa Ciesielskiego, Grzegorza Hryciuka iAleksandra Srebrakowskiego Masowe deportacje radzieckie wokresie II wojny wiatowej, wydanie drugie zmienione irozszerzone, Prace Historyczne Instytutu Historycznego Uniwersytetu Wrocawskiego, t. XII, Wrocaw 1994; Sa-
WSTP
womira Kalbarczyka Wykaz agrw sowieckich miejsc przymusowej pracy obywateli polskich wlatach 19391943, cz. I, Warszawa 1993 icz. II, Warszawa 1997; Stanisawa Ciesielskiego Polacy wKazachstanie wlatach 19401946. Zesacy lat wojny, Wrocaw 1996; Pooenie ludnoci polskiej na terytorium ZSRR iwschodnich ziemiach II Rzeczypospolitej wczasie II wojny wiatowej, red. A. Marszaek, Toru 1990; Mniejszoci polskie iPolonia wZSRR pod red. Hieronima Kubiaka, Tadeusza Palecznego, Jarosawa Rokickiego iMagorzaty Wawrykiewicz, WrocawWarszawaKrakw 1992; Albina Gowackiego Ocali irepatriowa. Opieka nad ludnoci polsk wgbi terytorium ZSRR (19431946), d 1994 oraz, najpeniejsza jak dotd praca ookupacji radzieckiej wlatach 19391941 ideportacjach wgb ZSRR, Sowieci wobec Polakw na ziemiech wschodnich II Rzeczypospolitej 19391941, d 1997; Magorzaty Giejewskiej Polacy na Koymie 19401943, Warszawa 1997; Jana Czerniakiewicza Przemieszczenia ludnoci polskiej zterenw przyczonych do ZSRR po wrzeniu 1939 roku, Warszawa 1994, Piotra aronia Ludno polska wZwizku Radzieckim wczasie II wojny wiatowej, Warszawa 1990 oraz Deportacje na kresach 19391941, Warszawa 1990; zdziedziny materiaw pokonferencyjnych: Polacy wKazachstanie. Historia iwspczesno pod red. Stanisawa Ciesielskiego iAntoniego Kuczyskiego, Wrocaw 1996; PolskaBiaoru 19181945, zbir studiw imateriaw pod red. naukow Wiesawa Balceraka, Warszawa 1994 oraz Spoeczestwo biaoruskie, litewskie ipolskie na ziemiach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej (Biaoru Zachodnia iLitwa Wschodnia) wlatach 19391941, pod red. Magorzaty Giejewskiej iTomasza Strzembosza, Warszawa 1995; zdziedziny rde: Katy. Dokumenty ludobjstwa, Dokumenty imateriay archiwalne przekazane Polsce 14 padziernika 1992, Warszawa 1992, Katy. Dokumenty zbrodni, t. 1: Jecy nie wypowiedzianej wojny sierpie 1939marzec 1940, Warszawa 1995; 5-tomowe opracowanie Instytutu Studiw Politycznych PAN pod wsplnym tytuem Z archiwaliw sowieckich, azwaszcza trzy pierwsze tomy: t. 1: Polscy jecy wojenni wZSRR 19391941, red W. Materski, Warszawa 1992; t. 2: Armia Polska wZSRR 19411942, red. W. Materski, Warszawa 1992; t. 3: Konflikty polsko-sowieckie 19421944, red. W. Roszkowski, Warszawa 1993; take wydany przez ISP PAN pierwszy ztomw Biblioteki Ziem Wschodnich pt. Okupacja sowiecka (19391941) wwietle tajnych dokumentw, Warszawa 1997; opublikowana po polsku praca W. I. Adamuszko iN. W. Iwanowej Litoci... Represje wobwodzie wilejskim wdokumentach 19391941, Warszawa 1996; czy te 3-tomowa Agresja sowiecka na Polsk wwietle dokumentw 17 wrzenia 1939, pod red. Czesawa Grzelaka, Stanisawa Jaczyskiego iEugeniusza Kozowskiego, t. 1: Geneza iskutki agresji, Warszawa 1994; t. 2: Dziaania wojsk frontu ukraiskiego, Warszawa 1996 it. 3: Dziaania wojsk frontu biaoruskiego, Warszawa 1995 oraz (jak na razie) dwa fundamentalne dla bada-
WSTP
nia wsplnych losw polsko-ukraisko-biaoruskich opracowania: pierwsze, historykw polskich iukraiskich, Polskie podziemie 19391941, t. 1: LwwKoomyjaStryjZoczw, Polska iUkraina wlatach trzydziestychczterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty zarchiww sub specjalnych, WarszawaKijw 1998; drugie, historykw iarchiwistw polskich ibiaoruskich, Wydarzenia ilosy ludzkie. Zachodnia Biaoru 17 IX 1939 22 VI 1941, t. 1: Rok 1939. rda do historii Polski XX wieku ze zbiorw Narodowego Archiwum Republiki Biaoru, Warszawa 1998. Wrd opracowa zza wschodniej granicy do najwaniejszych pozycji poruszajcych sprawy polskie naley niewtpliwie 2-tomowe dzieo ukraiskiego historyka Iwana Biasa Represywno-karalna systema wUkrajini 19171953 Suspilno-politycznyj ta istoryko-prawowyj analiz, t. 12, Kyjiw 1994; biaoruskie opracowanie Uadzimira Adamuszka Palitycznyja represii 2050-ych hadoy na Biearusi, Minsk 1994, praca badaczy zrosyjskiego Memoriau Riepriessii protiw polakow ipolskich gradan, Istoriczeskije sborniki Miemoriaa, wypusk 1, Moskwa 1997 oraz rosyjskie publikacje, ukazujce si wramach periodykw naukowych: Nowaja inowiejszaja istorija, Socyoogiczeskije issledowanija, Istorija SSSR czy Wojenno-istoriczeskij urna. Ogromne znaczenie dla wspczesnych bada nad problematyk represji przeciwko narodowi polskiemu maj take ukazujce si na terenie byego ZSRR wybory rde: Dieportacyi narodow SSSR (1930-e 1950-e gody), Matieriay k sierii Narody ikultury, t. 12, Moskwa 1992; Russkij archiw: Wielikaja Otieczestwiennaja. SSSR iPolsza: 19411945 k istorii wojennogo sojuza. Dokumienty imatieriay, t. 14 (31), Moskwa 1994 oraz Russkij archiw: Wielikaja Otieczestwiennaja. Inostrannyje wojennoplennyje wtoroj mirowoj wojny wSSSR, t. 24 (13), Moskwa 1996, Spiecpieriesielency wzapadnoj Sibiri 19391945, pod red. W. P. Daniowa iC. A. Krasilnikowa, Nowosybirsk 1996; Organy Gosudarstwiennoj Biezopasnosti SSSR wWielikoj Otieczestwiennoj Wojnie. Sbornik dokumientow, t. 1, Kniga pierwaja iwtoraja, red. S. W. Stiepaszin, A. P. Bykow, A. A. Krajyszkin, W. P. Jampolskij, W. M. Zorin, Moskwa 1995, jak rwnie znajdujce si wzbiorach Archiwum Wschodniego Orodka Karta wWarszawie opracowania Michaa Rogaczowa Ludno polska wKomi ASRR 19391944 oraz Nikoaja Bugaja Specjalna teczka Stalina. Deportacje ireemigracje Polakw. W ogle zbiory Orodka Karta s jednym znajwaniejszych rde badawczych do tego okresu. Dotyczy to zwaszcza materiaw ikonograficznych (zdjcia, dokumenty), jak iniezwykle obszernych zbiorw pamitnikarskich, pisanych przez samych zesacw oraz nagranych ispisanych przez licznych wsppracownikw Orodka. Do tego naley doda jeden znajwikszych wkraju zbir kopii materiaw dotyczcych dziaalnoci Ambasady RP wZSRR oraz wadz polskich na wychodstwie wLondynie, znajdujcych si wInstytucie Hoovera wUSA.
10
WSTP
Interesujce materiay na temat Polski iPolakw pod okupacj radzieck oraz wgbi ZSRR publikuje te czasami wydawane wRiazaniu czasopismo Karta. Jak dotd jednak ww. rda iopracowania nie zawieray adnej peniejszej prby usystematyzowania wiadomoci na temat Ambasady RP wKujbyszewie ijej roli wopiece na caoci polskiej ludnoci cywilnej, ktra wlatach 1939 1941, zrnych, najczciej niezalenych od niej przyczyn, znalaza si na terenie ZSRR. Niniejsza praca podejmuje wic ten tak rozlegy temat chyba po raz pierwszy. Poza krtkimi opracowaniami opublikowanymi wparyskich Zeszytach Historycznych oraz prbami usystematyzowania tego zagadnienia wpracach A. Korzona, P. aronia iS. Ciesielskiego nie znajdziemy nic wtej materii zarwno whistoriografii krajowej, jak iemigracyjnej. Pod pojciem polska ludno cywilna rozumiem wszystkie osoby, ktre 1 wrzenia 1939r. miay polskie obywatelstwo, ido ktrych opieki kada polska placwka konsularna bya formalnie zobowizana. Pod pojciem ludno polska wZSRR wszystkich polskich obywateli, bez wzgldu na wyznanie, narodowo oraz przekonania polityczne, ktrzy wrnych, omawianych wdalszej czci pracy, okolicznociach znaleli si na terenie Zwizku Radzieckiego. wiadomie pomijam tu wjakim stopniu okolicznoci te byy, lub mogy by dobrowolne, awjakim wymuszone rnorodnymi innymi czynnikami (aresztowania, deportacje, pobr do Armii Czerwonej, przymusowa ewakuacja itp.), albowiem po ogoszeniu amnestii inawizaniu stosunkw polsko-radzieckich kada ztych osb wrozumieniu polskiego prawa pozostawaa nadal obywatelem polskim, chyba e zrzeka si tego obywatelstwa wiadomie idobrowolnie. Wszystkie te osoby miay wic prawo oczekiwa od polskiej Ambasady wszelkiej moliwej pomocy, Ambasada za musiaa si realnie liczy zpotrzeb udzielenia im takowej. Dlatego te, tak wane stao si ustalenie wpierwszej czci niniejszej pracy (w wietle najnowszych rde, bada oraz opracowa krajowych izagranicznych), jakiej wielkoci moga by to grupa. Z racji wielonarodowociowej struktury przedwojennego pastwa polskiego wdalszej czci pracy pojcia takie jak Polak ipolski obywatel stosowane s wymiennie wstosunku do wszystkich mieszkacw ziem II RP zagarnitych przez ZSRR po 17 wrzenia 1939 r., bez wzgldu na ich narodowo. Dopiero wprzypadku, gdy wymieniane s narodowoci iproblemy znimi zwizane, pojcie Polak oznacza konkretn nacj. Spolszczona take zostaa wikszo okrele zdokumentw radzieckich, przyjta istosowana wpolskiej historiografii wsposb wymienny, czsto zdo du doz dowolnoci. Pojcia uyte po raz pierwszy zawieraj swj radziecki odpowiednik. W dalszej czci pracy operuj ju tylko iwycznie ich polskimi odpowiednikami. Wyjtek stanowi specprzesiedlecy, ktrych spolszczenie zesani wtrybie specjalnym komplikowaoby lektur, tym bardziej e przyjo si ju powszechnie wpolskiej historiografii. Analogiczna sytuacja ma miejsce wprzypadku deportowanych wkwietniu 1940 r.,
WSTP
11
ktrych okrelanie, jako zesanych wtrybie administracyjnym nie miaoby najmniejszego sensu, dlatego te wstosunku do nich uywam czsto wymiennie okrelenia zesacy kwietniowi. W celu ujednolicenia poj przyjem take zasad, e termin deportowani bd zesacy oznacza wszystkie osoby wywiezione wgb ZSRR na mocy postanowie radzieckich wadz centralnych wlutym, kwietniu iczerwcu 1940r. oraz czerwcu 1941r. Wyjtek stanowi osoby wywiezione wgb Ukraiskiej iBiaoruskiej SRR na przeomie padziernika ilistopada 1939 r., co do ktrych nie udao si jak dotd odnale adnych stosownych postanowie. Jednak zracji represyjnego charakteru tych przesiedle (bez wzgldu na to, jakie humanitarne czynniki przywiecay decyzjom) mona tych ludzi nazwa deportowanymi, mona take zastosowa wobec nich okrelenie przesiedleni, oznaczajce wniniejszej pracy wszystkie osoby, ktre pod przymusem znalazy si wobrbie ZSRR wedug stanu sprzed 17 wrzenia 1939r. Szerszym pojciem jest zaczerpnite zrosyjskiego sowo represjonowani. Oznacza ono wszystkie osoby, ktre wokresie 19391943 wjakikolwiek sposb odczuy na sobie dyskryminacyjne dziaania radzieckiego aparatu partyjnego ibezpieczestwa. Bd to deportowani, przesiedlani pod przymusem (np. z800-metrowego pasa przyfrontowego), wywoeni na roboty wgb ZSRR (nawet jeli zpozoru byy to ich decyzje dobrowolne), zesani do Besarabii, uwizieni iskazani na pobyt wpoprawczych obozach pracy przymusowej itd. * * * Gwnym celem niniejszej pracy jest odpowied na pytanie ofaktyczne rozmiary pomocy udzielonej via Ambasada (wraz zpowstaymi delegaturami, magazynami, mami zaufania iplacwkami opiekuczymi) polskiej ludnoci cywilnej znajdujcej si po sierpniu 1941r. na terenie ZSRR. Staram si take okreli znaczenie, jakie miaa ta pomoc zarwno dla samych zesacw, jak idla ludnoci miejscowej, ktrej uwiadamiaa cay fasz radzieckiej propagandy wobec Polakw oto niedawni wrogowie staj si zdnia na dzie sojusznikami, za nie istniejce pastwo polskie wcigu kilku miesicy potrafi dostarczy swym obywatelom dobra, ojakich wZSRR mona tylko marzy. Fenomen byskawicznego zorganizowania si Polakw istworzenia, pomimo pitrzcych si przeszkd, dosownie pod nosem wszechwadnego aparatu Ludowego Komisariatu Spraw Wewntrznych (Narodnyj Komissariat Wnutriennych Die, dalej NKWD) ZSRR, pastwa wpastwie, naley wreszcie naleycie doceni idostrzec wnim jeden zgwnych powodw likwidacji Delegatur ipniejszego zerwania wzajemnych stosunkw polsko-radzieckich. Trudno bowiem uwierzy, by wadze radzieckie dugo skonne byy tolerowa sytuacj zaistnia po amnestii, kiedy to Polacy, bdcy dotd niewolnicz si robocz wspecposiokach,
12
WSTP
agrach, kochozach isowchozach, stali si obywatelami sojuszniczego pastwa, zyskujc status odmienny od reszty mieszkacw ZSRR, aco za tym idzie utrudniajcy ich dalszy niewolniczy wyzysk oraz niczym nie skrpowany nadzr. Dziaalno opiekucza polskiej Ambasady bezsprzecznie uratowaa od nieuchronnej mierci dziesitki tysicy polskich obywateli oraz, co moim zdaniem szczeglnie wane, przywrcia im wiar wto, e Polska istnieje io nich pamita. Byo to rzecz istotniejsz nawet od chleba, butw czy cukru. Jak wielkie znaczenie miaa owa nadzieja wiadczy najlepiej okres, ktry nastpi po zerwaniu wzajemnych stosunkw wkwietniu 1943r. Mimo kolejnej fali represji (przymusowa paszportyzacja, likwidacja wikszoci zakadw opieki) zesacy odtworzyli swe struktury organizacyjne wramach Zwizek Patriotw Polskich (dalej ZPP) rwnie szybko, jak wprzypadku tworzenia sieci opieki w1942 r. * * * Chronologicznie ksik moemy podzieli na dwie zasadnicze czci: lata 19391941 od wkroczenia Armii Czerwonej do Polski, przez deportacje ipobyt na zesaniu do ogoszenia amnestii wsierpniu 1941r. oraz lata 19411943 od podpisania umowy SikorskiMajski, ktra otworzya drog do tworzenia polskich placwek dyplomatycznych, do momentu zerwania stosunkw pomidzy Polsk iZSRR wkwietniu 1943r. W pracy nie zajmuj si ani sprawami wojskowymi, ani adnymi instytucjami pozostajcymi pod nadzorem Sztabu Gwnego, chyba e bdzie to dotyczy bezporednio opieki nad ludnoci cywiln. Nie zajmuj si take organizacj ikoordynacj dziaalnoci opiekuczej zpunktu widzenia ministerstw Rzdu RP na wychodstwie wLondynie. Wymaga to odrbnych, wnikliwych studiw. Z pracy wyczyem take osoby, ktre formalnie nie zostay objte amnesti, awic przymusowo wcielonych do Armii Czerwonej, przesunitych zArmii Czerwonej do batalionw roboczych (stroibataliony), dobrowolnie lub pod przymusem wysanych do pracy wgbi ZSRR, uchodcw wojennych zczerwca 1941r. Ludzie ci nie byli, na adnym etapie wzajemnych stosunkw polsko-radzieckich, do 1943r. uznawani przez stron rosyjsk za polskich obywateli, nie posiadali tym samym adnych praw, na mocy ktrych mogliby ubiega si ouznanie ich polskiego obywatelstwa, atym samym opomoc. Ambasada moga, anawet miaa obowizek, kad tak osob uzna za obywatela II RP, wyda stosowne dokumenty iotoczy opiek (z powodw, oktrych wspomniaem na pocztku), jednak byo to wwikszoci przypadkw dziaanie nie przynoszce adnych efektw, ajedynie prowadzce do konfliktw zwadzami radzieckimi. W rezultacie tylko niewielki odsetek osb znajdujcych si wszeregach Armii Czerwonej, bd wbatalionach roboczych, uzyska prawo ubiegania si opolskie dokumenty. W przypadku osb pracujcych (a wic zgodnie zinterpretacj
WSTP
13
aktw z30 lipca i14 sierpnia 1941r. nie represjonowanych) oraz uchodcw (zwaszcza zpierwszego okresu wojny radziecko-niemieckiej) sprawa bya jeszcze bardziej skomplikowana. Dlatego te gwnym przedmiotem moich zainteresowa wtej ksice s wszyscy polscy obywatele objci amnesti, awic winiowie, agiernicy izesacy. Ze wzgldu na ogromne znaczenie wszystkiego, co poprzedzao amnesti, awraz zni powstanie sieci opiekuczej Ambasady RP wZSRR, rozdziay wprowadzajce zajmuj blisko poow pracy. Czyni to cakowicie wiadomie, albowiem bez ponownego usystematyzowania zarwno rozmiarw represji, jak iwarunkw, wjakich przyszo y zesacom wgbi ZSRR niemoliwe bdzie zrozumienie tego wszystkiego, co udao si wcigu roku dokona pracownikom Ambasady oraz zorganizowanej przez nich sieci opieki. Realna opieka nad ludnoci trwaa bowiem zaledwie od stycznialutego 1942r. do stycznia 1943 r., czyli od momentu uzyskania od wadz radzieckich poyczki wwysokoci 100 mln rubli na potrzeby ludnoci cywilnej inadejcia pierwszych transportw zdarami do portw wMurmasku iArchangielsku, do noty Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych ZSRR (Narodnyj komissariat inostrannych die SSSR, Narkomindie) z16 stycznia 1943 r., cofajcej uznanie przez wadze radzieckie za polskich obywateli osb narodowoci polskiej amnestionowanych na mocy postanowienia zsierpnia 1941r. Liczba osb faktycznie deportowanych wgb ZSRR wokresie 19391941, ustalona na podstawie najnowszych bada, pozwala bowiem na wycignicie wielu niezwykle wanych wnioskw dotyczcych rozmiarw iznaczenia opieki. Bez tych szczegowych zestawie, pozwalajcych udokumentowa prawdziwo stawianych tez, wnioski stanowice konkluzj pracy zawisn wprni. Ze zgromadzonego materiau wynika bowiem niezbicie, i nie docenialimy dotd dokona polskiego aparatu opieki dziaajcego przy polskiej ambasadzie wKujbyszewie. Zwaszcza e pracowano wskrajnie niekorzystnych warunkach dziaa wojennych, braku wasnego pastwa, przy najczciej nie tajonej wrogoci ze strony aparatu partyjnego iNKWD. Obraz, jaki si wyania ztych bada, pokazuje, ile jeszcze nie wiemy ostosunkowo przecie niedawnej historii, ktrej wiadkowie iponiekd twrcy yj do dzi wrd nas. Materia rdowy, zktrego korzystaem, stanowiy m.in. zbiory: Archiwum Wschodniego Orodka Karta wWarszawie (wspomnienia irelacje osb deportowanych do ZSRR), Hoover Institution on War, Revolution and Peace (zespoy Ambasady RP wZSRR, Anders Collection, Ministerstwa Informacji iDokumentacji oraz Ministerstwa Spraw Zagranicznych), Instytutu Sikorskiego wLondynie (zesp Akt Ambasady RP wZSRR iDziau Opieki nad Ludnoci), Archiwum Zakadu Historii Ruchu Ludowego wWarszawie (zesp Stanisaw Kota), Archiwum Akt Nowych (zespoy Ambasady RP wKujbyszewie, Ambasady RP wTeheranie, Ambasady RP wTokio oraz Ministerstwa Pracy iOpieki Spoecz-
14
WSTP
nej), Centralnego Archiwum Wojskowego (materiay dotyczce Polakw wZSRR przywiezione przez Wojskow Komisj Archiwaln) oraz pamitniki, relacje, dokumenty iwspomnienia osb biorcych bezporedni udzia wtych wydarzeniach. rda radzieckie, to gwnie Pastwowe Archiwum Federacji Rosyjskiej (Gosudarstwiennyj archiw Rossijskoj Fiedieracyi GARF), Rosyjskie Pastwowe Archiwum Wojskowo-Historyczne (Rossijskij gosudarstwiennyj wojenno-istoriczeskij archiw RGWIA), Centrum Przechowywania iBadania Dokumentw zHistorii Najnowszej (Rossijskij centr chranienija iizuczenija dokumientow nowiejszej istorii RCChIDNI), Pastwowe Archiwum Republiki Komi (Centralnyj gosudarstwiennyj archiw Respubliki Komi CGA Komi) wSyktywkarze, Archiwum Pastwowe Republiki Biaoru (Nacyjanalny archiu Respubliki Biearu NARB) wMisku iPastwowe Archiwum Zwizkw Spoecznych obwodu grodzieskiego (Gosudarstwiennyj archiw obszczestwiennych objedinienii grodnienskoj obasti GAOOGO). Chciabym wtym miejscu take podzikowa tym wszystkim, ktrzy pomogli mi doprowadzi prac do koca, azwaszcza doc. Romualdowi Wojnie (za wiar we mnie), prof. Wiktorii liwowskiej (za dobre sowo iwsparcie), prof. Eugeniuszowi Duraczyskiemu (za zdyscyplinowanie mnie), onie (za wyrozumiao) oraz tysicom Sybirakw, zktrymi si spotykaem, iktrzy dzielili si ze mn swymi wspomnieniami iosobistymi tragediami sprzed lat. To dziki nim wiele spraw idokumentw mogo zosta zweryfikowanych iujrze wiato dzienne.
WSTP
15
ROZDZIA I Deportacje, przesiedlenia i przymusowe przemieszczenia obywateli polskich w gb ZSRR w latach 19391941
Wschodnie wojewdztwa II RP pod okupacj radzieck 17 wrzenia 1939r. do zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych ZSRR (Narodnyj Komissar Inostrannych Die SSSR), Wadimira Potiomkina, zosta wezwany Ambasador RP wMoskwie, Wacaw Grzybowski. Przedstawiono mu not rzdu ZSRR, podpisan przez Wiaczesawa Mootowa, owkroczeniu wojsk radzieckich na terytorium Polski. Byo to zgodne zzawartym 23 sierpnia 1939r. tajnym radziecko-niemieckim ukadem opodziale stref wpyww wEuropie rodkowej. By zachowa twarz rzd radziecki napa t stara si wytumaczy faktem, e: Warszawa przestaa istnie jako stolica Polski, Rzd Polski rozpad si inie przejawia adnych oznak ycia. Oznacza to, e pastwo polskie ijego rzd faktycznie przestay istnie. Wskutek tego traktaty zawarte pomidzy ZSRR iPolsk utraciy sw moc obowizujc1. Jednak odmowa przyjcia tej noty przez ambasadora Grzybowskiego bya rwnie zdecydowana, co determinacja chccych j wrczy dyplomatw radzieckich2. 22 wrzenia 1939 r., wtrakcie prowadzonych przez obie strony dziaa wojennych wPolsce, rzdy Niemiec iZSRR wuzgodnionym wsplnie owiadczeniu poday do publicznej wiadomoci, e: Rzd Socjalistycznych Republik Radzieckich iRzd Niemiecki ustanowiy lini demarkacyjn pomidzy wojskami radzieckimi iniemieckimi wzdu biegu rzeki Pisa, a do miejsca, gdzie wpada ona do Narwi, dalej wzdu rzeki Narwi a do jej ujcia do rzeki Bug idalej
1 Nota Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych ZSRR (Narodnyj Komissar Inostrannych Die SSSR) W. Mootowa dorczona Ambasadorowi RP wMoskwie W. Grzybowskiemu wsprawie wkroczenia wojsk radzieckich na terytorium Polski, Sprawa Polska wczasie drugiej wojny wiatowej na arenie midzynarodowej. Zbir dokumentw, Warszawa 1965, s.8384. 2 Zmowa. Czwarty rozbir Polski, wstp ioprac. A. L. Szczeniak, Warszawa 1990, s.136.
16
DEPORTACJE, PRZESIEDLENIA I PRZYMUSOWE PRZEMIESZCZENIA
wzdu rzeki Bug do Wisy, dalej Wis do rzeki San iSanem do jej rde3. Podzia Polski zgodnie zduchem paktu RibbentropMootow sta si faktem. Wojska niemieckie miay wycofa si zterenw zajtych wtrakcie dziaa wojennych, przypadych we wczeniejszych uzgodnieniach ZSRR, na ustalon lini demarkacyjn, aich miejsce miaa zaj Armia Czerwona. Czsto nadawano temu uroczyst opraw, aukoronowaniem owej wsppracy byy m.in. defilady wBrzeciu iBiaymstoku. 28 wrzenia 1939r. podpisano ostateczny, zdaniem obu agresorw, ukad oprzyjani igranicach4. Skada si on zpiciu artykuw. Do ukadu doczono take trzy tajne protokoy5. Pierwszy dotyczy wymiany ludnoci pochodzenia niemieckiego, ukraiskiego ibiaoruskiego oraz obywateli obu ukadajcych si pastw ista si podstaw przyszej dziaalnoci radziecko-niemieckich komisji mieszanych do spraw wymiany ludnoci6. Drugi zmienia protok dodatkowy z23 sierpnia 1939r. odnonie do podziau stref wpyww wEuropie rodkowo-Wschodniej, trzeci gosi, e Obie strony nie bd toleroway na swoich terytoriach adnej agitacji polskiej wymierzonej przeciw terytorium drugiej strony. Wszelk tego typu agitacj bd na swoim terenie powstrzymywa wzarodku, informujc si wzajemnie owskazanych rodkach7. Po jego podpisaniu wydano wsplny komunikat orozwizaniu kwestii polskiej. Wezwano te Angli iFrancj do podpisania pokoju, zgry obarczajc oba te pastwa win za kontynuowanie wojny8. 4 padziernika 1939r. podpisano kolejny protok dodatkowy, ostatecznie okrelajcy granic pomidzy obu pastwami9. Zakoczy on mia jakiekolwiek kwestie sporne wtym rejonie Europy iprzypieszy rozwj dobrossiedzkich stosunkw.
Komunikat niemiecko-sowiecki oustaleniu linii demarkacyjnej z22 wrzenia 1939 r., Agresja sowiecka na Polsk 17 wrzenia 1939 wwietle dokumentw, wybr ioprac. Cz. Grzelak, S. Jaczyski, E. Kozowski, t. 1: Geneza iskutki agresji, s.209; zob. te: Wnieszniaja politika SSSR, Sbornik dokumientow, t. IV, Moskwa 1946, s.447. 4 Niemiecko-sowiecki ukad ogranicy iprzyjani z28 wrzenia 1939 r., Agresja sowiecka na Polsk..., t. 1, s.227228. 5 Tajne protokoy dodatkowe do niemiecko-sowieckiego ukadu ogranicy iprzyjani, ibidem, s.230231. 6 Posuyo to wprzyszoci wadzom radzieckim jako doskonay pretekst do deportacji na wschd niewygodnych zgospodarczego ipolitycznego punkty widzenia dziesitek tysicy polskich uchodcw, ktrzy wwyniku dziaa wojennych znaleli si wradzieckiej strefie wpyww. 7 Zmowa..., s.159. 8 Prawda nr 270 z29 wrzenia 1939 r.; zob. te: Agresja sowiecka na Polsk..., s.238239. 9 Biega ona ldem od Ostroki do Treblinki, dalej rzek Bug wkierunku poudniowo-wschodnim do Brzecia, korytem Bugu do dawnej granicy wojewdztw: lubelskiego ilwowskiego, granic t wkierunku zachodnim do Sanu powyej Jarosawia, anastpnie korytem Sanu do granicy Polski zWgrami; zob.: Protok uzupeniajcy wsprawie wytyczenia granicy midzy ZSRR aNiemcami z4 padziernika 1939, Agresja sowiecka na Polsk..., s.275279.
3
WSCHODNIE WOJEWDZTWA II RP POD OKUPACJ RADZIECK
17
W wygoszonym 31 padziernika 1939r. specjalnym przemwieniu na posiedzeniu Radu Najwyszej ZSRR10 terytoria przypade ZSRR W. Mootow okreli na 196 tys. km2. Zamieszkiwa je miao ponad 13 mln polskich obywateli, zczego odpowiednio: ponad 7 mln Ukraicw, ponad 3 mln Biaorusinw, przeszo milion Polakw itylu ydw. Byo to oczywist, propagandow fikcj, gdy liczby podane przez Mootowa usprawiedliwia miay przyczyn agresji11. Ludno II RP, ktra znalaza si pod kontrol radzieck, liczya wedug rnych szacunkw krajowych iemigracyjnych od 13 021 30012 do 13 402 00013 osb. Posugujcych si jzykiem polskim byo odpowiednio od 5 199 00014 do 5 597 00015. Ukraicw miao by okoo 4 529 000, Biaorusinw 1 123 000, ydw 1 109 000, Poleszukw 803 000, Rosjan 134 000, Niemcw 89 000, Litwinw 84 000, Czechw 35 000, innych narodowoci okoo 19 00016.
10 Referat W. Mootowa na V sesji nadzwyczajnej Rady Najwyszej ZSRR 31 padziernika 1939 r., Agresja sowiecka na Polsk..., s.325331. 11 Owiadczenie Mootowa opublikowane wIzwiestia 2 listopada 1939r. nie byo oparte na adnych rdach. Zgodnie zrocznikiem statystycznym, wydanym wLondynie w1941 r., pod okupacj radzieck znalazo si przeszo 201 015 km2 terenw Polski, co stanowio 51% powierzchni kraju 1 wrzenia 1939r. Na terenach tych przebywao wtedy 13 199 tys. obywateli II Rzeczypospolitej, co stanowio 37,3% wszystkich obywateli kraju; zob.: May Rocznik Statystyczny Polski, Londyn 1941, tablica 2 i16. Naley te uwzgldni kilkaset tysicy osb, ktre dostay si na obszary okupowane przez ZSRR uciekajc zterenw objtych walkami, iktre po ustaleniu linii demarkacyjnej nie byy wstanie powrci do swych domw. 12 May Rocznik Statystyczny, Warszawa 1939; zob. te: Piotr aro, Ludno polska wZwizku Radzieckim wczasie II wojny wiatowej, Warszawa 1990, s.67. Pniejsze dane mwiy o13 199 tys. osb; zob.: May Rocznik Statystyczny Polski..., s.9. 13 J. Tomaszewski, Ojczyzna nie tylko Polakw, Warszawa 1985, s.52, 77, 98, 149. 14 Ibidem. Wedug danych z1941r. byo to 5 274 tys. osb, May Rocznik Statystyczny Polski..., s.9. 15 Zobacz przypis 12. 16 Ziemie Wschodnie Polski, Ministerstwo Prac Kongresowych, Londyn 1943, s.17. J. Tomaszewski ludno niepolsk szacowa nastpujco: Ukraicy 4 924 tys., Biaorusini 1 948 tys., Rosjanie 124 tys., Niemcy 86 tys., ydzi 1 121 tys.; zob.: J. Tomaszewski, op. cit., s.52, 77, 98, 149. Wedug rocznika statystycznego z1939r. jzykami innymi ni polski posugiwao si odpowiednio: ukraiskim 3 151 tys., ruskim 1 150,1 tys., biaoruskim 986, 7 tys., rosyjskim 125 tys., niemieckim 86 tys., ydowskim ihebrajskim 1 079,1 tys., innymi (m.in. czeskim ilitewskim) 844,3 tys.; zob.: May Rocznik Statystyczny... Z kolei rocznik statystyczny z1941r. podawa, e osb posugujcych si jzykami innymi ni polski byo: ukraiskim iruskim 4 529 tys., biaoruskim 1 123 tys., rosyjskim 134 tys., niemieckim 89 tys., ydowskim ihebrajskim 1 109 tys., czeskim 35 tys., litewskim 84 tys., innymi 822 tys.; zob.: May Rocznik Statystyczny Polski..., s.9. Jak wida, rozbienoci wniektrych pozycjach s do znaczne. Dla dalszych szacunkw, jako redni, przyjmuj dane podawane wopracowaniu Ministerstwa Prac Kongresowych.
18
Schemat 1 Ludno polska zagarnita przez ZSRR wedug narodowoci, stan na 1939 r.
Inne Czesi Litwini Niemcy Rosjanie Poleszucy ydzi Biaorusini Ukraicy Polacy 19000 35000 84000 89000 134000 803000 1109000 1123000 4529000 5274000
rdo: Ziemie Wschodnie Polski, Ministerstwo Prac Kongresowych, Londyn 1943, s.17.
Na terenach zagarnitych przez ZSRR po 17 wrzenia 1939 r., najwicej osb posugiwao si jzykiem polskim wwojewdztwie biaostockim, wileskim, nowogrdzkim, lwowskim itarnopolskim. W wojewdztwie poleskim, woyskim istanisawowskim wikszo stanowiy osoby posugujce si jzykiem ukraiskim ibiaoruskim. Polacy przewaali wwojewdztwach: biaostockim 71%, wileskim 52% ilwowskim 50%. W pozostaych ludno polska stanowia do 38,3%17. Kolejn, niezwykle wan spraw, jest kwestia wyznania. W wielu dokumentach radzieckich wymagano podania obok deklarowanej narodowoci ewentualnego wyznania. Waciwe okrelenie si wiatopogldowe stao si szczeglnie widoczne wczasie realizacji postanowie dekretu amnestyjnego zsierpnia 1941 r., kiedy to przy zwalnianiu zobozw izesania, dla ostatecznego okrelenia deklarowanej przez dan osob narodowoci posugiwano si bardzo czsto istniejcym, lub nie, wpisem odnonie do wyznawanej wiary. Schemat Polakkatolik zamkn wwczas drog do wolnoci tysicom obywateli II RP innych wyzna. May rocznik statystyczny z1939r. podawa, e obrzdek aciski uznawao 4 734 900 osb, obrzdek grecko-katolicki 3 273 300, prawosawie 3 514 700, obrzdek protestancki (ewangelicy) 105 500, wyznanie mojeszowe 1 269 100, inne chrzecijaskie 87 900, inne niechrzecijaskie 6 50018. Z kolei May Rocznik Statystyczny Polski z1941r. wyznawcw poszczeglnych religii szacowa nastpujco: obrzdek aciski 4 410 000, grecko-katolicki 3 303 000, prawo17 18
May Rocznik Statystyczny Polski..., s.59. May Rocznik Statystyczny..., s.2324.
19
sawni 3 969 000, ewangelicy 104 000, wyznanie mojeszowe 1 309 000, inne chrzecijaskie 88 000, inne niechrzecijaskie 7 000.19 Tu take, podobnie jak przy posugiwaniu si jzykiem, rnice wszacunkach s do znaczne.
Schemat 2 Ludno polska zagarnita przez ZSRR wedug wyznania, stan na 1939 r.
Nieokrelone Inne niechrzecijaskie Inne chrzecijaskie Ewangelicy Wyznanie mojeszowe Obrzdek grecko - katolicki Prawosawni Obrzdek aciski 114000 6500 87900 105500 1269100 3273300 3514700 4734900
rdo: May Rocznik Statystyczny Polski, Londyn 1941, s.23-24.
Do ponad 13 mln obywateli polskich, zamieszkujcych wschodnie wojewdztwa RP, naley doda take ludno, ktra wtrakcie dziaa wojennych dostaa si na te tereny, uciekajc przed nacierajc armi niemieck oraz wtrakcie ewakuacji urzdw pastwowych. Ostateczne okrelenie rozmiarw tego zjawiska jest wchwili obecnej niemoliwe do ustalenia. Ludno ta, wznacznej swej mierze narodowoci ydowskiej20, znajdowaa schronienie gwnie wmiastach, skutecznie unikajc (a przynajmniej starajc si unika) jakiejkolwiek rejestracji wobawie przed ewentualnoci przymusowego powrotu na tereny okupowane przez III Rzesz, lub wnadziei na uniknicie przypisania na stae (w wyniku paszportyzacji) do miejsca ikraju, wktrym nie zamierzali wwikszoci pozosta. Dlatego te wszelkie statystyki, take te, prowadzone na bieco przez wadze radzieckie oraz polskie na emigracji po 1939 r., nie s wpeni wiarygodne. Niestety, nie posiadamy innych, dlatego te musz one stanowi podstaw naszych dalszych rozwaa.
May Rocznik Statystyczny Polski..., s.10; zob. te: Ziemie Wschodnie Polski..., s.2527. Jak szacuje Sawomir Kalbarczyk, liczba ydw-uciekinierw, ktrzy znaleli si pod okupacj radzieck siga okoo 200 tys.; zob.: S. Kalbarczyk, Wykaz agrw sowieckich miejsc przymusowej pracy obywateli polskich wlatach 19391943, cz. II, Warszawa 1997, przypis 30, s.58.
20 19
20
19 listopada 1939r. Czerwony Sztandar pisa oponad 80 tys. osobach zcentralnej izachodniej Polski znajdujcych si jakoby wtym czasie wLwowie21, abyo to ju po pierwszej akcji oczyszczania miast tzw. Zachodniej Biaorusi iZachodniej Ukrainy zuchodcw (bieecw)22. Sprawozdania PKWN z1944 r.szacoway uciekinierw we Lwowie nawet na okoo 120 tys. osb23. Podobne szacunki odnosz si do Biaegostoku. Zgodnie zraportami przesyanymi do Ministerstwa Informacji iDokumentacji Rzdu RP wLondynie ludno miasta, liczca w1939r. okoo 107 tys. osb, miaa wzrosn dziki uchodcom pocztkowo do 250 tys., za wpoowie padziernika 1939r. nawet do 300 tys. osb24. Byy to jednak dane znacznie zawyone, oczym wiadcz choby raporty radzieckie ztego okresu, wedug ktrych przez Biaystok przewino si wprawdzie kilkadziesit tysicy uchodcw, lecz wsamym miecie do 22 listopada 1939r. (czyli ju po wyborach iczciowym wywiezieniu zmiasta tej grupy) zarejestrowano ich zaledwie 56 68725. Oczywicie, nie mona wykluczy, e cz znich (zwaszcza dzieci oraz osoby czujce si zagroone zracji swej przedwojennej dziaalnoci lub penionych funkcji) moga uchyla si od rejestracji, lub nie zosta ni objta, jednak zaoenie, e liczba mieszkacw Biaegostoku wzrosa ponad dwukrotnie wydaje si znacznie przesadzone. Niestety, wchwili obecnej nie jest moliwe ustalenie faktycznej liczby uchodcw, ktrzy znaleli si na terenach zajtych przez ZSRR po 17 wrzenia 1939 r. Wiadomo na pewno, e byy to setki tysicy osb, za sam proces nie zakoczy si wraz zpodpisaniem porozumie olinii granicznej pomidzy ZSRR aIII Rzesz. Przez cay czas trway rnorodne prby przekraczania zielonej granicy, zarwno wjedn, jak iw drug stron. Do tego naley doliczy bliej nie sprecyzowan liczb ydw wypdzanych masowo zterenw zajtych przez wojska niemieckie na stron radzieck26. Dlatego te jakiekolwiek szacunki dotyczce tej grupy bd zawsze zaledwie danymi przyblionymi. Mona wprawP. aro, Ludno polska wZwizku Radzieckim..., s.42. Bdzie otym mowa wdalszej czci niniejszego rozdziau. 23 P. aro, Ludno polska wZwizku Radzieckim..., s.74. 24 Przechodzenie ludnoci zcentralnej Polski na tereny wschodnie, Centralne Archiwum Historii Ruchu Ludowego (dalej CAHRL), Zesp prof. Stanisawa Kota (dalej S. Kot), sygn. 89. 25 Raport biaostockiego Gorkomu (Gorodskoj Komitiet) O rezultatach sprawdzenia faktw podanych wlicie do redakcji Prawdy opooeniu ludnoci wmiecie Biaystok przesany na rce I sekretarza KC KP(b) Biaorusi P. K. Ponomarienki wgrudniu 1939 r., Pastwowe Archiwum Republiki Biaoru (Nacyjanalny archiu Respubliki Biearu, dalej NARB), f. 4, op. 3, d. 917, s.8789. 26 Wedug N. S. Lebiediewej wojska pograniczne NKWD w1939r. zatrzymay okoo 145 tys. osb uciekajcych spod okupacji niemieckiej do ZSRR. Byli to, najprawdopodobniej, wanie ydzi przeganiani masowo przez rne formacje niemieckie; zob.: Natalia S. Lebiediewa, Rozstrzeliwania ideportacje ludnoci polskiej wZSRR wlatach 19391941, Niepodlego iPami 1998, R. V, nr 2, s.186; zob. te: Pogranicznyje wojska SSSR. 1939 iju 1941. Sbornik dokumientow, Moskwa 1970, s.753.
22 21
21
dzie, opierajc si na sprawozdaniach wadz radzieckich, stara si obliczy przynajmniej pewne minimum dla ludnoci uchodczej, jednak nie wydaje si to rozwizaniem satysfakcjonujcym. Z kolei podawane m.in. przez P. aronia dane o500600 tys. uchodcach, ktrzy znaleli si na terenach okupowanych przez ZSRR27, mog zpowodzeniem suy jedynie na okrelenie maksymalnego puapu liczebnoci tej grupy. Najprawdopodobniej liczba uchodcw, ktrzy po 17 wrzenia 1939r. znaleli si we wschodnich wojewdztwach II RP, nie przekroczya 400450 tys. osb28, cho ite szacunku wymagaj dalszych wnikliwych studiw. Najwicej danych na ten temat zawieraj materiay powoanej 10 listopada 1939r. specjalnej komisji do spraw uchodcw, ktra miaa za zadanie dokona ich penej rejestracji oraz zorganizowa wykorzystanie czci znich jako taniej siy roboczej29. * * * 6 padziernika 1939r. radzieckie wadze okupacyjne, na rozkaz zMoskwy, ogosiy rozpisanie powszechnego gosowania na kandydatw do Zgromadze Ludowych. Radziecka propaganda chciaa za wszelk cen nada tej farsie charakter inicjatywy wyzwolonej spod jarzma iucisku ludnoci. Termin wyborw ustalono na 22 padziernika30. Po wyborach Zgromadzenia Ludowe Zachodniej Biaorusi iZachodniej Ukrainy zwrciy si do Rady Najwyszej ZSRR zpetycj oprzyczenie okupowanych terenw do Biaoruskiej iUkraiskiej SRR. Rada Najwysza ZSRR na swych posiedzeniach 1 i2 listopada rozpatrzya pozytywnie obie petycje. W skad Biaoruskiej SRR weszy: wschodnia Wileszczyzna, wojewdztwa: nowogrdzkie, poleskie ibiaostockie (z Puszcz Biao27 P. aro, Ludno polska wZwizku Radzieckim..., s.74. Podobne dane 600 tys. uchodcw zcentralnej izachodniej Polski zob.: Polska Wschodnia okupowana wlatach 19391941 przez ZSRR, Hoover Institution on War, Revolution and Peace (dalej HI), Anders Collection (dalej AC), pudo 68, doc. 62c, tablica 26, s.2930. 28 Obliczenia wasne autora m.in. na podstawie danych owielkoci deportacji zpadziernika 1939r. iczerwca 1940 r., szacunkw oliczbie osb pozyskanych do pracy wgbi ZSRR oraz szacunkw oliczbie osb ubiegajcych si oprawo powrotu na stron niemieck wiosn 1940 r. 29 W jej skad weszli . P. Beria, N. A. Buganin, N. M. Szwernik oraz przewodniczcy Rady Komisarzy Ludowych (Sowiet Narodnych Komissarow, dalej RKL) USRR, L. R. Korniec; zob.: N. S. Lebiediewa, Rozstrzeliwania ideportacje ludnoci polskiej..., s.182. Dokumenty radzieckie dotyczce tego tematu zob.: Rosyjskie Centrum Przechowywania iBadania Dokumentw Historii Najnowszej (Rossijskij centr chranienija iizuczenija dokumientow nowiejszej istorii, dalej RCChIDNI), f. 17, op. 3, d. 1015 i1016. Uwaga: wpracy N. S. Lebiediewej znajduj si odsyacze do konkretnych dokumentw, jednak bez podania ich nazw, ajedynie zpodaniem sygnatur. W dalszej czci pracy, jeli to tylko moliwe, bd podawa za autork take sygnatury dokumentw, na ktre si ona powouje. 30 Wicej na ten temat zob.: Albin Gowacki, Sowieci wobec Polakw na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej 19391941, d 1997, s.3948.
22
wiesk, Grodnem iAugustowem) oraz powiat omyski iczciowo powiaty: ostrocki iostrowsko-mazowiecki zwojewdztwa warszawskiego. W sumie 109 098 km2 zamieszkae przez okoo 4 595 tys. osb31. W skad Ukraiskiej SRR weszy: poudniowy rejon Polesia, wojewdztwa: woyskie, stanisawowskie, tarnopolskie oraz znaczna cz lwowskiego. W sumie 81 293 km2 iokoo 7 400 tys. osb32. Na podstawie tych samych uchwa Litwa otrzymaa Wilno itzw. tereny kowieskie. cznie 6 680 km2 iokoo 550 000 osb33. 28 listopada 1939r. Biuro Polityczne KC WKP(b) zatwierdzio projekt uchway Prezydium Rady Najwyszej ZSRR (Wierchownogo Sowieta SSSR) O nabyciu obywatelstwa ZSRR przez mieszkacw zachodnich obwodw Ukraiskiej iBiaoruskiej SRR. Na mocy obowizujcej ustawy O obywatelstwie ZSRR z19 sierpnia 1938r. nadano je wszystkim, ktrzy znajdowali si na terenach zajtych przez ZSRR z1 na 2 listopada 1939 r., jak rwnie tym wszystkim, ktrzy przybyli do ZSRR na podstawie porozumienia midzy rzdem radzieckim aniemieckim z16 listopada 1939 r.34 Oznaczao to wpraktyce rozcignicie na tych ludzi peni prawodawstwa radzieckiego ze wszystkimi pniejszymi tego konsekwencjami. Stao si tak po decyzji Rady Komisarzy Ludowych (Sowiet Narodnych Komissarow, dalej RKL) ZSRR z30 grudnia 1939r. orozpoczciu paszportyzacji. Akcja ta umoliwia wtrybie indywidualnym (dziki wpisom wdokumentach) pozbycie si zmiast oraz strefy przygranicznej wszystkich niepewnych Polakw. Szacunki dotyczce ludnoci, ktra znalaza si pod okupacj radzieck, naley jednak pomniejszy oosoby zmobilizowane we wrzeniu 1939r. do armii polskiej, azwaszcza otych wszystkich, ktrzy dostali si do niewoli niemieckiej. Wikszo jecw wojennych zagarnitych przez Niemcw nie powrcia bowiem do swych domw. Wyjtek stanowiy osoby narodowoci ukraiskiej ibiaoruskiej, wymienione na mocy wzajemnych umw wpadzierniku ilistopadzie 1939 r.35 Take wielu onierzy oraz wikszo oficerw ipodoficerw pojmanych przez Armi Czerwon nigdy nie powrcia do swych domw. Znaleli si oni wlicznych obozach jenieckich, anastpnie wobozach pracy przymusowej, na budowach drg strategicznych, wDonieckim Zagbiu Wglowym oraz obozach pracy przymusowej (m.in. rwieskim, krzyworoskim, jeleno-kaTereny, ktre weszy wskad republiki Ukraiskiej iBiaoruskiej, CAHRL, S. Kot, sygn. 90. Ibidem. 33 Tereny, ktre weszy wskad Litwy, CAHRL, S. Kot, sygn. 90. 34 Dekret Prezydium Rady Najwyszej ZSRR z29 XI 1939r. onabyciu obywatelstwa Zwizku Radzieckiego przez mieszkacw zachodnich obwodw Ukrainy iBiaorusi, Archiwum Wojskowego Instytutu Historycznego (dalej WIH), Zesp Ministerstwa Informacji iDokumentacji (dalej MID), sygn. V-20-10, dok. 14. 35 Komunikat oliczbie polskich jecw wojennych, szeregowcw ipodoficerw, przekazanych wadzom niemieckim iprzejtych od Niemcw przez wadze ZSRR, Agresja sowiecka na Polsk..., t. 1, s.335.
32 31
23
rakubskim izaporoskim)36. Reszta zgina zrk NKWD na podstawie marcowych decyzji Rady Najwyszej ZSRR. Cze onierzy wraz zarmi, lub te winny sposb, przedostaa si do Rumunii, anastpnie do Francji. Niewielki procent onierzy ioficerw zosta internowany na Litwie, anastpnie, po zajciu tego kraju przez ZSRR, trafi wrce NKWD. Pomimo tych wszystkich zastrzee moemy jednak zdu doz prawdopodobiestwa zaoy, e oglna liczba obywateli polskich znajdujcych si na terenach stanowicych stref wpyww ZSRR ulega zmianom in plus. Z racji napywu ludnoci uchodczej zmiany te sign mog nawet kilkuset tysicy osb. Troch bardziej zauwaalne byy zmiany wstanie ilociowym poszczeglnych narodowoci, szczeglnie za ydowskiej37, lecz itych, bez dokadnych informacji oskadzie etnicznym uchodcw, nie mona dzi zweryfikowa.
Jecy wojenni, dobrowolne wyjazdy do pracy, aresztowania i indywidualne zsyki do obozw pracy poprawczej, pobr do Armii Czerwonej, bataliony robocze (stroibataliony) Zanim przystpi do omawiania masowych, zorganizowanych akcji deportacyjnych ludnoci polskiej, musz wspomnie okilku innych strumieniach, ktrymi obywatele II RP powdrowali wgb ZSRR. Pierwszym byli onierze polscy zagarnici przez Armi Czerwon wtrakcie dziaa wojennych zwrzenia 1939r. Wraz zoddziaami liniowymi, jako jecy, zostali potraktowani take policjanci oraz inne suby mundurowe, zatrzymane przez nacierajce oddziay radzieckie. Ostateczne okrelenie liczby osb wzitych do niewoli nie jest dzi moliwe do zweryfikowania. W Prawdzie zkwietnia 1941r. podano liczb 190 tys. onierzy oraz 10 tys. oficerw38, co zkolei podwaao wczeniejsze owiadczenie W. Mootowa opojmaniu 300 tys. polskich jecw wojennych39. Najprawdopodobniej oglna liczba wzitych do niewoli (wraz zinternowanymi na Litwie iprzejtymi zczasem przez NKWD) bdzie oscylowa wgranicach 240250 tys. osb, wtym okoo 10 tys. oficerw40.
N. S. Lebiediewa, Rozstrzeliwania ideportacje ludnoci polskiej..., s.182. Mona bowiem zaoy, e liczba ludnoci ydowskiej na tych terenach wzrosa co najmniej osto tysicy, amoe nawet osto kilkadziesit tysicy osb, czyli o1012%. 38 P. aro, Ludno polska wZwizku Radzieckim..., s.58; zob. te: Polityka z19 padziernika 1987 r. 39 Komunikat taki zosta opublikowany wPrawdzie z2 listopada 1939 r. 40 Katy. Dokumenty zbrodni, t. 1: Jecy nie wypowiedzianej wojny sierpie 1939 marzec 1940, Warszawa 1995, s.18. Z kolei gazeta Ludowego Komisariatu Obrony ZSRR (Narodnyj
37 36
24
Jednak dla naszych dalszych rozwaa najwaniejsze jest nie to, ile osb zostao wzitych do niewoli, lecz to, jak wielu znich znalazo si wprzyszoci na terenach ZSRR iczy mogo (jeli nie trafio od razu do formujcej si Armii Polskiej) oczekiwa od Ambasady RP wZSRR pomocy. Na podstawie dostpnych dzi rde radzieckich zgry musimy odrzuci wszelkie obliczenia strony polskiej zokresu wojny oraz powojenne szacunki emigracyjne przyjmujce, e zdecydowana wikszo wzitych do niewoli onierzy polskich znalaza si pniej wprzymusowych obozach pracy wgbi ZSRR, lub te zagina wniewyjanionym do dzi miejscu iczasie41. Wiadomo, e pierwsze masowe zwolnienia jecw wojennych odbyy si jeszcze wtrakcie dziaa wojennych. 23 wrzenia 1939r. do szefa sztabu Frontu Ukraiskiego komdiwa Nikoaja Watutina zwrcili si gwnodowodzcy Wschodniej Grupy Armijnej, przeraeni liczb jecw, jacy dostaj si do niewoli. Jak donosili, tylko 22 wrzenia 1939r. musiano si zaj ponad 14 tys. jecw. Powodowao to ogromne kopoty techniczne iaprowizacyjne, zwaszcza e brak byo ywnoci, nie ustalono te adnych tras przemarszu, punktw ywienia, miejsc etapowych oraz miejsc do odpoczynku42. Apele tej treci, napywajce zrnych stron sprawiy, e 23 wrzenia 1939r. ukaza si podpisany przez Klimenta Woroszyowa iBorisa Szaposznikowa rozkaz, nakazujcy zwalnia jecw wojennych, chopw zZachodniej Biaorusi iUkrainy, jeli przedKomissariat Oborony SSSR) Krasnaja Zwiezda z17 wrzenia 1940r. pisaa owzitych do niewoli 10 generaach, 52 pukownikach, 72 podpukownikach, 5 131 oficerach, 4 096 podoficerach i181 233 szeregowych. Take szacunki Zbigniewa S. Siemaszko zbiene s ztymi obliczeniami 230 682 osb; zob.: Z. S. Siemaszko, W sowieckim osaczeniu 193943, Londyn 1991, s.5354. W swej pracy N. S. Lebiediewa szacowaa liczb wzitych do niewoli onierzy ioficerw Wojska Polskiego na ponad 240 tys.; zob.: N. S. Lebiediewa, Rozstrzeliwania ideportacje ludnoci polskiej..., s.182. Zdecydowanie odmienn liczb opublikowano wpracy Grif siekrietnosti snjat.... Mowa tam o432 536 wzitych do niewoli polskich onierzach ijecach wojennych; zob.: Grif siekrietnosti snjat. Potieri wooruonnych si SSSR wwojnach, bojewych diejstwijach iwojennych konfliktach. Statisticzeskoje issledowanije, Moskwa 1993, tab. 38, s.86. Jednak jak zauwaa wswej pracy R. Szawowski s to dane trudne do przyjcia, za najblisze prawdzie wydaj si cyfry podane przez W. Mootowa w1939r. okoo 230 tys. jecw wojennych; zob.: Ryszard Szawowski, Wojna Polsko-Sowiecka 1939, t. 1: Monografia, wyd. III poprawione iuzupenione, Warszawa 1997, s.505. 41 Tez tak przyj wswej pracy m.in. Z. S. Siemaszko, wedug ktrego zwolniono zaledwie 46 tys. osb, 14 tys. zamordowano, aponad 41 tys. zmaro na pnocy ZSRR do chwili ogoszenia amnestii. Do armii polskiej wZSRR dotaro wedug niego okoo 25 tys. osb, zagino za, lub zmaro wniewyjanionych okolicznociach, ponad 110 tys.; zob.: Z. S. Siemaszko, op. cit., s.5455. Warto te zapozna si zrozdziaem XII: Liczby Polakw wZSRR wwietle polskich rde emigracyjnych wlatach 193959 iniezalenych rde krajowych pracy Juliana Siedleckiego, Losy Polakw wZSRR wlatach 19391986, Bydgoszcz 1990, s.329343; zob. te: Wadysaw Wielhorski, Wspomnienia zprzey wniewoli sowieckiej, Instytut Polski iMuzeum Sikorskiego, Londyn 1965, s.11. 42 Natalia Lebiediewa, Katy, zbrodnia przeciwko ludzkoci, Warszawa 1997, s.69.
JECY WOJENNI, DOBROWOLNE WYJAZDY DO PRACY, ARESZTOWANIA
25
stawi dokumenty wiadczce otym, e zostali zmobilizowani przez Polakw43. Spotkao si to zostrymi protestami szefa zarzdu politycznego Armii Czerwonej Lwa Mechlisa44. ali si on wpimie do Jzefa Stalina, e zwalniani masowo jecy zapenili wszystkie moliwe drogi, utrudniajc prowadzenie jakichkolwiek dziaa wojennych. Zastrzega te, e bdzie kategorycznie domaga si stosowania do rozkazu ozatrzymywaniu wszystkich wojskowych ipolicjantw oraz przekazywaniu ich NKWD, tym bardziej e waktualnej sytuacji rozkaz ten pozosta wycznie na papierze45. Interwencje Mechlisa odniosy oczekiwany skutek i28 wrzenia Woroszyow wyda zarzdzenie ozawieszeniu rozkazu z23 wrzenia ozwalniania jecw46. Tym samym liczba wzitych do niewoli rni si bdzie nawet do znacznie od liczby dostarczonych do obozw jenieckich, na ktrych przejcie przygotowywao si NKWD47. W wyniku kopotw zutrzymaniem jecw dostarczanych masowo do obozw, 2 padziernika 1939r. specjalna komisja, wskad ktrej wszed m.in. . Beria, A. danow iL. Mechlis, zaaprobowaa projekt uchway Biura Politycznego KC WKP(b)48, wktrym proponowano masowe zwolnienia jecw wojennych (onierzy ipodoficerw) zamieszkaych na terenach okupowanych przez ZSRR (Zachodnia Ukraina iZachodnia Biaoru). Proponowano jedynie pozostawienie 25 tys. jecw do budowy strategicznej drogi Nowogrd WoyskiLww (tzw. Budowa Specjalna nr 1). W przypadku jecw pochodzcych zobszarw Polski zajtych przez III Rzesz postulowano, do czasu zakoczenia pertraktacji oprzekazaniu ich stronie niemieckiej, skoncentrowanie ich wspecjalnych obozach49. Posiedzenie Biura Politycznego KC WKP(b) zatwierdzio ten projekt50.
Ibidem; zob. te: Rozkaz wojenny K. Woroszyowa z23 wrzenia 1939r. wsprawie zwalniania polskich jecw wojennych, Rosyjskie Pastwowe Archiwum Wojskowo-Historyczne (Rossijskij gosudarstwiennyj wojenno-istoriczeskij archiw, dalej RGWIA), f. 37977, op. 1, d. 161, s.80. 44 Pismo naczelnika Gwnego Zarzdu Politycznego RKKA (Gawnoje Politycznoje Uprawlenije Raboczije-Kriestijanskoj Krasnoj Armii) L. Z. Mechlisa wsprawie bezprawnego zwalniania wzitych do niewoli jecw polskich, RGWIA, f. 35084, op. 1, d. 11, s.125; zob. te: Katy. Dokumenty zbrodni....., t. 1, s.20. 45 Ibidem. 46 N. Lebiediewa, Katy..., s.70. 47 Szybko okazao si, e nawet dla NKWD aprowizacyjne itechniczne problemy nadzoru nad jecami okazay si nie do pokonania. Nie tylko nie zdoano zapewni im pomieszcze mieszkalnych iywnoci, ale wrcz zapewni niezbdnej ilo wody pitnej. 48 Notatka . Berii iL. Mechlisa dla J. Stalina z2 padziernika 1939r. zawierajca propozycje NKWD wsprawie jecw wojennych, Katy. Dokumenty zbrodni....., t. 1, s.127131. 49 N. Lebiediewa, Rozstrzeliwania ideportacje ludnoci polskiej..., s.4; zob. te: Archiwum Prezydenta Federacji Rosyjskiej (Archiw priezidienta Rossijskoj Fiedieracyi, dalej APRF), f. 3, op. 50, d. 410, s.150152. 50 Wycig zprotokou nr 7 posiedze Biura Politycznego KC WKP(b). Decyzje wsprawie postpowania zjecami wojennymi oraz trybu zatwierdzania wyrokw trybunaw wojennych, Katy. Dokumenty zbrodni....., t. 1, s.131133
43
26
3 padziernika 1939r. . Beria poleci zwolni wszystkich jecw wojennych, szeregowcw Ukraicw, Biaorusinw oraz przedstawicieli innych narodowoci, ktrych ojczyzn jest terytorium Zachodniej Ukrainy iZachodniej Biaorusi51. Poza 20 tys. jecw zatrzymanych przy budowie drogi Nowogrd WoyskiLww52, dodatkowe 12 tys. Zastpca Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR Wasilij W. Czernyszow przekaza 14 padziernika 1939 r., na prob Komisarza Ludowego Hutnictwa elaza iStali ZSRR Fiodora A. Mierkuowa, do pracy wkopalniach zagbia Krzyworoskiego, Donieckiego iZaporoa53. Jecy bdcy mieszkacami ziem wczonych do ZSRR zostali wysani do prac wzakadach podlegajcych Zjednoczeniom: Dzieryskruda (2 100 osb), Leninruda (1 300), Oktiabrruda (1 100), NikopolMarganiec (513), Gawspiecstal (600). Natomiast jecw pochodzcych zwojewdztw centralnych skierowano do pracy wkopalniach wJelenowce (1 000), Nowotroicku (247) iKarakubsku (1 050), atake wkombinacie Zaporostal54. Jak wynika zdokumentw, pomimo ustale zNKWD, przedsibiorstwa podlege Ludowemu Komisariatowi Hutnictwa elaza iStali (Narodnyj komissariat czornoj mietaurgii, dalej NKCzM) nie stworzyy jecom ani naleytych warunkw do pracy, ani wystarczajcych warunkw bytowych55. Powodowao to wysok miertelno. Do 19 maja 1940r. wobozach podlegych NKCzM zmaro 51 jecw. Wywoao to liczne protesty uwizionych oraz masowe ucieczki. Do koca stycznia 1940r. zBudowy nr 1 oraz obozw podlegych NKCzM zbiegy wsumie 1 073 osoby, wkolejnych miesicach ucieko 335 osb56. W okresie od 7 do 18 padziernika 1939r. zwolniono na podstawie wydanych wczeniej rozkazw 42 500 szeregowcw ipodoficerw57. Natomiast
51 Rozkaz . Berii nr 001177 z3 padziernika 1939r. wsprawie zwolnienia czci jecw wojennych oraz ustalenia kategorii jecw wojennych podlegajcych wysaniu do odpowiednich obozw, Pastwowe Archiwum Federacji Rosyjskiej (Gosudarstwiennyj archiw Rossijskoj Fiedieracyi, dalej GARF), f. 9401, op. 1, d. 524, s.395398. 52 Do chwili wybuchu wojny pracowao tam, pomimo zwolnie, 14 135 osb; zob.: N. Lebiediewa, Katy..., s.261. 53 Protok umowy midzyresortowej wsprawie kierowania jecw wojennych do pracy wkopalniach, Katy. Dokumenty zbrodni....., t. 1, s.172173; zob. te: GARF, f. R5456, op. 30, d. 1617, s.2. 54 Dyrektywa Ludowego Komisarza Hutnictwa elaza iStali ZSRR (Narodnyj Komissar Czornoj Mietaurgii SSSR) Fiodora A. Mierkuowa iWasilija W. Czernyszowa dla kadry zarzdzajcej zjednocze ikopal oraz komendantw obozw jenieckich otrybie zatrudniania jecw, Katy. Dokumenty zbrodni..., t. 1, s.295296; N. Lebiediewa, Katy..., s.135. 55 Katy. Dokumenty zbrodni..., t. 1, przypis 1, s.173. Dokumenty na ten temat znajduj si wzbiorach Centrum Przechowywania Zbiorw Historyczno-Dokumentacyjnych wMoskwie (Centr chranienija istoriko-dokumientalnych kolekcyj, dalej CChIDK), f. 1/p, op. 2je, d. 8, s.28 oraz op. 2w, d. 2, s.413. 56 N. Lebiediewa, Katy..., s.137.
27
wokresie od 24 padziernika do 23 listopada 1939r. stronie niemieckiej przekazano 42 492 osoby, przejmujc jednoczenie od nich 13 759 osb58. W momencie rozpoczcia akcji zwalniania jecw wojennych wedug danych Szefa Zarzdu NKWD ZSRR ds. Jecw Wojennych, majora Piotra K. Soprunienki, wgestii NKWD znajdowao si ju zaledwie 90 627 osb, zczego 72 446 wobozach i18 181 wpunktach odbiorczych na terenie USRR iBSRR. W tej grupie znajdowao si 44 651 onierzy podlegajcych zwolnieniu i32 846 pozostajcych wobozach oraz 7 310 oficerw, 4 076 wywiadowcw, kontrwywiadowcw, andarmw, suby wiziennej ipolicjantw, atake 1 726 uchodcw59. Z danych Soprunienki przekazanych Stalinowi wgrudniu 1939r. wynikao, e oglna liczba jecw wojennych wzitych do niewoli przez oddziay Armii Czerwonej oraz internowanych idostarczonych zkrajw batyckich osigna 130 242 osoby60. Oznaczao to, e blisko 120 tys. onierzy ipodoficerw musiao zosta zwolnionych ju wpierwszych tygodniach po zakoczeniu dziaa wojennych. Nieco inne dane zostay przytoczone wraporcie z19 listopada 1939r. Mowa jest wnim oprzyjciu wsumie 125 tys. jecw wojennych61. Tak wic itu nie ma adnego ladu owziciu do niewoli iwysaniu do obozw 230 tys. jecw, zczego by wynikao, e blisko poow rozpuszczono zaraz po pierwszej rejestracji. We wszystkich obozach NKWD miano przetrzymywa ogem 39 600 osb, wtym 15 tys. oficerw, podoficerw, policjantw, andarmw. 42 tys. jecw odesano na Zachodni Biaoru iUkrain, natomiast 43 tys. przekazano wadzom niemieckim62. Z kolei N. Lebiediewa szacuje, e do 1 padziernika 1939r. punkty odbiorcze przejy wsumie od oddziaw Armii Czerwonej 99 149 jecw, zktrych 77 675 wysano do obozw rozdzielczych63.
N. S. Lebiediewa, Rozstrzeliwania ideportacje ludnoci polskiej..., s.4; zob. te: N. Lebiediewa, Katy: priestuplenije protiw czeowieczestwu, Moskwa 1994. Wedug innych dokumentw podlega zwolnieniu miao 44 651 osb; zob.: Zestawienie stanu liczbowego jecw wojennych podlegajcych zwolnieniu ipozostawionych wobozach, CChIDK, f. 1/p, op. 2a, d. 1, s.37. 58 N. S. Lebiediewa, Rozstrzeliwania ideportacje ludnoci polskiej..., s.182; zob. te: Informacja zbiorcza P. Soprunienki owymianie jecw wojennych zNiemcami z15 listopada 1939 r., Katy. Dokumenty zbrodni..., t. 1, s.256 oraz: Wykaz stanu liczebnego jecw wojennych wobozach NKWD 19 listopada 1939 r., ibidem, s.268. W innym zestawieniu mowa jest oprzekazaniu Niemcom 37 183 oraz przejciu od nich 13 544 osb; zob.: Komunikat oliczbie polskich jecw wojennych, szeregowcw ipodoficerw, przekazanych wadzom niemieckim iprzejtych od Niemcw przez wadze ZSRR wedug stanu z15 listopada 1939 r., Agresja sowiecka na Polsk..., t. 1, s.335. 59 Zestawienie stanu liczebnego jecw wojennych podlegajcych zwolnieniu ipozostawionych wobozach, Katy. Dokumenty zbrodni..., t. 1, s.156. 60 N. Lebiediewa, Katy..., s.275. 61 Wykaz stanu liczebnego jecw wojennych wobozach NKWD (Narodnyj komissariat wnutriennych die, Ludowy Komisariat Spraw Wewntrznych) wedug stanu z19 listopad 1939 r., Katy. Dokumenty zbrodni..., t. 1, s.268. 62 Ibidem. 63 N. Lebiediewa, Katy..., s.72.
57
28
Jednoczenie, 3 grudnia 1939 r., Biuro Polityczne KC WKP(b) zatwierdzio propozycj . Berii oniezwocznym aresztowaniu wszystkich, zarejestrowanych kadrowych oficerw Wojska Polskiego64. Wykonanie tej decyzji rozpoczo si prawie natychmiast. Jak donosi Ludowy Komisarz Spraw Wewntrznych Ukraiskiej SRR Iwan A. Sierow do 10 grudnia 1939r. na mocy tego rozporzdzenia aresztowano 570 osb, co wraz zaresztowanymi wokresie wczeniejszym daje liczb 1 057 zatrzymanych oficerw armii polskiej65. 28 lutego 1940 r., awic na niecay tydzie przed zapadniciem decyzji owymordowaniu jecw zobozw wKozielsku, Starobielsku iOstaszkowie oraz wszystkich innych miejsc objtych rozkazem, kontyngent jecw wojennych (szeregowych onierzy ipodoficerw) przebywajcych na terenie ZSRR liczy wedug danych radzieckich zaledwie 23 184 osoby, wtym 16 545 Polakw, 4 894 Biaorusinw, 892 Ukraicw, 641 ydw, 52 Rosjan, 151 Litwinw, 5 Tatarw, 2 Niemcw, 1 otysza i1 Czecha. Znajdowali si oni odpowiednio wobozie rwieskim 12 840, krzyworoskim 6 841, jeleno-karakubskim 1 907 izaporoskim 1 59666. Ponad 10 tys. znajdowao si wic wobozach podlegych Ludowemu Komisariatowi Hutnictwa elaza iStali, pozostali m.in. na Budowie nr 1, zktrej ewakuowano ich na wschd dopiero zchwil rozpoczciem dziaa wojennych wczerwcu 1941 r.67 Z grupy tej, wczasie forsownego marszu, zabito okoo 2 200 osb68. Z powodu braku moliwoci wykorzystywania na miejscu wszystkich wizionych nadal onierzy, wkocu maja 1940r. (m.in. za dotychczasow krnbrn postaw) rozkazem . Berii przeniesiono blisko 8 tys. osb zobozw podlegych NKCzM na Dalek Pnoc, na budow pnocnopeczorskiej magistrali kolejowej, podleg bezporednio pod Sieweldorag69. W marcu 1941r. przebywao tu 7 757 osb. Reszta, najprawdopodobniej, zmara zzimna iwycieczenia. W tej grupie do cikich prac nadawa si miao zaledwie 1 815 osb, do rednio cikich 3 310, ado lekkich 1 856. Pozostali nie byli zdolni do adnego wysiku70.
64 Wycig zprotokou nr 8 posiedze Biura Politycznego KC WKP(b). Decyzja ozatwierdzeniu propozycji NKWD ZSRR dotyczcej aresztowania wszystkich zarejestrowanych kadrowych oficerw Wojska Polskiego, Katy. Dokumenty zbrodni..., t. 1, s.297. 65 N. S. Lebiediewa, Rozstrzeliwania ideportacje ludnoci polskiej..., s.183; zob. te: RCChIDNI, f. 17, op. 162, d. 26, s.119 oraz: Centralne Archiwum Federalnej Suby Bezpieczestwa Rosji (Centralnyj archiw Fiedieralnoj Suby Biezopasnosti Rossijskoj Fiedieracyi, dalej CA FSB RF), f. 3, op. 6, d. 255, s.401402. 66 Informacja P. Soprunienki oskadzie narodowociowym jecw wojennych zobozw pracy, Katy. Dokumenty zbrodni..., t. 1., s.453. 67 Z. S. Siemaszko, op. cit., s.4547. 68 Krzysztof Popiski, Aleksandr Kokurin, Aleksandr Gurianow, Drogi mierci. Ewakuacja wizie sowieckich zKresw Wschodnich II Rzeczypospolitej wczerwcu ilipcu 1941, Warszawa 1995, s.7. 69 N. Lebiediewa, Katy..., s.223. 70 Ibidem, s, 226.
29
Po ogoszeniu amnestii, zgodnie zradzieckimi dokumentami oraz owiadczeniami wadz ZSRR, zwolnionych zostao 25 314 jecw wojennych, aprzynajmniej ludzi uznawanych przez stron radzieck za takowych71. Niestety, do dzi nadal nie wiadomo, ilu onierzy polskich faktycznie znajdowao si wniewoli wsierpniu 1941r. Wprawdzie P. Soprunienko, womawianym ju wczeniej raporcie, przygotowanym dla Stalina na jego spotkanie zpremierem Wadysawem Sikorskim pisa, e do punktw formowania si Armii Polskiej wZSRR wysano we wrzeniu 1941r. wsumie 25 115 osb72, za pozostao nie powoanych do armii ze wzgldu na stan zdrowia lub odmow suby 289 osb, jednak wtym samym raporcie informowa ofakcie istnienia wobozie wAktiubisku (zapewne zbiorczym obozie jenieckim) osb, ktre zostay odsunite od poboru na podstawie materiaw oddziau specjalnego, atake przebywania tam nie powoanych do armii polskiej osb narodowoci niemieckiej73. Natomiast zdanych zebranych przez N. Lebiediew wynika, e od chwili wybuchu wojny do lipca 1941r. liczba polskich jecw wojennych zmniejszya si wstatystykach oblisko 2,5 tys. osb iliczya 25 184 osoby. Pojawia si wic pytanie, skd wzio si jeszcze 130. * * * Drug grup byy osoby, ktre jak gosia radziecka propaganda na ochotnika wyjechay wgb ZSRR do pracy, gwnie do zagbi grniczych wDoniecku, Donbasie ina Uralu oraz do sowchozw wobwodach charkowskim, mikoajowskim czernihowskim iinnych. Termin wyjazdy ochotnicze by pojciem bardzo wzgldnym, gdy wadze radzieckie uciekay si czsto do przymusu izastraszania, dajc ludziom do wyboru albo w ochotniczy wyjazd do pracy, albo deportowanie wraz zca rodzin na wschd. W wielu wypadkach perswazja taka okazywaa si nad wyraz skuteczna. Inne fakty ochotniczego zacigu wizay si np. zchci usunicia si zoczu miejscowemu NKWD, jeli sytuacja niezwocznie tego wymagaa74. Lepsza bya wwczas najbardziej nawet za, ale wolna praca wkopalni, ni wizienie iobz pracy poprawczej gdzie pod krgiem polarnym.
71 Stanisaw Kot, Rozmowy zKremlem, Londyn 1959, s.8586; Albin Gowacki, Ocali irepatriowa. Opieka nad ludnoci polsk wgbi terytorium ZSRR (19431946), d 1994, s.23. 72 W podobnym zestawieniu wysanym do Mierkuowa 19 wrzenia 1941r. bya mowa owysaniu (cznie) 24 828 osb. W obozach pozostay 762 osoby, wtym 273 narodowoci niemieckiej. 234 osoby uznano za niezdolne do suby, 252 odmwiy wstpienia do armii polskiej. Jecw narodowoci niemieckiej skierowano do obozu spasozawodskiego, gdzie przebywali na pewno do koca grudnia 1943 r.; zob.: N. Lebiediewa, Katy..., s.270271. 73 Ibidem, s.275. 74 Z. S. Siemaszko, op. cit., s.106.
30
Byy jednak ido czste przypadki wyjazdw dobrowolnych. Naley pamita, e sytuacja gospodarcza we wschodnich wojewdztwach przedwojennej Polski nigdy nie bya najlepsza. Bezrobocie zwizane zprzeludnieniem wsi oraz nadmiarem rk do pracy wmiastach dawao si we znaki take przed wojn. Okupacja radziecka, niszczc kapitalistyczne struktury zatrudnienia, zniszczya naturalny ukad pracodawcapracobiorca, za wojna, napyw uchodcw zcentralnej Polski oraz kadr partyjnych iinnych dziaaczy zterenu ZSRR dodatkowo pogorszy itak trudn sytuacj na tym rynku pracy. Dlatego te dla wielu modych ludzi, gwnie narodowoci biaoruskiej, ukraiskiej czy ydowskiej, taki wyjazd by jedyn szans na wyrwanie si zndzy iewentualn popraw sytuacji bytowej, szczeglnie, gdy propaganda radziecka wyjazdy te malowaa wentuzjastycznych wrcz barwach. Prawie cay nacisk propagandowy szed zreszt wanie wkierunku polskich mniejszoci narodowych, ktrym now sytuacj geopolityczn starano si ukaza jako prawdziwe zrzdzenie losu. Oto, wodrnieniu od paskiej Polski, wojczynie wiatowego proletariatu godziwa praca ipaca jest dla wszystkich. Wystarczy tylko odrobina chci, aby korzystajc zpomocy miejscowych struktur partyjnych wyjecha do pracy wwielkich zagbiach wglowych ikombinatach przemysowych, gdzie czeka na wszystkich owo magiczne lepsze jutro. Takiej propagandzie wielu modych ludzi nie byo wstanie si oprze75. Nic wic dziwnego, e ju wpierwszych miesicach okupacji grupy modych ludzi, czciowo pod presj, czciowo za zwasnej inicjatywy, zaczy wyjeda zorganizowanymi grupami na wschd. 30 padziernika 1939r. zterenw wczonych kilka dni pniej do Biaoruskiej SRR wyjechaa pierwsza taka grupa, liczca ponad 1 200 osb76. W tym samym czasie trwaa rekrutacja robotnikw na terenach Zachodniej Ukrainy. Tu odzew by zdecydowanie wikszy, zwaszcza wrd modziey ukraiskiej. Do koca grudnia 1939r. zsamego tylko b. wojewdztwa lwowskiego, do pracy wZagbiu Donieckim wyjechao ponad 3 tys. osb77. O podobnych liczbach osb wyjedajcych ochotniczo do pracy wgbi ZSRR pisa wswej pracy P. M. Kaleniczenko78. Z kolei 21 grudnia 1939r. lwowski Czerwony Sztandar informowa, e ju okoo 15 tys. robotnikw miao opuci Zachodni Ukrain, udajc si do pracy wgbi ZSRR79. Znajduje to potwierdzenie wdokumentach radzieckich. W raporcie zastpcy
Jewish in Estern Poland and the USSR 193946, New York 1991. Rekrutacja robotnikw na wyjazd do Donbasu, CAHRL, S. Kot, sygn. 90. 77 P. aro, Ludno polska wZwizku Radzieckim..., s.86. 78 Wedug jego bada pierwsza zorganizowana grupa inynierw, technikw imajstrw oraz wykwalifikowanych robotnikw wliczbie 1 680 osb miaa opuci Lww iuda si do Donbasu 21 padziernika 1939 r., P. M. Kaleniczenko, Polka prohresywna emihracyja wSRSR wroki druhoji switowoji wijny, Kyjiw 1957, s.33. 79 Z. S. Siemaszko, op. cit., przypis 2, s.108109.
76 75
31
Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych USRR kapitana Nikoaja D. Gorliskiego z11 lutego 1940r. mwi si oprzybyciu na terytorium Ukraiskiej SRR 15 tys. bezrobotnych zamieszkaych wczeniej wmiastach iwsiach byej Polski80. Wrd osb dobrowolnie przemieszczajcych si wgb ZSRR byy take niewielkie grupy lekarzy81 oraz aktorw82 (gwnie narodowoci ydowskiej). Ostateczne oszacowanie liczebnoci tych wyjazdw nie jest dzi moliwe. Polskie opracowania (jeszcze zokresu wojny) podaj, e od padziernika 1939r. do kwietnia 1940r. tylko zterenw wczonych do USRR miao wyjecha okoo 17 tys. osb. Natomiast zcaego terytorium II Rzeczypospolitej, zajtego przez Armi Czerwon, wwyniku tzw. ochotniczego zacigu, wgbi ZSRR znalazo si ponad 40 tys. osb, wobec planowanych jakoby przez wadze radzieckie 120 tys.83. Wydaje si to liczb realn, biorc pod uwag faktyczne moliwoci ich wykorzystania84. Zawyanie szacunkw okolejne dziesitki tysicy bezrobotnych emigrujcych wgb ZSRR, tak jak to uczyni wswej pracy P. aro85, nie znajduje potwierdzenia wadnych dokumentach. Take liczba 120 tys. osb planowanych do pozyskania, jest mao prawdopodobna. Jak wynika zdokumentw radzieckich86, nawet ci, ktrzy jako pierwsi, dobrowolnie udali si na wschd do pracy, nie mogli znale zatrudnienia, atym samym ich sytuacja materialna nie tylko nie polepszya si, lecz wrcz ulega drastycznemu pogorszeniu. Zarejestrowano ucieczki, nielegalne przemieszczaRaport zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych USRR, kapitana bezpieczestwa pastwowego Nikoaja D. Gorliskiego dla Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR . P. Berii z11 lutego 1940r. owarunkach bytowych uchodcw ibezrobotnych przybyych zterytorium byej Polski do wschodnich icentralnych obwodw USRR wIV kwartale 1939 r., Iwan Bias, Represywno-karalna systema wUkrajini 19171953. Suspilno-politycznyj ta istoryko-prawowyj analiz, t. 2, Kyjiw 1994, s.143. 81 Z. S. Siemaszko, op. cit., s.106; Ilana Maschler, Moskiewski czas, Warszawa 1994. 82 Z. S. Siemaszko, op. cit. s.106108; Kazimierz Krukowski, Z Melpomen na emigracji, Warszawa 1987, s.2030. 83 Ruch istraty ludnoci polskiej, CAHRL, S. Kot, sygn. 89. 84 Niektrzy badacze podaj liczb okoo 50 tys. osb, lecz iona nie jest zbyt dobrze udokumentowana; zob.: Z. S. Siemaszko, O Polakach wZSRR, Zeszyty Historyczne nr 31, Pary 1975, s.184. Jeszcze wysze szacunki podaje S. Kalbarczyk. Wedug niego, do Donbasu, na Ural iKaukaz wyjechao ogem 5080 tys. ludzi; zob.: S. Kalbarczyk, Wykaz agrw sowieckich..., cz. II, przypis 29, s.58. Natomiast podcignicie przez Kalbarczyka pod wyjedajcych dobrowolnie 29 863 (waciwie powinno by 32 775, tak przynajmniej wynika zcytowanego dokumentu) bieecw zjesieni 1939r. jest bdem merytorycznym. Jak ju wczeniej pisaem, ludzi tych deportowano iich pobyt nie mia nic wsplnego zprac dobrowoln; zob.: S. Kalbarczyk, ibidem oraz: Deportaciji. Zachidnu zemli Ukrajiny knicia 30-ch poczatku 50-ch rr. Dokumenty, materiay, spohady, t. 1 19391945 rr, Lwiw 1996, s.86. 85 P. aro, Ludno polska wZwizku Radzieckim..., s.87. 86 Raport zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych USRR, kapitana bezpieczestwa pastwowego Nikoaja D. Gorliskiego dla Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR . Berii z11 lutego 1940 ..., s.144146.
80
32
nie na terenach obwodw wcelu znalezienia lepszej pracy iporzucanie zakadw, ktre nie potrafiy zapewni minimum utrzymania87. Wrd rozczarowanych cik prac, niskimi zarobkami ikatastrofalnymi warunkami mieszkaniowymi najwicej byo ydw88 Nie wiadomo te, ile osb za porzucenie pracy inielegalne opuszczenie nowego miejsca zamieszkania zostao ukaranych aresztem, wizieniem lub nawet zesaniem do obozu pracy poprawczej. Przy wczesnym prawodawstwie radzieckim, bardzo rygorystycznie podchodzcym do wszelkich nieuzasadnionych spnie iprzerw wpracy89, przypadki takie na pewno nie naleay do rzadkoci. * * * Kolejn, znaczc grup stanowi wszyscy aresztowani przez okupacyjne wadze radzieckie iskazani na mocy wyrokw sdw lub specjalnego, zaocznego trybunau OSO (Osoboje Sowieszczanije) na kar zesania do poprawczych obozw pracy. Przy omawianiu powyszej kategorii naley podkreli, e do czerwca 1941r. jakakolwiek wysyka do obozw pracy poprawczej nie moga si odby wramach deportacji. Do obozw mona byo trafi wycznie wwyniku aresztowania iosadzenia wwizieniu, po otrzymaniu wyroku, wydanego bd przez sd po zakoczeniu ledztwa iodbyciu najkrtszej nawet rozprawy, bd zaocznie, na mocy postanowienia OSO. Dopiero wtrakcie deportacji ludnoci pastw batyckich wlatem 1941 r., na mocy postanowie NKWD90, gowy rodzin oddzielano od reszty zsyanych iosobnymi transportami wywoono bezporednio do obozw pracy poprawczej91. Poniewa mamy relacje otym, e iw przypadku niektrych polskich rodzin, deportowanych wczerwcu 1941 r., stosowano to rozporzdzenie, bdziemy mieli do czynienia zbliej nie sprecyzowan grup osb odczonych od swych rodzin przed zaadunkiem do wagonw, jednak bez pewnoci, czy zdoano ich wysa do obozw przed wybuchem wojny radziecko-niemieckiej (zwaszcza, gdy chodzi oakcj deportacyjn na terenach tzw. Zachodniej Biaorusi), czy te rozstrzelano na miejscu, bd wrnorodnych okolicznociach zwolniono. Aresztowania izwizane znimi pniejsze zsyki do agrw rozpoczy si niezwocznie po zajciu terenw Polski przez Armi Czerwon iNKWD. Objy swym zasigiem wszystkich, ktrzy odgrywali przed wojn jakkolwiek waIbidem, s.144145. B. C. Pinchuk, Sthetl Jews under Soviet Rule. Eastern Poland on the Eve of the Holocaust, Cambridge 1991, s.47. 89 Maria Turlejska, Prawdy ifikcje. Wrzesie 1939grudzie 1941, Warszawa 1966, s.496497. 90 Powszechnie znana dyrektywa Iwana A. Sierowa; zob.: S. Kalbarczyk, Wykaz agrw sowieckich miejsc przymusowej pracy obywateli polskich wlatach 193943, cz. I, Warszawa 1993, s.13. 91 Ibidem, s.9.
88 87
33
niejsz rol wyciu spoecznym, samorzdowym, politycznym lub gospodarce, bez wzgldu na narodowo. Dotyczyy zwaszcza oficerw ipodoficerw Wojska Polskiego suby zasadniczej irezerwy, oficerw ipodoficerw Policji Pastwowej nie wzitych do niewoli wtrakcie dziaa wojennych, pracownikw wiziennictwa, osb zajmujcych si na szerok skal handlem, ziemian iwielkich wacicieli ziemskich, przedsibiorcw, wacicieli magazynw iduych sklepw, osb czynnie sprzeciwiajcych si nowej wadzy, dziaaczy politycznych, pracownikw aparatu administracyjnego, sdowniczego iprokuratorskiego, sdziw, awnikw, adwokatw, prokuratorw, narodowych (ukraiskich, ydowskich, biaoruskich) dziaaczy spoecznych, kulturalnych ireligijnych, dziaaczy nacjonalistycznych, osb bdcych wsppracownikami oraz konfidentami policji, wywiadu ikontrwywiadu, osb nalecych do podziemnych organizacji ocharakterze niepodlegociowym, osb powizanych wprzeszoci zparti komunistyczn, wszystkich przekraczajcych nielegalnie granic radzieckoniemieck, radziecko-litewsk, radziecko-wgiersk iradziecko-rumusk, osb uznanych przez nowe wadze za niebezpieczne bez wzgldu na charakter owego zagroenia oraz osb amicych rozporzdzenia radzieckie. Oddzieln grup stanowiy rejestrowane wpolicyjnych kartotekach prostytutki, ktre zostay zesane wtrybie administracyjnym na teren Kazachstanu. Jak wida obszar zainteresowa radzieckich sub bezpieczestwa by szalenie rozlegy, lecz nie mona wadnym wypadku mwi wycznie oterrorze lepym inie przemylanym. Wprawdzie by on wwielu przypadkach podparty star zasad, e wrd setek losowo wybranych osb trafi si itakie, zktrych da si co wydoby, bd ktre pjd na wspprac, to jednak wikszo aresztowa miaa wwyrany sposb nie tylko osabi, ale izastraszy patriotyczny ywio polski, atake, jeli to moliwe, dostarczy jak najwicej informacji oosobach stanowicych potencjalne zagroenie dla pastwa radzieckiego inowo instalujcego si systemu. A takim zagroeniem mg by zarwno zbrojny opr, jak inielegalny handel czy te szeptana propaganda wszystko wzalenoci od chwilowego zapotrzebowania. Pierwszy rozkaz, dotyczcy tworzenia specjalnych list proskrypcyjnych, wedug ktrych wprzyszoci mona by byo rozpocz aresztowania ocharakterze prewencyjnym, zosta wydany 5 padziernika 1939r. przez zastpc Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR Wsiewooda N. Mierkuowa izobowizywa naczelnikw Zarzdw Krajowych iObwodowych NKWD, naczelnikw Oddziaw Specjalnych Okrgw Wojennych, Naczelnikw Oddziaw IT (Isprawitielno-trudowyje agierja) iITK (Isprawitielno-trudowyje koonii) oraz Naczelnikw Administracji iWydziaw NKWD ZSRR do jak najszybszego oczyszczenia terytorium Zachodniej Ukrainy iZachodniej Biaorusi zwrogo nastawionych elementw. Zalecano wnim ujawni, wedug istniejcych iarchiwalnych materiaw ledczych: uczestnikw trockistowskich, biaoemigra-
34
cyjnych, narodowych, terrorystycznych iinnych organizacji istniejcych na terytorium Zachodniej Ukrainy iBiaorusi, atake: tajnych agentw obcych wywiadw, prowokatorw, wacicieli konspiracyjnych mieszka, dywersantw, kontrabandzistw, pracownikw polskich organw wywiadu, kontrwywiadu, andarmerii ipolicji. Wszystkie te osoby winne byy zosta rozpracowane, za ich dokadne wykazy przesane do Ludowych Komisarzy Spraw Wewntrznych USRR I. Sierowa iBSRR . Canawy92. Zanim to nastpio, na terenach zajmowanych przez Armi Czerwon dziaay specjalne grupy operacyjne (dalej specgrupy). Miay one dokona likwidacji starego aparatu pastwowego izastpi go nowymi organami wadzy pastwowej (przy wspudziale iwydatnej pomocy ze strony komunistycznych funkcjonariuszy partyjnych) oraz oczyci zajte tereny zobcych klasowo iniepewnych politycznie elementw. Pocztkowo wspieray one take ludno ukraisk ibiaorusk wrozprawie ze znienawidzonymi wrogami ludu. Z chwil powoania waciwych struktur NKWD specgrupy rozwizay si, przekazujc wszystkich aresztowanych do dyspozycji przybyych na te tereny oficerw ledczych. Wraz ztworzeniem si struktur NKWD powstay dodatkowo cztery Wydziay KolejowoTransportowe (Dorono-transportnyje otdiea, dalej DTO) NKWD: Biaostocki, Brzesko-Litewski Kowelski iLwowski odpowiedzialne za siatk linii kolejowych ipodlege bezporednio Gwnemu Zarzdowi Bezpieczestwa Pastwowego (Gawnoje uprawlenije gosudarstwiennoj biezopasnosti, dalej GUGB) NKWD ZSRR. Aresztowania iledztwa prowadziy take Wydziay Specjalne (Osobyje otdiea, dalej OO) GUGB NKWD ZSRR Kijowskiego iBiaoruskiego (od 1940r. Zachodniego) Specjalnych Okrgw Wojskowych (Osobyje wojennyje okrugi, dalej OWO)93. W ujciu geograficznym aresztowania dotyczyy przede wszystkim terytoriw zajtych przez ZSRR we wrzeniu 1939 r., Wileszczyzny od chwili jej zajcia przez Armi Czerwon we wrzeniu 1939r. do momentu przekazania jej Litwie zgodnie zumow z12 padziernika 1939 r., terenw pastw batyckich (Litwa, otwa iEstonia) po zajciu ich przez ZSRR wczerwcu 1940r. oraz terenw republik radzieckich, na terenie ktrych, czy to przymusowo, czy te dobrowolnie, znaleli si po 17 wrzenia 1939r. polscy obywatele94. Aresztowania odbyway si na podstawie posiadanych informacji, bd po przypadkowym zatrzymaniu, czy te denuncjacji. Po zatrzymaniu podejrzanego rozpoczyna si kilku, aczasem nawet kilkunastomiesiczny etap ledztwa iprze92 cile tajny rozkaz Narodowego Komisarz Spraw Wewntrznych ZSRR nr 001353 z5 padziernika 1939 r., brak sygn., kopia wzbiorach autora. 93 O. A. Goranow, A. B. Roginskij, Ob ariestach wzapadnych obastiach Bieorussii iUkrainy w19391941 gg., w: Riepriessii protiw polakow ipolskich gradan, Istoriczeskije sborniki Miemoriaa, Moskwa 1997, s.7879. 94 S. Kalbarczyk, Wykaz agrw sowieckich..., cz. I, s.12.
35
sucha. W ogromnej wikszoci efektem kocowym by wyrok opiewajcy na 3, 5, 8, wwyjtkowych przypadkach 10 lat obozw pracy poprawczej95, wydany gwnie przez OSO NKWD ZSRR96 zaoczny, wyrokujcy wtrybie administracyjnym sd organw bezpieczestwa pastwowego, utworzony 10 lipca 1934 r.97 Przewodniczcym OSO by zurzdu Ludowy Komisarz Spraw Wewntrznych, za czonkami jego wsppracownicy (penomocnik NKWD na RSFRR, komendant Zarzdu Gwnego Milicji Robotniczo-Chopskiej). W posiedzeniach powinni dodatkowo uczestniczy Prokurator ZSRR lub jego zastpca, Ludowy Komisarz Spraw Wewntrznych republiki zwizkowej, na ktrej terenie zostao popenione przestpstwo oraz przedstawiciel KC WKP(b). OSO miao prawo wydawa wyroki do 10 lat pozbawienia wolnoci98, nie mogo natomiast wydawa wyrokw mierci, ktre byy zastrzeone dla sdw99. Wyroki wydawane przez OSO byy wrczane bd jeszcze wtrakcie pobytu danej osoby wwizieniu, bd ju wczasie pobytu wobozie. Wyrok mona byo przyj do wiadomoci ipodpisa, lub nie100 co itak nie miao formalnie znaczenia. Sprawy przekraczajce uprawnienia OSO byy rozpatrywane przez sdy. W takich przypadkach rozprawa trwaa najwyej kilka, kilkanacie minut, cho zapaday na nich nawet kary mierci. Te jednak wykonywane byy wdo rzadkich przypadkach. Najczciej, nawet bez wiedzy samego skazanego (na mocy przepisu oobowizkowym odwoaniu od wyroku mierci), wystpowano zprob oask, ktra bya uwzgldniania ikar zamieniano na wieloletni pobyt wagrach najczciej 1015 lat101. Jak wynika zdanych radzieckich wcaym okresie okupacji na kar mierci skazano 1 208 osb, zczego 267 wyrokw wyday OO NKWD ZSRR Biaoruskiego iKijowskiego Okrgw Wojskowych, za 941 UNKWD iDTO NKWD ZSRR Zachodniej Biaorusi iUkrainy. Wyrokw powyej 10 lat, awic zduym prawdopodobiestwem bdcych aktem aski wobec skazanego na mier byo wsumie 76. Nie ma jednak pewnoci, e wyroki te wykonano. Do tego naley doliczy skazanych na mier decyzj Biura Politycznego KC WKP(b) z5 marca 1940r. W sumie bd to co najmniej 26 984 osoby, zktrych bez wtpienia zgadzono 21 857 osb. 14 552 stanowili jecy obozw wKozielsku, Ostaszkowie iStarobielsku, pozostae 7 305 osoby zostaWicej S. Kalbarczyk, Wykaz agrw sowieckich..., cz. II, s.1922. Kazimierz Zamorski, Stanisaw Starzewski, Sprawiedliwo sowiecka, Warszawa 1994, s.61. 97 Bogdan Lewicki, Terror irewolucja, Pary 1965, s.68. 98 Od 1937r. maksymalne wyroki wydawane przez OSO opiewa mogy na 8 lat. Dopiero w1940r. OSO otrzymay prawo skazywania na 10 lat agrw. 99 ak (Jacques) Rossi, Sprawocznik po GUAG-u, cz. 1, Moskwa 1991, s.254256. Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej uprawnienia OSO wzrosy. Odtd mogo ono skazywa na kar mierci postanowienie Pastwowego Komitetu Obrony (Gosudarstwiennyj Komitiet Oborony, dalej GKO) ZSRR nr 903 ss z17 listopada 1941 r. 100 Ibidem. 101 K. Zamorski, S. Starzewski, op. cit., s.9091.
96 95
36
y rozstrzelane winnych obozach iwizieniach Zachodniej Ukrainy iBiaorusi. Do tego trzeba doliczy take ofiary drg mierci102. Jednak wikszo znich nie bya skazana na kar mierci izostaa stracona wycznie na podstawie specjalnych decyzji zczerwca 1941r. ooczyszczaniu wizie. Oddzieln spraw byy mordy dokonywane przez paramilitarne organizacje komunistyczne (m.in. milicj, czy te rnego rodzaju strae) organizowane bd podegane do akcji przez agentw radzieckich oraz Armi Czerwon, NKWD istruktury partyjne, jak rwnie rozstrzeliwania wtrybie doranym na mocy wyrokw sdw polowych, stosowane wczasie wkraczania Armii Czerwonej iNKWD na terytorium Polski we wrzeniu 1939 r.103 Liczba osb represjonowanych nie jest inigdy zapewne nie bdzie wpeni znana, cho wszystko wskazuje na to, e ofiar pierwszych tygodni radzieckiego terroru byo kilka tysicy. Obywatele polscy byli skazywani najczciej zartykuu 58104 kodeksu karnego RFSRR z1936 r., skadajcego si zkilkunastu podpunktw: kontrrewolucja (p. 1), powstanie zbrojne lub napa wcelach kontrrewolucyjnych (p. 2), kontakty wcelach kontrrewolucyjnych (p. 3), pomoc midzynarodowej buruazji (p. 4), nakanianie obcego pastwa do wojny zZSRR (p. 5), szpiegostwo (p. 6), podkopywanie gospodarki pastwowej, handlu, transportu itp. (p. 7), terror (p. 8), akty niszczycielskie dokonywane wcelach kontrrewolucyjnych wobec linii kolejowych, rodkw cznoci itp. (p. 9), antyradziecka agitacja ipropaganda (p. 10), jakakolwiek dziaalno zmierzajca do popenienia przestpstwa ocharakterze kontrrewolucyjnym (p. 11), nie doniesienie oplanowanym lub popenionym przestpstwie kontrrewolucyjnym (p. 12), walka zmidzynarodowym ruchem robotniczym, lub jak kto woli kontrrewolucja historyczna (p. 13), sabota kontrrewolucyjny (p. 14)105. Dodatkowo, na mocy decyzji OSO, skazywano ich za tzw. przestpstwa literowe: podejrzenie oszpiegostwo (podozrienije wszpionae, PSz), kontakty prowadzce do podejrzenia oszpiegostwo (swiaz wiestujuszczaja podozrienije wszpionae, SWPSz), antyradziecka agitacja (an102 Przykadem takiej zbrodni jest masakra pod Czerwieni winiw ewakuowanych zMiska. Wicej na ten temat zob.: J. Stankiewicz-Januszczak, Marsz mierci. Ewakuacja winiw zMiska do Czerwieni 2427 czerwca 1941 r., Warszawa 1999. 103 Obszern dokumentacj na ten temat mona znale wpracy R. Szawowskiego Wojna Polsko-Sowiecka 1939, wrozdziale VII: Krajobraz po sowieckiej agresji ipolskiej obronie: zbrodnie wojenne oraz zbrodnie przeciw ludzkoci wpierwszych dniach itygodniach okupacji, t. 1, s.351431. 104 Na KK RFSRR opieray si KK BSRR, USRR iLSRR, na mocy ktrych zapadaa wikszo wyrokw skazujcych. Rniy si one jedynie numeracj niektrych artykuw, wtym wspomnianego art. 58. W KK BSRR nosi on numer 54, wKK USRR, podobnie jak wRSFRR 58. Wicej na temat artykuw politycznych wKK BSRR zob.: Uadzimir Adamuszka, Palitycznyja represii 2050-ych hadoy na Biearusi, Minsk 1994, s.13. 105 Peny tekst art. 58; zob.: . Rossi, op. cit., cz. 2, s.489498.
37
tisowietskaja agitacyja, ASA), element antyradziecki (antysowietskij elemient, ASE), socjalnie niebezpieczny element (socyalno-opasnyj elemient, SOE), socjalnie szkodliwy element (socyalno-wriednyj elemient, SWE), element szczeglnie niebezpieczny (obszczestwienno opasnyj elemient, OOE), czonkowie rodziny osoby skazanej wjednej zww. kategorii (czlen siemji, CzS)106. Oddzieln grup stanowiy ofiary rozporzdzenia wydanego przez zastpc Ludowego Komisarza Bezpieczestwa Pastwowego Iwana Sierowa 21 stycznia 1941 r., adotyczcego deportacji ludnoci zpastw batyckich wczerwcu 1941 r.107. Byli to gwnie mczyni (tzw. gowy rodzin) odczeni iwywiezieni bezporednio do obozw pracy poprawczej. Wobec tych ludzi po raz pierwszy nie zastosowano indywidualnych orzecze OSO iwyrokw sdowych, ajedynie odgrn decyzj administracyjn. Cz znich, zwaszcza aresztowani na terenie Zachodniej Biaorusi, zchwil wybuchu wojny radziecko-niemieckiej zostaa stracona wmasowych egzekucjach108. Do dzi nie jestemy wstanie ustali faktycznej liczby osb, ktre od wrzenia 1939r. do czerwca 1941r. trafiy do obozw pracy poprawczej. Polskie opracowania wymieniaj najczciej 250 tys. osb109, cho s itacy, ktrzy szacuj zesanych na 450 tys.110 iwicej111. Jedynie Krystyna Kersten wswych opracowaniach pisaa odziesitkach tysicy osb aresztowanych wtrybie indyK. Zamorski, S. Starzewski, op. cit., s.10; . Rossi, op. cit., czast 1, s.4043. Wiktor Sukiennicki, Biaa ksiga. Fakty idokumenty zokresu dwch wojen wiatowych, przedruk zwydania paryskiego 1964, s.150. 108 Jedna ztakich egzekucji odbya si wJudziance, wpowiecie siemiatyckim. Stracono wniej 14 mczyzn, ktrych odczono jako gowy rodzin, jednak nie zdoano wyekspediowa do obozu. Relacja Henryka Franciszka Ekielskiego, zbiory wasne autora. 109 Bohdan Podoski szacowa liczb indywidualnie zesanych do obozw na mocy wyrokw sdowych iOSO na 250 tys.; zob.: B. Podoski, Polska wschodnia 19391941, Rzym 1945, s.10. Podobnymi danymi operowali: Bolesaw Kunierz, Stalin and the Poles, London 1949, s.80; Robert Conquest, The Great Terror, New York 1968, s.532; Dariusz Cherubin, Ludno polska wwizieniach iobozach radzieckich wlatach 19391941, Warszawa 1989, s.17; K. Zamorski, S. Starzewski, op. cit., s.101; Wadysaw Wielhorski, Los Polakw wniewoli sowieckiej (19391956), Londyn 1956, s.14; Wadysaw Babiski, Przyczynki historyczne do okresu 19391945, Londyn 1967, s.108; Wadysaw Pobg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski 18641945, t. III: Okres 19391945, przedruk wydania londyskiego 1960, s.111; Tadeusz Walichnowski (red.), Deportacje iprzemieszczenia ludnoci polskiej wgb ZSRR 19391945. Przegld pimiennictwa, Warszawa 1989, s.24; Z. S. Siemaszko, op. cit., s.74; Polska Wschodnia okupowana wlatach 19391941..., tab. 27. 110 Stanisaw Swianiewicz, Forced Labour and Economic Development, LondonNew York Toronto 1965, s.41; J. Siedlecki, op. cit., s.84. 111 Andrzej Albert (Wojciech Roszkowski), Najnowsza historia Polski, cz. II: 19391945, Warszawa 1983 pisze oblisko 900 tys. polskich ofiarach GUAG-u. W swej najnowszej ksice nie precyzuje ju tak dokadnie danych, piszc jedynie okilkuset tysicach ofiar, co itak sugeruje, e faktyczna liczba winiw musiaa by znacznie wysza; zob.: W. Roszkowski, Historia Polski 19141990, Warszawa 1991, s.98.
107 106
38
widualnym112. Pierwszym, ktry przeprowadzi prb wyliczenia na nowo liczby polskich winiw GUAG-u (Gawnoje uprawlenije isprawitielno-trudowych agieriej itrudowych posielenij) by Krzysztof Jasiewicz. Wedug jego szacunkw wszystkich osb aresztowanych byo okoo 90 tys.113. Wprawdzie Sawomir Kalbarczyk poddaje te szacunki wwtpliwo114, wydaje si jednak, e faktyczna liczba zesanych wtrybie indywidualnym na podstawie wyrokw sdw oraz orzecze OSO nie przekroczy 100 tys. osb. Swoje hipotetyczne szacunki opieram na dostpnych ju dzi dokumentach NKWD, mwicych oliczbie aresztowanych iskazanych wokresie pierwszych miesicy okupacji, ktre jak wiemy zwielu wspomnie byy czasem najwikszego nasilenia terroru na ziemiach okupowanych. Mia on dwa konkretne zadania: opanowanie iizolowanie najbardziej patriotycznego iopiniotwrczego ywiou polskiego oraz zastraszenie pozostaej ludnoci cywilnej nieuchronnoci dostania si wtryby NKWD wmomencie prb organizowania jakiegokolwiek oporu. Szacunki te pokrywaj si take zdanymi historykw rosyjskich, ktrzy liczb aresztowanych wcaym okresie radzieckiej okupacji szacuj na podstawie dostpnych statystyk NKWD na okoo 92,5 tys. do koca lutego 1941 r.115. Dodajc do tego aresztowania wokresie marzecczerwiec 1941r. liczba uwizionych nie przekroczy zapewne 110 tys., chyba, e wliczymy wto aresztowanych mczyzn zdeportacji czerwcowej. Wedug innych rde liczba wszystkich aresztowanych do koca maja 1941r. wyniosa 138 688 osb, lecz wliczbie tej najprawdopodobniej znajduj si take osoby przekazane zjednego wizienia do drugiego iz kadego znich wpite raz jeszcze do centralnej ewiKrystyna Kersten, Repatriacja ludnoci polskiej po II wojnie wiatowej. Studium historyczne, Wrocaw 1974, s.33. 113 Krzysztof Jasiewicz, Obywatele polscy aresztowani na terytorium tzw. Zachodniej Biaorusi wlatach 19391941 wwietle dokumentacji NKWD/KGB, Kwartalnik Historyczny 1994, nr 1, s.114. 114 Nie zaprzecza tej liczbie, ajedynie j precyzuje, uwaajc, e 90 tys. aresztowanych, to osoby zatrzymane za przestpstwa polityczne, do ktrych naley doliczy zatrzymanych przy prbach przekroczenia granicy oraz oskarone oprzestpstwa ocharakterze kryminalnym. Tkwi tu jednak pewne niebezpieczestwo, gdy zdarzay si przypadki oskare oczyny kryminalne osb dziaajcych wantyradzieckim ruchu oporu. Dziao si tak m.in. dlatego, e wchwili wpadki lepiej byo sprowokowa wybryk kryminalny iodpowiada ze znacznie agodniejszych artykuw ni polityczne; zob.: S. Kalbarczyk, Wykaz agrw sowieckich..., cz. II, s.2325. 115 Zob. tablica 1. Dane te rni nieco si od ujawnionego kilka lata temu raportu NKWD dla KC WKP(b) iRKL ZSRR zgrudnia 1940 r., wktrym informowano oaresztowaniu na Zachodniej Ukrainie iBiaorusi wokresie wrzesie 1939 grudzie 1940 r., wramach oczyszczania terenu zantysowieckiego iwrogiego elementu 90 407 osb; zob.: Policija imilicija Rosii: stranicy istorii, Moskwa 1995, s.119. Problem polega jednak na tym, e wcytowanym zestawieniu 39 411 osb stanowi zatrzymani przy prbie przekraczania granicy, awic nie polityczni. Tak wic faktycznie aresztowanych za dziaalno kontrrewolucyjn wcaym tym okresie bdzie 50 996 osb. Wicej na ten temat zob.: S. Kalbarczyk, Wykaz agrw sowieckich..., cz. II, przypis 74, s.63.
112
39
dencji (jest to bowiem zestawienie ruchu winiw na terenie Zachodniej Biaorusi iUkrainy)116.
Tablica 1 Liczba osb aresztowanych we wschodnich wojewdztwach II RP wokresie okupacji radzieckiej 19391941 wedug danych radzieckich
Okres 1939 1940 stycze luty marzec kwiecie maj czerwiec lipiec sierpie wrzesie padziernik listopad grudzie 1941 stycze luty Razem: Liczba aresztowanych 18260 2213 4982 6278 5350 6009 8530 12258 3501 10552 3535 3181 3128 2177 2546 92500
rdo: O. A. Goranow, A. B. Roginskij, Ob ariestach wzapadnych obastiach Bieorussii iUkrainy w1939 1941 gg., w: Riepriessii protiw polakow ipolskich gradan, Istoriczeskije sborniki Miemoriaa, Moskwa 1997, s.88.
Tablica 2 Liczba osb aresztowanych we wschodnich wojewdztwach II RP wokresie okupacji radzieckiej 19391941 wpodziale na narodowoci, wedug danych radzieckich
Rok 1939 1940 1941 Razem Wszystkich aresztowanych 19 382 75 448 12 310 107 140 Polakw 10 557 (54,5%) 28 932 (38,3%) 3 459 (28,1%) 42 948 (40%) Ukraicw 3 033 (15,6%) 15 599 (20,7%) 5 554 (45,1%) 24 186 (22,6%) ydw 2 100 (10,8%) 20 406 (27%) 1 084 (8,8%) 23 590 (22%) Biaorusinw 2 489 (12,8%) 4 580 (6%) 1 022 (8,3%) 8 091 (7,4%) Innych 1 203 (6,2%) 5 931 (7,8%) 1 191 (9,6%) 8 325 (7,7%)
rdo: Jak wtablicy 1, s.89.

116
O. A. Goranow, A. B. Roginskij, Ob ariestach wzapadnych obastiach..., tab. 1, s.97.
40
Gdy przypatrzymy si zapadajcym wyrokom zauwaymy, e najwicej spraw toczono zoskarenia oprzynaleno do organizacji ocharakterze kontrrewolucyjnym (art. 58 p. 2, 4 i11 KK) 18 924 oraz nielegalne przekroczenie granicy (art. 59 p. 10 KK) 43 464. Wrd najbardziej nas interesujcych spraw osb oskaronych odziaalno kontrrewolucyjn czyli czysto polityczn za dziaalno terrorystyczn (art. 58 p. 8 KK) sdzono 634 osoby, dywersj (art. 58 p. 9 KK) 315 osb, za propagand antyradzieck (art. 58, p. 2, 3, 4, 5, 11 KK) 748 osb, aza tzw. szkodnictwo (art. 58 p. 7 i14 KK) 87. Pod zarzutem agitacji kontrrewolucyjnej (art. 58 p. 10 iart. 59 p. 7 KK) sdzonych byo 5 815 osb, za szpiegostwo na rzecz Niemiec, Anglii, Francji, Rumunii, Polski, otwy iinnych pastw oraz za zdrad ojczyzny (art. 58 p. 1 ab, 2, 3, 5, 6 oraz art. 193 p. 24 KK) wsumie 3 334, za pod zarzutem rnorodnych innych przestpstw zKK RFSRR a 29 399 osb117. Wikszo zapadych wyrokw, jak wynika ztych zestawie, nie przekraczaa 5 lat. Na 38 927 wyroki wydane wokresie 19391941 przez sdy oraz OSO zapado takich orzecze 24 092. Na kary od 5 do 10 lat skazano 11 582 osoby118. Co do reszty winiw brak jest jakichkolwiek danych. Najprawdopodobniej zostali oni wysani do obozw bez orzekania owinie idopiero na miejscu dosano im wyroki OSO, bd te nadal przebywali wizieniach (22 czerwca 1941 r.) iich sprawy rozwizano wsposb szczeglny, oczym dalej. Wedug danych NKWD wpadzierniku 1939r. na terenie tzw. Biaorusi Zachodniej aresztowano ogem 2 708 osb podejrzanych oszpiegostwo, 241 dziaaczy kontrrewolucyjnych partii politycznych, 128 kuakw, 30 uciekinierw zZSRR, 110 osadnikw i171 agentw policji119. W sumie 3 388 osb. Wedug danych z22 padziernika wwizieniach znajdowao si ju 4 315 osb120. Wiosn 1940r. we wszystkich wizieniach na terenie tzw. Zachodniej Biaorusi iZachodniej Ukrainy znajdowa si miay 18 632 osoby, wtym 10 685 Polakw. Wrd zatrzymanych byo 1 207 oficerw, 514 policjantw, stranikw wiziennych iandarmw, 347 szpiegw idywersantw, 465 ziemian, przemysowcw iurzdnikw, 5 345 czonkw rnorodnych organizacji ocharakterze kontrrewolucyjnym ipowstaczym (czyli czonkw isympatykw wszelkich struktur
Ibidem, tab. 9, s.105. Ibidem, tab. 13, s.109. 119 Aleksander Chackiewicz, Aresztowania ideportacje spoeczestwa zachodnich obwodw Biaorusi (19391941), w: Spoeczestwo biaoruskie, litewskie ipolskie na ziemiach pnocnowschodnich II Rzeczypospolitej wlatach 19391941, Warszawa 1995, s.120; zob. te: NARB, f. 4, op. 21, d. 1683, s.89. Uwaga: wpracy A. Chackiewicza znajduj si odsyacze do dokumentw, jednak bez podania ich penych nazw, ajedynie zpodaniem sygnatur. Dla peniejszego obrazu, wdalszej czci pracy, jeli to tylko moliwe, bd podawa za autorem take sygnatury dokumentw, na ktre si on powouje. 120 A. Chackiewicz, Aresztowania ideportacje..., s.120; zob. te: NARB, f. 4, op. 21, d. 1683, s.221.
118 117
41
niepodlegociowych zwaszcza polskich iukraiskich) oraz 6 127 zbiegw121. Pomimo upywu ponad p wieku brak jest ladw odziesitkach, anawet setkach tysicy aresztowanych, tak jakby to wynikao zopracowa polskich. Wedug sprawozda NKWD BSRR zlipca 1940r. za cay okres od wrzenia 1939r. aresztowano 8 615 osb122. Inne rda mwi oaresztowaniu wokresie padziernik 1939r. czerwiec 1940r. 5 584 czonkw partii iorganizacji kontrrewolucyjnych oraz 3 231 uczestnikw 109 podziemnych ugrupowa kontrrewolucyjno-powstaczych123. Nawet jeli te dane nie dotycz wszystkich przypadkw osb znajdujcych si wwczas wwizieniach lub te ju odesanych do obozw, nadal brak potwierdzenia ostosowaniu masowych, idcych wsetki tysicy zatrzymanych, represji wobec ludnoci polskiej. Obraz przeladowa doskonale oddaje wydana wjzyku polskim praca Wadimira I. Adamuszko pt. Litoci... Represje wobwodzie wilejskim wdokumentach 19391941, wktrej autor zamieszcza dokadny, imienny spis wszystkich osb aresztowanych iskazanych do czerwca 1940r. wobwodzie wilejskim. Zgodnie zdanymi NKWD, 25 grudnia 1940r. byo ich (osdzonych, skazanych iwysanych, lub oczekujcych na wysanie) 1 634124. Trudno jest wic oczekiwa, e pozostae sze miesicy przyniosy wtej mierze jakiekolwiek rewolucyjne zmiany. Nawet, jeli nie by to najwikszy obwd Biaoruskiej SRR, to itak liczba represjonowanych wnim nie przekroczy zapewne dwch tysicy. W swej kolejnej pracy W. Adamuszko liczb osb represjonowanych na Biaorusi Zachodniej szacuje na okoo 30 tys.125 wstosunku do 87 729 wszystkich represjonowanych wtrybie administracyjnym na terytorium tej republiki wokresie do 1941r. ipo 1944 r.126. Liczba ta wydaje mi si jednak zaniona, nie uwzgldnia bowiem represji wpierwszych miesicach okupacji, wczasie deportacji czerwcowej 1941r. oraz wtrakcie oprniania wizie po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej. Gdy wemiemy pod uwag te wszystkie dane, otrzymamy wynik mwicy, i wokresie 19391941 przez wizienia na terenie Zachodniej Biaorusi przeszo co najmniej 4245 tys. osb. Kolejnym rdem weryfikujcym dane oliczbie wizionych s zestawienia NKWD ozapenieniu wizie Ukraiskiej iBiaoruskiej SRR wedug stanu z10 czerwca 1941r. Na terenie Zachodniej Ukrainy wobwodzie woyskim wwizieniach znajdowao si wwczas 3 209 osb, wobwodzie drohobyckim 3 082, wobwodzie lwowskim 5 770, wobwodzie rwnieskim 1 809, wobwodzie staA. Chackiewicz, Aresztowania ideportacje..., s.120. NARB, f. 4, op. 21, d. 2078, s.137152. 123 Wadimir I. Adamuszko, Natalia W. Iwanowa, Litoci... Represje wobwodzie wilejskim wdokumentach 19391941, Warszawa 1996, s.7. 124 W. I. Adamuszko, N. W. Iwanowa, op. cit., s.90172. 125 U. Adamuszka, Palitycznyja represii..., s.114. 126 Ibidem.
122 121
42
nisawowskim 3 017, wobwodzie tarnopolskim 3 687. W sumie 20 547 osb127. W przypadku Zachodniej Biaorusi wobwodzie baranowickim wiziono 2 673 osoby, wobwodzie biaostockim 6 355, wobwodzie wilejskim 2 552, wobwodzie brzeskim 4 124 iw obwodzie piskim 671. W sumie 16 375 osb128. Wedug innego zestawienia wwizieniach Zachodniej Ukrainy wczerwcu 1941r. znajdowao si 23 236 osb, wtym skazanych 7 950, natomiast wtrakcie ledztwa prowadzonego przez NKGB 8 918 iNKWD 2 357129. W wizieniach Zachodniej Biaorusi 16 357 osb, wtym skazanych 4 368, natomiast wtrakcie ledztwa prowadzonego przez NKGB 9 787 iNKWD 889130. Jeli dodamy obie liczby okae si, e wczerwcu 1941r. wwizieniach przebywao wsumie 39 611 osb represjonowanych za dziaalno polityczn131. Wiele znich od co najmniej kilku miesicy. Zakadajc wic nawet 100 % rotacj oraz e wczerwcu 1941r. nie byoby ju wwizieniach nikogo zaresztowanych wpierwszych miesicach okupacji, to itak podobne zapenienie wizie utrzymywao si zapewne przez cay okres okupacji (z tendencj do zmniejszania si liczby aresztowanych wraz zlikwidacj grup oporu oraz innych organizacji niepodlegociowych ikonspiracyjnych132). Tym samym liczba osb wyekspediowanych wgb ZSRR do wybuchu wojny nie przekroczya zapewne 70 tysicy133 (wliczajc wto nielegalne prby przekraczania granicy podcignite np. pod szpiegostwo). Jeli dodamy do tego ewakuowanych wczerwculipcu 1941 r., przed zajciem miast
Drogi mierci..., s.8485; zob. te: Lokalizacja, limit izapenienie wizie Ukraiskiej SRR wedug stanu na 10 czerwca 1941 r., GARF, f. 9413, op. 1, d. 6, s.185 ob 189 ob. 128 Drogi mierci..., s.106107; zob. te: Lokalizacja, limit izapenienie wizie Biaoruskiej SSR..., s.165 ob.166 ob. 129 Drogi mierci..., s.8586; zob. te: Informacja owiniach wwizieniach NKWD Zachodniej Ukrainy wedug stanu na 10 czerwca 1941 r., GARF, f. 9413, op. 1w, d. 10, s.253. 130 Drogi mierci..., s.108; zob. te: Informacja owiniach wwizieniach NKWD zachodnich obwodw BSRR, GARF, f. 9413, op. 1w, d. 10, s.288. 131 Istnieje wprawdzie moliwo, e wtej grupie znalazy si osoby skazane za czyny kryminalne, jednak nie jestemy wstanie tego waden sposb zweryfikowa. Nie bdzie ich duo, gdy wyroki wsprawach kryminalnych byy nisze ni wpolitycznych, azarwno NKGB, jak iNKWD, spraw takich praktycznie nie prowadziy. 132 Informacje bibliograficzne na temat konspiracji ijej likwidacji patrz: S. Kalbarczyk, Wykaz agrw sowieckich..., cz. II, przypis 28, s.5758; Polskie podziemie 19391941. Polska iUkraina wlatach trzydziestychczterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty zarchiww sub specjalnych, t. 1: LwwKoomyjaStryjZoczw, WarszawaKijw 1998, Studia zdziejw okupacji sowieckiej (19391941). Obywatele polscy na kresach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacj sowieck wlatach 19391941, red. T. Strzembosz, Warszawa 1997. 133 W zestawieniach NKWD dotyczcych tego problemu mowa jest oubyciu wokresie od padziernika 1939r. do maja 1941 r., wzwizku zwyrokami sdw 18 881 osb, za wzwizku zorzeczeniami OSO 58 727. W sumie, zdjto zewidencji 77 608 winiw. Do koca 1940r. wpozycji ubyo po osdzeniu zarejestrowanych zostao 58 447 osb, natomiast do koca maja 1941r. zarejestrowano tu kolejne 19 161; zob.: O. A. Goranow, A. B. Roginskij, Ob ariestach wzapadnych obastiach..., tab. 14, s.97100.
127
43
imiasteczek przez armi niemieck, to liczba obywateli polskich, ktrzy znaleli si wZSRR moe wzrosn maksymalnie odalsze 3040 tys.134 ioscylowa wgranicach 100110 tys., co pokrywaoby si zdanymi radzieckimi, mwicymi oaresztowaniu na terenach okupowanych wsumie okoo 110 tys. osb135. Szacunki te s zbiene zopracowaniem W. N. Ziemskowa, dotyczcym osb znajdujcych si wobozach, wizieniach ina zesaniu wlatach 19341953136. Jak wynika zjego bada, liczba osb znajdujcych si wgestii GUAG-u NKWD ZSRR winteresujcym nas okresie przedstawiaa si nastpujco:
Tablica 3 Liczebno winiw GUAG-u NKWD ZSRR wedug stanu z1 stycznia kadego roku
Stan z: 01.01.1939 01.01.1940 01.01.1941 Winiowie IT 1 317 195 1 344 408 1 500 524 Winiowie ITK 355 243 315 584 429 205 Ogem 1 672 348 1 659 992 1 929 729
rdo: W. N. Ziemskow, Zakluczonnyje, spiecposielency, ssylnoposielency, ssylnyje iwysannyje. Statistikogieograficzeskij aspekt, Istorija SSSR 1991, nr 5, tab. 1, s.152.
Jak wida ztablicy 3, liczba osb znajdujcych si wobozach zmienia si dopiero w1940 r., jednak odnosi si to do ogu represjonowanych wZSRR. Dlatego te, gdyby nawet zaoy, e wokresie 19401941 zesano do obozw pracy okoo 250 tys. polskich obywateli, okazaoby si, e pozostaych represjonowanych obywateli caego ZSRR bdzie niewiele wicej ni 1 250 tys., za dane ze stycznia 1939r. mwi wyranie o1 317 195 uwizionych. Natomiast zaoenie, e wnastpnych miesicach wobozach umieszczano tylko obywateli polskich wydaje si nieprawdopodobne. Faktyczny wzrost liczby winiw GUAGu, zarwno wobozach pracy poprawczej, jak ipoprawczych koloniach karnych (pomidzy 1940 a1941 r.) jest zwizany wznacznej mierze zdziaaniem rozporzdzenia Prezydium Rady Najwyszej (dalej PRN) ZSRR onadzwyczajnych karach za nieuzasadnione uchylanie si od pracy137.
Drogi mierci..., s.134; zob. te: Meldunek Naczelnika Zarzdu Wiziennictwa NKWD ZSRR (Tiuremnoje Uprawlenije NKWD SSSR) Michaa I. Nikolskiego do . P. Berii oprzebiegu ewakuacji winiw zwizie strefy przyfrontowej wedug danych na 24 lipca 1941 r., GARF, f. 9413, op. 1, d. 21, s.118119. 135 Rnica to osoby pozostawione wwizieniach po wybuchu wojny, ktrych nie zdoano zabra wramach ewakuacji oraz zabici wczasie wdrwek drogami mierci. Faktycznej liczby obywateli polskich wtych grupach nie da si ustali. 136 W. N. Ziemskow, Zakluczonnyje, spiecposielency, ssylnoposielency, ssylnyje iwysannyje. Statistiko-gieograficzeskij aspekt, Istorija SSSR 1991, nr 5, s.150165. 137 Nie stawienie si do pracy byo karane szecioma miesicami obozu; zob.: M. Turlejska, op. cit., s.496.
134
44
Analogiczna sytuacja odnosi si do kwestii liczebnoci winiw politycznych. Wida wyranie stopniowy, stay wzrost aresztowa, poczwszy od grudnia 1939 r., lecz nie s to zmiany a tak znaczne, by potwierdzay wczeniejsze tezy historykw polskich omasowych aresztowaniach na inkorporowanych przez ZSRR wschodnich terenach II RP. By moe winne s temu niezbyt dokadne informacje zterenu, lecz wprzypadku daleko posunitej, drobiazgowej, czysto biurokratycznej sprawozdawczoci organw bezpieczestwa, wydaje si to raczej wtpliwe.
Tablica 4 Liczebno aresztowanych za przestpstwa ocharakterze kontrrewolucyjnym, przebywajcych wwizieniach ZSRR. Dane zpoowy kadego miesica
Rok 1939 1940 1941 Stycze 350 538 190 266 487 739 Marzec 281 891 195 582 437 492 Maj 225 242 196 028 332 936 Lipiec 185 514 217 819 216 223 Wrzesie 178 258 401 146 229 217 Grudzie 186 278 434 871 247 404
rdo: W. N. Ziemskow, Zakluczonnyje, spiecposielency, ssylnoposielency, ssylnyje iwysannyje. Statistikogieograficzeskij aspekt, Istorija SSSR 1991, nr 5, tab. 2, s.153.
Szczeglnie interesujcy jest widoczny wzestawieniu gwatowny skok wokresie od lipca 1940 do stycznia 1941r. Liczba winiw zwiksza si wwczas o269 820 osb. Mogo by si wydawa, e mamy tu potwierdzenia polskich szacunkw o250 tys. uwizionych izesanych do obozw. Nic bardziej bdnego. Ten nagy wzrost aresztowa, to nie efekt terroru na Zachodniej Ukrainie iBiaorusi, lecz zaznaczone ju wczeniej nastpstwa wydanego wlipcu 1940r. rozporzdzenia PRN ZSRR ozmianie tygodnia pracy iwprowadzeniu surowych kar za nieprzestrzeganie dyscypliny isamowolne oddalenie zmiejsca pracy138. Jak wida, nigdzie wdokumentach radzieckich nie natrafiamy na lady tak licznego udziau polskich obywateli wrd winiw GUAG-u, jaki zakadaa wikszo emigracyjnych ikrajowych autorw. By moe dokumenty te nie zawieraj penych sprawozda istatystyk, jednak wydaje si niemoliwe, by wzestawieniach znikno nagle ponad 100 tys. osb. Wszystko wskazuje wic, e brak dostpu do archiwaliw radzieckich oraz nadsyane zkraju, czsto zawyane dane orozmiarach terroru, przyczyniy si do ponad dwukrotnego wzrostu liczby represjonowanych wstosunku do stanu faktycznego. Nie oznacza to, e terror na okupowanych ziemiach II RP nie mia masowego charakteru. Aresztowanie ponad 100 tys. polskich obywateli, nalecych wwielu przypadkach do elity intelektualnej, kulturalnej oraz samorzdowej nie mogo przej bez echa.
138
Zob.: przypis 136
45
Jednak ten sam mechanizm (aresztowano osoby znane iszanowane) przyczyni si do rozpowszechnienia teorii, i NKWD zatrzymuje prawie wszystkich wartociowych Polakw. Std iinformacje oponad 250 tys. uwizionych izesanych do obozw. Byo to oczywiste wokresie dziaa wojennych. Nie moemy otym zapomina, jednak nie powinnimy nadal wsposb bezkrytyczny podchodzi do tych szacunkw. * * * Ziemie wschodnie Polski straciy wokresie okupacji radzieckiej take bliej do dzi nie ustalon liczb modych mczyzn przymusowo wcielonych do Armii Czerwonej, ktrych po wybuchu wojny przeniesiono wwikszoci do batalionw roboczych (wojenno-stroitielnyje bataliony, stroibataliony). Nie znane s natomiast przypadki jakiegokolwiek oddzielnego powoywania do batalionw roboczych, chyba e wczasie trwania wojny na terenach wgbi ZSRR. Nas interesowa bdzie jednak tylko to, jak wielu obywateli polskich wcielono si do Armii Czerwonej (co rwnao si wywiezieniu do jednostek wgbi ZSRR) oraz jaki ich odsetek faktycznie znalaz si wzasigu dziaa Ambasady RP wKujbyszewie. Rozpoczcie przymusowego werbunku obywateli polskich do Armii Czerwonej stao si moliwe tu po przyjciu (1 i2 listopada 1939 r.) przez Rad Najwysz ZSRR rezolucji owczeniu ziem Zachodniej Ukrainy iZachodniej Biaorusi do Ukraiskiej iBiaoruskiej SRR. Po przyjciu tych uchwa, niejako automatycznie, 29 listopada 1939r. wydano dekret onadaniu wszystkim mieszkacom zagarnitych ziem, przebywajcym tam 2 listopada 1939 r., radzieckiego obywatelstwa139. Paszporty iradzieckie obywatelstwo otrzymay take wszystkie osoby przybye do ZSRR na podstawie porozumienia radziecko-niemieckiego z16 listopada 1939r. oraz wzwizku zprzekazaniem przez ZSRR Litwie Wileszczyzny140. Akt ten umoliwi wbardzo krtkim czasie zorganizowanie poboru do RKKA (Rabocze-Kriestjanskaja Krasnaja Armija). Odby si on wdwch falach. Pierwszy jesieni 1940 r., drugi wiosn 1941 r.141. Objto nimi roczniki 19181919142. Inne rda mwi wprawdzie albo ojednym poborze (wiosn 1940 r.) albo otrzech (wiosn ijesieni 1940r. oraz wiosn 1941 r.)143, lecz zrnych wspomnie irelacji wynika, e pierwszy pobr
Polskie Siy Zbrojne, t. III, s.2930; W. Pobg-Malinowski, op. cit., s.106; Polish-Soviet Relations 19181943. Official Documents, Issued by the Polish Embassy in Washington, 1943, s.102104. 140 RCChIDNI, f. 17, op. 3, d. 1016, k. 8182. 141 Leon Antoni Suek, Wojenne losy Polakw, onierzy Armii Czerwonej (194045), Zeszyty Historyczne nr 99, Pary 1992, s.31. 142 Ibidem. 143 Z. S. Siemaszko, op. cit., s.101.
139
46
wiosn 1940 r, by jedynie stawieniem si na komisj poborow irejestracj, anie faktycznym wcieleniem do wojska144. Komisje poborowe, dziaajce wmiastach iwikszych gminach, kwalifikoway do suby wojskowej, kierujc si odgrnie ustalonym kontyngentem mczyzn waciwego pochodzenia spoecznego. Najczciej poborowi podlegali mczyni pochodzcy zproletariatu miejskiego oraz bezrolnego imaorolnego chopstwa. Wedug oblicze niektrych historykw poborem objto okoo 70% rocznikw145, co nie oznacza jednak, e wcielono tych wszystkich ludzi wszeregi Armii Czerwonej. Wikszo poborowych zakwalifikowanych do suby wojskowej specjalnymi pocigami zostaa przewieziona wgb radzieckiego terytorium itam rozproszona wjednostkach wojskowych. Znaczna cz trafia take na poudniowo-wschodni Ukrain. Natomiast rekruci zpoboru jesiennego penili czsto sub na dalekiej pnocy, wKarelii ina wybrzeu Morza Biaego. Byy to najtragiczniejsze miejsca pobytu, gdy cechowaa je wysoka miertelno ifatalne warunki bytowe146. Do dzi nie wiemy dokadnie ilu modych mczyzn wcielonych zostao wszeregi armii. Szacunki na ten temat s do rozbiene. Leon Antoni Suek, podobnie jak Bohdan Podoski, oblicza liczb wcielonych do RKKA na 210 tys. osb147. Z kolei Roman Buczek, na podstawie danych Ambasady RP wZSRR, szacuje j na okoo 100 tys.148 Natomiast Zbigniew S. Siemaszko, opierajc si na danych rocznika statystycznego149, zaoy, e przecitny rocznik poborowych na ziemiach wcielonych do ZSRR liczy okoo 108 tys. mczyzn, ado wojska wcielono trzy roczniki 1918, 1919, 1920 wsumie okoo 200 tys. osb150, co zkolei przeczy tezom Suka orekrutacji tylko dwch rocznikw151. Jeli wic przyjmiemy (za Sukiem), e wcielono tylko dwa roczniki (1918 i1919) ito najwyej w6070%, to oglna liczba osb, ktre trafiy do Armii Czerwonej wczasie dwch poborw z1940r. wyniesie okoo 150160 tys. osb152. Tego, jaki by skad etniczny wcielonych, nigdy chyba nie uda si ju ustali. Rzd RP wLondynie szacowa, e wrd wcielonych Polacy stanowili 37,1%, Ukraicy 33,3%, ydzi 11,9%, Biaorusini 9,1%, tzw. tutejsi 5,7%, inne narodoKrys Doga, Moja suba warmii sowieckiej, Zeszyty Historyczne nr 89, Pary 1989, s.9091; Z. S. Siemaszko, op. cit., s.101. 145 K. Doga, op. cit., s.3132. 146 L. A. Suek, op. cit., s.33. 147 Ibidem, s.30; B. Podoski, op. cit., s.1011; Polska Wschodnia okupowana wlatach..., tab. 2628, s.2933. 148 Roman Buczek, Dziaalno opiekucza Ambasady RP wZSRR wlatach 194143, Zeszyty Historyczne nr 29, Pary 1974, s.8893. 149 Concise Statistical Year Book of Poland, s.9 i15; zob. te: Z. S. Siemaszko, op. cit., s.105. 150 Z. S. Siemaszko, op. cit., s.102103. 151 Zob. przypis 140 152 Podobn cyfr operuje W. Pobg-Malinowski, op. cit., s.110 oraz: A. Gowacki, op. cit., s.24.
144
47
woci 2,9%153. Wydaje mi si jednak, e liczba rekrutw narodowoci niepolskiej, azwaszcza Biaorusinw, bya znacznie wysza. Potwierdzaoby to zaoenia polityki radzieckiej, zgodnie zktr rzadko wcielano do armii osoby otzw. niewaciwym pochodzeniu spoecznym, lub niepewne politycznie aza takie zpewnoci uwaano mczyzn narodowoci polskiej, zwaszcza jeli odbyli jakiekolwiek przeszkolenie wojskowe, lub naleeli do organizacji spoecznych, politycznych iparamilitarnych uznawanych przez wadze radzieckie za antyrewolucyjne iantypastwowe. Po przewiezieniu wgb ZSRR wszyscy rekruci zostali poddani podstawowemu przeszkoleniu wojskowemu ipo zoeniu przysigi uznani za penoprawnych onierzy radzieckich. Jednak pobyt wjednostce wcale nie oznacza, e nie mona byo si dosta wkrg zainteresowa organw bezpieczestwa. Bardzo wielu modych ludzi nie potrafio przyzwyczai si do nowej sytuacji, wtym do donosicielstwa, uznawanego wrd rdzennych obywateli radzieckich za rzecz normaln. Dlatego te czsto za mniej, lub bardziej krytyczne wypowiedzi dotyczce sytuacji politycznej, wydarze ostatnich miesicy, czy te radziecko-niemieckiego sojuszu trafiali do wizie, stamtd za do obozw pracy poprawczej. Niestety, nie wiemy, ilu obywateli polskich zostao wten sposb aresztowanych iskazanych, ani jakie byy ich dalsze losy. Wiadomo natomiast, e zchwil wybuchu wojny radziecko-niemieckiej wikszo onierzy pochodzcych zterenw zajtych we wrzeniu 1939r. przez ZSRR usunito zszeregw armii iskierowano do utworzonych wwczas batalionw roboczych154. W pierwszej kolejnoci do batalionw kierowano wcielonych do RKKA Polakw, nastpnie za najbardziej niepewnych politycznie Ukraicw iBiaorusinw. Jednak nie ulega wtpliwoci, e akcja ta wymierzona bya przede wszystkim wPolakw, usunitych zarmii wpierwszych dniach walk niemiecko-radzieckich prawie cakowicie. Bataliony robocze liczyy przecitnie od 800 do 1 500 osb ibyy powoane do pracy na rzecz frontu (zaopatrzenie jednostek liniowych, budowa umocnie, lotnisk imagazynw). Warunki bytowe wnich byy bardzo ze155. Praca nie rnia si niczym od pracy agiernikw, za dyscyplina wojskowa pozwalaa najlejsze nawet przewinienia kara kompani karn, bd nawet rozstrzelaniem za sabota. Pobyt wbatalionach koczy si czsto zesaniem do obozu. Najtragiczniejszy by jednak fakt, e wadze radzieckie od momentu ogoszenia amnestii nie traktoway przebywajcych tam obywateli polskich jako podlegajcych amnestii, co uniemoliwio jakkolwiek opiek nad nimi przez organa Ambasady RP
153 Polska wschodnia okupowana wlatach 19391941..., tab. 28: Ludno cywilna wywieziona przymusowo do ZSRR wlatach 194041 przez okupacyjne wadze radzieckie wedug jzyka ojczystego. 154 K. Doga, op. cit., s.110111. 155 Ibidem, s.112120.
48
wZSRR. W efekcie do Armii Polskiej wZSRR dotaro stosunkowo niewiele osb wcielonych do RKKA. W sumie okoo 1 100156. Znacznie wicej polskich obywateli byych onierzy Armii Czerwonej udao si wcieli wszeregi I Armii Wojska Polskiego157. Jak wielu odzyskao wolno ipowrcio do kraju poza wcielaniem do obu armii polskich, nie wiadomo. Jak podkrela L. A. Suek, na kade 1 000 osb wcielonych do RKKA, przeyo wojn ipowrcio do domu zaledwie okoo 200158. Naley te pamita ojeszcze jednej kwestii. Do dzi mylnie dzieli si osoby na te, ktre trafiy do Armii Czerwonej ina te, ktre dostay si do batalionw roboczych. Jednak do momentu wybuchu wojny nikt nie mg przebywa wbatalionach roboczych, bowiem takowe nie istniay, apo ich utworzeniu kierowano do nich wycznie onierzy lub osoby zmobilizowane do Armii Czerwonej. Osoby cywilne trafiay do formacji opodobnym charakterze, lecz by to tzw. trudfront, ktry zbatalionami nie mia zupenie nic wsplnego. * * * Poza wymienionymi wyej przypadkami, wgbi ZSRR znalazy si take, liczebnie bliej do dzi nie ustalone, nastpujce grupy polskich obywateli: modzie ze szk rzemielniczych izawodowych, przymusowo wywieziona do pracy wramach tzw. praktyki robotniczej, bdcej obowizkow prac na rzecz wyznaczonych uprzednio zakadw pracy. Liczebno tej grupy jest nie moliwa do ustalenia. Przypuszczalnie mogo by takich osb od kilku do kilkunastu tysicy159; dzieci zdomw dziecka, przeniesione do innych placwek wramach likwidacji mniejszych domw, lub na podstawie znanej ju dzi polityki wadz radzieckich, polegajcej na czstym umieszczaniu dzieci pochodzcych zdanych terenw na obszarach bardzo odlegych geograficznie160. Suyo to zdaniem
Z. S. Siemaszko, op. cit., s.104. L. A. Suek, op. cit., s.38. 158 Ibidem, s.39. 159 Autorowi znany jest przypadek wywiezienia ponad 100 chopcw zinternatu szkoy zawodowej wSokce (woj. podlaskie) wgb ZSRR. Tam chopcw tych rozdzielono na mniejsze grupy iwysano do pracy wzakadach przemysowych (m.in. do fabryki samowarw wTule); zob.: D. Bokowski, Jak pisklta zgniazd... Dzieci polskie wZSRR wokresie II wojny wiatowej, WarszawaWrocaw 1995, s.41 oraz: Dzieci polskie wdomach wychowawczo-opiekuczych sowieckich (tzw. dietdomach). Materiay wycignite ze sprawozda, listw idepesz poszczeglnych Delegatw, Mw Zaufania iosb prywatnych, zrozmw indywidualnych zprzyjedajcymi zterenu, brak sygnatur, kopia wzbiorach autora (dokument stworzony najprawdopodobniej wokresie dziaalnoci Ambasady RP wKujbyszewie). 160 Jak wynika zdostpnych mi relacji polskie dzieci urodzone wdrugiej poowie lat czterdziestych wKomi, po skierowaniu do domu dziecka, byy umieszczane m.in. wsierocicach na Ukrainie; zob.: D. Bokowski, Jak pisklta zgniazd..., s.359.
157 156
49
strony rosyjskiej peniejszej asymilacji, afaktycznie sowietyzacji byych wychowankw polskich domw dziecka; dzieci imodzie zkolonii iobozw zorganizowanych przez wadze radzieckie latem 1941r. Wikszo znich, tu przed rozpoczciem dziaa wojennych, lub te wpierwszych dniach ich trwania, zostaa zabrana zmiejsc wypoczynku iw sposb zorganizowany (w wikszoci przypadkw bez wiedzy izgody rodzicw) wywieziona wgb ZSRR, gwnie do Kazachstanu iKirgizji161. Oszacowanie rozmiarw tej akcji jest niemoliwe, tym bardziej e wikszo dzieci zostaa uznana przez wadze radzieckie za swoich obywateli (i to bez wzgldu na narodowo), co wprzyszoci uniemoliwio Ambasadzie RP wZSRR ubieganie si oprzekazanie ich stronie polskiej162. Wedug moich oblicze mogo ich by okoo dwudziestu tysicy163; ludno, ktra wmomencie wybuchu wojny iw czasie pierwszych dni jej trwania, indywidualnie lub wsposb zorganizowany, zzakadami pracy, ewakuowaa si wgb radzieckiego terytorium. Wiele ztych osb byo narodowoci ydowskiej. Niestety, nie jestemy wstanie oceni, czy wrd ewakuujcych si byli take ludzie zabrani pod przymusem, gwnie zracji charakteru wykonywanej pracy, bd te innych przyczyn. Osb takich, bdcych obywatelami polskimi 1 wrzenia 1939 r., byo zapewne kilkadziesit tysicy164; pieriebieczyki, czyli osoby zatrzymane przez wojska pograniczne NKWD za prb nielegalnego przekroczenia granicy. Zgodnie ze sprawozdaniami miao by ich okoo 3540 tys.165. Otrzymywali oni od 3 do 8 lat agrw. Prawdopodobnie wikszo znich nigdy nie przewina si przez adne inne sprawozdaRozmieszczenie niektrych kolonii ewakuowanych wczerwcu 1941r. zob.: D. Bokowski, Jak pisklta zgniazd..., s.4041. 162 Rozmowa FreydZorin wdniu 29 maja 1942 r., Archiwum Akt Nowych (dalej AAN), Zesp Ministerstwa Pracy iOpieki Spoecznej Rzdu RP wLondynie (dalej MPiOS), sygn. 22, s.81. 163 Obliczenia wasne autora na podstawie relacji oraz rozmw zosobami, ktre jako dzieci, zostay ewakuowane latem 1941r. wgb ZSRR. P. aro liczb wywiezionych wten sposb dzieci szacuje na okoo 40 tys.; zob.: P. aro, Ludno polska wZwizku Radzieckim..., s.131. 164 P. aro szacuje liczb ewakuowanych po wybuchu wojny na okoo 60 tys., ibidem, s.131. 165 Liczba 35 tys. znajduje si w: Katy. Dokumenty zbrodni..., t. 1, s.35, zawiera jednak bd merytoryczny podany za N. S. Lebiediew wjej pracy Katy. Priestuplenije protiw czeowieczestwa..., s.311. Z kolei wradzieckim opracowaniu rdowym Policija imilicija... mowa jest o39 411 osobach zatrzymanych przy prbie nielegalnego przekroczenia granicy do grudnia 1940 r.; zob.: Policija imilicija Rossii..., s.199. Jeli dodamy do tego osoby, ktre mogy zosta zatrzymane przy prbie przekroczenia granicy do poowy 1941r. przypuszczalnie okoo 810 tys. to oglna liczba pieriebieczykw wyniesie okoo 50 tys. Nie mamy jednak adnych danych na temat, czy wszyscy oni zostali do momentu wybuchu wojny wyekspediowani wgb ZSRR, czy te nie. Dlatego te nie moemy przyj liczby aresztowanych za faktyczn liczb zesanych do obozw pracy poprawczej. Na temat szacunkw zob. te: S. Kalbarczyk, Wykaz agrw sowieckich..., cz. II, przypis 26, s.57.
161
50
nia nie popeniajc przestpstwa kontrrewolucyjnego nie bya poddawana wzasadzie adnemu ledztwu. Wikszo prb nielegalnego przekraczania granicy dotyczya bd przemytu, bd powrotu do strefy okupacyjnej, wktrej pozostaa najblisza rodzina. W kocu lutego 1940r. . Beria wyda specjalny rozkaz owysaniu wikszoci tych osb (skazanych ju wmidzyczasie wyrokami OSO) wcelu odbycia kary do pnocno-wschodniego zespou agrw we Wadywostoku166. 2 marca 1940r. Micha S. Kriwienko, penicy wwczas obowizki dowdcy Gwnego Zarzdu Wojsk Konwojowych NKWD, ktre zobowizano do dostarczenia skazanych na miejsce odbywania kary, zawiadomi, e rozpoczto wysyanie 68 transportw po 1 0001 500 osb kady167; dzieci imodzie aresztowana iskazana na pobyt wkoloniach karnych dla niepenoletnich168 na mocy postanowienia Centralnego Komitetu Wykonawczego iRady Komisarzy Ludowych ZSRR z7 kwietnia 1935r. O rodkach zwalczania przestpczoci wrd nieletnich oraz dekretu Prezydium Rady Najwyszej z10 grudnia 1940r. O odpowiedzialnoci karnej nieletnich za czynnoci mogce spowodowa katastrofy kolejowe, atake zartukuu 58 KK169. Wikszo spraw wytoczonych polskim dzieciom imodziey dotyczya przestpstw politycznych, do ktrych zaliczano przynaleno do harcerstwa, udzia wmodzieowej konspiracji, odmow przyjcia paszportu, nielegalne przekraczanie zrodzicami granicy. Typowe wyroki to 10 lat za konspiracj i8 lat za przynaleno do harcerstwa (cho orzekano wniektrych przypadkach take kar mierci), 3 lata za nielegalne przekroczenie granicy bd odmow przyjcia paszportu. Za drobn kradzie lub wybryk chuligaski zapada wyrok od 1,5 do 2 lat kolonii karnej170. Jak podaj rda radzieckie byo okoo 50 kolonii pracy poprawczej dla niepenoletnich, wktrych odbyway kary dzieci od 12 roku ycia171. Nie wiemy ile polskich dzieci trafio do takich kolonii172.
Ibidem. N. Lebiediewa pisze na podstawie dokumentw owysaniu kontyngentu liczcego okoo 10 tys. osb do obozw na Kamczatce, N. S. Lebiediewa, Rozstrzeliwania ideportacje ludnoci polskiej..., s.9. 167 Katy. Dokumenty zbrodni..., t. 1, s.454455. 168 Opis takich kolonii pracy poprawczej znajduje si wksice Ireny Wasilewskiej Za winy niepopenione, Rzym 1948 oraz Czesawa Blicharskiego, Harcerstwo Tarnopolskie 19111945, Wrocaw 1992. 169 D. Bokowski, Jak pisklta zgniazd..., s.5051; S. Kalbarczyk, Wykaz agrw sowieckich..., cz. I, s.20 oraz cz. II, s.2122. 170 S. Kalbarczyk, Wykaz agrw sowieckich..., cz. II, s.22. 171 Policija imilicija Rossii..., s.154155. Przymusowy, omiogodzinny dzie pracy (czsto wyduany) uzupeniaa obowizkowa, czterogodzinna nauka, bdca wrzeczywistoci ideologicznym praniem mzgu. 172 Mogo by ich od kilkuset, do kilku tysicy. Jak dotd udao si ustali nastpujce miejsca, wktrych znajdoway si obozy dla nieletnich: Biegorod, Kijw, Starodub, Wierchoturje, Nadwojcy, Ufa, Chabarowsk. Podwaanie wiarygodnoci szacunkw zpowodu braku danych omiejscach, wktrych przebyway tak jak to przyj S. Kalbarczyk (Wykaz agrw sowieckich...,
166
DEPORTACJE I PRZYMUSOWE PRZESIEDLENIA
51
Deportacje i przymusowe przesiedlenia Najtragiczniejsze wskutkach byy jednak radzieckie represje wobec polskiej ludnoci cywilnej. Bya to zaplanowana irealizowana na szerok skal akcja oczyszczania terenw zajtych przez ZSRR zwszelkiego tzw. elementu kontrrewolucyjnego iniepewnego politycznie. Deportacje objy swym zasigiem wszystkie warstwy spoeczne inarodowociowe II Rzeczypospolitej. Na list proskrypcyjn mg trafi kady, kto zosta uznany przez now wadz za osob zagraajc radzieckiej racji stanu. Nic wic dziwnego, e duo wczeniej ni wstrefie okupacji niemieckiej ibardzo czsto na duo wiksz skal, radziecki aparat bezpieczestwa zastosowa wobec obywateli II RP zasad zbiorowej odpowiedzialnoci za popeniane czyny, rozszerzajc j nawet opojcie czynu, ktry moe zosta popeniony. Niczym innym nie mona wytumaczy faktu rwnoczesnego wymordowania polskich jecw wojennych ideportowania do Kazachstanu ich rodzin. Podobny tryb zastosowano wobec rodzin osadnikw wojskowych, lenikw istray lenej oraz rodzin osb skazanych wczeniej za rozmaite przestpstwa natury politycznej.
Oglne zasady i przebieg deportacji W przypadku kadej zakcji wysiedleczych decyzje oich przeprowadzeniu byy podejmowane na najwyszych szczeblach wadzy pastwowej ZSRR, za osobami bezporednio odpowiedzialnymi za ich wydanie by Jzef Stalin, awrietij Beria iWiaczesaw Mootow oraz inni czonkowie RKL ZSRR. Koordynatorami caoci akcji na szczeblu pastwowym byli: szef NKWD . Beria, jego zastpca Wsiewood N. Mierkuow173 oraz Naczelnik Zarzdu AdministracyjnoGospodarczego NKWD ZSRR Bachczo Z. Kobuow. W republikach, zktrych przeprowadzano deportacj, akcj na szczeblu centralnym koordynowali szefowie NKWD: dla Ukraiskiej SRR Iwan Aleksandrowicz Sierow; dla Biaoruskiej SRR awrientij Fomicz Canawa (wac. nazwisko Dangawa). Ich podpisy znajduj si na wszystkich najwaniejszych dokumentach. Dokumenty dotyczce terminu rozpoczcia iprzebiegu kadej zakcji byy
cz. II, s.22) nie wydaje mi si zasadny. Fakt, e nie dotary do nas wspomnienia otakich obozach iprzebywajcych wnich dzieciach, moe wiadczy take otym, e wiele znich nigdy si ztakich miejsc nie wydostao, bd po zwolnieniu nie dotaro do polskich skupisk zesaczych. Ludzie ci nie musieli te wcale spisa wspomnie. 173 Od 3 lutego do 20 lipca 1941r. Ludowy Komisarz Bezpieczestwa Pastwowego ZSRR.
52
wydawane wMoskwie zkilkunastotygodniowym wyprzedzeniem, tak, aby moliwe byo jak najlepsze przygotowanie si do niej174. Po ich zakoczeniu szczegowe raporty spyway do centrw koordynacyjnych, gdzie je analizowano, starajc si (niestety czsto bezskutecznie) na bieco usuwa wszystkie niedocignicia organizacyjne. Radziecka machina represyjna zroku na rok uczya si jak najefektywniej ipo jak najniszych kosztach wasnych dokonywa deportacji. Pocztkowo tylko grupy niepewnych politycznie, za pod koniec II wojny wiatowej ju caych narodw. Nauka wycignita wczasie deportacji zlat 1939 1941 nie zostaa zapewne zaprzepaszczona. W zalenoci od zada, jakie niosa za sob icelw, jakie zamierzano dziki jej przeprowadzeniu osign, wysiedlane grupy otrzymyway specjalny status. Zesacy zlat trzydziestych byli okrelani jako trudposielency. W czasie II wojny wiatowej, zamiennie, take jako spiecposielency175. Wedug stanu ze stycznia 1940r. kontyngent ten, ktry wprzyszoci sprawi tak wiele problemw zarwno polskim, jak irosyjskim badaczom, liczy 997 513 osb, za w1941r. 930 221176. Kolejne grupy, to: osoby deportowane wlutym 1940 r., okrelane wradzieckiej terminologii jako spiecpieriesielency-osadniki, rzadziej jako bywszyje polskije osadniki ilesniki; osoby deportowane wkwietniu 1940 r., okrelane jako administratiwnowysannyje, wskrajnych przypadkach niektre deportowane grupy okrelano take jako spiecpieriesielency (czonkowie rodzin represjonowanych uczestnikw organizacji powstaczych, oficerw b. polskiej armii, policjantw, andarmw, obszarnikw, pracownikw wiziennictwa, fabrykantw ibyych urzdnikw pastwowych); osoby deportowane wmajuczerwcu 1940 r., okrelane jako spiecpieriesielency-bieency; osoby deportowane latem 1941r. (zarwno zZachodniej Biaorusi iUkrainy, jak iLitwy, otwy, Estonii iModawii), okrelane mianem ssylno-posielency177. Dla tej grupy wradzieckich dokumentach spotyka si take zamiennie
Dekrety dotyczce deportacji lutowej wydano 4 i5 grudnia 1939 r., za akcji kwietniowej 3 marca 1940r. To samo rozporzdzenie precyzowao przebieg wysiedlania uchodcw wczerwcu 1940 r., zob.: Rezultaty operacji wysiedlenia uchodcw w1940r. oraz ich wykorzystania jako siy roboczej, I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 2, s.172; zob. te: M. F. Bugaj, Deportaciji naseennia zUkrajiny (3050-ti roky), Ukrajinkyj istorycznyj urna 1990, nr 10, s.35. 175 Aleksander Gurianow, Cztery deportacje 194041, Karta 1994, nr 12, s.122. 176 Swiedienija odwienii trudposielencew po riespublikam, krajam iobastiam za 1940 god, GARF, f. 9479, op. 1s, d. 62, s.71. 177 A. Gurianow, Cztery deportacje..., s.122. 178 Memoria wsprawie przyjcia irozmieszczeniu wobwodzie omskim zesanych wtrybie administracyjnym zzachodnich obwodw BSRR iModawskiej ASRR, I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 2, s.206209. 179 Memorandum zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych Kazachskiej SRR
174
53
okrelenie administratiwno-ssylnyje178 issylno-pieriesielency179. Tylko pierwsza itrzecia grupa znalaza si bezporednio wgestii NKWD izaludnia osady specjalne (spiecposioki). Grupy drug iczwart zesano wtrybie administracyjnym iznajdoway si one jedynie pod baczn kontrol organw NKWD, mieszkajc gwnie wkochozach isowchozach. O tym, jak wana jest umiejtno waciwego odczytywania okrele wzestawieniach NKWD, zwaszcza gdy poprzednie miejsce pobytu deportowanych nie zawsze odgrywao najwaniejsz rol, wiadczy artyku W. Parsadanowej odeportacjach ludnoci polskiej zZachodniej Ukrainy iBiaorusi, wktrym autorka nieumiejtnie zinterpretowaa dane umieszczone wjednym zraportw, jaki otrzyma wtym czasie . Beria180. W rezultacie kategori trudposielencw, przypisaa do kontyngentw osb wysanych wlatach 19391941 zPolski, przez co faktyczna liczba deportowanych polskich obywateli zwikszya si o959 472 osoby181. Co dziwniejsze, nie rozpoznaa ona danych, ktre dyskwalifikoway t grup, jako pochodzc zterenw II RP. Wprawdzie trudposielency, wraz zofiarami deportacji lutowej iczerwcowej 1940 r., znaleli si wkontyngencie podlegym Wydziaowi Osiedli Pracy iSpecjalnych (Otdie trudowych ispiecyalnych posielenij, OTSP do 1940r. Wydzia Osiedli Pracy Otdie trudowych oosielenij, OTP) GUAG-u NKWD ZSRR, co faktycznie mogo zmyli badacza, lecz wtym samym raporcie, kilka linijek dalej, wyranie rozrnia si kategori trudposielencw jako opanowan, przystosowan (oswojeny) ipracujc wydajnie wprzemyle, natomiast osadnicy ilenicy opisani s tu jako znajdujcy si dopiero wfazie opanowywania, dostosowujcy si (nachodiatsia wstadii oswojenija)182. Dodatkowym argumentem za rozbienoci tych grup jest dalsza cz zdania mwica otym, e jest to pierwszy rok ich pobytu, ie przybyli oni dopiero wkwietniu183. Ile problemw moe wywoa taki bd wiadczy fakt wieloletniego powoywania si wielu polskich historykw na ustalenia Parsadanowej dotyczce liczebnoci polskich zesacw, jako potwierdzajce tez oponad milionie deportowanych184. Podobne problemy maj iinni historycy, m.in. autorzy podstawowej ju dzi pracy ztego tematu Masowe deportacje radzieckie wokresie II wojny wiatowej, ktrzy pomimo prb usystematyzowania kategorii, nadal spiecpieriesielenKadajewa oprzyjciu irozmieszczeniu zesacw-przesiedlecw wobwodzie poudniowokazachstaskim Kazachskiej SRR, I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 2, s.201. 180 W. S. Parsadanowa, Dieportacyja nasielenija iz Zapadnoj Ukrainy iZapadnoj Bieorussii w19391941gg., Nowaja inowiejszaja istorija 1989, nr 5, s.2644. 181 Ibidem, s.36. 182 Rezultaty operacji wysiedlenia uchodcw w1940..., s.171. 183 Ibidem, s.172. 184 Sprawozdanie zdyskusji dotyczcej liczby obywateli polskich wywiezionych do Zwizku Sowieckiego wlatach 19391941, w: Studia zDziejw Rosji iEuropy rodkowo-Wschodniej 1996, t. XXXI, s.123129.
54
cw utosamiaj ze spiecposielencami, cho, jak ju wyej wykazaem, s to dwie, cakowicie rne kategorie zesacw185. Okrelenie spiecposielency, wterminologii NKWD stosowane jest zamiennie jedynie zokreleniem trudposielency. Jest to taka sama rnica, jak nioso ze sob przypisanie do kategorii ssylnoposieleniec ikategorii ssylny, lub wysannyj (w przypadku ludnoci polskiej jest to odrbna grupa, tzw. administratiwno-wysannyje). Jak wic wida, unormowanie poj pozwala nie tylko umiejtnie ibez bdw odczytywa informacje zawarte wdokumentach NKWD, ale te do atwo domyli si ocharakterze zesania, warunkach, wjakim si ono odbywao oraz zwizanymi ztym, licznymi utrudnieniami. Klasyczna deportacja, nazywana te wrnych rdach zsyk, wywzk, przymusowym wysiedleniem bd przesiedleniem, obejmowaa (zgodnie zinstrukcjami) cae rodziny wspzamieszkujce wjednym gospodarstwie lub mieszkaniu186. Oznaczao to wpraktyce, e jeli kogo zwspmieszkacw nie byo na listach do deportacji, to czsto wcigano ich na nie ju wtrakcie akcji. Do rzadkoci naleay przypadki pozostawienia takich osb wdomu, zktrego dokonywano wysiedle. Status prawny dzieci narodzonych na zesaniu ze zwizku rodzicw przypisanych do danej grupy by dziedziczony po rodzicach. Deportacja oznaczaa wpraktyce utrat caego posiadanego dotd majtku, gdy rozporzdzenia przewidyway prawo zabrania 500 kg rzeczy na rodzin najczciej ubra ipodstawowych sprztw domowych187. Bywao itak, e konwj nie pozwala na zabranie prawie niczego, cho trafiali si te konwojenci przymykajcy oczy na przekroczenie norm, anawet sami doadowujcy wozy, ktrymi wywoono bezradne iprzeraone rodziny. Pozostawione przez wysiedlanych mienie przechodzio wwikszoci na wasno pastwa. Zanim udao si je zagospodarowa wiele rzeczy byo ju rozkradzionych, zarwno przez
Stanisaw Ciesielski, Grzegorz Hryciuk, Aleksander Srebrakowski, Masowe deportacje radzieckie wokresie II wojny wiatowej, wyd. drugie zmienione irozszerzone, Wrocaw 1996, s.14. Podobne niezrozumienie okrele przypisanych kontyngentom wida we wstpie do ksiki W. I. Adamuszko iN. W. Iwanowej (op. cit., s.7), autorstwa Jerzego Tucholskiego. Pisze on tam, e osadnicy ilenicy zdeportacji lutowej deportowani zostali do Kazachstanu. Faktycznie, kilka tysicy osb trafio do specjalnych osad wpnocnym Kazachstanie, lecz gros wywieziono na pnoc. 186 N. S. Lebiediewa, Rozstrzeliwania ideportacje ludnoci polskiej..., s.5. 187 Instrukcja Ludowego Komisariatu Spraw Wewntrznych ZSRR zgrudnia 1939r. oporzdku przesiedlania polskich osadnikw zzachodnich obwodw USRR iBSRR, I. Bias, Represywnokaralna systema..., t. 2, s.129130. 188 Pismo nr 01415 naczelnika Zarzdu NKWD obwodu piskiego kapitana bezpieczestwa pastwowego Duchowicza inaczelnika Wydziau EKO Zarzdu NKWD obwodu piskiego modszego lejtnanta bezpieczestwa pastwowego Siagina do sekretarza piskiego obwodowego komitetu KP(b)B Karasiewa dotyczce grabiey majtku po wysiedlonych osadnikach ilenikach przez Komitety Chopskie iaparat wadzy sowieckiej, Okupacja sowiecka (19391941) wwietle tajnych dokumentw. Obywatele polscy na kresach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod
185
55
okolicznych mieszkacw, jak ilokalnych dziaaczy partyjnych188. Po przejciu, cz dobytku bya rozdawana wrd wiejskiej biedoty wcelu pozyskania jej dla nowej wadzy, cz za zasilaa majtek nowo tworzonych kochozw istacji obsugi maszyn189. Do kadej akcji deportacyjnej przygotowywano si bardzo starannie. Tak przynajmniej wynika zzachowanych dokumentw. Odbyway si liczne zebrania, na ktrych omawiano jej przebieg, formowano trjki operacyjne, przydzielano zadania do realizacji. W tym samym czasie rozpoznawano rodowisko, wktrym miay nastpi deportacje, ustalano kto podlega wysiedleniu, zestawiano listy przyszych deportowanych, ich adresy istan cywilny190. Po obliczeniu wielkoci przypuszczalnego kontyngentu dane otym wdroway najpierw do central obwodowych, anastpnie do koordynujcych ca akcj komisji wMisku iKijowie oraz wMoskwie191. Opierajc si na szacunkowej liczbie zesacw przygotowywano zapotrzebowanie na wagony do ich przewiezienia, konwj oraz rodki finansowe (na wyposaenie wagonw, wynagrodzenia dla uczestnikw akcji oraz ewentualne zaprowiantowanie deportowanych wtrakcie drogi). Wysyano take wytyczne do stosownych ludowych komisariatw wcelu przygotowania si do przyjcia, rozlokowania iwykorzystania dostarczanych zesacw192. Dyrektywy NKWD wtego typu akcjach byy nader szczegowe ireguloway wikszo mogcych zaistnie wydarze. Szczeglnie dokadnie ustalano przypadki upowaniajce konwj itrjki deportacyjne do uycia siy, zbroni paln wcznie. Wikszo dyrektyw opieraa si na powtarzajcym si schemacie, wypracowanym ju przez radziecki aparat bezpieczestwa wczasie innych tego typu akcji, prowadzonych wlatach trzydziestych. Wida to doskonale na przykadzie zarzdze deportacyjnych zgrudnia 1939r. imarca 1940 r., ktre wzasadniczych zaoeniach (przebiegu akcji oraz sposobu postpowania) nieomal niczym nie rni si od siebie. Caa akcja zaczynaa si najczciej wrodku nocy, lub owicie. Wyjtek stanowia deportacja uchodcw zczerwca 1940 r., kiedy to ludno gromadzono stopniowo, wcigu kolejnych dni, najczciej pod pretekstem potrzeby staokupacj sowieck wlatach 19391941, wybr rde pod red. Tomasza Strzembosza, Warszawa 1996, s.154155. 189 Ibidem, dokumenty 4042, s.168171. 190 A. Chackiewicz, Aresztowania ideportacje..., s.121123; zob. te: NARB, f. 4, op. 21, d. 1085, s.126127 oraz: d. 2085, s.128129. 191 Telegram Komisarza Ludowego Spraw Wewntrznych BSRR . Canawy do Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR . Berii z8 kwietnia 1940r. ostanie przygotowa do deportacji kwietniowej, Archiwum Wschodnie Orodka Karta wWarszawie (dalej AW), zbir dokumentw radzieckich (dalej Sovietica). 192 N. S. Lebiediewa, Rozstrzeliwania ideportacje ludnoci polskiej..., s.5; zob. te: Instrukcja Ludowego Komisariatu Spraw Wewntrznych ZSRR zgrudnia 1939r. oporzdku przesiedlania polskich osadnikw..., s.130131.
56
wienia si na wyjazd do niemieckiej strefy okupacyjnej, oco wikszo deportowanych wwczas zabiegaa. Grupy operacyjne, po otrzymaniu wykazu osb podlegajcych zatrzymaniu, udaway si wraz zuzbrojonym konwojem pod wskazane adresy, budziy wyznaczone rodziny, mczyzn (jeli byli) stawiay pod cian, by uniemoliwi jakikolwiek opr, po czym przeprowadzay gruntown rewizj wcelu wykrycia broni, amunicji, obcej waluty imateriaw kontrrewolucyjnych. Po zakoczonej rewizji wyznaczano czas na spakowanie najniezbdniejszych rzeczy ipodwodami transportowano zatrzymanych do miejsc formowania si skadw deportacyjnych. Wszystkie osoby, ktre znajdoway si wdomu lub do weszy, aktre nie stanowiy rodziny deportowanego, byy zzasady zatrzymywane do zakoczenia akcji ipo wyjanieniu ewentualnie zwalniane. Czciej jednak jechay na zesanie razem zreszt zatrzymanych. Po wyprowadzeniu zesacw naleao zabezpieczy pozostawiony przez nich majtek. Po dostarczeniu ich do miejsc zaadunku zadania zespow operacyjnych koczyy si, za opiek nad ludmi przejmoway Wojska Konwojowe NKWD. Tak deportacja wygldaa na papierze. Rzeczywisto bya znacznie gorsza. Zaskoczeni we nie, przeraeni ludzie nie byli wstanie rozsdnie myle. Parali powodowa, e stali bezradnie nie wiedzc co ijak pakowa. W takich przypadkach jedynie od konwoju zaleao, czy kto pomg im opanowa nerwy, czy te nie. Zachowanie si czci konwojujcych onierzy uratowao wprzyszoci wielu zesacom ycie. Byy jednak przypadki, kiedy na spakowanie si, pomimo wyranych instrukcji, dawano zaledwie kilkanacie minut lub wcale, wyganiajc rodziny zrzeczami, ktre zdoay zebra wpodrczne toboki. Po dotarciu na miejsca zbirek nikt nie zajmowa si stanem, wjakim s zesacy. Odnosio si wraenie, e ewentualne straty zostay wliczone wakcj. Ogromne znaczenie miao przygotowanie ludnoci na ewentualn wywzk. Pomimo stara NKWD nie zawsze udawao si utrzyma ca akcj wtajemnicy. Nauczeni smutnym dowiadczeniem przodkw Polacy starali si wmiar moliwoci gromadzi zapasy suchego pieczywa oraz innych prowiantw na drog. Wielu miao przygotowany gdzie wkcie toboek znajniezbdniejszymi rzeczami. Ratowa on bardzo czsto ycie. Najwiksze straty wynikajce znie przygotowania do deportacji odnotowywano wrd ludnoci ukraiskiej ibiaoruskiej, dla ktrej pojawienie si konwoju byo cakowitym zaskoczeniem. Zwaszcza wobliczu niedawnej propagandy owyzwoleniu spod ucisku polskich panw iyciu wlepszym wiecie, przez myl im nie przeszo, e represje nie maj wcale charakteru antypolskiego, za od trafienia na Sybir nie wybawi ich nawet posiadanie wdokumentach wpisu ojednej krowie ikilku morgach ziemi. Na wyznaczonych stacjach odbywa si zaadunek do przygotowanych uprzednio wagonw, wyposaonych (przynajmniej teoretycznie) wdrewniane prycze, piecyk ikilka wiader, zzakratowanymi oknami idziur wpododze na zaatwianie potrzeb fizjologicznych. Specjalne instrukcje NKWD dokadnie precyzoway, jak
57
ma wyglda typowy skad deportacyjny 55 wagonw, wtym wagon dla eskorty iwagon sanitarny. Dodatkowo, kady pocig wyposaony mia by wcztery wagony towarowe, do ktrych powinien by zaadowany wikszy baga deportowanych193. Wtpliwe jednak, aby taki baga deportowani posiadali, zarwno ze wzgldu na czas, wjakim naleao si spakowa, jak iilo dobytku, ktry mona byo zabra ze sob. Aleksander Gurianow, na podstawie raportw Wojsk Konwojowych NKWD twierdzi, e poza ww. wagonami dla stray ipersonelu medycznego wkadym skadzie miay si znale: wagon-izolatka dla chorych oraz wagon-kiosk, ktrego faktycznego przeznaczenia nie udao mu si ustali194. Rozkazy okrelay take liczb adowanych osb. W przyblieniu miao ich by okoo 25 na wagon195. Zalecano nie rozdziela od siebie rodzin. Zgodnie ztymi dyrektywami przecitny skad deportacyjny winien liczy 1 2001 500 osb. W trakcie zaadunku starano si, przynajmniej teoretycznie, trzyma ustalonego rozkazami limitu (okoo 2530 osb), cho wprzypadku niedostarczenia wymaganej liczby wagonw konwj zmuszony by upcha zesacw wposiadanym skadzie. Byy te przypadki, e do stacji deportacyjnych docignito ju tory orozstawie takim jak wZSRR, co pozwalao na podstawienie czteroosiowych wagonw oznacznie wikszej pojemnoci. Z powodzeniem wchodzio do nich nawet 50 osb zdobytkiem. Dlatego te czsto wrelacjach raz mwi si o30, ainnym razem nawet o5060 wsptowarzyszach niedoli iwcale nie musi to oznacza straszliwego cisku. Przepenienie byo spowodowane (jak ju wczeniej wspomniaem) niedostarczeniem wagonw wwymaganej liczbie. Znajc sytuacj, jaka panowaa wwczas wZSRR oraz oglny, chroniczny niedowad organizacyjny, zktrym chyba zawsze borykao si to pastwo, sytuacje takie nie byy wynikiem zej woli konwojujcych, lecz koniecznoci pogodzenia radzieckiej rzeczywistoci zotrzymanymi rozkazami. Innym powodem przepenienia, bya komasacja niektrych skadw na stacjach, gdzie dokonywano przeadunku zesacw zpocigw oeuropejskim rozstawie k do szerokoosiowych skadw radzieckich196. Szczegowe instrukcje, okrelajce zasady przewozu deportowanych, zawieray dokadne zalecenia dotyczce warunkw, wjakich miaa si odbywa podInstrukcja Ludowego Komisariatu Spraw Wewntrznych ZSRR zgrudnia 1939r. oporzdku przesiedlania polskich osadnikw..., s.130. 194 A. Gurianow, Cztery deportacje..., s.116. Jeli dobrze rozumie intencje wydajcych rozporzdzenia, miayby one suy zapatrywaniu wywoonej ludnoci wprodukty spoywcze za stosown opat. W sytuacji, gdy przerwy wpodry byy zaledwie kilkugodzinne, za konwj nie pozwala nawet oddali si od wagonw dla zaatwienie potrzeb fizjologicznych, pomys zkioskiem wydaje si wyjtkowo perfidny, lub wiadczcy ocakowitej ignorancji urzdniczej. 195 Instrukcja Ludowego Komisariatu Spraw Wewntrznych ZSRR zgrudnia 1939r. oporzdku przesiedlania polskich osadnikw..., s.130. 196 Jan Tomasz Gross, Irena Grudziska-Gross, W czterdziestym nas Matko na Sibir zesali. Polska aRosja 19391942, Warszawa 1990, s.471.
193
58
r, oraz jakie naleao zapewni wysiedlanym. Zobowizywano wnich, by konwj dostarcza 800 gram chleba dziennie na osob oraz jeden gorcy posiek na dob197. Nakadano take na konwj obowizek rozcignicia nad zesanymi niezbdnej opieki medycznej. Instrukcja dotyczca deportowanych zZachodniej Ukrainy iBiaorusi wyranie precyzowaa, e wkadym skadzie powinien znajdowa si felczer oraz dwie pielgniarki zniezbdnymi medykamentami iwyposaeniem198. Poniewa Wojska Konwojowe nie byy za nic odpowiedzialne, poza dostarczeniem deportowanych na miejsce przeznaczenia, humanitarno caej akcji bya czczym urzdniczym zapisem. Od pocztku wiadomo byo, i realizacja tych zalece wradzieckiej rzeczywistoci jest niewykonalna. I nawet, jeli trafi si wpocigu felczer lub pielgniarka, to itak nie by wstanie nikomu pomc zpowodu braku rodkw medycznych. Poza tym szansa dotarcia do chorego wtrakcie jazdy bya adna, apostoje na tyle krtkie, e obejcie wszystkich wagonw izbadanie chorych niemoliwe. Potrzebna te bya dobra wola, tej za czsto brakowao. To samo mona powiedzie ozaopatrzeniu wywno. Rozkazy sobie, aradziecka rzeczywisto sobie. Konwj przecie nie wiz ze sob ton chleba, kaszy, krup czy warzyw. Zaprowiantowanie mg pobiera wycznie na wyznaczonych stacjach, wiadomo za, e ze wzgldw bezpieczestwa zatrzymywano si na tych najmniejszych. Wprawdzie rozkazy jasno precyzoway, e Posiki po drodze przygotowuj iwydaj na zlecenie kierownika transportu NKWD kolejowe restauracje ibufety podlege Narkomatowi Przemysu Spoywczego ZSRR. Wydatki na ywienie wdrodze specprzesiedlecw-osadnikw pokrywa NKWD ZSRR199, jednak nikt nie zada sobie pytania, skd na takiej zagubionej gdzie wgbi Rosji stacyjce, aczsto wszczerym polu, znale si nagle miao kilka ton chleba ikilkaset litrw zupy oraz kto mia to wszystko przygotowa, za co ikiedy? Najczciej wic przynajmniej wpierwszych dniach podry jedynym otrzymywanym posikiem by wrztek (kipiatok). Potem, ju na terenie ZSRR, sytuacja zzaprowiantowaniem nieco si poprawiaa, cho do jakiegokolwiek wypenienia norm byo jeszcze daleko. Wszystko to, wraz zwarunkami sanitarnymi, stresem ipogod powodowao, e przypadki mierci (szczeglnie noworodkw, najmodszych dzieci iludzi najsabszych) nie naleay do rzadkoci. Najwiksze straty odnotowano wczasie de197 198 Instrukcja Ludowego Komisariatu Spraw Wewntrznych ZSRR zgrudnia 1939r. oporzdku
S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s.17.
przesiedlania polskich osadnikw..., s.129131; zob. te: W. S. Parsadanowa, op. cit., s.3233. 199 Instrukcja Ludowego Komisariatu Spraw Wewntrznych ZSRR zgrudnia 1939r. oporzdku przesiedlania polskich osadnikw..., s.130. 200 Wspomina otym wielu zesanych; zob.: J. T. Gross, I. Grudziska-Gross, op. cit., s.6667 oraz: J. Siedlecki, op. cit., s.4752.
59
portacji lutowej, odbywajca si wskrajnie zych warunkach atmosferycznych200. Brak jest jednak wdokumentach radzieckich potwierdzenia tezy omasowym wymieraniu polskiej ludnoci cywilnej wdrodze do miejsc przeznaczenia. Z dokonanych przeze mnie szacunkw wynika, e miertelno wczasie deportacji lutowej wyniosa 0,30,5 % ogu wywoonych, co biorc pod uwag stosunkowo krtki czas podry idobr kondycj fizyczn ludzi jest odsetkiem bardzo wysokim201. Bya te najwysz wtoku trwania wszystkich operacji. Do miejsc przeznaczenia ludno docieraa czsto wstanie skrajnego wyczerpania izaamania nerwowego, lecz jak wynika zraportw odbiorczych po kilku dniach jej stan si poprawia202 przynajmniej na tyle, by mona j byo zmusi do wychodzenia do pracy.
Deportacja pierwsza padziernik 1939 r. Do niedawna za dat pierwszej, masowej deportacji polskiej ludnoci cywilnej wgb ZSRR przyjmowano dzie 10 lutego 1940r. Kolejne, znane prawie kademu daty to: 13 kwietnia i28 czerwca 1940r. oraz 22 maja wprzypadku tzw. Zachodniej Ukrainy i20/21 czerwca 1941r. wprzypadku tzw. Zachodniej Biaorusi. Ogrom nieszcz zwizanych ztymi czterema wielkimi akcjami wysiedleczymi sprawi, e omniejszych strumieniach polskich obywateli czsto si zapomina. Kiedy jednak spojrzymy na nie, jako na pewn cao, okae si, e liczba represjonowanych wczasie tych akcji idzie wdziesitki tysicy203. O represjach zjesieni 1939r. niewiele do dzi wiadomo. Wzmianki na ten temat byo mona jak dotd znale wzesaczych relacjach zgromadzonych wInstytucie Hoovera204 oraz wArchiwum Wschodnim Orodka Karta. Dopiero upadek ZSRR sprawi, e przed badaczami otworzyy si archiwa skrywajce dotd skrztnie dokumenty potwierdzajce zesacze wspomnienia. Grup takich
201 Pisze otym m.in. A. Gurianow, szacujc przecitn miertelno wczasie drogi na 0,2% 0,7%, cho jak zaznacza dalej wskrajnych przypadkach moga ona by wysza; zob.: A. E. Gurianow, Polskije spiecpieriesielency wSSSR w194041 gg., w: Riepriessii protiw polakow ipolskich gradan..., s.121. 202 Lub za taki by uwaany przez miejscowych komendantw osad specjalnych. 203 Wystarczy podsumowa ofiary deportacji zjesieni 1939r. (okoo 55 tys.), przymusowych przesiedle do Modawii latem 1940r. (okoo 30 tys.), zesanych za prby nielegalnego przekroczenia granicy (nie mniej ni 3540 tys.), wywiezionych na wschd wtrakcie oczyszczania pasw przygranicznych iterenw wok poligonw polowych, dzieci wywiezione zkolonii letnich, internatw przy szkoach zawodowych idomw dziecka oraz wszystkich deportowanych wokresach pomidzy poszczeglnymi wielkimi falami (m.in. zBiaegostoku iokolic Lwowa na pocztku maja 1940 r.). Okae si wwczas, e wczasie tych mniejszych akcji wywieziono zterenw II RP zajtych przez ZSRR blisko 150 tys. osb. 204 Dzi ju zmikrofilmowanych iprzywiezionych do Polski.
60
dokumentw odkryem kilka lat temu wzbiorach Pastwowego Archiwum Republiki Biaoruskiej wMisku. Znajduj si tam szczegowe raporty oprzygotowaniach, przebiegu iwynikach deportacji, ktra miaa miejsce na przeomie padziernika ilistopada 1939 r.205 Punktem docelowym nie byy wprawdzie lasy Syberii istepy Kazachstanu, ajedynie wschodnie obwody Biaoruskiej iUkraiskiej SRR, jednak przymusowe przesiedlenia uchodcw zcentralnej izachodniej Polski moemy uzna za pierwsz akcj deportacyjn206. Kiedy za spojrzymy na kalendarz tzw. wyborw do Zgromadzenia Ludowego okae si, e ludzie ci zostali wywiezieni wkilka dni
205 Na terenie Ukrainy dokumenty dotyczce tego tematu znajduj si m.in. wArchiwum Gwnego Biura Informacji Ministerstwa Spraw Wewntrznych Ukrainy (zesp 15, inwentarz 1, sygnatura 9). Niestety, jak dotd, nie udao mi si przeprowadzi tam kwerend. Take winnych archiwach natrafimy zapewne na dokumenty, ktre mogyby wiele wnie do omawianego tematu. Natomiast znane mi ukraiskie zbiory dokumentw oraz publikacje wsprawie wysiedle zjesieni 1939r. nie powicaj tej kwestii praktycznie miejsca. 206 Moja teza ouznaniu za pierwsz, deportacji zpadziernika 1939 r., wywoaa dyskusj wkrgach historykw. Wiele osb zarzucao jej nieciso, twierdzc, e nie moe by wtym przypadku mowy odeportacji, zwaywszy na stosunkowo blisk odlego, brak zaangaowania centralnego aparatu pastwowego iNKWD, brak represyjnego charakteru akcji oraz warunki pobytu ludnoci we wschodnich obwodach Biaoruskiej iUkraiskiej SRR, lejsze ni na zesaniu wgbi ZSRR. Nie mog si ztym zgodzi. Wprawdzie wadnym cytowanym dokumencie nie uyto sowa deportacja, jednak w termin odnosi si do kadego, masowego iprzymusowego przemieszczenia ludnoci, bez wzgldu na odlego idalszy charakter zsyki. Pozostaje wic najwaniejsze pytanie czy akcja ta bya przymusowa? Z treci dokumentw mona odnie wraenie, e nie. Jednak cao dziaa operacyjnych podjtych przez wadze obu republik zakadaa od pocztku oczyszczenie zajtego terenu zokrelonej, spisanej izarejestrowanej grupy osb. Nie wydaje mi si, aby uchodcy wpadzierniku 1939r. nie liczyli na powrt do swych rodzinnych domw po drugiej stronie linii demarkacyjnej. Z tego przecie powodu oblegali miasta, gdzie byy linie kolejowe inajpewniejsze rda informacji. Zorganizowane wywiezienie ich poza granice Polski nie byo adn akcj humanitarn, azwykym rozadowywaniem izagospodarowywaniem podbitych ziem. Na podstawie posiadanych dokumentw mog stwierdzi zca odpowiedzialnoci, e akcja ta, podobnie jak prawie cakowicie pomijane wnaszej historiografii przymusowe przesiedlenia blisko 30 tys. obywateli polskich do Besarabii, wwikszoci chopw zWielkopolski Wschodniej iWoynia (wicej na ten temat zob.: E. Kowalska, Przymusowe przemieszczenia Polakw zKresw Wschodnich II RP w194041r. do Besarabii oraz: T. Dubicki, Obywatele polscy jako przymusowi osadnicy wBesarabii wokresie II Wojny wiatowej, w: Polacy wModawii, red. E. Walewander, Lublin 1995), miaa wszelkie cechy pozwalajce uzna j za jeden zpierwszych, masowych aktw represji wadz radzieckich na okupowanych po 17 wrzenia 1939r. terenach Polski. Take warunki, wjakich przebywali pierwsi zesacy we wschodnich obwodach BSRR iUSRR, wwielu przypadkach niczym nie rniy si od tych, wjakich znaleli si np. deportowani wkwietniu 1940r. (poza czynnikami geograficznymi oczywicie). 207 Wybory do Zgromadzenia Narodowego Zachodniej Biaorusi iZachodniej Ukrainy odbyy si 22 padziernika 1939 r., za pomidzy 26 a28 padziernika wKijowie i28 a30 padziernika wBiaymstoku (a wic zapewne ju wtrakcie akcji przesiedleczej), trway obrady Zgromadze Narodowych, ktre zakoczyy si wiernopoddaczymi petycjami do Rady Najwyszej ZSRR iJ. Stalina oprzyczeniu tych ziem do BSRR iUSRR.
61
po zarejestrowaniu ich, jako gosujcych za now, socjalistyczn rzeczywistoci207. Na nowym miejscu zamieszkania, decyzj Rady Komisarzy Ludowych ZSRR, nadano im wszystkim radzieckie obywatelstwo208. Problem bieestwa tak bowiem wterminologii NKWD okrelono wszystkich uchodcw, ktrzy wwyniku dziaa wojennych znaleli si na wschodnich terenach II Rzeczypospolitej zagarnitych przez ZSRR209 pojawia si wpolskich opracowaniach historycznych jedynie przy omawianiu deportacji zczerwca 1940r. oraz poprzedzajcej j rejestracji ludnoci na ewentualny wyjazd do niemieckiej strefy okupacyjnej. Na skutek niedostpnoci dokumentw zakadano, e wczeniej adne masowe represje nie dotkny tej grupy polskich obywateli210. Dlatego te spontaniczny akces uchodcw do powrotu na stron niemieck starano si usprawiedliwia gwnie rozczarowaniem do systemu komunistycznego (zwaszcza wprzypadku ludnoci ydowskiej) oraz, jake realn wwczesnej sytuacji, obaw omoliwo zesania wnieznane. Od chwili zajcia wschodnich wojewdztw II RP sprawiali oni okupacyjnym wadzom radzieckim same kopoty. Wielu znich traktowao pobyt na tych terenach jako sytuacj przejciow. Nie chcieli podejmowa jakiejkolwiek pracy, obawiajc si rejestracji iprzymusowego wrczenia dokumentw, aco za tym idzie ewentualnego zakazu powrotu. Bya to obawa uzasadniona, gdy wmasie rnorodnych plotek stale przewijaa si sprawa powrotu do domw, podsycana rnymi pogoskami omajcej si jakoby odby wnajbliszym czasie wymia208 Podcignito ich pod decyzj Rady Najwyszej ZSRR zlistopada 1939r. oautomatycznym nadaniu obywatelstwa radzieckiego wszystkim osobom, ktre wdniach 12 listopada 1939r. przebyway na terenie Zachodniej Biaorusi iUkrainy, mimo e nie byo ich ju wtym czasie na terenach, oktrych mwia ustawa. 209 Niestety, nie jestemy wstanie ustali ile osb, uciekajc przed dziaaniami wojennymi, znalazo si po 17 wrzenia 1939r. wradzieckiej strefie wpyww. Pisaem otym problemie we wczeniejszej czci niniejszego rozdziau. 210 Pisa otym Ryszard Kapuciski wImperium, atake mwili otym na spotkaniu, ktre odbyo si 16 maja 1995r. wZakadzie Dziejw Europy rodkowo-Wschodniej XIXXX w. IH PAN wWarszawie Wojciech Materski iAndrzej Korzon, lecz tak naprawd nie przyjmowano dotd tych wydarze za prawdziw akcj deportacyjn. Jest to zapewne suszne ze wzgldw statystycznych, gdy nie bardzo wiadomo, do ktrej grupy represjonowanych ow ludno zaliczy, lecz zgodnie znormami prawnymi akcja ta nosia wszelkie znamiona deportacji, choby nie wiem jak szlachetne cele przywiecay wadzom radzieckim przy podejmowaniu decyzji. Poza naszymi granicami oprzypadkach deportacji jesieni 1939r. wspomnia I. Bias; zob.: Represywno-karalna systema..., t. 1, s.135. 211 Plotki te byy wwielu przypadkach uzasadnione, gdy na przeomie padziernika ilistopada 1939r. na terenie m.in. Przemyla, Rawy Ruskiej iSokala, otworzono na kilka dni specjalne przejcia graniczne. Zdesperowane tumy ludzi, chccych si wydosta zterenw okupowanych przez ZSRR, sprawiy, e przejcia te szybko zamknito; zob.: Albin Gowacki, Sowieci wobec Polakw na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej 19391941, d 1997, s.364365 oraz: M. Wieliczko, Migracje przez lini demarkacyjn wlatach 19391940, w: Pooenie ludnoci polskiej na terytorium ZSRR iwschodnich ziemiach II Rzeczypospolitej wczasie II wojny wiatowej, red. A. Marszaek, Toru 1990, s.131133.
62
nie ludnoci211. Wszystko to wprzypadku tzw. Zachodniej Biaorusi komplikowa jeszcze problem narodowoci. Wikszo uchodcw, ktrzy znaleli si tu wczasie dziaa wojennych, bya ydami. Zwizane to byo zprzedwojenn struktur zatrudnienia. Wikszo ydw pracowaa wrzemiole ihandlu (a nie na roli) wtrakcie dziaa wojennych miaa wic uatwion drog ucieczki, gdy nie porzucaa gospodarstw rolnych, za brutalno wojsk niemieckich przypieszaa decyzj. Wszyscy oni parli na wschd znadziej ocalenia212. Dziesitki tysicy ydw, ktrzy nie chcieli opuszcza swych domw, wypdziy wkraczajce do miast imiasteczek oddziay Wehrmachtu iSS213. Dopiero pniej, kiedy okazao si, e itu sytuacja nie wyglda zbyt dobrze, zaczto snu rozwaania opowrocie pod okupacj niemieck. Decyzje oczciowym rozwizaniu problemu uchodstwa zapady na szczeblu centralnym wMoskwie ju wpierwszych tygodniach okupacji. 14 padziernika 1939r. Biuro Polityczne KC WKP(b) podjo decyzj oumieszczeniu 20 tys. uchodcw zcentralnych rejonw Polski przy wydobyciu iprodukcji torfu oraz wyrbie lasw na terenie Biaoruskiej SRR214. W celu jak to ujto wdokumentach zapewnienia ludnoci uchodczej zmiast Biaorusi Zachodniej pracy imieszka, powoano specjaln, trzyosobow Rzdow Komisj ds. Wywozu Uchodcw zZachodniej Biaorusi. W jej skad weszli Iwan Gorin, Pawie Rieszotnikow iniejaki Iwanow215. Ich nazwiska przewija si bd wpniejszym okresie wrd osb odpowiedzialnych za przeprowadzanie kolejnych deportacji, m.in. zBiaostocczyzny216. Na pierwszym posiedzeniu, 17 padzierni212 Doskonale to wida wdwch pierwszych rozdziaach ksiki H. Grynberga, Dzieci Syjonu, Warszawa 1994; zob. te: Meldunek operacyjny nr 52 ludowego komisarza spraw wewntrznych BSRR . Canawy dla sekretarza KC KP(b) Biaorusi P. Ponomarienki z25 padziernika 1939, w: Wydarzenia ilosy ludzkie. Zachodnia Biaoru 17 IX 1939 22 VI 1941, t. 1: Rok 1939, Warszawa 1998, s.313314. 213 H. Grynberg, op. cit.; zob. te: B. C. Pinchuk, Sthetl Jews under Soviet Rule... oraz tego: Jews in Eastern Poland and the USSR... 214 N. S. Lebiediewa, Rozstrzeliwania ideportacje ludnoci polskiej..., s.182. Nie wiem, czy nie ma tu jakiego bdu, gdy 14 padziernika 1939 r., na posiedzeniu Biura KC KP(b) Biaorusi dotyczcym m.in. rozmieszczenia uchodcw, bya mowa orozlokowaniu 20 tys. bieecw przy pracach wprzemyle torfowym, na budowach iprzy wyrbie lasw oraz zwrceniu si do KC WKP(b) ozatwierdzenie tej propozycji; zob.: Wycig zprotokou zposiedzenia nr 93 Biura KC KP(b) Biaorusi dotyczcy rozmieszczenia uchodcw przybyych zterenw Polski zajtych przez wojska niemieckiej, Wydarzenia ilosy ludzkie... s.212. Jeli oba dokumenty s prawdziwe, byby to znak, e sprawa bya ustalona iprzygotowana wczeniej, auchway stanowiy jedynie formalno. 215 Raport przewodniczcego Komisji Rzdowej ds. Zatrudnienia iRozmieszczenia Uchodcw przy RKL BSRR Iwana Gorina do przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych BSRR K. W. Kisielewowa..., s.410. 216 Przede wszystkim pojawiaj si one wdokumentach zdeportacji lutowej ikwietniowej 1940r. oraz spisach trjek operacyjnych, bezporednio odpowiedzialnych za wysiedlanie ludnoci na wschd.
63
ka 1939 r., ustalono zasadniczy zrb dziaa oraz podjto uchwa, e wysiedlenie ludnoci uchodczej pomoe tym osobom znale prac217. 19 padziernika 1939 r., ju wterenie, rozpoczto sporzdzanie list zawierajcych dane oliczbie osb podlegajcych wysiedleniu218. Padziernikowa deportacja przebiegaa jednoczenie na caym terytorium Polski okupowanym przez ZSRR219. Ludno uchodcza przebywajca na Zachodniej Biaorusi zostaa zesana do 5 obwodw Biaoruskiej SRR220, za na Zachodniej Ukrainie do 11 obwodw Ukraiskiej SRR221. W obu przypadkach skierowano j do pracy wsowchozach, kochozach, przemyle igrnictwie. Na terenie Zachodniej Biaorusi oczyszczano wycznie najwiksze kresowe miasta: Biaystok, Brze Litewski, Pisk, Grodno, Lid, Baranowicze, Sonim iMoodeczno. Jak wynika zraportw, to wanie byo gwnym celem wadz okupacyjnych222. W sumie zterenw okupowanych przez ZSRR deportowano
A wic niecae trzy dni po decyzji Biura Politycznego KC WKP(b) owysaniu 20 tys. uchodcw na roboty wgb BSRR. 218 Raport przewodniczcego Komisji Rzdowej ds. Zatrudnienia iRozmieszczenia Uchodcw (Priedsiedatiel Prawitielstwiennoj Komissii po Trudoustrojstwu iRazmieszczeniju Bieencew) przy RKL BSRR Iwana Gorina zdziaalnoci Komisji iprzebiegu akcji przesiedleczej, NARB, f. 4, op. 21, d. 1511, s.1112 oraz: Raport przewodniczcego Komisji Rzdowej ds. Zatrudnienia iRozmieszczenia Uchodcw przy RKL BSRR Iwana Gorina zprzebiegu akcji do 20 padziernika 1939 r., NARB, f. 4, op. 21, d. 1511, s.1314. 219 W przypadku Zachodniej Ukrainy jedyne znane mi dokumenty opisuj sytuacj post factum. Nie dotarem, jak na razie, do dokumentw omawiajcych sam akcj wysiedlecz. Wraz zuchodcami na wschd jechali take ochotnicy do pracy wZagbiu Donbasu; zob.: Raport zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych USRR do . Berii nr 592 SP z11 lutego 1940r. wsprawie rozlokowania oraz pobytu we wschodnich obwodach USRR uchodcw wysiedlonych wpadzierniku 1939r. zZachodniej Ukrainy, I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 2, s.143144. 220 Raport przewodniczcego Komisji Rzdowej ds. Zatrudnienia iRozmieszczenia Uchodcw przy RKL BSRR Iwana Gorina do przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych BSRR K. W. Kisielewowa wsprawie dziaalnoci Komisji iprzebiegu akcji wysiedleczej, NARB, f. 4, op. 21, d. 1511, s.6. 221 Raport zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych USRR do . Berii nr 592 SP z11 lutego..., s.143. 222 Raport przewodniczcego Komisji Rzdowej ds. Zatrudnienia iRozmieszczenia Uchodcw przy RKL BSRR Iwana Gorina do przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych BSRR K. W. Kisielewowa..., s.3. Podobne zadania postawiono zapewne przed komisjami ukraiskimi. Potwierdzi lub obali t tez bdzie mona jednak dopiero po dokadnych kwerendach warchiwach ukraiskich. 223 Taka liczba wynika po zestawieniu danych z Raportu zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych USRR do . Berii nr 592 SP z11 lutego..., s.143 oraz: Raportu przewodniczcego Komisji Rzdowej Iwana Gorina do przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych BSRR K. W. Kisielewowa..., s.8. Nie jest ona ostateczna, bowiem wobu przypadkach nie wykonano zakadanego planu w100%. Nie odkryem dotd adnych innych rde mwicych otym, co si stao zosobami, ktrych nie zdoano wyekspediowa na wschd wpadzierniku 1939r. Najpewniej wywieziono je dopiero wczerwcu 1940 r. 224 Raport zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych USRR do . Berii nr 592 SP z11 lutego..., s.143.
217
64
ponad 55 tys. osb223, zczego na Zachodni Ukrain przypado 32 775224, za na Zachodni Biaoru 22 471 osb225. Cao bya koordynowana przez wadze centralne wMoskwie. Na Biaoru przyby wtym celu specjalny penomocnik Komisji Przesiedleczej powoanej przy RKL ZSRR ucki226. Do 21 padziernika 1939r. ustalono, e wGrodnie podlega deportacji okoo 500 osb, wLidzie 350, wMoodecznie okoo 1 000, wPisku 1 771. Brak byo danych oliczbie uchodcw wBiaymstoku iBrzeciu Litewskim, lecz tu grupy operacyjne dotary najpniej inie zdoay jeszcze uzyska niezbdnych informacji227. Po dwch dniach napyny dane zBiaegostoku. W miecie miao przebywa ponad 25 tys. uchodcw, awnajbliszym czasie liczba ta miaa si powikszy odalsze 50 tys.228. 25 padziernika 1939 r., postanowieniem RKL BSRR nr 773 powoano oficjalnie Komisj Rzdow ds. Zatrudnienia iRozmieszczenia Uchodcw wcelu (jak to nazwano) ostatecznego rozwizania sprawy. W jej skad weszli: Gorin odpowiedzialny za ewidencj iwywz uchodcw zZachodniej Biaorusi, Iwanow odpowiedzialny za organizacj transportu iRieszotnikow odpowiedzialny za przyjcie irozmieszczenie uchodcw na terenie wschodnich obwodw BSRR229. Komisja zatwierdzia te liczb osb podlegajcych wysiedleniu zgodnie zprzedstawion list: Biaystok 25 tys., Brze Litewski 10 tys., Grodno 1,9 tys., Baranowicze 1 440, Pisk 1 771, Lida 975, Moodeczno 1,7 tys. iSonim 2 tys. W sumie 44 786 osoby230. Okazao si jednak, e wschodnie obwody BSRR zainteresowane s zaledwie 23 tys. zesacw, aito najlepiej rolnikami. Ostatecznie ustalono, e wywiezione zostan 23 693 osoby231. Na ewentualn pomoc wysiedlanym wmiejscach zaadunku przeznaczono 285 tys. rubli, za dla przyjmujcych deportowan ludno wschodnich obwodw dodatkowe 2 245 tys. rubli. Jednoczenie zobowizano je do powoania obwodowych komisji ds. przyjcia, rozmieszczenia izatrudnienia deportowanej ludnoci232.
Raport przewodniczcego Komisji Rzdowej ds. Zatrudnienia iRozmieszczenia Uchodcw przy RKL BSRR Iwana Gorina do przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych BSRR K. W. Kisielewowa...., NARB, f. 4, op.21, d. 1511, s.6. 226 O wypenieniu postanowienia KC KP(b)B odnonie wywozu uchodcw zZachodniej Biaorusi do obwodw BSRR, NARB, f. 4, op. 21, d. 1511, s.2. 227 Raport przewodniczcego Komisji Rzdowej ds. Zatrudnienia iRozmieszczenia Uchodcw przy RKL BSRR Iwana Gorina zdziaalnoci Komisji..., s.1112. 228 Z odrcznego dopisku do dokumentu wynika jednak, e chodzio tu nie ouchodcw, aokolumn jecw wojennych ido tego nie idcych do Biaegostoku, ale zapewne do jakiego obozu lub na stacj kolejow. 229 Raport przewodniczcego Komisji Rzdowej ds. Zatrudnienia iRozmieszczenia Uchodcw przy RKL BSRR Iwana Gorina do przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych BSRR K. W. Kisielewowa...., s.35 230 Ibidem, s.4. 231 Ibidem. 232 Ibidem, s.56.
225
65
Po ustaleniu niezbdnych formalnoci, najprawdopodobniej wokresie od 25 do 30 padziernika 1939 r., zomiu najwikszych miast Zachodniej Biaorusi deportowano na wschd 22 471 osb (4 114 rodziny, 3 928 dzieci), awic o1 222 osoby mniej ni zakadano233. Za dzie zakoczenia wysiedle uznano 14 listopada 1939 r.234 Najwiksz grup wrd deportowanej ludnoci stanowili uchodcy zWarszawy 5 834 osoby iPutuska 1 960 osb. Znaczny odsetek stanowili take uciekinierzy zodzi, Suwak, Ostrowi Mazowieckiej, Przasnysza iSiedlec235. Ze sporzdzonych po akcji raportw wynika, e zBiaegostoku na 25 tys. uchodcw podlegajcych wysiedleniu wysiedlono zaledwie 13 186, pozostao wic nadal 11 814 osb236 iliczba ta stale rosa. Niestety, teren Biaoruskiej SRR by ju tak nasycony uchodcami, i nie byo moliwe rozmieszczenie tu pozostaych 22 315 osb. Dlatego te postanowiono zwrci si do RKL ZSRR iKC WKP(b) zprob ozabranie irozmieszczenie pozostaej grupy na terytorium RFSRR237. W przypadku USRR wiadomo, e uchodcw skierowano gwnie do obwodu winnickiego 11 500, ytomierskiego 8 636, czernihowskiego 3 865, potawskiego 3 583 ikirowogradzkiego 2 279 osb. Do pozostaych obwodw wysano od 400 do 850 osb238. Wedug narodowoci (dla przykadu) wobwodzie stanisawowskim wrd 4 586 byo deportowanych: ydw 2 793, Ukraicw 1 072, Polakw 647, Rosjan (?) 47, Biaorusinw 10, Niemcw 9, za wobwodzie nikoajewskim, na 1 239 przywiezionych, byo: ydw 978, Ukraicw 138, Polakw 109, Wgrw 11239. Zanim jednak skierowano do RKL prob ozabranie pozostaej ludnoci uchodczej wgb ZSRR, 10 listopada 1939 r., zostaa powoana specjalna komisja do spraw uchodcw wskadzie: awrientij P. Beria, Nikoaj A. Buganin, Nikoaj M. Szwernik oraz przewodniczcy RKL USRR L. R. Korniec. Jej gwnym zadaniem stao si ponowne ustalenia dokadnej liczby uchodcw, zorganizowanie wykorzystania czci znich jako siy roboczej oraz zbadanie moliwoci repatriacji pozostaych240. 4 grudnia 1939r. Biuro Polityczne KC WKP(B)
Ibidem, s.4. O wypenieniu postanowienia KC KP(b)B odnonie wywozu uchodcw zZachodniej Biaorusi..., s.1. 235 Raport przewodniczcego Komisji Rzdowej ds. Zatrudnienia iRozmieszczenia Uchodcw przy RKL BSRR Iwana Gorina do przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych BSRR K. W. Kisielewowa...., s.7. 236 Ibidem, s.8. 237 O wypenieniu postanowienia KC KP(b) B odnonie wywozu uchodcw zZachodniej Biaorusi..., s.2. 238 Raport zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych USRR do . Berii nr 592 SP z11 lutego..., s.143. 239 Ibidem, s.144. 240 N. S. Lebiediewa, Rozstrzeliwania ideportacje ludnoci polskiej..., s.5; zob. te: RCChIDNI, f. 17, op. 3, d. 1015, s.20 oraz: d. 1016, s.3.
234 233
66
wydao decyzj ozatrzymaniu przy pracach przymusowych na budowach, przy wyrbie lasw, wsowchozach oraz innych placwkach 33 tys. uchodcw241. Stanowi to potwierdzenie losu deportowanej wgb BSRR iUSRR ludnoci oraz charakteru caej akcji.
Deportacja druga 10 luty 1940 r. Dopiero po tym preludium wadze radzieckie rozpoczy przygotowania do pierwszej, masowej deportacji wgb ZSRR. Zanim to jednak nastpio, wczasie obrad Zgromadze Ludowych Zachodniej Ukrainy iZachodniej Biaorusi odbyy si manifestacje, na ktrych wyzwolona ludno biaoruska iukraiska usilnie prosia wadz radzieck opozbycie si zjej ziemi polskich krwiopijcw242. O pozbycie si osadnikw ilenikw zabiegaa nie tylko uwiadomiona rewolucyjnie ludno. W przypadku Biaorusi czyni to take sam przewodniczcy KP(b)B Pantielejmon K. Ponomarienko, ktry na pocztku grudnia 1939r. wlicie do J. Stalina tak m.in. argumentowa potrzeb szybkiej akcji: [...] gospodarstwa te maj, minimum 3540 ha ziemi, 34 iwicej koni, jedynie wbardzo rzadkich przypadkach 2 konie, 56, aczasem 10 iwicej krw, wbardzo rzadkich przypadkach tylko 23 krowy. W gospodarstwach osadnikw znajduj si znaczne zapasy ziarna, ktrych nie mona na dzi ustali. Jednak naley podkreli, e wwielu gospodarstwach osadnikw znajduje si ziarno nie tylko ztego, lecz nawet z23 wczeniejszych lat243. Dalej pisa oposiadanych przez osadnikw pugach, bronach iinnych drobnych narzdzia oraz duych ilociach nowoczesnych maszyn rolniczych. Aby podkreli szczeglne bogactwo tych ludzi doda, e wkadym gospodarstwie znajduje si przynajmniej jeden rower, za wwielu po 23 rowery, anawet motocykle244. Wszystko po to, by wykaza korzyci pynce zniezwocznego deportowania tej grupy ludzi. Jak twierdzi P. Ponomarienko, pozyska si wten sposb ponad 200 tys. ha doskonaej ziemi ornej ik, ktr bdzie mona rozdysponowa wrd biedniakw oraz stworzy na niej pierwsze wzorcowe kochozy. Take 3040 tys. krw, ktre jakoby maj osadnicy, naley rozda nie posiadajcym byda biedniakom. 1520 tys. osadniczych koni (silnych iwypasionych) mona czciowo przeznaczy na potrzeby Armii Czerwonej (67 tys.), apo tysic na potrzeby konnej milicji, Rejonowych Komitetw Wykonawczych (Rajonnyje ispo241 N. S. Lebiediewa, Rozstrzeliwania ideportacje ludnoci polskiej..., s.5; zob. te: RCChIDNI, f. 17, op. 162, d. 26, s.155157. 242 S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s.3336. 243 U. Adamuszka, Palitycznyja represii..., s.101. 244 Ibidem, s.101102.
67
nitielnyje komitiety, dalej Raispokomy) iStray Granicznej, pozostae za rozda wiejskiej biedocie. W duych, murowanych domach osadniczych, umieci bdzie mona szkoy, rady gminne, sklepy, punkty medyczne, posterunki milicji iizby czytelnicze. Drobny sprzt rolniczy rozda si okolicznym chopom, natomiast zdobyte wten sposb maszyny posu do utworzenia Orodkw Maszyn Rolniczych (maszyno-traktornyje stancyi, dalej MTS). Zabrane osadnikom, due iloci doskonaego ziarna siewnego, ozimin iziarna na przemia, pomog na wiosn worganizowaniu zasieww. Komitetom Chopskim powinno si take rozda pozostawiony przez wysiedlonych dobytek domowy, natomiast rowery imotocykle przekaza miejscowym organom wadzy dla celw subowych245. Deportacja osadnikw ilenikw miaa rozwiza wedug Ponomarienki wiele palcych problemw gospodarczych iaprowizacyjnych. Pierwszym krokiem na drodze do rozpoczcia akcji deportacyjnej byo pismo . Berii do J. Stalina z2 grudnia 1939r. opotrzebie niezwocznego wysiedlenia zzachodnich obwodw Ukraiskiej iBiaoruskiej SRR wszystkich rodzin osadniczych246. W odpowiedzi na nie, jako pierwsze, 4 grudnia 1939 r., pozytywnie ustosunkowao si Biuro Polityczne CK WKP(b)247. Dzie pniej, 5 grudnia 1939 r., RKL ZSRR wydaa uchwa nr 2010-558 ss, wktrej zadecydowano oprzeprowadzeniu oczyszczenia terenw Zachodniej Biaorusi iUkrainy zzagraajcych porzdkowi spoecznemu rodzin osadniczych248. 22 i29 grudnia 1939 r., na prob RKL USRR iBSRR zadecydowano, e planowana operacja powinna obj take rodziny lenikw istray lenej249. W sumie, wcigu tych kilku tygodni podjto jeszcze cztery inne uchway. 21 grudnia Biuro Polityczne KC WKP(b), a22 grudnia 1939r. RKL ZSRR, owykorzystaniu pozostawionego przez osadnikw mienia250. 28 grudnia Biuro
Ibidem, s.102103. Pismo . Berii do CK WKP(b) do J. Stalina nr 5352 z2 grudnia 1939r. wsprawie wysiedle osadnikw zzachodnich obwodw Ukraiskiej iBiaoruskiej SRR, APRF, f. 3, op. 30, d. 199, s.35. 247 Uchwaa Biura Politycznego KC WKP(b) nr P9/158 z4 grudnia 1939r. wsprawie wysiedle osadnikw zzachodnich obwodw Ukraiskiej iBiaoruskiej SRR, APRF, f. 3, op. 30, s.12. 248 Postanowienie RKL ZSRR nr 2010-558ss z5 grudnia 1939r. owysiedleniu zzachodnich obwodw Biaoruskiej iUkraiskie SRR rodzin osadniczych, APRF, f. 93, Kolekcja postanowie RKL ZSRR. W zbiorze dokumentw Represywno-karalna systema.... wymieniany jest pod t sam dat dokument onumerze 1001-558ss. Wynika to najprawdopodobniej ztego, e zarwno dla Ukrainy (dokument ten widzia I. Bias), jak idla Biaorusi, wysano kolejne uwierzytelnione kopie, chyba e dla obu republik podjto wwczas oddzielne uchway dla Biaorusi nr 2010-558, dla Ukrainy nr 1001558. 249 A. E. Gurianow, Polskije spiecpieriesielency..., s.117 250 Postanowienie Biura Politycznego KC WKP(b) nr P11/15 z21 grudnia 1939r. ozagospodarowaniu mienia pozostawionego przez wysiedlanych osadnikw, APRF, f. 3, op. 30, d. 199, s.67. Analogiczne postanowienie RKL ZSRR nr 2085592ss z22 grudnia 1939r. zob.: GARF, f. 5446, op. 57, d. 65, s.144145.
246 245
68
Polityczne, a29 grudnia 1939r. RKL ZSRR, owczeniu wplany deportacyjne rodzin stray lenej251. Na podstawie pierwszej ztych uchwa, okoo 9 grudnia 1939 r., . Beria rozesa do obwodowych zarzdw NKWD BSRR iUSRR pierwsze specjalne instrukcje, zobowizujce je do przeprowadzenia do 5 stycznia 1940r. spisw rodzin osadnikw ilenikw podlegajcych wysiedleniu. Wraz zinstrukcjami rozpoczto rozsyanie wytycznych dla NKWD zterenw, na ktrych miano wprzyszoci rozmieszcza zesacw252. Przystpiono take do pertraktacji na temat sposobu wykorzystania isiy roboczej, jak otrzymaj od NKWD poszczeglne radzieckie przedsibiorstwa oraz trusty przemysu lenego iwydobywczego, atake sum, jakie zracji wykorzystywania przez nie tych ludzi, bd wpywa na konta NKWD. 24 grudnia 1939r. Beria wysa do W. Mootowa pismo zprojektem opracowanych przez NKWD aktw wykonawczych dotyczcych przyszej akcji deportacyjnej253. Nad caoci akcji od samego pocztku piecz sprawowa J. Stalin. W kolejnych dyrektywach z19 i25 grudnia, zapewne ju po otrzymaniu pisma od Pantielejmona Ponomarienki, wydawa on Berii szczegowe instrukcje254. Wida to wyranie wprzygotowywanych przez Beri wanie 19 i25 grudnia 1939r. rozkazach, kiedy to precyzuje on kolejne wytyczne dla NKWD Ukrainy iBiaorusi255. Na ich podstawie 25 grudnia 1939r. awrientij Canawa rozesa do podlegych mu jednostek rozkazy dotyczce natychmiastowego przystpienia do opracowania (wedug zamieszczonych schematw) spisw wszystkich osadnikw iczonkw ich rodzin oraz przesania go do centrali wnieprzekraczalnym terminie do 5 stycznia 1940 r.256 Zgodnie zinstrukcj Berii z9 grudnia 1939r. spisy te naleao przeprowadzi pod pretekstem rejestracji obiektw gospodarczych257.
251 Postanowienie Biura Politycznego KC WKP(b) nr P11/54 z28 grudnia 1939r. owczeniu do kontyngentu wysiedlanych lenikw take rodzin stray lenej, APRF, f. 3, op. 30, d. 199, s.28. Analogiczne postanowienie RKL ZSRR nr 2124-620ss z29 grudnia 1939 zob.: GARF, f. 5446, op. 57, d. 65, s.175. 252 Michai Rogaczow, Transporty poday do Komi, w: Zeszyty Historyczne nr 105, Pary 1993. s.8081 253 Pismo Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR . Berii do przewodniczcego RKL ZSRR W. Mootowa nr 5727/5 z24 grudnia 1939r. zawierajce propozycje opracowanych przez NKWD aktw wykonawczych wzwizku zplanowan akcj wysiedlecz, APRF, f. 3. op. 30, d. 199, s.1127. 254 J. S. Pawow, Represje wobec osadnikw polskich wzachodnich obwodach Biaorusi, w: Spoeczestwo biaoruskie, litewskie ipolskie na ziemiach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej..., s.372. 255 A. Chackiewicz, Aresztowania ideportacje..., s.121. 256 Ibidem s.121122; zob. te: Rozporzdzenie Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych Biaoruskiej SRR . Canawy z25 grudnia 1939r. dla naczelnikw NKWD zachodnich obwodw BSRR wsprawie przeprowadzenia rejestracji przeznaczonych do wysiedlenia rodzin osadnikw, NARB, f. 4, op. 21, d. 1085, s.126127 257 S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s.36.
69
Rozkaz Canawy precyzowa take oglne zaoenia akcji wysiedleczej. Na kadym tzw. odcinku operacyjnym (obejmujcym okoo 250300 rodzin) naleao zorganizowa trjki operacyjne, na ktrych czele mia sta naczelnik rejonowego oddziau NKWD. Po zatwierdzeniu, 7 stycznia 1940 r., poszczeglne trjki winny byy przygotowa plany operacyjne, ktre zatwierdzay obwodowe trjki operacyjne. Po zakoczeniu tych dziaa miano oczekiwa ju na konkretne decyzje wsprawie przystpienia do akcji258. 29 grudnia 1939r. RKL ZSRR swym postanowieniem nr 2122617 ss259 zatwierdzi trzy kolejne dokumenty, bdce wgruncie rzeczy ostatecznymi decyzjami owysiedleniu osadnikw, lenikw oraz stray lenej zzachodnich obwodw USRR iBSRR. Byy to: Instrukcja Ludowego Komisariatu Spraw Wewntrznych ZSRR oporzdku przesiedlania polskich osadnikw zzachodnich obwodw USRR iBSRR260 oraz Regulamin osad specjalnych izasady zatrudniania osadnikw wysiedlanych zzachodnich obwodw USRR iBSRR261. Jako trzeci zatwierdzono Etaty rejonowych iposiokowych Komendantur NKWD wosadach ocharakterze specjalnym262. Instrukcj podpisa Ludowy Komisarz Spraw Wewntrznych . Beria, potwierdzi za Kierownik Wydziau Osadnictwa Pracy GUAG-u NKWD ZSRR lejtnant Bezpieczestwa Pastwowego Michai W. Konradow. Zawieraa ona wytyczne niezbdne do podjcia masowej akcji wysiedleczej ludnoci polskiej. Postanowiono wniej m.in., e [...] Specprzesiedlecy-osadnicy kierowani s do wyrbu lasu Narkomlesa wobwodach: kirowskim, permskim, woogodzkim, archangielskim, iwanowskim, jarosawskim, nowosybirskim, swierdowskim iomskim, wKrasnojarskim iAtajskim kraju oraz Komi ASRR is rozmieszczani wmiejscach robt wpojedynczych osadach od 100 do 500 rodzin wkadej. [...]263. W nieprzekraczalnym terminie piciu tygodni Ludowy Komisariat Przemysu Lenego (Narodnyj komissariat lesnoj promyszlennosti, dalej Narkomles) ZSRR oraz Ludowy Komisariat Spraw WeA. Chackiewicz, Aresztowania ideportacje..., s.121122; zob. te: Rozporzdzenie Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych Biaoruskiej SRR . Canawy z25 grudnia 1939r. dla naczelnikw NKWD zachodnich obwodw BSRR..., s.127. 259 Postanowienie RKL ZSRR nr 2122-617ss z29 grudnia 1939r. ospecprzesiedlecachosadnikach, GARF, f. 5446, op. 57, d. 65, s.163165. W tym samym dniu Biuro Polityczne KC WKP(b) wydao analogiczne postanowienie wtej sprawie nr P11/68; zob.: APRF, f. 3, op. 30, d. 199, s.3038. 260 Instrukcja Ludowego Komisariatu Spraw Wewntrznych ZSRR oporzdku przesiedlania polskich osadnikw zzachodnich obwodw USRR iBSRR, GARF, f. 5446, op. 57, d. 65, s.167169. 261 Regulamin osad specjalnych izasady zatrudniania osadnikw wysiedlanych zzachodnich obwodw USRR iBSRR, ibidem, s.170174. 262 Etaty rejonowych iposiokowych Komendantur NKWD wosadach ocharakterze specjalnym, ibidem, s.166. 263 Instrukcja Ludowego Komisariatu Spraw Wewntrznych ZSRR zgrudnia 1939r. oporzdku przesiedlania polskich osadnikw..., s.130.
258
70
wntrznych miay ustali, dodatkowo, ostateczne miejsca umieszczenia przesiedlecw, za resorty zdrowia, handlu ikomunikacji zapewni ich przewz, wterminie ustalonym przez NKWD ZSRR, niezbdn opiek oraz wyywienie na czas podry. Planowane wstpnie wydatki na ten cel wynie miay okoo 31,5 mln rubli264. Zanim to nastpio, 30 grudnia 1939 r., do Przewodniczcego RKL Komi ASRR, Siergieja D. Turyszewa, dotar wycig zuchway 2122617 ss, wktrym bya mowa oprzeznaczeniu tej republiki na miejsce pobytu deportowanej ludnoci. W pimie tym polecano te niezwocznie, opierajc si na siach irodkach NKWD, przygotowa miejsca osiedlenia, pomieszczenia mieszkalne oraz transport niezbdny do przewozu specprzesiedlecw wraz zdobytkiem do miejsc przeznaczenia265. Posikujc si tym zarzdzeniem wadze republiki rozesay 4 stycznia 1940r. specjalne pisma do przewodniczcych rad rejonowych, wktrych zawiadamiay, e: [...] W najbliszych dniach do Waszego rejonu bd przywiezieni ze stacji Muraszi uchodcy iosadnicy zPolski wliczbie... rodzin, wkadej rodzinie po 4 osoby. Dalej nastpoway zalecenia odnonie do przygotowania si rejonw na ich przyjcie. Termin wykonania tych dziaa okrelono na 8 stycznia 1942 r.266 5 stycznia przewodniczcy RKL Komi ASRR, Siergiej D. Turyszew otrzyma kolejne pismo, bdce instrukcj RKL ZSRR oprzyjciu irozmieszczeniu specprzesiedlecw267. W tym samym dniu Ludowy Komisarz Spraw Wewntrznych Komi ASRR, Michai I. urawlew, poinformowa Turyszewa oplanowanej dacie przybycia pierwszych transportw do stacji Muraszi. Mia to by 29 lub 30 stycznia 1940 r.268 Oznaczaoby to, e pierwotnie wywzka bya planowana na 1015 stycznia 1940r. Reszta, to czas potrzebny na dotarcie zesacw do miejsc przeznaczenia. Dlaczego nie dotrzymano planowanych wczeniej terminw? Najprawdopodobniej nie zpowodu zych warunkw pogodowych. Win za ten stan rzeczy ponosi raczej niedowad organizacyjny oraz wojna radziecko-fiska. W tym samym czasie na froncie fiskim przygotowywano ofensyw iwikszo transportu
S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s.37. Odpis zpostanowienia RKL ZSRR ospecprzesiedlecach-osadnikach z29 grudnia 1939r. przesany do RKL Komi ASRR, Centralne Pastwowe Archiwum Republiki Komi (Centralnyj gosudarstwiennyj archiw Riespubliki Komi, dalej CGA Komi), f. 605, op. 4, d. 22, s.6. 266 Pismo zastpcy przewodniczcego RKL Komi ASRR K. S. Szczebieniewa z4 stycznia 1940r. do przewodniczcych Rejonowych Komitetw Wykonawczych oprzygotowaniach do przyjcia uchodcw iosadnikw zPolski, CGA Komi, f. 605, op. 4, d. 53, s.1. 267 Zarzdzenie RKL ZSRR z5 stycznia 1940r. oprzygotowaniach do przyjcia irozmieszczenia specprzesiedlecw, CGA Komi, f. 605, op. 4, d. 22, s.6. 268 Pismo Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych Komi ASRR Michaia I. urawlewa z5 stycznia 1940r. do przewodniczcego RKL Komi ASRR Siergieja D. Turyszewa opotrzebie zabezpieczenia cznoci na wszystkich drogach wzwizku zprzybyciem osadnikw, CGA Komi, f. 605, op. 4, d. 29, s.32.
265 264
71
kolejowego bya zaangaowana wdowiezienie (m.in. zDalekiego Wschodu) wojska, sprztu iamunicji269. 9 stycznia 1940r. . Beria powoa centraln komisj odpowiedzialn za nadzr nad przygotowaniami iprzebiegiem operacji. W jej skad weszli Wsiewood Nikoajewicz Mierkuow, Wasilij Wasiljewicz Czernyszow, Bachczo Zacharowicz Kobuow iSiergiej R. Milsztejn270. Do niej docieray, do zatwierdzenia, przygotowywane przez zarzdy obwodowe NKWD USRR iBSRR spisy osb podlegajcych deportacji. Po zakoczeniu zosta ustalony szczegowy Plan zaadowania, formowania, wywiezienia iprzeadowania specjalnych przewozw NKWD. Okrelono wnim numery transportw, stacje zaadunku iwyadunku, ewentualnie stacje przeadunkowe, gdy trzeba byo przenie zesacw do wagonw szerokoosiowych oraz dokadne daty odprawienia transportw271. 10 stycznia 1940r. Beria zwrci si do Stalina zprob, aby przekaza cz podlegajcych wysiedleniu osadnikw na potrzeby Ludowego Komisariatu Hutnictwa Metali Kolorowych (Narodnyj Komissariat Cwietnoj Mietaurgii, dalej Narkomcwietmiet) wcelu wysania ich do prac wydobywczych zota imiedzi. Prob sw motywowa planami wczenie wskad wysiedlanych rodzin lenikw istray lenej272. 14 stycznia 1940 r., zarwno KC WKP(b), jak iRKL ZSRR wyday wspln zgod ozwikszeniu liczby wysiedlanych rodzin specprzesiedlecwosadnikw iwykorzystaniu ich do prac wydobywczych ilenych, lecych wgestii Narkomcwietmietu273. Uchwa koczc przygotowania do deportacji bya instrukcja dla naczelnikw skadw deportacyjnych okonwojowaniu specprzesiedlecw-osadnikw274. Zostaa ona opracowana przez Zarzd Gwny Wojsk Konwojowych (Gawnoje Uprawlenije Konwojnych Wojsk) NKWD ZSRR izatwierdzona 17 stycznia 1940r. przez zastpc Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych W. Czernyszowa. W celu lepszego koordynowania ca akcj, na pocztku lutego 1940r. przyby do Lwowa wraz zIwanem Sierowem sam W. Mierkuow. W trakcie dokonywania przegldu skadw przeznaczonych do deportacji stwierdzono race
N. I. Barysznikow, Sowietsko-finlandskaja wojna 19391940 gg., w: Nowaja inowiejszaja istoria 1989, nr 4, s.2841. 270 S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s.37; J. S. Pawow, Represje wobec osadnikw..., s.373. 271 I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 1, s.139141. 272 Pismo Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR . Berii do J. Stalina z10 stycznia 1940r. zprob oprzekazanie czci wysiedlanych osadnikw na potrzeby Narkomcwietmiet wcelu skierowania ich do wydobycia zota irudy miedzi, APRF, f. 3, op. 30, d. 199, s.4849. 273 Postanowienie KC WKP(b) oraz RKL ZSRR nr P11/175 z14 stycznia 1940r. ouzupeniajcym rozlokowaniu specprzesiedlecw-osadnikw iwykorzystaniu ich wpracach wydobywczych ilenych Narkomcwietmiet, APRF, f. 3, op. 30, d. 199, s.47. 274 Instrukcja dla naczelnikw skadw deportacyjnych okonwojowaniu specprzesiedlecwosadnikw, RGWIA, f. 40, op. 1, d. 182, s.2630.
269
72
nieprawidowoci wdostosowaniu wagonw do zimowego przewoenia ludzi brakowao piecw, wystarczajcej iloci opau iwiader, prycze byy poamane lub zdewastowane. Poniewa nie byo czasu na zmiany, wagony podstawiono tak, jak zostay przygotowane, nie przejmujc si zbytnio konsekwencjami tego stanu rzeczy dla przewoonej nimi ludnoci cywilnej. Dwa dni przed rozpoczciem akcji wszystkie wyznaczone siy wojskowe, NKWD ipartyjne byy ju na miejscu ioczekiway na wydanie rozkazw. Otrzymay je 9 lutego 1940r. Do deportacji, zgodnie zraportami napywajcymi zKijowa iMiska, zostao zakwalifikowanych 99 065 osb (17 753 rodziny) zZachodniej Ukrainy275 oraz 51 310 osb (9 603 rodziny) zZachodniej Biaorusi276. W sumie 150 375 osb. 10 lutego 1940r. we wczesnych godzinach rannych, jednoczenie wobu republikach, wyznaczone uprzednio zespoy operacyjne przystpiy do realizacji postanowie, zatwierdzonych przez RKL ZSRR 29 grudnia 1939r. Caa operacja zakoczya si formalnie tego samego dnia wieczorem. Z Zachodniej Ukrainy deportowano wsumie 89 062 osoby (17 206 rodzin)277 za zZachodniej Biaorusi 50 732 osoby (9 584 rodziny)278. Ogem, wtrakcie caej akcji, zaadowano do wagonw iwysano wdrog (zgodnie zdokumentami radzieckimi) 139 794 osoby (26 790 rodzin)279. Dane Wojsk Konwojowych rni si nieznacznie imwi o139 068 osobach, zczego zZachodniej Biaorusi miano deportowa 50 683, azZachodniej Ukrainy 88 385280. Jak wynika zkolejnych dokumentw NKWD na miejsce przymusowego osiedlenia przywieziono 139 590 osb281, awic wtrakcie przewoenia deportowanych do miejsc przeznaczenia ubyy co najmniej 204 osoby (czyli okoo 0,15 % deportowanych). Nie s to szacunki ostateczne. W adnym przypadku nie mamy 100% pewnoci, e podawane wdokumentach liczby s pene iwiarygodne282.
Ibidem, s.149150. A. Chackiewicz, Aresztowania ideportacje..., s.124. 277 I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 1, s.153. 278 A. Chackiewicz, Aresztowania ideportacje..., s.128. 279 Parsadanowa podaje troch inn liczb, amianowicie 137 132 osoby, wtym 36 670 mczyzn; zob.: W. S. Parsadanowa, op. cit., s.28. N. Lebiediewa wswej pracy pisze o139 590 osobach; zob.: N.S. Lebiediewa, Rozstrzeliwania ideportacje ludnoci polskiej..., s.7. 280 A. E. Gurianow, Polskije spiecpieriesielency..., s.119. Jednak, jak twierdzi sam autor, liczba ta moe si zwikszy nawet do 143 tys.; zob.: A. Gurianow, Cztery deportacje..., s.119. 281 Raport naczelnika OTP (Otdie Trudowych Posielenij) GUAG-u NKWD ZSRR Michaia W. Konradowa dla . Berii O przyjciu irozmieszczeniu osadnikw; zob.: I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 2, s.139. 282 Wedug innych danych wpierwszym kwartale 1940r. na stanie Oddziau Kolonii Pracy iOsiedle znajdowao si 139 299 osb, wtym co najmniej 88 262 deportowane zZachodniej Ukrainy oraz 49 239 zZachodniej Biaorusi; zob.: S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s.43. Z kolei OTP GUAG-u NKWD ZSRR wstyczniu 1941r. twierdzi, e do 22 republik, krajw iobwodw przywieziono irozlokowano 137 132 osoby; zob.: Raport naczelnika OTP GUAG-u NKWD M. Konradowa ze stycznia 1941r. ostanie osobowym specprzesiedlecwosadnikw iuchodcw, I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 2, s.160.
276 275
73
Jeli zaoymy, e wywieziono okoo 140143 tys., tak jak to szacuje Aleksander Gurianow283, ewentualne straty bd wiksze iwynios od 400 do 3 500 osb (czyli od 0,3 do 2,5% deportowanych). Ta ostatnia liczba wydaje mi si jednak zawyona284. Deportacja lutowa obja swym zasigiem przede wszystkim ludno polsk. Zsyano gwnie osadnikw wojskowych (w wikszoci byych uczestnikw wojny 1920 r.) oraz sub len, atake uciekinierw zRosji po wojnie domowej iprzejciu wadzy przez bolszewikw. Za osadnikw uznano take liczne rodziny chopskie, ktre otrzymay ziemi wramach parcelacji majtkw, lub te po prostu nabyy j za pienidze inie miay nic wsplnego zpowojenn polityk osadnicz rzdu polskiego. Wrd zesacw znalaz si niewielki odsetek ludnoci biaoruskiej iukraiskiej, gwnie zracji penienia przez gowy rodzin suby wgospodarce lenej gajowi, stra lena itp. Ich sytuacja bya wyjtkowo tragiczna, gdy zostali cakowicie zaskoczeni przez zaistniay stan rzeczy. Wedug danych zczerwca 1941r. Polacy www. grupie stanowili 81, 68%, Ukraicy 8,76%, Biaorusini 8,08%, Niemcy 0,11%, inni 1,37%285.
Schemat 3 Udzia procentowy poszczeglnych narodowoci wdeportacji lutowej
11720 10802 1835
Polacy Ukraicy Biaorusini Inni
109233
rdo: Obliczenia autora.
A. Gurianow, Cztery deportacje..., s.119. Problemy zdanymi wida najlepiej na przykadzie podanych przez A. Gurianowa informacji oliczbie zesacw przewoonych przez Wojska Konwojowe NKWD; zob.: A. Gurianow, Polskije spiecpieriesielency..., s.119, zgodnie zktrymi liczba dowiezionych na zesanie osadnikw ilenikw jest nisza, ni szacunki NKWD zmiejsc ich rozmieszczenia; zob.: ibidem, przypis 281 285 W. S. Parsadanowa, op. cit., s.32; S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s.45 oraz tab. 2, s.47.
284
283
74
Deportowan ludno rozlokowano w115 osadach specjalnych, wKomi ASRR, wpnocnych obwodach RFSRR: archangielskim, czelabiskim, czkaowskim, gorkowskim, irkuckim, iwanowskim, jarosawskim, kirowskim (wiackim), mootowskim (permskim), nowosybirskim, omskim, swierdowskim (jekatierienburskim) iwoogodzkim, wJakuckiej iBaszkirskiej ASRR oraz Krasnojarskim iAtajskim Kraju. Najwicej rodzin ulokowano wKomi (2 191), wobwodzie woogodzkim (1 586), mootowskim (1 773), swierdowskim (2 809), omskim (1 422) archangielskim (8 084) iirkuckim (2 114) oraz wKrasnojarskim iAtajskim Kraju (odpowiednio 3 279 i1 250)286. Dzieci do 16 roku ycia byo nie mniej ni 58 tys., awic blisko poowa287. Wszystkich wysiedlonych oznaczono wterminologii NKWD mianem spiecpieriesielency-osadniki. Zanim skady deportacyjne dotary na miejsce, NKWD ustalio zasady przekazywania iwykorzystywania przywoonej ludnoci przez poszczeglne Ludowe Komisariaty ZSRR. Odnone uchway zapady 19 i20 lutego 1940 r.288. Na ich mocy Ludowy Komisariat Przemysu Lenego otrzyma 85 799 osb, Ludowy Komisariat Hutnictwa Metali Kolorowych 19 458, Ludowy Komisariat Komunikacji Wszechzwizkowe Zjednoczenie Gospodarki Lenej iKolejowych Zakadw Obrbki Drewna (Centralnyj lesnoj otdie pri Narodnom komissariatie putiej soobszczenija, dalej COLES NKPS) 22 026, pozostae instytucje (Ludowy Komisariat Hutnictwa elaza iStali, Ludowy Komisariat Przemysu Terenowego, Ludowy Komisariat Materiaw Budowlanych, Ludowy Komisariat Budownictwa, Ludowy Komisariat Przemysu Celulozowo-Papierniczego, Ludowy Komisariat Amunicji iLudowy Komisariat Grnictwa Wglowego oraz Tajszetag, Siewuraag iUnag NKWD) otrzymay wsumie 11 336 osb289.
Deportacja trzecia 13 kwietnia 1941 r. Przymusowe przesiedlenia zkwietnia 1940r. byy kolejnym przejawem zbiorowej odpowiedzialnoci zastosowanej przez wadze radzieckie wobec polskiego spoeczestwa, azwaszcza jego elit intelektualnych. Jeszcze nie wszyscy deportowani wlutym 1940r. dotarli do miejsc swego ostatecznego przeznacze286 Raport naczelnika OTP GUAG-u NKWD ZSRR M. Konradowa dla Berii O przyjciu irozmieszczeniu osadnikw..., s.139. 287 Raport oliczbie mczyzn, kobiet idzieci wskadzie rodzin osadniczych iuchodczych wysanych zUSRR iBSRR. Stan na 1 kwietnia 1941 r., GARF, f. 9479, op. 1, d. 61, s.121; zob. te: I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 2, s.195. 288 M. Rogaczow, op. cit., s.8384. 289 Raport naczelnika OTP GUAG-u NKWD ZSRR M. Konradowa dla Berii O przyjciu irozmieszczeniu osadnikw..., s.140; zob. te: S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s.49.
75
nia, kiedy 2 marca 1940 r., zarwno RKL ZSRR, jak iKC WKP(b) podjy kolejn decyzj ooczyszczeniu terenw Zachodniej Biaorusi iUkrainy ztrzech podstawowych kategorii osb: rodzin urzdnikw pastwowych isamorzdowych, sdziw, prokuratorw, profesorw uniwersytetw, przedsibiorcw ikupcw, nacjonalistw ukraiskich, ydowskich ibiaoruskich, suby wiziennej ipolicjantw, jecw wojennych Kozielska, Starobielska iOstaszkowa, osb aresztowanych dotychczas za przestpstwa polityczne, oraz tych wszystkich, ktrzy uciekli za granic, ukrywaj si lub s poszukiwane; zarejestrowanych prostytutek wraz zdziemi290; uchodcw przybyych na tereny zajte przez ZSRR po 17 wrzenia 1939 r., ktrzy wyrazili ochot na wyjazd na stron niemieck, jednak nie zostali przyjci291. W ramach tych samych decyzji sprecyzowano spraw oczyszczenia zludnoci 800-metrowego pasa wzdu granicy zNiemcami292. Pomys takiego rozwizania sprawy wypyn od I Sekretarza KP(b) Ukrainy Nikity Chruszczowa. Proponowa on deportowa do Kazachstanu 2225 tys. rodzin293. 2 marca 1940r. propozycja ta znalaza silne poparcie wosobie . Berii, co waciwie przesdzio opozytywnym jej rozpatrzeniu przez WKP(b). Trzy dni pniej Biuro Polityczne KC WKP(b) na wniosek Berii rozstrzygno ostatecznie olosie 14 700 polskich jecw wojennych oraz oponad 7 tys. innych winiw (3 425 na Ukrainie i3 880 na Biaorusi)294. W praktyce oznaczao to usunicie izniszczenie najbardziej patriotycznej, awic zpunktu widzenia radzieckiej polityki okupacyjnej najbardziej niepodanej warstwy polskiego spoeczestwa. By to take sposb na zatarcie ladw przyszej zbrodni katyskiej. Rodziny ofiar (wrd rozstrzelanych byo 3 750 osb pochodzcych zterenw zagarnitych przez ZSRR295), rozproszone na bezkresnych stepach Kazachstanu, nie mogyby upomnie si oswych najbliszych. 7 marca 1940r. . Beria wyda zarzdzenie nr 00308 oformowaniu trjek
290 S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s.62; zob. te: M. F. Bugaj, Deportaciji naseennia zUkrajiny..., s.35. 291 Postanowienie Biura Politycznego KC WKP(b) nr P13/114 z2 marca 1940r. owysiedleniu rodzin polskich oficerw iurzdnikw pastwowych oraz uchodcw, ktrzy nie otrzymali prawa wyjazdu do strefy okupacji niemieckiej, APRF, f. 3, op. 61, d. 861, s.9394; zob. te: Postanowienie RLK ZSRR nr 289-127ss owysiedleniu rodzin oficerw-jecw wojennych, urzdnikw pastwowych ikupcw, prostytutek oraz uchodcw, ktrym odmwiono prawa wyjazdu do strefy okupacji niemieckiej, APRF, f. 93, Kolekcja Postanowie RKL ZSRR. 292 A. Gurianow, Polskije spiecpieriesielency..., s.118. 293 N. S. Lebiediewa, Rozstrzeliwania ideportacje ludnoci polskiej..., s.11. 294 Katy. Dokumenty ludobjstwa. Dokumenty imateriay archiwalne przekazane Polsce 14 padziernika 1994, Warszawa 1992, s.3643. 295 Albin Gowacki, Jecy polscy wZSRR. Wrzesie 1939lipiec 1941, w: Wojskowy Przegld Historyczny 1992, nr 3, s.6869.
76
operacyjnych, odpowiedzialnych za organizacj iprzebieg kolejnej akcji wysiedleczej zZachodniej Ukrainy iBiaorusi296 oraz rozporzdzenia nr 892/B orozpoczciu wszystkich niezbdnych przygotowa do deportacji297 i886/B oprzygotowaniu szczegowych spisw polskich oficerw przebywajcych wobozach jenieckich298. Na ich podstawie mona odtworzy cay proces pozbywania si rodzin jecw wojennych. Zgodnie zzaleceniami Berii wtrakcie przygotowywania spisw skazanych na mier jecw wojennych naleao dokadnie ustali ich stan rodzinny oraz moliwie najbardziej aktualny adres zamieszkania tych rodzin. Po ich podzieleniu na poszczeglne obwody irejony Ukraiskiej oraz Biaoruskiej SRR naleao je niezwocznie przesa na rce I. Sierowa oraz . Canawy. Za czonkw rodziny (zgodnie zrozkazem) naleao uwaa on idzieci, atake rodzicw, braci isiostry jeli przebywaj we wsplnych gospodarstwach. Take dane orodzinach zamieszkaych przed wojn na terenach lecych wniemieckiej strefie okupacyjnej naleao, po zestawieniu wporzdku alfabetycznym, przesa do NKWD USRR iBSRR, istniao bowiem prawdopodobiestwo, e rodziny te mog przebywa na terenach zajtych przez ZSRR. Czas na ich przygotowanie by wyjtkowo krtki 5 dni299. Rozkaz nr 892/B precyzowa cel, czas imiejsce akcji oraz rodki, jakich naley uy do jej przeprowadzenia. By rwnie szczegowy jak rozporzdzenia dotyczce deportacji lutowej. Obejmowa zarwno proces przygotowa do wysiedlenia, jak iprzebieg dziaa trjek operacyjnych wdomach wysiedlanych rodzin. Zgodnie znim wszystkie dobra materialne rodzin domy, zabudowania gospodarcze oraz mieszkania podlegaj konfiskacie, za one same maj prawo zabra ze sob nie wicej ni 100 kg rzeczy na osob. Wszystkie oprnione wten sposb pomieszczenia miay przej wposiadanie miejscowych organw wadzy ipodlega ponownemu zasiedleniu. W pierwszej kolejnoci mieli to by onierze RKKA oraz dziaacze partyjni odkomenderowani do pracy wzachodnich obwodach Ukrainy iBiaorusi. Powiela si wic lutowy schemat ekonomicznych aspektw akcji deportacyjnej dla miejscowej wadzy zyskiwaa cay
Trojki dla Polakw (Rozkaz Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR . Berii nr 00308 z7 marca 1940), Biuletyn Historycznej Agencji Informacyjnej nr 1, Warszawa 19 IX [1993]. Ten sam rozkaz zob.: GARF, f. 9401, op. 12, d. 205, s.14. 297 Rozporzdzenie NKWD ZSRR nr 892/B z7 marca 1940r. owysiedleniu do Kazachstanu czonkw rodzin znajdujcych si wobozach jenieckich iwizieniach zachodnich obwodw Biaorusi iUkrainy byych oficerw polskiej armii, Organy Gosudarstwiennoj Biezopasnosti SSSR wWielikoj Otieczestwiennoj Wojnie. Sbornik dokumientow, t. 1, Kniga pierwaja, red. S. W. Stiepaszin, A. P. Bykow, A. A. Krajyszkin, W. P. Jampolskij, W. M. Zorin, Moskwa 1995, s.158161. 298 Rozporzdzenie Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR nr 886/B z7 marca 1940r. dla naczelnika Zarzdu NKWD ZSRR ds. Jecw Wojennych P. Soprunienko oprzygotowaniu szczegowych spisw polskich oficerw znajdujcych si wobozach jenieckich, Organy Gosudarstwiennoj Biezopasnosti SSSR..., t. 1, Kniga pierwaja, s.157. 299 Ibidem.
296
77
majtek oraz domy zesacw imoga nim dowolnie rozporzdza. Rzeczy, ktre nie podlegay konfiskacie, mona byo przekazywa ssiadom, ktrzy winni je sprzeda, auzyskane rodki przesa zesanym. Miay jednak na to najwyej 10 dni. Osoby, co do ktrych istniao podejrzenie i prowadz antyradzieck dziaalno, miay podlega natychmiastowemu aresztowaniu. O realizacji przygotowa naleao zameldowa najpniej do 31 marca300. 20 marca 1940r. . Beria wyda kolejne szczegowe rozporzdzenie dotyczce przygotowa do rozmieszczenie deportowanej ludnoci wpnocnych obwodach Kazachstanu. Pisa wnim m.in., e deportacji na okres 10 lat bdzie podlega 25 tys. rodzin, wsumie okoo 76100 tys. osb. Poza nimi do Kazachstanu trafi 23 tys. prostytutek. Ludno planowano skierowa do obwodu kustanajskiego, akmoliskiego, aktiubiskiego, pnocnokazachstaskiego, pawodarskiego isemipaatyskiego wedug klucza 1520 tys. osb na obwd. Wadze obwodw zostay zobowizane do przygotowania iprzedstawienia do 5 kwietnia szczegowego planu rozmieszczenia deportowanych301. 21 marca 1942 r., przygotowujc si do akcji rozstrzeliwania jecw wojennych oraz winiw skazanych na mier, . Beria zwrci si do Ludowego Komisarza Komunikacji ZSRR (Narodnyj Komissar Putiej Soobszczenija SSSR) azara M. Kaganowicza zprob opodstawienie wcigu 10 dni wagonw niezbdnych do, jak to okreli, wypenienia pilnego zadania operacyjnego. Wywie one miay zwizie NKWD pooonych wcentralnych rejonach USRR okoo 8 tys. osb. Te same skady miay nastpnie przewie okoo 3 tys. winiw zzachodnich obwodw USRR do obwodw centralnych tej republiki oraz okoo 3 tys. winiw zzachodnich obwodw BSRR do Miska302. Poniewa, jak dotd, nie mamy adnych informacji olosach winiw straconych na terenie Biaorusi zgodnie zpostanowieniem z5 marca 1940 r., zdokumentu tego wynikaoby, e wikszo skazanych wtej republice zostaa zamordowana wMisku lub okolicach303 (nie mniej jak 3 tys. na okoo 3,7 tys. prawdopodobnie zabitych 304).
Rozporzdzenie NKWD ZSRR nr 892/B z7 marca..., s.159161. Rozporzdzenie NKWD ZSRR nr 1042/B dla Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych Kazachskiej SRR oprzedsiwziciu krokw wcelu rozmieszczenia wpnocnych obwodach Kazachstanu rodzin represjonowanych polskich oficerw, Organy Gosudarstwiennoj Biezopasnosti SSSR..., t. 1, Kniga pierwaja, s.165166. 302 Pismo Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR . Berii nr 1057/B do Ludowego Komisarza Komunikacji ZSRR . M. Kaganowicza zprob ozabezpieczenie wagonw dla przewozu winiw zUSRR iBSRR, Organy Gosudarstwiennoj Biezopasnosti SSSR..., t. 1, Kniga pierwaja, s.167. 303 Mamy wic podstawy, by sdzi, e jedno zmiejsc masowych strace wokolicach Miska (by moe nawet Kuropaty) s biaoruskim Katyniem. 304 Wynik taki otrzymamy odejmujc od wszystkich rozstrzelanych, na mocy rozkazu z5 marca 1940 r., winiw Zachodniej Biaorusi iUkrainy ujawnion kilka lat temu tzw. list ukraisk, zawierajc dane o3 435 osobach straconych do czerwca 1940 r.
301 300
78
4 kwietnia 1940r. rozkazem nr 1173/B . Beria poleci aresztowa wszystkich podejrzanych odziaalno kontrrewolucyjn byych onierzy polskiej armii: kaprali, plutonowych, sierantw, starszych sierantw, chorych ipodchorych305. 5 kwietnia 1940r. pismem nr 1180/B306 przesa do zatwierdzenia przez RKL ZSRR dwa projekty: Postanowienie RKL ZSRR owysiedleniu zzachodnich obwodw USRR iBSRR rodzin osb znajdujcych si wobozach jecw wojennych iwizieniach oraz uchodcw zcentralnej Polski nie przyjtych przez wadze niemieckie; Porzdek wysiedlenia osb ujtych wpostanowieniu RKL ZSRR z2 marca 1940r. nr 285127. W tym samym czasie skady deportacyjne powracay zpnocy na nowo wyznaczone stacje po odbir kolejnych zesacw. 10 kwietnia 1940r. RKL ZSRR uchwa nr 497177ss zatwierdzia zmienion nieco idostosowan do nowej sytuacji instrukcj otrybie wysiedlania osb307, za kolejn, onumerze 497178ss, wyznaczya termin jej rozpoczcia na poranek 13 kwietnia 1940 r.308. Do deportacji zakwalifikowano rodziny przebywajcych wobozach dla jecw wojennych iwizieniach, byych oficerw polskiej armii, policjantw, pracownikw wizie, andarmw, zwiadowcw, byych wacicieli ziemskich, fabrykantw, pracownikw aparatu administracyjnego, uczestnikw kontrrewolucyjnych powstaczych organizacji oraz uciekinierw zterytorium byej Polski, ktrzy wyjawili ch powrotu do niemieckiej strefy okupacyjnej anie zostali przyjci. Tereny okupowane naleao oczyci take zzarejestrowanych przez polskie wadze prostytutek. Z deportacji zostay wyczone rodziny oficerw ipolicjantw, ktrych na podstawie zapotrzebowania V Wydziau Wywiadowczego GUGB ZSRR pozostawiono przy yciu iprzeniesiono do obozu
305 Rozkaz NKWD ZSRR nr 1173/B z4 kwietnia 1940r. dla Ludowych Komisarzy Spraw Wewntrznych Biaoruskiej iUkraiskiej SRR oaresztowaniu ipodjciu dziaalnoci operacyjnej wobec podoficerw byej armii polskiej, Organy Gosudarstwiennoj Biezopasnosti SSSR..., t. 1, Kniga pierwaja, s.167. 306 Pismo Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych . Berii do W. Mootowa nr 1180/B z4 kwietnia 1940r. zawierajce projekt postanowienia RKL ZSRR owysiedleniu osb zzachodnich obwodw Ukrainy iBiaorusi oraz projekt rozporzdzenia oporzdku przebiegu tej akcji, GARF, f. 5446, op. 57, d. 68, s.128; zob. te: Telegram Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych BSRR . Canawy do Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR . Berii nr 1563 z8 kwietnia 1940 r., AW, Sovietica. 307 Postanowienie RKL ZSRR nr 497-177ss z10 kwietnia 1940r. ozatwierdzeniu instrukcji NKWD owysiedleniu rodzin represjonowanych na 10 lat do Kazachstanu, rodzin uchodcw wpnocne rejony ZSRR za prostytutek do Kazachstanu iUzbekistanu, GARF, f. 5446, op. 57, d. 68, s.123124. Gwn zmian byo wyczenia zpostanowienia odeportacji uchodcw, wzwizku zniewyjanion do koca spraw ich powrotu na stron niemieck. 308 Postanowienie RKL ZSRR nr 497-178ss z10 kwietnia 1940r. orozpoczciu akcji wysiedlania rodzin represjonowanych 13 kwietnia 1940 r., GARF, f. 5446, op. 57, d. 68, s.125127.
79
wJuchnowie, anastpnie wGriazowcu309. Dalej rozkaz precyzowa miejsce, gdzie maj trafi zesani oraz rodki, jakimi naley to wykona310. 10 kwietnia 1940r. zapady wic decyzje zarwno odeportacji kwietniowej, jak iczerwcowej. Jednak, jak jasno wynika zdokumentw, zanim jeszcze RKL ZSRR formalnie podja decyzj owysiedlaniu, NKWD ju rozsyao niezbdne rozkazy iprowadzio przygotowania. Informowa onich Beri szef biaoruskiego NKWD Canawa311. Jako pierwsze, 9 kwietnia 1940 r., awic jeszcze przed ostateczn uchwa oterminie deportacji, zostay wysiedlone do Kazachstanu prostytutki. Z Zachodniej Biaorusi zabrano ich 307 wraz z35 dziemi312, zZachodniej Ukrainy przynajmniej 47313 (brak jednak danych oewentualnych dzieciach). Natomiast rankiem, 13 kwietnia 1940 r., 51 transportw wywiozo do Kazachstanu 60 667, awedug innych rde 61 092 osoby314. Jak wynika zdokumentw zZachodniej Biaorusi podlegao wysiedleniu 29 699 osb (8 639 rodzin), deportowano natomiast 26 777 osb (8 055 rodzin)315. Pozosta grup, okoo 34 tys. osb, stanowili mieszkacy Zachodniej Ukrainy316. Kobiety idzieci (ze wzgldu na wysiedlanie rodzin wrogw ustroju) stanowiy nawet 6570% caoci transportw317.
N. S. Lebiediewa, Rozstrzeliwania ideportacje ludnoci polskiej..., s.14. Postanowienie RKL ZSRR nr 497-177ss z10 kwietnia 1940r. ozatwierdzeniu instrukcji NKWD owysiedleniu rodzin represjonowanych..., s.123. 311 Telegram Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych BSRR . Canawy do Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR . Berii nr 1480 z2 kwietnia 1940r. oraz: Telegram Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych BSRR . Canawy do Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR . Berii nr 1563 z8 kwietnia 1940 r., AW, Sovietica. 312 Meldunek Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych BSRR . Canawy dla . Berii iW. Mierkuowa z14 kwietnia 1940 r., AW, Sovietica. 313 Rnica pomidzy ich liczb wKazachstanie (354), aliczb zesanych zZachodniej Biaorusi. 314 A. Gurianow, Cztery deportacje..., tab.: Przymusowe wysiedlenia ludnoci zKresw Wschodnich w1940 wykaz kolejowych transportw deportacyjnych, s.133134; S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s.64; zob. te: Raport Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych Kazachskiej SRR Babkina dla Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR . Berii O opanowaniu specprzesiedlecw wysanych zzachodnich obwodw Ukraiskiej iBiaoruskiej SRR istanie pracy operacyjno-agenturalnej , stan na 15 padziernika 1940 r., GARF, f. 9479, op. 1, d. 59, s.25. 315 Raport Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych Biaoruskiej SRR . Canawy dla . Berii oprzebiegu akcji deportacyjnej wzachodnich obwodach Biaoruskiej SRR, NARB, f. 4, op. 21, d. 2076, s.166. 316 Wedug A. Gurianowa zZachodniej Biaorusi deportowano 27 279 osb + jeden nie rozpoznany skad, za zZachodniej Ukrainy 29 012 osb + jeden nie rozpoznany skad, A. E. Gurianow, Polskije spiecpieriesielency..., s.119. W sumie 56 291 osoby oraz okoo 35 tys. wnierozpoznanych skadach. 317 Szacunki wasne autora na podstawie: Raport Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych Kazachskiej SRR Babkina..., s.25.
310 309
80
Warunki, wjakich odbywaa si deportacja, byy zdecydowanie korzystniejsze, zarwno pod wzgldem klimatycznym, jak iodnoszenia si konwoju. Zaopatrzenie wywno szwankowao mniej ni wprzypadku transportw lutowych. Opieka medyczna nadal bya fikcj, najprawdopodobniej jednak nie tyle ze zej woli konwoju, co zbraku podstawowych rodkw medycznych oraz dostatecznej liczby personelu. Warunki sanitarne przewoonych nie zmieniy si, nadal wiele osb chorowao, wybuchay epidemie biegunki, czerwonki iinnych chorb zwizanych zbrudem, ktrych ofiarami paday zwaszcza mae dzieci. Jednak podr wnieznane zesacy kwietniowi znieli lepiej ni ci zlutego 1940 r.318. miertelno wwagonach bya zdecydowanie nisza. Przesiedlecw rozmieszczono zgodnie zdyrektywami NKWD wPnocnym Kazachstanie, wobwodach: aktiubiskim, akmoliskim, kustanajskim, pietropawowskim, karagandzkim, semipaatyskim, pawodarskim ipnocnokazachstaskim. Kilka tysicy osb skierowano te do obwodu czelabiskiego. Zesacw kwietniowych wdokumentach NKWD okrelono mianem administratiwno-wysannyje319. Wyznaczono te formalnie czas trwania ich zsyki. Mia on wynosi 10 lat 320. Jak wynika zraportw wadz kazaskich 35 528 deportowanych wysano do pracy wkochozach, 17,9 tys. do pracy wsowchozach, za grup okoo 8 tys. osb do pracy przy budowie linii kolejowych, drg, oraz do kopalni zota (gwnie Majkain Zooto wobwodzie pawodarskim)321. Wikszo zesanych pochodzia zmiast inie bya przygotowana do cikiej pracy fizycznej, zracji czego miertelno wrd nich bya szczeglnie wysoka. Skad etniczny tej grupy, bez wgldu wdane radzieckie, nie jest moliwy do ustalenia. Wiadomo jednak, gwnie na podstawie wspomnie ipamitnikw ztego okresu, e wrd deportowanych przewaaa ludno narodowoci polskiej. Znaczny odsetek stanowia take ludno ydowska. Wrd zesanych znajdoway si take rodziny ukraiskie ibiaoruskie322.
S. Ciesielski, op. cit., s.1826. Czyli zesani wtrybie administracyjnym. By to zasadniczo inny status prawny od specprzesiedlecw deportowanych wlutym 1940r. Zesacy kwietniowi nie byli umieszczani wosadach specjalnych pod bezporednim nadzorem NKWD. Zamieszkiwali wkochozach isowchozach, wraz zmiejscow ludnoci, wykonujc prace zlecone im przez wadze. Mieli wszystkie prawa przysugujce wolnym obywatelom radzieckim. Za prac otrzymywali wynagrodzenie. Jedynym ograniczeniem byo prawo do poruszania si jedynie wobrbie wyznaczonego rejonu. W celu kontroli tego zarzdzenia posiadali paszporty ze stosowanym wpisem. Po 10 latach, teoretycznie, mieli prawo opuci miejsce zsyki. 320 A. Gurianow, Cztery deportacje..., s.122125. 321 S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s.64; Raport Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych Kazachskiej SRR Babkina..., s.26. 322 Z. S. Siemaszko, op. cit., s.87; Listy Sybirakw (19391955), oprac. J. Woczuk; S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s.65; Polacy wKazachstanie. Historia iwspczesno, pod red. S. Ciesielskiego iA. Kuczyskiego, Wrocaw 1996; Ola Watowa, Wszystko co najwaniejsze..., Warszawa 1990.
319 318
81
* * * W maju 1940r. wywieziono niewielkie grupy Polakw, ydw iBiaorusinw zpowiatu biaostockiego, lidzkiego igrodzieskiego. Skierowano je przewanie do obwodw: mootowskiego, archangielskiego iaktiubiskiego323. Byy to najczciej rodziny, ktrych wczasie waciwych akcji wysiedleczych nie udao si zasta wdomach, osoby pozostawione jako ciko chore oraz ci, ktrych zakwalifikowano do wywiezienia dopiero wczasie trwania akcji, bd nawet po jej zakoczeniu324. Nie znane mi s inne przypadki podobnych zesa, cho, jak twierdzi A. Gurianow, dosiedlenia osb, ktrych nie zaadowano wtrakcie akcji wysiedleczych325 wynios wsumie okoo 12 % ogu deportowanej ludnoci, awic od 3 do 7 tys. osb326.
Deportacja czwarta 29 czerwca 1940 r. Grup, ktra zamykaa proczny okres wysiedle wgb ZSRR byli uchodcy zcentralnej Polski. Ironi losu by fakt, e to wanie oni, deportowani jako pierwsi wpadzierniku 1939r. do wschodnich obwodw Ukraiskiej iBiaoruskiej SRR, osiem miesicy pniej koczyli pierwszy, najtragiczniejszy etap zesa. Jednak zpunktu widzenia interesw radzieckich by to naturalny bieg rzeczy. Uchodcy od pocztku stanowili problem, zktrym naleao si jak najszybciej upora, dlatego rozpoczte wpadzierniku przesiedlenia musiay zosta zakoczone. Na szczcie dla nich, zawarta wgrudniu 1939r. umowa radziecko-niemiecka dotyczca wzajemnej wymiany ludnoci pochodzenia niemieckiego, ukraiskiego ibiaoruskiego327, powstrzymaa chwilowo maszyn deportacyjn. Ostateczne postanowienia odeportowaniu uchodcw zapady 2 marca 1940 r., na tym samym posiedzeniu, na ktrym zadecydowano olosie rodzin polskich oficerw ipolicjantw jecw wojennych328. Z powodu opnie wpracach
A. Gurianow, Cztery deportacje..., tabela, s.134. Transport ztakimi niedobitkami skompletowano m.in. wBiaymstoku. Po zebraniu okoo 10 wagonw wywieziono ich na pocztku maja 1940r. do Kazachstanu; zob.: Waleria Lesiw, Tu uczylimy si y, w: D. Bokowski, Jak pisklta zgniazd..., s.168171. 325 Zob. rnice pomidzy planowanym, awysanym kontyngentem. 326 A. E. Gurianow, Polskije spiecpieriesielency wSSSR w19401941 godach, niepublikowany maszynopis, kopia wzbiorach autora, s.4. 327 Telegram Ersta von Weizsckera z23 grudnia 1939r. do ambasadora von Schulenburga wMoskwie oraz: Telegram ambasadora von Schulenburga z4 stycznia 1940r. do Auswrtiges Amt wBerlinie, AAN, Polonica, sygn. M557, Pol.V.501; zob. te: S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s.52; M. Wieliczko, Migracje przez lini demarkacyjn wlatach 1939 1940, w: Pooenie ludnoci polskiej na terytorium ZSRR iwschodnich ziemiach II Rzeczypospolitej wczasie II wojny wiatowej, Toru 1990. 328 Postanowienie Biura Politycznego KC WKP(b) nr P13/114 z2 marca 1940r. owysiedleniu
324 323
82
mieszanej komisji niemiecko-radzieckiej, wczasie zatwierdzania przez RKL ZSRR postanowie odeportacji kwietniowej, grup t wyczono, postanawiajc jednoczenie ojej wysiedleniu po zakoczeniu wymiany ludnoci, planowanym na pocztek czerwca 1940 r.329, na tych samych zasadach iw oparciu ouchwalone ju wczeniej rozporzdzenia330. Zanim jednak wydano t decyzj, rozkazem z4 kwietnia 1940r. . Beria zatwierdzi iw kolejnych dyrektywach uzupeni, rozporzdzenie dotyczce przygotowa do deportacji czerwcowej331. Wymiana ludnoci odbya si wiosn 1940r. Zgodnie zplanami obu okupantw radziecko-niemieckie komisje mieszane miay umoliwi uchodcom powrt do miejsc zamieszkania. Okazao si jednak, e po stronie radzieckiej chtnych na powrt jest ponad dwukrotnie wicej, ni zakadali Niemcy, aogromn rzesz pragncych powrci stanowi ydzi. Sytuacja ta ogromnie zaskoczya stron niemiecka332, lecz zracji omawianych ju przeze mnie wczeniej przesiedle zpadziernika 1939r. nie powinno to zbytnio nikogo dziwi. W sumie, wokresie od kwietnia do czerwca 1940 r., granic radziecko-niemieck przekroczyo okoo 66 tys. osb, na ponad 164 tys. ubiegajcych si oprawo do powrotu333. Wikszo odrzuconych, si rzeczy, stanowili uchodcy narodowoci ydowskiej334. Czwart deportacj przeprowadzono na przeomie czerwca ilipca 1940r. Jak wynika zraportw NKWD oficjalna dat rozpoczcia wysiedle, zarwno na Zachodniej Biaorusi, jak ina Zachodniej Ukrainie, by 29 czerwca 1940 r.335. Z powodu trudnoci wzatrzymaniu idostarczeniu do stacji zbiorczych osb oraz
rodzin polskich oficerw iurzdnikw pastwowych oraz uchodcw..., s.94; zob. te: S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s.54; M. F. Bugaj, Deportaciji naseennia zUkrajiny..., s.35; N. F. Bugaj, Specjalna teczka Stalina: deportacje ireemigracja Polakw, w: Zeszyty Historyczne nr 107, Pary 1994, s.99. 329 Zob. przypis 307. 330 Zob. przypisy: 296, 300, 301, 305, 306, 307, 309. 331 Raport szczegowy orezultatach wysiedlenia uchodcw zobwodu drohobyckiego, ktrzy zgosili ch wyjechania do Niemiec, jednak nie zostali przyjci przez komisj niemieck, I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 2, s.154, zob. te: przypis 305. 332 Czesaw Madajczyk, Niemieckie dokumenty osytuacji Polakw pod okupacj radzieck w1940, Dzieje Najnowsze 1991, nr 3, s.64. 333 Der Beauftragte des Auswrtigen Amtes bei der Deutschen Kontroll- und Durchlabkommission fr die Aufnahme von Flchtligen. Bericht 2. (Lemberg 28.4.1940), AAN, Polonica, sygn. M557, Pol.V.503; zob. te: S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s.53. 334 Na pocztku 1940r. na terenie BSRR przebywao 72 896 uchodcw, wtym 65 796 ydw, 4 290 Polakw, 1 703 Biaorusinw, 577 Rosjan i169 Ukraicw, Raport komisji specjalnej do spraw uchodcw przy RKL BSRR, NARB, f. 4, op. 21, d. 2075, s.275. 335 Raport naczelnika okrgu kolejowego we Lwowie (Naczalnik Lwowskoj eleznoj dorogi) z30 czerwca 1940r. do Ludowego Komisarza Komunikacji (Narodnyj Komissar Putiej Soobszczenija) . Kaganowicza iLudowego Komisarza Spraw Wewntrznych USRR I. Sierowa owysyce specprzesiedlecw 29 czerwca 1940 r., I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 2, s.151; A. Chackiewicz, Aresztowania ideportacje..., s.133.
83
kopotw ztransportem, caa akcja wyduya si do prawie tygodnia336. Obja ona swym zasigiem (zgodnie zwczeniejszymi ustaleniami) przede wszystkim uchodcw zPolski centralnej, odrzuconych przez niemieck komisj przesiedlecz. Deportacji podlegay take rodziny zamieszkae wpasie przygranicznym do 800 metrw cho te, wwikszoci, przesunito po prostu do gospodarstw pozostaych po wczeniej wysiedlonych. Czasem jednak rozkazy okazyway si inne iludzie ci, zamiast kilkunastu kilometrw, przebywali ich tysice. W tym przypadku odeportacji na pnoc decydowao gwnie to, czy wokolicy danego gospodarstwa zanotowano prby przekraczania granicy. Wikszo deportowanych stanowia ludno narodowoci ydowskiej. Jak podaj rda NKWD byo ich ponad 80%337. Wedug tych samych rde wdrugim kwartale 1941r. wrd 76 113 zarejestrowanych zesacw byo 84,56% ydw, 10,95% Polakw, 2,26% Ukraicw, 0,24% Biaorusinw oraz 0,16% Niemcw338.
Schemat 4 Udzia procentowy poszczeglnych narodowoci II RP wdeportacji czerwcowej 1940r. (stan na 1941 r.)
8357
1728 1701
ydzi Polacy Ukraicy Inne
64533 rdo: W. S. Parsadanowa, Dieportacyja nasielenija iz Zapadnoj Ukrainy iZapadnoj Bieorussii w1939 1941gg., Nowaja inowiejszaja istorija 1989, nr 5, s.32.
336 Raport naczelnika okrgu kolejowego we Lwowie z30 czerwca..., s.151 oraz: Raport szcze-
gowy oprzebiegu operacji wysiedlania uchodcw zobwodu stanisawowskiego, I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 2, s.155; zob. te: Raport szczegowy owysiedleniu uchodcw zobwodu rwnieskiego, ibidem, s.157158 oraz: H. Grynberg, op. cit., s.6467. 337 Raport naczelnika Oddziau Osiedle Pracy iOsiedle Specjalnych GUAG-u NKWD M. Konradowa oliczbie specprzesiedlecw-osadnikw iuchodcw wedug ich narodowoci wposzczeglnych republikach, krajach iobwodach, I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 2, s.200. 338 S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s.56.
84
Ostateczna liczba zesacw, ktrych wdokumentach radzieckich okrela si mianem spiecpieriesielency-bieency, aktrzy okrelani s take jako kontyngent osb majcych wyjecha do Niemiec, lecz nie przyjtych przez wadze niemieckie339, to co najmniej 80 653 osoby (22 879 deportowanych zZachodniej Biaorusi oraz 57 774 zZachodniej Ukrainy)340. Natomiast dane Wojsk Konwojowych NKWD mwi oprzewiezieniu 57 pocigami 76 246 osb (52 617 zZachodniej Ukrainy oraz 23 629 zZachodniej Biaorusi)341. Z nieznanych mi przyczyn wzestawieniach tych nie uwzgldniono jednak tzw. odinoczek, czyli osb samotnych wsumie nie mniej ni 16 617 (9 275 zZachodniej Ukrainy i7 342 zZachodniej Biaorusi)342 ktre byy zsyane wraz zrodzinami uchodcw. Po dodaniu odinoczek do oglnej liczby deportowanych ich liczba wzronie bd do 97 270 (zakadajc prawdziwo szacunkw operacyjnych NKWD), bd do 92 863 (zakadajc prawdziwo szacunkw Wojsk Konwojowych). Jednak wadzom radzieckim znw nie udao si zrealizowa do koca swych planw. Jak wynika zdokumentw na Zachodniej Ukrainie przeznaczono pierwotnie do deportacji a 102 683 osoby (83 207 czonkw rodzin oraz 19 476 osb samotnych)343, za na Zachodniej Biaorusi co najmniej 23 057344. Na miejscu rozlokowano ostatecznie 77 920 osb345, gdzie po drodze zniko wic od 14 943 do 19 350 zesacw. Najprawdopodobniej, s to wymieniane wyej osoby samotne, nie ujte wpodstawowych spisach Oddziau Osiedle Specjalnych
S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s.54. Dane za A. Chackiewicz, Aresztowania ideportacje..., s.133 oraz: Raport zastpcy naczelnika 10-go Wydziau 1-go Oddziau Gwnego Zarzdu Transportowego (10 Otdielenije 1 Otdiea Gawnogo Transportnogo Uprawlenija) NKWD USRR dla Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych USRR I. Sierowa z3 lipca 1940r. opozostawionych iwysiedlonych uchodcach zzachodnich obwodw Ukrainy wedug stanu z2 lipca 1940 r., I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 2, s.156. Wedug innych danych wyniosa ona od 76 246 osb (A. Gurianow, Cztery deportacje..., tab. s.134135) do 77 920 osb (Raport naczelnika OTP UITK GUAG-u NKWD M. Konradowa ze stycznia 1941r. ostanie osobowym specprzesiedlecw-osadnikw iuchodcw..., s.160). Z kolei N. Lebiediewa pisze odeportowaniu 76 382 osb (25 682 rodzin); zob.: N. S. Lebiediewa, Rozstrzeliwania ideportacje ludnoci polskiej..., s.16. 341 A. Gurianow, Cztery deportacje..., s.119 i125 oraz tab. s.134135. W najnowszych opracowaniach A. Gurianow podaje nastpujce dane: Zachodnia Biaoru 23 764, Zachodnia Ukraina 51 503. W sumie 75 267 osb; zob.: A. E. Gurianow, Polskije spiecpieriesielency..., s.119. 342 S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s.54. 343 Raport zastpcy naczelnika 10-go Wydziau 1-go Oddziau Gwnego Zarzdu Transportowego NKWD USRR dla Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych USRR I. Sierowa z3 lipca..., s.156. 344 A. Chackiewicz, Aresztowania ideportacje..., s.133; zob. te: Raport zprzebiegu akcji wysiedlania uchodcw zzachodnich obwodw Biaorusi, NARB, f. 4, op. 21, d. 2078, s.12. 345 Raport naczelnika OTP UITK GUAG-u NKWD M. Konradowa ze stycznia 1941r. ostanie osobowym specprzesiedlecw-osadnikw iuchodcw..., s.160. W innym dokumencie mamy informacje o77 710 osobach, zob.: Rezultaty operacji wysiedlenia uchodcw w1940..., s.167. Ten sam dokument na nastpnej stronie podaje jeszcze inne dane 76 382 osoby.
340 339
85
NKWD, gdy nie wydaje si moliwe, aby straty wczasie podry byy a tak wysokie (blisko 20%). Caa ludno zesana wczerwcu 1940r. zostaa umieszczona (analogicznie do zesacw lutowych) wznajdujcych si pod kontrol NKWD 251 osadach specjalnych wautonomicznych republikach radzieckich: Jakuckiej, Komi iMarijskiej, wkrajach: Atajskim iKrasnojarskim oraz obwodach RFSRR: archangielskim, czelabiskim, gorkowskim, irkuckim, mootowskim, nowosybirskim, omskim, swierdowskim iwoogodzkim. Nadzr nad deportowanymi sprawowao 158 komendantur NKWD346. Podobnie, jak wprzypadku zsyki lutowej, na podstawie umw NKWD zKomisariatami Ludowymi ZSRR deportowanych otrzymali: Narkomles 33 927 osb, COLES NKPS 9 816 osb, Narkomcwietmiet 7 184 osoby oraz obozy lene NKWD 21 375 osb347. Wrd nich byo ponad 22 tys. dzieci wwieku do lat 16348. Wikszo zesacw pochodzia ze rodowisk miejskich. Staa te na do wysokim poziomie intelektualnym. Po przybyciu na miejsce zarejestrowano ponad 8 tys. lekarzy, nauczycieli, agronomw, inynierw, buchalterw iinnych, wtym 551 wysoko kwalifikowanych specjalistw ipracownikw wyszych uczelni349. Warunki, wjakich odbywaa si podr, nie rniy si zbytnio od poprzednich. Dodatkowym utrudnieniem by jedynie upa ichroniczny brak wody, ktry spowodowa, e wczasie podry wzrosa liczba zgonw izachorowa epidemicznych. Posiki byy wydawane wmiar regularnie, opieki medycznej praktycznie nie byo350. Podsumowujc, do koca czerwca 1940r. zwschodnich wojewdztw II RP deportowano na terytorium ZSRR (wliczajc wto represje zpadziernika 1939 r.) okoo 150 tys. polskich uchodcw, ktrzy po 17 wrzenia 1939r. znaleli si na terenach kontrolowanych przez Armi Czerwon351.
Rezultaty operacji wysiedlenia uchodcw w1940..., s.167168. Ibidem, s.167. 348 Raport oliczbie mczyzn, kobiet idzieci wskadzie rodzin osadniczych iuchodczych wysanych zUSRR iBSRR. Stan na 1 kwietnia 1941 r., GARF, f. 9479, op. 1, d. 61, s.121. By to najmniejszy odsetek dzieci we wszystkich falach deportacyjnych, co wprzyszoci znaczco zawayo na mobilnoci tych ludzi. 349 W. S. Parsadanowa, op. cit., s.32; zob. te: Spisy specprzesiedlecw-bieecw pracownikw naukowych ispecjalistw, wobwodach: swierdowskim iomskim oraz republikach autonomicznych: Marijskiej iKomi, I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 2, s.185195. 350 H. Grynberg, op. cit., s.6973. 351 W jednym ze sprawozda dowdztwa wojsk granicznych NKWD mowa jest o145 tys. uchodcach zwojewdztw przyczonych do Niemiec, podlegajcych ich zdaniem natychmiastowemu aresztowaniu. Jednak, jak ma si ten raport do owej liczby 150 tys. przymusowo przesiedlonych nie udao mi si, jak dotd, ustali; zob.: Katy. Dokumenty zbrodni..., t. 1, s.35; zob. te: Sprawozdanie wojsk pogranicznych NKWD ouchodcach zPolski centralnej, GARF, f. R9401, op. 1, d. 551, s.320.
347 346
86
* * * Druga poowa 1940r. przyniosa ze sob take przymusowe przesiedlenia co najmniej 30 tys. chopw (Polakw, Ukraicw iBojkw) zMaopolski Wschodniej iWoynia352. Wywieziono ich gwnie wokolice Kiszyniowa353. Deportacje te byy nastpstwem radzieckiej polityki zagospodarowywania odebranej Rumunii iprzyczonej do ZSRR 28 czerwca 1940r. Besarabii354. W wyniku zorganizowanej przez III Rzesz ewakuacji ludnoci niemieckiej (zurck nach Heimat) wraz zktr wyjechaa spora grupa Rumunw, wcigu miesica, obszary przechodzce pod kontrol ZSRR opucio ponad 93 tys. osb. Dodatkowo ponad 44 tys. wyjechao zzajmowanych wtym samym czasie terenw Bukowiny355. Przymusowe przesiedlenia trway praktycznie do koca 1940r. is do dzi jednym znajmniej znanych epizodw wnaszej historiografii356. Odbyway si one wstosunkowo znonych warunkach. W wyznaczonym dniu, ustalonym wczeniej grupom ludzi polecano zebra swj dobytek (zboe, zwierzta domowe, zapasy ywnoci ipaszy, sprzt rolniczy, meble iwszystko co niezbdne do prowadzenia gospodarki), po czym stawi si na stacji, gdzie adowano ich do przygotowanych uprzednio wagonw. Zasad by przydzia jednego wagonu na dwie rodziny357. Ludzie ci nigdy nie pogodzili si zutrat ojcowizny, za nowe tereny, zarwno ze wzgldu na ich specyfik klimatyczn, jak iwyrwanie ze znaneEwa Kowalska, Przey, aby wrci! Polscy zesacy lat 19401941 wZSRR iich losy do roku 1946, Warszawa 1998, przypis 32, s.83. Z kolei A. Gowacki szacuje liczb ludnoci przesiedlonej przymusowo zMaopolski Wschodniej iWoynia na 1316 tys. osb, zczego Polacy mieli stanowi 1/3; zob.: A. Gowacki, Sowieci wobec Polakw..., s.402. 353 Ibidem. Jak pisze wswojej pracy E. Kowalska, wedug danych Komisji Pomocy Uchodcom Polskim wRumunii ponad 60 tys. Polakw miao zosta rozmieszczonych wokolicach Baty oraz wOdessie, atake (o czym donosi Edward Raczyski) nad Morzem Czarnym wpobliu Tehini iCassemau; zob.: Raporty E. Raczyskiego do MSZ Rzdu RP wLondynie, AAN, MPiOS, sygn. 129, s.43 i5657. Wydaje mi si jednak, e szacunki te s znacznie zawyone. Tak duy odpyw ludnoci, zwaszcza polskiej, nie mg nie zosta niezauwaony. Nawet, gdyby przyj, e wysiedlano cae wsie, byoby ich wicej ni wczasie deportacji kwietniowej inie daoby si takiej akcji ukry. Chyba, e cz znich stanowili uchodcy wywoeni zarwno wczerwcu 1940 r., jak ipadzierniku 1939 r., oktrych nie mia kto si upomnie. 354 Nadmorska ipoudniowo-wschodnia cz Besarabii wcielona zostaa wskad Ukraiskiej SRR, pozostaa cz znalaza si wskadzie Modawskiej SRR. Take pnocna Bukowina wczona zostaa wskad USRR, tworzc obwd czerniowiecki; zob.: Jerzy Sobczak, Hitlerowskie przesiedlenia ludnoci niemieckiej wdobie II wojny wiatowej, Pozna 1966, s.165191, H. Herwarth, Midzy Hitlerem aStalinem, Warszawa 1992, s.222311 oraz E. Kowalska, Przymusowe przemieszczenia Polakw zKresw Wschodnich... 355 E. Kowalska, Przey aby wrci..., s.83; J. Sobczak, op. cit.; zob. te: Niemczyzna zagraniczna wEuropie Wschodniej dawniej idzi, Pozna 1965, s.7478 i9092. 356 Jedn zprb przyblienia tej problematyki jest zbiorowa praca Polacy wModawii, pod red. ks. E. Walewandera, Lublin 1995. 357 A. Gowacki, Sowieci wobec Polakw..., s.402.
352
87
go rodowiska, nie sprzyjay adaptacji. Co waniejsze, wielu znich rok pniej znw zostao deportowanych, tym razem daleko wgb ZSRR.
Deportacja pita w maju i czerwcu 1941 r. Pit, ostatni wywzk, wadze radzieckie przeprowadziy po blisko roku wzgldnego spokoju, wmaju iczerwcu 1941r. 14 maja 1941r. Komitet Centralny WKP(b) wraz zRKL ZSRR podjy uchwa nr 1299526 ss oaresztowaniu iskierowaniu na zsyk wdalekie rejony ZSRR na okres 20 lat czonkw rodzin uczestnikw kontrrewolucyjnych organizacji ukraiskich ipolskich358. Na jej podstawie, 21 maja 1941 r., . Beria wyda zarzdzenie o wysiedleniu spoecznie obcych elementw zrepublik batyckich, Zachodniej Ukrainy, Zachodniej Biaorusi iModawii359. Akcj poprzedziy zakrojone na szerok skal przygotowania, prowadzone gwnie siami organw NKGB iNKWD odpowiedzialnych za sporzdzenie list osb podlegajcych zesaniu360. Deportacja uderzya tym razem w: ludno ze rodowisk inteligenckich; pozostaych wmiastach uchodcw; rodziny kolejarzy; rodziny osb aresztowanych przez NKWD wczasie drugiego roku okupacji; rodziny osb, wobec ktrych zastosowano najwyszy wymiar kary; czonkw rodzin osb, ktre podjy dziaalno konspiracyjn; czonkw rodzin aresztowanych szefw iaktywnych dziaaczy kontrrewolucyjnych organizacji powstaczych, wobec ktrych byo prowadzone ledztwo; czonkw rodzin represjonowanych obszarnikw, kupcw ifabrykantw; czonkw rodzin represjonowanych andarmw ipolicjantw; czonkw rodzin represjonowanych wyszych urzdnikw pastwowych ioficerw byej armii polskiej361. Przebiegaa ona wtrzech fazach. 22 maja 1941r. rozpoczto wysiedlenie ludnoci zModawii iZachodniej Ukrainy, 14 czerwca oczyszczono zniepewnePostanowienie KC WKP(b) oraz RKL ZSRR nr 1299-526ss z14 maja 1941r. oaresztowaniu iskierowaniu na zsyk wdalekie rejony ZSRR na okres 20 lat czonkw rodzin uczestnikw kontrrewolucyjnych organizacji ukraiskich ipolskich, GARF, f. 9401, op. 2, d. 64, s.379 384; zob. te: N. F. Bugaj, Specjalna teczka Stalina..., s.107. Wprawdzie dokument ten dotyczy Ukraiskiej SRR, jednak znalaz si wnim zapis, aby rozway celowo podobnej akcji wstosunku do Zachodniej Biaorusi; zob.: A. E. Gurianow, Polskije spiecpieriesielency..., s.120. 359 S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s.65. 360 Ibidem; zob. te: Z. S. Siemaszko, op. cit., s.9294 iA. Chackiewicz, Aresztowania ideportacje..., s.135. 361 J. Siedlecki, op. cit., s.45; A. Chackiewicz, Aresztowania ideportacje..., s.135; S. Ciesielski, G. Hryciuk A. Srebrakowski, op. cit., s.65.
358
88
go elementu republiki batyckie, za z19 na 20 czerwca 1941r. Zachodni Biaoru. 12 371 osb zUkrainy Zachodniej trafio do obwodu poudniowokazachstaskiego, omskiego, nowosybirskiego oraz Kraju Krasnojarskiego362, 22 353 osoby zBiaorusi Zachodniej trafiy m.in. do obwodu omskiego inowosybirskiego oraz do Kraju Atajskiego, wdorzecze Katuni iBiji363. Wraz znimi aresztowano 2 059 osb oskaronych oprzynaleno do organizacji kontrrewolucyjnych ipowstaczych oraz nielegalnych organizacji iformacji politycznych364. Najbardziej wczasie deportacji czerwcowej ucierpiaa Biaostocczyzna, zktrej deportowano co najmniej 11 405 osb365. Z terenw II RP, wczonych pierwotnie wskad Litwy, ateraz bdcych ziemiami Litewskiej SRR, miano wywie 12 682 osoby366. W drodze, wczasie trwajcych ju dziaa wojennych, cz transportw zostaa ostrzelana przez samoloty Luftwafe. W wyniku ostrzaw z20 transportw odprawionych zZachodniej Biaorusi 5 utkno wdrodze do Miska, lub te wjego okolicach. Jak donosiy raporty Wojsk Konwojowych NKWD wtrakcie ostrzau mier ponioso od 10 do 13 % znajdujcych si wwagonach zesacw, za od 12 do 15 % zostao rannych367. Transporty te ostatecznie nie przedostay si, akonwoje uwolniy przewoonych zesacw. Pozostaych 35 skadw ztych terenw opucio szczliwie rejony bombardowa bez strat wasnych idowiozo powierzonych im zesacw do stacji docelowych368. W sumie zModawskiej SRR, zachodnich obwodw Ukrainy iBiaorusi oraz republik batyckich, do Komi ASRR, Kraju Atajskiego iKrasnojarskiego, Kazachstanu oraz obwodw: kirowskiego, nowosybirskiego iomskiego wywieziono co najmniej 88 907 osb369. Inne dane mwi o85 716 deportowanych370. A. Gurianow wyliczy, uwzgldniajc transporty zLitwy, wktrych mogli by polscy obywatele, e wsumie, wtrakcie ostatniej operacji, wschodnie wojewdztwa II RP straciy okoo 3744 tys. osb (11 tys. zZachodniej Ukrainy, 2024 tys.
I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 2, s.201213; zob. te: S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s.66. 363 I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 2, s.205212; zob. te: NARB, f. 4, op. 21, d. 2432, s.192. 364 A. Chackiewicz, Aresztowania ideportacje..., s.135. 365 Ibidem. 366 S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s.67; A. Gurianow, Cztery deportacje..., tab. s.134135. 367 A. Gurianow, Cztery deportacje..., s.120. 368 Ibidem. 369 Raport naczelnika GUAG-u NKWD ZSRR W. Nasiedkina dla zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR W. Czernyszowa z27 listopada 1941r. orozmieszczeniu przybyych zModawskiej SSR oraz zachodnich obwodw USRR iBSRR rodzin osb represjonowanych, I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 2, s.213. 370 S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s.67.
362
SKAD NARODOWOCIOWY
89
zZachodniej Biaorusi iokoo 39 tys. zLitwy)371. Deportowan ludno przypisano do kategorii ssylno-posielency. Okrelono te czas trwania zsyki na 20 lat372. Analogicznie, jak wprzypadku akcji kwietniowej z1940 r., zesacy nie znaleli si wewidencji Zarzdu Obozw Pracy Poprawczej iKolonii NKWD ZSRR, cho pod koniec 1941r. zaczto rozwaa potrzeb stworzenia przy NKWD Oddziau Przesiedle Specjalnych dla ich tzw. obsugi373.
Skad narodowociowy Jeszcze jedna sprawa wymaga wtym miejscu odrbnego omwienia, amianowicie skad narodowociowy zesanej ludnoci. Przewaali oczywicie Polacy, ktrych wpiciu masowych deportacjach byo ponad 200 tys. Drug grup pod wzgldem liczebnoci byli ydzi okoo 45 tys. wpadzierniku 1939r. iokoo 70 tys. deportowanych wczerwcu 1940r. wsumie okoo 115 tys. Naley doliczy take osoby narodowoci ydowskiej deportowane wlutym ikwietniu 1940 r., jednak oglna liczba represjonowanych zwikszy si przez to zapewne nieznacznie, najwyej o23 tys. osb. Wikszo deportowanych ydw stanowia ludno napywowa. Jedynie zesani wlutym ikwietniu 1940r. mogli na stae zamieszkiwa tereny, skd zostali zabrani. Kolejne grupy to Ukraicy okoo 40 tys. (50 tys.374) iBiaorusini okoo 25 tys.375. Pozosta cz stanowia ludno narodowoci niemieckiej, czeskiej, rosyjskiej, litewskiej, wgierskiej, bojkowskiej. Jeli spojrzymy na skad etniczny wszystkich osb, ktre pod przymusem znalazy si wZSRR, proporcje in plus wprzypadku osb narodowoci polskiej ulegn zmianie, uwzgldniajc zsyki do poprawczych obozw pracy oraz zatrzymania przy prbach nielegalnego przekroczenia granicy. By moe znaczenie bd miay take dane oliczbie Polakw wcielonych do Armii Czerwonej,
A. E. Gurianow, Massztaby dieportacyi nasielenija wgub SSSR wmajeijunie 1941 g., w: Riepriessii protiw polakow ipolskich gradan..., s.159. 372 Zob. przypis 368. 373 Raport naczelnika GUAG-u NKWD ZSRR W. Nasiedkina dla zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR W. Czernyszowa z27 listopada..., s.214. 374 Wliczajc wto ludno przesiedlon przymusowo do Besarabii latem ijesieni 1940r. 375 Obliczenia wasne autora na podstawie dostpnych dzi materiaw. Inne rda podaj, e Polacy stanowili 52% wywiezionych, ydzi okoo 30%, Ukraicy iBiaorusini 18%; zob.: dane miesicznika Orze Biay zlutego 1942 r., pisma wydawanego wtym czasie na terenie ZSRR. Sprawozdania Ambasady RP wZSRR z1942r. mwi o58% Polakw, 20% ydw, 15% Ukraicw, 4% Biaorusinw, 2% Poleszukw, 1% Litwinw iRosjan; zob.: P. aro, op. cit., s.133.
371
90
Schemat 5 Udzia poszczeglnych narodowoci wpiciu masowych deportacjach 19391940 r.

10% 6% 1% Polacy ydzi Ukraicy Biaorusini Inni 53%
30%
poniewa jednak brak jest na ten temat dokadnych danych376, trudno jest jednoznacznie ustali, jak due byyby to zmiany. W przypadku Ukraicw iBiaorusinw liczba represjonowanych wzronie, gdy rozpatrywa bdziemy przymusowe wcielenia do Armii Czerwonej, wyjazdy do pracy wgb ZSRR oraz aresztowania za dziaalno niepodlegociow (UPA, OUN) iprby przekraczania granicy (gwnie wcelach ekonomicznych)377. W przypadku ydw wzrost liczby represjonowanych to wynik znacznego ich odsetka wrd osb aresztowanych. Jak wynika zujawnianych materiaw na nieco ponad 100 tys. aresztowanych na terenach okupowanych przez ZSRR wokresie od koca 1939r. do koca pierwszego kwartau 1941 r., ydzi stanowili okoo 22%, tj. 23 590378. W praktyce bdzie to oznacza, e liczba represjonowanych Polakw wzronie nawet do 350400 tys., Ukraicw do 95100 tys., Biaorusinw do 75-80 tys., aydw do okoo 145 tys. osb. Pozostae kilka procent nadal bd stanowi: Niemcy, Rosjanie, Czesi, Litwini, Wgrzy (w sumie okoo 10-15 tys.)379.
A przynajmniej nie s one znane autorowi pracy. Odnosi si to zwaszcza do Ukraicw, ktrych odsetek wrd aresztowanych siga 23%, czyli blisko 25 tys.; zob.: A. O. Goranow, A.B. Roginskij, Ob ariestach wzapadnych obastiach..., s.89. 378 Ibidem, s.8889. Najprawdopodobniej, byy to zatrzymania gwnie za spekulanctwo, nielegalny handel oraz prby przekraczania granicy niemiecko-radzieckiej. Tak przynajmniej wynika zzestawie, wktrych zatrzymanie iskazanie za ww. przestpstwa stanowi ponad 55% wszystkich spraw, ibidem, tab. 9, s.105. 379 Szacunki wasne autora na podstawie dotychczasowych bada, zuwzgldnieniem wszystkich ofiar represji iw oparciu oposiadane rda. Dane te maj jedynie charakter orientacyjny.
377
376
SKAD NARODOWOCIOWY
91
Schemat 6 Udzia poszczeglnych narodowoci woglnej liczbie osb represjonowanych, ktre wokresie 19391941 znalazy si na terytorium ZSRR
14% 11% 2% Polacy 20% ydzi Ukraicy Biaorusini Inni 53%
rdo: Obliczenia autora wedug stanu na czerwiec 1941 r.
W notatce przekazanej przez . Beri J. Stalinowi wstyczniu 1943r. udzia procentowy poszczeglnych narodowoci wrd wszystkich osb deportowanych wgb ZSRR (jednak bez uwzgldnienia wnim m.in. osb wcielonych do Armii Czerwonej, osb uznanych za niebezpieczne dla bezpieczestwa pastwa, osb ktrych nie uznano za polskich obywateli inie objto amnesti oraz osb przebywajcych wZSRR na innych zasadach ni okrelone wlicie) wyglda nastpujco: Polacy 56%, ydzi 25%, Ukraicy 9%, Biaorusini 8%, Rosjanie 1%380. Pokrywa si to wzasadzie zmoimi obliczeniami. Jeli jednak od oglnej liczby polskich obywateli znajdujcych si wwczas wZSRR odejmiemy wszystkich wcielonych do Armii Czerwonej, za uwzgldnimy wikszo ydw (w tym tych zprzesiedle wpadzierniku 1939 r.), to wskanik dla poszczeglnych narodowoci zmieni si zdecydowanie: zmniejszy si odsetek Ukraicw iBiaorusinw, za zwikszy ludnoci ydowskiej381. Polskie opracowania ztego okresu mwiy najczciej o58% Polakw, 15% Ukraicw, 3,8% Biaorusinw, 19,4% ydw oraz 2,4% tzw. tutejszych382. Jak obliczaj autorzy Masowych deportacji radzieckich..., zKresw Wschodnich wlatach 19391941 wywieziono okoo 4,5% zamieszkujcych tam Polakw, co
Szacunki wasne autora na podstawie: Z archiww sowieckich..., t. 3: Konflikty polskosowieckie 19421944, red. W. Roszkowski, Warszawa 1993, s.3435. 381 Zauwayli to m.in. autorzy Masowych deportacji...; zob.: S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., przypis 189, s.68. 382 Polska Wschodnia okupowana wlatach 19391941..., tab. 28, s.33. Z kolei autorzy raportu Obliczenie ludnoci deportowanej do ZSRR wlatach od 1939 do 1941. Ministerstwo Spraw Zagranicznych G.M.D. 341/Sow/44, AAN, Zesp Ambasada RP wTeheranie (dalej RP wTeheranie), sygn. 19, s.84 szacowali skad narodowociowy nastpujco: Polacy 52%, ydzi 30%, Ukraicy iBiaorusini 18%.
380
92
najmniej 0,5% Ukraicw i0,9% Biaorusinw383. Niestety, nie wiem, czy wtych szacunkach autorzy uwzgldnili przymusowy pobr do Armii Czerwonej oraz kilka innych strumieni polskich obywateli, oktrych poniej.
Represje wobec polskich obywateli w literaturze historycznej i rdach
Szacunki ilociowe Jak wynika zmoich bada, wcigu 21 miesicy radzieckiej okupacji wschodnich wojewdztw II RP, do ZSRR384 trafio co najmniej 750780 tys. polskich obywateli385. Byli to: nie zwolnieni jecy wojenni; osoby aresztowane izesane do obozw pracy poprawczej na mocy postanowie radzieckich sdw ikolegiw specjalnych OSO; osoby przymusowo wcielone do Armii Czerwonej; osoby, ktre pod przymusem wyjechay wgb ZSRR do pracy zarobkowej; ofiary piciu masowych deportacji oraz przymusowych przesiedle do Besarabii; osoby deportowane wramach tzw. uzupenie kontyngentw (wywzki zmaja 1940r. m.in. zBiaostocczyzny, Grodzieszczyzny oraz Lwowa); osoby przymusowo ewakuowane wgb ZSRR tu po wybuchu wojny radziecko-niemieckiej; osoby uciekajce przed nacierajcymi wojskami niemieckimi po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej; osoby aresztowane po zajciu przez ZSRR latem 1940r. Litwy; pieriebieczyki, czyli osoby zatrzymane przez wojska pograniczne za prby nielegalnego przekroczenia granicy; dzieci imodzie zabrana zdomw dziecka; modzie zinternatw szk zawodowych wywieziona na praktyki robotnicze; dzieci zagarnite zchwil wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej zkolonii letnich iobozw; inne, nieustalone jak dotd inie udokumentowane przypadki.
S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s.68. Uwzgldnia wtym wypadku naley wszystkich, ktrzy zracji inkorporowania ziem wschodnich RP do ZSRR po 17 wrzenia 1939 r., pod przymusem bezporednim lub porednim, znaleli si za wschodni granic Polski wedug jej stanu na dzie radzieckiej agresji. 385 Szacunki wasne autora na podstawie wczeniej podanych wylicze.
384 383
REPRESJE WOBEC POLSKICH OBYWATELI W LITERATURZE
93
Brak jest natomiast dobrze udokumentowanych podstaw, aby uzna za prawdziwe wojenne ipowojenne szacunki polskie (zarwno emigracyjne, jak ikrajowe) mwice nawet o1 700 tys. ofiar386. Podobnie ma si sprawa zszacunkowymi danymi dotyczcymi liczby osb, ktre zostay deportowane wtrakcie czterech masowych akcji wysiedleczych (luty, kwiecie iczerwiec 1940r. oraz czerwiec 1941 r.)387. Podawane tam liczby od 900 tys. do 1 200 tys. osb388
P. aro wswojej pracy (Ludno polska wZwizku Radzieckim..., s.132) podaje liczb 1 875 tys. osb, J. Siedlecki (op. cit., s.46) 1 700 tys., B. Podoski (op. cit.) 1 634 tys., W. Wielhorski (op. cit., s.1416) 1 680 tys. Opracowanie sporzdzone przez Ambasad RP wKujbyszewie mwio o1 692 tys.; zob.: Ludno wywieziona przymusowo zPolski do ZSRR przez okupacyjne wadze radzieckie wlatach 194041, wedug pci iwieku, w: Polska Wschodnia okupowana wlatach 19391941..., tab. 27. J. T. Gross pisa oponad 1 200 tys. ofiar; zob.: J. T. Gros, I. Grudziska-Gross, op. cit., s.8; W. Pobg-Malinowski wymienia, podobnie jak Siedlecki, liczb okoo 1 700 tys. osb; zob.: W. Pobg-Malinowski, op. cit., s.111. Z kolei K. Zamorski iS. Starzewski cakowite straty 21 miesicy radzieckiej okupacji szacowali na 1 692 tys. osb (990 tys. deportowanych, 210 tys. wcielonych do Armii Czerwonej, 250 tys. aresztowanych, 230 tys. jecw wojennych oraz 12 tys. wywiezionych zzaanektowanej Litwy); zob.: K. Zamorski, S. Starzewski, op. cit., s.101. 387 Jak dotd nikt zhistorykw akcji zpadziernika 1939r. nie zalicza do tej kategorii represji. 388 Pierwsze szacunki na ten temat byy tak alarmistyczne, e a nieprawdopodobne. Raporty Lwowskiego AK mwiy wrcz owywiezieniu do kwietnia 1940r. okoo miliona osb; zob.: Armia Krajowa wdokumentach 19391945, t. 1: wrzesie 1939czerwiec 1941, Warszawa 1990, s.251 252. Kolejne dane na ten temat przynis raport Dr Henryka Urbaczyka iKamili Argasiskiej szacujcy trzy pierwsze wywzki na 910 tys. osb; zob.: CAHRL, S. Kot, sygn. 93, s.236 240. Raport zgrudnia 1943r. pt.: Wyludnienie Ziem Wschodnich wokresie wojny obecnej (AAN, sygn. 202/II/51, s.301) mwi nawet owywiezieniu ptora miliona polskich dzieci. Podobny wocenach raport pt.: Straty ludnociowe Ziem Wschodnich wczasie obecnej wojny (AAN, sygn. 202/III/134, s.55) szacowa zesanych nieco realniej na 800 do 1 000 tys.. W nastpnych, wadze polskie wLondynie mwiy oponad milionie ofiar sowieckiego terroru; zob.: Deportacje ludnoci zPolski przez wadze sowieckie, AAN, sygn. 202/III/130, s.1113 oraz: Polska Wschodnia okupowana wlatach..., tab. 2729. O ponad milionie ofiar deportacji pisa take Ambasador RP wZSRR, Stanisaw Kot (Listy zRosji do Gen. Sikorskiego, Londyn 1955, s.107, 453, 459 i481). Podobne szacunki przyniosy prace B. Podoskiego, op. cit., s.10 (990 tys.); W. Wielhorskiego, op. cit., s.1516 (980 tys.); J. Siedleckiego, op. cit., s.4546 (1 200 tys.) oraz Z. S. Siemaszko, op. cit., s.83100 i122123 (980 1 080 tys.). K Zamorski iS. Starzewski szacowali zesacw na 990 tys.; zob.: K. Zamorski S. Starzewski, op. cit., s.101. W PolishSoviet Relations, Waszyngton 1943, s.21 pisano o1 050 tys. deportowanych. Na 150 tys. wicej (1 200 tys.) szacowano je w: Polskie Siy Zbrojne wdrugiej wojnie wiatowej, Londyn 1950, t. 3, s.34. W. Pobg-Malinowski oblicza, e wgb ZSRR wysano 1 080 tys. osb (luty 1940r. 220 tys., kwiecie 1940r. 320 tys., czerwiec 1940r. 240 tys. oraz czerwiec 1941r. 300 tys.); zob.: W. Pobg-Malinowski, op. cit., s.110. W kraju, po 1989 r., do szacunkw tych przyczy si P. aro, Ludno polska wZwizku Radzieckim..., s.132, podnoszc jednak bez adnych uzasadnionych powodw liczb samych zesacw do 1 230 tys. Tez omilionie deportowanych popiera take Tadeusz Bugaj; zob.: T. Bugaj, Dzieci polskie wZSRR iich repatriacja 19391952, Jelenia Gra 1982 oraz tego: Dzieci polskie na drogach wojennych migracji, Rocznik Jeleniogrski 1979, t. 17. O rozmiarach akcji wysiedleczych idcych wmiliony, opierajc si na dotychczasowych ustaleniach, pisali take Elbieta iJanusz Wrble; zob.: E. Wrbel, J. Wrbel, Rozproszeni po wiecie. Obozy iosiedla uchodcw polskich ze Zwizku Sowieckiego 19421950, Chicago 1992, s.1214.
386
94
na podstawie dostpnych dzi rde radzieckich oraz krytycznych bada historykw polskich irosyjskich wydaj si znacznie zawyone. Dlatego te niektre szacunki polskich historykw zlat szedziesitych isiedemdziesitych oraz dane Zwizku Patriotw Polskich zokresu jego dziaalnoci wZSRR, powinny na rwni zinnymi rdami znw posuy wdochodzeniu do prawdy orozmiarach radzieckich represji389. Zaskakujce wyniki daj take zestawienia opracowywanych przez wadze polskie wLondynie danych orozmiarach deportacji zniemieckimi spisami iszacunkami ludnoci zlat 19411943, tak jak tego dokonali m.in. autorzy Masowych deportacji radzieckich...390. Wyniki zarzdzonych przez wadze niemieckie spisw ludnoci teoretycznie wykluczaj bowiem tak masowe represje wobec ludnoci polskiej, jak podaway to polskie rda konspiracyjne oraz wadze RP wLondynie. Wida to szczeglnie wyranie wprzypadku Woynia, gdzie cao strat wlatach 19391942 moga wynie najprawdopodobniej okoo 45 tys. osb, anie, jak to sugeroway liczne relacje owywzkach, ponad 150 tys.391. Take dane orepresjach radzieckich sporzdzane wokresie pniejszym przez samych Polakw, zamieszkujcych np. powiat drohobycki, nie wskazuj wcale na represje idce wdziesitki tysicy aresztowanych iwywiezionych392. Te same wyniki otrzymujemy wprzypadku spisw wiernych prowadzonych przez wadze kocielne. Wynika znich, e faktyczna liczba represjonowanych zposzczeglnych parafii nigdzie nie jest tak wysoka, jak to podaway ustalenia emigracyjne. Przykadem moe by archidiecezja lwowska, ktra wszystkich wywiezionych (wyznania rzymskokatolickiego) przez wadze radzieckie wokresie 19391941 szacowaa na 99 696 z1 025 tys. osb, ktre w1939r. wchodziy wjej skad393.
I. Blum, onierze Armii Polskiej wZSRR (stan osobowy, skad socjalny, czynniki integrujce), Warszawa 1967; Krystyna Kersten, Repatriacja ludnoci polskiej po II wojnie wiatowej (Studium Historyczne), Wrocaw 1974; Dokumenty imateriay do stosunkw polskoradzieckich, t. 7: Stycze 1939 grudzie 1943, Warszawa 1973 it. 8: Stycze 1944 grudzie 1945, Warszawa 1974. Wane jest take opracowanie Albina Gowackiego, Ocali irepatriowa. Opieka nad ludnoci polsk wgbi terytorium ZSRR (19431946), d 1994 oparte na danych ZPP znajdujcych si wAAN. 390 S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s.3132. 391 Ibidem, s.31; zob. te: Grzegorz Hryciuk, Ludno polska wdystrykcie Galicji ina Woyniu wwietle okupacyjnych spisw ludnoci zlat 19431943, Wrocawskie Studia Wschodnie 1997, nr 1 oraz: Krystyna Kersten, Szacunek strat osobowych wPolsce Wschodniej, Dzieje Najnowsze 1994, nr 2. 392 Ustalenia Polskiego Komitetu Opiekuczego wDrohobyczu mwiy o1 725 represjonowanych osobach narodowoci polskiej, czyli oniecaych 3 % wszystkich tam zamieszkaych; zob.: Gazeta Lwowska nr 60 z12 marca 1942 r. 393 S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s.32.
389
95
* * * Po rozpadzie Zwizku Radzieckiego pojawiy si przed polskimi, rosyjskimi, biaoruskimi, ukraiskimi ilitewskimi historykami szanse wgldu wdotychczas cile tajne archiwalia, zarwno proweniencji partyjnej, jak isub bezpieczestwa. Jako pierwsi dotarli do tych danych badacze rosyjscy394. Dziki nim uzyskalimy informacje ozasobach Pastwowego Archiwum Federacji Rosyjskiej, Archiwum Prezydenckiego, Archiwum Ministerstwa Spraw Wewntrznych Federacji Rosyjskiej, Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Archiwum Federalnej Suby Bezpieczestwa, Archiwum Federalnej Suby Kontrwywiadu Federacji Rosyjskiej, Wojennego Archiwum oraz archiwaliw republikaskich inarodowych Pastwowego Archiwum Republiki Komi wSyktywkarze, czy te Pastwowego Archiwum Republiki Kazachstan wAma-Acie. Potem, dziki badaczom ukraiskim, biaoruskim ilitewskim, dowiedzielimy si odokumentach znajdujcych si wzbiorach Narodowego Archiwum Republiki Biaoru wMisku, obwodowego archiwum wGrodnie, czy te Narodowego Archiwum Ukrainy wKijowie395. Wtedy te, dziki licznym pracom powstajcym wkraju396 iza granic397, jawi si zacz odmienny wliczbach, jednak tak samo tragiczny wswej wymowie, obraz deportacji. Z prowadzonych bada wynikao, e cztery masowe akcje wysiedlecze (luty, kwiecie iczerwiec 1940r. oraz czerwiec 1941 r.) objy swym zasigiem od 315 do 330 tys. polskich obywateli398. W podobny spo394 S to m.in.: Natalia S. Lebiediewa, Aleksandr E. Gurianow, W. S. Parsadanowa, Nikoaj F. Bugaj, Arsienij B. Rogiskij, Michai W. Rogaczow, Aleksandr M. Niekricz, Natalia E. Jelisiejewa, Siergiej Filippow, Michai Smirnow, Mikoaj Iwanow, W. N. Ziemskow, O. A. Goranow, I. W. Uspienskij. 395 Nale do nich m.in.: na Biaorusi nie yjcy ju prof. Aleksandr F. Chackiewicz, Wasilij Kusznier, Aleksiej M. Litwin, Uadimir I. Adamuszka, Natalia W. Iwanowa, Tatiana Protko iJ. Pawow; na Ukrainie Iwan G. Bias, Sergiej Pirokow, Micha Maksimienko, J. Szapowa iP. M. Kaleniczenko; na Litwie Regina epkaite iAlgis Kasperovius. 396 Zob.: Bibliografia. 397 Ibidem. Wykaz najwaniejszych publikacji dotyczcych tego tematu zob. te: S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., przypisy 35, s.45. 398 S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., rozdzia 2: Deportacje ludnoci polskiej, s.2682; A. Gurianow, Cztery deportacje..., s.114129; Daniel Bokowski, Jak pisklta zgniazd..., s.4143; A. Chackiewicz, Aresztowania ideportacje..., s.120136; I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 1, s.108158 oraz t. 2, s.129214; Katy. Dokumenty zbrodni..., s.7 45; Sprawozdanie zdyskusji dotyczcej liczby obywateli polskich wywiezionych do Zwizku Sowieckiego..., s.117148; D. Bokowski, Masowe deportacje polskiej ludnoci cywilnej wgb ZSRR wlatach 19401941 prba weryfikacji danych, Mazowieckie Studia Humanistyczne nr 1, R. II, owicz 1996, s.4151; A. Gowacki, op. cit., s.2228; S. Ciesielski, op. cit., s.1128 i4047; D. Bokowski, Ludno polska wKomi ASRR w1940 na podstawie dokumentw radzieckich, Studia zDziejw Rosji iEuropy rodkowo-Wschodniej 1995, t. XXX, s.149163; N. S. Lebiediewa, Rozstrzeliwania ideportacje ludnoci polskiej..., s.1617 oraz teje: Katy..., s.283296.
96
sb rozpoczto weryfikowanie danych opozostaych grupach obywateli polskich, ktre znalazy si na terenie ZSRR399. Niestety, oile wprzypadku osb deportowanych nasze szacunki minimum s ju do dokadne, otyle wprzypadku pozostaych grup nadal opieramy si na danych przyblionych400.
Krytyka rde Materiay radzieckie Wszyscy, ktrzy na podstawie rde radzieckich weryfikuj dzi dawne ustalenia polskich historykw emigracyjnych ikrajowych, zadaj sobie pytanie, na ile rda te s materiaem wiarygodnym, ukazujcym faktyczny stan rzeczy. Przez lata przyzwyczailimy si do programowego wrcz nie ufania wytworzonym przez radzieckie urzdy dokumentom, jako zzasady ukazujcym stan idealny, lub najbardziej podany, anie faktyczny. I nie ma wtym nic dziwnego. Gwn zasad, na jakiej opieraa si wikszo radzieckich urzdw, byo naginanie prawdy do goszonych faktw bez wzgldu na konsekwencje, araczej wobawie przed nimi ze strony nie zadowolonych zich pracy wadz partyjnych isub bezpieczestwa. Po 1989r. pojawiy si wnaszym zasigu materiay, ktrych istnienia jedynie domylalimy si. Nasz dzisiejsz prac utrudnia jednak, bd jak kto woli uatwia, ich ogromna ilo. Okazuje si, e biurokracja sub bezpieczestwa dorwnywaa, anawet przewyszaa biurokracj partyjn iadministracyjn. I jest to swoiste szczcie wnieszczciu, gdy to jedyna szansa, pozwalajca na pozytywn lub negatywn weryfikacj przynajmniej czci materiaw. Dzieje si tak dlatego, e setki dokumentw wytworzonych na rnych szczeblach radzieckiej machiny biurokratycznej (dotyczcych oczywicie pewnych wybranych zagadnie) wwikszoci pokrywaj si. Za kadym jednak razem,
N. Lebiediewa dokonaa m.in. szczegowej analizy wszystkich osb, ktre jako jecy wojenni znaleli si na terytorium ZSRR izostali objci amnesti wsierpniu 1941 r.; zob.: N. Lebiediewa, Katy..., s.6690, 134138, 222228, 258277. Z kolei Aleksandr Roginskij iOleg Goranow, jako jedni zpierwszych, podjli si prby oceny iloci aresztowanych wcaym okresie 19391941; zob.: O. A. Goranow, A. B. Roginskij, Ob ariestach wzapadnych obastiach..., s.77131. Z kolei autorzy Drg mierci... starali si ustali, ile osb zostao rozstrzelanych wtrakcie rozadowywania wizie Zachodniej Ukrainy iBiaorusi wczerwcu 1941 r., zob.: K. Popiski, A. Kokurin, A. Gurianow, Drogi mierci, Warszawa 1995. 400 A. Gowacki, op. cit., s.2228; Sprawozdanie zdyskusji dotyczcej liczby obywateli polskich wywiezionych do Zwizku Sowieckiego..., s.117148; Katy. Jecy nie wypowiedzianej wojny..., s.1738; S. Kalbarczyk, op. cit., s.726, Drogi mierci..., s.68182. Cytowane wyej prace historykw rosyjskich pozwalaj mie nadziej na zblienie si do prawdy take wniewyjanionych do dzi punktach.
399
97
dane wnich zawarte rni si mniej lub bardziej od siebie. Czasem jest wrcz tak, e co dokument, to inna liczba. Swoistym kuriozum za s dokumenty, wktrych na jednej stronie podaje si jedn liczb, za na nastpnej stronie cakiem inn iobie dotycz tego samego problemu401. Moe to oznacza, e podawane wnich informacje, jeli nie zostay zafaszowane urda, zktrego wypyny, mog by wmiar wiarygodne istanowi jaki punkt wyjcia do naszych dalszych bada. Jest bowiem rzecz mao prawdopodobn, by ponad 50 lat temu, kiedy materia ten wytwarzano (w wikszoci zklauzul tajne, lub cile tajne), kto zjego twrcw zakada, e bdzie on suy czemu wicej, ni tylko chwilowej sprawozdawczoci istatystyce, majcej zzasady wykaza przydatno dziaa urzdnika. Dlatego zawarte wdokumentach przekamania nie powinny, moim zdaniem, zbytnio zaciera ich zasadniczej wymowy. Nie mona natomiast, co wida po setkach rnorodnych liczb dotyczcych tego samego problemu, zaoy, e dane zjednego raportu s bardziej prawdziwe, ni dane zraportu drugiego. W sytuacji tak ogromnej masy dokumentw jedynym wyjciem jest wyciganie pewnej redniej, przy jednoczesnym ukazaniu wartoci skrajnych zobu stron (najmniejszych inajwikszych), jako punktw odniesienia. Nie naley te da si zwie przytaczajcej iloci informacji, jakie nios te dokumenty za sob. Wiele zzawartych wnich danych, to nic innego, jak tzw. wypeniacz, majcy pokaza wydatn prac urzdnika, ktry gow odpowiada za najdrobniejsze niedocignicia. Produkujc kolejne strony raportw stara si po prostu zabezpieczy402. Najlepszym przykadem tego typu zwodniczoci s materiay wadz centralnych, opisujce jak ma przebiega wzorcowa deportacja. Na dole nie miay one najczciej nic wsplnego zzatwierdzonym oryginaem, ale na papierze wszystko to wygldao na dziaania niezwykle humanitarne jeli mona takiego sowa uy wstosunku do radzieckiego aparatu masowych represji. Wiedzieli otym dobrze urzdnicy kadego szczebla, jednak wdokumentach byo wszystko wporzdku. I jeli nawet jaki raport NKWD pitnuje naganne zachowania pracownikw np. dobranie na miejsce brakujcych do deportacji ludzi przypadkowych gapiw403, lub te race niedopenienia innych czynnoci subowych404, to tylko po to, by usprawiedliwi piszcego przed wadz zwierzchni. Dlatego te naley bardzo ostronie podchodzi do rde, ktre su m.in. do weryfikacji wczeniejszych ustale polskich uczonych. Nigdy bowiem nie bdziemy mieli 100% pewnoci, e zawarte wnich dane s wiarygodne. Przedstawiaj one obraz widziany oczyma okrelonych urzdnikw, zainteresowanych,
Rezultaty operacji wysiedlenia uchodcw w1940..., s.167168. Aby, jeli si co wydarzy, udowodni, e to nie jego wina, ale wykonawcw polecenia, ktrzy nie zastosowali si do jego rozporzdze. 403 I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 1, s.148149 i152. 404 Ibidem, t. 2, s.138143 i163166.
402 401
98
aby wszystko wygldao jak najlepiej. Faktem jednak jest, e posiadajc dziesitki, anawet setki dokumentw pochodzcych ztego samego okresu, aczsto nawet ztego samego miejsca, moemy prbowa weryfikowa wiarygodno zawartych wnich informacji. Jeli liczby zraportw trjek deportacyjnych pokrywaj si w9095% zszacunkami central koordynujcymi deportacje wMisku iKijowie, te za zraportami Wojsk Konwojowych (przewocych dostarczon na stacje ludno), ktre zkolei zblione s do raportw terenowych delegatur NKWD oraz rnorodnych instancji partyjnych, raportujcych olosie uchodcw405, spekulacje ocelowoci faszerstw iprzekama (zwaszcza na tak masow skal) wydaj si mao prawdopodobne406. Chyba e sfaszowano raporty na najniszym szczeblu, za reszta to ju wynik korzystania ztych rde407. Mao prawdopodobne jest take, aby poszczeglne zarzdy NKWD, komisariaty ludowe przemysu oraz przedsibiorstwa produkcyjne odpowiedzialne za zatrudnienie zesacw, byy zainteresowane zawyaniem danych oposiadanym kontyngencie zesacw, zwaszcza wobliczu niskiej wartoci tych ludzi, jako robotnikw. Natomiast faktem niezaprzeczalnym jest, e po p wieku bada iszacunkw zaczynajcych si od miliona deportowanych, obnienie tej liczby oponad poow, za wniektrych wypadkach nawet 6070%, moe budzi mieszane uczucia, azwaszcza obawy, na ile nowe wyliczenia bardziej odpowiadaj prawdzie od poprzednich408. I to wanie jest najwaniejsze zadanie stojce przed wspczesnymi historykami zajmujcymi si radzieckim systemem represji.
Materiay polskie Pierwsze polskie opracowania na temat deportacji zawieray przede wszystkim informacje zjednej strony. Wszystko co byo wiadome wwczas olosach represjonowanych, stanowiy raporty nadsyane do Londynu przez ruch oporu wPolsce409. Wyjtek stanowiy sprawozdania Ambasadora RP wJaponii TadeA jednoczenie adne znich, nigdzie, nie pokrywaj si ze sob. Gdyby tak byo, czy nie zniszczono by warchiwach radzieckich jakichkolwiek ladw wiadczcych ozbrodni katyskiej? Nie byoby te dzi, prawdopodobnie, adnych innych dokumentw, publikowanych wdziesitkach rosyjskich wydawnictw od Memoriau po Federaln Sub Kontrwywiadu Federacji Rosyjskiej. 407 W takim przypadku trudno jednak wytumaczy, skd wwagonach konwojowanych przez NKWD wzio si wanie tyle osb, ile wykazay rzekomo sfaszowane raporty trjek operacyjnych. 408 Zob. take wystpienie A. Gowackiego w: Sprawozdanie zdyskusji dotyczcej liczby obywateli polskich wywiezionych do Zwizku Sowieckiego..., s.119123. 409 Armia Krajowa wdokumentach 19391945, t. 1: wrzesie 1939czerwiec 1941, Warszawa 1990.
406 405
99
usza Romera, ale otym poniej. Z powodu takiej sytuacji, wchwili gdy nawizywano wzajemne stosunki polsko-radzieckie, strona polska staa na stanowisku, e obraz represji (a tym samym imasowych deportacji), jaki napywa zkraju, musi by prawdziwy. Utwierdzaa ich wtym przekonaniu take wyprawa przedstawicieli lwowskiego AK, mjr. Alfonsa Aleksandra Klotza (Dr Henryka Urbaczyka) iEleonory Wandy Ptaszkwny (Kamili Argasiskiej), ktrzy latem 1940r. dokonali objazdu najwaniejszych skupisk polskich zesacw iw swym raporcie potwierdzili wczeniejsze szacunki osetkach tysicy deportowanych410. Tym samym, wchwili, gdy nawizano wzajemne stosunki dyplomatyczne, aoczom tych, ktrzy nie przeszli przez radzieckie obozy izesanie, ukaza si przeraajcy stan ludnoci, trudno byo uwierzy stronie radzieckiej, goszcej, e zwolnia wszystkich deportowanych, winiw obozw pracy poprawczej oraz (o czym przecie nie mogli wiedzie Polacy) yjcych jeszcze jecw wojennych. Wszelkie prby szacunkw strat zaczynay si wic od liczby osb, ktre udao si zarejestrowa iobj opiek, po czym dodawano do niej zupenie nie udokumentowane dziesitki, anawet setki tysicy zmarych zzimna, godu iwyczerpania oraz setki tysicy tych, ktrych wadze radzieckie rzekomo nie zwolniy zobozw, wizie izesa, bd ktrzy nie zdoali, zracji oddalonych miejsc pobytu, dotrze do polskich przedstawicielstw. Wszystko to po to, aby na kocu uzyska liczb zbien zszacunkami krajowymi411. W pewnym sensie trudno si temu dziwi, gdy zaoenie, e cho raz wadze radzieckie dotrzymay, przynajmniej wczci, danego wadzom polskim sowa ipoday prawdziwe dane, wydawao si nieprawdopodobne. Zerwanie stosunkw polsko-radzieckich skomplikowao sytuacj. Odtd nie chodzio ju oto, czy dane radzieckie byy prawdziwe czy te nie, ale oto, e Polska trafiaa powoli (za cich zgod aliantw) wradzieck stref wpyww.
Raport Dr Henryka Urbaczyka iKamili Argasiskiej szacujcy trzy pierwsze wywzki na 910 tys. osb; zob.: CAHRL, S. Kot, sygn. 93, s.232249. Rodzi si wtym miejscu pytanie, na ile zarwno ich podr, jak icay raport, moe by uznany za wiarygodny, zwaszcza znajc wczesn sytuacj wZSRR, gdzie jakiekolwiek swobodne podrowanie byo wykluczone. Wymaga to moim zdaniem dalszych wnikliwych bada. 411 Doskonaym tego przykadem jest dokument powstay wAmbasadzie RP wZSRR w1942r. Polacy wZSRR na podstawie korespondencji zAmbasad, AAN, MPiOS, sygn.25, s.515, wktrym to, po ustaleniu orientacyjnej liczby amnestionowanych obywateli polskich przebywajcych wZSRR na okoo 350 tys., wramach uzupenie, dodano m.in.: ludno polsk znajdujc si wArmii Polskiej wZSRR okoo 50 tys., ludno polsk bdc rzekomo wpodry okoo 120 tys., obywateli polskich nadal przebywajcych na Dalekim Wschodzie okoo 20 tys., obywateli polskich przebywajcych na terenach, gdzie tocz si dziaania wojenne okoo 10 tys., obywateli polskich zmobilizowanych do batalionw pracy okoo 30 tys., osoby przetrzymywane nadal wwizieniach okoo 40 tys. W efekcie, liczba represjonowanych wzrosa prawie dwukrotnie do okoo 650 tys. inadal nie obejmowaa ani osb zmarych, ani jecw wojennych, ani osb wcielonych do Armii Czerwonej. A przecie samych tylko zmarych agiernikw wadze polskie szacoway na okoo 270 tys. (z 440 tys. uwizionych); zob.: J. Siedlecki, op. cit., s.84.
410
100
Tym samym wszystkie prace opisujce od tej chwili gehenn Polakw na wschodzie miay przede wszystkim za zadanie nie tyle dociekanie prawdy, ile wywarcie jak najwikszej presji na wiatow opini publiczn, aby nie dopuci do oddania kraju Sowietom. Wida to szczeglnie dobrze wopisanych przez Kazimierza Zamorskiego dziejach tajnego biura II Korpusu. Nie pisze si tam wprawdzie wprost, e zadaniem biura miao by stworzenie prac, ktre powinny wstrzsn opini publiczn Europy iwiata nawet za cen nagicia pewnych faktw iliczb, lecz wkontekcie opisywanych dziaa obraz taki ksztatuje si bardzo wyranie412. Powstay wwczas m.in.: Sprawiedliwo sowiecka autorstwa K. Zamorskiego iS. Starzewskiego oraz Za winy niepopenione autorstwa I. Wasilewskiej413. A poniewa brak byo jakichkolwiek materiaw radzieckich, si rzeczy opisywano deportacje, posikujc si wycznie materiaem zgromadzonym warchiwum II Korpusu, awszczeglnoci ankietami spisanymi przez onierzy iewakuowane zZSRR polskie sieroty oraz dotychczasowymi ustaleniami opartymi na raportach zkraju. Lata pidziesite iszedziesite to okres powstania na emigracji pierwszych powanych prac iwyborw dokumentw dotyczcych losw ludnoci polskiej wZSRR414. Niestety, nadal nie byo dostpu do rde radzieckich, aby wjakikolwiek sposb zweryfikowa dotychczasowe ustalenia, bd wykaza bdno danych NKWD. Take opracowania krajowe (zajmujce si t problematyk wo wiele mniejszym stopniu iz ogromnymi ograniczeniami natury politycznej), pomimo e podaway liczby inne ni opracowania emigracyjne415, nie powoyway si na nic wicej, ni dokumenty Ambasady RP wZSRR iZPP oraz archiwalne dokumenty radzieckie (w wikszoci byy to kopie posiadane ju przez polskie wadze emigracyjne)416. Kolejne prace dotyczce problematyki zesaczej pojawiy si na emigracji wlatach osiemdziesitych. Jednak zasadnicze ustalenia dotyczce rozmiarw deportacji pozostay nie zmienione417. Take pierwsze polskie szacunki (ju po
412 Najwaniejsze informacje na ten temat zawarte s moim zdaniem wczci czwartej: Wykonanie; zob.: Kazimierz Zamorski, Dwa tajne biura 2 Korpusu, Londyn 1990, s.199333. 413 Sylwester Mora (Kazimierz Zamorski), Piotr Zwierniak (Stanisaw Starzewski), Sprawiedliwo sowiecka, Rzym 1945; Irena Wasilewska, Za winy niepopenione, Rzym 1945. 414 Wadysaw Wielhorski, Los Polakw wniewoli sowieckiej (19391956), Londyn 1956, Stanisaw Kot, Listy zRosji do Gen. Sikorskiego, Londyn 1955, tego: Rozmowy zKremlem, Londyn 1959; Documents on Polish-Soviet Relations 19391945, Londyn 1961. 415 I. Blum, Polacy wZwizku Radzieckim. Wrzesie 1939maj 1943, Wojskowy Przegld Historyczny 1967, nr 2 tego: onierze Armii Polskiej wZSRR (stan osobowy, skad socjalny, czynniki integrujce), Warszawa 1967; zob. te: Maria Turlejska, Prawdy ifikcje. Wrzesie 1939 grudzie 1941, Warszawa 1968 oraz: Krystyna Kersten, Repatriacja ludnoci polskiej po II wojnie wiatowej, Wrocaw 1974. 416 Dokumenty imateriay do dziejw stosunkw polsko-radzieckich..., t. VII, Warszawa 1973 it. VIII, Warszawa 1974. 417 Pisa otym wswoich pracach m.in. J. Siedlecki iZ. S. Siemaszko; zob.: przypis 387.
101
upadku systemu komunistycznego icenzury) opieray si wzasadzie wycznie na opracowaniach emigracyjnych418. Nie oznacza to wcale, e ludzie ci nie chcieli dociec prawdy olosach Polakw na wschodzie, nadal jednak brakowao punktw odniesienia, aby pokusi si oprby weryfikacji danych. Natomiast dane historykw emigracyjnych przez wiele osb wkraju byy uznawane za jedyne prawdziwe, take ztej racji, e pisano je wwolnym wiecie, wiecie bez cenzury irnorakich ogranicze tak przynajmniej przez wiele lat pojmowano to wkraju. Nikt nie zada sobie wwczas pytania opotrzeb weryfikacji posiadanych rde, osprawdzenie, czy faktycznie wyczerpuj one badany temat. Przez blisko 50 lat szacunki iopracowania zczasw wojny przyjmowano za pewnik, ajedyne zmiany, jaki nastpoway, to zmiany in plus, zwikszajce liczb potencjalnych ofiar. Upadek ZSRR iotwarcie archiww radzieckich zmienio t sytuacj. Jednak iwtedy byo atwo obd, czego najlepszym przykadem jest cytowane ju wczeniej opracowanie W. Parsadanowej419. Prawdziwym przeomem okazay si jednak opracowania A. Gurianowa420 iA. Chackiewicza421 oraz praca historykw wrocawskich, ktrzy rozmiary deportacji radzieckich na ziemiach polskich zmniejszyli blisko trzykrotnie422. Dane te s do dzi podwaane, mimo e wikszo historykw, zajmujcych si tym zagadnienie, uznaa je za punkt wyjcia do dalszych, szczegowych opracowa imonografii. Nasuwa si zatem pytanie, czy na podstawie materiaw gromadzonych przez Ambasad RP wZSRR byo mona wjakim stopniu zweryfikowa dane podane przez wadze radzieckie w1941 r., anie opiera si wycznie na raportach zkraju, zakadajc zgry ich prawdziwo. W wczesnej sytuacji geopolitycznej najprawdopodobniej nie, cho byo mona si pokusi przynajmniej oodpowied na pytanie, jakie byy orientacyjne liczby osb wosadach specjalnych ikochozach przed ogoszeniem amnestii. Porwnanie tych danych zmateriaami oliczbie osb zarejestrowanych przez Ambasad wokresie jej dziaalnoci pozwolioby, najprawdopodobniej, na wyjanienie przynajmniej kilku pyta dotyczcych skali represji. Cakowicie bdne wydaje mi si zaoenie pracownikw Ambasady, e na mocy amnestii jedne grupy wypuszczono bez adnych ograni418 P. aro, Ludno polska wZwizku Radzieckim...; zob. te: Mniejszoci polskie iPolonia wZSRR, red. H. Kubiak, T. Paleczny, J. Rokicki, M. Wawrykiewicz, WrocawWarszawaKrakw 1992; A. Patek, Polacy wRosji iZSRR, w: Polonia wEuropie, red. B. Szydowska-Ceglowa, Pozna 1992; Pooenie ludnoci polskiej na terytorium ZSRR iwschodnich ziem II Rzeczypospolitej wczasie II wojny wiatowej, red. A. Marszaek, Toru 1990. 419 Zob. s.4 niniejszej pracy...... 420 A. Gurianow, Cztery deportacje 194041, Karta nr 12, Warszawa 1994, s.114136. 421 A. Chackiewicz, Aresztowania ideportacje ludnoci zachodnich obszarw Biaorusi (1939 1941), w: PolskaBiaoru 19181945, red. W. Balcerak, Warszawa 1994, s.133160. 422 Stanisaw Ciesielski, Grzegorz Hryciuk, Aleksander Srebrakowski, Masowe deportacje radzieckiej wokresie II wojny wiatowej, wyd. I, Wrocaw 1993.
102
cze, ainne wcaoci zatrzymywano. Brak byo bowiem od tych rzekomo zatrzymanych jakichkolwiek informacji, aprzecie dochodziy do Ambasady listy itelegramy nawet zwyjtkowo odlegych obozw pracy przymusowej. Zaoenie z gry absolutnie zej woli wadz radzieckich, przynajmniej wpierwszych miesicach po nawizaniu stosunkw (a przynajmniej do noty zgrudnia 1941r. oograniczeniu pojcia polskiego obywatelstwa wycznie do osb narodowoci polskiej), zablokowao moliwo wyjanienia prawdziwoci danych radzieckich. Warto wtym miejscu wspomnie ojeszcze jednej sprawie. W padzierniku 1940r. Ambasador RP wJaponii Tadeusz Romer, wpimie do MSZ Rzdu RP wLondynie na temat prowadzonej wwczas przez Ambasad akcji pomocy deportowanej do ZSRR ludnoci polskiej informowa: W warunkach, wjakich si dowiadujemy oprzesiedleniach, trudno jest wymaga cisego okrelenia ich rozmiaru ilociowego. Liczba powtarzajca si zazwyczaj wustnych wersjach wskazuje na 600.000 samych tylko Polakw, wywiezionych zcaych kresw wschodnich. Cyfr t skonny jestem traktowa osobicie jako mao prawdopodobn, zwaywszy na trudnoci techniczne natury transportowej iosiedleczej, zjakimi akcja ta musiaaby spotka si, nawet przy najbezwzgldniejszym traktowaniu jej przez wadze sowieckie. Jednak sam zasig geograficzny ispoeczny deportacji, znany nam zrnych stron zdaje si wiadczy ojej duej skali, idcej raczej wsetki ni dziesitki tysicy osb423. Raport ten by (jak ju dzi wiemy) wyjtkowo trafny. Duy wpyw na to mia zapewne fakt, e od kilku miesicy ambasador T. Romer korespondowa zsetkami polskich zesacw rozrzuconych po caym terytorium ZSRR. Niestety, bd od razu po dotarciu listu do Londynu, bd po otrzymaniu jego odpisu przez Ministerstwo Informacji iDokumentacji424, jaka osoba, robic zapewne wypis zmateriau nadesanego przez ambasadora, usuna wszystkie jego sugestie dotyczce liczby deportowanych od sw Cyfr t..., a do sw Jednake sam zasig.... Usuna take fragment mwicy odziesitkach tysicy deportowanych. W efekcie tych zabiegw powstay odpis, ktry znalaz si wnastpnych dokumentach dotyczcych tego tematu, wyglda wsposb nastpujcy: Liczba powtarzajca si zazwyczaj wustnych wersjach wskazuje na 600.000 samych tylko Polakw wywiezionych zcaych kresw wschodnich. Sam zasig geograficzny ispoeczny deportacji znany nam zrnych stron zdaje si wiadczy ojej duej skali idcej wsetki tysicy osb. Jednym sowem, kto cakowicie wypaczy wypowied Ambasadora. Nasuwa si wtym miejscu pytanie: po co?
List ambasadora T. Romera do Ministra Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej wLondynie z5 padziernika 1940 r., AW, kopie dokumentw zHoover Institution on War, Revolution and Peace (dalej Hoover), sygn. V/MID/82. 424 Na grze jest bowiem piecztka MID oraz adnotacja: Odpis.
423
103
Niestety, nie potrafi wyjani ani motyww, ani celu, jakim si wtym przypadku kierowano. Faktem natomiast jest, e wiele lat pniej przerobiony raport Romera posuy jako jedno ze rde potwierdzajcych tez omilionie deportowanych obywateli polskich425. Nie wiem te, czy prawdziwe dane zraportu byy przez kogo wLondynie sprawdzane iinterpretowane. Jeli tak, to przynajmniej niektrzy pracownicy MSZ iMID byli wiadomi faktu, e istniej rozbienoci wszacunkach rozmiarw represji. Dlaczego nikt nie zwrci uwagi na to, e T. Romer, zracji bliskoci ZSRR oraz korespondowania zzesacami rozsianymi od Kazachstanu po Komi (osadzonymi wkochozach, wosadach specjalnych, anawet obozach pracy przymusowej), moe, konfrontujc napywajce zkraju dane ze znan mu (jak wida wuwagach) radzieck rzeczywistoci, wyciga trafne wnioski?
Raport zTokio, Przegld Tygodniowy nr 50 z1989 r.; zob. te: W. Przelaskowski, Uwagi do dyskusji odeportacji obywateli polskich do ZSRR wokresie II wojny wiatowej, Studia zDziejw Rosji iEuropy rodkowo-Wschodniej 1998, t. XXXIII, s.236. W polemice tej autor podwaa dane radzieckie opublikowane wStudiach... (zob.: Sprawozdanie zdyskusji dotyczcej liczby obywateli polskich wywiezionych do Zwizku Sowieckiego..., s.119123) opierajc si m.in. na raporcie T. Romera zTokio, stawiajc na koniec tez, by historycy sigajcy do danych radzieckich korygowali je zdanymi zawartymi warchiwach polskich. Jak wida, dokumenty polskie nie s wolne od zafaszowa.
425
104
ZANIM NADESZA AMNESTIA 19401941
ROZDZIA II Zanim nadesza amnestia 19401941
Oglna charakterystyka warunkw bytu Warunki, na jakie natrafiaa polska ludno cywilna, zsyana wgb ZSRR, od samego pocztku byy wyjtkowo cikie. W zalenoci od charakteru pobytu oraz statusu prawnego ze wynikajcego, moemy wyrni kilka zasadniczych kategorii: do pierwszej naley zaliczy tych wszystkich, ktrzy wgbi Zwizku Radzieckiego znaleli si zwasnej, nieprzymuszonej woli, szukajc tam najczciej zatrudnienia iktrzy podlegali jedynie ograniczeniom wynikajcym znabycia radzieckiego obywatelstwa1; do drugiej tych wszystkich, ktrzy wyjechali na wschd pod rnego rodzaju naciskiem, nie bdcym jednak form przymusu bezporedniego2. Warunki ich pobytu nie odbiegay zbytnio od codziennych realiw radzieckiej rzeczywistoci ze wszystkimi tego konsekwencjami, podobnie jak wprzypadku grupy pierwszej; do trzeciej aresztowanych, uwizionych, odczonych od rodzin wczasie przeprowadzania deportacji3 oraz skazanych na kary zesania do obozw pracy przymusowej;
Kazimierz Krukowski, Z Melpomen na emigracji, Warszawa 1987 oraz Ilana Maschler, Moskiewski czas, Warszawa 1994. 2 Osoby takie byy m.in. zastraszane konsekwencjami odmowy podjcia pracy, grocymi im oraz ich rodzinie (w tym moliwoci trafienia na listy deportacyjne). W wielu przypadkach presja taka wystarczaa, aby podj decyzj o ochotniczym zacigu do pracy, np. wZagbiu Donbaskim. 3 Najwiksz grup stanowili mczyni (tzw. gowy rodzin) oddzielani na mocy dyrektyw uzupeniajcych do rozkazw deportacyjnych zmajaczerwca 1941r. iw wikszoci zesani do
1
OGLNA CHARAKTERYSTYKA WARUNKW BYTU
105
do czwartej specprzesiedlecw-osadnikw ispecprzesiedlecw-uchodcw (spiecpieriesielency-osadniki ispiecpieriesielency-bieency) deportowanych wlutym iczerwcu 1940 r., ktrych na mocy zawartych wczeniej pomidzy Ludowymi Komisariatami Spraw Wewntrznych (Narodnyj Komissariat Wnutriennych Die, dalej NKWD) aNarkomatami ZSRR umw przekazano do ich dyspozycji do pracy. Ludzie ci zostali osadzeni wzdecydowanej wikszoci na pnocnych obszarach lenych ZSRR4, wzamknitych osadach o charakterze specjalnym, zwanych specposiokami. Znajdoway si one pod cis kontrol pracownikw NKWD, za ich mieszkacw obowizywa zaostrzony rygor oraz normy pracy. Osoby te byy formalnie pozbawione wikszoci praw obywatelskich, za ich pobyt reguloway odrbne przepisy5; do pitej zesacw, awic ludno deportowan wtrybie administracyjnym wkwietniu 1940r. (administratiwno-wysannyje) oraz zesan na osiedlenie wmaju iczerwcu 1941r. (ssylno-posielency). Rozmieszczono j gwnie wkochozach isowchozach na terenie Kazachstanu oraz wrodkowej ipnocnej czci RFSRR, wosadach lenych iprzy kopalniach. Wobec tych grup nie wysunito zzasady adnych konkretnych zarzutw. Status prawny zesacw zmajaczerwca 1941r. by jednak nieco gorszy ni zesanych wtrybie administracyjnym. Dotyczyo to gwnie bezwzgldnego nakazu meldowania si wwyznaczonym terminie wplacwkach milicji iNKWD oraz traktowania samowolnego opuszczenia rejonu zameldowania jako ucieczki zmiejsca zsyki, ze wszystkimi tego prawnymi konsekwencjami6; najtrudniejszy do okrelenia pozostaje statut ludnoci cywilnej, przesiedlonej do wschodnich obwodw Ukraiskiej iBiaoruskiej SRR na przeomie wrzenia ipadziernika 1939r. oraz przesiedlonych do Modawii latem 1940r. Nie dotkny ich formalnie adne ograniczenia, poza wynikajcymi wradzieckiego prawodawstwa. Jedynymi restrykcjami by brak moliwoci powrotu do wczeniejszych miejsc pobytu, obowizek podjcia pracy oraz dokadniejszy nadzr
obozw. Ze zbieranych na Biaostocczynie ustnych relacji wiadkw wiem o przypadku rozstrzelania takiej grupy wJudziance, wokolicach Siemiatycz, kiedy zchwil rozpoczcia wojny niemiecko-radzieckiej nie byo mona ju ich wyekspediowa na wschd. Relacja Franciszka Henryka Ekielskiego spisana przez autora wSiemiatyczach w1992 r.; zob. te: Wykaz ledztw prowadzonych przez Okrgow Komisj Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu wBiaymstoku, Archiwum OKZB wBiaymstoku, ul. Mickiewicza 5. 4 Wyjtkiem byo np. wysanie ponad 5 tys. osadnikw do Kazachstanu, do obwodw: kustanajskiego, pawodarskiego, semipaatyskiego iakmoliskiego; zob.: Stanisaw Ciesielski, Polacy wKazachstanie wlatach 194046. Zesacy lat wojny, Wrocaw 1996, s. 42. 5 Regulamin osad specjalnych izasady zatrudniania osadnikw wysiedlanych zzachodnich obwodw USRR iBSRR, Iwan Bias, Represywno karalna systema wUkrajini 19171953. Suspilno-politycznyj ta istoryko-prawowyj analiz, t. 2., Kyjiw 1994, s. 131134; zob. te: GARF, f. 5446, op. 57, d. 65, s. 170174. 6 Ustawa o porzdku stosowania przymusowego osiedlenia wobec niektrych kategorii przestpcw, ibidem, s. 136137; zob. te: GARF, f. 9479, op. 1, d. 87, s. 39.
106
ze strony NKWD. Ich pobyt nosi jednak wszelkie znamiona przymusowego, cho by zracji wywiezienia, na podstawie odgrnych decyzji wadz radzieckich, poza granic przedwojennej Polski. Przynaleno do ktrej ztych umownych kategorii determinowaa wzasadzie dalsze losy zesacw. Wiele byo spraw jednak wsplnych. W poniszej charakterystyce wiadomie pomijam szczegowe opisywanie warunkw bytowych wobozach iwizieniach, jako e byy one skrajnie rne od warunkw ycia zesacw (w wikszoci kobiet obarczonych dziemi) inie dadz si waden sposb uoglni7.
W drodze Urgajca ludzkiej godnoci podr do miejsc przymusowego zesania zostaa opisana wsetkach sybirackich wspomnie ztego okresu8. Jedyn, szczegowo nie opisan, pozostaje nadal deportacja zprzeomu wrzenia ipadziernika 1939r. Jednak ze wzgldu na charakter caej akcji oraz niewielk odlego, jak miay do pokonania transporty, nie sdz, by odbya si ona wwarunkach tak nieludzkich, jakie stay si udziaem ludnoci wywoonej wpniejszym okresie. Wszelkie ambitne iw rozumieniu radzieckiego totalitaryzmu humanitarne plany przewozu ludnoci9 rozbijay si od samego pocztku jak ju wspomniaem o bezmiar radzieckiej biurokracji iwszechobecny niedowad administracyjny. Fikcj okazao si przystosowanie wagonw dla potrzeb przewozu ludnoci. Chyba nigdzie nie byo zapowiadanych wagonw sanitarnych, ajeli byy, to na pewno nie speniay powierzonej im funkcji jak miaa by opieka medyczna nad zesacami. Pojawiaj si wprawdzie we wspomnieniach nieliczne informacje o felczerach lub pielgniarkach, jednak ludzie ci, pozbawieni nawet podstawowych rodkw medycznych, nie byli wstanie wjakikolwiek sposb pomc przewoonej ludnoci. Take stacje, zobowizane do zaopatrzenia transportw wchleb iciepy posiek, nie potrafiy wywiza si znaoonych na nie obowizkw. I nie chodzi tu, wwielu przypadkach, o z wol ich personelu, lecz raczej o cakowity brak rodkw finansowych iproduktw, zktrych posi7 Tym bardziej e warunki obozowe zostay scharakteryzowane wwielu pracach naukowych ipamitnikarskich; zob. m.in.: Kazimierz Zamorski, Stanisaw Starzewski, Sprawiedliwo sowiecka, Warszawa 1994; Anatol Krakowiecki, Ksika o Koymie, Londyn 1987; Aleksander Soenicyn, Archipelag GUag, Warszawa 1990; Gustaw Herling-Grudziski, Inny wiat, Warszawa 1989; Beata Obertyska, Z domu niewoli, Warszawa 1991. 8 Spory ich wybr zosta zamieszczony wBibliografii. 9 Instrukcja Ludowego Komisariatu Spraw Wewntrznych (Narodnyj Komissariat Wnutriennych Die) ZSRR zgrudnia 1939r. o porzdku przesiedlania polskich osadnikw zzachodnich obwodw USRR iBSRR, I. Bias, Represywno karalna systema..., t. 2, s. 130131.
107
ek taki mia by przygotowany, tym bardziej e stacje, na ktrych zatrzymyway si skady deportacyjne dla uzupenienia zaopatrzenia, zracji bezpieczestwa, naleay zzasady do jak najmniejszych (nie liczc licznych postojw wszczerym polu). Dlatego te wwikszoci pamitnikw iwspomnie mwi si o podry, jako o nieustannym godzie oszukiwanym gorc wod oraz symbolicznymi porcjami rozwodnionej kaszy, bd zabarwionej czym wody, penicej rol zupy, wydawanej najczciej bardzo nieregularnie10. Zdarzao si jednak, e deportowani otrzymywali na postojach kiebas zryb, biae, pszenne buki zamiast gliniastego chleba, anawet cukier dla dzieci11. Generalnie jednak posikw, zgodnych zzaleceniami najwyszych wadz, by po prostu nie mogo, azesacy zdani byli wycznie na siebie. Nie mniejszy wpyw na kondycj przewoonej ludnoci miay warunki pogodowe. W czasie deportacji lutowej mrozy sigay nawet 40oC. Wagony byy wprawdzie wyposaone wmae piecyki, lecz najczciej nie starczao do nich opau, lub go wcale nie dostarczono. Czasem, na pocztku podry, nie byo nawet piecykw12. W sprzyjajcych warunkach obsuga co pewien czas pozwalaa zabra na stacji troch wgla, by on jednak kropl wmorzu potrzeb13. W czasie podry przemarzay ciany wagonw, za budzcy si ze snu musieli nieraz odrywa przymarznite do prycz ubrania, pociel, anawet wosy14. Z kolei wczasie deportacji zczerwca 1940r. oraz maja iczerwca 1941r. warunki podry staway si nie do wytrzymania zpowodu upaw15. Brak wody oraz zaduch potgoway koszmar podry16. W czasie nielicznych postojw uzupeniano (w miar moliwoci) wod. Poniewa mona jej byo nabra zaledwie kilka wiader, starczao jej na bardzo krtko17. Stosunkowo najlepiej mieli deportowani wkwietniu 1940 r., gdy ich podr odbywaa si wnajznoniejszych warunkach atmosferycznych, azaduch inotoryczny brak wody nie byy a tak odczuGenowefa Opiela-Wajda, ...mier godowa... zjawiskiem codziennym, w: Wspomnienia Sybirakw, t. 4, Warszawa 1991, s. 203; Janina Rbisz-Osipowska, Byo mi smutno iwci pakaam, ibidem, t. 2, Warszawa 1990, s. 83; Eugenia Rutkowska-Winiewska, Archangielsk pikne miasto, ibidem, t. 1, Warszawa 1989, s. 42; Edward Ziomek, Wojenna tuaczka, ibidem, t. 8, Warszawa 1994, s. 131. 11 Janina Laszczak-Sokoowska, Pracowali, a padli, ibidem, t. 4, s. 48. 12 E. Ziomek, op. cit., s. 131; Jadwiga Bortnik-Pytlarzowa, W tajdze ipiaskach poudniowego Kazachstanu, ibidem, t. 8, s. 144. 13 E. Rutkowska-Winiewska, op. cit., s. 42. 14 Jan Tomasz Gross, Irena Grudziska-Gross, W czterdziestym nas Matko na Sibir zesali. Polska aRosja 19391942, Warszawa 1990, s. 261. 15 Kazimierz Sztachelski, To bya prawdziwa Golgota, w: Wspomnienia Sybirakw, t. 8, s. 187. 16 Henryk Grynberg, Dzieci Syjonu, Warszawa 1994, s. 7273. 17 Janina Brzzko-Jankowska, Gdzie nie ma szumu polskich drzew, w: Wspomnienia Sybirakw, t. 4, s. 22.
10
108
walne, jak wprzypadku pozostaych deportacji. Take zaopatrzenie wywno byo troch lepsze, agodzc niedostatki podry18. Temperatura, przepenienie ibrak wody wpyway bezporednio na warunki sanitarno-higieniczne. Mwic najoglniej byy one bardzo ze19. Szerzyy si rnego rodzaju choroby przewodu pokarmowego iwszawica. Najwikszym siedliskiem zarazkw by wycity wcianach wagonu, bd wjego pododze, otwr sucy za sanitariat. Ju po kilku dniach zarwno otwr wpododze, jak irynienka przytwierdzona do ciany, pomimo stara wsptowarzyszy niedoli, byy oblepione odchodami20. Rozchodzcy si wszdzie fetor potgowa panujcy zaduch, groc wybuchem epidemii21. Dlatego te wiele osb, aby zaatwi potrzeby fizjologiczne, za wszelk cen starao si doczeka najmniejszej nawet przerwy wpodry, gdy mona byo opuci wagony22. Wywoeni zim mieli to szczcie wnieszczciu, i mrz dziaa cho troch dezynfekujco. Notoryczny niedobr wody uniemoliwia elementarn nawet higien osobist. W najgorszej sytuacji znalazy si matki wywoone zniemowltami imaymi dziemi, nie majce adnych moliwoci nie tylko uprania pieluszek, ale nawet obmycia swych malestw. Jeszcze gorzej byo, gdy wczasie podry odbywa si pord23. Wszystko to sprawiao, e wczasie jazdy dochodzio nieraz do ostrych scysji szczeglnie wkwestii rozdziau wody iywnoci, ktrych zawsze byo za mao. Zdarzao si, e ludzie wobawie o swj los ukrywali, gdzie si tylko dao, zabran ze sob ywno, azwaszcza chleb, ktry nastpnie, popsuty, trzeba byo wyrzuci24. Niektrzy nie wytrzymywali napicia izapadali na choroby psychiczne. Inni, zpowodu ogromnego stresu, potrafili wcigu kilku chwil posiwie25. Zdarzay si te przypadki, e wyrwane nagle zdomu matki zdziemi popaday wstan gbokiej apatii, zktrego nikt nie by ich wstanie wydoby. Czsto najstarsze rodzestwo przejmowao wwczas obowizki gowy rodziny. Prawdopodobnie nikt dotd nie bada, jak owe podre wpyny na przysze losy zesacw, ze wspomnie wiadomo jednak, e nawet wiele miesicy po przybyciu na miejsce stresy wywoane drog daway si wielu ludziom we znaki.
S. Ciesielski, op. cit., s. 2426. Zdarzay si jednak przypadki cakowicie odmiennego traktowania wywoonej ludnoci; zob.: Archiwum Wschodnie Orodka Karta wWarszawie (dalej AW), Kolekcja wspomnie irelacji zzesania wZSRR (dalej Wspomnienia), relacja Walerii Lesiw. 20 Stefan Krupiewski, Zapomnijcie o Polsce, w: Wspomnienia Sybirakw, t. 4, s. 128 21 Eugeniusz Fajkowski, Gd, ibidem, t. 4, s. 30; S. Krupiewski, op. cit., s. 129; Janina Kozowska-Szumska, Dobrzy ludzie, ibidem, t. 8, s. 7. 22 Stanisawa Kiszkurno-Woron, Moje syberyjskie radoci, ibidem, t. 7, Warszawa 1993, s. 92. 23 J. Bortnik-Pytlarzowa, op. cit., s. 144; Lucyna Jarocka-Rczkowska, Chodzilimy po probie, ibidem, t. 2, s. 144. 24 K. Sztachelski, op. cit. s. 187. 25 AW, Wspomnienia, relacja Wandy Stankiewicz.
19 18
109
Skrajne warunki podry wsposb nieunikniony doprowadzay do zgonw. Najczstsz ich przyczyn byo zimno, choroby ibrak opieki lekarskiej26. Umieray gwnie osoby stare ichore (bardzo czsto obonie) oraz najmodsze dzieci. Zrozpaczone matki nie chciay pozbywa si ich cia, wyrywano wic je si wczasie postojw27. Najwicej osb zmaro wtrakcie deportacji lutowej. Nieco mniej ofiar byo wczasie deportacji zczerwca 1940 r., najmniej zmaro wczasie deportacji zkwietnia 1940r. Wpyw na to miay warunki atmosferyczne, zaopatrzenie wywno oraz odnoszenie si do wysiedlanych konwoju. miertelno wzrosa ponownie wczasie deportacji zczerwca 1941r. Bya ona wynikiem ostrzau skadw deportacyjnych przez lotnictwo niemieckie, tu po rozpoczciu wojny niemiecko-radzieckiej28. Zgodnie zszacunkami wadz polskich wLondynie, opartymi na relacjach deportowanych, zbieranymi m.in. po opuszczeniu przez nich ZSRR, miertelno wtrakcie podry miaa by zastraszajco wysoka29. Mwio si o dziesitkach zmarych zkadego skadu, ktrych ciaa wyrzuca miano wtrakcie podry bezporednio zwagonw, anawet pali nimi wlokomotywach30. Kolejne lata nie przyniosy wtej kwestii adnych istotniejszych zmian31. Dopiero badania prowadzone warchiwach b. ZSRR przez tamtejszych historykw wymusiy nowe spojrzenie na t spraw. Jedn zpierwszych osb, ktra staraa si wyjani, ile tak naprawd osb zmaro wczasie podry, bya W. S. Parsadanowa. Zgodnie zjej szacunkami (bardzo zreszt nieprecyzyjnymi) mogo to by do 8% ogu zesanych32. Natomiast wedug szacunkw Aleksandra Gurianowa, ktry odpowiedzi na temat liczby zmarych wczasie drogi szuka wmateriaach Wojsk Konwojowych (Konwojnyje Wojska) NKWD ZSRR, miertelno bya znacznie mniejsza. Na podstawie odnalezionych, szcztkowych dokumentw Wojsk KonE. Ziomek, op. cit., s. 131. S. Kurpiewski, op. cit., s. 129; Teresa Kaliciak-Skalska, Zagada, w: Wspomnienia Sybirakw, t. 8, s. 138139; Zygmunt Kotowski, Godne stepy, ibidem, t. 6, Warszawa 1992, s. 243244. 28 AW, Wspomnienia, relacja Wandy Stankiewicz; zob. te podrozdzia: Deportacja pita wmaju iczerwcu 1941r. wrozdziale I niniejszej pracy oraz: Aleksander Gurianow, Cztery deportacje 194041, Karta nr 12, Warszawa 1992, s. 120. 29 Elbieta Wrbel, Janusz Wrbel, Rozproszenie po wiecie. Obozy iosiedla uchodcw polskich ze Zwizku Sowieckiego 19421950, Chicago 1992, s. 17. Fragmenty relacji, na podstawie ktrych m.in. szacowano straty wczasie podry, zob.: J. T. Gross, I. Grudziska-Gross, W czterdziestym nas Matko..., rozdziay: Relacje Dzieci, s. 77215 oraz Relacje Dorosych. Okupacja sowiecka iwywzki, s. 239249; Julian Siedlecki, Losy Polakw wZSRR wlatach 193986, Bydgoszcz 1990, s. 4751. 30 J. Siedlecki, op. cit., s. 50. 31 J. T. Gross, I. Grudziska-Gross, W czterdziestym nas Matko..., s. 6668. Problemu tego nie poruszali wswych pracach ani J. Siedlecki, op. cit., ani Z. S. Siemaszko, W sowieckim osaczeniu 19391943, Londyn 1991, ani Piotr aro, Ludno polska wZwizku Radzieckim wczasie II wojny wiatowej, Warszawa 1990. 32 W. S. Parsadanowa, Dieportacyja nasielenija iz Zapadnoj Ukrainy iZapadnoj Bieorussii w19391941gg., Nowaja inowiejszaja istorija 1989, nr 5, s. 35.
27 26
110
wojowych ustali on m.in., e wczterech transportach zlutego 1940r. (a wic jadcych wstosunkowo najciszych warunkach klimatycznych) przewocych wsumie 5821 deportowanych osadnikw do stacji Tajszet, wobwodzie irkuckim, nie dojechao 12 osb (0,2% skadw)33. Gdy dodamy do tego chorych, ktrych trzeba byo zabra do szpitala, wagonw nie mogo opuci o wasnych siach okoo 0,7% ogu dowiezionych34. Nie s to oczywicie dane wyczerpujce, tym bardziej e nie mamy adnych dowodw na to, i Wojska Konwojowe poday faktyczn liczb zmarych. Mimo to obliczenia Parsadanowej wydaj si znacznie zawyone35. Nawet jeli winnych transportach zlutego 1940r. odnotowano wysz liczb zgonw, to itak oglna liczba zmarych wczasie drogi nie przekroczy zapewne 0,5%36 (cho, jak ju wczeniej pisaem, gdybymy oparli si na szacunkach dotyczcych osb zaadowanych idowiezionych na miejsce, to na podstawie rnorodnych dokumentw NKWD liczba zmarych sigaaby nawet 2,5%37). Kolejne deportacje nie byy ju tak krwawe, nie liczc strat wynikych zostrzau skadw deportacyjnych zczerwca 1941 r., tych jednak nie mona zaliczy na konto Wojsk Konwojowych iwarunkw panujcych wczasie podry. Najprawdopodobniej wic liczba wszystkich zmarych wwagonach wczasie drogi do miejsc przymusowego osiedlenia wtrakcie wszystkich czterech akcji wysiedleczych 19401941 nie przekroczy 0,71%38. Wyadunek zwagonw nie oznacza jeszcze koca drogi. Wycieczonych kilkutygodniow podr ludzi dzielono na stacjach na mniejsze grupy, ktre rozwoono do miejsc zesania39. Innym sposobem rozdziau zesacw byo odczepianie po drodze kolejnych wagonw40. Czsto odbyway si wwczas (szczeglnie wprzypadku deportacji zkwietnia 1940 r.) swoiste targi niewolniAleksandr E. Gurianow, Polskije spiecpieriesielency wSSSR w194041 gg., w: Riepriessii protiw polakow ipolskich gradan. Istoriczeskije sborniki Miemoriaa, Moskwa 1997, s. 121. 34 Ibidem. 35 Rnice te, nawet gdyby konwj prbowa zatai wszystkie przypadki mierci wczasie drogi, wydaj si zbyt wysokie. 36 Zob.: przypis 200 wrozdziale I niniejszej pracy. 37 Sprzecznoci te, najprawdopodobniej, s wynikiem panujcego wczasie deportacji baaganu dokumentacyjnego. 38 Czyli okoo 33,5 tys. osb. Oczywicie, szacunek ten opiera si na omawianym ju wczeniej zaoeniu, e najwiksze straty zanotowano wlutym, anajmniejsze wkwietniu 1940 r., nie liczy si te strat powstaych wwyniku ostrzau wojsk niemieckich wczerwcu 1941r. Gdybymy dodali je do oglnej liczby zmarych, ostateczna suma osb, ktre straciy ycie wwyniku samej podry deportacyjnej, signie okoo 5 tys. Nie oznacza to, bynajmniej, e liczb t uznaj za ostateczn. By moe przypadkw mierci byo mniej, by moe znacznie wicej. Tego jednak, bez wgldu wdokumenty Wojsk Konwojowych NKWD (jeli takowe jeszcze istniej), nie da si ustali. 39 H. Grynberg, op. cit., s. 75. 40 Daniel Bokowski, Jak pisklta zgniazd... Dzieci polskie wZSRR wokresie II wojny wiatowej, WarszawaWrocaw 1995, s. 151.
33
111
czej siy roboczej. Zarwno trusty lene, jak ikochozy, najbardziej byy zainteresowane ludmi samotnymi oraz rodzinami obarczonymi ma liczb dzieci41, zdolnymi do wydajnej idugotrwaej pracy42. Do miejsc osiedlenia deportowanych dostarczano samochodami, tratwami, barkami rzecznymi, parostatkami, samochodami anawet prowadzono dziesitki kilometrw pieszo43. Po drodze nadal zdarzay si zgony. Najczciej byy to ofiary nieszczliwych wypadkw utoni, potrce, wypadkw samochodowych oraz wycieczenia dotychczasow podr44.
Na zesaniu Liczby Jednym znajwaniejszym rde pozwalajcym ustali (przynajmniej do momentu amnestii wsierpniu 1941 r.) liczb osb znajdujcych si na zesaniu s materiay wydobywane zb. archiww radzieckich. Rnice szacunkw wposzczeglnych dokumentach wskazuj jednak, e nawet instytucje odpowiedzialne za zatrudnienie inadzr nad deportowan ludnoci miay ogromne trudnoci zwyczerpujcym ustaleniem liczby osb znajdujcych si wich gestii. Tak wic rda te nie wyczerpuj problemu imog by traktowane jedynie jako jeden zwielu kierunkw dalszych, jeszcze bardziej wnikliwych bada. W przypadku deportacji zprzeomu padziernika ilistopada 1939r. brak jest do dzi danych o zmian ilociowych wtej grupie od chwili jej przybycia do momentu rozpoczcia dziaa wojennych. Najprawdopodobniej ulegaa on stopniowemu zmniejszaniu si, czy to ze wzgldu na dalsz, mniej lub bardziej dobrowoln migracj wgb ZSRR, czy te zpowodu aresztowa oraz innych, nie znanych nam dzi przyczyn. Jak ju pisaem, 4 grudnia 1939r. Biuro Polityczne KC WKP(b) wydao rozporzdzenie o zatrzymaniu przy pracach przymusowych co najmniej 33 tys. uchodcw. Zatrudnia ich miano gwnie na budowach, przy wyrbach lasw iwydobyciu torfu45. Rozporzdzenie to dotyczyo najprawdopodobniej jedynie Biaoruskiej SRR. Na terenie Ukraiskiej SRR wikszo uchodcw wysiedlonych wpadzierniku 1939r. zostaa wysana do pracy wzaIbidem, s. 159; AW, Wspomnienia, relacja Wandy Surkont. Zdolno do cikiej pracy fizycznej bya zalena wsposb bezporedni od odywiania si. Osoby samotne oraz rodziny majce jedno, bd dwjk dzieci, kupiony chleb dzieliy na mniejsz liczb osb (dziki czemu byo go stosunkowo wicej), atym samym wolniej traciy siy. 43 AW, Wspomnienia, relacje: Aliny Zawistowskiej, Aleksandry Gralskiej, Piotra Starosto, Aliny Kos, Jadwigi Kozowskiej, Alfredy Dmuchowskiej. 44 Ibidem, relacja Jerzego Chapiorskiego. 45 Natalia S. Lebiediewa, Rozstrzeliwania ideportacje ludnoci polskiej wZSRR wlatach 1939 1941, maszynopis wzbiorach Muzeum Niepodlegoci wWarszawie, s. 5.
42 41
112
gbiach wglowych oraz fabrykach. Najwiksze przemieszczenia wtej grupie zesacw odbyy si najprawdopodobniej tu po wybuchu wojny, kiedy setki tysicy cywili wobawie przed oddziaami niemieckimi przenosio si (np. wramach zorganizowanej ewakuacji) wgb ZSRR. Czy objy one wikszo deportowanych czyli okoo 55 tys.46 czy te mniej, nie wiadomo. Bez wgldu wdokumenty radzieckie nie jestem wstanie poda dla tej grupy jakichkolwiek, nawet wmiar przyblionych szacunkw47. Jedno jest pewne: e ludzi tych nigdy formalnie nie zwolniono zmiejsc, do ktrych ich zesano. Drug grup stanowi deportowani wlutym 1940r. Zgodnie zdanymi Wojsk Konwojowych NKWD do miejsc przeznaczenie dowieziono co najmniej 138 616 osb48. Inne dane NKWD mwiy o 139 590 osobach rozmieszczonych na terenie 115 osad specjalnych49. Wedug oblicze A. Gurianowa mogo by ich wicej o co najmniej 5 tys.50. Stanisaw Ciesielski, Aleksander Srebrakowski iGrzegorz Hryciuk szacuj, e do miejsc przeznaczenia dowieziono co najmniej 139 794 osoby51. Raporty NKWD za I kwarta 1940r. mwi o 139 299 zesacach, umieszczonych wosadach pod specjalnym nadzorem52. Rnice te wynikaj najprawdopodobniej znieuwzgldnienia wszystkich przypadkw mierci, ucieczek, pozostawienia wszpitalach wczasie podry oraz ewentualnych narodzin idojazdu ludzi zabranych zpocigw wczasie kilku kolejnych miesicy. Trzeba take
46 Wicej informacji na ten temat zob.: podrozdzia: Deportacja pierwsza padziernik 1939r. wrozdziale I niniejszej pracy. 47 O tym, e cz tych ludzi moga si znale wgbi ZSRR moe porednio wiadczy ilo osb narodowoci ydowskiej, powracajca do kraju zgbi ZSRR w1946r. Jak wynika zdokumentw, byo ich okoo 136,5 tys. (zob.: P. aro, Ludno polska wZwizku Radzieckim..., s. 356), awic znacznie wicej ni deportowano wgb ZSRR, zarwno wczerwcu 1940 r., jak ipadzierniku 1939r. wsumie okoo 115 tys. (zob.: schemat 5 wrozdziale I niniejszej pracy). Dopiero, jeli policzymy wszystkich ydw, ktrzy przymusowo mogli si znale wgbi ZSRR, ich liczba zwikszy si do okoo 150 tys.; zob.: schemat 6, ibidem. Poniewa pewna ich cz ubya wwyniku zgonw na zesaniu, niewielka te opucia ZSRR wraz zArmi Andersa, naley zaoy, e spor grup wrd powracajcych tworzyli polscy ydzi, ktrzy znaleli si wZSRR: przymusowo zsyani za popenione wykroczenia, dobrowolnie wczasie okupacji, lub uciekajc przed armi niemieck. To wanie oni mog stanowi pewne potwierdzenie dla tezy o dalszych losach zesacw zpadziernika 1939r. Istnieje te prawdopodobiestwo, e niewielka grupa ydw moga si wydosta zZSRR po sfaszowaniu dokumentw. Temat ten wymaga jednak dalszych, wnikliwych bada. 48 A. Gurianow, Cztery deportacje..., s. 119. 49 Raport naczelnika OTP (Otdie Trudowych Posielenij) GUAG-u (Gawnoje Uprawlenije Isprawitielno-Trudowych agieriej iTrudowych Posielenij) NKWD ZSRR Michaia W. Konradowa dla Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych . Berii O przyjciu irozmieszczeniu osadnikw, I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 2, s. 139. 50 A. Gurianow, Cztery deportacje..., s. 119.. 51 Stanisaw Ciesielski, Grzegorz Hryciuk, Aleksander Srebrakowski, Masowe deportacje radzieckie wokresie II wojny wiatowej, wyd. drugie zmienione irozszerzone, Wrocaw 1994, s. 43. 52 Ibidem.
113
pamita o baaganie, jaki panowa wdokumentach instytucji odpowiedzialnych za rozmieszczenie izewidencjonowanie deportowanych po przybyciu na miejsce. Okazao si, e pene zapewnie o gotowoci do akcji raporty miejscowych wadz byy zwykym, radzieckim pustosowiem. Z wagonw wyadowywano setki zesacw bez wypenionych dokumentw, azawarto innych pozostawiaa wiele do yczenia53. Dokumenty deportacyjne byy wypeniane niedbale, najczciej owkiem, bez wpisywania winy oskaronych oraz ich oglnej charakterystyki54. W czasie zaadunku dochodzio do rozdzielania rodzin. Po przybyciu na miejsce nikt nie by wstanie dociec, gdzie s poszczeglni jej czonkowie55, igdzie powdroway dokumenty56. Do Kraju Krasnojarskiego, bez jakichkolwiek dokumentw, dotaro wten sposb jednym ztransportw a 258 rodzin57. W podobnej sytuacji wKomi ASRR znalazo si 108 rodzin, za wobwodzie swierdowskim 23 rodziny 58. Wrd deportowanych, jak donosili przedstawiciele miejscowych organw NKWD, znajdoway si osoby posiadajce zawiadczenia, e nie podlegaj zsyce. Bardzo czsto byli to tzw. biedniacy 1 krowa i1 ha ziemi, anawet tajni wsppracownicy organw NKWD Biaoruskiej iUkraiskiej SRR59. Brakowao podpisw ipieczci, bdnie wpisywano nazwiska iskady rodzin60. Czsto wdokumentach figuroway osoby znajdujce si wniewoli nieRaport naczelnika OTP GUAG-u NKWD ZSRR M. Konradowa dla Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych . Berii O przyjciu irozmieszczeniu osadnikw..., s. 140142 oraz: Raport naczelnika OTP GUAG-u NKWD ZSRR M. Konradowa do zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR Wsiewooda N. Mierkuowa izastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR Wasilija W. Czernyszowa o osadnikach deportowanych zzachodnich obwodw USRR iBSRR irozmieszczonych wosadach specjalnych NKWD, I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 2, s. 163166. 54 Raport naczelnika OTP GUAG-u NKWD ZSRR M. Konradowa dla Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych . Berii O przyjciu irozmieszczeniu osadnikw..., s. 139. 55 Raport naczelnika OTP GUAG-u NKWD ZSRR M. Konradowa do zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR W. N. Mierkuowa izastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR W. W. Czernyszowa o osadnikach deportowanych zzachodnich obwodw USRR iBSRR..., s. 163. 56 Raport naczelnika OTP GUAG-u NKWD ZSRR M. Konradowa dla Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych . Berii O przyjciu irozmieszczeniu osadnikw..., s. 139. 57 Ibidem, s. 140. 58 Raport naczelnika OTP GUAG-u NKWD ZSRR M. Konradowa do zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR W. N. Mierkuowa izastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR W. W. Czernyszowa o osadnikach deportowanych zzachodnich obwodw USRR iBSRR..., s. 165. 59 Raport naczelnika OTP GUAG-u NKWD ZSRR M. Konradowa dla Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych . Berii O przyjciu irozmieszczeniu osadnikw..., s. 140. 60 Raport naczelnika OTP GUAG-u NKWD ZSRR M. Konradowa do zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR W. N. Mierkuowa izastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR W. W. Czernyszowa o osadnikach deportowanych zzachodnich obwodw USRR iBSRR..., s. 163.
53
114
mieckiej61. W Kraju Atajskim odnotowano przypadki przekazania rodzin, ktrych nie byo wadnych, dostarczonych przez konwj wykazach62. W obwodzie czkaowskim znalaza si wten sposb Emilia Bauer, ktra przyjechaa do wysiedlanej rodziny Kulczyckich wodwiedziny na nartach63. Do Kraju Krasnojarskiego przybyo a dziewi rodzin skadajcych si zsamych dzieci64. Z Tarnopola skad nr 4030 przywiz 5 dzieci wwieku 1216 lat, ktrych rodzice najprawdopodobniej pozostali na miejscu, lub zostali wywiezieni wniewiadomym kierunku65. W tym samym skadzie odnaleziono dwuletnie dziecko bez rodzicw, ktre oddano do domu dziecka66. W czasie rozlokowywania iprzydziau prac zarejestrowano fakt deportowania rodziny skadajcej si z65-letniego, bezzbnego staruszka, jego 66-letniej, pozbawionej nogi ony, 96-letniego ojca oraz 36-letniego bratakaleki67. Jak wynika zkolejnych raportw NKWD liczba osiedlonych stopniowo zmniejszaa si. Nie nastpowao to jednak tak drastycznie, jak by wynikao zpowojennych opracowa68. W listopadzie 1940r. na zesaniu znajdowao si wedug danych NKWD 137 351 osadnikw ilenikw69. W styczniu 1941r. ju tylko 137 13270, za wkwietniu 1941 r., wzalenoci od rda, od 13449171 do 132 463 osb72. Ludno ta, do chwili amnestii, bya rozmieszczona wnastpujcy sposb73:
Ibidem. Ibidem, s. 164. 63 Ibidem. 64 Ibidem. 65 Ibidem. 66 Ibidem, s. 165. 67 Ibidem, s. 166. 68 E. Wrbel, J. Wrbel, op. cit., s. 20. 69 Rezultaty operacji wysiedlenia uchodcw w1940r. oraz ich wykorzystania jako siy roboczej, I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 2, s. 171. Inne raporty podaway liczb 137 817 osb; zob.: Raport naczelnika OTP GUAG-u NKWD ZSRR M. Konradowa do zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR F. W. Mierkuowa izastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR W. W. Czernyszowa o osadnikach deportowanych zzachodnich obwodw USRR iBSRR..., s. 163. 70 S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s. 45. 71 Ibidem. 72 Raport naczelnika OTSP GUAG-u NKWD M. Konradowa zsierpnia 1941r. o liczebnoci mczyzn, kobiet idzieci wskadzie rodzin osadnikw iuchodcw wysiedlonych zUSRR iBSRR wedug stanu z1 kwietnia 1941 r., I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 2, s. 195. W jeszcze innym sprawozdaniu ztego okresu liczb osadnikw ilenikw szacowano na 131 938 osb; zob.: Raport naczelnika Oddziau Osiedle Pracy iOsiedle Specjalnych GUAGu NKWD M. Konradowa o liczbie specprzesiedlecw-osadnikw iuchodcw wedug ich narodowoci wposzczeglnych republikach, krajach iobwodach, ibidem, s. 200. 73 Dane wedug wczesnego podziau terytorialnego opartego na raportach Wydziau Osiedli Pracy iSpecjalnych (Otdie Trudowych iSpiecyalnych Posielenij, Otdie Trudspiecposielenij, OTSP do 1940r. Wydzia Osadnictwa Pracy Otdie Trudowych Posielenij, OTP) GUAG-u NKWD. Nazwy niektrych rejonw s czsto jedynie nazwami osad specjalnych lub innych miejsc pracy
62 61
115
wKazachskiej SRR: wobwodzie akmoliskim, wokolicy miasta Stiepniak (849 osb) oraz wrejonach: szortandyskim (506) istaliskim (363); wobwodzie poudniowokazachstaskim (obecnie czimkenckim), wrejonie sajramskim (325) wobwodzie kustanajskim, wrejonie detygaryskim (884); wobwodzie pawodarskim, wrejonie bajanaulskim (1 108) oraz wobwodzie semipaatyskim, wrejonie armaskim (1 085); wBaszkirskiej ASRR, wobwodzie sterlitamackim, wrejonie zigaziskim (279); wKomi ASRR, wrejonach: syktywdyskim (2 687), sysolskim (845), ustwymskim (247), eleznodoronym (898) ipriuskim (5 315); wKraju Atajskim, wrejonach: kosichskim (1 670), troickim (1847), talmieskim (1 147) izmieinogorskim (1 383); wKraju Krasnojarskim, wrejonach: ninoingaskim (1 018), daurskim (1 306), iaskim (2 712), jenisiejskim (3 808), abaskim (1136), sziriskim (855), sowieckoje (974), kazaczyskim (264), tasiejewskim (281), nowosieowskim (448) isaraaskim (458); wobwodzie archangielskim, wrejonach: winogradowskim? (1 578), wierchniotojemskim (2 097), kotasskim (956), lenskim74 (2547), oniegskim (991), piniegskim (1 579), prioziernym? (446), ustjaskim75 (2 214), czeriewkowskim (2 075), szenkurskim (929), niandomskim (2 888), plesieckim (4 279), konoszskim (1 340), pierwomajskim? (549), krasnoborskim (1505), jemieckim (1 830), rowdiskim (1 379), wielskim (1280), solwyczegodzkim (3 753), wilegodzkim? (983), chomogorskim (2 633) ikargopolskim (1 254); wobwodzie woogodzkim, wrejonach: totiemskim (1 697), babuszkiskim (1 888), woegdaskim (1 433), charowskim (849), andomskim (1 019), biriakowskim (753), miedurieczeskim? (792), koweskim (252) iwytiegorskim (284); wobwodzie iwanowskim, wrejonie sokolskim76 (303); wobwodzie kostromskim, wrejonach: szarjiskim (1 749) imakarjewskim (599)77; wobwodzie irkuckim wrejonach: zimiskim (529), ninieudiskim (1 872), tuuskim (2 127), tajszeckim (5 643), szitkaskim (1401);
przymusowej. Ustalenie, jak faktycznie nazywa si rejon, wktrym umieszczono zesacw (jeli mia jak inn nazw ni ta, ktra wynika zdokumentw NKWD), jest przy dzisiejszym stanie wiedzy prawie niemoliwe. Dlatego te pozostawiam nazwy, ktrych nie udao mi si zweryfikowa, bez zmian iw brzmieniu wynikajcym zdokumentw, zaznaczajc je znakiem zapytania. Dla rejonw, ktre na pewno znajduj si, lub znajdoway, wobwodach innych, ni to wynika zdokumentw, podaj ich faktyczn lokalizacj lub dodaj przypis. 74 Najprawdopodobniej chodzi tu o rejon jareski, na pnocny-wschd od Kotasu. 75 Ustja rzeka, prawy dopyw rzeki Wagi. Najprawdopodobniej chodzi tu o rejon wielski. 76 W dokumencie bdnie podano jako obwd woogodzki. 77 W oryginale podano odpowiednio obwody: gorkowski iiwanowski. Na ich terenie, wedug stanu z1945 r., miejscowoci takie nie istniay; zob.: Atas oficera, Moskwa 1947.
116
wobwodzie kirowskim, wrejonach: kajskim (514), nagorskim (196), opariskim (559), alskim (539) ipodosinowieckim (435); wobwodzie mootowskim (obecnie permskim), wrejonach: czusowojskim (517), kizielskim (657), krasnowiszerskim (1043), kosiskim (827); dobriaskim (1558), Wierchnie-Czusowskije Gorodki (956), koczewskim (189), dubrowskim (516), jurliskim (2 451) igajniskim78 (937); wobwodzie nowosybirskim, wrejonie suzunskim (480); wobwodzie kiemierowskim, wrejonach: tisulskim (1 770), jemieljanowskim (293) istaliskim (374); wobwodzie tomskim, wrejonie asiskim (481); wobwodzie omskim wrejonach: muromcewskim (690), znamieskim (1524), tiewriskim (995) iustiszymskim (519); wobwodzie tiumeskim, wrejonach: jarkowskim (916), tobolskim (455), uwackim (1 154) ijurgiskim (223); wobwodzie swierdowskim, wrejonach: pyszmiskim79 (1 100), tuguymskim (459), sierowskim (1 208), isowskim? (983) wierchtawdiskim80 (800), krasnouralskim (1 179), kuszwiskim (859), riewdiskim (1 704), nowolaliskim (702), suchojogskim (465), toboriskim81 (753), bieriezowskim (1037) wierchoturskim (209), irbickim (1 274) irieskim (944); wobwodzie czelabiskim, wrejonie karabaskim (1 662); wobwodzie czkaowskim (obecnie orenburskim), wrejonach: miednogorskim (478) ikwarkieskim (169)82. W grupie tej miao si znajdowa dzieci do lat 14 46 386 (35%), dzieci od 14 do 16 lat 11 329 (8,5%), kobiet 38 078 (29%) oraz mczyzn 36 670 (28%)83. Skad narodowociowy wpoowie 1941r. przedstawia si wedug NKWD nastpujco: 109 233 Polakw (82%), 11 720 Ukraicw (9%), 10 802 Biaorusinw (8%), 119 Niemcw, innych narodowoci 1 39684 iani jednego yda. rednia liczba dzieci przypadajcych na jedn rodzin wedug tych samych szacunkw wynosia powyej trzech, przy redniej osb
78 79
Najprawdopodobniej chodzi o rejon tawdiski. Najprawdopodobniej chodzi o rejon turiski. 82 Raport naczelnika OTSP GUAG-u NKWD M. Konradowa zsierpnia 1941r. o rozmieszczeniu specprzesiedlecw osadnikw iuchodcw wrepublikach, krajach iobwodach, I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 2, s. 196199. 83 Raport naczelnika OTSP GUAG-u NKWD M. Konradowa zsierpnia 1941r. o liczebnoci mczyzn, kobiet idzieci wskadzie rodzin osadnikw iuchodcw..., s. 195. 84 Raport naczelnika OTSP GUAG-u NKWD M. Konradowa o specprzesiedlecach osadnikach iuchodcach wposzczeglnych republikach, krajach iobwodach, zgodnie ze zoonymi przez nich deklaracjami o narodowoci, GARF, f. 9479, op. 1, d. 61, s. 122123.
81
liski.
80
Gajny, Komi-Permski Okrg Narodowociowy. Pyszma rzeka, prawy dopyw rzeki Tury. Najprawdopodobniej chodzi o rejon jusza-
117
wrodzinie wynoszcej okoo 4,7885. W tym samym okresie rednia liczebno deportowanej rodziny uchodcw oscylowaa wgranicach 2,9 osb. Trzeci grup, ktra znalaza si na zesaniu, tworzyli deportowani wtrybie administracyjnym wkwietniu 1940r. Jest to, jak dotd, jedna znajsabiej udokumentowanych wrdach radzieckich akcja represyjna86. Z raportw Wojsk Konwojowych NKWD ZSRR wiadomo, e do Kazachstanu, ktry by miejscem docelowym zsyki, dowieziono co najmniej 59 416 osb87. Pniejsze, kierowane do awrientija P. Berii, raporty NKWD mwi o 60 66788 bd 61 092 osobach89. Z kolei informacja o rozmieszczeniu zesanych wtrybie administracyjnym ze stycznia 1941r. zawiera dane o 60 678 osobach90. Natomiast Beria wswym raporcie do J. Stalina z1 sierpnia 1941r. szacowa liczb osb zaliczonych do kategorii rodzin represjonowanych na 59 787 osb91. Po przywiezieniu, zesacw rozmieszczono w72 rejonach, wnastpujcych obwodach Kazachskiej SRR: akmoliskim (6 176), aktiubiskim (7 092), kustanajskim (8705), pawodarskim (11 411), semipaatyskim (7 644) ipnocnokazachstaskim (20 064)92. Z pamitnikw wynika, e do czasu amnestii rozmieszenie to nie ulego znaczcym zmianom. Na podstawie niepenych danych wiemy, e dorosych (tzn. osb powyej 16 roku ycia) byo wtej grupie 29 214, awic okoo 48%, natomiast dzieci do lat 16 co najmniej 50% czyli powyej 30 tys. Wedug tych samych szacunkw rednia osb wrodzinie wynosia okoo 3,1 93.
W sumie, dzieci wtej grupie byo przeszo 43%; zob.: Raport naczelnika OTSP GUAGu NKWD M. Konradowa zsierpnia 1941r. o liczebnoci mczyzn, kobiet idzieci wskadzie rodzin osadnikw iuchodcw..., s. 195. 86 A przynajmniej polscy historycy s wposiadaniu bardzo maej liczby dokumentw dotyczcych tej akcji. Rwnie mao dokumentw znamy, jak dotd, odnonie deportacji zczerwca 1941 r., lecz win za ten stan rzeczy ponosz zarwno wybuch wojny niemiecko-radzieckiej, jak iogoszona zaraz potem amnestia. 87 A. Gurianow, Cztery deportacje..., s. 119. 88 Raport szczegowy zastpcy naczelnika VI-go Oddziau GEU NKWD ZSRR Biezrukowa z2 padziernika 1940r. o liczbie wysanych wtrybie administracyjnym wkwietniu 1940r. zzachodnich obwodw USRR iBSRR do Kazachskiej SRR, GARF, f. 9479, op. 1s, d. 59, s. 13. 89 Raport szczegowy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych Kazachskiej SRR Babkina z15 padziernika 1940r. o opanowaniu specprzesiedlecw wysanych zzachodnich obwodw Ukraiskiej iBiaoruskiej SRR oraz o stanie pracy agenturalno-operacyjnej wrd nich, GARF, f. 9479, op. 1s, d. 59, s. 25; zob. te: Centralne Archiwum Wojskowe (dalej CAW), Kolekcja materiaw zarchiww rosyjskich (dalej Sovietica), t. 688, k. 29. 90 Informacja o rozmieszczeniu zesanych wtrybie administracyjnym zzachodnich obwodw USRR iBSRR wKazachskiej SRR wedug stanu na stycze 1941 r., GARF, f. 9479, op. 1s, d. 59, s. 126. 91 Ewidencja Berii, Karta nr 11, Warszawa 1993, s. 128. 92 Raport szczegowy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych Kazachskiej SRR Babkina z15 padziernika 1940r. o opanowaniu specprzesiedlecw wysanych zzachodnich obwodw Ukraiskiej iBiaoruskiej SRR..., s. 25. 93 Naley pamita, e byy to rodziny zdekompletowane, wywoono bowiem, prawie wycznie, kobiety idzieci.
85
118
Kolejn grup stanowili uchodcy deportowani wczerwcu 1940r. Poniewa, podobnie jak deportowani zlutego 1940 r., znaleli si wgestii NKWD94, dane na ich temat s peniejsze. Jak wynika zraportw Wojsk Konwojowych NKWD ZSRR, na miejsce dostarczono co najmniej 75 267 osb95. Do listopada 1940r. w14 krajach, obwodach irepublikach autonomicznych ZSRR znalazo si jednak o blisko 2,5 tys. osb wicej 77 71096. W innym raporcie, potwierdzajcym ww. liczb, jest jednak dalej mowa o odpowiednio 76 382 i76 347 osobach97. Jak wic wida, nawet jeden iten sam raport NKWD zawiera rnorakie, cho zzasady do siebie zblione, liczby. Kolejny dokument, ze stycznia 1941 r., mwi ju o 77 920 osobach98. Byo ich zatem wicej, ni to wynikao zwczeniejszych ustale. Z kolei raport zkwietnia informowa o mniejszej liczbie osb 76 06899, za zczerwca 1941r. o 76 113100. Ostatni zraportw, zsierpnia 1941 r., zawiera dane o 78339 osobach101 znajdujcych si wgestii NKWD, przebywajcych wnastpujcych rejonach iobwodach102: wKomi ASRR, wrejonach: syktywdyskim (2 982), sysolskim (2 532), ustwymskim (1 581), eleznodoronym (854) ikortkierosskim (781); wMarijskiej ASRR, wrejonach; joszkaroliskim (1 546), morkiskim (558), gornomarijskim (2 342) ijuriskim (1221); wJakuckiej ASRR, wrejonie aachjuskim (1 117) iokrgu Adaskim (2 345); wKraju Atajskim, wrejonach: troickim (1 209), talmieskim (765), topczychiskim (891), czerwiaskim? (159), togulskim (207), barnaulskim (374) iaambajskim/sorokiskim (424); wKraju Krasnojarskim, wobwodach: ninoingaszskim (305), daurskim (475), manskim103 (913) isowietskim? (64); wobwodzie archangielskim, wrejonach: winogradowskim? (301), wierchniotojemskim (1 264), kotasskim (583), lenskim104 (232), prioziernym? (818),
Jako specprzesiedlecy, przeznaczeni zostali do osiedlenia wosadach specjalnych. A. Gurianow, Cztery deportacje..., s. 119. 96 Raport naczelnika OTSP GUAG-u NKWD M. Konradowa dla Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR . Berii o przyjciu irozmieszczeniu uchodcw deportowanych zUSRR iBSRR, GARF, f. 9479, op. 1, d. 61, s. 27. 97 Rezultaty operacji wysiedlenia uchodcw..., s. 168 i171. 98 Raport naczelnika OTP GUAG-u NKWD M. Konradowa ze stycznia 1941r. o stanie osobowym specprzesiedlecw osadnikw iuchodcw, I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 2, s. 160. 99 Raport naczelnika OTSP GUAG-u NKWD M. Konradowa zsierpnia 1941r. o liczebnoci mczyzn, kobiet idzieci wskadzie rodzin osadnikw iuchodcw..., s. 195. 100 S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit. s. 55. 101 Raport o liczebnoci specprzesiedlecw osadnikw iuchodcw, GARF, f. 9479, op. 1s, d. 61, s. 67. 102 Zob. przypis 73. 103 Mana rzeka, prawy dopyw grnego Jenisieju. 104 Zob. przypis 74.
95 94
119
czeriewkowskim (735), niandomskim (622), plesieckim (1173), konoszskim (627), krasnoborskim (601), jemieckim (758), rowdiskim (283), wielskim (1 173), solwyczegodzkim (469), chomogorskim (277) ikargopolskim (2 451); wobwodzie woogodzkim, wrejonach: totiemskim (334), andomskim (347), koweskim (243), niuksienickim (671), kiryowskim (234), szoskim105 (153), osztyskim? (556), wielikoustiugskim (807), leskim (272) inikolskim (252); wobwodzie gorkowskim, wrejonie iwanowskim106 (899); wobwodzie irkuckim, wrejonie bodajbiskim (2 434); wobwodzie mootowskim, wrejonach: czermoskim (585), czusowojskim (479) iczerdyskim (453); wobwodzie tomskim, wokolicach Tomska (2 121) oraz wrejonach: tieguldieckim (3 558), asiskim (3 561), zyriaskim (3429) ikriwoszejnskim (139); wobwodzie kiemierowskim, wokolicach Staliska (616) oraz wrejonach: barzaskim (238), tajgiskim (159) ikrapiwiskim (210); wobwodzie nowosybirskim, wrejonach: suzunskim (1 405), moszkowskim (155), ordyskim (382), maslaniskim (300) iczuymskim (316); wobwodzie omskim, wrejonach: samarowskim107 (360) imikojanowskim? (156); wobwodzie tiumeskim, wrejonach: kondiskim (360) ijautorowskim (545)108; wobwodzie swierdowskim, wrejonach: aapajewskim (361), pyszmiskim (592), tuguymskim (446), aczitskim (319), sierowskim (3 069), gariskim (550), isowskim? (187), wierchtawdiskim109 (739), krasnouralskim (495), kuszwiskim (154), riewdiskim (2 347), nowolaliskim (366), suchojogskim (352), asbiestskim (1 067), toboriskim110 (1074), bieriezowskim (485) iiwdielskim (530); wobwodzie czelabiskim, wrejonie kopiejskim (510)111. rednia osb wrodzinie deportowanej wczerwcu 1940r. wynosia 2,9. Byy one czsto zdekompletowane. Znaczny odsetek wrd deportowanych stanowiy take osoby samotne. W grupie tej wyranie bya zauwaalna przewaga osb dorosych wstosunku do dzieci. Wedug danych zkwietnia 1941 r., wrd przebywajcych wwczas na zesaniu miao by 29 437 mczyzn (38%) oraz 26 459 kobiet (35%). Dzieci do lat 14 zarejestrowano wwczas 16 041, za pomidzy
105 Szoga, miejscowo ta znajduje si wobwodzie kirowskim, wedug stanu z1945 r.; zob.: Atas oficera..., s. 96. 106 Najprawdopodobniej chodzi o stacj kolejow Iwanowka wMordowskiej ASRR 107 Najprawdopodobniej chodzi o rejon samarski (kujbyszewski) wobwodzie nowosybirskim. 108 W dokumencie, najprawdopodobniej, bdnie przypisane do obwodu omskiego. 109 Zob. przypis 80. 110 Zob. przypis 81. 111 Raport naczelnika OTSP GUAG-u NKWD M. Konradowa zsierpnia 1941r. o liczebnoci specprzesiedlecw osadnikw iuchodcw..., s. 196199.
120
1416 rokiem ycia 4 131. W sumie 20 172, awic nieco powyej 26%112. Wikszo deportowanych wywodzia si ze rodowisk miejskich. Wysoki by odsetek osb zwyszym wyksztaceniem. W raportach nadsyanych zobwodw do centrali, wrd ju zarejestrowanych 8 261 rnego rodzaju specjalistw znalazo si 551 pracownikw naukowych iwysoko kwalifikowanych113. Na zsyce przewaali oczywicie ydzi, ktrych wpoowie 1941r. byo 64 533, awic ponad 84%. Znacznie mniej byo Polakw 8 667 (11%) iUkraicw 1798 (2,3%). Biaorusinw doliczono si 186 (0,2%), Niemcw 119, innych narodowoci 1 396114. Oczywicie, naley liczy si zprzypadkami ukrywania lub faszowania swej narodowoci przez deportowanych, nie sdz jednak, by miao to znaczcy wpyw na statystyk. Ostatni, zorganizowan grup, ktra trafia na zesanie, stanowiy osoby deportowane wmaju iczerwcu 1941r. Dokumenty dotyczce tej zsyki s bardzo nieprecyzyjne, m.in. zracji wybuchu dziaa wojennych. Z raportw Wojsk Konwojowych NKWD ZSRR wynika, e na miejsce zesania dostarczono co najmniej 36 tys. osb115. Brak jest jednak dokumentw jednoznacznie precyzujcych, czy dotycz one wszystkich osb przewoonych (a wic take transportw rozbitych wczasie drogi), czy te wycznie ludnoci dowiezionej na miejsce. Dane terenowe NKWD dotyczce tej akcji mwi o rozlokowaniu co najmniej 22 353 osb zzachodnich obwodw Biaoruskiej SRR, 12 371 z zachodnich obwodw Ukraiskiej SRR oraz 12 371 osb zLitwy116, co by potwierdzao szacunki Wojsk Konwojowych dotyczce dowiezionych, awic irozlokowanych. Jako pierwsza na zesanie dotara ludno zZachodniej Ukrainy (okoo 12 tys. osb). Skierowano j m.in. do obwodw: nowosybirskiego (okoo 3 200), omskiego (3091), poudniowokazachstaskiego (2 291) oraz Kraju Krasnojarskiego (okoo 3 700)117. Deportowanych zZachodniej Biaorusi (co najmniej 22 352 osoby118)
112 Raport naczelnika OTSP GUAG-u NKWD M. Konradowa zsierpnia 1941r. o liczebnoci mczyzn, kobiet idzieci wskadzie rodzin osadnikw iuchodcw..., s. 195. 113 Spisy specprzesiedlecw-uchodcw, pracownikw naukowych oraz wysokokwalifikowanych specjalistw, wobwodach: swierdowskim iomskim oraz Marijskiej iKomi ASRR, I. Bias, Represywno-karalna systema..., s. 185194; W. S. Parsadanowa, op. cit., s. 32. 114 S. Ciesielski, G. Hryciuk, S. Srebrakowski, op. cit., s. 57. 115 A. Gurianow, Cztery deportacje..., s. 119122. 116 S. Ciesielski, G. Hryciuk, S. Srebrakowski, op. cit., s. 67. 117 A. Gurianow, Cztery deportacje..., s. 124. Raporty szczegowe o przyjciu irozmieszczeniu rodzin zesanych wtrybie administracyjnym zzachodnich obwodw USRR iBSRR do obwodu omskiego iKraju Krasnojarskiego zob.: I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 2, s. 201213. 118 S. Ciesielski, G. Hryciuk, S. Srebrakowski, op. cit., s. 66. Na miejscu, wchwili deportacji, zgodnie zrozporzdzeniami NKWD, aresztowano co najmniej 2 059 osb, zktrych wikszo wysano do obozw pracy poprawczej; zob.: Aleksander Chackiewicz, Aresztowania ideportacje spoeczestwa zachodnich obwodw Biaorusi (19391941), w: Spoeczestwo biaoruskie, litewskie ipolskie na ziemiach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej wlatach 19391941, Warszawa 1995, s. 135.
121
osadzono m.in. wobwodzie omskim okoo 2 336 osb119 oraz obwodach: swierdowskim, nowosybirskim ipoudniowo-kazachstaskim120. rednia osb wrodzinie deportowanej w1941r. wyniosa okoo 3,6 bya zatem wysza, ni wrd deportowanych wkwietniu iczerwcu 1940r. Niestety, nie znamy liczby dzieci zesanych wtej grupie. Z faktu, e wywoono gwnie rodziny wrogw ustroju121 oraz odczano przed zaadunkiem do pocigw mczyzn, mona jednak wywnioskowa, e ich odsetek by bardzo wysoki, moe nawet zbliony do liczby dzieci deportowanych wkwietniu 1940r. Podsumowujc wpoowie 1941 r., awic na niecae dwa miesice przed ogoszeniem przez rzd radziecki dekretu o amnestii, na zesaniu (w rezultacie czterech masowych deportacji) wgbi ZSRR przebywao co najmniej 315320 tys. osb. . Beria wraporcie do J. Stalina zsierpnia 1941 r., szacowa liczb obywateli polskich na zesaniu na 316 784 osoby122.
Rnice prawne W zalenoci od tzw. kategorii, nadawanej przez NKWD, rne byy warunki pobytu iprawa osb zesanych. Wszyscy zaliczeni wpoczet specprzesiedlecw, zarwno zdeportacji lutowej (spiecpieriesielency-osadniki, byli osadnicy ilenicy), jak iczerwcowej 1940r. (spiecpieriesielency-bieency), posiadali status prawny zbliony do znajdujcych si wwczas wgestii NWKD tzw. trudposielencw gwnie tzw. kuakw, zsyanych wramach kolektywizacji wlatach 19301931. Prawa iobowizki przesiedlonych wtrybie specjalnym szczegowo wyjania przyjty przez Rad Komisarzy Ludowych (Sowiet Narodnych Komissarow, dalej RKL) ZSRR wgrudniu 1939r. Regulamin osad specjalnych izasady zatrudniania osadnikw wysiedlanych zzachodnich obwodw
Raport starszego inspektora OTSP GUAG-u NKWD ZSRR D. Grinberga ze stycznia 1943r. o zesacach rozmieszczonych wobwodzie omskim, GARF, f. 9479, op. 1s, d. 94, s. 116. 120 Raporty szczegowe o przyjciu irozmieszczeniu rodzin zesanych wtrybie administracyjnym zzachodnich obwodw USRR iBSRR..., s. 210214. 121 Jak podaje wswej pracy A. Chackiewicz zZachodniej Biaorusi wywieziono m.in. 6 655 czonkw rodzin osb aresztowanych do czerwca 1941 r., 1 239 czonkw rodzin osb skazanych na kar mierci, 3 752 czonkw rodzin osb ukrywajcych si, 7 105 czonkw rodzin osb, ktre zbiegy za granic, 2 093 czonkw rodzin osb aktywnych czonkw kontrrewolucyjnych organizacji powstaczych, 47 czonkw rodzin uwizionych obszarnikw, 213 czonkw rodzin aresztowanych andarmw ipolicjantw, 496 czonkw rodzin represjonowanych oficerw wojska polskiego ibyych wyszych urzdnikw pastwa polskiego; zob.: A. Chackiewicz, Aresztowania ideportacje..., s. 135. 122 Ewidencja Berii..., s. 128129. Dokument ten peen jest (jak susznie zauwaaj autorzy Masowych deportacji radzieckich...) wewntrznych sprzecznoci; zob.: S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s. 70.
119
122
USRR iBSRR. Zgodnie znim przywieziona na zesanie ludno znajdowaa si pod nadzorem rejonowych iosiedlowych komendantur NKWD, ktrym powierzono take wszelkie sprawy administracyjne123. Do obowizkw komendantur NKWD naleao stae kontrolowanie zesacw, zapobieganie przypadkom ucieczek, pilnowanie porzdku publicznego, walka zchuligastwem, pijastwem inielegalnym bimbrownictwem oraz nadzr nad waciwym wypenianiem zawartych pomidzy Gwnym Zarzdem Poprawczych Kolonii Pracy (Gawnoje Uprawlenije Isprawitielno-Trudowych Koonij, dalej GUITK) NKWD ZSRR aludowymi komisariatami przemysu umw o wykorzystaniu niewolniczej siy roboczej. Miay rwnie zapobiega wszelkim przejawom oporu ze strony osadzonych oraz prowadzi ewentualne dochodzenia dotyczce drobnych wykrocze. Do zada komendantw osad naleao prowadzenie szczegowej ewidencji rodzin, ktrych stan notowano wspecjalnych ksigach iprzenoszono nastpnie do kartotek. Karty osobowe miay by pisane wtrzech egzemplarzach irozsyane do rejonowego oddziau NKWD, Wydziau Osiedli Pracy (Otdie Trudowych Posielenij dalej OTP)124 GUAGu NKWD oraz centralnej kartoteki GUAG-u NKWD wcznie 125. Odnotowywano wnich m.in. wszelkie dane o rodzinie urodziny, zgony. Za nadzr nad zesanymi oraz pilnowanie, by jak najwydajniej wykonywali oni sw prac, NKWD potrcao dla siebie do 10% ogu zarobionych przez zesacw pienidzy. Ludno znajdujca si na terenie osady specjalnej nie miaa prawie adnych praw. Zgody komendanta wymagao nie tylko opuszczenie miejsca zamieszkania, wcelu np. zamiany posiadanych rzeczy na ywno, ale take przeniesienie si na stae zbaraku do baraku. Za wszelkie drobne przewinienia komendant osady mia prawo kara grzywn do 25 rubli126 oraz aresztem do 5 dni. Za powtrne zamanie nakazw izakazw grozia kara 50 rubli i10 dni aresztu, anawet pocignicia do odpowiedzialnoci karnej. Z racji swych uprawnie komendanci mogli (formalnie, dopiero po uprzednim uzgodnieniu zodpowiednimi komisariatami przemysu) kierowa zesacw do ciszych, ni to byo przewidziane wumowie, robt. Jedynym prawem zesacw byo skadanie peRegulamin osad specjalnych izasady zatrudniania osadnikw..., s. 131134. Uchodcy deportowani wczerwcu 1940r. podlegali takim samym prawom, wynikajcym zfaktu skierowania ich do osad o charakterze specjalnym, co przesiedlani wlutym 1940r. lenicy. 124 Od poowy 1940r. Wydzia Osiedli Pracy poczono zWydziaem Przesiedle Specjalnych (Otdie Spiecpieriesielenij OSP) tworzc Wydzia Osiedli Pracy iSpecjalnych (Otdie Trudowych iSpecjalnych Posielenij OTSP) GUAG-u NKWD ZSRR. 125 W czasie konferencji naukowej Syberia whistorii ikulturze narodu polskiego, ktra odbya si wmiejscowoci Bagno pod Wrocawiem na przeomie czerwca ilipca 1997r. dr Borys Trienin zTomska poinformowa, e najprawdopodobniej zostay odkryte warchiwach obwodowych (m.in. wArchangielsku) pene kartoteki zdanymi o deportowanych. 126 Przy redniej, wypracowywanej dniwce 34 ruble.
123
123
tycji izaale. Rozpatrywa je jako najwaniejsza instancja odwoawcza komendant osady127. Cakiem inny charakter mia pobyt zesanych wtrybie administracyjnym (administratiwno-wysannyje) zkwietnia 1940r. Ludno ta zostaa rozmieszczona na terenie Kazachstanu zodgrnie okrelonym czasem przymusowego pobytu, wynoszcym 10 lat, po ktrym miano nadziej na wchonicie si tej grupy wstruktury republiki. Zsyka administracyjna oznaczaa de facto dysponowanie wikszoci praw przecitnego obywatela ZSRR, za najwaniejszym ograniczeniem by zakaz samowolnej zmiany wyznaczonego miejsca zamieszkania. Dyrektywa zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR Wsiewooda N. Mierkuowa nr 142 z4 kwietnia 1940 r., wcelu zapobieenia ewentualnym ucieczkom zmiejsc przymusowego pobytu zalecaa, aby deportowani wtrybie administracyjnym otrzymali na miejscu paszporty zwpisanym ograniczeniem poruszania si wedug wzoru: Paszport wany tylko wgranicach... rejonu... obwodu Kazachskiej SRR. Osoby przebywajce ztakim wpisem na terenie innych miejscowoci ni wyznaczone, miay by natychmiast odsyane zpowrotem128. Na osobach tych nie ciy przymus pracy. Jednym przymusem by brak ywnoci, ktrej nie pracujcy nie otrzymywa. Zesacy zamieszkiwali wraz zmiejscow ludnoci, podlegajc tym samym regulacjom prawnym co reszta. Najdziwniejszy status prawny posiaday osoby zesane do Majkain (obwd pawodarski, rejon bajanaulski). Deportowanych tu wlutym 1940r. osadnikw osiedlono wbarakach iskierowano m.in. do przymusowej pracy wokolicznych kopalniach iprzy budowie elektrowni129. Po przybyciu do tych samych rejonw zesacw kwietniowych wiele praw iobowizkw odnoszcych si dotd wycznie do specprzesiedlecw rozcignito take na nich130. Odtd, pomimo zesania wtrybie administracyjnym, traktowano ich na rwni ze specprzesiedlecami. Ostatni grup stanowili zesani na osiedlenie wmaju iczerwcu 1941 r., okrelani wterminologii NKWD jako ssylnoposielency lub ssylno-pieriesielency. Czas trwania ich kary wynosi 20 lat. Decyzj o zesaniu podejmowao Specjalne Kolegium przy NKWD ZSRR. Przewiezieni do wyznaczonego przez NKWD rejonu mieli prawo do samodzielnego wyboru miejsca zamieszkania, ajednoczenie obowizek podjcia (jak to okrelay przepisy) pracy spoecznie-uyteczRegulamin osad specjalnych izasady zatrudniania osadnikw..., s. 133134. I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 1, s. 155. 129 Raport szczegowy 1-go Oddziau Ekonomicznego Pawodarskiego Obwodowego Zarzdu NKWD ZSRR nr 19255 z31 sierpnia 1940r. o poziomie wykorzystania specprzesiedlecw osadnikw znajdujcych si wgestii Kombinatu Majkainzooto, GARF, f. 9479, op. 1s, d. 59, s. 79. 130 Teofil Mikulski, Fotografia zbiorowa Polakw deportowanych do okrgu pawodarskiego, Wrocaw 1995, relacje, s. 222290.
128 127
124
nej. Do obowizkw zesacw czerwcowych naleao take okresowe meldowania si wwyznaczonych placwkach NKWD (najczciej co 14 dni). O wszelkich zmianach pobytu wramach rejonu mieli oni obowizek niezwocznie powiadamia stosowne organy. Zesacom przysugiwao prawo do pracy wwybranych przez siebie przedsibiorstwach pastwowych ispdzielczych, na rwnych prawach zmiejscow ludnoci (oznaczao to m.in. prawo do wstpienia do kochozu). Przysugiway im take uprawnienia socjalne, takie same jak wolnym obywatelom, chyba e zostay one ograniczone odpowiednim wyrokiem sdowym. Za naruszenie obowizujcych przepisw miejscowe wadze miay prawo naoy na zesaca kar grzywny do 100 rubli oraz kar aresztu do 30 dni, anawet skierowa spraw do sdu. Zesaniec skazany na kar pozbawienia wolnoci po jej odbyciu wraca na zesanie ponownie wpenym wymiarze 20 lat131. Za pooenie ekonomiczne deportowanych organa NKWD nie bray jednak adnej odpowiedzialnoci132. Jak wida ztej krtkiej charakterystyki, wnajciszej zpozoru sytuacji bytowej znajdowali si specjalni przesiedlecy. Ich prawa byy najbardziej ograniczone, za uprawnienia komendantw osad ogromne. Z pozoru wnajlepszej sytuacji bya ludno zesana wtrybie administracyjnym, za zesacy zczerwca 1941r. znajdowali si gdzie porodku. Jak wynika zrelacji oraz dokumentw (zarwno NKWD, jak ipolskich placwek opieki zorganizowanych po sierpniu 1941 r.) owa lepsza sytuacja miaa charakter wyjtkowo wzgldny. Czasem wiksza szansa na przetrwanie przypadaa deportowanym osadnikom iuchodcom, o ktrych, cho czciowo, byy zobowizane dba miejscowe organa NKWD izakady pracy (np. przemysu lenego), ni na poy wolnym rodzinom wKazachstanie, ktre dla kochozw byy dodatkowym obcieniem, anie zastrzykiem taniej siy roboczej. Wiele zaleao od miejscowych wadz cywilnych (kierownikw sowchozw, przewodniczcych kochozw irad wiejskich, brygadzistw) iNKWD, ktre zracji faktycznej wszechwadzy nad zesanymi mogy ich ycie przemieni wistny koszmar, lub uczyni wzgldnie znonym. Byo to zwizane m.in. zmoliwoci decydowania o miejscu zatrudnienia, warunkach pracy, uposaeniu iwielu innych, drobnych sprawach, ktre wsytuacji ograniczenia praw zesacw nieraz stanowiy o yciu lub mierci.
I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 1, s. 135138. Raport naczelnika GUAG-u NKWD ZSRR Wasilija G. Nasiedkina z1941r. do zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR W. Czernyszowa o stanie ssylno-posielencew przybyych zrepublik batyckich, Modawskiej SRR oraz zachodnich obwodw USRR iBSRR, ibidem, t. 2, s. 213214.
132
131
125
Zakwaterowanie Jednym zgwnych czynnikw decydujcych o przeyciu byy warunki mieszkaniowe. W wikszoci przypadkw okazyway si one ze, anawet bardzo ze. Ujawniy to ju sprawozdania NKWD dotyczce warunkw, wjakich przebywali Polacy deportowani na przeomie wrzenia ipadziernika 1939r. Okazao si, e przygotowania opisane woficjalnych raportach maj si nijak do zastanej na miejscu rzeczywistoci. Naley przy tym pamita, e nie wysano tej ludnoci ani wbezkresne lasy Syberii, ani wstepy Kazachstanu. Przesiedlono ich zaledwie kilkaset kilometrw na wschd, do wmiar wysoko rozwinitych iuprzemysowionych rejonw. Mimo to od samego pocztku pojawiy si kopoty ju nie tyle zzapewnieniem dla kadej przesiedlanej rodziny mieszkania, ale wrcz ztzw. powierzchni mieszkaln, ktra najczciej nie przekraczaa 23 m2 na jedn osob. Po dotarciu na miejsce wadze umieszczay ludzi wpomieszczeniach, ktre nawet znazwy nie byy mieszkalnymi133. Wida to doskonale wsuchej iniemal beznamitnie relacjonujcej fakty sprawozdawczoci NKWD, dotyczcej zwaszcza deportowanych osadnikw iuchodcw. Jedynie wwczas, kiedy warunki mieszkalne godziy bezporednio wzysk NKWD (wypracowywany przecie przez t wanie ludno), pojawiay si rnego rodzaju, najczciej cakowicie niewykonalne zalecenia poprawy ich bytu. Co ciekawsze, sprawami wsumie drobnymi, bo np. pomieszcze mieszkalnych dla zesacw, czy te zapewnienia im odziey roboczej, zajmoway si bardzo wysokie czynniki decyzyjne. Scentralizowanie radzieckiej biurokracji dochodzio tu wrcz do absurdu o przydziale butw, pi, anawet gwodzi decydowano bezporednio wMoskwie134. Niestety, decyzje tam podejmowane okazyway si wwikszoci jedynie pobonymi yczeniami. Poniewa zarwno opublikowane, jak iznajdujce si rkopisach pamitniki, relacje oraz wspomnienia potwierdzaj informacje zujawnianych powoli rde radzieckich, wdalszej czci pracy wiadomie pomijam je, koncentrujc uwag na administracyjnej sprawozdawczoci NKWD. Opisywane tam fakty to obraz zastanej sytuacji bez zbdnych upiksze, co jest zrozumiae, jako e NKWD zaleao na wzrocie wydajnoci, szczeglnie gdy wszelkimi kosztami jej poprawy obcia ludowe komisariaty przemysu, ktrym przekaza w uytkowanie przywiezion ludno. Urzdnicy radzieccy nie przejmowali si losem wywiezionych ludzi. Liczya si statystyka isprawozdawczo, ktra moga
133 Raport zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych USRR kapitana Nikoaja D. Gorliskiego nr 592 SP z11 lutego 1940r. dla Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR . Berii o warunkach bytowych uchodcw ibezrobotnych przybyych zterytorium byej Polski do zachodnich icentralnych obwodw USRR wIV kwartale 1939 r., ibidem, t. 2, s. 144145. 134 S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s. 51.
126
ochroni od oskare o ewentualne zaniedbanie obowizkw subowych. Wszystko to dziki przerzuceniu odpowiedzialnoci na organa, do ktrych, po przeprowadzeniu kontroli, wysyano (o czym wszyscy doskonale wiedzieli) cakowicie nie realne zalecenia poprawy bytu zesaczej siy roboczej. * * * W kilka dni po ustaleniu przez RKL ZSRR zasad deportacji osadnikw135, do wszystkich obwodw, gdzie mieli zosta dostarczeni, wysano specjalne pisma, polecajce miejscowym wadzom rozpoczcie przygotowa do ich przyjcia136. Jak ju pisaem najprawdopodobniej grup t planowano deportowa wpoowie stycznia 1940 r.137, co oznaczao, e na ewentualne przygotowania wadze poszczeglnych obwodw irejonw miay zaledwie kilka tygodni. W tak krtkim czasie prawie nic nie zrobiono, jednak uchway o penej gotowoci do realizacji naoonych zada zostay wwielu miejscach podjte138. Na szczcie dla zesacw deportacja odbya si miesic pniej, dziki czemu zarwno wadze, jak iprzedsibiorstwa produkcyjne, miay znacznie wicej czasu na przygotowanie si do ich przyjcia. Czy go wykorzystay, to ju cakiem inna sprawa. Dla kadej deportowanej rodziny naleao przygotowa oddzielny pokj lub specjalnie wydzielone miejsce wbaraku, zgodnie znorm 3 m2 powierzchni mieszkalnej na osob139. Odpowiedzialne za to, zracji zawartych zNKWD umw, byy przedsibiorstwa Ludowego Komisariatu Przemysu Lenego (Narodnyj komissariat lesnoj promyszlennosti, dalej Narkomles), Ludowego Komisariatu Hutnictwa Metali Kolorowych (Narodnyj komissariat cwietnoj mietaurgii, dalej Narkomcwietmiet), Ludowego Komisariatu Komunikacji (Narodnyj komis135 Instrukcja Ludowego Komisariatu Spraw Wewntrznych ZSRR zgrudnia 1939r. o porzdku przesiedlania polskich osadnikw..., s. 129131. 136 Wadze Komi ASRR otrzymay je 30 grudnia 1939 r., za same zawiadomiy rejony 4 stycznia 1940 r., Centralne Pastwowe Archiwum Republiki Komi (Centralnyj gosudarstwiennyj archiw Riespubliki Komi dalej CGA Komi), f. 605, op. 4, d. 22, s. 1. 137 wiadczy o tym m.in. pismo, ktre 5 stycznia 1940r. otrzyma Przewodniczcy RKL Komi ASRR Siergiej D. Turyszew, aktre mwio o potrzebie przygotowania si miejscowych czynnikw na przyjcie deportowanej ludnoci wdniach 2930 stycznia; zob.: Pismo Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych Komi ASRR Michaia I. urawlewa z5 stycznia 1940r. do Przewodniczcego RKL Komi ASRR S. Turyszewa o potrzebie zabezpieczenia cznoci na wszystkich drogach wzwizku zprzybyciem osadnikw, CGA Komi, f. 605, op. 4, d. 29, s. 32. 138 Michai Rogaczow, Transporty poday do Komi, Zeszyty Historyczne nr 105, Pary 1993, s. 82. 139 Regulamin osad specjalnych izasady zatrudniania osadnikw..., s. 132 oraz: Raport szczegowy zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych Komi ASRR Siergieja Matwiejenko do sekretarza Komitetu Obwodowego WKP(b) S. Turyszewa o rozmieszczeniu specprzesiedlecw-osadnikw wosadach specjalnych trustw Komiles iWyczegdales podlegych wyczegodzkiemu iustwymskiemu biurom spawu drewna, CGA Komi, f. 605, op. 4, d. 28, s. 2227.
127
sariat putiej soobszczenija, dalej NKPS) iinne. Najczciej jednak zesacw upychano gdzie si tylko dao. Nie tylko nie zdoano zapewni oddzielnych pomieszcze dla poszczeglnych rodzin, ale nawet ustawowych 3 m2 na osob. W raportach do . Berii zkwietnia 1940r. peno jest przykadw niewywizania si przedsibiorstw zzawartych umw. W obwodzie archangielskim umieszczono np. po 23 rodziny wjednym pomieszczeniu, tak e rednia powierzchni mieszkalnej na osob nie przekraczaa 12 m2. W zaistniaej sytuacji okazao si te niemoliwe przygotowanie odpowiedniej liczby ek. Rwnie le byo wosadach na terenie Kraju Krasnojarskiego oraz obwodw: omskiego ikustanajskiego140. W Komi ASRR, wwielu miejscach sytuacja bya jeszcze gorsza. Rzekomo przygotowane do przyjcia zesacw baraki nie nadaway si do zamieszkania, za zesacy masowo (po 1520 osb) uciekali do innych rejonw, liczc na polepszenie warunkw bytowych inormaln, sensown prac141. Stan techniczny zasiedlanych barakw by fatalny. Jak wynika zmateriaw pokontrolnych zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych Komi ASRR odnoszcych si do warunkw bytowych deportowanych osadnikw wedug stanu na kwiecie 1940 r., awic wniecay miesic po ich przybyciu na miejsce, wwikszoci skontrolowanych osad nie wykonano nawet najniezbdniejszych prac remontowych. Cieknce dachy, wybite szyby, brak podwjnych ram woknach, dziury wcianach, brak podg, rozbite piece, prymitywne paleniska zamiast kuchni, znajdujce si na zewntrz barakw oraz brak podstawowego wyposaenia wiader, mis, stow, krzese, taboretw, lamp naftowych, ek imateracy142 to normalne warunki, wjakich przyszo zesacom mieszka. Wikszo prac remontowych, jeli tylko byy na to rodki imateriay, wykonywali sami zesacy. Sytuacja ta nie ulega zmianie a do przybycia wlipcu 1940r. kolejnej grupy deportowanych. Na nic zday si wnioski pokontrolne organw pastwowych rnego szczebla dla przedsibiorstw icentral odpowiedzialnych za utrzymywanie osad143. Bez wzgldu, czy byy to uchway wadz rejonowych, czy te cen140 Raport naczelnika OTP GUAG-u NKWD ZSRR M. Konradowa dla Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych . Berii O przyjciu irozmieszczeniu osadnikw..., s. 140. 141 Pismo penicego obowizki naczelnika Gawwoogdokomilesa z10 marca 1940r. do przewodniczcego RKL Komi ASRR S. Turyszewa o polepszenie warunkw pracy iracjonalnym wykorzystaniu siy roboczej wprzedsibiorstwach trustu Komiles, CGA Komi, f. 605, op. 4, d. 46, s. 21. 142 Raport szczegowy zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych Komi ASRR S. Matwiejenko do sekretarza Komitetu Obwodowego WKP(b) S. Turyszewa o rozmieszczeniu specprzesiedlecw-osadnikw wosadach specjalnych trustw Komiles iWyczegdales..., s. 2227. 143 Pismo naczelnika Sekretariatu Kolegium Specjalnego przy NKWD ZSRR Wadimira W. Iwanowa z28 stycznia 1941r. do wiceprzewodniczcego RKL ZSRR Andrieja J. Wyszyskiego wsprawie warunkw bytowych panujcych wrd deportowanych do obwodu archangielskiego osadnikw iuchodcw, GARF, f. 5446, op. 31, d. 147, s. 31.
128
trali wMoskwie, ich skutki byy praktycznie adne. Wiedziano zreszt doskonale, e zalecenia budowy nowych obiektw mieszkalnych, przy braku zarwno rodkw finansowych, jak imateriaw, nie odnios adnego skutku. De facto najwaniejsze wtym wszystkim byo to, e urzdnik wykona nalece do niego obowizki itym samym nie odpowiada ju za dalszy los osadzonych ludzi. Nic wic dziwnego, e kiedy NKWD zawiadomi na przeomie kwietnia imaja 1940r. poszczeglny ludowe komisariaty przemysu o kolejnej planowanej deportacji (tym razem uchodcw) zZachodniej Ukrainy iBiaorusi, powstao ogromne zamieszanie. Okazao si, e nikt nie jest wstanie przyj irozmieci przewidzianych przez NKWD kontyngentw. Wszechzwizkowe Zjednoczenie Gospodarki Lenej iKolejowych Zakadw Obrbki Drewna Ludowego Komisariatu Komunikacji COLES wlicie do RKL ZSRR zczerwca 1940r. ze wzgldu na skrajnie trudn sytuacj zpomieszczeniami mieszkalnymi oraz brak rodkw na zbudowanie dla samych tylko zesanych osadnikw ponad 100 tys. m2 powierzchni mieszkalnej o wartoci ponad 12 mln rubli odmwio dalszego przyjmowania spec.siy roboczej144. Podobn informacj wysa do RKL ZSRR Ludowy Komisarz Hutnictwa Metali Kolorowych ZSRR Aleksandr I. Samochwaow145. Z kolei Ludowy Komisarz Przemysu Lenego ZSRR na wie o potrzebie rozmieszczenia wpodlegych mu przedsibiorstwach kolejnych 15 tys. rodzin deportowanych poinformowa, e wprawdzie pierwotnie Narkomles mwi o moliwoci przyjcia od NKWD 14 740 rodzin, jednak po rozmieszczeniu przysanych mu wlutym 1940r. 17 tys. rodzin osadnikw nie jest wstanie rozmieci wicej ni 9 095146. Dziesi dni pniej wysa jednak nieoczekiwanie do RKL ZSRR pismo informujce, e gotowy jest na przyjcie 20 040 rodzin, pod warunkiem, e NKWD zgodzi si na zmniejszenie ze 100 do 30 ich liczby wjednej osadzie specjalnej. Inaczej waden sposb nie zapewni im planowanych 3 m2 na osob. Aby tego dokona naleao wygospodarowa dodatkowe 20 mln rubli, liczc po okoo 1 000 rubli na rodzin147.
Pismo kierownika Wszechzwizkowego Zjednoczenie Gospodarki Lenej iKolejowych Zakadw Obrbki Drewna Ludowego Komisariatu Komunikacji COLES B. Baszewa z13 czerwca 1940r. do RKL ZSRR wsprawie przyjcia irozmieszczenia specprzesiedlecw uchodcw wysyanych zzachodnich obwodw Ukraiskiej iBiaoruskiej SRR, GARF, f. 5446, op. 31, d. 147, s. 7374. 145 Pismo Komisarza Ludowego Hutnictwa Metali Kolorowych, A. Samochwaowa, wsprawie nie kierowania do zakadw podlegych Narkomcwietmiet dalszych kontyngentw zesacw deportowanych zzachodnich obwodw Ukraiskiej iBiaoruskiej SRR, GARF, f. 5446, op. 31, d. 147, s. 68. 146 Pismo Ludowego Komisarza Przemysu Lenego ZSRR z22 maja 1940r. do wiceprzewodniczcego RKL ZSRR A. Wyszyskiego wsprawie liczby osb rozmieszczanych wprzedsibiorstwach podlegych Narkomles ZSRR, GARF, f. 5446, op. 31, d. 147, s. 44. 147 Pismo Ludowego Komisarza Przemysu Lenego ZSRR z31 maja 1940r. do wiceprze144
129
W sierpniu 1940 r., ju po zakwaterowaniu deportowanych uchodcw, wteren wyruszyy kolejne komisje kontrolne. Jak nietrudno przewidzie, nadal panowaa dramatyczna sytuacja, zwaszcza e zbliaa si zima. Okazao si przy tym, e nawet skromne rodki przyznane na popraw warunkw mieszkalnych nie zostay wpeni wykorzystane148. Z powodu wysyania wszystkich zdolnych do pracy do wyrbu drzew notorycznie brakowao brygad remontowych. W pojedynczych pomieszczeniach o powierzchni 25 m2 zamieszkiwao nawet do 20 osb149. Pomimo kolejnych miesicy przeytych na zesaniu ikolejnych stron raportw, a do chwili amnestii sytuacja bytowa wwikszoci rejonw nie ulega poprawie150. W lutym 1941r. Ludowy Komisariat Ochrony Zdrowia (Narodnyj komissariat zdrawoochronienija, dalej Narkomzdraw) Komi ASRR wsprawozdaniu dla RKL Komi ASRR, odnonie warunkw mieszkalnych wosadach przedsibiorstw Komiles iWyczegdales151 pisa o braku pomieszcze mieszkalnych, powodujcym, e wniektrych osadach na jedn osob przypadao zaledwie 0,751,5 m2, awbarakach przeznaczonych na 20 osb mieszkao nawet 58. W innych, pomimo przedzielenia na pokoiki, brakowao drzwi. W jeszcze innych drzwi wyjciowe nie zamykay si. Nadal brakowao wiader, stokw, umywalek, misek, pocieli, ek imateracy. Ludzie spali wszdzie, gdzie to moliwe na korytarzach, wkuchniach, anawet spiarniach152. * * * Rwnie za sytuacja mieszkaniowa panowaa wrd ludnoci deportowanej do Kazachstanu. Jako pierwsi na terenie tej republiki znaleli si osadnicy deportowani wlutym 1940r. Zgodnie zpostanowieniami RKL ZSRR zostali zakwaterowani wwieloosobowych barakach iziemiankach. Jeli nawet komu udao
wodniczcego RKL ZSRR A. Wyszyskiego wsprawie rozmieszczenia deportowanych zzachodnich obwodw Ukraiskiej iBiaoruskiej SRR rodzin uchodcw, GARF, f. 5446, op. 31, d. 147, s. 5051. 148 Raport szczegowy komisji Narkomles ZSRR zsierpnia 1940 dla zastpcy Ludowego Komisarza Przemysu Lenego ZSRR M. I. Satykowa o warunkach pracy ibytu specprzesiedlecw przebywajcych wprzedsibiorstwach trustw Komiles iWyczegdales, CGA Komi, f. 605, op. 4, d. 46, s. 9798 149 Ibidem, s. 99100. 150 Najlepszym tego przykadem jest chyba rozporzdzenie . Berii zlistopada 1940r. o polepszeniu bytu uchodcw wysiedlonych zzachodnich obwodw USRR iBSRR. Gdyby udao si zrealizowa cho cz postulowanych wtym pimie zmian, warunki bytowe zesacw byyby co najmniej dobre; zob.: GARF, f. 9479, op. 1s, d. 73, s. 2126. 151 Gwnych odbiorcw zesaczej siy roboczej na tym terenie. 152 Raport Ludowego Komisariatu Ochrony Zdrowia Komi ASRR do RKL Komi ASRR o rezultatach inspekcji warunkw bytowo-mieszkalnych specprzesiedlecw pracujcych wprzedsibiorstwach trustu Komiles iWyczegdales, CGA Komi, f. 605, op. 4, d. 67, s. 6667.
130
si otrzyma miejsce wmniejszych pomieszczeniach, to itak powierzchnia mieszkalna rzadko kiedy przekraczaa 1,5 m2 na osob153. Najgorsza bodaj sytuacja panowaa wosadzie Majkain ijej okolicach, gdzie dyrekcja miejscowego kombinatu Majkainzooto przez wiele miesicy nic nie robia, by mieszkajcy wnamiotach, wagonach kolejowych oraz winnych, absolutnie do tego nie przystosowanych pomieszczeniach, ludzie otrzymali jakiekolwiek normalne zakwaterowanie154. Dopiero kiedy przyszy pierwsze mrozy iniegi, przy pomocy materiaw wybuchowych wykopano dugie na kilkadziesit metrw doy, wktrych powstay prymitywne ziemianki155. Podobna sytuacja mieszkaniowa panowaa wrd osb zesanych wtrybie administracyjnym. Po dowiezieniu zostali oni wyadowani wraz zdobytkiem na rodku placu, bd drogi ipozostawieni swojemu losowi. Dalej wszystko zaleao od miejscowej ludnoci, nastawionej czsto wsposb negatywny do zesacw przez miejscowe czynniki decyzyjne, informujce o przybyciu bandytw, krwiopijcw, burujw, czy wrogw ludu156. Wprawdzie po pewnym czasie zabieraa ona do siebie poszczeglne zesacze rodziny, najczciej jednak wymagaa uiszczenia za to stosownej opaty gwnie wposiadanych przez tych ludzi rzeczach. Znacznie rzadziej miejscowi kochonicy zainteresowani byli rublami, ze wzgldu na ich stosunkowo nisk warto nabywcz. Czasem, wzamian za dach nad gow, wymagano pracy na dziakach przyzagrodowych, lub zastpienia gospodarza przy niektrych pracach polowych157. Zdarzao si, e zesan ludno rozmieszczano wdomach kochonikw bez pytania si ich o zgod158. Wiele osb, dla ktrych zabrako miejsca wziemiankach, lub ktrych miejscowa ludno nie zgodzia si przyj, zakwaterowano wwietlicach, budynkach
S. Ciesielski, op. cit., s. 95. Postanowienie Komitetu Centralnego KP(b) Kazachstanu z23 listopada 1940r. o zatrudnieniu izapewnieniu warunkw bytowych specprzesiedlecw wysanych zzachodnich obwodw Ukraiskiej iBiaoruskiej SRR, GARF, f. 9479, op. 1, d. 59, s. 5960; zob. te: Albin Gowacki, Deportacje obywateli polskich do Kazachstanu iich osiedlenie wlatach 19401941, w: Polacy wKazachstanie. Historia iwspczesno, red. S. Ciesielski iA. Kuczyski, Wrocaw 1996, s. 295. 155 Tadeusz Kukiz, Losy rodziny Mariana iAnny Kukizw wczasie II wojny wiatowej, w: T. Mikulski, op. cit., s. 238239. 156 AW, Wspomnienia, relacje: Aliny Kos, Piotra Osmlskiego iStanisawy Starosto; zob. te: Raport wsprawie Polakw wysiedlonych do ZSRR, Centralne Archiwum Historii Ruchu Ludowego (dalej CAHRL), Zesp prof. S. Kota (dalej S. Kot), sygn. 93, s. 239 oraz: S. Ciesielski, op. cit., s. 256. 157 S. Ciesielski, op. cit., s. 96; zob. te: Raport szczegowy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych Kazachskiej SRR Babkina z15 padziernika 1940r. o opanowaniu specprzesiedlecw wysanych zzachodnich obwodw Ukraiskiej iBiaoruskiej SRR..., s. 33. 158 Raport instruktora Sielchozotdiea KC KP(b) Kazachskiej SRR G. Chieo dla wiceprzewodniczcego Sielchozotdiea KC WKP(b) z15 sierpnia 1940r. wsprawie zwrcenie uwagi na dyscyplin pracy wkochozach obwodu kustanajskiego, wktrych przebywaj deportowani zbyej Polski kuacy iburuje, GARF, f. 9479, op. 1, d. 59, s. 45.
154 153
131
gospodarczych, magazynach, szopach, chlewach, stajniach iinnych pomieszczeniach, bardzo czsto pozbawionych podg, wydzielonych miejsc do spania, okien, anieraz nawet idrzwi159. Warunki wtakich pokojach byway nie do pozazdroszczenia, szczeglnie gdy zagszczenie przekraczao wszelkie dopuszczalne normy. Przykadem moe by sowchoz im. Lenina wrejonie nowoszulbiskim obwodu semipaatyskiego, wktrym na 25 m2 rozlokowano 11 rodzin160. W bardzo cikiej sytuacji znajdoway si rodziny wielodzietne, ktrych nikt nie chcia przyjmowa na kwater zarwno ze wzgldu na przepenienie, jakie zapanowaoby wziemiance, skadajcej si najczciej z12 izb, jak ina niky zarobek, jaki zracji wynajmowania pomieszcze mg przypa gospodarzom. Gdy tylko waciciele wynajmowanych pomieszcze odkrywali, e zesacy nie maj czym paci czsto usuwali ich ze swych domostw161. Wiele tego typu zachowa zaleao, jak ju pisaem, od nastawienia kochonikw przez miejscowe wadze. Jeli otwarcie traktoway one zesacw jak wrogw przywiezionych na odbywanie zasuonej kary, ktrymi winien zajmowa si ten, kto ich tu przywiz, awic NKWD162, take miejscowa ludno czua si zwolniona zobowizku ludzkiego traktowania tych ludzi163. Zdarzao si, e miejscowe wadze namawiay kochonikw do zdzierania zzesacw jak najwyszych sum za wynajem pomieszcze mieszkalnych pod pretekstem, e itak przywieziono tu bogaczy, ktrym nic si nie stanie, jak podziel si zmiejscowymi tym, co maj164. Dochodzio nawet do propozycji prostytuowania si wzamian za polepszenie warunkw bytowych165. Wiadomo wszak, e wzamian za ycie dzieci zrozpaczone matki gotowe s na wszystko. Ci, ktrzy mieli wicej szczcia lub posiadali rzeczy na wymian, mogli sobie pozwoli na kupienie bd wydzierawienie ziemianki. Wymagao to znacznych nakadw finansowych, zarwno wchwili nabycia, jak ipniej, wczasie korzystania zniej (zwaszcza przy gromadzeniu niezbdnego na zim opau), jednak dawao poczucie swobody ipozwalao lepiej planowa wszelkie niezbdne wydatki. Czasem tasz inwestycj od kupienia iwyremontowania okazywao si samodzielne wybudowanie domostwa. Wznoszone zgliny, somy ikrowich odchodw pomieszczenie nie posiadao najczciej adnych sprztw poza miejscami do spania (na ziemi lub prymitywnych pryczach), stojcym na rodku
159 Raport szczegowy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych Kazachskiej SRR Babkina z15 padziernika 1940r. o opanowaniu specprzesiedlecw wysanych zzachodnich obwodw Ukraiskiej iBiaoruskiej SRR..., s. 33. 160 Ibidem, s. 34. 161 Ibidem, s. 3637. 162 Ibidem, s. 28. 163 Ibidem, s. 38. 164 Ibidem. 165 Ibidem, s. 39.
132
pomieszczenia piecem opalanym kiziakiem166, som isuchymi krzewami, stoem lub aw oraz prymitywn lamp, tzw. kopcik167. * * * Najmniej wiadomo o yciu zesacw z1941r. Dokumenty NKWD dotyczce rozsiedlania tej grupy wmiejscach przeznaczenia informuj najczciej o przygotowaniu wymaganych pomieszcze ipowierzchni mieszkalnej. NKWD obwodu poudniowokazachstaskiego informowao wrcz o pomieszczeniach wpeni przygotowanych do warunkw zarwno letnich, jak izimowych168. Podobne raporty napyny take zobwodu omskiego przybyych rozsiedlono po 34 rodziny wjednym wyznaczonym miejscu, zabezpieczajc im pomieszczenia mieszkalne169. Jedyne ujawnione trudnoci pojawiy si przy rozmieszczaniu zesacw wKraju Krasnojarskim, gdzie rednia powierzchnia mieszkalna na osob wahaa si od 1,5 do 2 m2. Jednak itam, wcelu rozadowania barakw, przystpiono natychmiast (tak przynajmniej wynika zdokumentw) do budowy nowych pomieszcze170. W sumie, we wszystkich znanych mi raportach ztych obwodw brak jest jakichkolwiek informacji o zaistniaym przeadowaniu. By moe wynika to zfaktu, i byy one pisane na bieco, niektre jeszcze wczasie rozmieszczania ostatnich partii deportowanej ludnoci. Pniejsze sprawozdania, wktrych wyranie zaznacza si cikie warunki bytowe zesacw171, nie dotycz jednak (w wikszoci przypadkw) ludnoci polskiej, ktra na mocy amnestii zostaa zdjta zewidencji NKWD172.
166 Rodzaj brykietw wykonanych ze somy wymieszanej zkrowimi odchodami iwysuszonych na socu. Suyy one jako opa, zwaszcza wokresie zimowym. Mogy te by wykorzystywane jako budulec. 167 Kawaka puszki wypenionej mieszanin nafty ioleju, zwetknitym do rodka bawenianym knotem. 168 Raport szczegowy zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych Kazachskiej SRR o przyjciu irozmieszczeniu ssylno-pieriesielencew wobwodzie poudniowokazachstaskim, I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 2, s. 201202. 169 Raport szczegowy naczelnika UNKWD obwodu omskiego zczerwca 1941r. do zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR W. Czernyszowa o przyjciu irozmieszczeniu wobwodzie omskim rodzin zesanych wtrybie administracyjnym zzachodnich obwodw Ukraiskiej SRR, ibidem, s. 203209. 170 Raport szczegowy zastpcy naczelnika UNKWD Kraju Krasnojarskiego do naczelnika GUAG-u NKWD ZSRR W. Nasiedkina o rezultatach rozmieszczenia wrejonach Kraju Krasnojarskiego ssylno-posielencew deportowanych zzachodnich obwodw USRR, ibidem, s. 209213. 171 Raport naczelnika GUAG-u NKWD ZSRR Wasilija G. Nasiedkina z27 listopada 1941r. do zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR W. Czernyszowa o stanie ssylnoposielencew..., s. 213214. 172 Na zesaniu pozostawiono gwnie Ukraicw iBiaorusinw, nie mona jednak stwierdzi ilu ich byo. By moe wgld wdokumenty NKWD zpniejszego okresu ich zsyki pozwoliby na oszacowanie tej liczby.
133
Praca Jej charakter zalea, tak jak wprzypadku zakwaterowania, od statusu prawnego deportowanej ludnoci. Osoby zaliczone do kategorii specprzesiedlecw miay odgrnie narzucony obowizek pracy na rzecz zrzesze, ktre na mocy umw zNKWD zostay ich wacicielami173. Jak ju pisaem, byy to: Ludowy Komisariat Przemysu Lenego, Ludowy Komisariat Hutnictwa Metali Kolorowych oraz Wszechzwizkowe Zjednoczenie Gospodarki Lenej iKolejowych Zakadw Obrbki Drewna Ludowego Komisariatu Komunikacji. Mniejsze grupy przekazano do dyspozycji przedsibiorstw podlegych Ludowym Komisariatom: Hutnictwa elaza, Przemysu Terenowego, Materiaw Budowlanych, Budownictwa, Przemysu Celulozowo-Papierniczego oraz Amunicji iGrnictwa Wglowego. Kilka tysicy osb otrzymay take tajszeckie, pnocnouralskie iunymskie obozy pracy poprawczej174. Podstawowym zajciem, do ktrego skierowano specprzesiedlecw, by wyrb drzew iobrbka drewna. Mniejsze grupy wykorzystywano do budowania iutrzymywania linii kolejowych, drg imostw, do pracy wkopalniach rud metali iwgla, atake przy budowie lub rozbudowie zakadw przemysowych. Byy to gwnie proste, cikie prace fizyczne nie wymagajce adnych kwalifikacji. Tania, niemal niewolnicza sia robocza zesacw, suya zagospodarowaniu ieksploatacji odlegych obszarw lenych na pnocy ZSRR. Zgodnie zuchwalon wgrudniu 1939r. przez RKL ZSRR Ustaw o specprzesiedlecach... obowizek pracy ciy na wszystkich zdolnych do jej wykonywania175. Dotyczyo to kadego, kto skoczy 16 lat, cho faktycznie kade dziecko powyej 12 roku ycia powinno byo pracowa, aby otrzyma przydzia ywnoci. Wyjtek stanowiy dzieci chodzce do szkoy, ktre miay prawo do przydziau chleba. Pracoway take dzieci modsze, ktre wten sposb staray si odciy rodzicw.
173 Zawarte one zostay m.in. 19 i20 lutego 1940 r.; zob.: Umowa pomidzy Wydziaem Osiedli Pracy GUAG-u NKWD ZSRR aWszechzwizkowym Zjednoczeniem Gospodarki Lenej iKolejowych Zakadw Obrbki Drewna Ludowego Komisariatu Komunikacji z19 lutego 1940r. wsprawie wykorzystania jako siy roboczej wprzedsibiorstwach podlegych COLES NKPS deportowanych zzachodnich obwodw Ukraiskiej iBiaoruskiej SRR specprzesiedlecw-osadnikw, GARF, f. 9479s, op. 1s, d. 73, s. 715 oraz: Umowa pomidzy Wydziaem Osiedli Pracy GUAG-u NKWD ZSRR aLudowym Komisariatem Przemysu Lenego z19 lutego 1940r. wsprawie wykorzystania jako siy roboczej wprzedsibiorstwach podlegych Narkomles deportowanych zzachodnich obwodw Ukraiskiej iBiaoruskiej SRR specprzesiedlecw-osadnikw, ibidem, d. 65, s. 911; zob. te: A. Gowacki, Deportacje obywateli polskich do Kazachstanu..., s. 292. 174 Raport naczelnika OTP GUAG-u NKWD ZSRR M. Konradowa dla Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych . Berii O przyjciu irozmieszczeniu osadnikw..., s. 140; zob. te: S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit. s. 49. 175 Regulamin osad specjalnych izasady zatrudniania osadnikw..., s. 134.
134
Pomimo podkrelanego we wszystkich dokumentach irozporzdzeniach obowizku pracy, ktra miaa by zpunktu widzenia propagandy komunistycznej czynnikiem wychowawczym, nigdy nie udao si wadzom wpeni wykorzysta potencjalnej siy, jak stanowili specprzesiedlecy. Winny tej sytuacji by oglny niedowad organizacyjny oraz chroniczny brak narzdzi. Radzieckie dokumenty pene s tego typu przykadw: 158 ludzi pracujcych na rzecz trustu Wyczegdales na palewickim punkcie lenym miao 20 pi i40 toporw. Inna brygada, zatrudniona przy budowie barakw mieszkalnych, bya wyposaona wpi, siekier ihebel. Z kolei, brygadzie kobiet wysanej do cinki drzew wydano piy zpowyamywanymi zbami176, wjeszcze innym miejscu na brygad przypada jeden topr lub pia177. Jak wynikao ze sprawozda NKWD sytuacje takie byy nagminne, za przedsibiorstwa odpowiedzialne za jej popraw nic nie robiy178. Inna sprawa, e nie posiaday ani funduszy, ani przydziaw, bez ktrych zakup jakichkolwiek materiaw inarzdzi by po prostu niemoliwy. Take czas, jaki miay na przygotowanie si do przybycia zesacw, by zbyt krtki by zgromadzi wymagane narzdzia. Kiedy za zakady otrzymyway ju nowe piy, czy siekiery, zzasady daway je najpierw miejscowym brygadom, ktre pracoway wydajniej ni nie przygotowani do prac lenych zesacy179. Kolejnym powodem niskiej wydajnoci deportowanych by brak obuwia iodziey roboczej. Zdarzay si przypadki, kiedy zpowodu braku butw do pracy nie wychodziy setki osb180. Odzie, ktr wysiedlani ludzie zdyli zabra ze sob, nie nadawaa si do cikiej pracy fizycznej wwarunkach naturalnych pnocy ZSRR181. Rzeczy te szybko ulegay zniszczeniu, za o otrzymaniu nowych najczciej nie byo mowy. A jeli ju udao si otrzyma przydziay ubra roboczych, byy to gwnie rzeczy uywane, znacznie zniszczone. Powtarzaa si analogiczna sytuacja, jak wprzypadku narzdzi. Poniewa zesacw uwa176 Raport szczegowy komisji Narkomles ZSRR zsierpnia 1940r. dla zastpcy Ludowego Komisarza Przemysu Lenego ZSRR M. I. Satykowa o warunkach pracy ibytu specprzesiedlecw..., s. 99101. 177 Raport sektora specjalnego trustu Wyczegdospaw oraz dziau specjalnego ustwymskiego biura spawu drewna z1213 sierpnia 1940r. o rezultatach kontroli realizacji zalece Narkomles ZSRR itrustu Wyczegdospaw z4 lipca 1940r. o zapewnieniu warunkw kulturalno-bytowych dla specprzesiedlecw, CGA Komi, f. 605, op. 4, d. 53, s. 5152; zob. te: Rezultaty operacji wysiedlenia uchodcw..., s. 180. 178 Sprawozdanie Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR . Berii dla J. Stalina iW. Mootowa o mankamentach wwydajnym zatrudnianiu osadnikw iuchodcw przesiedlonych zzachodnich obwodw USRR iBSRR, GARF, f. 9479, op. 1, d. 73, s. 78. 179 Notatka subowa naczelnika OTP GUAG-u NKWD ZSRR M. Konradowa dla Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych . Berii O przyjciu irozmieszczeniu uchodcw zUSRR iBSRR, GARF, f. 9479, op. 1, d. 61. s. 28. 180 Ibidem, s. 2829. 181 Zesacy nie posiadali ubra take dlatego, e nie pozwolono im ich zabra wtrakcie opuszczenia mieszka, bd te nie pozwoli na to czas dany na spakowanie.
135
ano za jeden zczynnikw pogarszajcych dotychczasowe warunki182 nikomu nie zaleao na tym, aby dostarcza im najlepsze rzeczy. Nawet, jeli nowe towary docieray do przedsibiorstw zzaznaczeniem, e s na potrzeby specprzesiedlecw, miejscowe wadze rozdzielay je wedug wasnego uznania najczciej dla siebie inajlepszych miejscowych brygad. Przypadki takie kontrole NKWD wykryy m.in. wKraju Krasnojarskim183. Wydajn prac uniemoliwia take brak zabezpiecze przed wszechobecn wokresie letnim meszk oraz rojami komarw. Pozbawieni specjalnych siatek nakomarnikw ludzie dosownie puchli od ich uksze. Wszystkie te czynniki wpyway na faktyczn liczb osb pracujcych wstosunku do tzw. zdolnych do pracy. W III kwartale 1940 r., jak donosiy raporty NKWD, pracowao odpowiednio 78,8% deportowanych uchodcw i86,4% osadnikw184. Nie wszdzie odsetek by a tak wysoki. W obwodzie gorkowskim (b. nienowgorodzkim) wykorzystywano zaledwie 48% uchodcw. Podobnie wobwodzie irkuckim, gdzie do pracy wniektrych osadach wychodzio 47% zesacw185. Jeszcze gorzej byo zwypenianiem, przez ju pracujcych, przewidzianych wplanach norm. Na 70% wychodzcych do pracy wKraju Atajskim realizowao je zaledwie 75% pracujcych. W Marijskiej ASRR zaledwie 50% pracujcych, za wKomi ASRR wniektrych osadach nalecych do Komiles iWyczegdales zaledwie od 10 do 30%186. Duo zaleao od przyuczenia do pracy. O jej metodach, elementarnych zasadach bezpieczestwa iwielu innych sprawach technicznych, zwizanych przecie znow dla wikszoci sytuacj, mieli informowa przydzieleni grupom miejscowi brygadzici. Nikt jednak nie chcia porzuca swych zgranych iwydajnie pracujcych (lub oszukujcych) brygad, aby przenosi si do nowych, nic nie potraficych, sabych ile wyekwipowanych, gdy wizao si to zpogorszeniem zarobkw, aco za tym idzie iwarunkw bytu187. Z tych samych powodw nikt nie by zainteresowany wtworzeniu brygad mieszanych. W efekcie zesacw pozostawiono samych sobie.
182 Raport szczegowy komisji Narkomles ZSRR zsierpnia 1940r. dla zastpcy Ludowego Komisarza Przemysu Lenego ZSRR M. I. Satykowa o warunkach pracy ibytu specprzesiedlecw..., s. 98101. 183 Raport zastpcy naczelnika zarzdu Jenisiejagu z1 lutego 1941r. o stanie osad specjalnych znajdujcych si wgestii Jenisiejagu NKWD wKraju Krasnojarskim za IV kwarta 1940 r., GARF, f. 9479, op. 1, d. 59, s. 219. 184 W. S. Parsadanowa, op. cit. s. 33 i36. 185 Rezultaty operacji wysiedlenia uchodcw..., s. 179. 186 Notatka subowa naczelnika OTP GUAG-u NKWD ZSRR M. Konradowa dla Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych . Berii O przyjciu irozmieszczeniu uchodcw zUSRR iBSRR..., s. 28. 187 Lesnaja promyszlennost Komi ASSR 191760. Sbornik dokumientow imatieriaow, Syktywkar 1989, s. 143146.
136
Bardzo czsto ludzie ci nawet nie wiedzieli, ile wynosi faktyczna norma do wypracowania, jak si j wycenia iile wynosi zapata za kady zaliczony dzie, co sprzyjao oszukiwaniu ze strony odbierajcych wykonane prace188. Zarobki zesacw byy wic kracowo rne od kilkudziesiciu kopiejek189 do kilkunastu rubli dziennie190. Wszystko zaleao od warunkw pracy, jej wyceny, otrzymanych ubra inarzdzi oraz ewentualnego, podstawowego przeszkolenia. Spraw niemniej wan stanowia znajomo powszechnie stosowanych sposobw na podwyszenie wypracowanych norm to jednak zaleao wycznie od dobrej woli miejscowej ludnoci iosb nadzorujcych prace. Paca zaleaa take od stopnia przystosowania si specprzesiedlecw do warunkw klimatycznych oraz przyzwyczajenia do cikiej pracy. Lepiej dostosowani byli wtym przypadku osadnicy ilenicy wywiezieni wlutym 1940r. Zarabiali oni nawet dwa razy wicej ni uchodcy zczerwca 1940r. ktrych wikszo stanowi, jak to okrelay dokumenty NKWD, element nie przywyky do cikiej pracy fizycznej191. Wypracowane zarobki nie miay najczciej nic wsplnego ztym, co wypacay specprzesiedlecom przedsibiorstwa. Nawet jeli kto wykonywa norm iza kady dzie naleao mu si np. 1015 rubli, to itak wramach tzw. zaliczki pacono mu zaledwie 23 ruble, aczasem imniej. W efekcie takiej polityki pieninej, przedsibiorstwa zalegay zwypatami wynagrodze na ogromne sumy. Obrazuje to najlepiej sytuacja panujca wlenym orodku mechanicznym (miechlesopunkt) Kojgorodok trustu Komiles ipunkcie lenym Kriask trustu Wyczegdales. W czasie kontroli NKWD ujawniono, e pierwszy znich zalega zwypatami na ponad 590 tys. rubli, drugi na 450 tys. rubli192. Dziao si tak
Raport szczegowy komisji Narkomles ZSRR zsierpnia 1940r. dla zastpcy Ludowego Komisarza Przemysu Lenego ZSRR M. I. Satykowa o warunkach pracy ibytu specprzesiedlecw..., s. 98. 189 W. S. Parsadanowa, op. cit., s. 36. 190 Raport szczegowy komisji Narkomles ZSRR zsierpnia 1940r. dla zastpcy Ludowego Komisarza Przemysu Lenego ZSRR M. I. Satykowa o warunkach pracy ibytu specprzesiedlecw..., s. 9899. 191 Rezultaty operacji wysiedlenia uchodcw..., s. 179; zob. te: Raport zastpcy naczelnika zarzdu Jenisiejagu z1 lutego 1941r. o stanie osad specjalnych znajdujcych si wgestii Jenisiejagu NKWD..., s. 220. 192 Kojgorodskij miechlesopunkt znajdowa si wrejonie sysolskim, wktrym zgodnie zraportem z30 sierpnia 1940r. miao si znajdowa 3 037 deportowanych osadnikw iuchodcw; zob.: Zestawienie statystyczne liczby osadnikw iuchodcw rozmieszczonych wKomi ASRR, CGA Komi, f. 605, op. 4, d. 53, s. 55. Jeli dane te s prawdziwe, wpunkcie lenym Kojgorodok mogo przebywa okoo 600800 osb. Skada si on, zapewne, zkilku osad. Z tego pracowao, najprawdopodobniej, okoo 5060% wszystkich mieszkacw. Zaduenie na jedn osob pracujc mogo wic wynie okoo 1 200 rubli. W grudniu 1940r. dug ten zmniejszy si do okoo 250 tys. rubli; zob.: Raport szczegowy zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych Komi ASRR W. A. Simakowa zgrudnia 1940r. do sekretarza Komitetu Obwodowego WKP(b)
188
137
m.in. dlatego, e wksieczkach pracy zaniano lub nie wpisywano wcale faktycznych zarobkw pracownikw przymusowych, za sama wypata cigna si miesicami co powodowao stay wzrost dugu193. W sytuacji, gdy nie byo za co utrzyma rodziny, za zaliczka, jeli nawet zostaa wypacona, nie starczaa na ycie, dochodzio do tragedii. Jak donosi jeden zdokumentw NKWD, na skutek wstrzymania wypat zarobionych pienidzy wpunkcie lenym Nastapijan wrejonie eleznodoronym Komi ASRR popenia samobjstwo deportowana Hanna Landau. Nie moga znie ebrania po 510 kopiejek na ycie, pomimo e przedsibiorstwo zalegao jej zwypat 445, za jej mowi 344 rubli194. * * * Osoby zesane wtrybie administracyjnym nie obowizywa formalnie aden przymus pracy. Zamiast tego wystarczaa, powtarzana na kadym kroku maksyma kto nie pracuje, ten nie je195. O tym czy ijak prac otrzymaj deportowani decydoway miejscowe wadze, odrobina szczcia oraz wartociowe przedmioty, ktrymi mona byo wkupi si waski przewodniczcego kochozu, brygadzisty lub innych czynnikw decyzyjnych. Wikszo zesacw zkwietnia 1940r. zostaa rozlokowana bowiem wkochozach (36729 osb) oraz sowchozach (17 923 osoby). W osadach o charakterze przemysowym znalazo si niewiele ponad 8 tys. osb196. Poniewa ich przywz odbywa si czsto bez zgody iwiedzy wadz kochozowych oraz sowchozowych, przesdzao to o pocztkoKomi A. G. Taranienki iprzewodniczcego RKL Komi ASRR S. D. Turyszewa o zatrudnieniu oraz warunkach kulturalno-bytowych specprzesiedlecw osadnikw iuchodcw, CGA Komi , f. 605, op. 4, d. 53, s. 53. Z kolei wkriaskim orodku mechanicznym, wrejonie syktywdyskim, jak wynika zraportw, zdolne do pracy byy 293 osoby (na 592 rozlokowane); zob.: Raport szczegowy zastpcy kierownika trustu Wyczegdales I. A. Kyzjurowa z7 wrzenia 1940r. dla naczelnika Gawwoogdokomilesa o rozmieszczeniu, warunkach bytowych ipracy specprzesiedlecw osadnikw wprzedsibiorstwach podlegych trustowi Wyczegdales, CGA Komi, f. 605, op. 4, d. 46, s. 110112. Oznacza to, e dug punktu lenego wobec zesacw wynosi rednio 1 535 rubli na osob. 193 Raport szczegowy komisji Narkomles ZSRR zsierpnia 1940r. dla zastpcy Ludowego Komisarza Przemysu Lenego ZSRR M. I. Satykowa o warunkach pracy ibytu specprzesiedlecw..., s. 100101. 194 Raport szczegowy zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych Komi ASRR W. A. Simakowa zgrudnia 1940r. do sekretarza Komitetu Obwodowego WKP(b) Komi A. G. Taranienki iprzewodniczcego RKL Komi ASRR S. D. Turyszewa..., s. 55. 195 Wicej na temat roli tego sloganu wpropagandzie radzieckiej zob.: A. J. Leinwand, Sztuka wsubie utopii. O funkcjach politycznych ipropagandowych sztuk plastycznych wRosji Radzieckiej lat 19171922, Warszawa 1998, s. 178179. 196 Raport szczegowy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych Kazachskiej SRR Babkina z15 padziernika 1940r. o opanowaniu specprzesiedlecw wysanych zzachodnich obwodw Ukraiskiej iBiaoruskiej SRR..., s. 26.
138
wej niechci, pogbionej jeszcze przez komunistyczn propagand197. Czynnikiem decydujcym o przyjciu bya take warto zesacw jako pracownikw najemnych. Koszty przyuczenia do zawodu oraz wyywienia na przednwku wydaway si wielu kochozom zbyt wysokie wstosunku do spodziewanych dochodw. Nie oznacza to jednak, e ani kochozy, ani sowchozy nie miay zysku zprzywiezionej ludnoci. Pracujcy zesacy, wbrew obawom, wwielu przypadkach nie tylko wypeniali wyznaczone im normy, ale nawet przekraczali je o kilkadziesit procent198. Wszystko zaleao od miejsca iwarunkw stworzonych im przez miejscowe wadze. Czsto okazywao si, e wrd deportowanych znajduj si osoby bardzo uyteczne na miejscu (ciela, stolarz, szwaczka, felczer czy te buchalter), ktre chtnie zatrudniano. Bywao itak, e zesacy przywozili ze sob nieznane dotd narzdzia iumiejtnoci przydatne miejscowej ludnoci199. Na og jednak pracy dla zesacw ani wkochozach, ani wsowchozach nie byo. Nie mieli jej nawet ci, ktrych zawody jak ju pisaem mogy zosta zpowodu niedoboru miejscowych specjalistw szybko wykorzystane200. Byway itakie przypadki, jak wobwodzie pnocnokazachstaskim, gdzie wadze wyday nakaz natychmiastowego usunicia zpracy wszystkich przesiedlecw bez wzgldu na miejsce icharakter zatrudnienia201. Kiedy wtrzecim kwartale 1940r. komisje NKWD rozpoczy kontrol wykorzystania zesaczej siy roboczej okazao si, e zatrudniono nie wicej ni 1/3 wszystkich zdolnych do pracy. Wyjtek stanowi obwd pawodarski, gdzie pracowao 45% zesacw202. Zgodnie zszacunkami NKWD spord 36 729 osb jesieni 1940r. prawie nikt nie pracowa przy robotach polowych. Najgorsza sytuacja panowaa wkochozach obwodu kustanajskiego, semipaatyskiego ipietropawowskiego 203.
197 Czasem propaganda ta odnosia skutek odwrotny od zamierzonego. Kazachowie, pamitajcy nie tak przecie odlegy okres przymusowej kolektywizacji, traktowali zesacw jako ofiary stalinowskich represji, awic osoby na swj sposb bliskie (wsplnota wcierpieniu). 198 Raport szczegowy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych Kazachskiej SRR Babkina z15 padziernika 1940r. o opanowaniu specprzesiedlecw wysanych zzachodnich obwodw Ukraiskiej iBiaoruskiej SRR..., s. 3132. 199 Na przykad umiejtno wyrobu iposugiwania si cepem. Byway osady, gdzie do przybycia zesacw ziarno uzyskiwano przepdzajc po citym zbou woy, co powodowao znaczne straty. Uycie cepw pozwalao na zrealizowanie zobowiza wobec pastwa iuzyskanie znacznej nadwyki zboa na wasne potrzeby. 200 Raport szczegowy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych Kazachskiej SRR Babkina z15 padziernika 1940r. o opanowaniu specprzesiedlecw wysanych zzachodnich obwodw Ukraiskiej iBiaoruskiej SRR..., s. 27. 201 Ibidem. 202 Ibidem. Wynikao to jednak zwykorzystania ich przy pracach wbudownictwie oraz przy wydobyciu wgla izota wokolicach osady przemysowej Majkain, wrejonie bajanaulskim obwodu pawodarskiego. 203 S. Ciesielski, op. cit., s. 117.
139
Wanym czynnikiem, ktry wpywa na negatywny stosunek wadz do deportowanych by te brak jednolitych uregulowa prawnych. Z jednej strony ogaszano, e przywozi si najgorszych wrogw ludu, krwiopijcw, polskich panw itp., azdrugiej za wymagano, by zatrudnia ich na rwni zmiejscow ludnoci. Nic wic dziwnego, e prawie nikt nie mg otrzyma pracy, zgodnie zgoszon przez kochozy zasad skoro NKWD ich tu przywiz, to niech da im dom izatrudnienie204. A jeli ju przydzielano zesacom jakie zadania, to zcichym zaleceniem: dawa im najtrudniejsz prac, da wypeniania norm dwukrotnie wyszych ni wstosunku do kochonikw, aza tak obliczon prac wypaca wynagrodzenie dwukrotnie mniejsze205. Zgodnie zt praktyk wielu zesacw faktycznie otrzymywao zapat majc si nijak do wypracowanych tzw. trudodni, ktre byy podstaw do rozliczania si kochozu zpracownikami. Bardzo czsto osoba wypracowujca kilka, anawet kilkanacie trudodni, miaa zaliczany tylko jeden, nie wiedzc nic o obowizujcych normach. Inni, pracujc po kilka miesicy, nie otrzymywali adnego wynagrodzenia, jeszcze inni, zpowodu zanionych norm, zarabiali miesicznie 2030 rubli, lub odpowiednik tej sumy wziarnie, co nie starczao nawet na przeycie osoby pracujcej, nie liczc pozostajcych na jej utrzymaniu dzieci206. Sytuacja ta nie bya tylko wynikiem negatywnego stosunku do zesacw przewodniczcych kochozw czy kierownikw sowchozw. Jak ujawniay kontrole NKWD, zalecenia, aby np. bez wzgldu na liczb wypracowanych trudodni wpisywa zesacom nie wicej ni poow, pochodziy zcentralnych urzdw Kazachskiej SRR207. Niemniej istotny by charakter wypaty. Zesani wtrybie administracyjnym dzielili si zasadniczo na dwie grupy osiedlonych wkochozach isowchozach. Rnica pomidzy obu grupami dotyczya gwnie sposobu wynagradzania za prac. W przypadku sowchozw byy to zzasady wypaty wgotwce, za ktre zainteresowany nabywa artykuy ywnociowe (najczciej u miejscowych kochonikw lub na bazarze). W poowie miesica bya pacona zaliczka. Reszt, jeli osoba wypenia przewidziane normy, dawano na koniec miesica. Poniewa pienidz, jako taki, nie mia adnego znaczenia, waniejsze byy cile okrelone przydziay chleba. Pracownicy polowi otrzymywali go do 1 kg dziennie, pracownicy na fermach 600800 gram latem i400500 gram zim. Niepracujcy, jeli mieli prawo do otrzymywania przydziau, 250300 gram208. Chleb ten naleao
204 Raport szczegowy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych Kazachskiej SRR Babkina z15 padziernika 1940r. o opanowaniu specprzesiedlecw wysanych zzachodnich obwodw Ukraiskiej iBiaoruskiej SRR..., s. 28. 205 S. Ciesielski, op. cit., s. 121. 206 Raport szczegowy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych Kazachskiej SRR Babkina z15 padziernika 1940r. o opanowaniu specprzesiedlecw wysanych zzachodnich obwodw Ukraiskiej iBiaoruskiej SRR..., s. 2832. 207 Ibidem, s. 31; zob. te: S. Ciesielski, op. cit., s. 121. 208 T. Mikulski, op. cit., s. 3739.
140
jeszcze wykupi. Pozostae produkty mona byo dosta wycznie na czarnym rynku, najczciej na wymian, lub za niezwykle wygrowane ceny. Bardzo rzadko zesani do sowchozw otrzymywali prawo do zakupu ywnoci po cenach pastwowych, zgodnie zotrzymanym przydziaem209. Mona te byo ywno ukra. W przypadku kochozw rozliczenie za prac odbywao si wnaturze, na zasadzie zaliczkowej. Raz, lub kilka razy wmiesicu, kady pracujcy kochonik otrzymywa okrelon ilo zboa lub prosa, rzadziej kaszy czy mki, zktrej mia przygotowywa posiek sobie icaej rodzinie. Pod koniec roku, po zebraniu plonw ioddaniu pastwu wszystkich nalenoci, pozostay zysk dzielono wzalenoci od przepracowanych trudodni itzw. dniwek obrachunkowych. W celu uzyskania jak najwikszej iloci produktw dokonywano przy tym wielu oszustw, polegajcych gwnie na wpisywaniu zawyonych norm. Mimo to, nieraz okazywao si, e rodzina nie tylko nic nie otrzyma, ale e ilo wydanych (czsto godowych) zaliczek wpostaci ywnoci przekroczya warto ich pracy imusz odpracowa rnic za darmo na rzecz kochozu. Zesani wtrybie administracyjnym formalnie nie mieli prawa wstpowa do kochozw ikorzysta ze wiadcze wnaturze, awzamian za prac powinni otrzymywa wynagrodzenie pienine. Najczciej jednak kochozy naginay przepisy. Jedne paciy zaliczkowo, inne nie paciy wcale, jeszcze inne zatrudniay zesacw na zasadzie: praca za wyywienie. Jeli kochoz osign zysk, amiejscowe wadze skonne byy traktowa ich na rwni zkochonikami, istniaa niewielka szansa otrzymania czego ekstra210. Sytuacja osb zatrudnianych wprzemyle bya zbliona do pracujcych na roli. Wykorzystywano ich m.in. przy oczyszczaniu (szczeglnie wokresie zimowym) torw na linii kolejowej AkmoliskKartay oraz przeadunku przewoonych t lini towarw211. Niemniej cik prac wykonywali zesacy wkopalniach icegielniach oraz przetwrstwie przdzalnictwie (szczeglnie weny). * * * Ostatni du grup stanowili deportowani zczerwca 1941r. Osadzeni wwyznaczonych przez NKWD rejonach, na mocy ustawy o zsyce mieli obowizek zajcia si prac spoecznie uyteczn wodrnieniu jednak od specprzesiedlecw, nikt formalnie nie narzuca im ani miejsca jej wykonywania, ani charakteru212. W wikszoci przypadkw NWKD podejmowao jednak tak decyzj za zesanych213, kierujc ich gwnie do prac polowych (w kochozach
209 210
S. Ciesielski, op. cit., s. 7172. Ibidem, s. 129. 211 Ibidem, s. 131132. 212 Ustawa o porzdku stosowania przymusowego osiedlenia..., s. 136137. 213 Ibidem.
141
isowchozach) oraz wyrbu lasu iobrbki drewna. Podobnie, jak wprzypadku specprzesiedlecw oraz osb zesanych administracyjnie, zarwno odsetek zdolnych do pracy, zatrudnionych po przybyciu na miejsce, jak iwykonywane przez nich normy pozostaway na niskim poziomie. W Kraju Krasnojarskim na robotach lenych przecitne wypenienie norm wahao si wgranicach 4070%. Tylko niektrym udawao si wyrobi 7090%214. Wynikao to gwnie ze skadu tej grupy, wktrej przewaay (podobnie, jak wprzypadku deportacji kwietniowej) kobiety idzieci. Kiedy wlistopadzie 1941r. spyway do centrali NKWD pierwsze raporty dotyczce wykorzystania ssylno-posielencew, bya wnich mowa o cikich warunkach bytowych iszerzcym si bezrobociu215. Nie dotyczyo to na szczcie polskich obywateli objtych amnesti wsierpniu 1941 r.216 * * * Najtrudniejszy do okrelenia pozostaje charakter pracy wykonywanej przez uchodcw przesiedlonych wgb Biaoruskiej iUkraiskiej SRR na przeomie padziernika ilistopada 1939r. Brak jest dokumentw jednoznacznie potwierdzajcych (lub zaprzeczajcych) istnienie przez cay okres zesania przymusu podjcia przez nich pracy. Jedyne tego typu pismo, o czym ju bya mowa, stanowi uchwaa Biura Politycznego KC WKP(b) z4 grudnia 1939r. o zatrzymaniu przy pracach przymusowych (na budowach, przy wyrbie lasw oraz wsowchozach) 33 tys. uchodcw. Jednak iona nie precyzuje dokadnie, na czym w przymus mia polega217. Wiadomo natomiast, e ich przywiezienie wywoao wrd miejscowych wadz ogromne niezadowolenie najprawdopodobniej dlatego, e to wanie na nie scedowano obowizek znalezienia zatrudnienia deportowanym218. Aby pozby si niechcianych ludzi utrudniano im znalezienie pracy, wymuszajc wten sposb wyjazd do innych rejonw. Tym, ktrzy pozostali na miejscu, oferowano prac najgorsz inajsabiej opacan. Pozbawieni godziwych warunkw mieszkalnych, odpowiedniego wyywienia iubra roboczych uchodcy nie byli wstanie wypenia wyznaczonych norm, co powodowao coraz wiksz ndz. Podobnie, jak na zsyce wgbi kraju, zdarzay si przypadRaport szczegowy zastpcy naczelnika UNKWD Kraju Krasnojarskiego do naczelnika GUAG-u NKWD ZSRR W. Nasiedkina o rezultatach rozmieszczenia wrejonach Kraju Krasnojarskiego ssylno-posielencew..., s. 211213. 215 Raport naczelnika GUAG-u NKWD ZSRR Wasilija G. Nasiedkina z27 listopada 1941r. do zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR W. Czernyszowa o stanie ssylnoposielencew..., s. 213214. 216 Niestety, nie wszyscy polscy obywatele zostali zwolnieni zmiejsc zsyki; zob.: podrozdzia: Wolno nie dla wszystkich wrozdziale III niniejszej pracy. 217 Zob.: przypis 240 wrozdziale I niniejszej pracy. 218 Raport zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych USRR kapitana Nikoaja D. Gorliskiego nr 592 SP z11 lutego..., s. 145146.
214
142
ki nie wypacania przez zakady pracy nalenych pensji. Z dostpnych dokumentw wynika (przynajmniej wprzypadku Ukraiskiej SRR), e oglne traktowanie deportowanych uchodcw byo ze, anawet bardzo ze219. O sytuacji uchodcw wgbi Biaoruskiej SRR, bez dalszych dokadnych bada rdowych, niewiele da si dzi powiedzie. Nie sdz jednak, by bya ona znaczco lepsza.
Wyywienie Rzecz decydujc o zesaczej codziennoci bya ywno. Nikt nie jest wstanie do dzi obliczy, ile osb zmaro zgodu na zesaniu. Od chwili zaadunku do wagonw niedostatek poywienia towarzyszy deportowanym przez lata. Niektrzy po raz pierwszy najedli si do syta dopiero po powrocie do kraju. Dla wikszoci zdobycie chleba ijego podzia pomidzy czonkw rodziny byo spraw ycia imierci, gdy wizao si znieustannym, tragicznym wswej istocie wyborem komu iile. Czy ma to by osoba utrzymujca rodzin, czy te umierajce zgodu dzieci? Czyje ycie ratowa pierwsze? Ilo poywienia zaleaa od wielu czynnikw: miejsca pobytu, statusu prawnego, pracy iwykonywanych norm, liczby osb na utrzymaniu, stosunku miejscowych wadz iludnoci, posiadanych dbr na wymian, umiejtnoci organizacyjnych, atake sprytu, kiedy dochodzio do kradziey, oszustw lub ebrania. Due znaczenie miay te nadsyane zkraju paczki220. W 1941r. doszy do tego pierwsze prby przesyania pomocy (gwnie finansowej) przez polsk placwk dyplomatyczn wTokio221. Czynnikiem decydujcym o przetrwaniu byo zakwalifikowanie deportowanych do kategorii specprzesiedlecw, bd wysanych wtrybie administracyjnym. Zesacy zczerwca 1941r. zajmowali pozycj poredni pomidzy obu tymi grupami. Zesano ich zarwno wlasy Kraju Krasnojarskiego, jak iw stepy Kazachstanu. Poza tym, zracji do szybkiego objcia amnesti, anastpnie zorganizowan pomoc ze strony Ambasady RP wZSRR idelegatur najmniej odczuli (przynajmniej wpierwszym okresie) koszmar godu. Specprzesiedlecy, pracujcy na rzecz przedsibiorstw itrustw lenych, teoretycznie za kady przepracowany dzie mieli zaliczan tzw. dniwk obrachunkow, ktra stawaa si podstaw do wypaty wynagrodzenia. Ponadto, wykonywanie normy stanowio czynnik niezbdny do ubiegania si o okrelony odgrnie przydzia chleba izupy, ktre naleao za zarobione pienidze wykupi
Ibidem. S. Ciesielski, op. cit., s. 75. 221 Raport Ambasadora RP wTokio Tadeusza Romera nr 792/J/5/41 z27 lutego 1941r. wsprawie pomocy zesacom polskim wZSRR, Archiwum Akt Nowych (dalej AAN), Zesp Ambasada RP wTeheranie (dalej RP wTeheranie), sygn. 40, s. 57.
220 219
143
na miejscu, wosadzie. Jeli zesaniec posiada dodatkowe pienidze, mg (teoretycznie) wykupi sobie lepszy, ni przydziaowy, posiek wosiedlowej stowce oraz dokona drobnych zakupw wmiejscowym sklepie. Za prac, wzalenoci od norm iobowizujcych stawek, otrzymywano prawo do wykupienia 600 800 gram chleba na osob. Stachanowcy, podobnie jak wsystemach obozowych, mieli prawo do kilograma chleba, za osoby pozostajce na utrzymaniu (starcy iinwalidzi) do 400 gram. Podobnie dzieci do lat 12222. Jeli jednak uczszczay do szkoy, normy te mogy ulec zmianie nawet do wysokoci przydziau dla pracujcego, dorosego czowieka223. Niepracujcy nie mieli prawa do adnych przydziaw. Poniewa specprzesiedlecy nie zostali pozbawieni wszystkich praw obywatelskich, poza chlebem (teoretycznie) powinni otrzymywa miesicznie 600800 gram cukru isodyczy, do 400 gram tuszczw, 1,2 kilograma misa oraz tyle samo kasz imakaronw. Dzieci do 12 roku ycia miay prawo do 400600 gram cukru isodyczy, 400 gram misa iryb, 300 gram tuszczw oraz 800 gram kasz imakaronw224. Dodatkowe przydziay przysugiway take kobietom wciy imatkom karmicym. W rzeczywistoci normy te nie byy prawie nigdy respektowane. Przedsibiorstwa wykorzystujce zesacw byy zobowizane do zaopatrywania ich wywno, nie byy jednak wstanie si ztego wywiza. Powodem takiej sytuacji bya nie tylko za wola miejscowych wadz, lecz take, niezalene od nich, ogromne trudnoci aprowizacyjne panujce bez wyjtku na caym terytorium ZSRR. W takich warunkach nawet dostarczenie wystarczajcej iloci chleba okazywao si zadaniem niewykonalnym, tym bardziej gdy produkty przeznaczone dla zesacw przechodziy uprzednio przez kilkanacie punktw magazynowych iprawie kada zpracujcych tam osb uszczkna co dla siebie. Czasem to uszczknicie oznaczao zatrzymanie znacznej czci przydziaw. Byo to do atwe, bowiem wwielu osadach starano si zorganizowa tzw. ywienie kolektywne (stowki, punkty wydawania zupy itp.), gdzie do wsplnego kota szo to wszystko, co formalnie naleao si zesanym. Dziki temu byo mona nie tylko ukrywa niedobory ywnoci, ale wrcz przesuwa nalece do zesacw przydziay na rzecz innych, zainteresowanych grup, anawet kierowa je bezporednio do sprzeday wwyznaczonych specjalnie sklepach225.
Albin Gowacki, Ocali irepatriowa. Opieka nad ludnoci polsk wgbi terytorium ZSRR (194346), d 1994, s. 31. 223 AW, Wspomnienia, relacja Haliny Janikowskiej. 224 A. Gowacki, Ocali irepatriowa..., s. 32. 225 Raport szczegowy komisji Narkomles ZSRR zsierpnia 1940r. dla zastpcy Ludowego Komisarza Przemysu Lenego ZSRR M. I. Satykowa o warunkach pracy ibytu specprzesiedlecw..., s. 103104.
222
144
O alarmujcej sytuacji permanentnego niedoywienia zesacw ibrakw elementarnych produktw pisa chyba kady waniejszy raport NKWD. Nie czyni tego jednak, bynajmniej, ztroski o los ludzi. NKWD martwi wycznie fakt, e niedoywieni robotnicy nie byli wstanie wydajnie pracowa, co obniao spodziewane zyski. W raportach zKomi ASRR czytamy m.in.: [...] masowe wyywienie nigdzie nie zorganizowane, przydziay kaszy dla stowek nie s pobierane, poniewa nie ma stowek [...] Brak dostatecznej iloci cukru dla dzieci. Bardzo le zwyywieniem maych dzieci iniemowlt, mleka generalnie nie ma, lub jest wbardzo ograniczonych ilociach. Z powodu braku odpowiedniego wyywienia wwielu miejscach zarejestrowano przypadki chorb u dzieci226. Podobne niedocignicia odnotowano wKraju Krasnojarskim, kolejnym co do wielkoci skupisku zesacw. Kontrole NKWD zkwietnia 1940r. donosiy co nastpuje: Dyrektor zjednoczenia Kraslesprodtrog tow. Szczerbakow absolutnie niedostatecznie zaopatruje przesiedlecw wartykuy spoywcze, wszeregu osiedli [...] cakowicie brak produktw pierwszej potrzeby oraz jarzyn227. Pene zalece raporty pokontrolne wniczym nie zmieniy sytuacji deportowanych. Z chwil przybycia kolejnych grup wczerwcu 1940r. sytuacja zaopatrzeniowa ulega nawet pogorszeniu. Osady specjalne nadal nie posiaday sklepw, stowek ipiekar, za jako wypiekanego chleba okrelano jako bardzo z. Gotowy produkt by najczciej psurowy itylko wniewielkiej mierze skada si ztego, zczego powinien amianowicie mki228. Nie dziwio to osb uczestniczcych wjego przygotowaniu. Trudno jest wypiec chleb, jeli poowa produktw zostaa rozkradziona isprzedana, lub nie dowieziona. Poza tym, im w chleb by ciszy, tym mniej jego szo na przydzia dla pojedynczej osoby. To nic, e jego warto odywcza bya prawie adna, liczyo si wypenienie norm. W osadach, gdzie istniay stowki, nie byo lepiej. Jedyne, co mona byo tam dosta, to ten sam chleb iodrobina rozwodnionej zupy. Tuszcze (zarwno rolinne, jak izwierzce) oraz miso naleay wstowkach isklepikach do rzadkoci229. Nie powinno to dziwi, skoro po dowiezieniu masa do lecej wrejonie syktywdyskim osady Wojel, nalecej do palewickiego lenego gospodarstwa
Raport szczegowy starszego inspektora sanitarnego Komi ASRR z9 lipca 1940r. dla Ludowego Komisarza Ochrony Zdrowia Komi ASRR Aleksandra Poleszczykowa o rezultatach kontroli warunkw bytowych specprzesiedlecw osadnikw wierchouskiego punktu lenego (lesopunktu) noszulskiego lenego gospodarstwa transportowego (lesotransportnoje choziajstwo, lestranchoz), CGA, Komi, f. 605, op. 4, d. 46, s. 59. 227 Uchwaa Komitetu Wykonawczego Rady Deputowanych Ludowych Kraju Krasnojarskiego z21 kwietnia 1940r. o rozmieszczeniu wKraju Krasnojarskim wysiedlonych osadnikw, GARF, f. 5446, op. 31, d. 147, s. 76. 228 Raport szczegowy komisji Narkomles ZSRR zsierpnia 1940r. dla zastpcy Ludowego Komisarza Przemysu Lenego ZSRR M. I. Satykowa o warunkach pracy ibytu specprzesiedlecw..., s. 103. 229 Ibidem, s. 103104.
226
145
przemysowego (lesopromyszlennoje choziajstwo, dalej lespromchoz) trustu Wyczegdales, zesacy otrzymali prawo do wykupienia po 50 gram na osob, za miejscowa kadra po 0,5 kilograma. W innym, wykrytym przez NKWD przypadku, z25 skrzy zwyrobami cukierniczymi, przeznaczonych dla dzieci specprzesiedlecw, miejscowe wadze zatrzymay dla siebie 20. W wielu osadach specjalnych miejscowi robotnicy leni uzyskiwali prawo do zaopatrywania si wtych samych sklepikach co zesacy, tylko wspecyficznie radziecki sposb od zaplecza. Takim sposobem wjednej zosad dwie miejscowe kobiety nabyy 32 kilogramy kaszy mannej przeznaczonej dla niemowlt230. Wygodzeni ludzie starali si zdoby ywno wjakikolwiek inny sposb. Dopki byy rzeczy na wymian, za komendant na tyle ludzki, i przymyka oko na wyprawy do pobliskich osad wcelu wymiany ubra, pocieli czy te rodowej biuterii na mleko, ziemniaki ijajka, jako sobie radzono. Gorzej byo, gdy koczyy si rzeczy na wymian, lub nadgorliwy enkawudzista zabrania opuszcza osady. Wtedy jednym ze sposobw ratowania ycia by zbir owocw runa lenego. Byo to zadanie dla najmodszych, nie pracujcych jeszcze na cince dzieci. Suszone grzyby ijagody (zwaszcza borwki) ocaliy wczasie zimy niejedno zesacze ycie. Jeli wpobliu przepywaa rzeka, mona byo sprbowa szczcia owic ryby. Wszystkie te zajcia zostay scedowane na modsze dzieci, gdy wadze nie byy skonne wokresie napitych planw produkcyjnych do zwalniania dorosych. Niestety, jeli rodzina bya liczna, azarobionych pienidzy iprzydziaowego chleba mao widmo mierci godowej nieraz zagldao woczy. Wtedy jado si wszystko co moliwe bulwy kwiatw, licie pokrzywy, dziki szczaw, czeremch231. * * * Gwne rnice pomidzy specprzesiedlecami azesanymi wtrybie administracyjnym polegay na rodzaju poywienia oraz warunkach, jakie naleao speni, by je otrzyma. W przypadku ludnoci zesanej na pnoc, jak ju wspominaem, obowizek zaopatrzenia spoczywa na miejscowych przedsibiorstwach. W Kazachstanie, jeli ju kochoz zobowizywa si do wypacania zaliczkowego wynagrodzenia za prac, byy to najczciej produkty nieprzetworzone ziarno lub proso oraz niewielkie sumy pienidzy, praktycznie bez znaczenia. O ile specprzesiedlecy mogli zaopatrzy si wmiejscowych sklepikach wprodukty po cenach pastwowych, o tyle zesani wtrybie administracyjnym za ywno pacili wedug cen bazarowych kilka, anawet kilkunastokrotnie wyszych. To za zgry przesdzao o wartoci nabywczej otrzymanych pienidzy. Zesacy na pnocy mieli te stosunkowo atwy dostp do alternatywnych rde po230 231
Ibidem. Aleksandra Kowalska-Siry, Przeklta tajga, w: D. Bokowski, Jak pisklta zgniazd..., s. 180.
146
ywienia, jakimi byy dziko rosnce byliny, jagody, grzyby, maliny, borwki itp. oraz np. ryby wokolicznych rzekach. Przy braku innych witamin ratowao to ludzi przed awitaminoz oraz jej skutkami kurz lepot iszkorbutem (cyng). Na poudniu ZSRR sytuacja znacznie si komplikowaa. Pomimo stosunkowo wikszej swobody wporuszaniu si iprzebywania na terenach produkcji m.in. zb, misa czy mleka, deportowani do Kazachstanu znajdowali si wgorszej sytuacji aprowizacyjnej ni ich wsptowarzysze niewoli zpnocy. Szansa znalezienia poywienia wstepie lub najbliszych okolicach osady, mimo obfitoci rolin bya bardzo nika. Nikt zzesacw nie zna tamtejszej flory ifauny, co uniemoliwiao praktyczne jej wykorzystanie. Wystpoway tu wprawdzie niektre gatunki mniej lub bardziej jadalnych odmian np. szczawiu, jednak byo ich bardzo niewiele. Mona byo take apa stepowe zwierzta, owi ryby lub polowa na ptaki. Niestety, nie byo ich, podobnie jak rolin jadalnych, wystarczajco duo, by rozwizay problemy aprowizacyjne. Podstaw wyywienia by chleb. Odmowa jego sprzeday bya dla wielu rodzin prawdziwym dramatem. Zdarzay si sytuacje, gdy zdesperowani zesacy zgaszali si do miejscowych wadz zprob o zaopiekowanie si dziemi, gdy nie s wstanie zagwarantowa im minimum wyywienia232. Poniewa chleba zawsze brakowao, miejscowa ludno pieka go we wasnym zakresie. Zesacy, zamiast chleba, otrzymywali najczciej ekwiwalent wzbou, ktre mieli zagospodarowa wedug wasnego uznania. W okresie poprzedzajcym amnesti Polacy, nie bdcy penoprawnymi czonkami kochozu lub sowchozu, mieli wprawdzie prawo do reglamentowanych przydziaw chleba, byy ono jednak bardzo zrnicowane. W jednych kochozach mona byo otrzyma go 300400 gram na osob, winnych nawet do 600 gram. Permanentny gd sprawi, e jedynym sposobem zdobycia odrobiny ywnoci staa si kradzie zkochozowych oraz sowchozowych pl, magazynw iskadw. Musiaa ona uzupeni nie zawsze skuteczne zbieractwo. Kradziono wszystko, co miao jakkolwiek warto odywcz. Techniki kradziey opieray si gwnie na wnikliwiej obserwacji miejscowej ludnoci, lub udzielanych przez ni dobrych radach. Najbardziej podanym miejscem zatrudnienia byy wtakich przypadkach magazyny oraz wszelkie inne miejsca, gdzie gromadzono, bd przechowywano zboe, ziemniaki, buraki pastewne czy kapust. Niemniej wane byy wyprawy na pola wcelu pozyskania skoszonych kosw, lub pozostawionych wziemi, czasem wiadomie nie zebranych ziemniakw. Wszystkie te formy zdobywania ywnoci byy zagroone jednak surowymi wyrokami za kradzie wasnoci pastwowej. Obowizywaa przy tym niepisana zasada: lepiej niech si zmarnuje, ni trafi do kochonikw233.
232 233
Ibidem, s. 78. Ibidem, s. 8587.
147
Jeli wpobliu osady by niewielki kawaek lasu to starano si zbiera grzyby, sok brzozowy iowoce dziko rosncych drzew, atake apa we wnyki drobne gryzonie iptaki. Pozwalao to uzupeni niedostatek poywienia, atake poczyni skromne zapasy na okres zimy iprzednwka. Mona te byo zdoby ywno na drodze wymiany, jednak otrzymywane produkty byy najczciej niewspmierne do wartoci oddawanych rzeczy234. Niektrych zesacw od godu ratoway przydzielane przez kochozy isowchozy dziaki przyzagrodowe. Ich utrzymanie wymagao duego wysiku fizycznego, zwaszcza przy nawadnianiu, wzamian za co jesieni mona byo zebra nawet do obfite plony (ziemniaki, fasol, buraki, cebul, czosnek, ogrki)235.
Zdrowie i higiena Powizane byy cile zsytuacj mieszkaln, charakterem pracy, wyywieniem oraz typem zesania, pozostajc na niezmiennie zym poziomie prawie przez cay okres pobytu ludnoci polskiej na terenie ZSRR. Wakim problemem, zktrym borykali si zesacy na pnocy, by brak ani, miejsc do prania oraz zwykych wiader imis umoliwiajcych zmycie zsiebie caodziennego brudu. Do tego dochodziy antysanitarne warunki panujce wbarakach, przepenienie, nie wystarczajca iloci dow na odpadki izaatwianie potrzeb fizjologicznych, brak punktw dezynfekcji iodwszawiania, atake wystpujce wogromnych ilociach insekty wszy, pluskwy ikaraluchy236. W osadach brakowao najprostszych rodkw medycznych ipersonelu. Felczer, ktry mia prawo zwolni zesaca zpracy, lub przenie do lejszej, czsto znajdowa si wosadzie odlegej o kilka, anawet kilkanacie kilometrw, akomendanci niechtnie udzielali zwolnie na udanie si do punktu medycznego. Zdarzao si, e decyzje o dostarczeniu do szpitala zapaday zbyt pno ichory wczasie drogi, bd zaraz po dowiezieniu, umiera237. Wszdzie brakowao pielgniarek ilekarzy238, za zatrudnianie lekarzy-zesacw wpierwszym okresie zsyki nie wchodzio zupenie wgr.
Nie byo to oczywicie specyfik wycznie Kazachstanu. Odwieczna zasada poday ipopytu powodowaa, e ceny ywnoci na wolnym rynku byy bardzo wysokie na caym terenie ZSRR, cho, co ciekawsze, wanie na poudniu utrzymyway si na najwyszym poziomie. 235 S. Ciesielski, op. cit., s. 84. 236 Raport Ludowego Komisariatu Ochrony Zdrowia Komi ASRR z10 lutego 1941r. dla RKL Komi ASRR o rezultatach kontroli warunkw bytowych specprzesiedlecw pracujcych wprzedsibiorstwach trustw Komiles iWyczegdales, CGA Komi, f. 605, op. 4, d. 67, s. 6667. 237 Eulalia Olsiewicz, Dziecistwo na zsyce, w: D. Bokowski, Jak pisklta zgniazd..., s. 247250. 238 Uchwaa Komitetu Wykonawczego Rady Deputowanych Ludowych Kraju Krasnojarskiego..., s. 76.
234
148
Osady specjalne byy oddalone od miejsc, wktrych znajdoway si punkty szpitalne dziesitki, anawet setki kilometrw. Dotarcie do takiego punktu, mieszczcego si nieraz wtakim samym baraku, wjakim przebywali zesani, wcale nie oznaczao, e znajdzie si tam oczekiwany ratunek. Na miejscu brakowao bowiem wszystkiego od czystej pocieli itermometrw, po podstawowe leki irodki farmaceutyczne239. Bardzo duo zaleao wwczas od umiejtnoci ichci miejscowej suby zdrowia, ktra nawet wtakich warunkach potrafia dokona cudw. Prawdziw szans powrotu do zdrowia byy jednak nie leki, lecz spokj, wypoczynek iw miar regularne odywianie, zzasady duo lepsze, ni codzienna racja chleba italerz zupy. Na zesaniu szpital peni, podobnie jak wobozach, rol swoistego sanatorium, do ktrego trafiali gwnie ludzie zdystrofi, gbok awitaminoz czy zaawansowan grulic. Najczstszymi chorobami na pnocy byy: zapalenie puc, grulica, urazy powypadkowe oraz choroby ukadu oddechowego iprzewodu pokarmowego. Sytuacja komplikowaa si zchwil wybuchu (w rezultacie brudu iniedoywienia) chorb zakanych, np. tyfusu240. Epidemie dotykay wpierwszej kolejnoci osoby stare ichore oraz dzieci. Wadze zdaway sobie wpeni spraw ze stanu zdrowia zesacw, jednak szczegowe zalecenia, podobnie jak wprzypadku spraw mieszkaniowych, pozostaway wycznie na papierze241. Co ztego, e zlecano przedsibiorstwom stworzenie wkadej osadzie wpeni wyposaonego punktu felczerskiego oraz szybk budow szpitala, skoro funduszy nie starczao nawet na podstawowe rodki medyczne, jak jodyna, woda utleniona, wgiel, opatrunki czy leki przeciwgorczkowe dla ju istniejcych punktw medycznych. * * * Na poudniu do zych warunkw sanitarnych dochodzi niekorzystny dla polskiej ludnoci klimat. Okazao si, e wprawdzie zimno le wpywa na ogln kondycj deportowanych, jednak zapobiega niektrym chorobom gwnie zakanym iukadu pokarmowego. Najczstsz przyczyn zachorowa, zwaszcza zakanych, by (tak jak wszdzie) brak rodkw czystoci iwody oraz wszawica iwierzb. Tyfus by szczeglnie niebezpieczny wokresach nasilajcego si godu oraz upaw, ktre uniemoliwiay utrzymywanie nawet najbardziej prymitywnej higieny. Z powodu braku
Raport Ludowego Komisariatu Ochrony Zdrowia Komi ASRR z10 lutego 1941r. dla RKL Komi ASRR o rezultatach kontroli warunkw bytowych specprzesiedlecw..., s. 6667. 240 Notatka szczegowa komisji kontrolnej Ludowego Komisariatu Ochrony Zdrowia RFSRR ze stycznia 1941r. o przypadkach chorb zakanych wrd kontyngentu specjalnego w1940 r., CGA Komi, f. 605, op. 4, d. 67, s. 16. 241 Instrukcja Ludowego Komisariatu Ochrony Zdrowia RSFRR z30 stycznia 1941r. o organizacji obsugi sanitarno-medycznej wrd specprzesiedlecw, ibidem, s. 6063.
239
149
wody ipapieru nie byo mona waden sposb podmy si po zaatwieniu potrzeb fizjologicznych, co bardzo czsto koczyo si wybuchem epidemii czerwonki242. Rwnie grony by dur brzuszny, wywoywany spoywaniem brudnych, lub niewieych produktw. Jak donosiy pniejsze raporty pracownikw polskiego aparatu opieki, do nadejcia amnestii dur by jedn znajczstszych przyczyn zgonw obywateli polskich wokolicach Semipaatyska243. Zupenie nie znan chorob bya malaria. Zapadnicie na ni itowarzyszce temu ataki wysokiej gorczki osabiay itak wycieczone organizmy, przyczyniajc si porednio do wielu innych chorb zwaszcza ukadu oddechowego. Zapasy chininy waptekach bardzo szybko okazay si niewystarczajce, za kolejne, sporadyczne dostawy, prawie nigdy nie docieray do oddalonych kochozw isowchozw. Oddzielny problem stanowiy wszelkiego rodzaju awitaminozy. O ile latem niedobr witamin dawa si jeszcze uzupeni (mona byo znale dziko rosnce roliny, lub te korzysta zupraw na przydomowych dziakach), o tyle zim ina przednwku na szkorbut oraz kurz lepot zapaday setki osb244. Pod tym wzgldem sytuacja na pnocy, gdzie przez cay rok przynajmniej mona byo przygotowa wywar zigliwia, lub znale pod niegiem dziko rosnce jagody, bya znacznie lepsza. Wielu tragedii udaoby si zapewne unikn, gdyby nie kopoty zdostaniem si do szpitali. Na poudniu ZSRR liczby punktw szpitalnych iambulatoryjnych bya nieco wiksza, jednak problemy pozostaway te same245. Aby dosta si do izby przyj bya potrzebna zgoda brygadzisty iosoby decydujcej o przydziale transportu, lub dobra wola kochonika posiadajcego woa iarb. Zarwno zgoda, jak idobra wola, zaleay czsto od posiadanych przez zesaca rzeczy nadajcych si na apwk. Jeli udao si zaatwi transport, podr trwaa nawet kilka dni246. Stan sanitarny szpitali, podobnie jak na pnocy, pozostawia wiele do yczenia. Przepenienie sal powodowao, e chorzy czsto leeli bezporednio na pododze, ajeli tej nie byo, na glinianym klepisku247. W tych warunkach o wyzdrowieniu decydowaa gwnie odporno organizmu, wypoczynek iregularne posiki248. Nic wic dziwnego, e czstym lekiem, przypisyKazimierz Obuchowski, Uwagi psychologa o zsyce wMajkainie, w: Polacy wKazachstanie..., s. 431. 243 miertelno obywateli polskich wZSRR, AAN, Zesp Ministerstwo Pracy iOpieki Spoecznej Rzdu RP wLondynie (dalej MPiOS), sygn. 25, s. 98. 244 E. Olsiewicz, op. cit., s. 238239. 245 Kazachstan wpieriod Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny Sowietskogo Sojuza. Sbornik dokumientow imatieriaow, t. 2: 19441945 gg., Ama-Ata 1967, s. 98. 246 S. Ciesielski, op. cit., s. 160. 247 Ibidem, s. 161. 248 Witold Zomanoff, Wygnanie zojczyzny, w: J. Hildebrandt, I. Jaboska, H. Jakiewicz, W. Zomanoff, Wsplny los. Pamitniki iwspomnienia zzesania, Wrocaw 1991 (Dodatek do Literatura Ludowa nr 16, Wrocaw 1991), s. 195.
242
150
wanym przez lekarzy, byy po prostu podwjne porcje obiadowe, ratujce nie tylko ycie chorego, ale ijego najbliszej rodziny, zktr mg si podzieli np. zaoszczdzonym chlebem249.
Dzieci Pomimo rnorakich szacunkw, bez dalszych szczegowych bada (szczeglnie rde radzieckich) nie da si ustali faktycznej liczby polskich dzieci deportowanych wgb ZSRR. Przyjmujc dane ze znanych nam dokumentw NKWD za wmiar poprawne, mona j oszacowa orientacyjnie na okoo 130 tys., awic co najmniej 1/3 ogu zesacw250. W czasie deportacji lutowej dzieci stanowiy okoo 6065 tys. wszystkich wywiezionych, wczasie deportacji kwietniowej okoo 26 tys., wczasie deportacji czerwcowej 1940r. okoo 2325 tys., natomiast wczasie deportacji czerwcowej 1941r. okoo 1520 tys.251. Do tego naley doliczy dzieci, ktre dostay si wgb ZSRR wrnych innych okolicznociach: wwyniku aresztowa za dziaalno kontrrewolucyjn, jak bya m.in. przynaleno do przedwojennego harcerstwa izesania do dziecicych kolonii pracy poprawczej252; wwyniku odebrania rodzicom po przyapaniu na nielegalnym przekraczaniu granicy; wwyniku masowych wywzek kolonii letnich iobozw zzachodnich obwodw Biaoruskiej iUkraiskiej SRR wprzededniu wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej (np. kolonie letnie zZaleszczyk zostay wywiezione do pnocnego Kazachstanu, za kolonie letnie zDruskiennik m.in. do obwodu czkaowskiego253); wwyniku przymusowego kierowania do pracy wgbi ZSRR modziey zinternatw szk zawodowych (np. zSokki wwojewdztwie biaostockim254).
249 Jan Kotowicz, Wspomnienia, Archiwum Naukowe Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego (dalej AN PTL), Zbir pamitnikw zesacw polskich (dalej Pamitniki), sygn. 151/s, s. 12. 250 Obliczenia wasne autora na podstawie: Raport naczelnika OTSP GUAG-u NKWD M. Konradowa zsierpnia 1941r. o liczebnoci mczyzn, kobiet idzieci wskadzie rodzin osadnikw iuchodcw..., s. 195; A. Gurianow, Cztery deportacje..., s. 119122; S. Ciesielski, op. cit., tab. s. 44 oraz s. 189192. 251 W zalenoci od szacunkw NKWD dotyczcych liczby zesacw dowiezionych na miejsce zterenw Zachodniej Ukrainy iBiaorusi. Take ustalenie liczby dzieci wrd obywateli polskich deportowanych zterenu Litewskie SRR jest na tym etapie bada bardzo trudne. 252 Irena Wasilewska, Za winy niepopenione, rozdziay VI iVII, Rzym 1945. 253 D. Bokowski, Jak pisklta zgniazd..., s. 4041. 254 Ibidem.
151
Zakadajc, e przypadkw takich mogo by co najmniej kilka tysicy, liczba dzieci polskich, ktre znalazy si wgbi ZSRR do sierpnia 1941r. moe sign nawet 135140 tys.255 Najmodsi zesacy od chwili dowiezienia na miejsce poddani zostali takim samym represjom, jak osoby dorose. Gd, zimno, praca ponad siy ifatalne warunki bytowe wpyway niekorzystnie zarwno na ich rozwj fizyczny, jak iemocjonalny. Ogromny wpyw na psychik miaa te mier, zktr spotykay si bezporednio nie tylko na zesaniu, ale iw czasie podry. Pracujcy po 12 godzin na dob rodzice nie mieli moliwoci zajmowa si domem, co bardzo szybko zmuszao je do samodzielnoci256 opieki na modszym rodzestwem, zbierania opau, noszenia wody, przygotowywania posikw, zbierania wlesie rolin iowocw nadajcych si do jedzenia, utrzymywania czystoci wbarakach, anawet ebrania, wcelu podreperowania domowego budetu. Wszystkie dzieci, ktre ukoczyy 12 rok ycia, miay obowizek na rwni zdorosymi pracowa wcelu otrzymania przydziau chleba257. Byy to gwnie drobne prace lene: zbieranie ipalenie gazi, oczyszczanie miejsc cinki, przygotowywanie opau, zbir ywicy iowocw runa lenego oraz polowe: zbirka siana bd zboa, pielenie pl, wypas byda itrzody, przygotowywanie iprodukcja cegie zsiana ikiziaku, polowanie na drobne gryzonie niszczce pola, oporzdzanie byda, czyszczenie obr ichleww, zbir baweny, przygotowywanie opau ipalenie wparnikach, wktrych gotowano przez ca dob poywienie dla
Liczb 132 tys. podaje wswych pracach Tadeusz Bugaj, jednak zaznacza, e chodzi tu o wszystkie dzieci imodzie wwieku do 18 lat; zob.: T. Bugaj, Dzieci polskie wZSRR iich repatriacje 19391952, Jelenia Gra 1986, s. 14. Podobne szacunki (okoo 130135 tys.) podaje wswej pracy Elbieta Trela, Edukacja dzieci polskich wZwizku Radzieckim wlatach 19411946, Warszawa 1983, s. 1718. Z kolei ambasador S. Kot liczb polskich dzieci wZSRR szacowa na okoo 160 tys.; zob.: S. Kot, Rozmowy..., s. 263. Sztab Armii Polskiej wZSRR podawa, e wgb ZSRR trafio okoo 140 tys. polskich dzieci; zob.: Dokumenty imateriay do dziejw stosunkw polsko-radzieckich, t. VII, Warszawa 1973, s. 379. Niestety, nie jest tam do koca sprecyzowane, czy chodzio tu o polskie dzieci zracji narodowoci, czy te obywatelstwa, bowiem inne dane emigracyjne ztego okresu mwiy o okoo 379,5 tys. dzieci deportowanych wgb ZSRR; zob.: Ludno wywieziona przymusowo zPolski do ZSRR przez okupacyjne wadze radzieckie wlatach 194041, wedug pci iwieku, w: Polska Wschodnia okupowana wlatach 19391941 przez ZSRR, Hoover Institution on War, Revolution and Peace (dalej HI), Anders Collection, pudo 68, doc. 62c, tab. 27. Pniejsze badania emigracyjne mwiy o 138 tys. dzieci; zob.: J. Siedlecki, op. cit., s. 46. Z kolei Piotr aro, na podstawie materiaw emigracyjnych, pisa o 300 tys. dzieciach deportowanych wgb ZSRR; zob.: P. aro, Ludno polska wZwizku Radzieckim wczasie II wojny wiatowej, Warszawa 1990, s. 132. Wspczesne szacunki zblione s do tych, podawanych przez T. Bugaja; zob.: S. Ciesielski, op. cit., s. 189190. 256 E. Olsiewicz, op. cit., s. 238. 257 S. Ciesielski, op. cit., s. 125; ucjan Z. Krlikowski, Skradzione dziecistwo, Krakw 1991, s. 29 i31; Tryptyk kazachstaski. Wspomnienia zzesania Mariana Papiskiego, Rodziny Maachowskich iLesawy Domaskiej, wybr ioprac. W. liwowska, M. Giejewska, J. Ankudowicz, Warszawa 1992, s. 236.
255
152
wi258. Dzieci poniej 12 roku ycia nakaz ten formalnie nie dotyczy, jednak wiele znich podejmowao si wszelkich prac (nawet za cikich, jak na swj wiek), aby cho troch pomc rodzinie. Rodzice, ktrzy nie byli wstanie utrzyma dzieci przy yciu oddawali cz znich do radzieckich domw dziecka. Tu jednak warunki rzadko kiedy byy lepsze, ado tego dochodziy nieustanne szykany zarwno ze strony personelu, jak iwychowankw. Rozdzielanie rodzestwa, zakazywanie pod grob kar mwienia po polsku, wymiewanie si zojczyzny ijzyka, czy te terror ze strony zorganizowanych grup najstarszych wychowankw, wymuszajcych oddawanie minimalnych przydziaw chleba, byy wwielu placwkach opiekuczych na porzdku dziennym259. Duszy pobyt wnich doprowadza te niezmiennie do wynaradawiania. O ile starsze dzieci potrafiy sobie ztym jako radzi, o tyle modsze, zabrane przez rodzicw np. po amnestii, bardzo czsto nie posugiway si ju prawie wcale jzykiem ojczystym260. By to nieunikniony wynik braku kontaktu zmow rodzinn oraz presji, aby porozumiewa si zreszt grupy wjzyku, jakim mwi pozostali. W najtragiczniejszej sytuacji byy dzieci oddawane do placwek opiekuczych zpowodu mierci najbliszych czy to wczasie transportu, czy te ju na miejscu261. Pomimo e zesacy starali si pomaga sobie nawzajem, mao kto mia odwag wzi na siebie odpowiedzialno za dwjk, trjk czy nawet czwrk maych dzieci, nawet jeli najstarsze pracoway. Nieraz tylko dziki determinacji najstarszego rodzestwa udawao si zapobiec rozdzieleniu braci isistr po dietdomach. Czasem jednak nic nie mogo ich przed tym uchroni262. W takich sytuacjach dzieci te prawie zawsze pozostaway wZSRR, ulegajc nieodwracalnemu zrusyfikowaniu263. W wielu przypadkach jedynym ratunkiem okazywaa si radziecka szkoa, gdy uczszczajce do niej dzieci traktowano jako osoby pracujce, ztym za wiza si zwikszony przydzia chleba264. Z uczszczaniem do szk bywao jednak bardzo rnie. Wielu rodzicw nie chciao posya tam swych dzieci, obawiajc si, e bd one wynaradawiane iprzerabiane na dobrego, radzieckiego obywatela265. Rnie te byo zegzekwowaniem obowizku szkolnego,
AW, Wspomnienia, relacje: Ryszarda Tatarczuka, Haliny Szymaskiej, Aleksandry Gralskiej, Alicji Maliny, Marii Cylman, Stanisawy Starosto, Walerii Lesiw, Aleksandry KowalskiejSiry, Emilii Jarosiskiej iWandy Domalewskiej. 259 Emilia Jarosiewicz, Stalin nam ojcem, w: D. Bokowski, Jak pisklta zgniazd..., s. 251258. 260 E. Olsiewicz, op. cit., s. 263, Halina Gaziewska-Stefanowska, Boga nie ma..., w: D. Bokowski, Jak pisklta zgniazd..., s. 167 261 Krystyna Kodnicka, Mama nie yje, w: D. Bokowski, Jak pisklta zgniazd..., s. 185186. 262 AW, Wspomnienia, relacja Haliny Szymaskiej. 263 H. Gaziewska-Stefanowska, op. cit., s. 167; E. Jarosiewicz, op. cit., s. 252262. 264 AW, Wspomnienia, relacja Haliny Janikowskiej. 265 S. Ciesielski, op. cit., s. 194; zob. te: Tryptyk kazachstaski..., s. 115.
258
153
mimo e kade dziecko powinno chodzi do szkoy przynajmniej do 12 roku ycia266. Miejscowym wadzom byo to wwielu przypadkach obojtne, anawet nie na rk, naleao bowiem takie dzieci ywi zgodnie zpodwyszonymi normami zamiast, za mniejszy przydzia chleba, wysa do pracy bardziej zich punktu widzenia uytecznej. Pobyt wszkole mg przynie wymierne korzyci jakimi bya nauka jzyka iprzedmiotw cisych (np. matematyki)267, bd sta si jeszcze jednym miejscem upodlania ze strony nadgorliwych nauczycieli-komunistw iwrogo przez nich ustawianych uczniw268. Wtedy jedyn szans zachowania kontaktu zojczystym jzykiem byy organizowane potajemnie komplety, recytacje wierszy, bd opowiadanie najbardziej popularnych powieci (gwnie historycznych)269. Jeli za udao si komu zabra ze sob podrczniki, korzystay znich wszystkie okoliczne dzieci270. Nie wszystkie dzieci zostay deportowane wraz zrodzicami. Zdarzay si przypadki umieszczania polskiej modziey wwychowawczych koloniach karnych, wktrych, niczym wobozach, podstawowym obowizkiem uwizionych bya cika praca fizyczna, uzupeniana nieustann, brutaln resocjalizacj, opart na komunistycznej propagandzie. Polskie dzieci byy szykanowane iprzeladowane przez przebywajcych tam modocianych kryminalistw. O warunkach panujcych wdziecicych imodzieowych koloniach karnych wiadomo stosunkowo niewiele. Nie rniy si one wwikszoci od warunkw panujcych wagrach, aczasem, prawdopodobnie, byy nawet gorsze271. Nie znany te nadal pozostaje odsetek polskich dzieci, ktre mogy trafi do tych miejsc272, szczeglnie, e za przestpstwa, zarwno natury kryminalnej, jak ipolitycznej, zgodnie zradzieckim kodeksem karnym odpowiaday ju dzieci, ktre ukoczyy 12 rok ycia273.
A. Kowalska-Siry, op. cit., s. 181. AW, Wspomnienia, relacja H. Janikowskiej; Stanisaw Szponder, Tak nas powrcisz, AN PTL, Pamitniki, sygn. 28/s, s. 18. 268 Stanisaw Kraiski, Jeden za wszystkich..., w: D. Bokowski, Jak pisklta zgniazd..., s. 266. 269 S. Ciesielski, op. cit., s. 196. 270 Eugeniusz Iwanicki, Wrg towarzysza Stalina. Wspomnienia zKazachstanu 19401946, d 1990, s. 135136; Tryptyk kazachstaski..., s. 37; Maria Januszkiewicz (G. Jonkajtys-Luba), Kazachstan, Pary 1981, s. 48, 50; Ryszard Piotrowski, Smak kazachstaskiego piounu, Warszawa 1991, s. 5455. 271 I. Wasilewska, op. cit., rozdzia VII. 272 Sawomir Kalbarczyk uwaa, e wysyanie dzieci do kolonii karnych nigdy nie przybrao masowych rozmiarw. Podaje te ustalone do dzi miejsca osadzenia polskich dzieci: Biegorod, Kijw, Starodub, Wierchoturije, Nadwojcy, Ufa, Chabarowsk; zob.: S. Kalbarczyk, Wykaz agrw sowieckich miejsc przymusowej pracy obywateli polskich wlatach 19391943, cz. II, Warszawa 1997, s. 22. 273 Kodeks Karny Rosyjskiej FSRR zczerwca 1942 r., rozdzia III, art. 12; zob. te: J. Siedlecki, op. cit., s. 5658 oraz: S. Kalbarczyk, ibidem, s. 2121.
267 266
154
miertelno Osabienie drog, fatalne warunki mieszkalne, zimno, niedoywienie, choroby icika praca sprawiy, e bardzo szybko na zesaniu pojawiy si pierwsze ofiary. Umierali gwnie najsabsi osoby stare iobonie chore, niemowlta, mae dzieci oraz ludzie wycieczeni podr iprac ponad siy. O przeyciu decydowao najczciej zahartowanie, umiejtno dostosowania si do otaczajcej rzeczywistoci, spryt inie zaamywanie si mimo przeciwnoci losu274. Niemniej wana bya liczba osb wrodzinie pozostajcych na utrzymaniu pracujcych. Pod tym wzgldem najcisz sytuacj mieli osadnicy, gdzie przecitna rodzina liczya pi osb. Do tego naley doda znaczny odsetek rodzin, wktrych byo czworo, picioro, anawet wicej dzieci, czsto wwieku od kilku miesicy do 810 lat. Rwnie za bya sytuacja rodzin zesanych wtrybie administracyjnym. W najlepszym, stosunkowo, pooeniu byy rodziny uchodcw, ktre skaday si przecitnie z34 osb, przy czym odsetek dzieci by tu zdecydowania najniszy. Co ciekawsze, o przetrwaniu nie zawsze decydowaa sia fizyczna. Bardziej chodzio o wspominan ju wczeniej umiejtno przystosowania si. Dlatego te mona byo zaobserwowa wyszy wskanik miertelnoci wrd nawykych do cikiej pracy rodzin chopskich (oderwanych jednak od swej ojcowizny), ni wrd pochodzcych ze rodowisk zurbanizowanych rodzin zwyszym wyksztaceniem, ktre niejako wpsychice miay zakodowan umiejtno dostosowywania si do rnorakich sytuacji iwarunkw. Ludzie wyksztaceni potrafili atwiej przetrwa wszelkie szykany iutrzyma wsobie wiar wrych zmian sytuacji oraz powrotu do ojczyzny, byli bowiem swoistym nonikiem narodowej pamici o represjach, jakie stay si udziaem Polakw wokresie zaborw icarskiej zsyki na Sybir. Tym, co decydowao o stosunkowo niskiej miertelnoci wprzypadku uchodcw (pomimo pobytu wwarunkach bytowych zblionych do rodzin osadnikw) bya umiejtno zorganizowania si ipomagania sobie oraz posiadanie poszukiwanych wszdzie umiejtnoci izawodw (szewc, krawiec, szwaczka)275. Due znaczenie miaa te pomoc nadchodzca wpostaci paczek od rodzin iznajomych. Gdyby nie ona oraz przekazy pienine, sytuacja wielu rodzin uchodczych byaby zpewnoci duo gorsza276. Kiedy patrzy si na warunki, wjakich przebywaa polska ludno zesana do ZSRR, nasuwa si nieodparcie pytanie, jakim cudem udao si jej przetrwa ten
studium tego problemu na przykadzie Kazachstanu zob.: Ewa Kowalska, Przystosowa si lub zgin.... Uwagi do problem adaptacji Polakw wmiejscach przymusowego osiedlenia wKazachstanie, w: Polacy wKazachstanie..., s. 309318. 275 Nigdzie indziej nie odnotowano przeradzajcych si wbunty istrajki przypadkw zbiorowych protestw przeciwko zemu traktowaniu przez miejscowe wadze oraz pracy ponad siy; zob.: Henryk Grynberg, Dzieci Syjonu, Warszawa 1994, s. 9394, 9698. 276 Ibidem, s. 86, 96, 101, 103.
274 Doskonae
155
koszmar. Co sprawio, e nie wymara wlenych barakach istepowych ziemiankach? Odpowied na nie jest bardzo zoona. Warunki, wjakich przyszo y zesacom, byy na pewno skrajnie ze, lecz nie mona chyba powiedzie o nich, e byy zabjcze. Ludno deportowana znormalnych domw wgb syberyjskich lasw izmuszona do wyrbu drzew, bya (co raczej nie ulega wtpliwoci) zgry skazana na powolne wyniszczenie, jednak, tak jak wkadych warunkach (take wojennych), ludzie zczasem przyzwyczajali si iadoptowali do zastaej sytuacji. Po okresie szoku, przeraenia, zaamania iwynikych ztego wysokich strat uczyli si sposobw na przetrwanie kradziey, faszowania norm, wykorzystywania do maksimum tego wszystkiego, co daje las. Przy yciu trzymaa ich rwnie nadzieja, e jest to okres przejciowy, e zczasem wszystko si odmieni. Take organizmy zaadoptoway si zczasem do nowych warunkw. Faktem niezaprzeczalnym jest, e koszty takiej adaptacji byy ogromne, ie znaczny odsetek zesacw zmar, jednak zpunktu widzenia wadz nie miao to wikszego znaczenia. Na zesaniu przebywali przecie wrogowie ludu, ktrych tylko wten sposb mona byo jak czsto pisano wdokumentach NKWD opanowa. Analogiczna sytuacja staa si udziaem rodzin zesanych do Kazachstanu. I tu jedynym ratunkiem bya adaptacja, ajej koszty rwnie wysokie, co na pnocy. Dziki pomocy miejscowej ludnoci, udao si zczasem zesacom zdoby niezbdne do ycia umiejtnoci kradziey zboa iziemniakw zpl kochozowych, uprawiania dziaek przyzagrodowych, dostania si do pracy do administracji lub magazynw, gdzie atwiej faszowa dniwki ikra ziarno. Zdobyte umiejtnoci pozwalay na wypenianie norm, atym samym otrzymywanie stawek takich samych, jak pozostali kochonicy. Z czasem, cz zesaczych rodzin wybudowaa, wykupia lub wydzierawia ziemianki, sposobem istylem ycia zbliajc si do reszty mieszkacw kochozw isowchozw. Od tej chwili miertelne niwo zbieray gwnie choroby zakane oraz malaria, ktra atakowaa cakowicie na ni nie odporne zesacze organizmy. * * * O tym, jaki by faktyczny poziom zgonw wrd deportowanych wokresie poprzedzajcym amnesti, zarwno badacze krajowi, jak iemigracyjni, atake zterenw b. ZSRR maj zdania bardzo podzielone. Pierwsze, alarmistyczne wrcz szacunki, pojawiy si tu po ogoszeniu amnestii, kiedy do polskich placwek przybywa zaczli pierwsi zwolnieni. Ich opowieci o wymieraniu caych rodzin, czy zdziesitkowanych osadach byy przeraajce. Do tego dochodziy relacje (w wielu przypadkach jednak zdrugiej rki) o transportach-widmach zzesacami, o wyrzucaniu cia wczasie jazdy, czy te o paleniu nimi wpiecach277.
277
J. Siedlecki, op. cit., s. 4755.
156
Wszystko to sprawiao, e nawet najbardziej nieprawdopodobne opowieci (w obliczu tych faktw) wydaway si realne. Pniejsze raporty polskich placwek (zajmujcych si m.in. oszacowywaniem strat) nie potwierdziy tak wysokiej liczby zgonw. Na przykad: Delegatura wSemipaatysku za okres od czerwca 1940r. do listopada 1941r. szacowaa, e wmiecie oraz jego okolicach zanotowano 69 zgonw, zczego 26% stanowiy dzieci. Gwn przyczyn byy: tyfus (31%), wycieczenie istaro (22%), choroby serca ipuc (18%), dyzenteria (6%), wypadki iinne (23%)278. W innych rejonach ZSRR sytuacja przedstawiaa si zdaniem wsppracownikw Ambasady nastpujco: obwd omski, posioek Szadrycha wcigu ptora roku zmary 62 osoby z512 przywiezionych (okoo 12%); obwd irkucki wjednej zosad miao umrze 35% zoglnej liczby 350 przywiezionych, dane te nie byy jednak potwierdzone; obwd archangielski zanotowano podobno przypadki posiokw, gdzie miertelno wcigu ptora wyniosa okoo 16%; Kraj Atajski wrejonie uczprestaskim279 z700 przywiezionych osb wcigu 20 miesicy miao umrze 12%. W innym miejscu na 100 rodzin (okoo 400 osb) wokresie zimy zanotowano jakoby 47 przypadkw miertelnych; obwd kustanajski wrejonie fiedorowskim, na terenie osady Bannowka, do chwili ogoszenia amnestii zanotowano kilka przypadkw mierci na chorob zakan280. Niemniej polskie rda emigracyjne od samego pocztku informoway o zastraszajcej miertelnoci, dochodzcej jakoby wobozach pracy przymusowej na pnocy ZSRR do 7580% wskali roku281. Autorzy Polskich Si Zbrojnych szacowali zmarych Polakw na 760 tys. przy zaoeniu, e liczba zgonw wobozach ksztatowaa si wgranicach 30%, ana zesaniu 15% wskali roku282, co znacznie przewysza dane zraportw nadsyane do Ambasady RP wZSRR przez polskie delegatury. Take opracowanie polskiego MSZ z1944 r., mwice o okoo 270 tys. Polakach, ktrzy stracili ycie wgbi ZSRR wokresie 1940 1943 (przy przyjciu za punkt wyjcia podawanej tam liczby 1 230 tys. osb wysiedlonych przymusowo283), wydaje si mao wiarygodne, gdy oznaczaoby,
miertelno obywateli polskich wZSRR (Okres osiedleczy przed amnesti), AAN, MPiOS, sygn. 25, s. 97. 279 Nazwa bdna. Najprawdopodobniej chodzi tu nie o rejon, co o okolice jakiego miasteczka bd osady. By moe o Uspienskoje wrejonie zmiejsnogorskim, lub jak osad wOjrotturskim Okrgu Autonomicznym. Wiele znich zaczyna si tam wanie na ust. 280 miertelno obywateli polskich wZSRR..., s. 9798. 281 J. Siedlecki, op. cit., s. 84. 282 Polskie Siy Zbrojne wdrugiej wojnie wiatowej, t. III: Armia Krajowa, Londyn 1950, s. 36. 283 W tym zmobilizowanych do Armii Czerwonej (150 tys.) oraz jecw wojennych (180 tys.), ktrych nie wiadomo jak liczy, jeli idzie o miertelno.
278
157
e wcigu trzech lat zmaro ponad 22% deportowanych, awic, teoretycznie, co pita osoba284. Z kolei Ministerstwo Informacji iDokumentacji Rzdu RP wLondynie, na podstawie posiadanych wiadomoci szacowao, e na skutek chorb, przepracowania, wyczerpania igodu przez ptora roku stracio ycie okoo 25% (423 tys.) polskich obywateli, wtym a 35% dzieci. Wrd noworodkw miertelno miaa dochodzi do 50%285. Po wojnie, wrd historykw emigracyjnych da si zauway stay wzrost szacunkw odnonie liczby zgonw na zesaniu wgbi ZSRR. Autorzy Polski Wschodniej okupowanej wlatach 19391941 przez ZSRR pisz o 298 tys. zmarych mierci naturaln przed zawarciem umowy polsko-rosyjskiej286. Biorc pod uwag liczb wyjciow do tych oblicze czyli okoo 1240 tys. zesanych iuwizionych wobozach wynikaoby, e do chwili ogoszenia amnestii, izaraz po niej, zmara co czwarta deportowana osoba, aroczna miertelno wyniosa co najmniej 20%. Z kolei opracowanie Egzekutywy Zjednoczenia Narodowego mwi o 415 tys. zmarych od chwili deportacji do jesieni 1942 r.287 Gdyby od liczby podawanej przez autorw Polski Wschodniej... odj wszystkich zmarych ju po amnestii, awic okoo 85 tys. osb288, to itak liczba zgonw przypadajca na okres do sierpnia 1941r. wyniesie okoo 330 tys. Zakadajc, e zawyaj j straty wobozach, na zesacw przypadnie co najmniej 200 250 tys. ofiar miertelnych. Z kolei Bohdan Podoski wswoim opracowaniu pisa o co najmniej 322 tys. ofiar do momentu nadejcia amnestii (czyli okoo 19% wszystkich deportowanych)289. Szacunki te wynikay zpewnej, zrozumiaej wwczas tendencji do zwikszania liczby zmarych proporcjonalnie do liczby osb, ktrych losw waden sposb nie dawao si ustali. Brak dostpu do danych radzieckich oraz mroce krew wyach opowieci tych, ktrym udao si wydosta zZSRR sprawiay, e byo to posunicie usprawiedliwione ina swj sposb zasadne. Nie byo wwczas innego sposobu na wyjanienie faktu, e spord 1 240 tys. ludzi rzekomo deportowanych izesanych do obozw pracy, ju po wyprowadzeniu wojska do Iranu, za zaginionych (a wic potencjalnie zmarych) uwaao si nadal okoo
Obliczenie ludnoci polskiej deportowanej do ZSSR wlatach od 1939 do 1941. Londyn, 15 marca 1944 r., nr MSZ G.M.D. 341/Sow/44, AAN, RP wTeheranie, sygn. 19, s. 8084. 285 Maszynopis anonimowego opracowania pt. Deportacje ludnoci zpolskich terenw okupowanych przez ZSRR, Londyn, padziernik 1943 r., HI, Ministerstwo Informacji iDokumentacji (dalej MID), pudo 91, [s.] 3033 . 286 Ludno wywieziona przymusowo zpolski do ZSRR przez okupacyjne wadze radzieckie wlatach 194041 wedug miejsca pobytu wpadzierniku 1942 r., w: Polska Wschodnia okupowana wlatach..., tablica 30, s. 37. 287 J. Siedlecki, op. cit., s. 331. 288 Ludno wywieziona przymusowo zPolski do ZSRR przez okupacyjne wadze radzieckie wlatach 194041..., s. 37. 289 E. Wrbel, J. Wrbel, op. cit., s. 20.
284
158
613 tys. osb, awic blisko poow290. Uwzgldniajc, e zatrzymanych wobozach pracy iwizieniach miao by wtym czasie zdaniem polskich wadz zaledwie okoo 63 tys. osb291, reszt, awic blisko 550 tys., stanowily ofiary drogi na zesanie, zmarli na zsyce do wrzenia 1942r. wcznie, straceni wyrokami sdw oraz zamordowani przez konwoje wczasie tzw. drg mierci wczerwcu lipcu 1941r. W dostpnych dzi rdach radzieckich znajduje si wiele danych na temat miertelnoci wrd zesacw. Generalnie dotycz one specprzesiedlecw, jako kategorii pozostajcej pod szczeglnym nadzorem NKWD. Teoretycznie, kady taki fakt naleao bezwzgldnie uj wspecjalnym rejestrze prowadzonym wosadzie, anastpnie przekaza dalej, wcelu odnotowania wkartotekach OTPOTSP GUAG-u NKWD. Te za naleao uzupenia przynajmniej raz na kwarta292. Niestety, nigdy nie bdziemy mieli pewnoci, e wszystkie takie przypadki zostay odnotowane oraz e nikt nie manipulowa przy tych danych wcelu poprawienia statystyk. Dlatego wszelkie zestawienia na temat miertelnoci podawane przez NKWD powinnimy przyjmowa zdu rezerw co nie oznacza jednak, by nie traktowa ich powanie. Jak wynika zraportu Kierownika OTP GUAG-u NKWD W. Konradowa do . Berii zlipca 1941 r., od chwili przybycia na zesanie do 1 lipca 1941r. wgrupie przybyych zzachodnich obwodw USRR iBSRR specprzesiedlecw miao si urodzi 4 211, aumrze 12 319 osb. W przypadku osadnikw byy to 2 694 odnotowane urodzenia i10 557 zgonw, za wprzypadku uchodcw 1 517 urodzin i1 773 zgony. Dane te nie obejmoway urodzonych wokresie styczemarzec 1941r. wKazachskiej SRR, Komi ASRR oraz obwodach mootowskim iiwanowskim293. Mimo to ewentualne zmiany ilociowe nie bd, najprawdopodobniej, zbyt due. Jak wynika zinnych dokumentw, wokresie od stycznia do maja 1941r. wosadach specjalnych Komi ASRR miao si urodzi 170, aumrze 518 osb 294. Wprawdzie liczby te dotycz wszystkich pozostajcych na statusie specjalnych przesiedlecw, awic itrudposielencw, jednak znaczny odsetek zmarych bd stanowi niewtpliwie obywatele polscy. Tym bardziej e zgodnie zdanymi miejscowych wadz za 1940 r.,
Ludno wywieziona przymusowo zPolski do ZSRR przez okupacyjne wadze radzieckie wlatach 194041..., s. 37. 291 Ibidem. 292 A. E. Gurianow, Polskije spiecpieriesielency..., s. 123124. 293 Raport naczelnika OTP GUAG-u NKWD ZSRR M. Konradowa dla Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR . Berii zlipca 1941r. o przyjciu iosiedlaniu osadnikw, GARF, f. 9479, op. 1, d. 61, s. 3439. Z kolei A. Gurianow, na podstawie dokumentw NKWD, szacowa liczb osadnikw zmarych wcigu 16 miesicy pobytu na zesaniu na 10 864 osoby, za wrd uchodcw (w okresie blisko rocznej zsyki) na 1 885; zob.: A. E. Gurianow, Polskije spiecpieriesielency..., s. 124. 294 M. Rogaczow, op. cit., s. 89.
290
159
na terenie tej republiki zmaro co najmniej 798 zesanych tu polskich obywateli295. Posikujc si tymi danymi mona zaoy, e odsetek zmarych wczasie caego pobytu na zesaniu wyniesie wprzypadku osadnikw okoo 9,5%, za wprzypadku uchodcw niecae 2,5%, awic przeszo trzy razy mniej296. A. Gurianow wswych ostatnich badaniach ustali redni roczn wymieralno osadnikw na poziomie 5,8%, za uchodcw 2,8%297. Zgadza si to zoglnie przyjtymi tezami, mwicymi o znacznie wyszej miertelnoci wtej grupie wstosunku do ludnoci deportowanej wczerwcu 1940r. Tragedia osadnikw stanie si tym wiksza, gdy uwzgldnimy liczb dzieci wkadej deportowanej rodzinie. Podsumowujc miertelno wrd polskich zesacw przebywajcych na statusie specjalnym wczasie caego okresu ich pobytu (do momentu amnestii wsierpniu 1941 r.) wyniesie niewiele ponad 6% awic czterokrotnie mniej, ni zakadali historycy emigracyjni. W przypadku pozostaych grup szanse okrelenia faktycznej liczby zmarych s znacznie bardziej skomplikowane. S. Ciesielski, opierajc si na raportach NKWD, wyliczy, e tzw. ubytek ludnoci zesanej wtrybie administracyjnym na teren Kazachstanu wynis okoo 2,5%298. Kiedy uwzgldnimy przyrost naturalny liczba ta moe wzrosn do okoo 3%299. Dane dotyczce miertelnoci wrd zesacw zczerwca 1941 r., ze wzgldu na szybkie objcie tej grupy amnesti, nie s dzi moliwe do ustalenia. Ewentualne zgony wtej grupie nie wpyn jednak zasadniczo na dalsze obliczenia. Cakowita liczba ofiar zsyki wgb ZSRR wokresie 19401941 nie powinna zatem przekroczy 56%, czyli okoo 2025 tys. osb. Natomiast rednia roczna wymieralno wrd wszystkich deportowanych wyniesie wokoo 4%. W tym samym czasie rednia roczna umieralno wZSRR wynosia (wedug stanu na 1939 r.) okoo 1,7%300. Ten sam wskanik wprzypadku ssylno-posielencew, awic ludnoci o prawie tym samym statusie prawnym, lecz ju zaaklimatyzowanej iznajdujcej si wznacznie lepszej sytuacji materialnej, wynis
295 Spis Polakw iobywateli polskich innych narodowoci zmarych na specjalnym osiedleniu iw Komi ASRR wlatach 194044, AW, zbir dokumentw zarchiww rosyjskich (dalej Sovietica). 296 A. Gurianow szacowa, e zmaro 7,7% wszystkich deportowanych osadnikw oraz 2,4% uchodcw; zob.: A. E. Gurianow, Polskije spiecpieriesielency..., s. 124. 297 Ibidem. 298 Porwna on dokumenty NKWD o rozlokowywaniu zesacw wmaju 1940r. zraportami o stanie tej grupy zpocztkw sierpnia 1941 r., awic okresu poprzedzajcego amnesti; zob.: S. Ciesielski, op. cit., s. 152153. 299 Obliczenia wasne autora. 300 Zob. tablica 7. 301 Zakadajc oczywicie, e dane spywajce zrejonowych wydziaw NKWD do central byy wpeni wiarygodne iwyczerpujce.
160
niewiele wicej, bo okoo 1,8%301. By to odsetek bardzo wysoki. W Polsce, wdrugiej poowie lat trzydziestych, ksztatowa si on wgranicach 1,2%302.
Tablica 5 Umieralno wrd deportowanych wgb ZSRR osadnikw iuchodcw wpodziale na miejsca przymusowego ich osiedlenia wedug danych NKWD za okres 19401941
Obszar osiedlenia obwd omski obwd nowosybirski Krasnojarski Kraj obwd irkucki Jakucka ASRR Atajski Kraj obwd aktiubiski obwd kustanajski obwd pnocnokazachstaski obwd wchodniokazachstaski obwd akmoliski obwd pawodarski obwd semipaatyski obwd poudniowokazachstaski Specprzesiedlecy osadnicy 6,3 % 3,7 % 6,3 % 5,9 % 4,4 % 4,6 % 1,8 % 5,9 % 10,3 % 4,6 % Specprzesiedlecy uchodcy 1,5 % 2,8 % 2,5 % 2,4 % 2,7 % 5,5 %
rdo: Dane zreferatu A. Gurianowa wygoszonego na konferencji naukowej Syberia whistorii ikulturze narodu polskiego, WrocawBagno 30 czerwca 3 lipca 1997 r.
Wysoka miertelno wrd specprzesiedlecw wiadczy o tym, e warunki bytowe, jakie stay si ich udziaem oraz wszechobecny chaos organizacyjny, okazay si nie do wytrzymania. Poniewa byli to wrogowie ludu nikt za bardzo si tym wszystkim nie przejmowa, za problemu zgonw nie rozpatrywano przez pryzmat godziwego ycia, lecz walcych si planw produkcyjnych. Std wdokumentach NKWD tak wiele zalece iuwag na ten temat. Podobny proces mona zaobserwowa na przykadzie wysiedlanych wlatach trzydziestych tzw. rodzin kuackich, okrelanych wraportach NKWD jako trudposielency. Jak wynika zpowyszej tablicy wpierwszych dwch latach zsyki liczba zgonw wrd deportowanych rodzin kuackich bya bardzo wysoka. Dane za 1932r. nie dotycz zapewne pierwszej zimy na zesaniu, ktra dla wikszoci zesaczych rodzin okazaa si tragiczna. Wida to doskonale po liczbie zgonw wdrugim roku zsyki. Od chwili przywiezienia do 1934 r., awic wcigu nieObliczenia wasne autora na podstawie tablic wymieralnoci w: May rocznik statystyczny Polski wrzesie 1939czerwiec 1941, Ministerstwo Informacji iDokumentacji, Londyn 1941, s. 2425.
302
161
caych dwch lat, umaro blisko 300 tys. osb! Kolejne lata, to potwierdzenie omawianej wczeniej przeze mnie (oraz E. Kowalsk) tezy o przystosowaniu si zesacw. Za cen ogromnych strat ludzkich iwymarcia blisko 22% wszystkich deportowanych, ludzie ci dostosowali si do ycia wskrajnie niekorzystnych warunkach bytowych iatmosferycznych pnocy ZSRR303. Informuje o tym wyrany spadek zgonw, zbliajcy si powoli do przecitnej miertelnoci wcaym ZSRR (niewtpliwie zawyanej m.in. przez ow grup).
Tablica 6 rednia wymieralno deportowanych wgb ZSRR osadnikw iuchodcw wedug danych NKWD za okres 19401941
Obszar osiedlenia Pnocnoeuropejska cz ZSRR rodkowoeuropejska cz ZSRR Ural Syberia Ataj Kazachstan Ogema Osadnicy (od przybycia do 1.07.1941) zmarli Uw Rum 4 582 1 344 1 212 2 902 362 462 10 864 8,6 % 5,9 % 7,2 % 8,0 % 5,9 % 8,3 % 7,7 % 6,5 % 4,4 % 5,4 % 6,0 % 4,4 % 6,2 % 5,8 % Uchodcy (1.10.19401.07.1941) zmarli Uw Rum 530 219 197 501 168 1 615 2,4 % 1,8 % 1,4 % 2,0 % 4,1 % 2,1 % 3,2 % 2,4 % 1,9 % 2,6 % 5,5 % 2,8 %
Uw umieralno wzgldna wcaym okresie zsyki. Rum roczny wskanik wymieralnoci. a Porwnujc to zdanymi przedstawionymi przez M. Konradowa dla . Berii (zob. przypis 292) wida, e rnice nie s a tak znaczne. Liczba osadnikw zmarych wedug danych Konradowa to 10 557 osb, natomiast wedug oblicze A. Gurianowa 10 864. Natomiast wprzypadku uchodcw odpowiednio 1 763 i1 615 osb. rdo: Jak wtablicy 5.
Sytuacja polskich zesacw lutego iczerwca 1940r. bya przynajmniej czciowo zbliona do sytuacji trudposielencw304. Rnica polegaa na tym, e (jak wynika zmateriaw radzieckich) trudposielency potraktowani zostali znacznie bardziej brutalnie, za warunki wjakie trafili, byy bez porwnania trudniejsze ludzi pozostawiono samych sobie, wlesie, polecajc im budowa dosownie od podstaw osady, wktrych mieli odtd mieszka305. Polakw, wwikszoci przyZostali zpunktu widzenia NKWD oswojeni. Deportowani osadnicy ilenicy, podobnie jak kuacy, byli gboko zwizani zziemi. Pochodzili te ztakich samych warunkw klimatycznych, co bardzo upodabnia obie deportowane grupy do siebie. 305 Zob. m.in.: Nikoaj F. Bugaj, 2040-e gody. Dieportacyja nasielenija s tieritorii jewropiejskoj Rossii, Otieczestwiennaja istorija 1992, nr 4 oraz tego: 2040-e gody. Tragiedija narodow, Wostok 1992, nr 2; S. Maksudow, Potieri nasielenija SSSR w19181958 gg., Londyn 1981
304 303
162
ZANIM NADESZA AMNESTIA (19401941)
padkw, przywieziono do osad ju zagospodarowanych, czasem wzniesionych wanie rkoma tamtych zesacw. Mimo to, warunki wjakich przyszo im y, okazay si wyjtkowo niekorzystne. Cen przystosowania si do nowej rzeczywistoci byy tysice zmarych. Gdyby nie nadesza amnestia iludzie ci nie zostali zwolnieni, wskanik zgonw, najprawdopodobniej, ulegby stopniowemu zmniejszeniu, podobnie jak wprzypadku trudposielencw. Wpynyby na to: zaaklimatyzowanie si, opanowania tajnikw pracy ioszukiwania przy naliczaniu norm oraz wyrobienie sobie zmiejscow wadz odpowiednich ukadw, umoliwiajcych ycie nawet zpitnem wroga ludu.
Tablica 7 miertelno wrd trudposielencew wedug oblicze A. Gurianowa
Rok 1932 Liczba zesanych 1317 w tys. Roczna umieralno 6,8 wysiedlonych w % rednia roczna 4,0 umieralno w ZSRR w %a
a
1933 1934 1142 13,3 5,0 1073 3,7 2,3
1935 974 2,3 2,1
1936 1017 2,0 2,1
1937 917 1,9 1,9
1938 878 1,8 1,7
1939 939 1,8 1,7
1940 998 1,6 b.d.
1941 930 1,7 b.d.
Dane za: Siergiej Maksudow, Potieri nasielenija SSSR wgody kolektywizacyi, Istoriczeskij almanach Zwieja, t. 1, Moskwa 1991. rdo: Jak wtablicy 5.
* * * Czy faktycznie miertelno wrd deportowanej na wschd wlatach 1940 1941 ludnoci bya taka, jak to wynika zbada A. Gurianowa iznanych nam dokumentw radzieckich? A moe duo wysza, procentowo odpowiadajca niektrym szacunkom historykw emigracyjnych? Najprawdopodobniej nigdy nie uda si tego ustali, zawsze bowiem zostanie mniejsza, lub wiksza granica bdu szczeglnie, e nie wiadomo, czy dane NKWD zawieraj informacje o wszystkich obywatelach polskich. Niepodwaalny pozostaje natomiast fakt, e deportacje, bez wzgldu na swj klasowy charakter iobjawy radzieckiego humanizmu, wyaniajce si zdokumentw NKWD, byy akcj majc wszelkie znamiona zbrodni ludobjstwa. Nic nie moe usprawiedliwia wywoenia wwarunkach, wjakich nie przewozi si nawet zwierzt, caych rodzin wramach zbiorowej odpowiedzialnoci za winy, ktre zostay sztucznie stworzone na uytek radzieckiej propagandy. Oskaranie
oraz tego: Potieri nasielenija SSSR wgody kolektywizacyi, Istoriczeskij almanach Zwieja, t. 1, Moskwa 1991; W. N. Ziemskow, Kuackaja ssyka nakanunie iw gody Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny, Socyoogiczeskije issledowanija 1992, nr 2.
PIERWSZE PRBY POMOCY
163
urzdnikw pastwowych lub policjantw o to, e penili sumiennie swe obowizki wsuwerennym iniepodlegym pastwie, anastpnie rozcignicie tej odpowiedzialnoci na ich rodziny iwywiezienie ich wgb ZSRR wcelu, jeli nie wyniszczenia fizycznego, to na pewno zasymilowania iwynarodowienia nigdy nie moe zosta usprawiedliwione. Wymordowanie dziesitek tysicy obywateli II RP Polakw, ydw, Ukraicw, Biaorusinw, Niemcw, Czechw iinnych narodowoci, dziki bezprawnemu rozcigniciu na nich radzieckiego obywatelstwa (ze wszystkimi tego konsekwencjami) oraz wszystkie inne dziaania wobec Polski ijej obywateli po 17 wrzenia 1939 r., byy zamaniem wielu midzynarodowych konwencji, ktrych sygnatariuszem by ZSRR. To, e zbrodnie te nigdy nie zostay publicznie potpione, nie oznacza, e nie powinny by nazwane po imieniu. Osady specjalne na pnocy ZSRR swym charakterem wcale nie rniy si zbytnio od agrw, anawet byy czym gorszym. Do obozu trafiao si przynajmniej zwyroku OSO lub marionetkowego sdu NKWD, natomiast do osad specjalnych blisko 200 tys. osb zesano wycznie na podstawie tajnych decyzji administracyjnych, podjtych na najwyszych szczeblach radzieckiego pastwa, za wiedz izgod jego przywdcw (J. Stalina, . Berii, W. Mootowa, W. Mierkuowa czy W. Czernyszowa). Odbywajcy si przy tym handel niemal darmow, zesacz si robocz, pozyskan na terenach okupowanych306 by niczym innym, jak zakamuflowanym niewolnictwem nie rnicym si wcale od wywzek na przymusowe roboty wgb III Rzeszy.
Pierwsze prby pomocy Prby zorganizowania pomocy dla deportowanych wgb ZSRR polskich obywateli zaczy si ju latem 1940 r., awic prawie natychmiast po zakoczeniu pierwszej czci oczyszczania wschodnich wojewdztw II RP zosb uznanych przez wadze okupacyjne za stanowice zagroenia dla pastwa radzieckiego. Za pierwsz wgwnej mierze o charakterze psychologicznym naley uzna, wspominan ju wczeniej, blisko czteromiesiczn podr wysannikw lwowskiej komendy AK: Kamili Argasiskiej (Eleonory Wandy Ptaszkwny) iDr Henryka Urbaczyka (mjr. Alfonsa Aleksandra Klotza), na trasie Lww KijwCzelabiskCzkaowTaszkientBakuSyktywkarIrkuckCharkw Lww307. Poza zbieraniem wiadomoci o losach zesanej ludnoci, starali si oni
306 Wicej o mechanizmie tych dziaa zob.: Ewa Kowalska, Podstawy prawne przymusowych przesiedle narodw Zwizku Radzieckiego (Studium typowych drg losowych na przykadzie wybranych narodowoci), w: Migracje ispoeczestwo, zbir studiw pod red. naukow J. E. Zamojskiego, Warszawa 1995, s. 7576. 307 Raport wsprawie Polakw wysiedlonych do ZSRR, CAHRL. S. Kot, sygn. 93, s. 232249.
164
jak wynika zraportu powoa co wrodzaju tajnych mw zaufania (nazywanych na wyrost komendantami obszarw) majcych pomc organizowa si wprzyszoci zesanym Polakom wwiksze grupy. Byli to: na tzw. obszar pnocnoeuropejski Ryszard zMaksakowskiej Zapadni (rejon sysolski, obwd syktywkarski, Komi ASRR), za na tzw. obszar poudniowy Stefania zSiergiejewki (rejon zatobolski, obwd kustanajski, Kazachska SRR)308. Fakt dotarcia tak daleko wysannikw zkraju, majcych ustali los zesanych, anastpnie przekaza informacje na ten temat do Londynu, mia zapewne duy wpyw na samopoczucie ludnoci, wiadomej, e mimo wszystkich przeciwnoci losu rzd polski, awic iOjczyzna, o nich pamita. Pierwsz zorganizowan idugofalow form pomocy polskim zesacom bya akcja prowadzona przez Ambasad RP wTokio oraz Konsulat RP wSzanghaju, do ktrej przyczyy si nastpnie wadze polskie wLondynie oraz polskie placwki dyplomatyczne, m.in. wGenewie, Watykanie iUSA. W padzierniku 1940r. nadszed od Ambasadora RP wJaponii Tadeusza Romera do MSZ rzdu RP na wychodstwie wLondynie raport o pierwszych prbach organizowania, via Tokio iSzanghaj, pomocy dla polskich zesacw wZSRR. Ambasador pisa wnim m.in.: Z problemem wywoenia ludnoci polskiej zKresw Wschodnich na Syberi zetkna si Ambasada RP wTokio po raz pierwszy wpocztku czerwca 1940r. na podstawie telegramu prywatnego zWilna, informujcego o indywidualnym zesaniu dwch ziemianek polskich iproszcego o pomoc wtej sprawie309. Poniewa prb takich do ambasady zaczo napywa coraz wicej T. Romer zwrci si znieoficjaln prob do japoskiego MSZ, czy nie zgodzioby si, przynajmniej wodniesieniu do czonkw rodzin personelu Ambasady RP, wczy si wprzesyanie pomocy deportowanym oraz rozway spraw zorganizowania ich ewentualnego wyjazdu do Japonii. Mogo by si to odbywa za porednictwem Ambasady Japonii wMoskwie. Proba zostaa przyjta iskierowana do Moskwy, gdzie ugrzza bez odpowiedzi. Take porednictwo USA okazao si wtej kwestii bezskuteczne310. Kolejne listy, opisujce pooenie ludnoci polskiej na zesaniu wZSRR, napyny zarwno do Tokio, jak ido skupisk polonijnych wSzanghaju, na przeomie sierpnia iwrzenia 1940r. Byy wrd nich telegramy ilisty m.in. zLwowa, Wilna iWarszawy zawierajce cytaty zlistw zprob o pomoc, napywajcych do rodzin wkraju od zesacw zgbi ZSRR311. Wiele informacji o deIbidem, s. 242 i246. Raport Ambasadora RP wTokio Tadeusza Romera do MSZ wLondynie nr 735/40 z22 padziernika 1940r. wsprawie pomocy polskim zesacom na Syberii iw Kazachstanie, HI MID, pudo 91, teczka 3, [s.] 1. 310 Ibidem. 311 Przykady tego typu korespondencji; zob.: Bronisaw Pasierb, Listy zKazachstanu. Ze spucizny Profesora Eugeniusza Romera, w: Polacy wKazachstanie..., s. 391414.
309 308
165
portowanych iich losie przywie te mieli polscy ydzi, ktrym udao si (najczciej za apwki) opuci Wilno, Lww iKowno. Wyjazd ponad 3,5 tys. polskich obywateli zLitwy by moliwy dziki inicjatywie dziaajcego wKownie wicekonsula Japonii Sugihary Chiune, ktry nie zwaajc na liczne protesty japoskiego MSZ wystawia wszystkim potrzebujcym japoskie wizy, aprzed opuszczeniem placwki przekaza dziaajcym wKownie Polakom dwie specjalne pieczcie ze staymi formukami, ktre pozwoliy nawet po jego wyjedzie wystawia specjalne wizy tranzytowe zwczeniejsz dat312. Informacje uzyskiwano take od dyplomatw brytyjskich iamerykaskich ze zlikwidowanych placwek wzaanektowanych przez ZSRR krajach batyckich. Ostatnim rdem danych stay si listy ikartki nadsyane bezporednio zZSRR przez samych zesacw313. Jak wynika dalej zraportu, dziki tym wszystkim materiaom ju jesieni 1940r. Ambasadzie (oczywicie cakowicie nieoficjalnie) dao si uzyska stay kontakt korespondencyjny zokoo 50 osobami, wtym m.in. zprzebywajc wKazachstanie rodzin gen. Stefana Dbiskiego, osiedlonymi wokolicach Tomska krewnymi gen. Tadeusza Piskora oraz krewnymi ony Romera314. Wraz znapywajcymi do Tokio iSzanghaju probami o pomoc Ambasada podja si podobnie jak rodowiska krajowe prby okrelenia zarwno skali represji, jakie dotkny ludno polsk, jak imiejsc, wktrych znajdoway si jej skupiska. Miao to na celu nawizanie wprzyszoci staego kontaktu ztymi ludmi oraz ewentualne udzielenie pomocy najbardziej tego potrzebujcym. Wyniki ich analiz pokryway si zasadniczo zraportami Klotza iPtaszkwny, jednak szacunki ilociowe deportowanych byy znacznie nisze315. Mimo ogromnej chci przyjcia zesanym zpomoc, pierwsze prby spezy na niczym. Poczta japoska, zpowodu braku stosownych umw zZSRR, nie przyjmowaa ani paczek, ani przekazw pieninych. Z kolei narastajcy konflikt japosko-radziecki sprawia, e pomoc ze strony Ambasady Japonii wMoskwie przyniosaby zesanym raczej same kopoty. Jedyne, co wtej sytuacji byo moliwe do zrobienia, to dalsza, aktywna korespondencja izdobywanie nowych adresw osb przebywajcych na zsyce. W dziaalnoci tej, jak wynika ze sw T. Romera, aktywnie pomaga Ambasadzie Japoski Czerwony Krzy316. Poniewa, zpowodw wczeniej ju cytowanych, dalsza aktywno Japonii na tym
Ewa Paasz-Rutkowska, Polityka Japonii wobec Polski 19181941, Warszawa 1998, s. 171175. 313 Raport Ambasadora RP wTokio Tadeusza Romera do MSZ wLondynie nr 735/40 z22 padziernika..., [s.] 2. 314 Ibidem. 315 Ibidem, [s.] 47. Wicej na ten temat zob.: podrozdzia: Krytyka rde. Materiay polskie wrozdziale I niniejszej pracy. 316 Ibidem, [s.] 8.
312
166
polu nie bya mile widziana przez ZSRR, Romer zapozna zsytuacj polskich zesacw (m.in. na podstawie posiadanej korespondencji) ambasadorw USA iWielkiej Brytanii, proszc ich o ewentualne porednictwo wobec swych rzdw wtej, tak wanej dla Polski, sprawie. Ambasador USA wJaponii J. C. Grew obieca, e o caej sytuacji powiadomi Amerykaski Czerwony Krzy, Departament Stanu oraz b. prezydenta USA, Herberta Clarka Hoovera. Korzystajc zokazji, jak by wyjazd do Moskwy nowego ambasadora Japonii, przekazano mu niewielk sum dolarw oraz starannie przygotowane paczki zciep odzie, konserwami, lekarstwami iprzyborami sanitarnymi, zprob o wysyk tych rzeczy pod posiadane przez Ambasad adresy. Miao to na celu sprawdzenie, czy pomoc dotrze do adresatw, iczy kana ten bdzie moliwy do pniejszego wykorzystania. Wane przy tym okazao si umiejtne dobranie przesyanego materiau, uwzgldniajce warunki atmosferyczne oraz miejsce icharakter pracy deportowanych317. Zdaniem T. Romera naleao wprzyszoci rozway moliwo specjalnego przeszkolenia personelu rozdawniczego, kierowniczego isanitarnego, ktry mgby, wsprzyjajcych okolicznociach, uda si do ZSRR, np. pod egid Amerykaskiego Czerwonego Krzya (dalej ACK). Personel taki powinien zdaniem Romera posiada odpowiednie wiadomoci jzykowe oraz przygotowanie klimatyczne318. Raport ten dotar do Londynu kilkanacie dni pniej. Po zapoznaniu si znim jak wynika zinformacji Jana Ciechanowskiego dla gen. Wadysawa Sikorskiego zostao powiadomione o sytuacji Polakw wZSRR brytyjskie Foreign Office. Zoona te zostaa proba o interwencj u wadz ZSRR za porednictwem ambasadora Wielkiej Brytanii wZSRR. O interwencj ipomoc zwrcono si take do Stolicy Apostolskiej. Poparto postulat powiadomienia o sytuacji Polakw Departament Stanu USA iAmerykaski Czerwony Krzy, uwaajc jednoczenie za wskazane zwrcenie si do obu tych instytucji o ewentualn interwencj oraz pomoc dla zesacw polskich wZSRR, ktrych dane posiadaa Ambasada RP wTokio319. Jedn zpierwszych spraw, ktre udao si wwczas przeforsowa, byy obszerne artykuy o sytuacji Polakw wKazachstanie zamieszczone m.in. przez Washington Post iHerald Tribune320. Niestety, wikszo not interwencyjnych wadz polskich okazaa si nieskuteczna. W grudniu 1940r. Midzynarodowy Komitet Czerwonego Krzya wGenewie, proszony o pomoc wkwestii ratowania obywateli polskich, powiadomi polsk delegacj, e nie jest wstanie
Ibidem, [s.] 10. Ibidem, [s.] 11. Przez przygotowanie klimatyczne Romer rozumia zapewne zdolno tych ludzi do pracy wskrajnie trudnych warunkach atmosferycznych pnocy. 319 Pismo Jana Ciechanowskiego dla Prezesa Rady Ministrw nr 735/40 z22 padziernika 1940r. wsprawie pomocy Polakom wZSRR, HI MID, pudo 91, teczka 3, [s.] 12. 320 Ibidem, [s.] 2.
318 317
167
nic zrobi winteresie Polakw deportowanych wgb ZSRR321. Podobne owiadczenie wyday take wadze brytyjskie322. Nie czekajc na pomoc USA iWielkiej Brytanii pracownicy Ambasady RP wJaponii na przeomie listopada igrudnia 1940r. rozesali pod wszystkie posiadane adresy witeczne kartki zyczeniami. Miay one przede wszystkim podtrzyma na duchu rodakw spdzajcych na zesaniu pierwsz, ijak wwczas przypuszczano, najcisz zim. Na efekty tej akcji nie trzeba byo dugo czeka. W cigu kilku kolejnych miesicy napyny do Japonii zterenu caego ZSRR listy ikartki ze sowami podzikowania, e kto jeszcze o zesacach pamita. Co ciekawsze, wikszo odpowiedzi nie nadesza wcale od osb, do ktrych wysano yczenia323. Zdaniem Ambasady wiadczyo to o tym, e kartki kryy zrk do rk, po osadach, kochozach isowchozach, anawet, wformie odpisw, trafiay do miejsc zupenie tokijskiej placwce nie znanych. Dziki zesaczej mobilnoci orientacyjna mapa skupisk ludnoci polskiej wZSRR znacznie si rozrosa do ponad 1 500 dokadnych adresw326. Wan spraw by fakt, e wiele odpowiedzi nie zawierao wycznie baga o pomoc, co by wiadczyo, e koszmar zesania nie zdoa jeszcze we wszystkich zabi narodowego ducha. Niektre zlistw byy, jak na warunki radzieckiej cenzury, co najmniej nie do przyjcia, amimo to doszy do adresata bez adnych przeszkd325. Dawao to nadziej na zorganizowanie znacznie skuteczniejszej akcji korespondencyjnej, pozwalajcej lepiej zorientowa si wfaktycznym stanie ludnoci na zesaniu, dajc tym samym podstawy do wydajniejszej akcji udzielania najskromniejszej nawet pomocy. Jednoczenie, bez znajomoci wszystkich miejsc pobytu zesacw, aopierajc si jedynie na ich wasnej mobilnoci, mona byoby dociera do ludzi najbardziej potrzebujcych. Jak donosi dalej wswym raporcie T. Romer: Wyania si std niezmiernie wana moliwo ostronego rozpoczcia ju teraz znaszej strony akcji dobierania wpo321 Polski Czerwony Krzy dziaajcy pod okupacj niemieck wKrakowie zosta powiadomiony o tym znacznie wczeniej; zob.: Pismo Niemieckiego Czerwonego Krzya nr Akt. Z. VII/ 4 Br/Ke z24 wrzenia 1940r. wsprawie pisma PCK nr 5985 do MCK wGenewie wsprawie pomocy dla obywateli polskich wysiedlonych do ZSRR, Muzeum Historyczne miasta Krakowa (dalej MHmK), Akta Delegatury ZG PCK (dalej PCK), nr 94 i95. 322 Oklnik Ministra Spraw Zagranicznych rzdu RP wLondynie Augusta Zaleskiego nr 738/D.W. z18 kwietnia 1941r. wsprawie organizacji pomocy obywatelom polskim deportowanym do ZSRR, HI MID, pudo 91, teczka 5. 323 Zacznik nr 792/J/5 do raportu Ambasadora RP wJaponii T. Romera dla Ministra Spraw Zagranicznych rzdu RP wLondynie nr 792/J/5/41 z27 lutego 1941r. wsprawie pomocy zesacom polskim wZSRR, AAN, RP wTeheranie, sygn. 40, s. 1115. 324 Wiele znich byo bardzo dokadnych, do baraku ipokoju wnim wcznie. 325 Raport Ambasadora RP wJaponii T. Romera do Ministra Spraw Zagranicznych Rzdu RP wLondynie nr 792/J/5/41 z27 lutego 1941r. wsprawie pomocy zesacom polskim wZSRR, AAN, RP wTeheranie, sygn. 40, s. 23.
168
szczeglnych orodkach zesaczych osb zaufania, dla porednictwa ioddziaywania na innych, aczasem dla udziau wprzyszym ratownictwie326. Aby aden list ikartka pocztowa nie zostay bez odpowiedzi oraz aby uzyska dalsze, jeszcze bardziej konkretne dane, posikujc si skupiskami polonii m.in. wSzanghaju, rozpoczto akcj masowego odpisywania na listy. Byo to o tyle trudne, e nie mona byo waden sposb odpowiedzie na nie drog oficjaln. Kady list musia by napisany rcznie, do konkretnej rodziny izawiera proby o ewentualne uzupenienie nadesanych informacji, wsposb do przeknicia przez radzieck cenzur. Jednoczenie adresy zwrotne musiay by prawdziwe. Wykorzystywano wtym celu domowe adresy osb prowadzcych korespondencj. Wymagao to do znacznych nakadw si irodkw, ktrymi placwka wTokio nie dysponowaa. Dlatego te Romer proponowa, aby korespondencj zajy si rodowiska polskie ipolonijne zcaego wiata, ale bez nadawania temu zbytniego rozgosu. Najlepszym wyjciem byoby powoanie formy organizacyjnej wstylu matek chrzestnych onierzy wniewoli, ktre to osoby, korespondujc zzesacami, pomagayby im odszuka rodzin oraz krewnych pozostaych wkraju lub rozproszonych po wiecie. Biuro koordynacyjne akcji miecioby si nadal wTokio327. Napywajca zZSRR korespondencja po raz kolejny uwiadomia pracownikom Ambasady, e nadal potrzebne s drobne, indywidualne zapomogi pienine, ktre wnaprawd tragicznych momentach mog uratowa ycie. Po wielu poszukiwaniach okazao si, e jest moliwo wysyania drobnych sum pieninych dla osb yjcy na terenie ZSRR przez filie radzieckich bankw. Przykadem by Moskowskij Narodnyj Bank wSzanghaju, ktry za porednictwem Gosbanku (Gosudarstwiennyj Bank) wMoskwie mg, po oficjalnym kursie 1 dolar amerykaski = 5,26 rubla, przekazywa nadane wSzanghaju listy wartociowe. By to ukad jak podkrela T. Romer lichwiarski, jednak wskrajnych przypadkach do przyjcia nawet dla wadz polskich, jeli zaleao im na ratowaniu od niechybnej mierci konkretnej osoby328. Niemniej wanym sposobem wysyki zesacom pomocy celowej, ktrym posugiwaa si polska placwka dyplomatyczna wTokio, byo nadawanie od razu kwot wrublach. Te za pozyskiwano najczciej od ydw, ktrym udao si opuci zaanektowan przez ZSRR Litw329. Na najwiksze kopoty natrafiano przy wysyce paczek, ktrych nie przyjmowano ze wzgldu na brak konwencji pocztowej pomidzy krajami Dalekiego Wschodu aZSRR. Nie przyjmowano take adnych rzeczy wpostaci tzw. prbek bez wartoci, lub listw poleconych, ktre to formy, do skutecznie, wyko326 327 328 329
Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem,
s. s. s. s.
3. 4. 5. 6
169
rzystywano wcelu udzielania pomocy oficerom polskim wizionym wobozach jenieckich na terenie Niemiec. Jedyn drog, jednak jak podkrela T. Romer cakowicie nie sprawdzon, byy firmy wysykowe wUSA, ktre wzamian za bardzo wysokie opaty podejmoway si dostarczy paczki nawet na Syberi330. Po zerwaniu stosunkw pomidzy Polsk iZSRR w1943r. niektre ztych firm wykorzystywano do wysyki pomocy celowej pozostaej wZSRR ludnoci. Niestety, okazao si, e koszty akcji znacznie przewyszaj warto wysanego towaru, za samo dostarczenie przesyki do ZSRR wcale nie gwarantuje, e odbiorca j otrzyma. Swego rodzaju novum byo otwarcie wSzanghaju placwki Inturistu, ktra reklamowaa si, e za okrelon opat moe ekspediowa paczki zywnoci iodzie dla adresatw wZSRR. Jednak zarwno koszty tych dziaa, jak iliczba rzeczy, ktre t drog, jednorazowo, mona byo wysa oraz co, jakie naleao za tak paczk uici, ponownie uniemoliwiay rozpoczcie akcji pomocy na szerok skal331. Jak wida, pomimo ogromnych stara, adna masowa pomoc nie moga by brana chwilowo pod uwag. Mimo to, do wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej, za porednictwem specjalnie wtym celu utworzonych Referatw Opieki Spoecznej przy Ambasadzie RP wTokio iPoselstwie RP wSzanghaju udao si udzieli pomocy docelowej (zarwno wformie pieninej, jak ipaczkowej) 745 osobom. Cakowite koszty tej operacji wyniosy ponad 12 tys. dolarw. Pienidze pochodziy bd ze rde rzdowych, bd od wojskowych, posiadajcych rodziny na zesaniu332. Faktyczna pomoc moga by znacznie wiksza, lecz aby nie spali kanaw, ktrymi j dostarczano, wiele spraw utrzymywano wcisej tajemnicy. Pomimo to, wcigu stosunkowo krtkiego czasu, zespoom powoanym gwnie do korespondencji zzesanymi ipodtrzymywania wten sposb ich nadziei oraz zbierania wszystkich moliwych informacji o warunkach ycia iskali przyszej pomocy, udao si zebra dane o okoo 8700 osobach333. Rozmieszczone one byy odpowiednio: Cz europejska ZSRR: okrgi pnocne 1 113 (w tym obwd archangielski 912) okrgi rodkowe 721 (w tym Marijska ASRR 411) okrgi poudniowe 40
Ibidem. Cennik paczek nadawanych za porednictwem Oddziau Chiskiego Inturistu wSzanghaju, AAN, RP wTeheranie, sygn. 40, s. 16. 332 Zesacy polscy wZSRR, Ambasada Rzeczypospolitej Polskiej wJaponii, Tokio 1941, s. VIIVIII. 333 Wedug stanu z21 sierpnia 1941 r., awic ju po ogoszeniu amnestii; zob.: Zesacy polscy wZSRR..., wykaz oglny, s. 1174.
331 330
170
Cz azjatycka ZSRR: Syberia 1 401 (w tym obwd swierdowski 835) Kazachstan 4 348 (w tym obwd pietropawowski 1 148) Inne miejsca zamieszkania 1 077334. Jeszcze jedna sprawa zwizana zpomoc polskim zesacom wymaga moim zdaniem wyjanienia. Jest ni mianowicie rola Watykanu. Jak wynika zdokumentw, dziki rozmowom przedstawicieli Ambasady RP przy Stolicy Apostolskiej zwadzami pastwa kocielnego zobowizay si one do niesienia pomocy ludnoci polskiej deportowanej wgb ZSRR. Zabiegi o zawarcie takiej umowy trway od lutego do marca 1941r. ijak donosi ambasador Kazimierz Pape, przyniosy zadowalajcy skutek. Jaka bya faktyczna rola Watykanu, ijakimi kanaami miaa si odbywa pomoc, nie jest mi niestety wiadomo. Z dokumentw mogo by wynika, e chodzi tu przede wszystkim o pomoc pienin (tak przynajmniej zakomunikowa polskiemu MSZ Pape). Nie sprecyzowano jednak, wjakiej walucie miaaby by taka pomoc uruchomiona, ipo jakim kursie wymieniano by j na ruble oraz jak sum na tak pomoc wyasygnowa powinien rzd polski335. O tym, e rola Stolicy Apostolskiej wpomocy ludnoci zesaczej moga by znaczca, moe wiadczy specjalne podzikowanie ambasadora T. Romera we wstpie do pracy Zesacy polscy wZSRR336. W okupowanym kraju akcj ustalania losw ludnoci polskiej zsyanej wgb ZSRR prowadzi Polski Czerwony Krzy, ktremu wczasie wojny przewodniczy Wacaw Lachert. Byo to moliwe jedynie na terenach okupowanych przez III Rzesz, gdzie zmocy przepisw prawa nadanego przez Adolfa Hitlera iHansa Franka zosta utrzymany wmocy statut PCK, oparty na postanowieniach Konwencji Genewskiej, uzupenionych dekretami Prezydenta RP z1 padziernika 1927r. oraz stosownymi rozporzdzeniami Rady Ministrw337. Na mocy
334 Z. S. Siemaszko, op. cit., s. 161. Wnioski Siemaszki dotyczce tych danych s bdne. Zarzucenie T. Romerowi, e dokument zawierajcy dokadne adresy ponad 8 700 zesacw wiadczy o kompletnej niewiedzy iignorancji problemu, azwaszcza warunkw, wjakich przebywaj, jest moim zdaniem chybiony. Romer nie zamierza bowiem, wydajc ten spis, waden sposb ukazywa liczebnoci Polakw wZSRR, ani szczegowo omawia ich losw. Opublikowa jedynie dokadne adresy wszystkich znanych Ambasadzie RP wJaponii zesacw rzecz bardzo wana wmomencie, kiedy po nawizaniu wzajemnych stosunkw dyplomatycznych mona byo legalnie przesya dla tych ludzi (jeli jeszcze przebywali na swych dawnych miejscach zesania) niezbdn pomoc. 335 Oklnik Ministra Spraw Zagranicznych Augusta Zaleskiego z18 kwietnia 1941r. wsprawie organizacji pomocy obywatelom polskim deportowanym do ZSRR, HI MID, pudo 91, teczka 5. 336 Zesacy polscy wZSRR..., s. VIII. 337 Mieczysaw Wieliczko, Rozpoznanie przez Polski Czerwony Krzy losu Polakw wZwizku Radzieckim (listopad 1939 lipiec 1941 roku), w: Mniejszoci polskie iPolonia wZSRR, red. H. Kubiak, T. Paleczny, J. Rokicki, M. Wawrykiewicz, WrocawWarszawaKrakw 1992, s.292.
171
tych praw PCK by zobowizany do wykonywania zada statutowych, wrd ktrych by m.in. obowizek ustalania losw wszystkich internowanych obywateli polskich (w tym miejsc ich pobytu) dla potrzeb pniejszych akcji poszukiwawczych iinterwencyjnych. Zadania te wynikay zartykuw 77 i78 Konwencji Genewskiej. Wykonujc je PCK dziaa jako agenda Centralnego Biura Informacyjnego (Agence Centrale des Prisonniers de Guerre), prowadzonego przez Midzynarodowy Czerwony Krzy (dalej MCK) wGenewie. Polskie Biuro Informacyjne uruchomio formalnie sw dziaalno ju wpadzierniku 1939 r.338. Z chwil rozpoczcia pracy, napyna zcaego kraju lawina listw zprob o pomoc. Dlatego musiano rozpocz starania o zebranie jak najwikszej iloci informacji o Polakach znajdujcych si na terenach okupowanych przez ZSRR, gdzie nie dziaay adne polskie placwki iprzedstawicielstwa PCK. Pierwsze dane o losach ludzi zza linii demarkacyjnej pojawiy si za spraw korespondencji nadchodzcej od internowanych na Litwie polskich onierzy oraz mieszkacw tej czci Wileszczyzny, ktrzy wczeni zostali wskad Litwy339. Kolejne informacje, bardzo jednak niepene, pojawiy si wraz zprzekazaniem przez stron radzieck, na mocy stosownych umw, via Przemyl, pewnych grup polskich jecw wojennych340. Nastpnym miejscem, wktrym gromadzono informacje o losach Polakw wZSRR, byy wydawane w Budapeszcie Wieci Polskie. Dziki bezproblemowej cznoci pocztowej pomidzy Wgrami aZSRR oraz przyjaznym stosunkom obu pastw, wanie tam sza wikszo listw od Polakw wZSRR. Wieci Polskie prowadziy specjaln skrzynk poszukiwa, zktrej korzystaa powoana wBudapeszcie przez wadze polskie Delegatura PCK. Dziki tej korespondencji ju latem 1940r. ustalono wtamtejszej delegaturze jedn zpierwszych, orientacyjn map skali wywzek oraz dokadnych adresw miejsc, gdzie przybywaa zesana ludno polska341. Kolejne informacje udao si zebra PCK, kiedy powoa on wPrzemylu specjalny punkt sanitarny oraz dom noclegowy dla powracajcych ze wschodu uchodcw. Dziaa on wokresie od 14 padziernika do 15 listopada 1939r. Nastpnym rdem danych o losach Polakw pod okupacj radzieck byy informacje od osb, ktrym udao si przedosta do niemieckiej strefy okupacyjnej przez zielon granic342.
Sprawozdanie zdziaalnoci Biura Informacyjnego przy ZG PCK od 1 IX 1939 31 VII 1940 r., MHmK, PCK, nr 39. 339 M. Wieliczko, op. cit., s. 294. 340 Sprawozdanie zdziaalnoci Biura Informacyjnego przy ZG PCK, MHmK, PCK, nr 40, 49, 95; zob. te: Archiwum Pastwowe wPrzemylu, Akta oddziau PCK 19391944, nr 3, 27, 31. 341 M. Wieliczko, op. cit., s. 295. 342 Ibidem.
338
172
Na przeomie listopada igrudnia 1939r. uruchomiono ruch pocztowy pomidzy ziemiami Polski okupowanymi przez III Rzesz aZSRR. Dziki temu zterenu Generalnej Guberni (dalej GG) PCK mogo ju wysya do ZSRR pierwsze oficjalne zapytania o losy konkretnych osb. Niestety, na listy ludnoci cywilnej zterenw okupowanych przez ZSRR trzeba byo czeka a do sierpnia 1940r. Wczeniej listy do GG mona byo wysya wycznie zterenw ZSRR. Akcja urzdowej korespondencji oraz wykorzystywania formalnych inieformalnych rde informacji przyniosa wymierne korzyci ju wdrugiej poowie 1940r. Wczeniej, co ciekawe, jednym ze rde informacji, np. o jecach wojennych przebywajcych wobozach na terenie ZSRR, bya prowadzona przez te obozy regularna korespondencja zMCK wGenewie. Std za, za porednictwem Niemieckiego Czerwonego Krzya (dalej NCK) dane o tych ludziach oraz, ewentualnie, o ich rodzinach, trafiay bezporednio do PCK. Byo to o tyle wane, e wszelka formalna akcja korespondencyjna PCK wsprawach jenieckich zRadzieckim Czerwonym Krzyem, pozostawaa bez jakiejkolwiek odpowiedzi343 Dowodem na skuteczno dziaa PCK byy ukazujce si wInformatorze wewntrznym (od numeru 11 z31 padziernika 1940 r.) dane o losach Polakw wgbi ZSRR. Jak wynikao ztych zestawie, do tego czasu PCK stworzya iprowadzia dokadn kartotek dotyczc miejsc pobytu polskich obywateli wZSRR. Znajdoway si wniej szczegowe informacje o ponad 200 miejscowociach, wktrych na pewno znajdowali si Polacy. Dodatkowo, byy wkartotece dokadne dane o 389 innych miejscach zesania344. W numerze 12 Informatora z30 listopada 1940r. podano, e Polacy przebywaj m.in. wnastpujcych obwodach, krajach irepublikach ZSRR: wKazachskiej SRR, wobwodzie akmoliskim w15 rejonach, wobwodzie aktiubiskim w10, wobwodzie kustanajskim w16, wobwodzie pawodarskim w10, wobwodzie semipaatyskim w10 iw obwodzie pnocnokazachstaskim w18; wRosyjskiej FSRR, wobwodzie archangielskim w26 rejonach, wKraju Atajskim w3, wBaszkirskiej ASRR w1, wobwodzie czelabiskim w2, wobwodzie gorkowskim w3, wobwodzie iwanowskim w1, wobwodzie irkuckim w4, wJakuckiej ASRR w1, Kraju Krasnojarskim w6, wMarijskiej ASRR w5, wobwodzie mootowskim w6, wobwodzie nowosybirskim w11, wobwodzie omskim w4, wobwodzie woogodzkim w8, wobwodzie permskim w1, wobwodzie swierdowskim w13, wKarelo-Fiskiej ASRR w1, wobwodzie kirowskim w1 oraz wKomi ASRR w4345.
343 344 345
Ibidem, przypis 23, s. 295296. Informator wewntrzny PCK nr 11 z31 padziernika 1940 r., MHmK, PCK, nr 94. Informator wewntrzny PCK nr 12 z30 listopada 1940 r., ibidem, nr 95.
173
Byo to osignicie doprawdy imponujce, zwaywszy na stay nadzr ikontrol ze strony niemieckich wadz okupacyjnych. W Informatorze wewntrznym nr 13 z31 grudnia 1940r. zostay podane szczegowo informacje o obozach jenieckich na Litwie oraz opisana akcja ich deportacji wgb ZSRR346. Podobne informacje o obozach NKWD, wktrych wizieni s Polacy (m.in. za usiowanie nielegalnego przekroczenia granicy), zostay zamieszczone wInformatorze z24 lutego 1941 r.347. Jak wynikao zraportu, do Mordwiskiej ASRR wysano winiw zNowogrdka, omy iPrzemyla, ado obwodu archangielskiego (rejon onegski) zwizienia wKobryniu. Wiadomo te byo o wysyaniu Polakw do obozw pracy przymusowej wobwodach: nowosybirskim, mootowskim imurmaskim, Komi ASRR (rejon ustwymski trafili tam m.in. winiowie zBielska Podlaskiego) oraz wobwodzie pawodarskim. W sumie, ludno polska (nie liczc obozw) znalaza si na obszarze co najmniej 156 rejonw348. Z kolei Delegatura PCK wKrakowie posiadaa szczegowe dane zBiura Pomocy Prawnej Gminy ydowskiej wKrakowie, zawierajce nazwiska 2 076 ydw zKrakowa deportowanych wgb ZSRR. Mieli oni przebywa w24 obwodach349. W celu usprawnienia dziaalnoci informacyjno-poszukiwawczej, majcej wprzyszoci dopomc czeniu rodzin, rozbitych wwyniku dziaa wojennych, wykorzystujc konwencje midzynarodowe oraz prawodawstwo radzieckie iniemieckie od wrzenia 1940r. PCK rozpoczo poprzez NCK wysyk specjalnych formularzy rejestracyjnych dla osb poszukiwanych wZSRR oraz dla osb wywiezionych wgb ZSRR, ktrych adresy byy ju PCK znane. Brak jest, niestety, danych na temat tej akcji, poniewa wszystkie materiay spony wwojennej siedzibie PCK wWarszawie. Jak podaje Mieczysaw Wieliczko, miano wwczas zebra okoo 1,5 miliona informacji osobowych350. Analogiczn akcj pomocy kierowa zarzd PCK na uchodstwie. Jego szefem by prezes ZG PCK gen. dyw. Aleksander Osiski, natomiast jednym zwiceprezesw biskup polowy WP ks. Jzef Gawlina. Od listopada 1939 r., za zgod wadz francuskich oraz Francuskiego Czerwonego Krzya, najpierw na terenie Francji, anastpnie w21 pastwach koalicji antyhitlerowskiej, pastwach neutralnych oraz satelickich isojuszniczych III Rzeszy, powoano wsumie 27 DeInformator wewntrzny PCK nr 13 z31 grudnia 1940 r., ibidem, nr 96. Informator wewntrzny PCK nr 2 z24 lutego 1941 r., ibidem, nr 97. 348 M. Wieliczko, op. cit., s. 297. 349 Co ciekawsze, wzestawieniach przedstawionych przez Biuro Pomocy Prawnej Gminy ydowskiej znajdoway si precyzyjne dane adresowe cznie znumerem baraku ipryczy; zob.: Spisy osobowe Biura Pomocy Prawnej Gminy ydowskiej wKrakowie przesane do Delegatury PCK wKrakowie 15 i16 padziernika 1940 r., 11 listopada 1940r. oraz 1 stycznia 1941 r., MHmK, PCK, nr 98. 350 M. Wieliczko, op. cit., s. 299.
347 346
174
legatur PCK, ktrych zadaniem byo m.in. zdobywanie informacji oraz pomoc ludnoci polskiej deportowanej wgb ZSRR351. Wszystkie one wsppracoway zMCK wGenewie, przesyajc tam zdobyte informacje. Cao zgromadzonych wten sposb materiaw, podobnie jak dane osobowe o ludnoci polskiej wZSRR, doszcztnie spona wczasie Powstania Warszawskiego352.
351 Jerzy Kulnianin, Dziaalno PCK na emigracji wlatach II wojny wiatowej, Wojskowy Przegld Historyczny 1984, nr 3, s. 351354 oraz tego: Z bada nad dziaalnoci spoeczn iopiekucz Rzdu RP na emigracji wlatach 19391944, Dzieje Najnowsze 1987, nr 2, s. 6588. 352 M. Wieliczko, op. cit., s. 300.
ROZDZIA III Czas nadziei 19411943
Amnestia
W przeddzie zmian Wybuch wojny niemiecko-radzieckiej iidca za tym generalna zmiana sytuacji wEuropie spowodoway nasilenie przygotowa wadz polskich do udzielenia pomocy zesanej na wschd ludnoci. Zanim jeszcze (po wielu sporach w rzdzie) zapada decyzja ozawarciu zZSRR umowy koczcej okres faktycznej, acz niewypowiedzianej wojny, 16 lipca 1941 r., wLondynie, na specjalnym posiedzeniu, zebra si tymczasowy sztab do spraw organizacji pomocy dla ludnoci polskiej wZSRR. W jego skad weszli przedstawiciele Sztabu Naczelnego Wodza, Biura ds. Rodzin Wojskowych, Ministerstwa Pracy iOpieki Spoecznej (dalej MPiOS), Ministerstwa Spraw Wewntrznych, Ministerstwa Skarbu oraz Ministerstwa Spraw Zagranicznych. W zwizku ztym, e lada chwila mogo zosta zawarte porozumienie polsko-radzieckie, postanowiono rozpocz tworzenie planu pomocy, dajcego si uruchomi natychmiast po podpisaniu stosownych umw. Pomoc ta miaa obj przede wszystkim winiw politycznych, jecw wojennych oraz deportowanych1. Byo to (tak mi si przynajmniej wydaje) dziaanie znacznie spnione wstosunku do faktycznych potrzeb iproblemw, przed jakimi stanli polscy urzdnicy wLondynie. Tym bardziej e wnioski ambasadora RP wJaponii, Tadeusza Romera, dotyczce zorganizowania odpowiedniego sztabu ludzi iprzygotowania ich do przyszych dziaa, zgoszone
Notatka zkonferencji wMSZ wdniu 16-go VII. 1941r. wsprawie organizacji pomocy dla ludnoci polskiej pod Sowietami, Archiwum Akt Nowych (dalej AAN), Zesp Ministerstwa Pracy iOpieki Spoecznej Rzdu RP wLondynie (dalej MPiOS), sygn. 34, s.4.
1
176
CZAS NADZIEI 19411943
jeszcze wlutym 1941 r., pozostay bez odpowiedzi, awwczesnej sytuacji umoliwiyby, bez wtpienia, znacznie lepszy start caej akcji2. Omawiajc najlepsze sposoby dotarcia do zesanych przedstawiono na posiedzeniu cztery, alternatywne drogi pomocy: via Daleki Wschd, przez Wadywostok iHarbin; zpnocno-zachodnich Indii; zAfganistanu iPersji; zTurcji, wkierunku Kaukazu. Akcja pomocy zkierunku Persji iTurcji miaa wykorzystywa gwnie tras kolejow przez Krasnowodzk (nad Morzem Kaspijskim), Samarkand iTaszkent. W przypadku, gdyby to Samarkanda staa si gwnym wzem kolejowym, mona byo, dodatkowo, dostarcza niezbdne materiay, odzie iywno przez Afganistan, korzystajc zgranicznego przejcia kolejowego wKuszka. Pierwszym miejscem, do ktrego powinna dotrze przysza misja opiekucza3, zajmujca si rozdziaem pomocy, by Taszkent. Wanie tu zdaniem zebranych naleao umieci stale rezydujcego jej przedstawiciela, wcelu organizowania opieki wnajbliszych okolicach oraz przyjmowania ikierowania rozdziaem darw nadsyanych zBliskiego irodkowego Wschodu. Natomiast najlepszym miejscem na zainstalowanie si samej misji byby Omsk, ktry, jak wynikao z opracowa dotyczcych skupisk polskich zesacw wZSRR, by miastem pooonym centralnie wobec nich, awic najlepszym zpunktu widzenia caej akcji4. Do gwnych zada misji opiekuczej naleaoby zorganizowanie wposzczeglnych skupiskach ludnoci komitetw lokalnych, dobierajc ich czonkw spord zesanych. Aby jej dziaalno bya jak najskuteczniejsza, powinno si zdaniem zebranych dy do powoania, zarwno wTomsku, jak iTaszkencie, polskich konsulatw. Podstawow form pomocy byyby zapomogi pienine oraz dary rzeczowe, ztym e wikszy nacisk naleaoby pooy na pomoc rzeczow. Przy organizowaniu misji powinno si zwrci szczegln uwag na wykorzystanie ludzi przebywajcych ju na rodkowym Wschodzie5. W jej skad miao wej 12 osb, przedstawicieli zarwno wojska, jak iinstytucji cywilnych: kierownik, lekarz, referent finansowy, 23 ekspertw do spraw ewakuacji, ekspert do spraw transportu oraz 45 najbardziej wartociowych spoecznikw. Uczestniczcy wspotkaniu zramienia MSZ Tomasz Arciszewski zaproponowa na jedno ztych miejsc Antoniego migrodzkiego, dugoletniego radc handlowego wMoskwie6.
Raport Ambasador RP wJaponii Tadeusza Romera do Ministra Spraw Zagranicznych Rzdu RP wLondynie nr 792/J/5/41 z27 lutego 1941r. wsprawie pomocy zesacom polskim wZSRR, AAN, Zesp Ambasady RP wTeheranie (dalej RP wTeheranie), sygn. 40, s.23. 3 O ktrej powstanie apelowaa cz zzebranych. 4 Notatka zkonferencji wMSZ wdniu 16-go VII. 1941..., s.45. 5 Ibidem. 6 Ibidem, s.7.
2
AMNESTIA
177
Gwnymi rdami finansowania caej akcji, zakadajc objcie ni okoo 400500 tys. osb iprzeznaczeniu na kad znich, miesicznie, cho jednego dolara, miay by: Skarb Pastwa; Rada Polonii Amerykaskiej, ktra posiadajc ju na koncie funduszu ratunkowego okoo 200 tys. dolarw mogaby, jako pierwsza, wyasygnowa na potrzeby pomocy ludnoci wZSRR okoo 100 tys. dolarw; fundusze przyznane przez Kongres USA na pomoc dla ludnoci polskiej7; Comporel nie wczeniej jednak, ni uda si wyprocesowa wUSA zoto Banku Polskiego wRumunii8. Jako pierwsze, planowano uruchomi rodki finansowe pozostae po zorganizowanej przez wadze RP na wychodstwie akcji wydobywania obywateli polskich zWileszczyzny wysokoci okoo 35 tys. dolarw9, docelowo za oprze si na rodkach przyznanych przez Kongres USA oraz ewentualnej poyczce zacignitej na rzecz teje pomocy u wadz radzieckich. W podsumowaniu pierwszego spotkania postanowiono: powoa Stay Midzyministerialny Komitet dla Spraw Ludnoci Polskiej pod Sowietami (dalej Komitet Midzyministerialny); rozpocz przygotowywanie planw ewentualnych szlakw ewakuacyjnych; skierowa do Rzdu Stanw Zjednoczonych oraz Amerykaskiego Czerwonego Krzya (dalej ACK) apel ouruchomienie przyznanych Polsce funduszy na organizowanie pomocy (zwanych tu reliefowymi); zaapelowa ojak najszybsze wyasygnowanie przez Rad Polonii Amerykaskiej 100 tys. dolarw na pomoc dla ludnoci polskiej; zaapelowa oprzyznaniu podobnej kwoty przez Ministerstwo Skarbu RP na wniosek MPiOS; zakupi za 35 tys. dolarw, ze rodkw przeznaczonych na pomoc dla Polakw na Wileszczynie, niezbdne lekarstwa, szczepionki, rodki medyczne i witaminy; uzna San Francisco za miejsce, wktrym naley gromadzi ca pomoc z terenu Ameryki wcelu przyszego wysania jej do ZSRR; zaapelowa, wrozmowach zdelegacj ZSRR, ozwolnienie zobowizku pracy na zesaniu osb starych ichorych10.
7 Byo to, wedug szacunkw wadz polskich, okoo 15 mln dolarw, ktre, zoglnej puli 50 mln dolarw przyznanych Amerykaskiemu Czerwonemu Krzyowi (ACK) na pomoc narodom dotknitynm wojnom, przypado polskiej ludnoci cywilnej imogo by wykorzystane m.in. na zakup artykuw ywnociowych. Niestety, do chwili wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej, zarwno wadze USA, jak iACK, nie wyraay zgody na wykorzystanie tych sum na pomoc ludnoci polskiej znajdujcej si wZSRR. 8 Notatka zkonferencji wMSZ wdniu 16-go VII. 1941..., s.5. 9 Ibidem, s.7. 10 Ibidem s.78.
178
Odtd powoany ju oficjalnie Komitet Midzyministerialny mia si zbiera regularnie, co rod, wbudynku MSZ. Zanim spotkano si na kolejnym posiedzeniu, zgodnie zustaleniami, rozpoczto starania ouruchomienie rodkw finansowych zpuli ACK oraz Rady Polonii Amerykaskiej. Z ramienia Ministerstwa Skarbu, na kolejnego kandydata do pracy wZSRR, wyznaczono Mariana Strumi. Na posiedzeniu 23 lipca 1941r. ustalono, e wyjazd misji bdzie moliwy dopiero po zainstalowaniu si wZSRR polskiej ambasady oraz uzyskaniu od wadz radzieckich obietnicy, cho minimalnej, wsppracy. Po przyjedzie na miejsce powinno zdaniem zebranych nastpi wyodrbnienie w ramach misji dwch zasadniczych sekcji: opieki spoecznej oraz ewakuacyjnej. W ramach przygotowa do przyszej akcji, rozpoczto starania ouruchomienie pomocy towarowej zpolskich placwek dyplomatycznych wBombaju iStambule11. Po raz kolejny Komitet zebra si wdniu podpisania ukadu SikorskiMajski. Spraw, ktra zdominowaa obrady, byo postulowane przez przedstawicieli Sztabu Naczelnego Wodza rozpatrzenie moliwoci ewakuacji ludnoci polskiej zZSRR oraz ustalenie ewentualnych szlakw ewakuacyjnych iich przepustowoci. Najwaniejszymi trasami, ktrymi zdaniem Komitetu mogoby si odbywa wywoenie ludzi, bya linia kolejowa do Turcji, szlak kolejowo-wodny do Pahlawi, linia kolejowa przez Kaukaz do Tabriz oraz droga piesza zAszchabadu do Meszhedu. Nikt zzebranych nie potrafi jednak zagwarantowa, e aden ze szlakw nie zostanie zablokowany wtrakcie dalszych dziaa wojennych. Nikt nie bra te pod uwag stosunku do takich pomysw wadz radzieckich, szczeglnie jeli idzie ostrategiczne linie kolejowe. Kolejn spraw, rozpatrywan przez Komitet Midzyministerialny wzwizku zpodpisaniem ukadu, bya kwestia faktycznych uprawnie misji opiekuczej oraz tego, czym ma si zajmowa, aby nie dublowa dziaa ambasady. Wane te byo, czy bdzie ona miaa prawo do ogoszenia, e opiekuje si wszystkimi obywatelami II RP, ktrzy do 1 wrzenia 1939r. na stae zamieszkiwali wkraju itrafili do strefy wpyww ZSRR oraz jak, wwietle sporw o spraw granic, zareaguje na to rzd ZSRR. Pod koniec spotkania na kierownika przyszej misji wyznaczono zgodnie zpostulatami MPiOS Emanuela Freyda12.
Notatka zkonferencji wMSZ wdniu 23 VII. 1941r. ogodz. 11.00, wsprawie organizacji pomocy dla ludnoci polskiej pod Sowietami, AAN, MPiOS, sygn. 34. 12 Notatka zkonferencji wMSZ wdniu 30 VII. 1941r. wsprawie organizacji pomocy dla ludnoci polskiej pod Sowietami, AAN, MPiOS, sygn. 34; zob. te: Zbigniew S. Siemaszko, W sowieckim osaczeniu 19391943, Londyn 1991, s.230.
11
AMNESTIA
179
Ukad SikorskiMajski 30 lipca 1941r. zosta podpisany ukad SikorskiMajski. Mia on kluczowe znaczenie dla rozwoju opieki nad polsk ludnoci cywiln wZSRR. By moe, jak twierdz niektrzy historycy, by on zpunktu widzenia polskiej racji stanu zy, by moe trzeba byo negocjowa lepsze warunki13. Jednak dla ludnoci polskiej, wobliczu zbliajcej si kolejnej zimy na zesaniu, ratunek by moliwy tylko wtedy, kiedy wadze radzieckie nawi stosunki dyplomatyczne zwadzami RP wLondynie. By to warunek sine qua non, aby rzd ZSRR mg oficjalnie zwolni deportowanych zodbywania kary, uzna ponownie za polskich obywateli iumoliwi wadzom RP wLondynie objcie ich opiek. Kady kolejny dzie negocjacji wsprawie nawizania wzajemnych stosunkw powodowa dalsze ofiary miertelne, ktrych jak si wwczas wielu ludziom wydawao mona byo unikn. Tym samym, nawet najgorsza, ale skuteczna amnestia, lepsza bya od najszczerszych, lecz niczym nie popartych chci. Z punktu widzenia deportowanych najwaniejsz czci umowy by doczony do niej protok zapowiadajcy, e z chwil przywrcenia stosunkw dyplomatycznych Rzd Radziecki udzieli amnestii wszystkim obywatelom polskim, ktrzy s obecnie pozbawieni wolnoci na terytorium ZSRR bd jako jecy wojenni, bd na innych dostatecznych podstawach14. Wprawdzie termin amnestia oznacza de facto przyznanie racji okupantowi radzieckiemu wkwestii jego polityki na zagarnitych po 17 wrzenia 1939r. terenach II RP, lecz byo to cen, jak musia zapaci polski rzd za ocalenie setek tysicy swych obywateli. Amnestia pozwalaa wyj wadzom ZSRR zhonorem na arenie midzynarodowej izwalnia ludzi zgodnie zwasn procedur karn: wina oskarenie uznanie winy sprawiedliwa kara aska (czyli nadzwyczajne zagodzenie sprawiedliwej kary). Rwnie wany by punkt 2 umowy, stanowicy, e stosunki dyplomatyczne zostan nawizane natychmiast po podpisaniu ukadu, za zaraz po nich nastpi wymiana ambasadorw15. Oznaczao to wpraktyce, e wydanie dekretu oamnestii jest uzalenione od przyjazdu zLondynu polskiego dyplomaty. Tak wic olosie obywateli wspdecydowa od tej chwili rzd RP na wychodstwie. Sprawa ta, szczeglnie wobliczu kryzysu rzdowego oraz postawy desygnowanego na to stanowisko ludowca, Stanisawa Kota, nabiera wymiaru symbolicznego. Kot, najwyraniej, wcale nie spieszy si zwyjazdem do ZSRR, mimo e to od tego
13 Z. S. Siemaszko, op. cit., s.157168; Julian Siedlecki, Losy Polakw wZSRR wlatach 1939 1986, Bydgoszcz 1990, s.7479; Ukad SikorskiMajski. Wybr dokumentw, wstp ioprac. Eugeniusz Duraczyski, Warszawa 1990, s.7376; Tadeusz Wyrwa, Ukad SikorskiMajski, Zeszyty Historyczne nr 102, Pary 1992, s.198203. 14 Ukad SikorskiMajski..., s.173174. 15 Ibidem, s.173.
180
zaleao uzyskanie przez polsk ludno cywiln prawa do stanowienia oswoim losie16. W swych wspomnieniach tumaczy to m.in. brakiem miejsca wsamolotach brytyjskich, leccych wstron Moskwy. Niestety, trudno je uzna za zasadne, skoro ju 3 sierpnia 1941r. zostaa wysana do Moskwy (i to wanie samolotem) pierwsza grupa osb, wktrej znalaz si I sekretarz Ambasady RP wZSRR, Wiesaw Arlet, za kilka dni pniej, t sam drog, uda si do ZSRR Jzef Retinger17. Decyzja S. Kota udania si na placwk dopiero we wrzeniu 1941r. nie miaa, niestety, nic wsplnego ztak podkrelan pniej trosk ozesanych Polakw. Zarwno umowa, jak iprotokoy dodatkowe, zawieray pewien kruczek, ktry pozbawia okoo 200250 tys. zesacw prawa do ubiegania si ouznanie przez wadze radzieckie ich polskiego obywatelstwa. By nim zakres zastosowania amnestii. Punkt 1 umowy stanowi, e rzd ZSRR uznaje za niebye traktaty radziecko-niemieckie z1939 r., za protok dodatkowy mwi wyranie oamnestii wobec wszystkich obywateli polskich pozbawionych wolnoci18. Natomiast nigdzie nie byo mowy otym, co ma si dzia zobywatelami polskimi znajdujcymi si wZSRR, lecz formalnie nie pozbawionymi wolnoci: onierzami Armii Czerwonej przeniesionymi po wybuchu wojny do batalionw pracy (wojenno-stroitielnyje bataliony); ludmi, ktrzy wwyniku przymusu ekonomicznego, lub zinnych, czsto niezalenych od nich powodw, wyjechali na roboty wgb ZSRR; obywatelami polskimi przesiedlonymi na zachd wpadzierniku ilistopadzie 1939 r.; osobami, ktre po wybuchu wojny, zostay przymusowo ewakuowane wraz zfabrykami; dziemi wywiezionymi zkolonii letnich, itp. Z punktu widzenia podpisanego przez polskie wadze ukadu, wszyscy oni nadal pozostawali obywatelami radzieckimi19. W podpisanym dokumencie nie byo bowiem nigdzie mowy ouniewanieniu innych, ni radziecko-niemieckie umw. W mocy pozostawa wic nadal dekret oprzymusowym nadaniu obywatelstwa z29 listopada 1939r. Po wielu pertraktacjach uczyniono wprawdzie wyjtek wobec niektrych osb ztych grup, lecz byli to wycznie rdzenni Polacy. Osoby innych narodowoci prawa do zmiany obywatelstwa na polskie nie miay.
16 Stanisaw Kot, Listy zRosji do Gen. Sikorskiego, Londyn 1955, s.1418, Z. S. Siemaszko, op. cit., s.165. Jan Pomian, Jzef Retinger ycie ipamitniki szarej eminencji, Warszawa 1990, s.148149. 17 Z. S. Siemaszko, op. cit., s.165; zob. te: S. Kot, Listy zRosji..., s.1819. 18 Ukad SikorskiMajski..., s.173174. 19 A przynajmniej wadze ZSRR wadnym miejscu nie zostay formalnie zobowizane do przywrcenia tym grupom osb polskiego obywatelstwa.
AMNESTIA
181
Jako pierwszy, 3 sierpnia 1941 r., uda si do Moskwy wraz zMisj Wojskow sekretarz Ambasady RP wZSRR, Wiesaw Arlet. Mia on za zadanie przygotowa podstawy do dziaalnoci polskiej placwki oraz zorientowa si co do potrzeb imoliwoci pomocy20. Przed odjazdem otrzyma on zrk S. Kota nastpujce zalecenia: spotka si jak najszybciej zprzywdcami rnych polskich ugrupowa izorientowa si, co sdz omoliwociach pracy opiekuczej wRosji oraz nalega, by najwaniejsi znich spisali swe uwagi ipogldy, po czym niezwocznie wysa je do Londynu; dobra starannie osoby, ktre powinny by na stae, lub chwilowo, przysane do Londynu; nadesa moliwie dokadny obraz warunkw bytowych na zesaniu oraz pierwsze, dokadniejsze liczby zesacw iuchodcw, wtym szczegowo zreferowa sytuacj kobiet idzieci21. W tym samym czasie wLondynie, pomimo formalnej propozycji objcia stanowiska, zoonej na rce S. Kota przez premiera Wadysawa Sikorskiego, nadal nie byo wiadomo, kto zostanie mianowany ambasadorem. Sikorski waha si podobno pomidzy Kotem, prof. Kazimierzem Bartlem, gen. Kazimierzem Sosnkowskim iStanisawem Stroskim22. Wydaje si ogromn strat, e wrd tych wszystkich nazwisk nigdzie nie przewina si kandydatura Tadeusza Romera, ktry przecie nie tylko zainicjowa pomoc dla polskich zesacw, ale te zracji jej koordynowania, jako jeden zniewielu wczesnych urzdnikw pastwowych, naprawd sporo wiedzia owarunkach ycia ludzi wZSRR oraz oich potrzebach. By te wstaym kontakcie zwieloma osobami nadajcymi si potencjalnie do objcia odpowiedzialnych stanowisk wprzyszym aparacie opieki. Poza tym posiada dwie cechy, ktrych brakowao ambasadorowi Kotowi: by zawodowym dyplomat izna dobrze jzyk rosyjski. Przybycie do Moskwy Arleta nie zmienio patowej sytuacji wsprawie ludnoci polskiej. Bez ambasadora, lub innej osoby reprezentujcej polski rzd, nie mogo by mowy onawizaniu oficjalnych stosunkw, abez tego dekretu oamnestii. Rozwizanie nastpio wsposb zupenie nieoczekiwany. Jak twierdzi Z. S. Siemaszko, za spraw ambasadora brytyjskiego wMoskwie Sir Stafforda Crippsa ina prob brytyjskiego MSZ, do ZSRR wyjecha Jzef Retinger. Nie wiadomo do dzi, czy uczyni to na prob gen. W. Sikorskiego23, czy te wbrew jego woli24. Wiadomo natomiast, e gdy tylko przyby do Moskwy,
S. Kot, Listy zRosji..., s.18. Ibidem, s.448. 22 Ibidem, s.1516. Jest to otyle dziwne, e najprawdopodobniej musiay ju wwczas dotrze do Londynu informacje olosie Bartla, aprzynajmniej otym, e nie opuci on Lwowa. 23 J. Pomian, op. cit., s.149. 24 S. Kot, Listy zRosji..., s.536. Kot nie mg si wwczas uda do ZSRR, nie by bowiem
21 20
182
12 sierpnia 1941r. (najprawdopodobniej zinicjatywy brytyjskiej) wadze radzieckie uznay go za charg daffaires RP. Dziki temu, stosunki polsko-radzieckie zostay, zpunktu widzenia wadz ZSRR, oficjalnie nawizanie inic ju nie stao na drodze, aby ogosi dekret oamnestii25. Niestety, Retinger nie posiada adnych penomocnictw, poniewa przyby do ZSRR nieoficjalnie, wcharakterze kuriera dyplomatycznego26. Dopiero na stanowcze danie wadz brytyjskich zostaa wystawiona (najprawdopodobniej zdat wsteczn) odpowiednia nota27. Nie by te przygotowany do penienia adnych funkcji. Jednak to wanie dziki jego przybyciu amnestia staa si faktem, on sam za peni obowizki dyplomaty iinicjatora pomocy dla polskich obywateli przez pierwsze, najgortsze tygodnie jej obowizywania. Formalna decyzja Rady Ministrw oprzedstawieniu Prezydentowi RP Wadysawowi Raczkiewiczowi kandydatury Stanisawa Kota na ambasadora wZSRR zapada dopiero dwa dni pniej, 14 sierpnia 1941 r.28, ajego przybycie do Moskwy przecigno si do 4 wrzenia. Gdyby nie wyjazd Retingera, bez wzgldu zczyjej inicjatywy (Brytyjczykw, czy wadz polskich wLondynie), zwalnianie polskich obywateli nie mogoby si rozpocz wczeniej, ni wdrugiej poowie wrzenia 1941r.
Wolno nie dla wszystkich Pomimo e protok dodatkowy do ukadu SikorskiMajski dokadnie precyzowa fakt uzyskania amnestii przez wszystkich obywateli polskich pozbawionych wolnoci na terenie ZSRR, za tryb jej wykonania ustalony m.in. przez Biuro Polityczne KC WKP(b) zakada, i zwolnieniu zwizie, obozw pracy poprawczej, obozw jenieckich oraz specjalnych miejsc zsyki ideportacji podlegaj wszyscy jecy wojenni iinternowani, osoby przebywajce wwizieniach ioboformalnie mianowany ambasadorem, oczym dalej. By moe wyjazd Retingera do ZSRR wiza si wsposb bezporedni zkwesti przesilenia rzdowego, cho wznanych mi opracowaniach brak jest na ten temat jakichkolwiek informacji. Nie wiadomo te do koca, komu tak naprawd najbardziej zaleao na jego wyjedzie do ZSRR Brytyjczykom, czy wadzom polskim, targanym wewntrznymi sporami oprzysz polityk wschodni. 25 Dekret Prezydium Rady Najwyszej ZSRR z12 sierpnia 1941r. O objciu amnesti obywateli polskich przebywajcych wmiejscach pozbawienia wolnoci na terytorium ZSRR, Gosudarstwiennyj Archiw Rossijskoj Fiedieracyi (dalej GARF), f. 5446, op. 49, d. 3626, s.9. 26 List Retingera do gen. Wadysawa Sikorskiego z14 sierpnia 1941 r., w: J. Pomian, op. cit., s.151. 27 Nota dyrektora generalnego Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP Adama Tarnowskiego do Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych ZSRR Wiaczesawa Mootowa wsprawie mianowania J. Retingera na stanowisko charg daffaires RP wZwizku Radzieckim. Londyn, 10 sierpnia 1941 r., w: Dokumenty imateriay do historii stosunkw polsko-radzieckich, t. VII: stycze 1939 grudzie 1943, Warszawa 1973, s.236. 28 Ukad SikorskiMajski..., s.58.
AMNESTIA
183
zach pracy poprawczej, przetrzymywani waresztach ledczych podlegajcych Ludowemu Komisariatowi Spraw Wewntrznych (Narodnyj Komissariat Wnutriennych Die, dalej NKWD), sdom iprokuraturze oraz skierowani do specjalnych miejsc osiedlenia29, szybko okazao si, e amnestia bya realizowana przede wszystkim zgodnie zinteresami wadz miejscowych oraz centrali wMoskwie. Na mocy dekretw wszyscy obywatele polscy, wobec ktrych zastosowano amnesti, mieli prawo opuszczenia dotychczasowych miejsc przymusowego pobytu oraz swobodnego zamieszkiwania na caym terytorium ZSRR, poza terenami nadgranicznymi, obszarami objtymi dziaaniami wojennymi, strefami zakazanymi oraz tzw. miastami wyczonymi (reimnyje goroda) pierwszej idrugiej kategorii30. Na wadze nadzorujce wykonanie rozkazw naoono take obowizek wydania tymczasowych dowodw tosamoci (wriemiennych udostowierienij), wktrych zaznaczano fakt amnestionowania. Dokumenty te uznaway osoby amnestionowane za obywateli polskich iuprawniay do zarejestrowania si wAmbasadzie RP wZSRR wcelu ich zamiany na polski paszport31. Amnestionowani, ktrzy nie chcieli regulowa swych praw, oraz ktrym Ambasada odmwia wydania stosownego dokumentu, mogli ubiega si otzw. paszport bezpastwowca lub paszport obywatela ZSRR. Na wszystkie obwodowe irejonowe komitety partyjne naoono obowizek aktywnej pomocy zwalnianej ludnoci, ze szczeglnym uwzgldnieniem kobiet zdziemi. To wanie im, wpierwszej kolejnoci, naleao zapewni prac oraz zakwaterowanie wmiejscach wybranych na stay pobyt. Na mocy tych samych rozporzdze Rady Komisarzy Ludowych (Sowiet Narodnych Komissarow, dalej RKL) ZSRR iKC WKP(b) na NKWD ZSRR naoono obowizek niezwocznego przekazania placwkom terenowym niezbdnych dyrektyw co do trybu zwalniania obywateli polskich objtych dekretem Prezydium Rady Najwyszej (Priezidium Wierchownogo Sowieta, dalej PRN) ZSRR32. Dokadne dyrektywy na ten temat (nr 430 i431) rozesa 19 i20 sierpnia 1941r. Ludowy Komisarz Spraw Wewntrznych ZSRR awrientij P. Beria do podlegych mu
Decyzja Biura Politycznego KC WKP(b) nr P34/333 z12 sierpnia 1941r. O trybie zwalniania obywateli polskich, amnestionowanych zgodnie zdekretem Prezydium Rady Najwyszej ZSRR, Z archiww sowieckich, t. 1: Polscy jecy wojenni wZSRR 19391941, oprac. Wojciech Materski, Warszawa 1992, s.77; zob. te: Albin Gowacki, Dla kogo amnestia w1941 roku, My, Sybiracy nr 6, d 1995, s.10. 30 Decyzja Biura Politycznego KC WKP(b) nr P34/333 z12 sierpnia..., s.77. Pod pojciem goroda reymnyje pierwoj iwtoroj katiegorii wradzieckiej terminologii rozumiano najwiksze miasta wZSRR (Moskwa, Leningrad), stolice republik oraz strategiczne centra przemysowe ikolejowe, atake miasta nadgraniczne, wktrych obowizywa zakaz meldowania iprzebywania byych winiw; zob.: ak (Jacques) Rossi, Sprawocznik po GUAGu, cz. 2, Moskwa 1991, s.340. 31 Z. S. Siemaszko, op. cit., s.172. 32 Ibidem, s.7981.
29
184
szefw republikaskich, krajowych oraz obwodowych struktur NKWD. Precyzoway one, kto podlega amnestii ijakim trybem ma ona przebiega. Najwaniejsz, zpunktu widzenia deportowanych, bya dyrektywa mwica, e zwolnieniu podlegaj wszystkie osoby skazane wyrokami Kolegium Specjalnego (Osoboje Sowieszczanije, dalej OSO) przy NKWD oraz te, wobec ktrych toczy si nadal ledztwo, jak rwnie wszyscy polscy obywatele, ktrzy zostali aresztowani przed 17 wrzenia 1939 r., jeli ich polskie obywatelstwo zostao wpeni udokumentowane. W pierwszej kolejnoci polecono zwalnia osoby lojalne wobec wadzy radzieckiej, nie biorce udziau wadnych dziaaniach ocharakterze antyradzieckim, natomiast do szczegowego wyjanienia zatrzyma osoby skazane za szpiegostwo na rzecz Niemiec, atake czonkw OUN33. Zwalniani zobozw mieli otrzyma zawiadczenie amnestyjne (wedug ustalonego odgrnie wzoru), zabrane wczasie rewizji przedmioty ipienidze, odzie zdatn do noszenia, bilet na trasie wybranej przez zwalnianego, poza obszarami wyszczeglnionymi we wczeniejszych decyzjach RKL iWKP(b), atake specjalne diety wysokoci 15 rubli na dzie. Osoby przebywajce na zesaniu (specprzesiedlecy izesacy figurujcy wkartotekach NKWD), po zakomunikowaniu im, i s od tej chwili wolnymi obywatelami polskimi, naleao zaopatrzy wwizy wyjazdowe oraz zawiadczenia amnestyjne opodobnej treci iwzorze, co osoby zwalniane zobozw. Gdyby wyraziy one ch opuszczenia dotychczasowych miejsc przymusowego osiedlenia naleao take iim wyda bilety kolejowe do wskazanych miejscowoci (z zastrzeeniem jak wyej) oraz 15-rublowe diety. Ta, nieprzemylana zekonomicznego punktu widzenia, decyzja zostaa naprawiona przez . Beri tydzie pniej. Tajnym rozporzdzeniem odebrano wwczas deportowanym prawo do diety idarmowych biletw34. Wszystkich zwalnianych polecono zarejestrowa, adane onich przekaza do I Wydziau Specjalnego NKWD ZSRR, zpodaniem nazw miejscowoci, do ktrych ludzie ci si udaj oraz sum wypaconych im zaliczek. Kopie zawiadczenia oamnestii zatrzymywano wteczce osobowej deportowanego, za drug przekazywano jako zacznik wraz zraportem do centrali wMoskwie35. Osoby objte amnesti powinny byy, do czasu otrzymania polskiego paszportu, zameldowa si na podstawie wydanego zawiadczenia oraz podj starania ozarejestrowanie wAmbasadzie wcelu wymiany dokumentu. Zgodnie zzapisem wzawiadczeniu, miay na to 3 miesice, co wwarunkach wojny oraz braku, do poowy wrzenia 1941 r., terenowych struktur Ambasady byo zadaniem niewykonalnym36.
A. Gowacki, Dla kogo amnestia..., s.11. Ibidem, s.12; zob. te: GARF, f. 9479s, op. 1s, d. 61, s.83. 35 Ibidem, s.11. 36 Dlatego te 7 padziernika 1941 r., wspecjalnej nocie, Ludowy Komisariat Spraw Zagranicznych ZSRR zawiadomi Ambasad RP wZSRR oprzedueniu wanoci zawiadcze
34 33
AMNESTIA
185
Dekret oamnestii gboko wstrzsn wieloma grupami czerpicymi zysk zniemal darmowej dotd siy roboczej, ju choby zracji, e zesacy stanowili wwielu przedsibiorstwach praktycznie jedynych pracownikw. Dlatego te, aby zatrzyma ich na miejscu, podjto wiele rnorodnych, nie zawsze zgodnych zwykadni RKL ZSRR iNKWD, dziaa. Najprostszym sposobem niedopuszczenia do odejcia byych zesacw byo ukrycie przed nimi faktu amnestii. Na szczcie informacja ta, tak nieprawdopodobna wradzieckiej rzeczywistoci, szybko rozesza si po caym terytorium ZSRR. Kolejnym utrudnieniem, szczeglnie tam, gdzie przebywali np. ydzi, byo ogoszenie, e owszem, stosowny dekret zosta wydany, lecz dotyczy on wycznie Polakw37. W obozach, dla odmiany, najczstszym sposobem zatrzymania zekw byo stwierdzenie, e wich sprawie nie nadeszy jeszcze dokumenty zcentrali, naley wic cierpliwie czeka. W wikszoci przypadkw wadze staray si nakoni ludno do pozostania na miejscu obietnicami poprawy bytu, wyszymi zarobkami, zatrudnieniem wszystkich oraz popraw wyywienia. Zgodnie zzaleceniami Ludowego Komisariatu Przemysu Lenego (Narodnyj komissariat lesnoj promyszlennosti, dalej Narkomles ) ZSRR, ktry sta na stanowisku, e amnestia nie pozbawia niedawnych zesacw prawa do pozostania wdotychczasowych miejscach, ani nie powoduje utraty przez nich dotychczasowej pracy, przedsibiorstwa lene powinny (w celu ich zatrzymania) zdoby si na jak najwikszy wysiek38. Nie mona te nie zauway, e od koca sierpnia 1941r. coraz wydajniej zaczo im wtym pomaga NKWD. W celu zapobieenia masowemu, nieskoordynowanemu przenoszeniu si ludnoci polskiej izwizanymi ztym problemami przedsibiorstw, zalecio ono 26 sierpnia 1941r. swym terenowym organom, aby do czasu ustalenia zwadzami polskimi spraw dotyczcych nowego rozmieszczenia amnestionowanych zatrzymywa ich wmiar moliwoci na dotychczasowych terenach przymusowych osiedle39. Sposoby perswazji miay by zblione do tych, ktre zalecay m.in. wadze Narkomlesu40. Po kilku tygodniach skoczy si niespotykany whistorii tego kraju humanitaryzm. 19 wrzenia 1941r. zastpca Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR Bogdan Kobuow rozesa do Zarzdw NKWD oklnik nr 245, wktrym poda now wykadni zalecenia dotyczcego trybu zwalniania obywateli polskich na mocy amnestii. Zgodnie zni naleao wypuszcza wycznie tych Polakw, przebywajcych wobozach pracy poprawczej, wizieniach oraz
amnestyjnych na czas nieokrelony; zob.: Albin Gowacki, Ocali irepatriowa. Opieka nad ludnoci polsk wgbi terytorium ZSRR (19431946), d 1994, s.16. 37 Henryk Grynberg, Dzieci Syjonu, Warszawa 1994, s.104. 38 A. Gowacki, Dla kogo amnestia..., s.12. 39 Notatka . Berii dla J. Stalina nr 2680/b z1 padziernika 1941r. dotyczca trybu zwalniania polskich jecw wojennych iinnych obywateli polskich zwizie iobozw, Z archiww sowieckich..., t. 1, s.85. 40 Ibidem, s.8586; zob. te: GARF, f. 9479s, op. 1s, d. 70, s.188.
186
na zesaniu, ktrzy po 17 wrzenia 1939r. otrzymali radzieckie paszporty. W przypadku skazanych za dziaalno kontrrewolucyjn miano zwalnia jedynie osoby nalece do nacjonalistycznych organizacjach polskich. Oznaczao to zamknicie drogi na wolno rodzinom tysicy Ukraicw biorcych udzia wantysowieckim ruchu oporu organizowanym przez OUN. Skazani, ktrych dotyczyo zastrzeenie (w tym podejrzani oszpiegostwo na rzecz Polski lub innych obcych pastw), zwalniani by mogli wycznie na mocy decyzji II Zarzdu NKWD ZSRR. Zastrzeenie rozszerzono take na tych obywateli polskich przymusowo wcielonych do Armii Czerwonej, ktrzy zdezerterowali zjej szeregw oraz osoby uznane za prowokatorw Komunistycznej Partii Polski. W obozach iwizieniach zatrzymano take wszystkich oskaronych oprzestpstwa kryminalne. Dekret oamnestii nie obejmowa odtd obywateli polskich narodowoci niemieckiej, woskiej, wgierskiej, rumuskiej ifiskiej, tych wszystkich, ktrzy wchwili popenienia przestpstwa nie posiadali formalnie adnego obywatelstwa oraz osoby, ktre ucieky do Polski po zwycistwie bolszewikw w1917 r.41 Pozbawiono wten sposb prawa do otrzymania polskiego paszportu dziesitki tysicy ludzi. Jak wynikao dalej zrozporzdzenia, amnestia obejmowaa osoby skazane na kar mierci przed 12 sierpnia 1941r. oraz osoby zatrzymane przy nielegalnej prbie przekroczenia granicy, jeli nie udowodniono im przy tym dziaalnoci szpiegowskiej42. Nic wic dziwnego, e zwalnianie zobozw pracy przymusowej, wizie oraz miejsc zesa przebiegao zcoraz wikszymi oporami. Na podstawie dokumentw NKWD wyranie mona przeledzi wyniki kolejnych komentarzy uzupeniajcych do dekretu amnestyjnego. Najlepszym tego przykadem byo zatrzymanie do odwoania Polakw wobozie pracy wWorkucie. Wywoao to nawet masowy protest oraz godwk, si zamane na rozkaz centrali GUAG-u NKWD43. Take wypenianie dekretu amnestyjnego wobec osb deportowanych, po pierwszych tygodniach faktycznej masowoci, stawao si coraz bardziej wybircze. Najwicej przypadkw odmowy zwolnienia dotyczyo Ukraicw, czonkw OUN oraz ich rodzin. W obwodzie omskim zatrzymano na zesaniu 2 510 Ukraicw deportowanych wczerwcu 1941r. zzachodnich obwodw Ukraiskiej SRR, oskaranych oprzynaleno iwspieranie OUN. Zwolniono jedynie 2 917 osb, zczego wikszo pochodzia zZachodniej Biaorusi44. Analogicznie postpiono wKraju Krasnojarskim. Tu, oprcz 426 osb nie zwolnionych na mocy
41 W. S. Parsadanowa, Dieportacyja nasielenija iz Zapadnoj Ukrainy iZapadnoj Biearusi w19391941gg., Nowaja inowiejszaja istorija 1989, nr 5, s.39. 42 A. Gowacki, Dla kogo amnestia..., s.1314. 43 Ibidem, s.15. 44 Notatka starszego inspektora OTSP GUAG-u NKWD ZSRR D. Grinberga ze stycznia 1943r. ozesacach rozmieszczonych wobwodzie omskim, GARF, f. 9479, op. 1, d. 94, s.116.
AMNESTIA
187
rozsyanego wszdzie komentarza do amnestii autorstwa B. Kobuowa, zatrzymano iponownie przymusowo osiedlono 1 789 dopiero co amnestiowanych zesacw, wwikszoci rodziny dziaaczy OUN45. Sytuacje te nie byy chyba a tak rzadkoci, skoro zgodnie zraportami terenowych organw NKWD do 1 padziernika 1941r. zwolniono zaledwie 51 257 uwizionych, 26 297 jecw wojennych oraz 254 473 osoby deportowane wlatach 1940194146. W sumie 332 027 spord jak twierdzi wswych raportach . Beria 391 575 obywateli polskich przebywajcych wobozach, wizieniach imiejscach zesania47. W porwnaniu do danych referowanych J. Stalinowi iW. Mootowowi, zgodnie zktrymi do 27 wrzenia 1941r. byo zwolnionych zaledwie 50 295 uwizionych oraz 265 248 deportowanych, by to itak postp48. Liczby te odbiegay od przedstawionych ambasadorowi S. Kotowi przez Andrzeja Wyszyskiego 14 padziernika 1941r. Wynikao znich, e na 387 932 osoby pozbawione wolnoci przez wadze radzieckie podlegao zwolnieniu odpowiednio: zasdzonych ibdcych pod ledztwem 71 481 osb, jecw wojennych 25 314, deportowanych do miejsc przymusowego pobytu 291 137, z tego do 1 padziernika 1941r. miano zwolni 345 511 osb (pozbawionych wolnoci byo wic nadal 42 421)49. W zalenoci od rda, wpadzierniku 1941r. na wolnoci znalazo si odpowiednio:
Tablica 8 Polacy zwolnieni przez wadze radzieckie na mocy amnestii z12 sierpnia 1941r. wedug stanu na padziernik 1941r.
Kategoria Uwizieni Deportowani Jecy Podlegajcych amnestii w sumie Nie zwolnionych
a
Raport . Berii 50 295 265 248 26 297 391 575 49 735
Raporty terenowych organw NKWD 51 257 254 437 26 297 50 632a
Informacje A. Wyszyskiego o podlegajcych amnestii 71 481 291 137 25 314 387 932 42 421
Dane te obejmuj 2 736 skazanych, 1 820 przebywajcych waresztach ledczych, 12 817 uwizionych oraz 33 252 deportowanych; zob.: A. Gowacki, Dla kogo amnestia..., s.15. rdo: Obliczenia autora.
A. Gowacki, Dla kogo amnestia..., s.15; zob. te: GARF, f. 9479s, op. 1, d. 77, s.78. A. Gowacki, Dla kogo amnestia..., s.15. 47 Notatka . Berii dla J. Stalina nr 2680/b z1 padziernika..., s.85. 48 Ibidem. Co ciekawsze, podawane przez niego wraporcie z14 sierpnia 1941r. liczby rniy si diametralnie, szczeglnie gdy idzie ouwizionych ideportowanych. Pierwszych miao by 46 588, drugich a 318 784; zob.: Ewidencja Berii, Karta nr 11, Warszawa 1993, s.128. 49 Stanisaw Kot, Rozmowy zKremlem, Londyn 1959, s.85.
46
45
188
Liczby podawane przez Beri iWyszyskiego maj ogromne znaczenie, jeli idzie oocen liczby osb podlegych wprzyszoci potencjalnej opiece ze strony Ambasady. Mona zdu doz prawdopodobiestwa zaoy, e dane Berii, to maksymalna liczba osb, ktre mogy si znale na wolnoci, tzn. ktre wadze radzieckie gotowe byy uzna za polskich obywateli. Jeeli za od tej grupy odejmiemy jecw wojennych, otrzymamy wynik mwicy, e od padziernika 1941r. na pomoc ze strony wadz RP wLondynie oczekiwao co najmniej 330 tys. polskich obywateli50 byych winiw, agiernikw oraz zesacw. Na podstawie omawianych wczeniej raportw nie da si jednak ustali jeszcze jednej, bardzo wanej kwestii, amianowicie faktycznej liczby polskich obywateli, ktrzy (gdyby dosownie interpretowa dekret z12 sierpnia 1941 r.) podlegali amnestii, lecz mimo to nie zostali zwolnieni. Wiadomo, e w1943r. wobwodzie omskim znajdowao si co najmniej 2 510 Ukraicw deportowanych wczerwcu 1941r. zZachodniej Ukrainy51. Ilu jeszcze obywateli polskich znajdowao si wpodobnym pooeniu nie wiadomo52. Wprawdzie Naczelnik II Zarzdu Ludowego Komisariatu Bezpieczestwa Pastwowego (Narodnyj Komissariat Gosudarstwiennoj Biezopasnosti, dalej NKGB) ZSRR Piotr W. Fiedotow wswym raporcie wysanym wmaju 1944r. . Berii (ktry to raport sta si zkolei podstaw raportu Berii dla Stalina53) twierdzi, e do 1 wrzenia 1942r. nie zwolniono tylko 341 osb54, jednak ju raport NKWD dotyczcy zesacw wobwodzie omskim podwaa te dane. Chyba, e wswym raporcie Fiedotow nie uwzgldnia wszystkich powyszych przypadkw lub, jako nie podlegajcych ewidencji, nie zalicza tych zesacw do kategorii amnestionowanej ludnoci polskiej. Bez dalszych kwerend odpowied na te pytania nie jest niestety moliwa.
50 Uwzgldniajc najwysz, podan przez Beri liczb oraz fakt, e cz osb dotd nie zwolnionych, pozostao na zesaniu na zawsze. Wynikaoby to zpodawanych Stalinowi przez Beri w1944r. liczb, mwicych ozwolnieniu 389 041 z389 382 osb. Od pierwszego szacunku z1 sierpnia 1941 r., wynoszcego 391 575 osb podlegajcych amnestii, do ostatniego mwicego o389 382 osobach, znikno kilka tysicy osb; zob.: Ewidencja Berii..., s.128; zob. te: Stanisaw Ciesielski, Grzegorz Hryciuk, Aleksander Srebrakowski, Masowe deportacje radzieckie wokresie II wojny wiatowej, Wydanie drugie zmienione irozszerzone, Wrocaw 1994, s.72. 51 Notatka starszego inspektora OTSP GUAG-u NKWD ZSRR D. Grinberga ze stycznia..., s.116. 52 O licznych nieprawidowociach przy zwalnianiu osb podlegajcych amnestii, jako przykadach nie wypeniania wydanych polece, pisa m.in. Wsiewood N. Mierkuow wlicie rozesanym 24 lutego 1942r. do terenowych organw NKWD; zob.: A. Gowacki, Dla kogo amnestia..., s.1617. 53 Notatka Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR . Berii dla J. Stalina zmaja 1944r. ostanie liczbowym byych polskich obywateli przebywajcych na terenie ZSRR, AAN, Polonica, sygn. F67. 54 Notatka Naczelnika 2 Zarzdu NKGB ZSRR Piotra W. Fiedotowa dla Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR . Berii zmaja 1944r. ostanie liczebnym byych polskich obywateli, GARF, f. 9478, op. 1, d. 178, s.33a35a
CZAS NADZIEI
189
Czas nadziei
Pierwsze dni wolnoci Dekret z12 sierpnia 1941r. zaskoczy zarwno ofiary, jak iich katw. Kto wie czy nie bardziej tych drugich. Oto nagle, wgorcym okresie dziaa wojennych, wzrastajcych zobowiza produkcyjnych oraz staego odpywu na front mczyzn tracili oni ogromn grup pracownikw przymusowych. Grup wydawaoby si najpewniejsz, gdy nikt dotd wZSRR nie sysza ooswobodzeniu jednorazowo ponad 170 tys. specprzesiedlecw wrogw ludu ipastwa radzieckiego. Ta naga przemiana niewolnikw wpenoprawnych obywateli pastwa-sojusznika zmuszaa do rewizji sposobw zarzdzania tymi ludmi i budzia zrozumiae obawy, co do ich dalszego, dobrowolnego przebywania w fatalnych warunkach bytowych osad specjalnych. Take zesacy nie spodziewali si takiego obrotu sprawy. Owszem, wierzyli, e musi wreszcie nastpi poprawa ich losu, lecz nie przypuszczali, e odbdzie si to wtak spektakularny sposb. Wydarzenia te pocigny za sob take wiele niekorzystnych zmian. Z chwil zdjcia Polakw zewidencji Wydziau Osiedle Specjalnych GUAG-u NKWD ludzie ci uzyskali wprawdzie prawo swobodnego decydowania oswoim losie, pozbawiono ich jednak swoistego parasola ochronnego, jaki dawa status specprzesiedleca. Zabrzmi to by moe paradoksalnie, ale wolno niosa ze sob problemy, oktrych nikt wczeniej nie myla. Zamknicie osad specjalnych (specposiokw) oznaczao koniec nawet minimalnych, ale staych racji ywnociowych dla pracujcych iich rodzin55. Teraz nikomu nic si nie naleao. NKWD nie zamierzao utrzymywa osb, ktre, jako wolni obywatele, same powinny sobie znale prac dajc im prawo do ponownego uzyskania przydziau ywnoci. O prac, przynajmniej na pnocy, nie byo wwczas trudno. Prawdziw przeszkod bya potrzeba samodzielnego starania si oznalezienie godziwych warunkw bytowych56. Dla wielu zesacw prawo swobodnego przemieszczania si miao jednak ogromne znaczenie. Dotyczyo to zwaszcza ludnoci ydowskiej, ktra korzystajc znadarzajcej si okazji masowo migrowaa do wikszych imniejszych skupisk miejskich, wnadziei na atwiejsze znalezienie pra55 A racje te, to nie tylko 5001000 gram chleba. To take zupa, kasza lub inne formy posikw regeneracyjnych, wydawane od czasu do czasu przez wadze obozowe. 56 Najwiksze problemy miay kobiety obarczone kilkorgiem maych dzieci. Nie byy one tak mobilne przy poszukiwaniu zatrudnienia, jak osoby samotne lub rodziny mniej liczne. Take znalezienie przedsibiorstw gotowych zatrudni tak osob byo nieatwe, za oferowana praca prymitywna ile opacana.
190
cy. I nie byo to wcale oczekiwanie na wyrost. Ludzie ci, bdcy najczciej rzemielnikami, lekarzami, buchalterami itp. mogli liczy na zatrudnienie znacznie szybciej, ni cigajcy wto samo miejsce lenicy iosadnicy wojskowi. Drobne migracje zpierwszych tygodni obowizywania amnestii zczasem zaczy si przeradza wruch ocharakterze masowym, nad ktrym nikt nie by ju wstanie zapanowa. Ludzie za wszelk cen starali si gromadzi tam, gdzie istniaa najmniejsza nawet, realna szansa poprawy losu, lub otrzymywania, na bieco, wiadomoci otym, co ze sob robi. Znaczc rol wcoraz wikszym chaosie, jaki ogarn tereny, na ktrych znajdowali si polscy obywatele, odegraa polska Ambasada, awaciwie jej brak. Do poowy wrzenia 1941r. nikt nie by wstanie udzieli, zesacom, piszcym rozpaczliwe listy zprobami orad, adnej odpowiedzi. Wprawdzie J. Retinger, za zgod iprzy wsppracy wadz radzieckich, stara si dotrze do najwikszych skupisk polskich, aby wybra tam osoby, zktrymi mogaby si kontaktowa Ambasada, iktre peniyby funkcje rejonowych mw zaufania, to jednak zpowodu cakowitego braku rodkw ipersonelu dziaania te nie wyszy waciwie poza stadium pobonych ycze. Przybycie do Moskwy ambasadora S. Kota wraz ze szkieletow obsad polskiej placwki dyplomatycznej take nie posuno problemu do przodu. Tym razem sprawa rozbia si otysice listw, ktre nadchodziy codziennie do Ambasady, iktrych nie byo nawet komu otwiera, czyta isegregowa, nie mwic ju oudzielaniu na nie odpowiedzi57. Z powodu braku reakcji ze strony Ambasady RP wMoskwie tumy polskich obywateli miotay si zdezorientowane co naley czyni czy szuka sobie nowych, lepszych miejsc pracy iprzygotowywa do przeczekania zimy, czy te czeka nic nie robic, znadziej rychego opuszczenia niegocinnej pnocy. Kady zzesacw by przekonany, e nigdzie nie moe by gorzej ni tam, gdzie wanie on przebywa. Efektem takich postaw byo gromadzenie si wwielu miastach tysicy ludzi oczekujcych na sygna do drogi. Przykadem moe by Syktywkar (Komi ASRR), gdzie we wrzeniu 1941r. koczowao na dziko ponad 1 000 amnestionowanych Polakw. Prawie wszyscy pozostawali bez pracy istaego zameldowania, pozbawieni kartek na ywno. Aby przetrwa wyprzedawali ostatnie posiadane rzeczy. Jak donosia miejscowa milicja zarwno wmiecie, jak iinnych rejonach Komi, obserwowao si masowe wczgostwo polskich obywateli. W budynku przystani rzecznej wSyktywkarze, woczekiwaniu na wiadomoci co dalej robi, koczoway od ponad miesica 153 osoby, wtym 15 dzieci. Doprowadzone do rozpaczy matki prosiy ojamun ikrady poywienie58.
S. Kot, Listy zRosji..., s.95. Raport szczegowy zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych Komi ASRR ds. milicji dla przewodniczcego RKL Komi ASRR Siergieja D. Turyszewa z26 wrzenia 1941r. oprzypadkach wczgostwa wrd polskich obywateli, Centralnyj gosudarstwiennyj archiw Riespubliki Komi (dalej CGA Komi), f. 605, op. 4, d. 68, s.211.
58 57
CZAS NADZIEI
191
Take ci wszyscy, ktrzy nie zdecydowali si na opuszczenie dotychczasowych miejsc zamieszkania, czekali niecierpliwie na wszelkie wiadomoci. Byli oni wstosunkowo lepszej sytuacji, poniewa wikszo zakadw przyja amnestionowanych Polakw do pracy niejako automatycznie, czsto proponujc nawet nieco lepsze warunki. Nie oznaczao to jednak, e byli zadowoleni zistniejcej sytuacji. Stale wydua si czas pracy, aza otrzymywane wynagrodzenie mona byo coraz mniej naby. Zostay zaostrzone kary, zwikszono normy, coraz surowiej karano za najmniejsze nawet przewinienia. Niemniej dach nad gow oraz kartki na chleb daway poczucie pewnego komfortu. * * * Na poudniu sytuacja wpierwszych tygodniach po ogoszeniu amnestii bya nieco inna. Wybuch wojny wyranie pogorszy warunki yciowe wikszoci ludzi. Odpyw mczyzn na front musia zosta zrekompensowany poprzez wykorzystanie wszelkich moliwych rezerw, awic kobiet idzieci. Od tej chwili norm stao si zatrudnianie nawet przy najciszych pracach polowych modziey, ktra ukoczya 12 rok ycia59. Zabranie na potrzeby armii koni, cignikw isamochodw sprawio, e wiele prac trzeba byo wykonywa rcznie. Zwikszone zapotrzebowanie na robotnikw zlikwidowao wprawdzie wkochozach isowchozach problem braku zaj, jednak wynagrodzenie otrzymywane za wykonywan prac zdnia na dzie coraz mniej rekompensowao utrat si60. W stosunkowo najlepszej sytuacji byli ludzie, ktrzy po amnestii przenieli si do miast. Panowa wnich stay niedobr rk do pracy, za po jej podjciu otrzymywao si kartki na chleb niezbdne minimum do przeycia dla caej rodziny. Podobnie byo wgospodarstwach kochonikw, ktrzy zpowodu coraz wikszych zobowiza wobec kochozu, za pomoc wuprawie przydomowych dziaek ywili idawali dach nad gow zesaczej rodzinie. Amnestia otworzya przed Polakami wiele nowych moliwoci. Od tej chwili, jako wolni obywatele pastwa-sojusznika, nabyli m.in. prawo wstpowania do kochozw ze wszystkimi zwizanymi ztym przywilejami. Mogli by take zatrudniani wmiejscach dotd dla nich niedostpnych przy planowaniu produkcji, wsklepie, na miejscowej poczcie czy wbuchalterii. Nikogo nie dziwi ju fakt, e Polak jest lekarzem lub felczerem, kieruje brygad, czy prowadzi magazyn.
59 Stanisaw Ciesielski, Polacy wKazachstanie wlatach 194046. Zesacy lat wojny, Wrocaw 1996, s.135. 60 Ibidem, s.135137.
192
Wielka migracja Przyczyny Z chwil uzyskania wolnoci oraz prawa do swobodnego poruszania si przed zesacami pojawia si niespotykana dotd szansa poprawy losu. Tak przynajmniej sdzia wikszo osb, ktre jesieni 1941r. opuszczay pnocne rejony ZSRR, udajc si wkierunku poudniowo-wschodnim, do Kazachskiej, Uzbeckiej, Tadyckiej, Kirgiskiej iTurkmeskiej SRR. Jak pisali wysani wteren przedstawiciele polskiej Ambasady iwojska ludzi ogarna psychoza ucieczki zdotychczasowych miejsc zamieszkania61. Gwnymi przyczynami podejmowania decyzji owyjedzie byy: zbliajca si zima, nadzieja, e na poudniu panowa bd panowa lepsze warunki klimatyczne62, atake rozchodzce si po polskich skupiskach informacje opowstawaniu na poudniu polskiej armii. Do miejsc, gdzie powstawa miay polskie dywizje, wyruszyli nie tylko zdolni do suby wojskowej mczyni, ale take cae rodziny, wprzekonaniu, i przy wojsku, wczysto polskim rodowisku, bdzie im atwiej. Niemniej wany by sam dekret oamnestii63, ktry poza przyznaniem wolnoci osobistej, powizanej zwydaniem zawiadczenia otym, e jest si polskim obywatelem oraz posiada prawo swobodnego poruszania po terytorium ZSRR64, stanowi, i kady amnestionowany ma prawo do bezpatnego przejazdu do wybranego przez siebie miejsca osiedlenia oraz do pomocy materialnej wczasie podry. Wprawdzie przywileje te szybko, tajnymi oklnikami wadz NKWD, zniesiono, to jednak sama wiadomo penej swobody poruszania si miaa ogromny wpyw na decyzje wielu zesaczych rodzin. Nie mona te nie docenia wszechobecnej plotki oraz swoistego owczego pdu, wywoanego na wie, e gdzie tam jest lepiej, ie to wszystko, co si aktualnie dzieje wiadczy tylko ochwilowej saboci sowietw, ktra si rycho skoczy, dlatego wszyscy, ktrzy dotr na poudnie wyjad, areszta zostanie. Nic nie pomg oklnik rozsyany przez ambasadora S. Kota na przeomie wrzenia ipadziernika 1941r. do najwikszych, znanych ju skupisk polskich65.
J. Siedlecki, op. cit., s.99; Z. S. Siemaszko, op. cit., s.174. Rachuby te okazay si cakowicie bdne, gdy zesacy opierali je na rozumieniu klimatu poudnia wsensie europejskim (Wochy, Hiszpania, Grecja), cakowicie nieadekwatnym do panujcych na tym obszarze skrajnie surowych warunkw kontynentalnych (niedobr wody, gorce suche lata, silne mrozy, nieyce izamiecie). 63 A. Gowacki, Dla kogo amnestia..., s.1113. 64 Poza pasem przygranicznym, strefami zamknitymi oraz objtymi dziaaniami wojennymi, atake miastami pierwszej idrugiej kategorii. 65 Oklnik nr 1 z28 wrzenia 1941 r., Hoover Institution on War, Revolution and Peace (dalej HI), Polskie Siy Zbrojne Collection (dalej PSZ), pudo 5.
62 61
CZAS NADZIEI
193
By moe nawet skomplikowa sytuacj, gdy zawiera m.in. wycignite zradzieckich regulacji owykonywaniu amnestii informacje na temat prawa obywateli polskich do swobodnego wyboru nowego miejsca zamieszkania. Wprawdzie zaraz potem zaznaczono, e jeli tylko mona, naley stara si pozosta na miejscu, oczekujc na zapewnienie przez miejscowe wadze naleytych warunkw bytowych66, jednak takie zalecenia dla ludzi, ktrzy przeyli wradzieckiej rzeczywistoci ostatnie kilkanacie miesicy, powodoway reakcje raczej odwrotne od zamierzonych. W kwestii pozostania bd wyjazdu sporo zamieszania uczynili dadatkowo delegaci Polskiej Misji Wojskowej, ktrzy poszukujc zdolnych do suby wojskowej mczyzn namawiali take ich rodziny do opuszczenia dotychczasowych miejsc zamieszkania. Zdarzao si, e nieodpowiedzialno, aczasem nawet gupota oficerw, rozsiewajcych rnorakie plotki, powodowaa porzucanie wmiar dobrze patnej pracy oraz wyjazd bez adnego przygotowania, dosownie wnieznane67. Podobnie niekorzystny wydwik (cho duo bardziej zrozumiay) miao zabieranie na poudnie rodzin onierzy sucych ju warmii polskiej. Niestety, na miejscu nieraz okazywao si, e warunki bytowe na pnocy, pomimo wszystkich problemw, niedogodnoci icierpie, byy korzystniejsze od zastanych wnowym, rzekomo lepszym miejscu. Wyjanienia wymaga te stosunek do tych wszystkich ruchw miejscowych czynnikw decyzyjnych. Z jednej strony zainteresowane one byy wpozostawaniu zesacw na miejscu, nawet za cen do daleko idcych ustpstw68, zdrugiej zdarzay si przypadki nakaniania ludnoci polskiej do wyjazdu69. W sumie, wadze robiy jednak wszystko, by utrzyma dotychczasow si robocz. Oferowano wysze stawki za wykonywan prac, polepszenie warunkw mieszkaniowych, zwikszenie przydziaw ywnoci iinnych dbr pierwszej potrzeby70. Dziaania te byy zgodne zzaleceniami najwyszych czynnikw radzieckich, by za wszelk cen unikn ywioowej migracji Polakw71. W wytycznych dla organw bezpieczestwa republik, obwodw irejonw . Beria stale podkrela potrzeb zapewnienia lepszych warunkw wszystkim zwalnianym polskim obywatelom, ktrzy wyra ch pozostania na miejscu ipodjcia pracy. Zaleca jak najpeniejsze wykorzystywanie ich zgodnie zposiadanymi kwalifikacjami. Dotyczyo to wszczeglnoci pracownikw naukowych, inynierw,
Ibidem. H. Grynberg, op. cit., s.106. 68 A. Gowacki, Dla kogo amnestia..., s.12; zob. te: Decyzja Biura Politycznego KC WKP(b) nr P34/333 z12 sierpnia..., s.79 oraz: Notatka . Berii dla J. Stalina nr 2680/b z1 padziernika..., s.8587. 69 S. Kot, Rozmowy..., s.123. 70 H. Grynberg, op. cit., s.102107. Dotyczyo to zwaszcza fachowcw oraz osb samotnych inie obarczonych dziemi, ktrych przydatno wgospodarce bya najwysza. 71 Notatka . Berii dla J. Stalina nr 2680/b z1 padziernika..., s.85.
67 66
194
technikw, lekarzy irzemielnikw. Naleao znale im zatrudnienie wmiastach iobwodach72. W wczesnej sytuacji gospodarczej kraju byo to fikcj. Ludno t przywieziono irozlokowano wosadach dlatego, e miaa stanowi najtasz, niewykwalifikowan si robocz inie byo adnych moliwoci znalezienia dla nich pracy zgodnej zkwalifikacjami. Poza tym, przeniesienie zesacw do lejszych prac technicznych itak oznaczao dla przedsibiorstw lenych utrat siy roboczej, ana to wikszo znich nie moga sobie wsytuacji dziaa wojennych pozwoli. Jedyne, co mona byo zrobi, to cho troch poprawi dotychczasowe warunki pracy oraz zmniejszy wykonywane przez oswobodzon ludno normy. Najwaniejsz spraw bya potrzeba faktycznej, anie na papierze, poprawy warunkw mieszkalnych. Z chwil, gdy niedawni specprzesiedlecy stali si ludmi wolnymi ibez wikszych kopotw (w odrnieniu nawet od ludnoci miejscowej) mogli opuci swe dotychczasowe miejsce zamieszkania, by to jeden zpodstawowych czynnikw, ktry mg ich od tego powstrzyma. Wprawdzie pierwsze wyjazdy rozadoway nieco sytuacj na przepenionych osiedlach, jednak bez przeznaczenia znacznych rodkw finansowych na niezbdne remonty iinwestycje nie mogo by mowy oich poprawie, zgodnej zodgrnymi zaleceniami najwyszych czynnikw pastwowych. Dlatego miejscowe wadze, naciskane przez delegatw imw zaufania, przenosiy czsto ludzi do osad olepszym ni dotychczas standardzie, starajc si wten prosty sposb poprawi niekorzystn sytuacj. Wprawdzie pojcie lepszy standard oznacza jedynie mniej dziur wdachu, szczelniejsze okna imniejsz odlego do pracy, jednak wwarunkach pnocy oraz postpujcego wyczerpania organizmw nawet tak niewielka zmiana moga decydowa oyciu. Wielu zesacw nie mogo liczy nawet na tak popraw zbardzo prozaicznej przyczyny: braku jakichkolwiek rodkw na ten cel wzakadach oraz nikej wartoci ich pracy, zupenie nieadekwatnej do kosztw, jakie naleaoby ponosi. Nie mieli take do si irodkw, aby opuci osad iuda wnieznane, choby do pobliskiego rejonu lub obwodu. Czsto te nie chcieli tego uczyni ze wzgldu na sytuacj rodzinn, lub realn obaw utraty najbliszych73. Ludzie ci zdawali sobie dobrze spraw zfaktu, e pozostanie na miejscu moe oznacza skazanie si na niechybn mier, zdrugiej jednak strony, nawet najgorsze warunki, ale ju znane, zdaway si wielu znich lepsze od niepewnego jutra. Ogromne znaczenie miaa take nadzieja otrzymania jakiejkolwiek pomocy ze strony polskich wadz konsularnych. Postawa ta nie bya bynajmniej pozbawiona rozsdku. Po latach okazywao si, e tych, ktrzy wyruszyli na poudnie, aby ratowa siebie irodzin zmaro
72 73
Ibidem, s.8587. H. Grynberg, op. cit., s.106.
CZAS NADZIEI
195
wdrodze ina nowym miejscu znacznie wicej, ni tych, ktrzy pozostali na miejscu. Byy jednak (o czym nie naley zapomina) take przypadki odwrotne, kiedy to wyjazd na poudnie ocali rodzin przed niechybn mierci zgodu, zimna iwycieczenia wlasach, na pnocy Komi ASRR, czy te wobwodzie archangielskim. W obu przypadkach by to wybr tragiczny, odsaniajcy bezmiar ludzkich dramatw, ktre stay si udziaem barbarzysko deportowanej wgb ZSRR polskiej ludnoci cywilnej.
Zasig i skad Wszyscy ci, ktrzy jako pierwsi zdecydowali si na ten krok, wyszli na tym, najprawdopodobniej, najlepiej74. Po pierwsze, wyruszyli wokresie letnim, co znacznie uatwiao pocztkowy, czsto bardzo wyczerpujcy etap podry. Po drugie, objy ich jeszcze wewntrzne rozporzdzenia NKWD dotyczce zaopatrzenia wyjedajcych wbilety do wybranych miejsc osiedlenia oraz wydawania (take dzieciom) diety pieninej na czas podry wysokoci 15 rubli na dzie na osob75. Po trzecie, pomimo przepenienia pocigw, podr trwaa do krtko, za na stacjach mona byo jeszcze kupi ywno. Bardzo wane byy take warunki, wjakie podrujcy trafiali na poudniu. W kochozach nie byo godu, awiele znich potrzebowao rk do pracy. Jednoczenie ich kondycja finansowa pozwalaa wzi na utrzymanie nawet rodziny obarczone wieloma dziemi. Rwnie wszeregi dopiero co powstajcej armii polskiej dostawaa si bez trudu wikszo zdolnych do suby wojskowej mczyzn oraz kobiet do sub pomocniczych. W cigu kolejnych miesicy sytuacja ta ulega znacznemu pogorszeniu. Skad tej grupy wposzczeglnych okresach by zrnicowany. Jako jedni zpierwszych wyruszyli na poudnie polscy ydzi deportowani wczerwcu 1940r. do obwodu czelabiskiego, swierdowskiego, nowosybirskiego iMarijskiej ASRR. Byo to moliwe m.in. dlatego, e przecitna rodzina uchodcw skadaa si ze znacznie mniejszej liczby dzieci pozostajcych na utrzymaniu rodzicw. Poza tym znajdowa si tu stosunkowo wysoki odsetek osb samotnych, co uatwiao podejmowanie decyzji oewentualnym wyjedzie. Wan spraw byo te posiadane przygotowanie zawodowe76 oraz umiejtno grupowego organizowania si iwzajemnej wsppracy. Polacy (gwnie osadnicy zdeportacji lutowej 1940 r.) wzalenoci od miejsca pobytu postpowali wbardzo rny sposb. Nie prowadzono wprawdzie
74 Jest to jednak subiektywna ocena autora niniejszej pracy na podstawie znanych mu relacji, wspomnie ilistw oraz osobistych rozmw zdawnymi zesacami. 75 A. Gowacki, Dla kogo amnestia..., s.11. 76 Wrd ydowskich uchodcw przewaali rzemielnicy rnorodnych, poszukiwanych na caym terenie ZSRR specjalnoci.
196
adnych szczegowych bada na ten temat, lecz zobserwacji poczynionych m.in. przez Zbigniewa S. Siemaszko wynika, e na poudnie wyruszy np. znaczny odsetek osadnikw zKomi ASRR oraz obwodu archangielskiego, natomiast przebywajcy wKraju Krasnojarskim oraz obwodzie swierdowskim pozostali wwikszoci na miejscu77. Tezy te, przynajmniej czciowo, potwierdzaj dokumenty NKWD iAmbasady RP wKujbyszewie, dotyczce Polakw wKomi ASRR, zktrych wyranie wynika fakt zmniejszenie si ich liczby w1943 r., wporwnaniu do 1941r. Trzeba jednak wykluczy moliwoci ich wymarcia lub przymusowego przesiedlenia do miejsc nie znanych Ambasadzie RP wKujbyszewie78. O podobnych tendencjach mwi raport przesany przez . Beri J. Stalinowi iW. Mootowowi 1 padziernika 1941 r., ztym, e jako tereny najwikszych wyjazdw wymienia jeszcze Jakuck ASRR iobwd woogodzki79. Na dotychczasowym miejscu, wzdecydowanej wikszoci, pozostaa take ludno zwywzki kwietniowej 1940 r., rozmieszczona wPnocnym Kazachstanie. Wizao si to zarwno ze skadem tej grupy (przewaay wniej kobiety obarczone dziemi), jak iwiadomoci, e nigdzie indziej nie bdzie lepiej. Poza tym, zwolnienie zzesania administracyjnego nie pocigao za sob tak wielkich zmian, jak zwolnienie ze specosiedlenia, zwaszcza wzakresie mieszkania ipracy, awic rzeczy najwaniejszych przy ewentualnym podejmowaniu decyzji opotrzebie wyjazdu. Niemniej wana bya wtym przypadku nadzieja, e po amnestii odnajd si, by moe, zesani wwikszoci do obozw jenieckich iagrw mowie80. O tym, ile osb tak naprawd wyruszyo w nieznane, nigdy chyba nie bdziemy wiedzie, za nasze szacunki pozostan wycznie wsferze domysw.
Z. S. Siemaszko, op. cit., s.173. W 1941r. wKomi ASRR znajdowao si okoo 20 tys. specprzesiedlecw zdeportacji lutowej iczerwcowej 1940r. Wedug danych Ambasady RP wKujbyszewie ich liczba w1943r. wynosia 11 661 osb; zob.: Liczba obywateli polskich objtych sieci mw zaufania Ambasady RP wterenie. Stan z1 lutego 1943 r., HI, Zesp Ambasada RP wZSRR (dalej AK), pudo 16, teczka 43, Za. nr 1. Zakadajc nawet bardzo wysok miertelno wcaym tym okresie, mona przyj zdu doz prawdopodobiestwa, e na tuaczk jesieni 1941r. wyruszy moga ztej republiki blisko poowa znajdujcych si wwczas przy yciu zesacw. Jeszcze wikszy odpyw ludzi zanotowano wobwodach: swierdowskim, irkuckim, nowosybirskim iarchangielskim. Tam liczba zesacw zmniejszya si, od momentu ogoszenia amnestii do grudnia 1942 r., nawet o7580%; zob.: Raport naczelnika Oddziau Osiedle Pracy iOsiedle Specjalnych GUAG-u NKWD M. Konradowa oliczbie specprzesiedlecw-osadnikw iuchodcw wedug ich narodowoci wposzczeglnych republikach, krajach iobwodach, I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 2, s.200; zob. te: Zestawienie statystyczne mw zaufania Ambasady RP iludnoci polskiej wZSRR zuwzgldnieniem stosunku narodowociowego. Stan z1 grudnia 1942 r., Archiwum Wschodnie Orodka Karta wWarszawie (dalej AW), kopie dokumentw zHoover Institution on War, Revolution and Peace (dalej Hoover), sygn. V/HIAK/254, tab. 1. 79 Notatka . Berii dla J. Stalina nr 2680/b z1 padziernika..., s.87. 80 Z. S. Siemaszko, op. cit. s.173; zob. te: Teofil Mikulski, Fotografia zbiorowa Polakw deportowanych do okrgu pawodarskiego, Wrocaw 1995.
78 77
CZAS NADZIEI
197
Nikt tych ludzi nie rejestrowa, nikt nie prowadzi statystyk. By moe jakie dane na ten temat kryj archiwa radzieckie. Przyjmujc szacunki zKomi ASRR za wiarygodne (a tym samym za podstaw dalszych oblicze) moemy uzna, e jesieni 1941r. zpnocnych obwodw ZSRR na poudnie mogo wyruszy co najmniej 30% ogu obywateli polskich deportowanych na tam wlatach 19401941. W liczbach bezwzgldnych bdzie to dotyczy najprawdopodobniej okoo 60 70 tys. osb81. Take przygotowywania wadz radzieckich do rozmieszczenia na terenie Uzbeckiej SRR blisko 100 tys. Polakw wydaj si potwierdza te dane82. Tym bardziej e naleao si liczy ze znacznymi ruchami wewntrznymi na poudniu (m.in. wobrbie Kazachstanu) oraz kwesti rozmieszczenia osb nie przyjtych do armii polskiej. Odlegoci do przebycia, atake stan fizyczny zesacw, wpoczeniu zoglnym niedowadem komunikacyjnym, wynikajcym zfaktu rozpaczliwego organizowania przez ZSRR obrony przed nacierajcymi siami niemieckimi oraz ewakuacj tysicy zakadw przemysowych isetek tysicy ludzi, musiay nieuchronnie doprowadzi do tragedii. Z powodu zbliajcej si milowymi krokami zimy na podjcie decyzji owyjedzie nie byo zbyt wiele czasu83. Wikszo ludzi wyruszya wdrog ju na przeomie wrzenia ipadziernika 1941r. Poniewa nikt nie mia pojcia oodlegociach, jakie przyjdzie pokona, ani owarunkach, wjakich trzeba bdzie jecha, po kilku, lub kilkunastu wzgldnie spokojnych dniach droga przeradzaa si wkoszmar, awwagonach rozgryway dantejskie sceny.
Droga Najwikszym problemem bya sprawa kosztw podry. Z chwil, gdy wadze radzieckie zarzuciy praktykowan wpierwszych tygodniach obowizywaO ich zasadnoci moe wiadczy fakt, e na poudnie ruszya znaczna cz uchodcw ydowskich, awic co najmniej 3040 tys. osb. Ludno ta pojawiaa si licznie wspisach obejmujcych poudniowe obszary ZSRR wokresie istnienia ZPP. Poniewa wczasie deportacji liczba ydw, ktrzy znaleli si na poudniu, bya znikoma, moemy zca pewnoci przyj, e prawie wszyscy oni dostali si tu wczasie wielkiej wdrwki polskich obywateli na poudnie. Do podobnych wnioskw mona doj, gdy przypatrzymy si ogowi ludnoci znajdujcej si w1943r. na poudniu. Zakadajc, e jedynymi rdzennymi zesacami na tym obszarze mogli by deportowani wkwietniu 1940r. do Kazachstanu (niewielkie iloci osb znalazy si wprawdzie na poudniu take wwyniku deportacji lutowej 1940r. oraz zmaja iczerwca 1941 r., jednak nie wpyn one na poprawno wylicze) wsumie okoo 80 tys., anastpnie zestawiajc to zosobami, ktre wyszy wczasie dwch ewakuacji polskiej armii (okoo 116 tys.) oraz tymi, ktre zgodnie ze spisami ZPP przebyway na tych terenach wlatach 19441946, moemy przyj w szacunek za wiarygodny. 82 Notatka . Berii dla J. Stalina nr 2680/b z1 padziernika..., s.93. 83 Tym samym niewiele czasu pozostawao na jakiekolwiek przygotowanie si do niej.
81
198
nia dekretu amnestyjnego zasad wydawania biletw idiet pieninych osobom opuszczajcym swe dotychczasowe miejsca pobytu, cay finansowy ciar wdrwki spad na barki zesacw. Dla czci rodzin bariera kosztw podry okazaa si nie do pokonania. Wielu ludzi udao si wdrog mimo braku stosownych rodkw, wyprzedajc niemal za bezcen posiadane jeszcze rzeczy84. Ogromnym utrudnieniem by te fakt, i zchwil opuszczenia dotychczasowych miejsc pracy tracono prawo do przydziaowej ywnoci, azwaszcza do kartek na chleb. Zanim zesacy dotarli do stacji zaadunkowych musieli czsto pokona setki kilometrw. Jedni szli pieszo, inni budowali tratwy, jeszcze inni wynajmowali rnoraki transport85. Po dotarciu na przystanie ido dworcw kolejowych okazywao si, e nikt tak naprawd nie wie, gdzie chce jecha. Paday wwczas rnorodne, zasyszane gdzie nazwy miast imiasteczek, czsto podpowiedziane przez personel stacyjny. Czasem dopiero tu dowiadywano si, e s to tereny zamknite dla amnestionowanych. Ograniczeniem wplanowaniu podry stawa si take koszt biletw86 oraz brak stosownych pocze. Jedynym rozwizaniem byo wwczas wykupienie caego wagonu, to za znacznie podnosio koszt jazdy87. Zmuszao take do organizowania si wdue grupy, bo tylko wsplnym wysikiem ludzie byli wstanie zapaci podan sum. Potem koczowano na stacjach, czekajc na podstawienie rodka transportu oraz na skad jadcy wkierunku wikszej stacji wzowej. Tam za pozostawaa nadzieja, e wagon przeczepiony zostanie do kolejnego skadu, anastpnie do kolejnego ipo kilkunastu dniach podrujcy nim ludzie dotr gdzie, gdzie bdzie mona zastanowi si, co dalej. W nieco lepszej sytuacji byy zorganizowane przez Ambasad, wojsko lub miejscowe wadze, wpeni samodzielne skady polskie, odpada bowiem problem przeczepiania wagonw. Reszta pozostawaa bez zmian. Nadal nikt nie wiedzia, kiedy pocig odjedzie ijak dugo trwa bdzie kolejny etap podry, Czasem, po drodze, mona byo trafi na polskich oficerw cznikowych lub przedstawicieli Ambasady, ktrzy pomagali zarwno wobieraniu dalsze kierunku jazdy, jak izdobyciu prowiantu. Nie byli jednak wstanie zrobi nic wicej. Czasem udawao si im zaatwi podstawienie darmowych wagonw, lub zaniechanie pobierania opat za przejazd na caej trasie88. Wagony, wktrych podrowano, byy zblione do tych zokresu deportacji w1940 i1941r. Panowa wnich ogromny tok, czsto nawet wikszy ni wczasie
S. Kot, Listy zRosji..., s.485. H. Grynberg, op. cit., s.106107; Jan Tomasz Gross, Irena Grudziska-Gross, W czterdziestym nas Matko na Sibir zesali. Polska aRosja 19391942, Warszawa 1990, s.442. 86 J. T. Gross, I. Grudziska-Gross, op. cit., s.448. 87 Koszt wynajcia zwykego, towarowego wagonu siga nawet kilku tysicy rubli; zob.: Z. S. Siemaszko, op. cit., s.175. 88 J. T. Gross, I. Grudziska-Gross, op. cit., s.266.
85 84
CZAS NADZIEI
199
podry na zesanie, kiedy mimo wszystkich wpadek iniedocigni obowizywa jaki limit. W przypadku jadcych na poudnie jesieni 1941r. jedynym limitem bya liczba osb potrzebna do opacenia przejazdu, lub liczba przyznanych wagonw89. Warunki sanitarne wczasie drogi byy bardzo ze. Nieustannie brakowao wody, wktr mona byo si zaopatrzy tylko wtrakcie rzadkich postojw na stacjach. A woda niezbdna bya nie tylko do picia, ale te do utrzymania minimalnej choby higieny. Sytuacj pogarsza take stan fizyczny zesacw. Po kilkunastu miesicach spdzonych wosadach specjalnych ludzie ci byli wycieczeni, niedoywieni ischorowani, przez co bardziej podatni na wszelkie choroby (zwaszcza przewodu pokarmowego). Opanowanie jakiejkolwiek epidemii wwarunkach podry byo najczciej niemoliwe. Gwatownie wzrosa miertelno, zwaszcza wrd dzieci oraz osb starych. W szczytowym okresie wdrwek nie byo niemal transportw, wktrych nie doszoby do kilkunastu (i wicej) zgonw90. Czynnikiem determinujcym warunki podry oraz odsetek zgonw by take czas jej trwania. Wikszo wyruszajcych na poudnie zesacw sdzia, na podstawie uzyskanych informacji, e jazda potrwa najwyej dwa, trzy tygodnie. Prawie nikt nie bra wwczas pod uwag nie tylko tego, e nie istniay adne bezporednie poczenia, ie wagony bd po prostu doczepiane do skadw jadcych mniej wicej wokrelonym przez nich kierunku, ale take faktu, e wokresie dziaa wojennych cay transport podporzdkowany zostaje zjednej strony potrzebom frontu, zdrugiej ewakuacji zakadw przemysowych iludnoci zobszarw zagroonych dziaaniami wojennymi. Tym samym, skady zzesacami mogy by ekspediowane dopiero po zrealizowaniu dwch pierwszych zada. W efekcie, kilkunastodniowa wyprawa przeradzaa si wmiesiczn, awskrajnych wypadkach nawet dwumiesiczn gehenn, ztrwajcymi cae tygodnie postojami na bocznicach91. A im duej przebywano wpodry, tym trudniej byo zdoby jakiekolwiek zaopatrzenie. Niemniej istotna bya sprawa pogarszajcych si warunkw atmosferycznych, zwaszcza e wikszo skadw nie bya dostatecznie zaopatrzona wpiecyki iopa. Zmierzajce na poudnie transporty przedstawiay sob straszliwy widok pozbawieni opieki medycznej isanitarnej, umierajcy zgodu, wyczerpani do granic wytrzymaoci zesacy liczyli ju tylko na cud. W wagonach szala tyfus, zapalenie puc, szkorbut, pelagra, dur brzuszny, czerwonka iinne choroby przewodu pokarmowego. Sytuacj komplikowa dodatkowo fakt, e nikt nie chcia zostawia wczasie drogi chorych (nawet zakanie), ajeli ju zdecydowano si
Ibidem, s.455. miertelno obywateli polskich wZSRR, AAN, MPiOS, sygn. 25, s.9899; zob. te: miertelno wokresie ewakuacji, HI AK, pudo 3, teczka 142, [s.] 12. 91 miertelno obywateli polskich..., s.99.
90 89
200
to uczyni, szpitale czsto odmawiay ich przyjcia92. Nauczeni wielomiesicznym dowiadczeniem zesacy wiedzieli zreszt, e wwarunkach sowieckich rwna si to najczciej wydaniu na tak osob wyroku mierci. Wszystkie te czynniki sprawiay, e choroby zakane rozprzestrzeniay si bez przeszkd, zbierajc straszliwe niwo. Zmarych wczasie podry, radzieckie suby medyczne isanitarne (jeli byy) oraz sami wsptowarzysze, starali si wmiar swych skromnych moliwoci pochowa. Jeli jednak etap wdrwki trwa nieprzerwanie kilkanacie dni, zdarzao si itak, e zwoki wzaduchu iciasnocie jechay wraz zywymi93. Ludzie marli zwycieczenia take u kresu podry, po wyadunku zwagonw, czekajc na przykad na decyzje omiejscu ich tymczasowego osiedlenia94. Jak donosili wysani jesieni 1941r. do Kirowa przedstawiciele Ambasady RP wZSRR, wjednym ztransportw, ktry nadszed zobwodu archangielskiego po trzech tygodniach podry, spord 1 850 osb zmaro 14 dzieci i6 dorosych. W innym, wcigu 14 dni zchorb iwycieczenia zmaro kolejno 20 zesacw. W skadzie, ktry nadszed zKowy, z300 osb wcigu 20 dni podry ycie stracio 10. Z Archangielska nadeszy informacje, i tylko wczasie drogi zposioka Nucht-Oziero (w rejonie plesieckim) do stacji kolejowej zmaro zwycieczenia 7 osb 95. Z kolei delegaci objazdowi Ambasady Andrzej Jenicz iOtto Pehr informowali, e od 8 listopada 1941r. do 21 stycznia 1942r. wtrakcie jazdy transportw do stacji wzowej wCzelabisku zanotowano 121 ofiar miertelnych. W jednym ztransportw, ktry nadszed do stacji Kinel (koo Kujbyszewa), odnotowano zgony jednego dorosego i9 dzieci, wtym trojga rodzestwa. W jeszcze innym przypadku z370 osb, ktre tratwami staray si dosta do stacji kolejowej Zirianskoje96, wcigu 11 dni zmary cztery osoby97. W grudniu 1941r. jeden zostatnich transportw, jaki nadszed tego roku do Czkaowa, wobwodzie kokczetawskim, zosta okrelony przez przedstawicieli polskiej Ambasady jako pocig widmo. W 51 wagonach przybyo nim 2 280 osb, wtym 362 ciko chore. Po drodze zmaro 128 ludzi. Gwnymi przyczynami mierci byy: zapalenie puc, odra, cikie przypadki szkorbutu ikrwawa biegunka, awic choroby wywoane przez gd, zimno ioglne wycieczenie organizmu98. Obraz ten dotyczy rodkowej czci RFSRR, awic najwyej dwch pierwszych tygodni podry. Z czasem, sytuacja stawaa si jeszcze gorsza:
miertelno wokresie ewakuacji..., [s.] 2.; Z. S. Siemaszko, op. cit. s.175. miertelno obywateli polskich..., s.99. 94 Ibidem, s.100. 95 Ibidem, s.98. 96 Jest tu chyba pewna nieciso, gdy w1941r. stacja kolejowa znajdowaa si wmiejscowoci Asino, na pnocny-wschd od Tomska; zob.: Atas oficera, Moskwa 1947, s.106. 97 miertelno obywateli polskich..., s.98. 98 Z. S. Siemaszko, op. cit., s.175.
93 92
CZAS NADZIEI
201
wKujbyszewie, do chwili zamknicia miasta przez wadze radzieckie dla przyjedajcych (z wyjtkiem podry subowych), zanotowano 43 przypadki mierci tylko wrd dzieci. Jak wynikao zzestawie, gwn przyczyn zgonw byy: odra, zapalenie puc idyzenteria; na stacji wBuzuuk z18 dzieci, ktre wyniesiono ztransportw zpodejrzeniem zapalenia puc, zmaro 16, awic blisko 90%; transport nr 1017, liczcy okoo 1 850 osb straci wcigu 6 dni przymusowego postoju na stacji wTiulkubas (w obwodzie czimkenckim) 4 osoby; kolejny, liczcy okoo 1 600 osb, na tej samej stacji zanotowa 5 przypadkw mierci; wskadzie jadcym zDambuu do Taszkentu, wrd 2 468 osb nim podrujcych, zanotowano 5 przypadkw mierci; wczasie podry zBuzuuk do Farab (w Turkmeskiej SRR) spord 2 200 osb zmaro wcigu dwch miesicy okoo 60, zczego 25 ju po wyadunku na stacji docelowej; podobnie na stacji wSergo99, gdzie pierwszej nocy po dotarciu tam eszelonu zpolskimi obywatelami odnotowano mier kilkunastu znich; zwagonw, ktre przyjechay do Taszkentu zOmska, na stacji docelowej wyjto 9 cia; na stacji wKagan koo Buchary, zprzejedajcych tamtdy wagonw zpolskimi obywatelami wokresie 714 listopada 1941r. zabrano 70 cia; winnym ztransportw, na stosunkowo krtkiej trasie zKujbyszewa do Kagan zmaro 5 osb z450 jadcych, wszystkie na zapalenie puc; wtransporcie zBuzuuk do Taszkentu nie dojechao do miejsca przeznaczenia ani jedno dziecko100. Jak donosi wswym raporcie zBuzuuk dr A. Witkowski, bdcy tam przez pewien czas przedstawicielem Ambasady Stan sanitarny jadcych zastraszajcy. Ludzie od kilku tygodni nie kpani, bez moliwoci zmiany bielizny. Zawszenie zastraszajce. Strawy ciepej nie otrzymuj. Dua ilo jada ztrudnoci zdobyty chleb. Na tym tle rozwija si przestpczo, kradzie ioszukastwa101. Po pocztkowym okresie przychylnoci, masowo migracji sprawia, e stosunek do jadcych na poudnie Polakw uleg gwatownej zmianie. W raportach nadsyanych zKujbyszewa do Londynu czytamy m.in.: [...] uzyskiwanie ywnoci napotyka czsto na przeszkody nie do przezwycienia. Wadze Sowieckie nie tylko nie przychodz zpomoc, ale czyni niejednokrotnie przejedajcym transportom polskim rne szykany. Od pewnego czasu na skutek rozkazu
Nazwa bdna, faktycznej nie udao si ustali. Najprawdopodobniej chodzi tu oktr stacj kolejow na linii TaszkentSamarkandaBuchara. 100 miertelno obywateli polskich..., s.99100. 101 miertelno wokresie ewakuacji..., [s.] 1.
99
202
czynnikw centralnych, odmawia si ywienia transportw polskich wdrodze. Interwencja Ambasady wtej sprawie nie odniosa jeszcze skutku. W rezultacie wwielu transportach, trwajcych niejednokrotnie do dwch miesicy, ludzie caymi dniami nie widz kawaka chleba. Czsto te takie transporty przywo na poudnie kilku lub kilkunastu zmarych102. O przypadkach mierci zgodu wczasie jazdy donosi take delegat Ambasady wTaszkencie, Jan Kwapiski103. Podr pogarszay coraz cisze warunki atmosferyczne. Wbrew nadziejom, pomimo oddalania si od Syberii, wcale nie robio si cieplej. Temperatura wnie ogrzewanych wagonach spadaa poniej zera, co potgowao groz drogi ipowodowao nowe zgony104, tym bardziej e wielu ludzi wyprzedao si przed wyjazdem zostatnich ciepych rzeczy wzudnej nadziei, i nie bd im ju potrzebne105. Do najbardziej poszkodowanych wczasie tych wdrwek naleay dzieci. Rodzice wielu znich bd umierali wczasie podry, bd miertelnie chorzy byli zabierani zwagonw na postojach. Dzieci, aby ocale, jechay dalej pod opiek pozostaych wwagonie dorosych. Do utraty najbliszych wystarczao wczeniejsze ni planowano, nieoczekiwane odejcie pocigu106. Zdarzay si te sytuacje odwrotne, kiedy to dzieci (z reguy najstarsze), ktre wyszy wposzukiwaniu ywnoci lub wody, zostaway wszczerym polu lub na torach, awagon zpozosta rodzin jecha dalej107. Jednak szczytowym objawem desperacji polskich matek byo wysyanie wdrog samych dzieci, wnadziei, e na poudniu, gdzie formuj si polskie oddziay, kto zaopiekuje si nimi iby moe uratuje im ycie108. Jeli miay szczcie ipo przybyciu na miejsce zostay zabrane do polskich ochronek, mogy przetrwa najciszy okres iopuci ZSRR wraz zpolsk armi. W innych przypadkach wszystko zaleao od wytrwaoci inabytych wczasie zesania nowych, yciowych umiejtnoci. Aby powstrzyma fal migracji, radzieckie wadze rozpoczy bezwzgldn walk zporzucaniem przez polskich obywateli dotychczasowych miejsc zamieszkania. Jedn zpierwszych decyzji by nakaz kierowania wszystkich Polakw na teren Uzbekistanu109. Jednoczenie, 2 listopada 1941 r., wnocie do Ambasady
Nota Ambasady RP wKujbyszewie nr D. 725/41 z8 listopada 1941r. do Ministerstwa Spraw Zagranicznych wLondynie, HI AK, pudo 24, teczka 25, [s.] 1. 103 miertelno wokresie ewakuacji..., [s.] 1. 104 Elbieta Wrbel, Janusz Wrbel, Rozproszeni po wiecie. Obozy iosiedle uchodcw polskich ze Zwizku Sowieckiego 19421950, Chicago 1992, s.28. 105 S. Kot. Listy zRosji..., s.156. 106 ucjan Z. Krlikowski, Skradzione dziecistwo, przedruk zII wydania zagranicznego, Krakw 1991, s.41. 107 H. Grynberg, op. cit., s.108. 108 E. Wrbel, J. Wrbel, op. cit., s.29; Alicja Malina, Krzyk dziecka, Kielce 1995, s.1922. 109 E. Wrbel, J. Wrbel, op. cit., s.29; Notatka . Berii dla J. Stalina nr 2680/b z1 padziernika..., s.91.
102
CZAS NADZIEI
203
RP wKujbyszewie Andriej Wyszyski zapowiedzia wstrzymanie a do odwoania akcji przesiedle Polakw110. Wymusio to na wadzach polskich, ktre praktycznie przestay ju panowa nad tym, co si dzieje, wydanie, rozsyanego do wszystkich wikszych skupisk polskich, rozporzdzenia onatychmiastowym icakowitym powstrzymaniu si przed opuszczaniem dotychczasowych miejsc pobytu, zwyjtkiem mczyzn zdolnych do suby wojskowej oraz wojskowych zniewielkimi rodzinami, zamieszkujcych obwd archangielski iKomi ASRR111. Nie zmieniao to jednak faktu, e wdrodze nadal znajdoway si tysice polskich obywateli, ktrych przybycia spodziewano si wnajbliszych tygodniach, iktrym, wwikszoci przypadkw, trzeba byo udzieli pomocy112.
Na miejscu Dotarcie na miejsce nie rozwizao prawie adnych zesaczych problemw. Bezkresne stepy poudnia okazay si dla ludzi, wycieczonych ponad roczn, cik prac oraz wielotygodniow drog, rwnie mordercze, jak lasy pnocy. Poza tym nikt ich tu nie chcia. Opuszczajcy wagony, skrajnie wyczerpani zesacy, skazani byli wwikszoci na nieustann tuaczk, prowadzc czsto do mierci. Do godu, zimna ipostpujcej dystrofii doszed te jeszcze jeden czynnik brak odpornoci na miejscowe choroby iklimat. Dawne osady specjalne, pomimo ogromnych nieszcz, jakie stay si tam udziaem dziesitek tysicy Polakw, okazay si woglnym rozrachunku terenami znacznie zdrowszymi, amrone powietrze skutecznie zapobiegao rozwojowi wielu chorb113. Kiedy osabione organizmy zostay pozbawione tej swoistej bariery ochronnej malaria, czerwonka, tyfus idur brzuszny zaczy dziesitkowa ocalaych. Raporty nadchodzce zobwodw irejonw, gdzie rozsiedlano zesacz ludno, byy jeszcze bardziej wstrzsajce od tych, ktre napyway ze stacji kolejowych. W wielu miejscowociach zanotowano ju pierwsze przypadki tyfusu, duru, szkarlatyny oraz odry, azasig chorb zdnia na dzie si rozszerza114. Chorzy leeli najczciej pod goym niebem, nie byo bowiem dla nich miejsc wszpitalach iambulatoriach. Placwki te nie byy przygotowane do udzielania na tak masow skal pomocy medycznej. Jeli komu udao si dosta do szpitala, to trzymano go najczciej na korytarzu pozbawionym podogi, bez pocieNota Ambasady RP wKujbyszewie nr D. 725/41...., [s.] 1; S. Kot, Rozmowy..., s.101. Nota Ambasady RP wKujbyszewie nr D. 725/41..., [s.] 2. 112 Ibidem. 113 Wany okaza si take fakt, e strefa syberyjska bardziej odpowiadaa klimatycznie warunkom sprzed zesania, ni obszary stepowo-pustynne, do ktrych Polacy nie byli zupenie przystosowani.. 114 miertelno wokresie ewakuacji..., [s.] 1.
111 110
204
li, wwarunkach urgajcych jakiejkolwiek higienie. Wszdzie panowa deficyt wody pitnej. Brakowao lekw ipodstawowych rodkw medycznych. Szala gd iogromna droyzna. Jedynym poywieniem byy czsto brudne, surowe warzywa, co potgowao grob wybuchu nowych ognisk chorb115. Chd, opady ibrak dachu nad gow dopeniay reszty. miertelno zamiast spada, stale rosa. Przykadw takich sytuacji byy setki: wczasie przemieszczania ludnoci wewntrz obwodu bucharskiego miertelno wynosia 1015 osb dziennie. Podstawow tego przyczyn byo nie przyjmowanie chorych do szpitali izwizane ztym koczowanie wycieczonych ludzi przez wiele dni na ulicach wok szpitali, gd oraz szerzcy si wszdzie tyfus plamisty ibrzuszny116; na terenie miasta irejonu bucharskiego sytuacja bya jeszcze bardziej tragiczna. Przecitna dzienna miertelno sigaa 2530 osb, na ogln sum okoo 9 tys. zarejestrowanych przez Ambasad. Gwn przyczyn mierci, podobnie jak wprzypadku caego obwodu, byy: tyfus, gd oraz coraz liczniejsze samobjstwa117; wobwodzie dambulskim wobec masowych zachorowa naszych ludzi chorzy czekaj na pomoc lekarsk itydzie, iostatecznie umieraj bez lekarza. Szczeglnie gronie przechodz na tym terenie nasze dzieci odr, ktra zzasady koczy si zapaleniem puc, zapaleniem wewntrznego ucha iw wikszoci przypadkw mierci. Pierwotnie odnotowywano wobwodzie dziennie 12 pogrzeby, aktualnie przecitnie 23118; wobwodzie frunzeskim, wcigu 13 dni rozdysponowywania dwch transportw zludnoci oraz oczekiwania na jej przyjcie iosiedlenie wokolicznych kochozach, zokoo 2,5 tys. osb zmaro 37119; rwnie tragiczna sytuacja bya wokolicach Taszkentu: Ludzie umieraj jak muchy. Godzenie naszych ludzi, brak higieny (zawszeni), niedogrzane lepianki bez okien, spanie na goej ziemi, nieodpowiednie zachowanie si wadz przy transportach pocigaj za sob straszliw miertelno naszych ludzi. Mamy kilka ognisk tyfusu plamistego, ktry kadzie mostem ludno. W tych warunkach 80% naszej ludnoci skazanych jest na zagad120. Nigdy chyba nie uda si ustali, ile ofiar pochona zarwno wdrwka, jak ipierwsze tygodnie pobytu na poudniu. Na podstawie raportw nadchodzcych zterenu, omawiajcych zarwno warunki, wjakich odbywaa si podr, jak ito wszystko, co stao si udziaem tych ludzi po przybyciu na miejsce, mona zdu115 116
Ibidem. miertelno obywateli polskich..., s.99. 117 Ibidem, s.100. 118 Ibidem. 119 Ibidem. 120 Ibidem.
CZAS NADZIEI
205
ym prawdopodobiestwem stwierdzi, e miertelno wtrakcie jazdy znacznie przekroczya straty, jakie przyniosa najbardziej tragiczna wskutkach deportacja zlutego 1940r. Zakadajc prawdziwo danych nadsyanych ze stacji na trasach przejazdu pocigw wynikaoby, e przecitnie nie dojedao na poudnie 13% wszystkich opuszczajcych pnocne obwody ZSRR121. Faktyczne straty bd prawdopodobnie wysze, wwikszoci raportw nie uwzgldniano bowiem osb ciko chorych wyniesionych zwagonw wczasie podry, osb, ktre zagubiy si na trasie przejazdu pocigw oraz zgonw od chwili wyadunku do momentu znalezienia miejsca tymczasowego pobytu. Bdzie to zapewne kolejne 12%. Take miertelno wczasie pierwszych miesicy pobytu na terenie poudniowych republik ZSRR pozostaa na niezmiennie wysokim poziomie, awwielu miejscach nawet zwikszya si wstosunku do tej, wtrakcie podry122. Gdyby chcie dzieli przypadki zgonw wedug ich przyczyn, wikszo byaby bezporednim nastpstwem podry istanu, wjakim znajdowali si zesacy po dotarciu na miejsce oraz chorb, jakie si wwczas wywizay, iktrych skrajnie wycieczone organizmy nie byy ju wstanie zwalczy. mier tych ludzi bya wpewnym sensie bezporednim nastpstwem ludobjczej polityki asymilacji najbardziej patriotycznych warstw podbitych narodw, prowadzonej przez NKWD wosadach specjalnych przed ogoszeniem amnestii wsierpniu 1941 r.
Uzbekistan jesie 1941 r. Masowo migracji zaskoczya nie tylko Ambasad. Zostay zaskoczone take wadze radzieckie, aszczeglnie NKWD. W tym samym czasie na przepenione ju poudnie napyway setki tysicy ewakuowanych wraz zzakadami pracy mieszkacw stref przyfrontowych, ana to naoya si jeszcze karna deportacja blisko 800 tys. Niemcw oskaronych przez Kreml orzekom wspprac zIII Rzesz123. Wszyscy ci ludzie dosownie zakorkowali drogi kolejowe, stacje imiasta Kazachstanu, Turkiestanu, Kirgizji iUzbekistanu, potgujc chaos wojny itrwajc mobilizacj. Aby cho troch rozadowa sytuacj, ju wpierwszych raportach dotyczcych zachowa ludnoci polskiej po wprowadzeniu wycie postanowie amnestyjnych szef NKWD . Beria zgasza J. Stalinowi iW. Mootowowi potrzeb podjcia natychmiastowych dziaa majcych na celu rozadowanie zapchanych przez Polakw miast tranzytowych124 (Kirowa, Kazania, Gorkiego, Mootowa,
Ibidem, s.98100. Ibidem. 123 S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s.8795. 124 Zalegay je tysice uchodcw, ktrym nie starczyo rodkw na dotarcie na poudnie, do miejsc formowania si polskiej armii.
122 121
206
Czelabiska) oraz poudniowych obwodw Uralu irepublik Azji rodkowej125. Aby to osign, naleao jego zdaniem skierowa na teren Uzbeckiej SRR wszystkie osoby pragnce zmieni swe dotychczasowe miejsce zamieszkania (dotyczyo to zwaszcza byych zesacw zpnocnych obszarw ZSRR), wszystkich uznanych za niezdolnych do suby wojskowej oraz wszystkich przyjtych do Armii Polskiej ponad limity osobowe sformowanych polskich jednostek126. W praktyce oznaczao to przenoszenie do Uzbekistanu kadego polskiego obywatela bez wzgldu na wiek, stan zdrowia ipe. Docelowo planowano rozmieci tu okoo 100 tys. osb wedug nastpujcego klucza: obwd fergaski 10 tys., samarkandzki 25 tys., bucharski 25 tys., chorezmski 15 tys. oraz Karakapacka ASRR 25 tys. Koszty operacji miay ponie wadze polskie zudzielonej im wprzyszoci poyczki, za obowizek zapewnienia zesanym powierzchni mieszkalnej ipracy scedowano na miejscowe irepublikaskie wadze partyjne127. Rozwizywanie przez najwysze czynniki radzieckie problemu polskich zesacw zgodnie zzasad jak ju dojedzie, to niech owszystko martwi si na miejscu przypominao raczej zsyk wtrybie administracyjnym ni wspprac ipomoc nowemu sojusznikowi. Nic wic dziwnego, e od samego pocztku budzio ogromne niezadowolenie wadz Uzbeckiej SRR, ktre robiy, co mogy, by nie przyjmowa nowych skadw, atych, ktre nadeszy, nie rozmieszcza wterenie (nota bene ratujc czsto kochonikw przed pogorszeniem warunkw ycia). Byy te iinne wane czynniki wpywajce na taki sposb postpowania. W sprawozdaniu ma zaufania zobwodu bucharskiego na rejony Kermine iKenimech128, czytamy m.in.: Wadze sowieckie obok braku wyywienia miay obawy natury politycznej. Nie chciay mie wobrbie jednego przedsibiorstwa zgromadzonej duej liczby Polakw, pozostajcych wdodatku pod opiek polskich wadz cywilnych iwojskowych. Naboestwa, pomoc wgotwce inaturze, troska przedstawicieli wadzy faszystowskiej oswj nard bez rnicy klasy, burzyy im ich robot propagandow wrd swoich129. Na rezultaty takiej polityki nie trzeba byo dugo czeka. Napywajcy zewszd do republiki Polacy ju na stacjach wyadunkowych trafiali wprawdziwe pieko. W Samarkandzie, na dworcu, rozgryway si dantejskie sceny. Ludzie masowo koczowali wpobliu torw przeganiani wt iz powrotem przez NKWD.
Notatka . Berii dla J. Stalina nr 2680/b z1 padziernika..., s.87. Ibidem, s.9193. 127 Ibidem, s.93. 128 Nie udao si, ponad wszelk wtpliwo, ustali jego danych personalnych. Wedug zestawie zlistopada 1942r. obowizki te peni Zusman Abe, jednak jego zgoszenie do LKSZ ma dat 13 wrzesie 1942 r.; zob.: Wykazy izestawienia statystyczne mw zaufania Ambasady RP iludnoci polskiej wZSRR, AW, Hoover, sygn. V/HIAK/253. 129 J. Siedlecki, op. cit., s.98.
126 125
CZAS NADZIEI
207
W czasie deszczw tonli wbocie, noc marzli bez ciepych okry. Kada chwila nieuwagi koczya si okradzeniem ze wszystkiego, co jeszcze posiadali 130. Analogiczna sytuacja panowaa wBucharze iTaszkencie131. Brakowao wody do picia ijakiegokolwiek jedzenia. Wszystkie wiksze miasta byy zatoczone przez napywajc stale ludno polsk oraz rzesze uchodcw zterenw objtych dziaaniami wojennymi. Na ulicach leeli pokotem ludzie chorzy iumierajcy. Kada noc przynosia nowe ofiary. Na znalezienie jakiegokolwiek lokum trzeba byo czeka caymi tygodniami. Miejsce do spania udawao si zaatwi jedynie za apwki. Brud, gd izimno prowadziy do wybuchu chorb zakanych. Najwiksze niwo zbiera tyfus. Setki ludzi stracio ycie wwyniku szerzcych si wszdzie epidemii. Napyw uchodcw spowodowa take gwatowne (czsto nawet kilkudziesiciokrotne) podwyki cen produktw ywnociowych, azwaszcza chleba, ktry sta si rarytasem. Z czasem, co bardziej obrotniejszym ludziom, udawao si zdoby jak prac, jednak byy to nieliczne iszczliwe wyjtki132. Podobna sytuacja staa si udziaem ludzi, ktrych rozlokowywano wokolicznych sowchozach ikochozach, mimo e pocztkowo nic nie zapowiadao tragedii. Wiele rodzin otrzymao prac ijako taki dach nad gow, za miejscowa ludno odnosia si do polskich zesacw wyjtkowo przychylnie133. Wszystko zmienio si po zakoczeniu zbiorw. Dla wikszoci znich zabrako wwczas ipracy, iywnoci134. Pojawiy si coraz liczniejsze przypadki mierci, gwnie zgodu iwyczerpania135. Przyczyn zmiany polityki byy faktyczne moliwoci aprowizacyjne kochozw (w wikszoci bardzo biednych), wktrych rozmieszczono zesacw. Po zakoczeniu zbiorw irozliczeniu si zpastwem, nawet miejscowej ludnoci ciko byo przetrwa zim iprzednwek, ac dopiero mwi owziciu na utrzymanie tysicy kobiet idzieci136. Duy wpyw na tak sytuacj miay take rozporzdzenia centralnych wadz radzieckich, ktre wramach polityki nakazowo-rozdzielczej zabroniy uzbeckim kochozom produkcji ywnoci, narzucajc im obowizek uprawy na kadym wolnym areale baweny137. Po utracie gwnych terenw upraw zboowych, powszechny niedobr ywnoci odbi si szczeglnie mocno wanie tam, gdzie zabroniono produkcji zboa imisa, awic wpoudniowych republikach ZSRR.
H. Grynberg, op. cit. s.109. Ibidem, s.110. 132 Ibidem, s.111113. 133 Raport specjalnego wysannika Ambasady RP wKujbyszewie, Antoniego migrodzkiego, do ambasadora S. Kota z27 listopada 1941 r., Centralne Archiwum Historii Ruchu Ludowego (dalej CAHRL), Zesp prof. Stanisawa Kota (dalej S. Kot), sygn. 287, s.45. 134 Ibidem, s.120121. 135 J. Siedlecki, op. cit., s.108109. 136 Ibidem, s.100. 137 S. Kot, Rozmowy..., s.159.
131 130
208
Trudno si wic dziwi, e miejscowe wadze nie byy wstanie wywiza si znarzuconych zobowiza, nawet gdyby chciay. W okresie zbiorw dodatkowe rce do pracy byy bardzo przydatne, lecz po ich zakoczeniu ludzi nieprzyzwyczajonych do warunkw bytowych poudnia, moga czeka wycznie wegetacja, awskrajnych warunkach mier zgodu oraz chorb. O sytuacji wUzbekistanie tak pisa do Londynu ambasador S. Kot: Kieruje si tam obecnie bezadnie wszystkich, ae przy tym napywie nikt nie moe inie umie przygotowa warunkw bytu, mechanicznie tumy wygodniae iniezaopatrzone rozsya si do rnych pasw zaludnionych wrd pusty, gdzie czeka ich nieraz praca cisza ni na pnocy igd, jedynie klimat jest korzystniejszy138. Wiosna ilato 1942r. pokazay, jak zudne byy zaoenia Kota wkwestii klimatu. O tym, e republika Uzbecka nie bdzie wstanie pomieci wszystkich zesacw, wadze wMoskwie przekonay si bardzo szybko, bo ju wpoowie listopada 1941r. Mimo to, nowa decyzja bya jeszcze bardziej nieoczekiwana iniezrozumiaa od poprzedniej. Innymi sowami nie mona bowiem okreli postanowienia Pastwowego Komitetu Obrony (Gosudarstwiennyj Komitiet Oborony, dalej GKO) O przesiedleniu obywateli polskich zUzbeckiej SRR z19 listopada 1941 r.139, na mocy ktrego zadecydowano oponownym, przymusowym przeniesieniu 36,5 tys. Polakw przebywajcych na tym terenie do Kazachskiej SRR, awic wwielu wypadkach do miejsc, skd jeszcze nie tak dawno tysice znich przymusowo wysiedlano. Miejscem docelowym planowanej akcji miay by obwody: poudniowokazachstaski (18 tys.), dambulski (12 tys.) isemipaatyski (6,5 tys.). Czas jej trwania ustalono na 25 listopad 5 grudnia 1941 r.140 Przesiedlenia te miay charakter przymusowy, zzastosowaniem caego, posiadanego przez NKWD arsenau rodkw represji (do aresztowania iskazania na wizienie osb stawiajcych opr wcznie). W nocy, pod karabinami, wyprowadzano ludzi zlepianek, stanowicych ich jedyne schronienie przed przenikliwym jesiennym chodem, dajc na spakowanie, niczym wczasie deportacji zlutego 1940r. od kilkunastu do kilkudziesiciu minut. Po spakowaniu posiadanych jeszcze rzeczy osobistych przeraonych izdezorientowanych prowadzono na stacje kolejowe ido portw rzecznych, gdzie znw pod przymusem pakowano do wagonw lub na barki ikierowano wwyznaczone miejsca141. Bezwzgldno NKWD, odpowiedzialnego za sprawne przeprowadzenie przesiedle, wywoaa natychmiastow reakcje ze strony polskich wadz: delegata Ambasady wTaszkencie Jana Kwapiskiego, ambasadora
E. Wrbel, J. Wrbel, op. cit., s.29. Uchwaa Pastwowego Komitetu Obrony ZSRR nr PKO-992ss z19 listopada 1941r. O przesiedleniu obywateli polskich zUzbeckiej SRR, Z archiww sowieckich..., t. 1, s.99. 140 Ibidem. 141 S. Kot, Listy zRosji..., s.487488; J. Siedlecki, op. cit., s.100; Raport specjalnego wysannika Ambasady RP wKujbyszewie..., s.44.
139 138
CZAS NADZIEI
209
S. Kota oraz bdcego zoficjaln wizyt wZSRR, premiera Wadysawa Sikorskiego. Spowodowao to wydanie kolejnej dyrektywy, wstrzymujcej wykonanie wczeniejszej142. I znw najbardziej ucierpieli na tym wszystkim zesacy, ktrych odesano zpowrotem, do czsto ju nie istniejcych, lub zajtych przez innych, lepianek. Wielu wczasie drogi utracio resztki swego dobytku, ktry, wymieniany na ywno, dawa nadziej przetrwania. Ostatni etapem tej tragedii bya decyzja GKO z8 grudnia 1941 r., dotyczca rozsiedlenia na terenie Kirgiskiej iUzbeckiej SRR 21 500 obywateli polskich znajdujcych si na stacjach kolejowych wKazachskiej SRR. Dodatkowo, zobowizano wniej wadze Uzbekistanu do rozmieszczenia izatrudnienia znajdujcych si na terenie republiki dalszych 35 tys. osb (w sumie blisko 57tys.)143. Nie zdoaem dotd ustali, czy decyzja ta zostaa wykonana, ajeli tak, to jakiej grupy ludzi faktycznie dotyczya. Czy chodzio tu ozesacw nowych, ktrzy napynli na teren republiki po zawieszeniu akcji listopadowej, czy te zamykano wten sposb wanie akcj zlistopada 1941r.
Na pnocy i poudniu ZSRR 1942 r. Pnoc Warunki, wjakich przyszo spdza polskim obywatelom kolejn zim oraz kolejny rok przymusowego pobytu, byy wwikszoci przypadkw bardzo ze igdyby nie pomoc ze strony Ambasady, wielu nie przeyoby tego okresu. W sytuacji permanentnego wyczerpania, ocalenie przynosia nawet odrobina cukru, puszka zupy, troch mki lub nie zniszczone jeszcze spodnie, koszula czy bluza, anawet rzeczy zpozoru nie przydatne (jak np. sukienki), ktre zpowodzeniem mona byo wymieni na ywno, lub wrczy wformie apwki. Najmniej wartociowe, zpunktu widzenia zesacw, okazyway si przekazy pienine, bowiem wwielu osadach, oddalonych osetki kilometrw od wikszych skupisk ludzkich, za otrzymane ruble nie mona byo niczego naby, tam za, gdzie mona, wysokie ceny obniay do minimum warto nabywcz otrzymanej zapomogi144. Nie oznacza to, e przekaz kilkuset rubli nie ratowa ycia. Wrcz przeciwnie. Czasem nawet od kilkunastu rubli zaleao przetrwanie najciszych chwil. W oglnym rozrachunku najskuteczniejsza bya jednak pomoc wnaturze.
S. Kot, Listy zRosji..., s.210 i488. Uchwaa Pastwowego Komitetu Obrony ZSRR nr PKO-1001ss z8 grudnia 1941r. O rozsiedleniu obywateli polskich wKirgiskiej iUzbeckiej SSR, Z archiww sowieckich..., t. 1, s.101. 144 Materiay dotyczce pooenia ludnoci polskiej, wysiedlonej zPolski w1940r. i1941 r., przebywajcej po amnestii na terenie pnocnej icentralnej Rosji Europejskiej Nr Sow.T.307/ III/15/43, HI AK, pudo 16, teczka 43, [s.] 89.
143 142
210
Jak wynikao zszacunkw, dokonywanych na podstawie napywajcych stale do Kujbyszewa sprawozda mw zaufania idelegatw, liczba polskich obywateli przebywajcych na przeomie 1942/1943r. wpnocnych icentralnych rejonach Rosji europejskiej wynosia orientacyjnie okoo 110 tys. imiaa tendencj znikow145. W podziale na poszczeglne obwody irepubliki autonomiczne sytuacja ta przedstawiaa si nastpujco:
Tablica 9 Polscy obywatele przebywajcy wpnocnych icentralnych rejonach ZSRR, objci sieci mw zaufania Ambasady RP wKujbyszewie wedug stanu na koniec 1942 r.
Obszar pobytu Komi ASRR obwd archangielski obwd woogodzki obwd kirowski obwd mootowski obwd jarosawski Udmurcka ASRR Marijska ASRR obwd gorkowski obwd omski obwd nowosybirski obwd swierdowski obwd czkaowski obwd czelabiski Chakasski Obwd Autonomiczny obwd irkucki Krasnojarski Kraj Atajski Kraj Jakucka ASRR Razem: Ogem 11 661 7 480 3 165 3 291 4 904 437 162 1 584 758 9 100 9 444 7 599 2 582 1 541 3 221 8 057 15 737 17 254 1 604 109 581 Mczyni 4 271 1 965 769 1 342 1 832 97 80 615 318 2 457 2 752 2 251 901 585 824 2 516 4 514 4 824 710 33 623 Kobiety 3 764 2 272 1 052 899 1 506 132 51 715 211 3 276 3 549 2 474 973 562 1 144 1 676 5 513 6 786 577 37 132 Dzieci 3 626 3 243 1 344 1 068 1 566 208 31 254 299 3 367 3 143 2 874 708 394 1 253 2 685 5 710 5 644 317 37 734
rdo: Liczba obywateli polskich objtych sieci mw zaufania Ambasady RP wterenie. Stan z1 lutego 1943 r., HI AK, pudo 16, teczka 43, Za. nr 1; Zestawienie statystyczne mw zaufania Ambasady RP..., tab. 1.
145 Odbywaa si bowiem staa migracja zosad pooonych najbardziej na pnocy, na tereny olepszej infrastrukturze ikorzystniejszych warunkach bytowych, stamtd za stopniowy odpyw na poudnie ZSRR, na tereny formowania si armii polskiej. Proces ten trwa przez cay okres istnienia Delegatur isieci mw zaufania, mimo prawnych ogranicze ikar nakadanych przez wadze radzieckie. Dlatego te dokadne ustalenie liczby polskich obywateli przebywajcych na tych terenach nigdy nie byo moliwe, za dane Ambasady traktowa naley jako dalece niedokadne idotyczce wzasadzie wskiego przedziau czasowego.
CZAS NADZIEI
211
Z kolei udzia procentowy poszczeglnych narodowoci wwyej wymienionej grupie rozkada si wposzczeglnych rejonach wsposb nastpujcy:
Tablica 10 Skad narodowociowy obywateli polskich przebywajcych wpnocnych icentralnych rejonach ZSRR wedug stanu na koniec 1942 r.
Obszar pobytu Komi ASRR obwd archangielski obwd woogodzki obwd kirowski obwd mootowski obwd jarosawski Udmurcka ASRR Marijska ASRR obwd gorkowski obwd omski obwd nowosybirski obwd swierdowski obwd czkaowski obwd irkucki obwd czelabiski Chakasski Obwd Autonomiczny Krasnojarski Kraj Atajski Kraj Jakucka ASRR Polacy % 44 75 80 75 68 90 90 30 45 60 76 64 39 73 66 77 84 90 6 ydzi % 50 10 5 18 26 10 70 45 25 9 17 52 23 18 10 7 5 90 Mniejszoci sowiaskie % 6 15 15 7 6 10 10 15 15 19 9 4 16 13 9 5 4
rdo: Skad narodowociowy obywateli polskich przebywajcych na wysiedleniu na terenach pnocnej irodkowej Rosji europejskiej, HI AK, pudo 16, teczka 43, Za. nr 4; Zestawienie statystyczne mw zaufania Ambasady RP..., tab. 2.
Jak wida zpowyszych szacunkw, wwikszoci obwodw przewaaa ludno narodowoci polskiej. Bya to sytuacja nieco inna, ni wokresie poprzedzajcym amnesti, kiedy jedyn, przymusowo osiedlon wwielu rejonach na pnocy ZSRR grup, stanowia ludno ydowska, deportowana zterenw II RP, zajtych przez ZSRR po 17 wrzenia 1939r. Wraz zamnesti ulegy zmianie take miejsce icharakter zatrudnienia wielu zesacw, zwaszcza ydowskich. Po zwolnieniu zmiejsc przymusowego pobytu wikszo znich wyemigrowaa na poudnie, lub osiedlia si masowo wmiastach. W Syktywkarze, ktry by jednym znajwikszych skupisk polskich ydw na pnocy ZSRR, stanowili oni nawet 9095% ogu zamieszkujcych tam polskich zesacw146. Polacy,
146
Sprawozdanie kocowe Delegatw Jenicza iPehra zpodry objazdowej od 10 listopada
212
wwikszoci, przebywali nadal wgospodarstwach lenych. Coraz czciej migrowali te do istniejcych na pnocy nielicznych kochozw, wktrych atwiej byo utrzyma si przy yciu. Due znaczenie mia przy tym fakt, e wikszo znich stanowili chopi iosadnicy wojskowi, nawykli do pracy na roli iznajcy si na niej lepiej, ni na wyrbie lasu. Niestety, wkochozach na og nie byo dla nich adnej pracy. Tu, podobnie jak wmiastach, najwiksze wzicie mieli raczej rnego rodzaju rzemielnicy: kowale, ciele czy murarze, zwaszcza, kiedy okazao si, e s doskonaymi iwydajnymi robotnikami. Poza osadnikami isub len, deportowanymi wlutym 1940r. oraz uchodcami zdeportacji czerwcowej 1940 r., na pnocy iw centralnych rejonach ZSRR przebywali nadal Polacy wywiezieni wmajuczerwcu 1941r. oraz liczne grupy osb zwalnianych zwizie iobozw pracy przymusowej. Wikszo stanowi element nie nadajcy si do suby wojskowej, nie brak byo wrd nich take zwykych kryminalistw, ktrzy swym zachowaniem przysparzali Ambasadzie imiejscowym delegaturom bardzo wielu kopotw147. Pozostao jednak wiele osb zdolnych do suby wpolskiej armii, ktrym zrnych przyczyn uniemoliwiono wyjazd. Winy za ten fakt nie ponosia wycznie strona radziecka. Ogromne znaczenie miay instrukcje precyzujce sposoby wysyania tych ludzi oraz kryteria, jakimi naley si przy tym kierowa. Z powodu braku odpowiednio jasnych rozporzdze dochodzio do takich paradoksw, i zKirowa iKotasu kierowano do armii wszystkich zdolnych do suby polskich obywateli bez wyjtku, za wprzypadku Komi ASRR, posikujc si jedn zinstrukcji, do wojska przez duszy czas wysyano wycznie byych marynarzy ilotnikw148. Do wyej wymienionych grup naley take doda polskich obywateli (przewanie ydw), ktrzy na pnocy znaleli si wwyniku dobrowolnych wyjazdw zarobkowych, uciekinierw oraz ludzie ewakuowanych zzakadami pracy zwojewdztw pnocno-wschodnich II RP ju po wybuchu wojny radzieckoniemieckiej 1941 r., Polakw wywiezionych zterenu Litewskiej SRR (zarwno zczci Litwy waciwej, jak iobszarw wczonych do tej republiki na mocy umw radziecko-litewskich z10 padziernika 1939 r.) oraz Polakw obywateli litewskich, ktrzy znaleli si na pnocy wtych samych okolicznociach149. Osobne zagadnienie stanowili przedwojenni obywatele polscy narodowoci biaoruskiej iukraiskiej. Pierwsi byli ustosunkowani do Polski iprzedstawicieli polskiego rzdu zzasady przychylnie, bd obojtnie, nie brak byo wrd nich
1941r. do 30 stycznia 1942 r., HI AK, pudo 31, teczka 213, [s.] 1. Z innych danych wynika, e wowym czasie, wmiecie, znajdowao si okoo 3 900 polskich obywateli; zob.: Materiay dotyczce pooenia ludnoci polskiej..., [s.] 14. 147 Sprawozdanie Delegata Ambasady RP na Republik Komi Tadeusza Grygiera do 15 kwietnia 1942 r., HI AK, pudo 44, teczka 254, [s.] 11. 148 Ibidem, [s.] 4. 149 Ibidem, [s.] 11.
CZAS NADZIEI
213
take elementu patriotycznego, zwaszcza gdy stao si jasne, i tylko dziki pomocy wadz polskich zdoaj si oni wyrwa zZSRR150. Drudzy, wrd ktrych dominoway postawy silnie, bd nawet skrajnie nacjonalistyczne, byli nastawieni do wszystkiego co polskie wsposb wrogi151. Powodowao to liczne konflikty, azczasem wrcz zaprzestanie przez polskie wadze iplacwki opiekucze zajmowania si nimi oraz udzielania im pomocy, zwaszcza kiedy dochodzio do konfliktw na linii ludno ukraiska wadze radzieckie (najczciej zpowodu stosunku do Niemcw iwojny niemiecko-radzieckiej)152. * * * O by albo nie by ludzi, ktrzy zdecydowali si zrnych powodw pozosta na pnocy ZSRR, decydowao wiele, rnorodnych, powizanych ze sob czynnikw. Jeden znajwaniejszych, to niewtpliwie stosunek do amnestionowanych ze strony miejscowych wadz. By on niejednolity iw duej mierze zaleny od oglnych kierunkw wytyczanych przez centralne organa radzieckie wMoskwie153. Z reguy najyczliwiej odnosiy si do Polakw radzieckie wadze wojskowe. Wida to zwaszcza przez pryzmat wzajemnej wsppracy wkwestiach poboru do polskiej armii. Stosunek wadz cywilnych zaleny by natomiast od szczebla kontaktw oraz charakteru spotka. Im wysze wadze, tym wicej przynajmniej pozorw yczliwoci iobietnic pomocy wtrapicych stron polsk kopotach. Im niej, stawa si on coraz bardziej wrogi. Nie oznacza to oczywicie, e wszyscy urzdnicy wyszego szczebla byli mili, aniszego odgrywali rol polakoercw154. Wane jest podkrelenie wtym miejscu do ciekawego schematu, zauwaonego przez polskie placwki, e dobre wadze wysze przyrzekaj pomoc iwydaj rozporzdzenia, aze nisze, nie potrafi sprosta naoonym na nie zadaniom izoliwie nie wypeniaj zarzdze gry155. Obraz ten jest oczywicie
150 D. Bokowski, Deklaracja lojalnoci obywateli polskich narodowoci biaoruskiej dla gen. Wadysawa Sikorskiego, Mazowieckie Studia Humanistyczne nr 2, owicz 1996, s.193196. 151 Sprawozdanie Delegata Ambasady RP na Republik Komi..., [s.] 10. Byo to cakowicie zrozumiae, poniewa wikszo zdeportowanych na wschd Ukraicw stanowili ludzie czynnie zaangaowani wniepodlegociow dziaalno OUN, dla ktrych zarwno przedwojenne pastwo polskie, jak iokupacyjne wadze ZSRR, jawiy si rwnorzdnymi wrogami wwalce owoln iniepodleg Ukrain. 152 Ibidem, [s.] 8; zob. te: Protok zbadania Jana Jerzego Basiskiego, CAHRL, S. Kot, sygn. 93, s.126. 153 Wojciech Roszkowski (Andrzej Albert), Historia Polski 19141990, Warszawa 1991, s.107108. 154 Wielu urzdnikw odnosio si do polskich obywateli zdu doz sympatii, pomagajc im nawet za cen konfliktw zwadzami zwierzchnimi; zob.: Materiay dotyczce pooenia ludnoci polskiej..., [s.] 11 i2324; Sprawozdanie Delegata Ambasady RP na Republik Komi..., [s.] 1. 155 Sprawozdanie kocowe Delegatw Jenicza iPehra..., [s.] 6.
214
bardzo duym uproszczeniem, majcym zapewne zdj odpowiedzialno za losy gincych Polakw zwadz centralnych. W radzieckiej rzeczywistoci byo bowiem niemoliwe samodzielne decydowanie dow osprawach dotyczcych jakichkolwiek grup ludnoci, wjawnej sprzecznoci zrozporzdzeniami organw nadrzdnych. Naley raczej zakada, e wwielu przypadkach pene grzecznoci obietnice pomocy gry byy przykrywk do rzeczywistego, popieranego przez ni sposobu postpowania zpolskimi obywatelami, stosowanego przez dziaaczy lokalnych niskiego szczebla156. W sprawach wykonywania rozporzdze naley take bra poprawk na faktyczny stan gospodarki tych terenw irzeczywist moliwo realizacji obietnic zoonych polskim przedstawicielom przez radzieckich urzdnikw republikaskich, czy te obwodowych157. Oddzielne zagadnienie stanowi kwestia stosunku do sprawy polskiej miejscowego aparatu partyjnego iNKWD. Tu sytuacja bya znacznie bardziej skomplikowana iczsto zalena od niepisanych, inie do koca poznanych, wewntrznych ukadw iwzajemnych zalenoci obu tych instytucji. Aparat partyjny traktowa polsk ludno cywiln oraz przedstawicieli polskiej Ambasady zmniej lub bardziej nieskrywan niechci158, stanowia ona bowiem jawny dowd (przynajmniej chwilowo) omylnoci partii. Nie byo innego wytumaczenia zwolnienia setek tysicy niedawnych wrogw ludu, nawet jeli odbywao si to na mocy amnestii. Jak ju wczeniej wspomniaem, Polacy zdnia na dzie stali si obywatelami nie podlegajcymi dyrektywom partyjnym iniektrym ograniczeniom. Na dodatek objci byli widoczn na kadym kroku opiek rzdu polskiego, oktrego nieistnieniu izdradzie wobec wasnego narodu rozprawiano przez ostatnie dwa lata na wielu zebraniach partyjnych. Wida to doskonale na kanwie losw polskiego delegata wKomi ASRR, Tadeusza Grygiera, ktry zchwil podjcia stara ouznanie swej osoby przez lokalne wadze (po otrzymaniu odpowiednich depesz zKujbyszewa) zosta zadenuncjowany do NKWD wanie przez miejscowych, wyszych dziaaczy partyjnych159. Trafiali si jednak itacy miejscowi decydenci, ktrzy dziki wasnemu zaangaowaniu ipodejmowanym przez siebie interwencjom doprowadzili do zwolnienia zobozw pracy przymusowej setek polskich obywateli160.
Sprawozdanie Delegata Ambasady RP na Republik Komi..., [s.] 510. Ibidem, [s.] 34. 158 Sprawozdanie zKomi do 26 grudnia 1941 r., CAHRL, S. Kot, sygn. 93, s.132. 159 Raport szczegowy zastpcy przewodniczcego RKL Komi ASRR Iwana J. Makarowa dla zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych Komi ASRR W. Simakowa odziaalnoci obywatela polskiego Tadeusza Grygiera wmiecie Syktywkar, CGA Komi, f. 605, op. 4, d. 68, s.233233 ob., kopia; zob. te: Sprawozdanie Delegata Ambasady RP na Republik Komi..., [s.] 34. 160 Sprawozdanie Delegata Ambasady RP na Republik Komi..., [s.] 5. By to I sekretarz komitetu obwodowego partii Komi ASRR Taranienko.
157 156
CZAS NADZIEI
215
Owa wrogo wadz partyjnych wynikaa czsto zpostaw samych Polakw, azwaszcza osb udzielajcych iodbierajcych pomoc. Byo to uzasadnione miesicami brutalnych przeladowa iupodlania, jednak woglnym rozrachunku przynioso zesacom wicej szkody, ni poytku. Pisa otym m.in. m zaufania rejonu Gajny wobwodzie mootowskim, Ewaryst Karys: [...] obejmujc stanowisko ma zaufania na terenie Gajny, Mootowskiej ob. zetknem si zmiejsca zwysoce nieprzychylnym stosunkiem do siebie miejscowych wadz rejonowych (raispokom, rajkompartia). Z porednich danych wywnioskowaem, e podobne ustosunkowywanie si ma swoje przyczyny wsamej akcji pomocy. Akcja ta wswojej zewntrznej formie nosia wszelkie cechy dranice. Przeprowadzano j haaliwie, demonstracyjnie, aniezalenie od tego kady niemal otrzymujcy pomoc stara si take na wasn rk j demonstrowa zpewnymi okrelonymi tendencjami. Wszystko to razem przybierao ksztaty propagandy wrd miejscowej ludnoci, co wadze lokalne dostrzegay, ana co nie mogy patrze obojtnie jako odpowiedzialne za bezpieczestwo terenu. Licz si ztym wszystkim przedsiwziem pewne kroki, amianowicie: pomoc zorganizowaem wsposb, by jak najmniej rzucaa si woczy iw ogle bya przeprowadzana cicho idyskretnie. W tym wzgldzie rwnie wpynem ito rygorystycznie na naszych ludzi. Z przeprowadzonych nastpnie rozmw zprzedstawicielami wadz rejonowych doszedem ostatecznie do przekonania, e rzecz caa dotychczasowej ich nieyczliwoci tkwi wanie wowej nazbyt demonstracyjnej stronie udzielania pomocy. Z widocznym zadowoleniem przyjto do wiadomoci moje pogldy wsprawie zastosowania przeze mnie nowych metod rozdzielania pomocy. Obecnie uoyy si stosunki zupenie poprawnie, anawet yczliwie161. Take postpowanie radzieckiego aparatu bezpieczestwa nie byo jednolite. Z zasady przewaaa niech, anawet wrogo wobec osb burzcych dotychczasowy ad iustalony porzdek, podobna do stanowiska zajmowanego przez dziaaczy partyjnych162. A poniewa to od miejscowych wadz NKWD zaleaa wikszo spraw, naturaln kolej rzeczy kada zmiana postpowania bya odczuwalna bardzo bolenie. W pierwszym okresie stosunek NKWD do amnestionowanych by wgruncie rzeczy przychylny, aprzynajmniej na taki wyglda. Wida to wyranie na podstawie wyrokw, znacznie agodniejszych ni te, ktre wwarunkach stanu wojennego zapaday wobec miejscowej ludnoci (zwaszcza wsprawach otzw. progu163). Czasem udawao si nawet uzyskiwa od NKWD
Materiay dotyczce pooenia ludnoci polskiej..., [s.] 4243. I podobnie, jak wprzypadku aparatu partyjnego, jedn zgwnych przyczyn byo demonstracyjne zachowywanie si czci naszych obywateli. 163 Nieusprawiedliwione spnienie si do pracy wicej ni 15 minut, karano kilkutygodniowym aresztem, anawet zesaniem na roboty przymusowe. Znacznie surowsze wyroki zapaday wprzypadku nieusprawiedliwionego opuszczenia caego dnia pracy (do p roku wizienia lub obozw pracy poprawczej).
162 161
216
zwolnienie ze stosowania wobec Polakw, jako obywateli obcego pastwa, niektrych artykuw radzieckiego kodeksu karnego164. Niestety, stan ten nie trwa dugo. Na przeomie padziernika ilistopada 1941r. norm stay si wyroki czterech miesicy wizienia za progu oraz roku iczterech miesicy za niedopenienie obowizkw meldunkowych165. Kilka miesicy pniej pojawiy si pierwsze sprawy opodou politycznym, zosawionego artykuu 58 KK RFSRR. W Komi ASRR wytoczono je wlutym imarcu 1942r. przeciwko Ukraicom, anastpnie przeciwko Polakom iydom. W pierwszym przypadku, jak wynika zmateriaw tamtejszego delegata, T. Grygiera, Ukraicy zostali oskareni onacjonalizm ipropagowanie idei hitlerowskich co byo typowym sposobem postpowania wadz ZSRR wobec narodw domagajcych si suwerennoci iprawa do samostanowienia. W sprawach wytaczanych wobec Polakw iydw polskich wida wyranie pogarszanie wzajemnych stosunkw polsko-radzieckich. Mimo to delegaci uzyskali od miejscowego NKWD obietnic dopuszczenia ich do oskaronych izapoznania si zaktami oskarenia rzecz wyjtkowa wradzieckim systemie sdowniczym166. Zamknicie delegatur iaresztowania jej pracownikw oraz szykany wobec dziaajcych mw zaufania, ktre rozpoczy si wdrugiej poowie 1942 r., sprawiy, e sytuacja polskiej ludnoci zesaczej ulega ponownemu pogorszeniu. Nasiliy si wyroki od kilku miesicy do trzech lat obozu lub wizienia167 za drobne przestpstwa, zwizane gwnie ztragiczn sytuacj bytow polskich obywateli: najczciej wsprawach onielegalny handel, spekulacj chlebem, nielegalne wykorzystywanie kartek ywnociowych, pobyt bez zezwolenia wmiecie, ucieczki lub samowolne opuszczania dotychczasowych miejsc pracy168. Trudno wszake mie pretensj do matki, ktra aby ratowa dzieci przed mierci godow faszowaa normy, lub potajemnie wynosia rzeczy na sprzeda, ani te do rodziny, ktra ucieka zposioka do kochozu wnadziei na popraw swego losu. Wywiezieni pod przymusem wgb radzieckiego imperium Polacy popeniali przestpstwa nie po to, aby si wzbogaci, lecz po to, aby przetrwa. Oczywicie, zdarzay si te przestpstwa opodou kryminalnym, dla ktrych nigdzie inigdy nie moe by usprawiedliwienia. Oddzielnego wyjanienia wymagaj te sprawy zoskarenia ospekulacj. Wiele osb zajmowao si t
164 Odbywao si to, najprawdopodobniej, na mocy wydanej przez wadze radzieckie specjalnej instrukcji, bowiem sdy uniewinniajc polskich obywateli (przynajmniej wKomi ASRR) czyniy to zgodnie zzasad, i ustawy otzw. proguach (bdcej czci oglnych rozporzdze oobowizku pracy), tak jak iustaw zwizanych zobowizkiem suby wojskowej, nie stosuje si wpeni wobec cudzoziemcw, za jakich, po wydaniu zawiadcze amnestyjnych, uznawa zaczto Polakw; zob.: Sprawozdanie Delegata Ambasady RP na Republik Komi..., [s.] 8. 165 Sprawozdanie Delegata Ambasady RP na Republik Komi..., [s.] 8. 166 Ibidem, [s.] 89. 167 W skrajnych przypadkach zapaday wyroki nawet 5 i10 lat. 168 Materiay dotyczce pooenia ludnoci polskiej..., [s.] 1516.
CZAS NADZIEI
217
dziaalnoci wiadomie, czerpic zniej niemae zyski. Jeli uzyskiwane wten sposb dochody suyy zaopatrzeniu wsptowarzyszy niewoli, bd placwek opiekuczych wtowary niedostpne normalnie na rynku, to dziaa tych, nawet jeli nosiy charakter spekulancki, trudno nie usprawiedliwi. Dla ratowania ycia naleao uczyni wszystko co moliwe, inie miao przy tym znaczenia jakimi, pozaprawnymi zpunktu widzenia radzieckich wadz, rodkami. Nieco inaczej naley traktowa spekulacj wycznie dla wasnego zysku, zwaszcza gdy jej przedmiotem padaa pomoc otrzymywana zmagazynw nalecych do delegatur, cho iwtedy nie mamy wystarczajcych danych, aby wszystkich spekulujcych jednoznaczne potpi169. Oto, co otakiej dziaalnoci pisa wraporcie zSyktywkaru, wKomi ASRR, Tadeusz Grygier: Z chwil zorganizowania Delegatur stosunek przedsibiorstw zmieni si radykalnie. Kartka skierowania do pracy dawaa przedsibiorcy gwarancj kwalifikacji bezrobotnego, gdy Delegatura kwalifikacje te sprawdzaa, atake prawdopodobiestwo, e pracy tej nie opuci. Niestety prawdopodobiestwo to nie byo zbyt due. Wikszo nie pracujcych byli to bowiem ludzie wykolejeni, nie chccy pracowa, ktrzy brali skierowanie tylko po to, by nabra Delegatur na zapomog na urzdzanie si, aprzedsibiorc na kartk chlebow iczsto ubranie, apo kilku dniach koata znowu oprac izasiek. Rwnoczenie ludzie ci handlowali wypoyczonemi zprzedsibiorstw ubraniami ikartkami chlebowymi, albo zatrzymujc kilka kartek u siebie, chlebem. Spekulacja, szczeglnie wrd ydw, bya zjawiskiem nagminnem i95% procesw karnych na tym tle toczyo si przeciwko naszym obywatelom. Ten stan wywoa oczywicie reakcj ze strony przedsibiorstw, ktre zaprzestay naszych obywateli zupenie ubiera iprzyjmoway zich zmniejszym znacznie zapaem, jak rwnie reakcj samej Delegatury. Sprawdzalimy mianowicie prowadzenie si zbyt czsto do nas zagldajcych petentw ioszustom ispekulantom odmawialimy pomocy. Taka kara bya dla nich czsto groniejsza ni areszt inie moga trwa wiecznie, rwnaaby si czsto wyrokowi mierci. Po jakim czasie dawalimy wic znowu skierowanie ipo upewnieniu si, e syn marnotrawny zabra si na serio do pracy, udzielalimy zapomogi, ale czsto bylimy powtrnie oszukiwani. Okoo 1/4 mieszkacw Syktywkaru zajmowao si wtym czasie wycznie spekulacj. Ostatecznie jednak zzawodowych spekulantw nie pozosta wSyktywkarze bodaje ani jeden. Stao si to zkilku przyczyn: 1. Nie ma czym spekulowa (transporty zzagranicy niewtpliwie jednak spekulacj wzmog); 2. Blisko poowa pasoytniczego elementu znalaza si
moe by sytuacja wGeneralnej Guberni, kiedy to spekulanci, czerpicy znaczny nawet zysk zprzemytu, ryzykujc wasnym yciem, przywozili do miast ywno, ratujc tym samym ich mieszkacw przed godem. Czy dziaania te zasuguj na cakowite potpienie? S to sprawy bardzo zoone inajprawdopodobniej nigdy nie zostan jednoznacznie sklasyfikowane.
169 Przykadem
218
za spekulacj lub te kradziee, czy nie meldowanie si, wwizieniu iobozach; 3. pozostali przeszli pod bacznym okiem wydziau opieki szko pracy wprzedsibiorstwach Delegatury ido pracy tej si nagili, cz te przesiedlilimy do rejonu, zachcajc ich do tego otrzymaniem na miejscu ubrania izapomogi oraz znonymi warunkami ycia170. Na prowincji sytuacja take nie bya atwa. Jak donosi Pawe Ziemiaski, m zaufania pooonego gboko wlesie, okoo 80 km od gwnej przejezdnej drogi iokoo 130 km od najbliszej stacji kolejowej, punktu lenego Kurianowo (rejon babuszkiski, obwd woogodzki): [...] Obywatele nasi po zniesieniu komendantury poczuli si zbyt swobodni, dla wielu nie istniej adne prawa, araczej uznaj tylko prawo pici, nie czuj si odpowiedzialnoci karnej za swoje czyny, wbrutalny sposb poniewieraj miano Polaka przez swoje niegodne postpki. Nie istnieje ju u nich prawo wasnoci, nawet wstosunku do wspobywateli dbaj tylko osiebie. Wywieraj zemst wrwny sposb na tych, ktrzy nie id ich ladami. Najwicej naraone s na przykroci rodziny zwyksztaceniem. I teraz rwnie s sol woczach ogu. Niezmiernie podanym byoby przybycie przedstawicieli Poselstwa na posioek Kurianowo dla zbadania warunkw miejscowych171. Poniewa wielu zesacw swoje czyny uznawao za wpeni usprawiedliwione panujcymi na zesaniu warunkami oraz ogln sytuacj Polakw, brak reakcji ze strony Ambasady oraz jej przedstawicieli wterenie na fakty zatrzymywania ich za dokonane przestpstwa, lub te np. opisywane wyej pozbawienie na pewien czas pomocy, traktowano jako szykany idowd zajmowania si tylko wycznie sob. Ludzie tacy oskarali publicznie pracownikw delegatur oraz mw zaufania okradziee inaduycia, donoszc orzekomych przestpstwach do NKWD. Byo to na rk radzieckim subom bezpieczestwa, poniewa pozwalao na ingerencj wsprawy polskich placwek iprzygotowywanie materiaw do pniejszych aresztowa. * * * Kolejnym czynnikiem, rzutujcym wsposb bezporedni na egzystencj Polakw wpnocnych rejonach ZSRR wokresie dziaalnoci Ambasady RP, bya praca iwarunki bytowe. Najcisza sytuacja panowaa wobwodach: archangielskim, nowosybirskim iirkuckim oraz wJakuckiej ASRR. Gwnym, iw zasadzie jedynym miejscem pracy, byy tam zakady przemysu lenego. Polakw, jako niewykwalifikowan si robocz, zatrudniano najczciej przy wyrbie lasw oraz spawie drewna. Bya to praca bardzo cika iniebezpieczna, szybko wycieczajca organizm oraz
170 171
Sprawozdanie Delegata Ambasady RP na Republik Komi..., [s.] 14. Materiay dotyczce pooenia ludnoci polskiej..., [s.] 8.
CZAS NADZIEI
219
charakteryzujca si wysok miertelnoci, bdc wynikiem rnorodnych wypadkw oraz chorb ukadu oddechowego ipokarmowego. Brak byo ubra roboczych inarzdzi. Opieka medyczna zpowodu braku lekarstw praktycznie nie istniaa. Miejscowa administracja wwikszoci przypadkw nie pozwalaa na adne, nie poparte wiadectwem lekarskim, niestawienie si wpracy. Brak si koczy si najczciej odebraniem chleba nie tylko robotnikowi, ale icaej jego rodzinie. Wynagrodzenie za wypenione normy nie przekraczao 27 rubli oraz 400600 gram chleba italerza wodnistej zupy dziennie172. Przydziay te ztrudem starczay na utrzymanie nie pracujcych nigdzie czonkw rodziny. Prby uzyskania dodatkowych kartek ywnociowych spezay na niczym, poniewa ywno, ktr prawie wcaoci sprowadzano do obwodu, bya towarem deficytowym. Sytuacja poprawia si dopiero wdrugiej poowie 1942 r., kiedy udao si zorganizowa wmiar sprawnie dziaajc na tym terenie sie pomocy. Uratowaa ona od niechybnej mierci setki osb173. Liczy si tylko robotnik zdolny wykona norm. Kobiety obarczone maymi dziemi, ktre wwikszoci pozostay na miejscu, stanowiy jedynie zbdne obcienie. Wadze nie zezwalay na tworzenie przez delegatw imw zaufania polskich sierocicw, ochronek lub innych punktw opieki: byo to zich punktu widzenia dziaanie nieekonomiczne, nakadaoby bowiem na nie obowizek wiadczenia pomocy. Na z sytuacj zesacw rzutowao take karne obnianie przez przedsibiorstwa itak ju godowych racji ywnociowych, motywowane faktem, i obywatele polscy nie chc rzekomo wydajniej pracowa174. Powodowao to dalszy, masowy odpyw ludnoci. W obwodzie archangielskim liczba zesacw zmniejszya si zokoo 50 tys. (w kwietniu 1941 r.) do niecaych 8 tys. (w grudniu 1942 r.), wobwodzie irkuckim z14,5 tys. do 1,6 tys., za wobwodzie nowosybirskim zokoo 20 tys. do 9,5 tys.175. Podobnie byo na terenie zapchanego uchodcami zLeningradu obwodu woogodzkiego, bdcego przy okazji wielkim szpitalem polowym176. Polacy (w wikszoci kobiety idzieci) rozrzuceni wniewielkich osadach zagubionych gboko wtajdze, do ktrych poza wiosn ilatem nie sposb byo dojecha177, oczekiwali znadziej na kad, nawet najdrobniejsz pomoc. Aby j otrzyma, mowie zaufania zmuszeni byli odbywa wielodniowe wyprawy kadym moliwym do zdobycia rodkiem transportu178. Jedyn szans dla wikszoci
Ibidem, [s.] 2, 4. Ibidem, [s.] 3. 174 Ibidem, [s.] 6. 175 Rnice patrz: I. Bias, Represywno-karalna systema..., t. 2., s.200 oraz Zestawienie statystyczne mw zaufania Ambasady RP..., tab. 1. 176 Materiay dotyczce pooenia ludnoci polskiej..., [s.] 13. 177 Ibidem, [s.] 69. 178 Przykadem moe by wyprawa ma zaufania na rejon nikolski, Franciszka Chaupczaka,
173 172
220
przebywajcych tu zesacw stawao si wydostanie za wszelk cen zdawnych osad specjalnych iosiedlenie wrejonach, do ktrych dary mogy dochodzi znacznie szybciej iprzez cay rok179. W stosunkowo najlepszej sytuacji byli Polacy zamieszkujcy okolice Woogdy180. Traktowano ich znacznie przyjaniej, wadze za, wzamian za wydajn prac, zktrej byy zreszt bardzo zadowolone, szy amnestionowanej ludnoci na rk. Zezwoliy nawet, wbrew stanowisku Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych (Narodnyj Komissariat Inostrannych Die, dalej LKSZ) ZSRR, na obchody wit Boego Narodzenia, wzamian za obietnic odrobienia tego dnia wterminie pniejszym181. Miao to ogromne znacznie moralne. Jak pisa Stanisaw miejko, m zaufania posioka Ozierony wrejonie babuszkiskim: O warunkach iyciu obywateli polskich wtutejszym rejonie nie da si tutaj opisa, duo przykrego kryje si wtem, e nikt znas nie moe objani inie wiemy dokadnie, co nam oraz wstosunku do nas wolno, aczego nie wolno. Ta niewiadomo jest wykorzystywana czasami wniski sposb182. Jednym znajwikszych skupisk polskich zesacw na pnocy bya wtym czasie Komi ASRR. Przebywajca tam ludno stopniow popraw warunkw ycia zawdziczaa wznacznej mierze pracownikom miejscowej Delegatury oraz waciwie dobieranym mom zaufania. Ogromne znaczenie miaa take sprawna sie cznoci, umoliwiajca szybkie iskuteczne udzielanie pomocy oraz moliwo zatrudniania Polakw na terenie Syktywkaru iw okolicznych kochozach. Nie oznaczao to wcale, e na terenie Komi sytuacja bya lepsza nili wobwodzie woogodzkim czy te archangielskim. Podobnie jak tam, tak itu wikszo ludzi pracowaa przy wyrbie lasw, za zimno, niedoywienie, awitaminoza, brak ubra roboczych, choroby imier stanowiy zesacz codzienno. Poprawa nastpia dopiero wwczas, kiedy dziki ogromnym wysikom pracownikw Delegatury wSyktywkarze oraz okolicznych mw zaufania, udao si przeama opr miejscowych wadz izaoy zwasnych rodkw polskie domy dziecka, sierocice, stowki, punkty ambulatoryjne, zakady pracy iogrdki dziakowe183. Ocaliy one wiele istnie ludzkich. Ogromne znaczenie miaa te wykonywana przez zesacw praca. Od momentu, kiedy owartoci pracy polskiego kowala pisano elaboraty184, wwielu radzieckich przedsibiorstwach stosunek do Polakw zmieni si na korzy, co wpraktyce oznaczao, i czdo osady Ustiug oddalonej o175 km od stacji rzecznej wNikolsku (gdzie dostarczono dary), ktra trwaa 17 dni; zob.: Materiay dotyczce pooenia ludnoci polskiej..., [s.] 7. 179 Ibidem, [s.] 9. 180 Liczba przebywajcych tu polskich obywateli zmniejszya si trzykrotnie. 181 Ibidem, [s.] 1112. 182 Ibidem, [s.] 10. 183 Sprawozdanie Delegata Ambasady RP na Republik Komi..., [s.] 1618. 184 Materiay dotyczce pooenia ludnoci polskiej..., [s.] 17.
CZAS NADZIEI
221
ciej ichtniej przyjmowano ich do pracy185. Pozwalao to pracownikom Delegatury przenosi Polakw zwycieczajcych organizm prac lenych do nielicznych kochozw, wktrych stosunkowo atwiej byo przetrwa186. Na przeomie 1942/1943r. wikszo ztych ustpstw iuatwie zostaa bezpowrotnie cofnita. W centralnej czci ZSRR, womawianym okresie, gwne skupiska amnestionowanej polskiej ludnoci cywilnej znajdoway si wKraju Krasnojarskim iAtajskim, Chakasskim Obwodzie Autonomicznym oraz obwodach: swierdowskim, omskim, kirowskim imootowskim. Mniejsze grupy Polakw przebyway wobwodzie jarosawskim, gorkowskim czelabiskim oraz Udmurckiej iMarijskiej ASRR. Stosunkowo najkorzystniejsze warunki mieli (jak wynika zdokumentw Ambasady) Polacy przebywajcy na terenie obwodu kirowskiego. Wynikao to gwnie zfaktu istnienia wKirowie polskiej Delegatury, umieszczenia tam jednego zgwnych magazynw (obsugujcego pozostae obwody irepubliki autonomiczne) oraz uzyskania od miejscowych wadz przydziau znacznej iloci produktw spoywczych po cenach pastwowych187. Duym uatwieniem byo take mniejsze rozproszenie naszych obywateli oraz liczne linie komunikacyjne188. Naley jednak raz jeszcze powtrzy, e nie oznaczao to wcale, i panujce wobwodzie warunki byy dobre. Podobnie jak wszdzie brakowao ywnoci, lekarstw imieszka, apracowano najczciej przy wyrbie lasw. Cech wyrniajc by jedynie charakter przebywajcej na tym terenie ludnoci. W wyniku staej migracji zpnocy wobwodzie zamieszkiwao bardzo wiele osb samotnych, bardziej mobilnych, wdobrej kondycji fizycznej, poszukiwanych do pracy przez miejscowe przedsibiorstwa. ycie matek obarczonych dziemi itu nie byo atwe189. Wikszo znich moga egzystowa tylko dziki pomocy udzielanej przez Delegatur, zzasobw znajdujcych si wmagazynie190. Wiosn 1942r. do obwodu zaczo napywa coraz wicej osb (w wikszoci skrajnie ju wycieczonych, obdartych ichorych), ktre nie mogc znie warunkw dalekiej pnocy, mobilizujc resztki si, zdecydoway si na ucieczk. W wyniku tych migracji moliwo znalezienia wmiar dobrze patnej pracy spada pod
Ibidem, [s.] 2324. Pisa otym m.in. wswym raporcie Delegat Ambasady RP na Komi ASRR, Tadeusz Grygier: Stosunek centralnych wadz Komi by stale do sprawy waciwego zatrudnienia obywateli polskich przychylny idziki temu moglimy nie tylko dawa prac bezrobotnym, ale iwycofywa znieodpowiedniej pracy inteligencj irzemielnikw. Niestety, waciwe wykorzystanie na pracy wartociowego elementu chopskiego jest na terenie Komi niemoliwe; zob.: Sprawozdanie Delegata Ambasady RP na Republik Komi..., [s.] 1415. 187 Sprawozdanie miesiczne Delegatury Ambasady RP wKirowie za okres od 1 lutego do 10 marca 1942 r., Polish Institute and Sikorski Museum (dalej PISM), sygn. A.7.307/12a/3, s.1. 188 Materiay dotyczce pooenia ludnoci polskiej..., [s.] 28. 189 Wysokie bezrobocie, utrudnienia wuzyskaniu kartek ywnociowych, brak odpowiednich warunkw bytowych. 190 Sprawozdanie miesiczne Delegatury Ambasady RP wKirowie..., s.23.
186 185
222
koniec 1942r. niemal do zera, cho iwczeniej problemu zzatrudnieniem nie mieli jedynie ludzie niezaleni, samotni isilni. O polskiego robotnika, ktry sprawdzi si jako dobry iuczciwy fachowiec, zabiegay prawie wszystkie pnocne obwody. Aby zatrzyma tych ludzi, gotowe byy na znaczne ustpstwa. Przykadem moe by odwoanie przez Komitet Obwodowy wKirowie decyzji oprzymusowym przeniesieniu polskich robotnikw do niekorzystnej dla nich pracy, ktr to decyzj uznano za sprzeczn zinteresami obwodu191. Spraw, ktra zadecydowaa, i pobyt wobwodzie kirowskim okaza si dla zesacw najkorzystniejszy, by wspomniany ju wczeniej polski magazyn. Na podstawie danych oprowadzonej przez Delegatur wKirowie akcji zapomogowej mona stwierdzi, i obwd ten wokresie istnienia Ambasady RP wZSRR nalea do najlepiej zaopatrzonych wcaej centralnej ipnocnej czci Rosji europejskiej. Gdyby nie pomoc, wiele osb (zwaszcza inwalidw, dzieci istarcw) nie przeyoby kolejnych zim. Dotyczyo do zwaszcza Polakw napywajcych nieustannie do obwodu zpnocy192. Najgorsza sytuacja panowaa wobwodzie mootowskim (permskim). Przez wszystkich amnestionowanych polskich obywateli by on uwaany za odstraszajcy, zarwno zpowodu niekorzystnych warunkw terenowych (osady rozrzucone gboko po lasach, brak drg umoliwiajcych kontakt ze wiatem idowz pomocy), jak izego stosunku do zesacw ze strony miejscowych wadz (np. uniemoliwiy one Delegaturze wKirowie roztoczenie nad tym terenem naleytej opieki)193. W obwodzie, jak wynika zraportw pisanych do Ambasady, nikt zpolskich obywateli nie osiedli si dobrowolnie194. Ludzi, ktrzy tamtdy przeMateriay dotyczce pooenia ludnoci polskiej..., [s.] 30. Pomoc ta, jak wyniko zpniejszych materiaw pokontrolnych NIK Rzdu RP wLondynie, bya niewspmiernie wysoka wstosunku do potrzeb innych obwodw. Za jak najpeniejsze zaopatrzenie ludnoci przebywajcej wobwodzie kirowskim pacili Polacy zKomi, obwodu archangielskiego iwoogodzkiego. Rnice wprzydziale butw, odziey iproduktw spoywczych byy bowiem znaczne. Fakt, e wobwodzie kirowskim nowe buty otrzyma co trzeci mieszkaniec, za wMarijskiej ASRR para butw przypadaa na 133 mieszkacw, wKomi na 180, a3 300 Polakw zMarijskiej SRR nie otrzymao ani jednej pary, wiadczy te oinnej smutnej prawdzie e darw byo niewspmiernie mao do potrzeb izaopatrzenie jednych zesacw wniezbdne minimum (para butw, spodnie ikoszula) odbywa si czsto musiao kosztem innych. Czy taki sposb rozdziau darw by suszny isprawiedliwy, czy te nie wdzisiejszej sytuacji trudno powiedzie. Niewtpliwie dziaalno ta stanowia swego rodzaju naduycie, oczym donosia NIK, lecz zdrugiej strony zesacy ratowani przed godem izimnem wsamym obwodzie kirowskim uznaliby to za dziaanie cakowicie uzasadnione; zob.: D. Bokowsk i, Dziaalno Ambasady RP wKujbyszewie oraz jej delegatur iplacwek mw zaufania wwietle raportw NIK Rzdu RP wLondynie, Studia zDziejw Rosji iEuropy rodkowo-Wschodniej 1997, t. XXXII, s.203222. 193 Materiay dotyczce pooenia ludnoci polskiej..., [s.] 37. 194 Ibidem.
192 191
CZAS NADZIEI
223
jedali, osiedlano wnim pod przymusem, uniemoliwiajc nastpnie opuszczenie nowych miejsc pobytu, co przypominao zsyk wtrybie administracyjnym. Dziao si to zrozkazu miejscowych wadz, ktre wten sposb prboway uzupeni niedobr siy roboczej (gwnie do wyrbu lasw)195. Warunki, wjakich yli Polacy, byy wyjtkowo cikie. Stosowano wobec nich najsurowsz interpretacj przepisw opracy, karzc za najmniejsze nawet wykroczenia. W kady, moliwy sposb, blokowano pojawiajce si szanse na popraw losu, jeli tylko oznaczao to odpyw pracownikw (nawet do ssiedniego obwodu)196. Jakakolwiek pomoc moga by udzielana wycznie wokresie letnim. W pozostaych okresach, zim nieg, awiosn ijesieni masy bota, uniemoliwiay normalne poruszanie si nawet osobom idcym pieszo, aco dopiero cikim rodkom transportu zdarami. Do tego dochodzio pozbawianie mw zaufania prawa wyjazdu nawet po te dary, ktre ju nadeszy197. Najtragiczniejsze warunki panoway wrejonach: czermoskim, kosiskim, czusowojskim, kungurskim oraz gajniskim (mieszczcym si wKomi-Permiackim Okrgu Narodowociowym). W pozostaych obwodach irepublikach autonomicznych warunki bytowe byy wmiar znone, cho nie brakowao terenw wyjtkowo niekorzystnych, charakteryzujcych si wysok miertelnoci. Wiele zaleao te od tego, jakie grupy ludnoci tam przebyway. Czy byy to ofiary deportacji lutowej iczerwcowej 1940r. (Kraj Krasnojarski iAtajski, Chakasski Obwd Autonomiczny, Udmurcka ASRR oraz obwd jarosawski iswierdowski), czy te element napywowy przybyy po ogoszeniu amnestii. Najwikszym skupiskiem ludnoci napywowej byo miasto iokrg Gorki. Zatrzymywaa si tu wikszo Polakw wdrodze na poudnie. Byo to moliwe m.in. dziki licznym kochozom, dobrej komunikacji kolejowej oraz przychylnoci miejscowych wadz. Podobnie byo wKraju Atajskim, na ktrego terenie, przed amnesti, przebywao okoo 11 tys. osb, apod koniec 1942r. byo ich ju ponad 17 tys.198. Wzrost liczby polskich obywateli zanotowano take Kraju Krasnojarskim. Najcisze warunki panoway wMarijskiej SRR, ktr opucio przeszo 75% zamieszkujcych j zesacw. Decydoway otym: brak drg, bagnisty teren, niech wadz do jakichkolwiek ustpstw wstosunku do amnestionowanych oraz bardzo le opacana praca przy wyrbie lasw. Nieco lepiej miaa jedynie grupka polskich ydw, ktra po amnestii zdoaa urzdzi si wmiastach: JoszkarIbidem, [s.] 38. Tryb ten zastosowano wobec Polakw przebywajcych wrejonie czermowskim, ktrych miano przenie do pobliskiej Tatarskiej ASRR, do znacznie korzystniejszej pracy wkochozach. Ibidem, [s.] 39. 197 Ibidem, [s.] 40. 198 Zob. przypis 175.
196 195
224
Oa iKomodemjansk nad Wog199. Analogicznie byo wobwodzie swierdowskim. W okresie od sierpnia 1941r. do grudnia 1942r. zanotowano tu spadek liczby polskich obywateli zponad 26 tys. do 7 599200. * * * Wielki exodus zjesieni 1941r. powstrzymaa dopiero zima, ktra na pnocy ZSRR praktycznie uniemoliwia swobodn komunikacj. Nie zmienio to psychicznego nastawienia tysicy zesacw. Ludzie przez ostatnie kilkanacie miesicy pozbawieni wolnoci, nosili wsobie ogromn potrzeb opuszczenia dotychczasowych miejsc pobytu (kojarzcych si najczciej zwizieniem), bez wzgldu na okolicznoci iskutki takiej decyzji. Brak nadziei na popraw ycia sprawia, e nawet ci, ktrzy dobrowolnie zdecydowali si pozosta na miejscu, lub te zmusiy ich do tego okolicznoci, spdzajc kolejn zim wwarunkach nie lepszych ni poprzednia, aczasem nawet jeszcze gorszych jak donosili wswych raportach dla Ambasady delegaci objazdowi Andrzej Jenicz iOtto Pehr gdy tylko warunki atmosferyczne bd moliwe rusz masowo na poudnie iadne staranie znaszej strony nie powstrzyma ich201. Czsto bowiem wychodzono zzaoenia, e lepiej jest umrze na poudniu od tyfusu, ni zgin zwycieczenia na pnocy202. Dlatego te, bez wzgldu na konsekwencje, uciekano zosad lenych obwodu archangielskiego oraz woogodzkiego wstron poudniowych rejonw Komi oraz do obwodw: kirowskiego imootowskiego, wnadziei polepszenia, cho troch, warunkw ycia oraz zdobycia wprzyszoci miejsc wpocigach jadcych do Kazachstanu iUzbekistanu203. Aby tam dotrze, ludzie pokonywali pieszo bd na tratwach, wbocie izimnie, setki kilometrw. W celu powstrzymania dzikich migracji wadze centralne wMoskwie wyday 24 marca 1942r. cakowity zakaz poruszania si polskich obywateli po terenie ZSRR204. Ludno przenoszona by moga odtd jedynie wsposb zorganizowany, za wiedz izgod miejscowych wadz. Ograniczenia te, pomimo niewtpliwie restrykcyjnego charakteru, umoliwiy Delegaturom imom zaufania
Materiay dotyczce pooenia ludnoci polskiej..., [s.] 4445. Zob. przypis 175. 201 Sprawozdanie kocowe Delegatw Jenicza iPehra..., [s.] 4. 202 Sprawozdanie miesiczna Delegatury Ambasady RP wKirowie..., s.3. 203 Materiay dotyczce pooenia ludnoci polskiej..., [s.] 12, 20, 23, 2930, 32, 37. 204 Sprawozdanie Delegata Ambasady RP na Republik Komi..., [s.] 89. Dotyczy on na pewno Komi ASRR ipnocnych obwodw RFSRR. W jakim stopniu odnosi si do poudniowych republik ZSRR (Kazachstan, Uzbekistan, iin.) ijak by respektowany, nie udao mi si, jak dotd, jednoznacznie ustali. Nie udao si te ustali, czy faktycznie, tak jak to gosiy wadze radzieckie, wprowadzony on zosta za wiedz izgod polskich wadz wKujbyszewie. Najprawdopodobniej ani ambasador S. Kot, ani podlege mu wydziay, nigdy formalnie zgody na tak akcj nie wyday.
200 199
CZAS NADZIEI
225
kontrol wielu wyjazdw, co zkolei pozwalao zapewni im niezbdn pomoc ilepiej przygotowa ewentualne transporty do drogi. Najlepszym przykadem tego typu dziaa byy przesiedlenia organizowane przez zastpc delegata Ambasady RP wWoogdzie, Jana Grszczyka205 oraz ma zaufania na rejon Muraszi, Gabriela Goldstadta206. Niestety, mimo zakazw, wielu zesacw nadal starao si samodzielnie opuszcza pnocne obwody ZSRR. Uniemoliwiao to niesienie sprawnej pomocy oraz organizowanie akcji interwencyjnej (np. kiedy wwyniku samowolnego opuszczenia miejsca pracy kto zosta zatrzymany, oskarony iskazany na wizienie lub obz). Pozwalao te wadzom radzieckim na wysuwanie oskare wobec polskiej Ambasady oraz jej przedstawicielstw wterenie, owiadome sabotowanie wydanych zarzdze iniech do wsppracy207.
Poudnie Dziesitki tysicy napywajcych nieprzerwanie zpnocy zesacw iagiernikw odmienio znaczenie poudniowych republik ZSRR. Poza Kazachstanem, bdcym docelowym miejscem zsyki z1940 r., Polacy pojawili si te wUzbekistanie, Tadykistanie, Turkmenistanie iKirgizji.
Tablica 11 Polscy obywatele przebywajcy wpoudniowych republikach ZSRR, objci sieci mw zaufania Ambasady RP wKujbyszewie wedug stanu na koniec 1942 r.
Obszar Ogem Turkmeska SRR 1 645 Tadycka SRR 2 063 1 350 Kirgiska SRR 3 482 4 778 4 559 Uzbecka SRR 2 251 8 295 2 244 Mczyni 1 066 1 148 629 1 960 2 105 2 403 892 4 382 880 Kobiety 445 617 496 1 009 1 655 1 206 984 2 885 762 Dzieci 134 298 225 513 1 018 950 375 1 928 602
obwd leninabadzki obwd stalinabadzki obwd dalalabadzki obwd oszski obwd frunzeski obwd andiaski obwd bucharski obwd namangaski
205 206 207
Materiay dotyczce pooenia ludnoci polskiej..., [s.] 12. Ibidem, [s.] 29. Ibidem, [s.] 20.
226
obwd samarkandzki obwd fergaski obwd chorezmijski obwd surchandaryjski obwd taszkencki Karakapacka ASRR
11 691 5 495 1 718 402 4 493 1 399 Kazachska SRR 12 648 7 713 11 154 6 442 9 845 6 249 9 32 3 016 11 747 17 033 2 332 Rosyjska FSRR 3 500 2 154 Razem: 150 630
5 085 2 918 601 150 1 896 454 2 381 1 388 2 119 1 597 1 200 1 000 300 1 000 4 511 7 511 1 184 2 000 1 152 53 912
4 026 2 010 695 139 1 535 593 5 161 3 317 4 796 2 597 5 500 2 700 530 1 398 4 612 5 487 883 1 000 762 57 800
2 850 567 422 113 1 062 350 5 106 3 008 4 239 2 248 3 145 2 549 102 618 2 624 4 035 265 500 240 40 086
obwd pnocnokazachstaski (pietropawowski) obwd kustanajski obwd akmoliski obwd aktiubiski obwd pawodarski obwd semipaatyski obwd wchodniokazachstaski (ustkamieniogorski) i guriewski obwd kzyordyski obwd poudniowokazachstaski (czymkencki) obwd dambulski obwd amaacki obwd kujbyszewski Baszkirska ASRR
rdo: Zestawienie statystyczne mw zaufania Ambasady RP..., tab. 1.
Dane, przedstawione wpowyszej tablicy dotycz okresu po wyjciu zZSRR Armii Polskiej, awraz zni, wedug danych radzieckich, 40 969 cywilw208. Poniewa ruch zwizany zwyjciem polskich oddziaw wojskowych wywoa kolejne migracje ludnoci pragncej za wszelk cen opuci ZSRR, trudno jest dzi jednoznacznie ustali, na jakich terenach przebywali zakwalifikowani do ewakuacji ludzie. Znajc jednak fakty zwizane zmasowym osiedlaniem si polskich obywateli wokolicach miejsc rozlokowania naszych jednostek wojskowych mona zdu doz prawdopodobiestwa stwierdzi, e owe 40 tys. osb znajdowao si gwnie na terenie obwodw: bucharskiego, samarkandzkiego, dalalabadzkiego, oszskiego, dambulskiego, fergaskiego inamanga208 Telegram konsula generalnego ZSRR wPahlawi M. Koptieowa do J. Stalina ozakoczeniu ewakuacji Armii Polskiej zZSRR (7 wrzenia 1942 r.), Z archiww sowieckich, t. 2: Armia Polska wZSRR 194142, oprac. Wojciech Materski, Warszawa 1992, s.107 oraz Notatka Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR . Berii dla J. Stalina oprzebiegu ewakuacji Armii Polskiej do Iranu wedug stanu z4 kwietnia 1942 r., ibidem, s.91. rda polskie mwi wtym przypadku ookoo 3638 tys. osb cywilnych; zob.: Z. S. Siemaszko, op. cit., tabela, s.304.
CZAS NADZIEI
227
skiego209. Daje to wsumie okoo 190 tys. osb, awic trzy razy wicej, ni znajdowao si na poudniu do chwili ogoszenia amnestii. Do tego naley doliczy wszystkich onierzy, ktrzy zostali ewakuowani do Iranu wedug rnych rde 7476 tys.210. Po podsumowaniu otrzymamy 250 tys. osb, ztym, e wikszo onierzy stanowili jecy wojenni oraz agiernicy. Mimo to moemy przyj, e po ogoszeniu amnestii na poudnie ZSRR napyno co najmniej 150 tys. byych zesacw. Jeli za poprawne s szacunki, i na terenie Kazachstanu wpoowie 1942r. przebywao ponad 120 tys. polskich obywateli211, to liczba wszystkich Polakw, ktrzy dotarli na poudnie do chwili wydania przez wadze radzieckie zakazu przemieszczania, zwikszy si zapewne okolejne 2530 tys. Wynikiem tych migracji byo pojawienie si na poudniu bardzo licznej grupy polskich ydw. Wczeniej zesacw narodowoci ydowskiej, pochodzcych zziem II RP zagarnitych przez ZSRR po 17 wrzenia 1939 r., na tych terenach praktycznie nie byo.
Tablica 12 Skad narodowociowy obywateli polskich przebywajcych wpoudniowych republikach ZSRR wedug stanu na koniec 1942 r.
Obszar pobytu Turkmeska SRR 30 Tadycka SRR obwd leninabadzki obwd stalinabadzki Kirgiska SRR obwd dalalabadzki obwd oszski obwd frunzeski Uzbecka SRR obwd andiaski obwd bucharski obwd namangaski obwd samarkandzki obwd fergaski obwd chorezmijski
209
Polacy %
ydzi % 70 75 80 65 86 72 90 90 90 90 90 35
Mniejszoci sowiaskiea % 2 2 6
25 20 33 12 22 10 10 10 10 10 65
Klemens Rudnicki, Na polskim szlaku. Wspomnienia zlat 19391947, Londyn 1984, s.172178 210 Zob. przypis 208. 211 S. Ciesielski, op. cit., tabela 2, s.49.
228
obwd surchandaryjski obwd taszkencki Karakapacka ASRR
45 10 65 75 65 70 37 75 42 47,5 11 35 27 17 10 36
55 90 35 3 13 8 55 8 33 42,5 78 57 70 75 85 59
22 22 22 8 17 25 10 11 8 3 8 5 5
Kazachska SRR obwd pnocnokazachstaski (pietropawowski) obwd kustanajski obwd akmoliski obwd aktiubiski obwd pawodarski obwd semipaatyski obwd wchodniokazachstaski (ustkamieniogorski) i guriewski obwd kzyordyski obwd poudniowokazachstaski (czymkencki) obwd dambulski obwd amaacki Rosyjska FSRR obwd kujbyszewski Baszkirska ASRR
a Pod pojciem tym ukrywaj si deportowani do ZSRR Ukraicy iBiaorusini, bdcy obywatelami polskimi wrozumieniu prawa polskiego. Dane nie obejmuj wszystkich obywateli polskich tych narodowoci deportowanych wgb ZSRR, ajedynie zwolnionych przez wadze radzieckie, oktrych Ambasada miaa jakiekolwiek informacje. rdo: Zestawienie statystyczne mw zaufania Ambasady RP..., tab. 2.
Pomimo e zestawienia pokazane wpowyszej tablicy s materiaem szacunkowym iuwzgldniajcym gwnie narodowo deklarowan, wida do dobrze t tendencj. ydzi przewaali zwaszcza wrepublikach, wktrych nie byo wczeniej polskich zesacw. Obraz ten byby zapewne nieco inny, gdyby nie fakt, i zgodnie zzastrzeeniami wadz radzieckich przyjmowanie mniejszoci narodowych (w tym take ydw) do Armii Polskiej ulego znacznemu ograniczeniu. cise egzekwowanie tych zarzdze przez wadze radzieckie spowodowao, e to gwnie Polacy zasilili szeregi wojska iwraz znim zostali ewakuowani zZSRR. Wraz zwojskiem ewakuowano take dziesitki tysicy cywili. Zastrzeenia wadz radzieckich co do prawa opuszczania przez ydw terytorium ZSRR sprawiy, e take wtym przypadku wyjedali gwnie Polacy. W sumie, poudniowe republiki opucio blisko 100 tys. osb narodowoci polskiej. Wszystkie te ruchy spowodoway wyrane zachwianie proporcji wrd poszczeglnych grup narodowociowych deportowanych zPolski do ZSRR iprzebywajcych od 1942r. na terenach Uzbeckiej, Kirgiskiej czy te Turkmeskiej SRR. ydzi, ktrzy jako jedni zpierwszych, licznie opucili pnocne rejony ZSRR wnadziei polepszenia swego bytu, wwikszoci pozostali na poudniu.
CZAS NADZIEI
229
* * * Pod koniec stycznia 1942r. wagony zzesacami znw pojawiy si na trasach kolejowych, doprowadzajc do kolejnych konfliktw na linii Ambasada najwysze wadze radzieckie. Te ostatnie patrzyy coraz niechtniej na bezadne wdrwki Polakw, nad ktrymi nie mona byo sprawowa naleytej kontroli, iktrzy porzucajc prac, przyczyniali si do oglnego wzrostu baaganu. Due znaczenie mia te coraz bardziej nieprzychylny kurs wobec naszych obywateli, zapocztkowany wydanym wgrudniu 1941r. rozporzdzeniem oprawie do posiadania polskiego obywatelstwa wycznie przez osoby narodowoci polskiej212. Zesacy miotali si bezadnie, nie wiedzc co robi, gdzie si uda iczy za kilka tygodni sytuacja znw si nie odmieni. Brak kontaktu zAmbasad, trudne warunki komunikacyjne, oglna niech anawet wrogo ze strony miejscowych wadz, coraz wiksza bieda oraz postpujce wycieczenie sprawiy, e tysice ludzi znw wyruszyo przed siebie, wnieznane, byle tylko dalej od lasw pnocy, nie mylc, co przyniesie przyszo. Przeraenie, zagubienie oraz potrzeba ratowania siebie irodziny determinoway zachowanie zesacw ipodejmowane przez nich decyzje. Dlatego te uwagi A. Wyszyskiego dotyczce pooenia Polakw, wypowiedziane pod adresem ambasadora S. Kota wczasie jednego ze spotka byy (w kontekcie tego, kto tych ludzi do ZSRR przywiz, anastpnie zostawi swemu losowi) wyjtkowo cyniczne, cho nie pozbawione prawdy: Przecie jest wojna ido tego zima. Czy nie lepiej, by obywatele polscy przeczekali miesic czy dwa iw ten sposb zapobiegli ofiarom, ktre wtakich warunkach s nieuniknione? Pchamy teraz na zachd ludzi, armaty, czogi, amunicj zaopatrzenie wszelkiego rodzaju iywno. Wszystko musi czeka na przejazd transportw wojskowych. Jeeli wtakich warunkach nieprzygotowana grupa ludzi miaaby jecha zpnocy na poudnie, gdyby si nawet udao dla nich wyznaczy jak marszrut, jechaliby dwa miesice. Ilu by zmaro zgodu, przemczenia izimna? Gdy jakkolwiek cika byaby sytuacja wobecnym ich miejscu zamieszkania, mona zreguy powiedzie, e jest ona lepsza od jazdy wtakich warunkach213. Poniewa nikt ze strony polskiej nie chcia wzi na siebie odpowiedzialnoci za zatrzymanie zesacw na pnocy, problem ureguloway wadze radzieckie, wydajc (jak ju wczeniej pisaem) wiosn 1942r. cakowity zakaz poruszania si bez stosownych zezwole polskich obywateli214. Zanim to nastpio, na przepenione poudnie napyny kolejne tysice wyndzniaych ludzi.
J. Siedlecki, op. cit. s.120121. Protok rozmowy A. Wyszyskiego zS. Kotem odbytej 26 stycznia 1942r. wsprawie samowolnych wyjazdw ludnoci polskiej na poudnie, S. Kot, Rozmowy..., s.215. 214 Zob. przypis 204.
213 212
230
Nadejcie wiosny, pomimo nadziei ambasadora S. Kota wyraanej wjednym zlistw do Ministerstwa Spraw Zagranicznych215, nie poprawio warunkw osb przebywajcych ju na poudniu. Nadal nie byo dla nich ani pracy, ani ywnoci. Take pocztkowa yczliwo miejscowej ludnoci zczasem ulega diametralnej zmianie. Ludzie ci walczyli odtd oprzetrwanie, za wuchodcach zzachodu oraz zesacach cigajcych masowo zpnocy, widzieli jedn zgwnych przyczyn swych kopotw. Sytuacj Polakw pogarsza dodatkowo fakt, i pierwszestwo we wszelkiego rodzaju pomocy ze strony wadz iinstytucji radzieckich mieli obywatele ZSRR. Domagajcych si pomocy iwsparcia Polakw odsyano zzasady do polskich placwek opiekuczych idelegatur, ktre zdaniem radzieckich wadz byy wanie do takiego typu dziaa zobowizane oraz posiaday na to rodki zarwno zudzielonej wgrudniu 1941r. przez rzd ZSRR poyczki wysokoci 100 mln rubli, jak iz napywajcych do ZSRR darw. Wiele kopotw sprawiali te sami zesacy. Szerzce si wszdzie plotki utrudniay sprawne kierowanie ludzi do kochozw isowchozw, ktre wyraay jeszcze ch przyjcia kogokolwiek. Opuszczajcy wagony ludzie, otumanieni rnymi, zasyszanymi po drodze opowieciami, bronili si przed wysaniem wteren, uwaajc to za kolejny, atwy sposb pozbycia si ich, awraz znimi kopotw. To wanie plotki byy przyczyn zamieszek wtransportach, ktre polska Delegatura wTaszkencie chciaa, zgodnie zustaleniami zawartymi zmiejscowymi wadzami republikaskimi iNKWD, skierowa zwzowej stacji Farab (w obwodzie czardouskim) wd rzeki Amu-darii. Zamiast trzyma si razem, ludzie, wzudnym przekonaniu, e wmiecie musi by lepiej, uciekali masowo zwagonw. Poniewa nie byo dla nich adnej pracy, azatem iprzydziaw ywnoci, szybko pojawiy si pierwsze przypadki zodziejstwa, paserstwa ispekulacji216. To zkolei natychmiast odbio si na stosunku miejscowych wadz do kolejnych transportw. Odnotowano te przypadki skadw zcywilami, ktre jechay na poudnie wprzekonaniu, i stanowi grupy poborowych. Ludzie ci, po dotarciu na miejsce, nie chcieli podejmowa adnej pracy, domagajc si wcielenia do armii oraz szeroko zakrojonej pomocy, do czego nikt nie by przygotowany, ina co nie byo rodkw217. * * * Przyjcie do kochozu lub sowchozu nie oznaczao wcale znaczcej poprawy sytuacji. By moe wpierwszych miesicach po zbiorach, kiedy dyspono215 216 217
S. Kot, Listy zRosji..., s.157. Raport specjalnego wysannika Ambasady RP wKujbyszewie..., s.4546. Ibidem.
CZAS NADZIEI
231
way one jeszcze nadwykami ywnoci imogy, zgodnie znormami, opaca robotnikw, pobyt tam mg by lepszy ni wmiecie. Z czasem, kiedy wszystkie wyprodukowane nadwyki zostay odebrane na potrzeby frontu, anapyw uchodcw nie uleg zmniejszeniu, warunki pogorszyy si do tego stopnia, i wielu kochonikom zacz zaglda gd woczy. Przydziay ywnoci otrzymywanej za wykonan prac stale malay, by doj do 400 gram zboa, lub 200 gram mki za kady zaliczony przez brygadzist dzie pracy 218. Byy to porcje godowe, zwaszcza gdy pracowaa tylko matka. Dlatego te do pracy (najczciej za gar zboa, lub talerz zupy wpolu) chodziy wszystkie zdolne do tego dzieci. Wysoko zarobkw zaleaa od kondycji materialnej kochozu iposiadanych przez Polakw umiejtnoci. Poszukiwano, iz zasady lepiej opacano, rzemielnikw oraz osoby potrafice czyta, pisa iprowadzi ksigi rachunkowe. W najtragiczniejszej sytuacji byy kobiety, ktre nigdy nie pracoway na roli. Z racji bardzo niskiej wydajnoci nieraz cofano im karnie bezcenne przydziay chleba. W maju 1942r. sytuacja ulega dalszemu pogorszeniu. W niektrych rejonach Uzbekistanu iTurkmenii, wzalenoci od kochozu icharakteru produkcji, dzienny przydzia mki lub ziarna spad nawet do 100150 gram na osob219. Aby przetrwa, ywiono si wszystkim, co zdoano znale: korzonkami, traw, wytoczynami rzepaku, odpadami po oczyszczonej bawenie. Wiele produktw powodowao krwaw dyzenteri izatrucia. Do zatru dochodzio take po spoyciu nieznanych traw, odyg lub bulw rosncych dziko wstepie. Szczytem marze byy obierzyny zziemniakw, lub karma dla wi. W kochozach olepszej kondycji (zwaszcza wpnocnym Kazachstanie) wyywienie otrzymywane za wypracowane dniwki byo nieco lepsze. Przykadem by okrg pawodarski, gdzie za prac wpolu doroli otrzymywali 500 gram chleba, za pozostae osoby po 200220. W niektrych rejonach obwodu czymkenckiego za prac otrzymywano do 800 gram zboa, winnych, przez wiele dni nie dostawano dosownie nic, aludzie ywili si wiami, co wzbudzao wrogo miejscowej ludnoci, traktujcej te zwierzta jako wite221. Lepiej mieli jedynie ci, ktrym udao si upolowa jakie drobne gryzonie. Pow taki dostarcza zarwno skrek, za ktre mona byo kupi chleb lub mk, jak itroch misa oraz tuszczu222. W korzystniejszej sytuacji znajdowali si take zesacy osiedleni wpobliu rzek, lub innych zbiornikw wodnych. Poniewa ani Kazachowie, ani Kirgizi
H. Grynberg, op. cit., s.117120. E. Wrbel, J. Wrbel, op. cit., s.30. 220 S. Ciesielski, op. cit., s.83. 221 Ibidem. 222 Tryptyk kazachstaski. Wspomnienia zzesania, wybr ioprac. Wiktoria liwowska, Magorzata Giejewska, Janusz Ankudowicz, Warszawa 1992, s.242243.
219 218
232
nie zajmowali si rybowstwem, tamtejsze rzeki obfitoway wpokarm. Nie trwao to dugo. Intensywny pow szybko zmniejsza ilo ryb, czsto te rzeki staway si jeszcze jednym rdem pozyskiwania ywnoci na front223. Odtd nielegalny pow ryb traktowano jako naruszenie wasnoci pastwowej ze wszystkimi konsekwencjami. Na szczcie ludzie potrafili zczasem dostosowa si do nowych warunkw, cho wwielu przypadkach byo to moliwe jedynie dziki pomocy udzielanej przez polsk Ambasad. Powszechnie stosowanym sposobem zdobycia poywienia bya kradzie. Kradziono wszystko, co nadawao si do jedzenia. W czasie zbiorw ukrywano wspecjalnie wykonanych kieszeniach nie wymcone kosy lub ziarno. Nocami zakradano si na pola wposzukiwaniu ziemniakw, odpadw ze niw iwarzyw. Kradziono karm przygotowywan dla wi oraz zboe na pasz dla koni. Zim wygrzebywano zpl przemarznite, zgnie ziemniaki iburaki. W obliczu mierci godowej zdesperowani ludzie apali psy ikoty, anawet wydostawali zdow zakopan tam wczeniej padlin224. Kada kradzie ywnoci, bez wzgldu na to, czy byy to kosy zpola, czy te ruta do tuczu zwierzt, karana bya bardzo surowo. Groziy za ni wyroki nawet do p roku obozu pracy przymusowej lub wizienia. Gd by jednak silniejszy. Wiele zaleao te od postawy wadz kochozowych imiejscowej ludnoci. Poniewa kradzie bya tam normalnym zjawiskiem, wielu strw ibrygadzistw przymykao na ten proceder oczy. Miejscowi kochonicy nieraz uczyli nowo przybyych tej trudnej sztuki. Zdradzano sposoby na wynoszenie ziarna tak, aby jak najmniej rzucao si to woczy, pokazywano, jak niepostrzeenie zakrada si na kochozowe pola, czy te faszowa wykonanie norm225. Polacy, jako niewykwalifikowana sia robocza, byli wykorzystywani przede wszystkim przy zbiorach zb, baweny iinnych rolin uprawnych, wypasie byda, pieleniu pl, nawadnianiu iudranianiu cigw irygacyjnych, zbiorze opau, pracach porzdkowych wobejciach kochozowych idogldaniu zwierzt gospodarskich. Dotyczyo to zwaszcza wi, uwaanych przez Kazachw za zwierzta nieczyste. Poniewa religia zabraniaa im stycznoci znimi, ajednoczenie wadze odgrnie narzucay obowizek hodowli wi na potrzeby wojska, przy wszystkich czynnociach zwizanych zdogldaniem trzody chlewnej chtnie wyrczano si Polakami. Z jednej strony, byo to zajcie do intratne trwajce nieprzerwanie przez cay rok (w odrnieniu od sezonowych prac polowych), zdrugiej bardzo wyczerpujce iodpowiedzialne, poniewa przypadki padnicia zwierzt (nieuniknione wwarunkach tamtejszego klimatu) podcigane byy pod sabota.
S. Ciesielski, op. cit., s.87. Anna Sobota, W stepach Kazachstanu. Wspomnienia zlat 19391946, WarszawaWrocaw 1993, s.174; Tryptyk kazachstaski..., s.245. 225 Tryptyk kazachstaski..., s.238242.
224 223
CZAS NADZIEI
233
Kiedy okazao si, e jedynie wwizieniu mona liczy na odrobin poywienia oraz dach nad gow, zdesperowani ludzie popeniali drobne przestpstwa, aby dosta si tam, cho na krtko. T anormaln sytuacj zauwayy jednak miejscowe wadze iwobec takich ludzi zaczy zapada wyroki uniewinniajce226. W wielu rejonach na poudniu ZSRR da si zauway odpyw amnestionowanej ludnoci do pracy wprzemyle. Tu, wodrnieniu od rolnictwa, zatrudnienie nie wizao si zokresowoci prac polowych. Oznaczao to bardziej znormalizowany przydzia ywnoci oraz stay, zaleny jedynie od wypracowywanych norm, dochd. Praca wprzemyle dawaa take wiksze szanse na zaopatrzenie wkartki ywnociowe niepracujcych czonkw rodziny. Jedn zgwnych gazi, wjakich zatrudniano polskich zesacw, byo grnictwo. Praca wprzemyle wydobywczym naleaa do najciszych, lecz jednoczenie do najlepiej opacanych. Grnicy mieli prawo do najwyszych norm chleba (od 700 do 1 000 gram) oraz posikw regeneracyjnych (najczciej zupy ikaszy zyk oleju). Wykonanie iprzekroczenie norm byo premiowane dodatkowymi przydziaami ywnoci, premiami pieninymi oraz lepszymi posikami regeneracyjnymi227. Poza przemysem wydobywczym Polacy pracowali take przy obsudze ibudowie linii kolejowych (np. AkmolinskKartay) oraz przy budowie iutrzymywaniu urzdze irygacyjnych. Kobiety przewanie zatrudniay si wzakadach brany tekstylnej oraz wprzemyle spoywczym. Nie brakowao te osb trudnicych si rzemiosem ihandlem (najczciej jednak nielegalnym ispekulacyjnym). Wiele Polakw znalazo zatrudnienie worganizowanych przez Ambasad ochronkach, domach dziecka, przedszkolach, domach inwalidw ipunktach szpitalnych. Za zgod wadz zakadano take polskie zakady przemysowe (artele), wiadczce rozmaite usugi na rzecz ludnoci, bd zajmujce si produkcj przemysow. Byo ich jednak zdecydowanie za mao, wstosunku do potrzeb. Podobnie jak na pnocy, tak itu, wrd oczekujcych na wsparcie ze strony Ambasady trafiali si tacy, ktrzy nie chcieli podejmowa adnej pracy, uwaajc, e zracji zbrodni, jakich si wobec nich dopuszczono, naley si im nieodpatna, staa pomoc wprzetrwaniu228. Byo wtym wiele racji, jednak zachowanie takie przynosio liczne szkody zarwno samym zainteresowanym, jak iich wsptowarzyszom niewoli. Znalezienie zatrudnienia wizao si porednio znarodowoci zesaca. Do polskich ydw odnoszono si na poudniu niechtnie, anawet znieukrywan
H. Grynberg, op. cit., s.126. S. Ciesielski, op. cit., s.145. 228 Sprawozdanie zpodry subowej na trasie KujbyszewTaszkentAma Ata Dambu CzimkientKujbyszew odbytej wdniach 22 stycznia 7 marca 1942r. przez attach Ambasady A. Powierz, AAN, MPiOS, t. 22, s.106.
227 226
234
wrogoci229. Z jednej strony win za ten stan rzeczy ponosi prowadzony przez nich handel (z racji warunkw prawie wcaoci spekulancki), zdrugiej istniejcy na tych terenach gboki antysemityzm230. Stae pogarszanie si warunkw ycia wkochozach isowchozach sprawio, i wpoowie 1942r. wielu ludzi ponownie zaczo przenosi si do miast, tu jednak wcale nie byo lepiej. Byy one przepenione dziesitkami tysicy uchodcw zterenw objtych wojn. Ceny za ywno oraz pokoje do wynajcia osigny niewyobraalny puap. Za bochenek chleba trzeba byo zapaci na rynku nawet p pensji, acena mki wcigu kilku miesicy skoczya do 100 rubli za kilogram, przy przecitnej dniwce wynoszcej 68 rubli. Po wprowadzeniu systemu kartkowego caymi dniami stao si wogromnych kolejkach. Niedoywienie wpoczeniu zbrakiem moliwoci utrzymania higieny oraz niekorzystnymi warunkami klimatycznymi sprawio, e wmiastach, znacznie czciej ni wkochozach isowchozach, wybuchay masowe epidemie, gwnie tyfusu. Najcisza sytuacja panowaa wUzbekistanie. Drug pozycj pod wzgldem iloci zachorowa zajmowaa Kirgizja. Masowe przypadki tyfusu zanotowano take wKazachstanie, wobwodach: pietropawowskim, czimkenckim, amaackim, kustanajskim idambulskim231. Rwnie grony by dur brzuszny. O ile tyfus wywoyway najczciej wszy iwszawica, otyle zachorowania na dur byy bezporednim wynikiem spoywania brudnej ywnoci (cznie zpadlin) ipicia zakaonej wody. Niedoywienie oraz brak wody pitnej sprawia, e stosunkowo atwa do wyleczenia choroba przeradzaa si wepidemi pochaniajc setki ofiar. Chorobami stanowicymi miertelne zagroenia dla wyczerpanych zesaczych organizmw byy te: dyzenteria imalaria. Pierwsza znich, podobnie jak dwie poprzednie, wynikaa bezporednio zwarunkw ycia. Druga, bya naturalnym zjawiskiem wpoudniowych republikach ZSRR. Poniewa organizmy osb deportowanych nigdy nie miay zni stycznoci, za miejsca ich pobytu czsto okazyway si terenami onajwyszym stopniu zagroenia232, malaria czynia ogromne spustoszenia. Dotyczyo to zwaszcza poudniowego Kazachstanu oraz dorzecza Amu-darii. Ogromnym problemem, zktrym musiay si boryka polskie placwki konsularne oraz delegaci imowie zaufania, byy choroby szerzce si wrd dzieci. Do najgroniejszych, poza zakaeniami pokarmowymi, malari ityfusem, naleay: odra iszkarlatyna. Z powodu braku lekarstw czsto koczyy si mierH. Grynberg, op. cit., s.119, 121. Nie by to jednak antysemityzm utosamiany zsam tylko narodowoci. W mentalnoci ludw poudnia rzekomy zy stan ich ziem oraz wszystkie nieszczcia, jakie na nich spady, mieli zawdzicza rosyjskim ydom-komunistom, ktrzy po rewolucji niszczyli ich kraj. 231 S. Ciesielski, op. cit., s.156. 232 Sprawozdanie zpodry subowej..., s.121122.
230 229
CZAS NADZIEI
235
ci. Dziesitkujc polskie dzieci epidemi odry zanotowano m.in. wKazachstanie, wobwodzie akmoliskim ipietropawowskim233. W normalnych warunkach wiele ztych chorb daoby si atwo wyleczy, ado innych nie dopuci. Niestety, brak podstawowych rodkw medycznych sprawia, e leczenie sprowadzao si wzasadzie do izolacji chorego wpunkcie szpitalnym, co te nie zawsze byo moliwe. Zreszt, sam punkt szpitalny nie gwarantowa jeszcze waciwej opieki. Poudnie ZSRR cierpiao bowiem na brak lekarzy ipersonelu medycznego. Dlatego te jednym zpierwszych zada, jakie postawia przed sob Ambasada, byo wywarcie wpywu na miejscowe wadze, aby zgodziy si na zatrudnianie wambulatoriach iszpitalach polskich lekarzy. Czsto te wspomagano takie placwki lekami zdarw, anawet organizowano punkty sanitarne iszpitale we wasnym zakresie234. Mimo tych dziaa, choroby epidemiczne oraz zatrucia pokarmowe koczyy si wwikszoci przypadkw mierci. Nieco lepiej byo, jeli idzie ozwalczanie awitaminozy idystrofii, gwnie dziki pomocy nadsyanej zzagranicy oraz stopniowemu poznawaniu miejscowej fauny iflory. Dziki prowadzonej wdomach dziecka, szkoach isierocicach akcji doywiania, uratowano od niechybnej mierci tysice dzieci. Specyfik poudniowych republik ZSRR byy take wzajemne relacje pomidzy amnestiowanymi zesacami, apolskimi oddziaami wojskowymi. Wok miejsc formowania oddziaw Armii Polskiej wZSRR gromadziy si dziesitki tysicy cywilw, ktrzy nie chcieli da si rozlokowa po okolicznych kochozach isowchozach. Wikszo znich stanowiy rodziny osb przyjtych do wojska, majce nadziej na opuszczenie ZSRR wraz zpolsk armi. Ludzie ci ywili si gwnie tym, co otrzymali zwojskowych kuchni, to za pochodzio ze stale okrawanych onierskich racji. onierze odejmowali sobie od ust wszystko, co mogli, byle tylko im pomc. Na potrzeby przebywajcych wok obozw wojskowych cywilw przekazywano nie mniej ni 30% onierskich racji ywnociowych235. Z racji tych utrzymywano take domy dziecka, sierocice idomy inwalidw236. Z zebranego odu wypacano zapomogi najbardziej potrzebujcym. Przykadem takim by Komitet Opieki Spoecznej 6 Dywizji Piechoty, ktry mia pod swym patronatem ludno zobwodw: kustanajskiego, akmoliTryptyk kazachstaski..., s.117. S. Ciesielski, op. cit. s.163; D. Bokowski, Opieka nad polsk ludnoci cywiln wKazachstanie wokresie istnienia Ambasady Rzeczypospolitej Polskiej wKujbyszewie (19411943), w: Polacy wKazachstanie. Historia iwspczesno, red. Stanisaw Ciesielski iAntoni Kuczyski, Wrocaw 1996, s.362365. 235 Piotr aro, Ludno polska wZwizku Radzieckim wczasie II wojny wiatowej, Warszawa 1990, s.202. 236 Tadeusz Bugaj, Dzieci polskie wZSRR iich repatriacja 19391952, Jelenia Gra 1982, tab. 2, s.3638.
234 233
236
skiego, poudniowokazachstaskiego ikaragandzkiego, wsumie kilkadziesit tysicy osb237. Utrzymywanie przez wojsko ludnoci cywilnej budzio sprzeciw wadz radzieckich, ktre stay na stanowisku, i powinna ona pracowa wokolicznych kochozach isowchozach, sama zarabiajc na swoje utrzymanie. Poza tym, koczujce wok polskich jednostek tysice wycieczonych kobiet idzieci wnosiy element dezorganizacji. Po zakoczeniu pierwszej ewakuacji polskich oddziaw oraz czci ludnoci cywilnej do Iranu wadze radzieckie coraz ostrzej zaczy domaga si od Ambasady ipolskiego naczelnego dowdztwa rozwizania tej sprawy. Poniewa nie doczekay si adnej konkretnej odpowiedzi, latem, kiedy wkochozach byy potrzebne rce do pracy, zarzdziy przymusowe przesiedlenie do pracy okoo 16 tys. ludzi mieszkajcych wok obozw wojskowych238. Ambasada odmwia wykonania tego zalecenia, wzwizku zczym wadze radzieckie same przystpiy do rozsiedlenia ludzi przebywajcych wok jednostek wGuzar, Czok-Pak, Margean, ugowoj, Wrewskaja. * * * Dlatego te wcaym, omawianym tu okresie, ogromne, awwielu przypadkach wrcz zasadnicze znaczenie, miaa organizowana przez polsk Ambasad dziaalno opiekucza. Sierocice, domy dziecka, domy inwalidw, ambulatoria iartele, atake zapomogi pienine ipomoc wpostaci ubra, butw, czy lekarstw, pozwalay przey dziesitkom tysicy ludzi wycieczonych wielomiesicznym zesaniem iprac ponad siy. Dostawy ywnoci ratoway przed awitaminoz, szkorbutem, dystrofi oraz mierci godow. Nadchodzce do ZSRR transporty nie byy wprawdzie wstanie zaspokoi ogromnych potrzeb (ludzie ci nie mieli przecie dosownie niczego), jednak nawet najdrobniejsze dary ratoway wwczas czyje ycie. Ogromna bya wtym zasuga zarwno Ambasady, jak ipowoanej przez ni sieci mw zaufania, ktrzy fundusze iprodukty przekazywali bezporednio do rk oddalonej nieraz osetki kilometrw od magazynw iplacwek polskiej ludnoci cywilnej. W pomocy tej uczestniczya take, wbrew jednolicie czarnemu opisowi, strona radziecka. Z wieloma przedstawicielami miejscowych wadz, zarwno na pnocy, jak ina poudniu, przynajmniej przez pewien okres stosunki ukaday si wicej ni poprawnie, co nie pozostao bez znaczenia dla oglnej sytuacji Polakw na danym terenie. Nie mona twierdzi, e wszystkie wadze wZSRR nic innego nie robiy, tylko utrudniay, jak mogy, ycie polskim zesacom. Gdyby faktycznie tak postpoway, jakakolwiek dziaalno polskich delegatw im237 238
P. aro, Ludno polska wZwizku Radzieckim..., s.202. Polskie Siy Zbrojne wdrugiej wojnie wiatowej, t. II, cz. 2, Londyn 1950, s.284.
CZAS NADZIEI
237
w zaufania, nie mwic ju osamoorganizacji polskich zesacw, nie byaby moliwa. Pomoc radziecka powinna by prb zadouczynienia wyrzdzonych krzywd. Niestety, nie byo otym mowy. Przykadem, skierowanie jadcej masowo zpnocy polskiej ludnoci cywilnej na szkodliwe dla zdrowia tereny wpoudniowych republikach ZSRR239. Wiadomo te, na ile szczere byy skadane wwczas stronie polskiej zapewnienia openej gotowoci do wsppracy idaleko idcej pomocy. Wprawdzie sprawami Polakw zajmoway si prawie wszystkie organy decyzyjne, byo to jednak dziaanie obliczone na zepchnicie problemu wd240. O tym, i decyzje wstylu zaleca si organom republik... wwczesnej sytuacji gospodarczej iaprowizacyjnej na niewiele si zdaj, wiedzia zapewne kady radziecki urzdnik. Jednoczenie, bez tych procedur, nawet gdyby mona byo co zrobi, to przy scentralizowanej biurokracji radzieckiej itak nikt, prawdopodobnie, nie odwayby si podj adnych samodzielnych decyzji.
Paszportyzacja Pierwszymi jawnymi symptomami pogarszania si wzajemnych polsko-radzieckich stosunkw bya przeprowadzona wlipcu 1942r. likwidacja Delegatur. Jednoczenie zosta wydany rozkaz natychmiastowego zamknicia polskich magazynw wSamarkandzie, Aszchabadzie, Archangielsku iMamlutce. Odbio si to niekorzystnie na sytuacji aprowizacyjnej Polakw, zwaszcza tych, przebywajcych na pnocy ZSRR, ktrzy odtd poza magazynem wKirowie nie posiadali adnego skadu zywnoci, odzie ilekarstwami. Tysice zesacw zostao praktycznie odcitych od pomocy. Wprawdzie nadal docieray do nich nieliczne przesyki, lecz nie wystarczay one nawet na zaopatrzenie dziaajcych tam polskich domw dziecka, przedszkoli, sierocicw idomw inwalidw. Aresztowanie pracownikw Delegatur oraz czci mw zaufania, praktycznie uniemoliwio stronie polskiej przeprowadzenie wymiany na polskie paszporty wydanych przez wadze radzieckie wsierpniu 1941r. zawiadcze amnestyjnych. Uniemoliwio take koordynacj pomocy, co drastycznie odbio si na jej jakoci, zwaszcza tam, gdzie mowie zaufania nie posiadali dobrych stosunkw zmiejscow wadz, lub gdzie dotarcie przesyek zdarami bez porednictwa punktw magazynowych byo niemoliwe. Jeli za dodamy do tego opuszczenie ZSRR przez Armi Polsk, opiekujc si dotd dziesitkami tysicy cywilw oraz wyjazd ambasadora S. Kota idezorganizacj pracy centrali
Bya to, najprawdopodobniej, decyzja cakowicie wiadoma, jednak nie mamy na to wystarczajcych dowodw. 240 Uchwaa Pastwowego Komitetu Obrony ozatrudnieniu rozsiedlonych obywateli polskich z24 stycznia 1942 r., Z archiww sowieckich..., t. 1, s.103; S. Kot, Rozmowy..., s.228.
239
238
wKujbyszewie, sytuacja ludnoci polskiej wpoowie 1942r. wygldaa naprawd bardzo le. Warunki bytowe oraz zaopatrzenie wdary poprawio si dopiero jesieni, kiedy na nowo ustalono prawa iobowizki mw zaufania oraz zasady ich wsppracy zwadzami radzieckimi. Caa dziaalno opieraa si odtd na zasadzie bezporednich kontaktw mw zaufania zAmbasad. Zmieni si te jej charakter. Do miejsc, gdzie nie mogy dotrze dary rzeczowe, starano si odtd rozsya pienidze na ich zakup (gwnie ywnoci iodziey). Ogromne znaczenie miao te przybycie do Kujbyszewa nowego polskiego ambasadora, Tadeusza Romera, czowieka obeznanego zproblemami ludnoci zesaczej241. Niestety, przyjty przez wadze radzieckie, coraz bardziej niekorzystny kurs polityczny wyranie odbija si na codziennym yciu zesacw. Zwalniano ich zlepszych stanowisk, ktre odtd zarezerwowane byy wycznie dla miejscowej ludnoci lub uchodcw radzieckich zterenw ogarnitych wojn iprzenoszono do najciszych, azarazem najgorzej patnych prac242. Zaostrzono normy oraz kary przewidziane za tzw. progu243. W wielu kochozach, zwaszcza na pnocy, nie dopuszczano ich do udziau wpracach polowych, pozbawiajc tym samym otrzymywanych wzamian ziemniakw, zboa iinnych podw rolnych. W obliczu nadchodzcej zimy bya to bardzo dotkliwa szykana244. Zima 1942/1943r. bya jednak spokojniejsza, ni poprzednia. Ogromn zasug mieli wtym mowie zaufania, ktrzy potrafili si odnale wnowej dla siebie sytuacji bezporedniej wsppracy zAmbasad icoraz sprawniej rozdzielali nadsyan na ich rce pomoc. Doskonaym tego przykadem moe by obwd archangielski, wktrym, jak wynikao zraportw: [...] pomoc materialna imoralna Rzdu Polskiego stosowana wII-gim proczu 1942r. iw 1943r. wbardziej zorganizowanej ju formie, cho zpowodu ogromnych trudnoci komunikacyjnych nie docierajca wszdzie jeszcze wodpowiedniej mierze, poprawia t nader przykr sytuacj iwybawia od niechybnej mierci setki, amoe itysice obywateli polskich [...]245. 16 stycznia 1943 r., cakowicie niespodziewanie dla strony polskiej, LKSZ ZSRR zawiadomi Ambasad RP wKujbyszewie, i wszystkie osoby, przebywajce wnocy z1 na 2 listopada 1939r. na terenach wcielonych do ZSRR, s odtd ponownie uwaane za obywateli radzieckich246. Dzie wczeniej uchwa
Zob. podrozdzia: Pierwsze prby pomocy wrozdziale II niniejszej pracy. S. Ciesielski, op. cit., s.66; Materiay dotyczce pooenia ludnoci polskiej..., [s.] 30; Tryptyk kazachstaski..., s.46. 243 S. Ciesielski, op. cit., 141, Sprawozdanie ze stanu obywateli polskich zamieszkaych wMichajowce irejonie swierdowskim dambulskiej obasti z20 wrzenia 1943 r., AAN, Zesp Zwizku Patriotw Polskich (dalej ZPP), sygn. 89, s.80. 244 Materiay dotyczce pooenia ludnoci polskiej..., [s.] 22. 245 Ibidem, [s.] 3. 246 Nota Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych do Ambasady RP wZSRR wsprawie
242 241
CZAS NADZIEI
239
nr 5221 RKL ZSRR postanowia, e wszystkie zakady opiekucze zorganizowane iprowadzone dotd przez stron polsk przechodz pod zarzd iadministracj radzieck247. Koczc planowan zapewne od dawna akcj likwidacji polskiej sieci opiekuczej, 25 stycznia 1943r. powiadomiono stron polsk, i wobec znikomej liczby polskich obywateli na terenie ZSRR248 dalsze istnienie polskiej sieci opiekuczej uznaje si za bezcelowe249. Przypiecztowao to wewntrzne postanowienie RKL ZSRR z15 stycznia 1943 r. 9 lutego 1943r. NKWD wydao rozporzdzenie nr 205, wktrym ustanowio oglne zasady wydawania byym polskim obywatelom paszportw radzieckich250. Byo ono zgodne zpismem wystosowanym przez . Beri do J. Stalina iW. Mootowa 15 stycznia 1943 r., wktrym szef NKWD postulowa poleci NKWD ZSRR, by w3-miesicznym terminie wyda sowieckie dowody tosamoci tej kategorii obywateli sowieckich251. Zgodnie zjego postanowieniami osoby, ktre odmwi przyjcia paszportw, awraz znimi radzieckiego obywatelstwa, naleao osdzi iskaza zartykuu 192 a cz. 2 KK RFSRR (oraz odpowiednich artykuw pozostaych republik zwizkowych)252. Osoby sdzone ztego artykuu powinny pozosta do zakoczenia rozprawy wareszcie tymczasowym. Czas rozpatrzenia sprawy iwydania wyroku nie powinien przekroczy 5 dni. Z chwil, gdy sdzona osoba zdecyduje si przyj paszport (nawet po skierowaniu sprawy na wokand sdow) naleao j, po wrczeniu paszportu, niezwocznie zwolni253. Na potrzeby aparatu NKWD zostao wydane take specjalne rozporzdzenie zawierajce wszelkie niezbdne instrukcje otym, jak akcj wrczania paszportw przeprowadza, ijak uzasadnia jej to polityczne254.
obywatelstwa ludnoci Zachodniej Ukrainy iZachodniej Biaorusi z16 stycznia 1943 r., Dokumenty imateriay..., t. VII, s.385. 247 Przebieg paszportyzacji obywateli polskich ilikwidacji sieci opiekuczej Ambasady RP wZSRR. Materia opracowany przez Kierownika Dziau Opieki Ambasady RP wZSRR Stefana Gackiego. Teheran, 20 lipca 1943 r., HI AK, pudo 16, teczka 45, s.[1]. 248 Odtd za obywateli polskich uznawano jedynie osoby, ktre przybyy na tereny zagarnite przez ZSRR zrejonw Polski zajtych przez wojska niemieckie przed 12 listopada 1939r. Osoby te, miay te jako jedyne, teoretyczne prawo wyboru obywatelstwa. 249 Roman Buczek, Dziaalno opiekucza ambasady RP wZSRR wlatach 194143, Zeszyty Historyczne nr 19, Pary 1974, s.107. 250 Dyrektywa Prokuratury iLudowego Komisariatu Sprawiedliwoci Komi ASRR z10 marca 1943r. do wszystkich prokuratur isdw republiki oporzdku wydawania paszportw radzieckich byym polskim obywatelom, CGA Komi, f. 1242, op. 1, d. 15, s.31. 251 Notatka Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR . Berii dla J. Stalina oPolakach znajdujcych si na terytorium ZSRR wedug stanu z15 stycznia 1943 r., Z archiww sowieckich, t. 3: Konflikty polsko-sowieckie 19421944, oprac. Wojciech Roszkowski, Warszawa 1993, s.45. 252 Ibidem, s.4547. 253 Dyrektywa Prokuratury iLudowego Komisariatu Sprawiedliwoci Komi ASRR..., s.31. 254 Przebieg paszportyzacji obywateli polskich..., [s. 2].
240
W tym samym czasie trway liczne spotkania ambasadora RP wZSRR T. Romera zprzedstawicielami najwyszych wadz radzieckich, majce na celu unormowanie coraz bardziej napitej sytuacji oraz cofnicie wydanych przez wadze postanowie255. Niestety, Stalin rozgrywa ju kart polsk przy pomocy komunistw iutworzonego wlutym 1943r. komitetu organizacyjnego ZPP256. Przymusowa paszportyzacja nie odbya si jednoczenie na caym terenie Zwizku Radzieckiego. Wdraana bya stopniowo, wokresie od marca do maja 1943r. Momentem przeomowym, wktrym stanowisko wadz radzieckich odnonie przebiegu akcji usztywnio si, byy zapewne dwie noty zoone 29 i30 marca 1943r. przez MSZ Rzdu RP wLondynie, zawierajce stanowczy sprzeciw wobec przymusowego narzucania obywatelom innego pastwa paszportw iobywatelstwa ZSRR. Od tej chwili proces paszportyzacji przybra na sile, za kary za nie przyjcie dokumentu byy orzekane bardzo szybko iz ca surowoci prawa. Najgorsza sytuacja zaistniaa po zerwaniu stosunkw polskoradzieckich, kiedy Polakw po raz kolejny zepchnito do drugiej kategorii obywateli. Caa akcja od samego pocztku miaa bardzo represyjny charakter257. Aby wymusi decyzj oprzyjciu paszportu iobywatelstwa stosowano wobec opornych rnorodne rodki przymusu od przekonywania, e Ambasada ju nie istnieje, ie akcja ta zostaa przed jej likwidacj uzgodniona, poprzez zamykanie wareszcie izastraszanie, zwaszcza matek, e pjd do obozu, adzieci do domw dziecka iju nigdy si nie spotkaj258. Jeli ite argumenty nie skutkoway, formowano wobec opornych akt oskarenia ikierowano go do sdu. Pod tak presj, szczeglnie gdy do pokojw przesucha przyprowadzano dzieci, lub gdy stawiano je np. pod celami, wikszo ludzi zaamywaa si iprzyjmowaa radzieckie dokumenty. Tych, ktrzy mimo wszystko zdecydowali si trwa przy swoim postanowieniu do koca, czekaa byskawiczna rozprawa iwyrok 23 lat obozu259. W kolejnych dyrektywach NKWD, rozsyanych do wadz republikaskich iobwodowych, wydano jednak polecenie, aby osoby ju osdzone iskazane, jeli wyraziy zgod na przyjcie paszportu, zwalnia zwizie iodsya do domw. Miao si to odbywa na mocy otwieranych automatycznie rozpraw kasacyjnych, odbywajcych si przed sdami wyszej instancji, ktre miay obowizek wyda postanowienie kasujce dotychczasowy wyrok ipostanawiajce oniezwocznym zwolnieniu oskaronego260.
J. Siedlecki, op. cit., s.136141. Z. S. Siemaszko, op. cit. s.308; A. Gowacki, Ocali irepatriowa..., s.4345. 257 Przebieg paszportyzacji obywateli polskich..., [s.] 1314; J. Siedlecki, op. cit., s.141142; Z. S. Siemaszko, op. cit. s.309. 258 Przebieg paszportyzacji obywateli polskich..., [s.] 4, 6, 9. 259 Ibidem, [s.] 10; D. Bokowski, Jak pisklta zgniazd..., ryc. 19, s.89. 260 Dyrektywa Prokuratury iLudowego Komisariatu Sprawiedliwoci ZSRR zmaja 1943r. do wszystkich prokuratur rejonowych oporzdku pocigania do odpowiedzialnoci sdowej polskich obywateli odmawiajcych przyjcia radzieckich paszportw, CGA Komi, f. 1242, op. 1, d. 15, s.53.
256 255
CZAS NADZIEI
241
Warunki wcelach wiziennych, wktrych przetrzymywano oskaronych, byy fatalne. Wikszo znich bya przepeniona do granic moliwoci. Polakw umieszczano najczciej zkryminalistami, ktrzy podpuszczani przez personel wizienny ograbiali ich ze wszystkiego. Miao to na celu m.in. zastraszenie iszybsze zamanie opornych261. Poniewa nie sposb byo wzywa wszystkich zesacw po kolei, sprowadzano ich do wizienia caymi grupami. Czsto, by uatwi sobie prac (zwaszcza na poudniu ZSRR), ludzi wypdzano grupowo wstep itam trzymano ogodzie, pod goym niebem, a do osignicia oczekiwanego rezultatu. Miao to take podtekst psychologiczny du grup atwiej byo bowiem zastraszy. Masowo ibezwzgldno akcji, zwaszcza wokresie, kiedy jeszcze istniaa Ambasada RP wKujbyszewie inie byo mowy ozerwaniu wzajemnych stosunkw, wzbudzia wrd Polakw zrozumiay strach, i jest to jeszcze jeden sposb na ponowne podporzdkowanie ich radzieckiej wadzy. Niestety, wiara, e Ambasada ijej przedstawiciele s jeszcze wstanie co zmieni, bya ponna. W maju 1943r. byo ju waciwie po wszystkim. Ci, ktrzy stawiali najwikszy opr, trafili do wizie iobozw, pozostali powrcili do swych dotychczasowych miejsc pracy izamieszkania ju jako obywatele radzieccy. Paszportyzacja obja swym zasigiem wszystkie osoby amnestionowane wsierpniu 1941 r., bez wzgldu na to, czy posiaday one zawiadczenia amnestyjne, czy te polskie paszporty (nawet zwklejonymi wizami, np. brytyjskimi). Po osobistej rozmowie ambasadora Romera ze Stalinem wadze ZSRR zgodziy si wprawdzie nie obejmowa akcj paszportyzacyjn polskich obywateli, ktrzy przed 1 wrzenia 1939r. zamieszkiwali tereny na zachd od niemiecko-radzieckiej linii demarkacyjnej zpadziernika 1939 r.262, jednak, wwikszoci przypadkw, nie zawiadamiano otym zainteresowanych263. Postpujca wraz zpaszportyzacj likwidacja nalecych do Ambasady magazynw iskadw towarowych zpomoc dla polskich obywateli, spowodowaa pogorszenie si sytuacji bytowej tysicy uzalenionych od niej ludzi (gwnie inwalidw idzieci przebywajcych wdomach dziecka). Wikszo znajdujcych si tam towarw przesza na wasno miejscowych wadz izostaa przez nie rozgrabiona. Polscy zesacy utracili wten sposb jedno zgwnych rde uzupeniajcych domowe budety. W tym czasie Ambasada bya ju praktycznie odcita od terenu inie moga kierowa rozdzielaniem pozostaych wmagazynach produktw264. Utrata tych rezerw ywnoci iodziey szczeglnie silnie odbia si jesieni 1943r. iwiosn 1944 r., kiedy to nad caym Zwizkiem RaPrzebieg paszportyzacji obywateli polskich..., [s.] 68. Byli to, wwikszoci, polscy ydzi deportowani na wschd wczerwcu 1940 r. 263 Dyrektywa Prokuratury iLudowego Komisariatu Sprawiedliwoci ZSRR zmaja 1943r. do wszystkich prokuratur rejonowych..., s.1011. 264 Ibidem, [s.] 1517.
262 261
242
dzieckim zawiso widmo godu, bdce wynikiem nieurodzajw, jakie dotkny poudniowe icentralne rejony kraju265. Jak wynikao zraportw przesyanych przez . Beri J. Stalinowi, wchwili rozpoczcia likwidacji polskich struktur opiekuczych podlegych Rzdowi RP wLondynie oraz przeprowadzania akcji paszportyzacyjnej, na terenie ZSRR znajdowao si 251 081 osb posiadajcych do 12 listopada 1939r. polskie obywatelstwo, z389 041 zwolnionych wsierpniu 1941r. na mocy dekretu amnestyjnego. W grupie tej byo 92 224 Polakw, 102 153 ydw, 14 202 Ukraicw oraz 6 502 Biaorusinw266. W czasie caej akcji wypeniono 190 942 ankiety. Obywatelstwo nadano 165 208 osobom. Za obywateli polskich formalnie uznano tylko 24 151 osb. Za odmow przyjcia dokumentw aresztowano iskazano 1 583 osoby267.
miertelno miertelno wrd polskich zesacw wczasie dziaalnoci Ambasady RP wZSRR zaleaa od terenw, na ktrych przebywali, charakteru wykonywanej przez nich pracy oraz stanu, wjakim przetrwali ewentualn podr zpnocy. W pierwszym okresie (od sierpnia do grudnia 1941 r.) liczba zgonw wrd amnestionowanych (gwnie zracji masowej wdrwki na poudnie oraz warunkw, jakie stay si ich udziaem zaraz po przybyciu) bya bardzo wysoka. Przekroczya wwczas wwielu obwodach (zwaszcza tam, gdzie dopiero docierali Polacy) dwu-, anawet trzykrotnie przecitn miertelno zokresu poprzedzajcego amnesti268. Prawdopodobnie bya te znacznie wysza ni zgony wpocigach wczasie przeprowadzania wszystkich akcji deportacyjnych razem269. S to dane szacunkowe, gdy nikt nie prowadzi wtym okresie adnej penej rejestracji zgonw270. Zima 1941/1942r. dla wielu ztych ludzi, pomimo stosunkowo dobrej kondycji finansowej igospodarczej kochozw oraz gospodarstw lenych, okazaa si jedn znajciszych. Tysice zesacw, ktrzy nie znaleli sobie dachu nad gow, koczowao na dworcach, ulicach iw wykopanych wziemi dziurach, giS. Ciesielski, op. cit. s.83, A. Gowacki, Ocali irepatriowa..., s.7883. Notatka Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR . Berii dla J. Stalina oPolakach znajdujcych si na terytorium ZSRR wedug stanu z15 stycznia..., s.3537. 267 Notatka Ludowego Komisarza Spraw wewntrznych . Berii do J. Stalina zmaja..., [s.] 2. 268 W stosunku do przecitnej liczby zgonw, rejestrowanych na opuszczanych przez nich terenach. 269 Zob. s.4. 270 miertelno wokresie ewakuacji..., [s.] 12; miertelno obywateli polskich wZSRR..., s.98100; J. Siedlecki, op. cit., s.96100; Z. S. Siemaszko, op. cit., s.173176; P. aro, Ludno polska wZwizku Radzieckim..., s.167171; H. Grynberg, op. cit. s.108118.
266 265
CZAS NADZIEI
243
nc powoli zgodu, brudu, chorb ioglnego wycieczenia. W lepszej sytuacji byli jedynie ci, ktrzy nie wyruszyli wdrog, bd jako pierwsi dotarli na poudnie izdoali si wmiar urzdzi (w miastach, kochozach, lub wpobliu miejsc formowania si polskich oddziaw wojskowych). Jak wynika ze wspomnie idokumentw nieco lepiej wiodo si zesacom na pnocy, gdzie zpowodu odpywu mczyzn na front coraz wicej zakadw poszukiwao siy roboczej. I tam byy jednak tereny, gdzie liczba zgonw spowodowanych wycieczeniem oraz chorobami nie tylko nie zmniejszya si, ale nawet niepokojco wzrosa271. Wiele przedsibiorstw nadal traktowao Polakw jak pwolnych pracownikw wymagajc coraz wicej, adajc wzamian coraz mniej272. W zwizku zcoraz lepsz organizacj akcji pomocy wpoowie 1942r. liczba zgonw zacza si zmniejsza. Najlepsza sytuacja panowaa wobwodach Rosji centralnej, najcisza wobwodach na pnocy RFSRR. Jak donosi wstyczniu 1943r. m zaufania rejonu kosiskiego, obwd mootowski, Piotr Kluba dziki staraniom opieki spoecznej byt obywateli czciowo si polepszy. Zniky achmany, dotkliwy brak bielizny dalej istnieje. miertelno zmniejszya si z20% na 5%. Prosimy dalej opomoc [...]273. Likwidacja Delegatur oraz magazynw ponownie pogorszya sytuacj. Najczstsz przyczyn zgonw na pnocy bya awitaminoza, objawiajca si gwnie kurz lepot iszkorbutem oraz rnorodne zatrucia pokarmowe inieyty wywoane zej jakoci poywieniem. Brak odpornoci wpywa na rozprzestrzenianie si chorb zakanych, zktrymi wycieczone organizmy nie potrafiy sobie poradzi. Zimno, wilgo oraz niedoywienie przyspieszao rozwj rnych form grulicy, apowikania wpyway dodatkowo na wzrost schorze reumatycznych oraz kardiologicznych274. Na poudniu pierwsza poowa 1942r. bya bardzo za. O fatalnej sytuacji donosili m.in. delegaci Ambasady zTaszkentu275. Nieco lepiej byo na terenie Kazachstanu. Jedn zprzyczyn tak wysokiej miertelnoci byy choroby zakane. wiadcz otym najlepiej wojskowe statystyki dotyczce zgonw wrd onierzy. Regularnie karmieni, nie obcieni rodzin idziemi, majcy dach nad gow oraz objci opiek medyczn (nawet jeli bya wstadium organizacji) onierze Armii Polskiej wZSRR wwikszoci umierali wanie zpowodu chorb zaka271 Sprawozdanie ma zaufania na rejon jemiecki obwodu archangielskiego, Zygmunta Klaczyskiego, w: Materiay dotyczce pooenia ludnoci polskiej..., [s.] 6. 272 Ibidem. 273 Ibidem, [s.] 39. 274 Sprawozdanie dr Adama Kobrynera zKirowa z19 padziernika 1942r. odziaalnoci lekarskiej na terenie b. Delegatury Ambasady RP wKirowie, HI AK, pudo 16, teczka 43, Za. nr 3. 275 miertelno obywateli polskich wZSRR..., s.100.
244
nych. Wrd wszystkich zarejestrowanych przypadkw zachorowa, ktrych byo 48 530, zmaro co najmniej 1 826 osb, awic rednio co 20 chorujcy. Jeli jednak wemiemy pod uwag wycznie choroby zakane, okae si, e wwarunkach koszarowych na 6465 zarejestrowanych przypadkw tyfusu plamistego zmaro 1 096 osb (a wic co szsta), za na 289 zachorowa na dur brzuszny 34 (a wic co dziewity chory)276. miertelno panujca wrd junakw, modszych ochotniczek oraz kobiet sucych wPomocniczej Subie Kobiet bya wwielu rejonach jeszcze wysza. Z zestawie tych wynika te, e zpowodu chorb zmaro ponad 260 otoczonych wojskow opiek dzieci 277. Statystyki iraporty nadsyane do Kujbyszewa zterenu byy jeszcze bardziej wstrzsajce. Jak donosia Delegatura wSamarkandzie, wokresie od lutego do kwietnia 1942r. zanotowano na jej terenie 1 632 zgony, zczego najwicej, bo a 30%, zpowodu szalejcego tyfusu. Bardzo wiele byo te przypadkw mierci zgodu iwycieczenia. Zgodnie zwstpnymi obliczeniami obszar podlegy Delegaturze zamieszkiwao wwczas okoo 20 tys. osb278. Podobna sytuacja panowaa od kwietnia do sierpnia 1942r. na wikszoci terenw, na ktrych przebywali zesacy. Rwnie grony jak tyfus imalaria okaza si dur brzuszny. W obwodzie semipaatyskim, wsamym Semipaatysku oraz wjego okolicach, wokresie od czerwca 1940r. do listopada 1941 r.279 by on powodem ponad 30% wszystkich zarejestrowanych tu przypadkw mierci280. Jesie 1942r. powstrzymaa na szczcie rozprzestrzenianie si chorb zakanych imalarii. Wpyw na zmniejszenie si liczby zgonw miaa take pomoc Ambasady RP wKujbyszewie, docierajca wcoraz bardziej zorganizowanej formie. Sytuacja ulega ponownej zmianie wczasie drugiej ewakuacji, kiedy tysice zrozpaczonych ipozbawionych nadziei ludzi ruszyo wbezadzie wkierunku Krasnowodzka, wnadziei opuszczenia ZSRR wraz zpolskimi oddziaami. Wwczas to, chyba ju po raz ostatni, drogi Turkmeskiej SRR pene byy pywych Polakw idcych wkierunku mitycznej bramy do raju. Bardzo wielu znich przypacio t wdrwk yciem281. Brak informacji oraz uniemoliwienie setkom zesacw bezporedniego kontaktu zAmbasad, lub nawet najbliszym mem zaufania sprawi, e wielu znich nie osiedlio si, kiedy jeszcze byy ku temu korzystne warunki, oczekujc obiecanej ewakuacji ichwytajc si
276
s.17.
Jzef Lis, Geneza tworzenia Polskich Si Zbrojnych wZSRR, Niepodlego, Londyn 1986,
Z. S. Siemaszko, op. cit., s.301. Wycig zpisma Delegatury wSamarkandzie z25 kwietnia 1942r. nr 132/A/42 wsprawie danych omiertelnoci obywateli polskich wobwodzie samarkandzkim od 1lutego do 24 kwietnia 1942 r., PISM, sygn. A.7.307/16b/55 279 A wic najbardziej korzystnym, jeli idzie okwesti zaopatrzenia wywno oraz opiek medyczn. 280 miertelno obywateli polskich wZSRR..., s.97. 281 D. Bokowski, Jak pisklta zgniazd..., s.300301.
278
277
CZAS NADZIEI
245
rozpaczliwie kadej, nawet najbardziej niedorzecznej plotki. Ich stan psychiczny sprawia, e czsto nie byli ju zdolni do waciwej oceny sytuacji, przypacajc to yciem swoim iswoich najbliszych. Dla systemu radzieckiego nie miao to jednak adnego znaczenia. mier dziesitek kobiet idzieci bya co najwyej kolejnym faktem statystycznym, by moe nawet nie wartym odnotowania wmiejscowych raportach. Ponowne uznanie polskich zesacw za obywateli radzieckich oraz przymusowa paszportyzacja nie pocigny za sob zwikszonej liczby ofiar, jeli nie liczy zmarych wrd osb zesanych do obozw lub zatrzymanych wwizieniach. Take zerwanie stosunkw pomidzy wadzami RP wLondynie irzdem ZSRR, pomimo e odbyo si wwyjtkowo niekorzystnych warunkach (na przednwku iprzy stale narastajcym braku ywnoci), poza ponownym zepchniciem Polakw na margines ycia nie spowodowao zwikszonej liczby zgonw. * * * O tym, ilu polskich obywateli zmaro wokresie dziaalnoci Ambasady RP wZSRR, nigdy nie bdziemy mieli nawet przyblionych danych. Wszelkie obliczenia mog by jedynie szacunkami idotyczy poszczeglnych skupisk, co ju narzuca duy margines bdu. Zestawienia wadz polskich zokresu istnienia Ambasady oraz pniejsze, historykw emigracyjnych, zracji braku dostpu do rde radzieckich oraz bardzo wysokich liczb wyjciowych, byy obarczone najwikszym marginesem bdu. Nie mona bowiem uzna za wiarygodne szacunkw mwicych oponad 93 tys. ofiar wokresie od ogoszenia amnestii do padziernika 1942 r.282. Oznaczaoby to, e po ogoszeniu amnestii zmar co czwarty zwolniony wedug informacji radzieckich polski obywatel. Dopiero kiedy rozpatrywalibymy t liczb uwzgldniajc rozmiary deportacji wocenie wadz emigracyjnych, czyli okoo 1 650 tys. osb oraz og zmarych wedug tych samych danych przed amnesti okoo 322 tys.283, faktyczny odsetek zmarych byby znacznie mniejszy. Wedug moich oblicze oglna liczba ofiar wokresie od sierpnia 1941r. do zerwania stosunkw polsko-radzieckich wkwietniu 1943r. moga wynie okoo 7% ogu amnestionowanych. Pokrywaoby si to zprzedstawion ju wczeniej tez oznacznie wyszej miertelnoci wrd cywilw, ni wrd onierzy iosb objtych opiek wojskow (12% zarejestrowanych zgonw wstosunku do oglnej liczby osb bdcych wszeregach ipod opiek wojska284). Przyjmujc zatem, e:
282 Wadysaw Pobg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski 18641945, Tom trzeci (Cz druga tomu drugiego): Okres 19391945, Londyn 1960, s.198. 283 Ibidem. 284 Z. S. Siemaszko, op. cit., s.306; Piotr aro, Kierunek wschodni wstrategii wojskowopolitycznej gen. Wadysawa Sikorskiego 19401943, Warszawa 1988, s.115.
246
1) na mocy amnestii zwolniono okoo 395 tys. polskich obywateli285; 2) wraz zarmi wyszo okoo 116 tys.286; 3) na terenie ZSRR pozostao co najmniej 279 tys. polskich obywateli; i porwnujc to zdanymi Ambasady z1 grudnia 1942 r., zktrych wynika, e zarejestrowano co najmniej 260 399 osb287, otrzymujemy wynik mwicy, i do koca 1942r. zmaro, zagino wniewyjanionych okolicznociach lub nie zostao zjakich powodw zarejestrowanych288 okoo 19 tys. osb czyli 4,8% wszystkich formalnie zwolnionych przez wadze radzieckie zesacw. Zakadajc, e szacunki Ambasady s wwielu obwodach zawyone izaokrglone wgr, bilans miertelnych ofiar okresu 19411943 moe sign 67%. W wietle ostatnich bada wydaj si to dane wiarygodne. Zestawienie tzw. byych obywateli polskich zI kwartau 1943r. mwi o256077 osobach289, tak wic liczba Polakw wstosunku do danych zgrudnia 1942r. (cho najprawdopodobniej s to obliczenia zjesieni 1942 r.), zmniejszya si okolejne 4 tysice. Jednak wtym przypadku naley ju uwzgldni osoby aresztowane wczasie przymusowej akcji paszportyzacyjnej. Dlatego te, jeli nawet zaoymy, e szacunki strony radzieckiej s wkwestii osb przebywajcych na terenie ZSRR peniejsze ni dane Ambasady, to itak, liczba ofiar (zmarli izaginieni) utrzyma si womawianych wyej 7% czyli okoo 21 tys. osb. Z kolei liczby podawane wraporcie . Berii dla J. Stalina ze stycznia 1943r. (215 851 osb290) obejmuj jak wynika zdokumentu jedynie osoby deportowane wgb ZSRR wokresie 19391941 iposiadajce 1/2 listopada 1939r. polskie obywatelstwo. Nie ma, niestety, wdokumencie wytumaczenia, kim s brakujcy iczy nie chodzi tu przypadkiem oobywateli polskich narodowoci polskiej iydowskiej, ktrych nie objto przymusow paszportyzacj291. Radzieckie szacunki tylko wjednym miejscu omawiaj kwesti zmarych okresie 19411943. W raporcie zmaja 1944r. Beria informowa Stalina, e od chwili ogoszenia dekretu oamnestii wsierpniu 1941r. do koca 1943r. zmaro
285 Dane maksymalne na podstawie: Notatka . Berii dla J. Stalina dotyczca trybu zwalniania polskich jecw wojennych iinnych obywateli polskich..., s.85. 286 Z. S. Siemaszko, op. cit., s.304. 287 Zestawienie statystyczne mw zaufania Ambasady RP..., tab. 1. 288 Cz ztych osb, tak jak to byo m.in. wprzypadku niektrych mniejszoci narodowych (gwnie Ukraicw), zaraz po formalnym zwolnieniu zostaa ponownie zatrzymana, za wzestawieniach, jakimi dysponowa J. Stalin iA. Wyszyski, moga zosta uwzgldniona jako zwolniona. 289 Raport Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR . Berii dla J. Stalina z1 maja..., [s.] 23. 290 Notatka Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR . Berii dla J. Stalina oPolakach znajdujcych si na terytorium ZSRR wedug stanu z15 stycznia..., s.37. 291 Co zzestawienia tego mona wywnioskowa ico pozwoli na wytumaczenie tak znacznego ubytku polskich obywateli wstosunku do wczeniejszych zestawie.
CZAS NADZIEI
247
wedug danych NKWD 11 516 osb292. S to informacje bardzo niepene, gdy wiele przypadkw mierci nie byo inie mogo by nigdy inigdzie zarejestrowanych. Jednak nawet one, po dodaniu zmarych wArmii Polskiej wZSRR, pozwalaj przyblion liczb ofiar oszacowa na co najmniej 13,5 tys. Gdy porwnamy te straty zokresem przedamnestyjnym zauwaymy, e byy one blisko dwukrotnie wiksze, ito pomimo szeroko zakrojonej akcji opiekuczej ze strony Ambasady. Gdyby pomocy tej zabrako, przypadkw mierci wrd amnestionowanych Polakw byoby znacznie wicej, zwaszcza wrd najsabszych dzieci, starcw oraz inwalidw.
Raport Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR .Berii dla J. Stalina z1 maja..., [s.] 1. Wprawdzie wdokumencie tym mwi si ookresie od 1941r. do koca 1943 r., to jednak cay raport dotyczy stanu prawnego zwrzenia 1941 r., std te iliczba zmarych odnosi si zapewne wanie do tego przedziau czasowego.
292
248
OPIEKA AMBASADY RP W ZSRR NAD POLSK LUDNOCI CYWILN
ROZDZIA IV Opieka Ambasady RP w ZSRR nad polsk ludnoci cywiln
Dziaalno aparatu opieki
Tworzenie podstaw Utworzenie wZSRR Ambasady RP zobowizanej do zorganizowania iudzielenia jak najszerszej pomocy wszystkim polskim obywatelom objtym amnesti oznaczao zawieszenie planw udzielania pomocy przez powoan wpoowie lipca 1941r. misj pod przewodnictwem delegata Ministerstwa Pracy iOpieki Spoecznej Rzdu RP wLondynie (dalej MPiOS) Emanuela Freyda1. Jej funkcje, zgodnie zinstrukcj rzdu z23 sierpnia 1941 r., mia przej aparat opieki tworzony przy Ambasadzie, po przybyciu na miejsce niezbdnego personelu2. Osob odpowiedzialn za jego sprawne dziaanie mia by oddelegowany do ZSRR przez MPiOS Jan Szczyrek. Funkcj zastpcy mia peni E. Freyd. Zanim do tego doszo jak ju wspominaem jako pierwszy zpomoc Polakom, zwalnianym zagrw, wizie imiejsc zsyki, pospieszy charg daffaires RP wZSRR, Jzef Retinger. Wraz zI sekretarzem Ambasady, Wiesawem Arletem, rozpocz on aktywne starania u wadz radzieckich ootrzymanie, jeli
Notatka zkonferencji wMSZ wdniu 16-go VII 1941r. wsprawie organizacji pomocy dla ludnoci polskiej pod Sowietami, Archiwum Akt Nowych (dalej AAN), Zesp Ministerstwa Pracy iOpieki Spoecznej Rzdu RP wLondynie (dalej MPiOS), sygn. 34, s.7. 2 Gosia ona, e caoksztat akcji spoeczno-opiekuczej koncentruje Ambasada RP Moskwie, do Ambasady zostaje przydzielony wcharakterze radcy Ambasady urzdnik wskazany przez Ministra P. iO. S., ktremu Ambasada porucza wykonanie caoci zada Opieki Spoecznej nad ludnoci polsk wZSRR; zob.: Sprawozdanie Dziau Opieki Spoecznej Ambasady RP wZSRR za czas od 1/IX do 15/XII.1941 r., Hoover Institution on War, Revolution and Peace (dalej HI), Ambasada RP wZSRR (dalej AK, pudo 44, teczka 150, [s.] 2.
1
DZIAALNO APARATU OPIEKI
249
to tylko moliwe, dokadnego spisu obszarw, na ktrych znajduj si skupiska polskiej ludnoci cywilnej oraz powoanie wniedalekiej przyszoci polsko-radzieckiej komisji mieszanej do spraw pomocy tej ludnoci3. W nocie przesanej 22 sierpnia 1941r. na rce W. Mootowa proponowa on wyda wadzom lokalnym zarzdzenie, aby po kilku (najmniej trzech) obywateli polskich zamieszkaych wdanej miejscowoci lub rejonie zgosio telegraficznie do Ambasady RP wMoskwie swe nazwiska, imiona izawd oraz podao przyblion liczb wspobywateli na znanym im terenie. Wrd tych osb Ambasada miaa wybra wniedalekiej przyszoci mw zaufania, ktrych zadaniem powinno by reprezentowanie pozostaej polskiej ludnoci wobec miejscowych wadz oraz udzielanie Ambasadzie wszelkich niezbdnych danych co do liczebnoci zesanych, ich stanu fizycznego oraz najpilniejszych potrzeb4. Retinger prosi take, aby wszystkie dotd nie zwolnione zwizie imiejsc pracy przymusowej osoby zostay jak najszybciej oswobodzone iskierowane do tymczasowych miejsc koncentracji (najczciej wikszych stacji kolejowych), gdzie zostan rozdzielone wedug pci, wieku, stanu fizycznego oraz kwalifikacji zawodowych, po czym skierowane do miejsc formowania si polskiej armii, pracy wprzemyle oraz na roli. Niezdolni do pracy (zwaszcza kobiety obarczone dziemi, inwalidzi istarcy) powinni zosta wyczeni ztakich grup, po czym przesiedleni do miejscowoci oodpowiednich warunkach klimatycznych izdrowotnych, najlepiej wpobliu formujcych si polskich oddziaw wojskowych. Ze swej strony wadze radzieckie powinny zapewni tym ludziom odpowiednie pomieszczenia mieszkalne iwyywienie. Strona polska miaa dooy niezbdnych stara, aby jak najszybciej przyj tym ludziom zpomoc, gwnie materialn5. W stosunku do pracujcych Retinger apelowa ojak najszybsze wysanie niezdolnych do cikiej pracy fizycznej do lejszych zaj, zatrudnianie wycznie wedug norm obowizujcych wolnych obywateli radzieckich, objcie przepisami oochronie pracy, podwyszenie norm wyywienia oraz oto, aby wszystkim zwalnianym (a zwaszcza kobietom zdziemi), wumotywowanych przypadkach umoliwiono zmian miejsca pobytu iudanie si do miejscowoci przez nich wskazanych6. Najwaniejszym punktem bya jednak propozycja, aby wcelu szybkiego zorientowania si Ambasady wnajwaniejszych inajpilniejszych potrzebach po3 Notatka zastpcy Komisarza Ludowego Spraw Zagranicznych A. Wyszyskiego orozmowie odbytej 14 sierpnia 1941r. zcharg daffaires Ambasady RP wZSRR J. Retingerem wsprawie realizacji umowy polsko-radzieckiej z30 lipca 1941 r., Dokumenty imateriay do historii stosunkw polsko-radzieckich stycze 1939 grudzie 1943, t. VII, Warszawa 1973, s.241. 4 Nota charg daffaires Ambasady RP wZSRR J. Retingera do Komisarza Ludowego Spraw Zagranicznych W. Mootowa wsprawie zorganizowania polsko-radzieckiej komisji do spraw pomocy dla ludnoci polskiej wZSRR, Dokumenty imateriay..., t. VII, s.244245. 5 Ibidem, s.245246. 6 Ibidem, s.246.
250
szczeglnych polskich skupisk powoa wsplne komisje mieszane, skadajce si zprzedstawicieli wadz ZSRR oraz Ambasady (po jednym zobu stron), ktre objechayby m.in. Kazachstan oraz obwody: nowosybirski, moskiewski iarchangielski ina miejscu zebray informacje niezbdne dla koordynacji dalszych dziaa. W teren miay one wyjecha okoo 28 sierpnia 1941 r.7 Odpowied na te propozycje nadesza wdniu przewidzianym jako termin wyjazdu. W nocie skierowanej na rce Retingera Ludowy Komisariat Spraw Zagranicznych (Narodnyj Komissariat Inostrannych Die, dalej LKSZ) ZSRR owiadczy, i nie widzi formalnych przeszkd wwyznaczaniu przez Ambasad mw zaufania spord wybranych polskich obywateli wrejonach, gdzie znajduj si ich wiksze skupiska. Wyrazi te formalnie zgod na powoanie komisji mieszanych, przeprowadzenie rejestracji obywateli oraz skierowanie ich do odpowiedniej pracy8. Od tej chwili najwaniejszym zadaniem stao si powoanie stosownych wydziaw oraz podjcie, moliwie jak najszybciej, akcji pomocy polskim obywatelom Niestety, wyruszajcemu ostatecznie do Moskwy 4 wrzenia 1941r. nowemu polskiemu ambasadorowi, Stanisawowi Kotowi, jak sam przyznawa we wspomnieniach, ani premier, ani MSZ nie przekazao adnych szczegowych instrukcji iwytycznych odnoszcych si do polityki polskiej wZSRR. Jedynym zaleceniem byo dziaanie wramach interesu sprawy polskiej ioglnej linii politycznej rzdu9. Trzeba przyzna, e jak na ambasadora placwki, ktrej priorytetowym zadaniem od pierwszych chwil jej istnienia miao by ratowanie gincego wZSRR ywiou polskiego, zalecenia te byy wyjtkowo oglnikowe. Jednak narzekania Kota, co do braku szczegowych instrukcji otym co robi, wydaj si nieco przesadzone is zapewne prb usprawiedliwienia popenianych przez siebie bdw10. Jedyn osob, ktra otrzymaa wmiar precyzyjn instrukcj co do dziaa na miejscu by Emanuel Freyd. Przed wyruszeniem do ZSRR minister pracy iopieki spoecznej, Jan Staczyk, wrczy mu nastpujce zalecenia: jak najszybciej ustali liczb osb zwolnionych zwizie iagrw; domaga si od wadz radzieckich spisw imiennych zwolnionych iprzesya je niezwocznie do Londynu; poinformowa Londyn omoliwociach uzyskania od wadz radzieckich poyczki gotwkowej; prowadzi ewidencj ludnoci polskiej wZSRR wpostaci penej kartoteki;
Ibidem. Aide-mmoire Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych przedoone Ambasadzie RP wZSRR wsprawie realizacji dekretu Prezydium Rady Najwyszej ZSRR oamnestii dla obywateli polskich, Dokumenty imateriay..., t. VII, s.249. 9 Stanisaw Kot, Listy zRosji do Gen. Sikorskiego, Londyn 1955, s.22. 10 Ibidem.
8 7
251
ustali, jak pomoc otrzymuj zwolnieni idomaga si od wadz radzieckich jej udzielania; dy do przeniesienia jak najwikszej liczby obywateli polskich wlepsze warunki klimatyczne; informowa Londyn opotrzebach oraz najlepszych kierunkach dostarczania pomocy; kierowa polskich specjalistw ipracownikw wykwalifikowanych do pracy wrosyjskim przemyle wojennym; uatwia nawizywanie kontaktw pomidzy rodzinami wZSRR ipozostawionymi wkraju za porednictwem Midzynarodowego Czerwonego Krzya11. Niektre punkty instrukcji wskazuj wyranie, e wadze wLondynie zupenie nie zdaway sobie sprawy zwarunkw wjakich przebywaj polscy obywatele, ani ztego, jakim pastwem jest ZSRR, zwaszcza wczasie wojny. Trudno inaczej skomentowa zalecenia kierowania polskich specjalistw do radzieckiego przemysu zbrojeniowego, czy te domagania si od NKWD wyczerpujcych spisw deportowanych iwizionych ludzi. Nawet polecenie przenoszenia jak najwikszej liczby Polakw wrejony korzystniejsze klimatycznie, pomimo niewtpliwej racji, jak pokazay kolejne miesice, dla wielu zesacw okazao si tragiczniejsze wskutkach, ni pozostanie wdotychczasowych miejscach pobytu12. W ostatnich dniach sierpnia 1941r. przybyli do Moskwy pierwsi etatowi pracownicy Ambasady. Wrd 22 osb byli m.in.: odpowiedzialny za sprawy gospodarcze Adam Gogowski, Walerian opatko, I sekretarz Ambasady Aleksander Mniszek, sekretarz Ambasady Andrzej Powierza, radca finansowy Marian Strumio, przyszy delegat Ambasady wArchangielsku Jzef Gruja, delegat Ambasady odpowiedzialny za kontrol tworzonych Delegatur Marian Heitzman, przyszy szef Referatu Transportowego Dziau Opieki Spoecznej Andrzej Jenicz oraz Jzef Mieszkowski13. Odciyli oni J. Retingera iW. Arleta, ktrzy od kilku tygodni dosownie zasypywani byli setkami listw itelegramw zterenu caego ZSRR zprob oinformacje, rad ipomoc. Starajc si wstpnie je segregowa, tworzyli na ich podstawie pierwszy, orientacyjny katalog skupisk polskich obywateli14. Wraz zprzybyciem wsparcia realna stawaa si wizja wysania wteren pierwszych komisji mieszanych, na ktre wyrazia ju zgod strona radziecka. NiesteJulian Siedlecki, Losy Polakw wZSRR wlatach 19391986, Bydgoszcz 1990, s.95; Roman Buczek, Dziaalno opiekucza Ambasady RP wZSRR wlatach 194143, Zeszyty Historyczne nr 29, Pary 1974, s.52; Sprawozdanie Dziau Opieki Spoecznej Ambasady RP wZSRR za czas od 1/IX do 15/XII..., [s.] 2. 12 Na usprawiedliwienie mona tylko powiedzie, e tak naprawd nikt, ani wLondynie, ani wZSRR, nie by wstanie zagwarantowa co dla zesacw bdzie lepsze. 13 Zbigniew S. Siemaszko, W sowieckim osaczeniu. 19391943, Londyn 1991, s.167. 14 Jan Pomian, Jzef Retinger. ycie ipamitniki szarej eminencji, Warszawa 1990, s.154.
11
252
ty, wikszo przybyych nie miaa najmniejszego nawet pojcia owarunkach, wjakich przyjdzie im pracowa, ospecyfice kraju, do ktrego ich oddelegowano oraz oogromie zada stojcych przed nimi iwynikajcej std odpowiedzialnoci za kade sowo, czy gest. Ludzie ci dobrani zostali wznacznej mierze na podstawie ukadw partyjno-koalicyjnych wrzdzie polskim na emigracji15, co niemal od pocztku wywoao konflikt czci znich zS. Kotem16. Wprawdzie wikszo doskonale spisaa si wtych skrajnie trudnych warunkach, lecz czas potrzebny na zapoznawanie si zcakowicie now dla nich sytuacj oraz uczenie si radzieckich realiw znacznie utrudnia skuteczn iszybk dziaalno, awanie od szybkoci zaleao chyba najwicej, wstale si zmieniajcej radzieckiej rzeczywistoci. Po dotarciu na miejsce S. Kot przej od Retingera wszystkie obowizki irozpocz oficjalne urzdowanie. Wraz znim przylecia oddelegowany przez MSZ Henryk Sokolnicki, ktry obj stanowisko trzeciego I sekretarza Ambasady. Na spotkaniu zPrzewodniczcym Rady Najwyszej ZSRR, Michaiem I. Kalininem, ktre odbyo si 9 wrzenia 1941 r., przedstawi on oficjalnie najwaniejszych pracownikw polskiej Ambasady. Byli to: I sekretarz A. Mniszek, radca H. Sokolnicki, radca Jan Tabaczyski oraz attach wojskowy gen. Romuald Wolikowski17. Jednym zpierwszych zada, jakie postawi przed sob Kot, byo powoanie specjalnej polsko-radzieckiej komisji mieszanej, ktrej gwnym celem miao by kierowanie wprzyszoci pomoc wadz polskich iradzieckich dla ludnoci zwolnionej na mocy amnestii. Pierwsze jej spotkanie odbyo si 9 wrzenia 1941r. Uczestniczyli wnim: ze strony radzieckiej dyrektor IV Wydziau LKSZ ZSRR, Nikoaj W. Nowikow, ze strony polskiej przedstawiciel MPiOS, Emanuel Freyd. W czasie spotkania zostay przedstawione stronie radzieckiej najwaniejsze postulaty dotyczce opieki nad zwalnianymi zobozw izesa polskimi obywatelami. Byy to m.in.: wydanie zarzdzenia dla wadz lokalnych oniezwocznym nadesaniu drog telegraficzn danych orozmieszczeniu na podlegym im terenie polskich obywateli; zawiadomienie t sam drog skupisk polskich, aby osoby zdolne do suby wojskowej udaway si niezwocznie do miejsc formowania armii polskiej, pozostae za nie zmieniay miejsca pobytu bez wyranej instrukcji ze strony Ambasady. Wytycznych co do sposobw dalszego postpowania niedawni zesacy
Depesza do ministra opieki spoecznej Rzdu RP wLondynie z14 stycznia 1942 r., S. Kot, Listy zRosji..., s.258. 16 Przykadem nieustajca walka ludowca, S. Kota zE. Freydem, ktry by socjalist. Kot, gdzie tylko mg podkrela nieudolno Freyda, jego rzekomo fatalny stan psychiczny ifizyczny uniemoliwiajcy mu penienie jakichkolwiek odpowiedzialnych funkcji. Oskara go take obrak inicjatywy ienergii oraz obezradno; zob.: Pismo ambasadora S. Kota do MPiOS z12 stycznia 1942 r., AAN, MPiOS, sygn. 36, s.49. 17 Stanisaw Kot, Rozmowy zKremlem, Londyn 1959, s.39.
15
253
powinni domaga si wkrtkiej depeszy wysyanej na adres Ambasady RP wZSRR; umoliwienie mom zaufania korzystania ze specjalnych uprawnie wkwestii nabywania wikszej iloci produktw ywnociowych po cenach pastwowych oraz swobodnego poruszania si wobrbie terenu im podlegego zgodnie zustaleniami zawartymi przez Ambasad; zapewnienia przez stron radzieck, e osoby niezdolne do suby wojskowej oraz uznane za trwale niezdolne do pracy, otrzymaj od wadz lokalnych niezbdne rodki utrzymania wwysokoci ustalonej wprzyszoci na posiedzeniach komisji; udzielenia wprzyszoci przez stron radzieck wszelkich moliwych uatwie dla transportw zpomoc, nadchodzcych dla polskiej ludnoci cywilnej drog morsk przez Wadywostok iArchangielsk oraz ldow przez Afganistan. W czasie spotkania strona polska owiadczya take, e wszystkie osoby stare, chore iniezdolne do pracy naleaoby skierowa do odpowiednich schronisk ilecznic, natomiast pozostae wykorzystywa wmiar monoci zgodnie zkwalifikacjami zawodowymi. Do organizowania szkolnictwa dla dzieci imodziey, atake organizacji wietlic dla dorosych, powinny by uprawnione polskie komitety opieki, dziaajce pod kontrol Ambasady. rodki na prowadzenie dziaalnoci opiekuczej miay dostarczy wadze radzieckie18, co wwczesnej sytuacji byo postulatem zdecydowanie na wyrost, zwaszcza gdy jednym zpodstawowych argumentw strony polskiej byo dranice Rosjan stwierdzenie: wy ich tu przywielicie, teraz nam pomagajcie19. Najwicej kontrowersji wzbudziy dane radzieckie dotyczce liczby osb zwolnionych na mocy amnestii oraz sprawa ich obywatelstwa. Jak poinformowa N. W. Nowikow, do 8 wrzenia 1941r. zostao zwolnionych zwizie iobozw pracy 34 891 osb, czyli 80 % wszystkich zatrzymanych. W wietle dokumentw radzieckich, mwicych oaresztowaniu iskazaniu co najmniej 100 tys. osb, twierdzenie Nowikowa otym, i aresztowano izesano do obozw pracy tylko okoo 50 tys. byo zapewne celow dezinformacj20. Przymusowo deportowanych byo zdaniem strony radzieckiej okoo 350 tys. osb, zczego okoo 107 tys. miao ju rzekomo otrzyma bilety kolejowe21.
18 Sprawozdanie Dziau Opieki Spoecznej Ambasady RP wZSRR za czas od 1/IX do 15/ XII..., [s.] 4; R. Buczek, Dziaalno opiekucza..., s.53, 19 Rozmowa Ambasadora RP S. Kota zzastpc Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych Andrzejem J. Wyszyskim z20 wrzenia 1941 r., S. Kot, Rozmowy..., s.6669. 20 A. O. Goranow, A. B. Roginski, Ob ariestach wzapadnych obastiach Bieorussii iUkrainy w19391941 gg., w: Riepriessii protiw polakow ipolskich gradan, Istoriczeskije sborniki Miemoriaa, Moskwa 1997, s.7795. 21 Notatka dla Pana Ambasadora wsprawie punktw do ewentualnego poruszenia zp. Wyszyskim, Centralne Archiwum Historii Ruchu Ludowego (dalej CAHRL), Zesp prof. Stanisawa Kota (dalej S. Kot), sygn. 287, s.4.
254
Po zakoczeniu posiedzenia E. Freyd przygotowa spis problemw, ktre jego zdaniem naleao poruszy wtrakcie pierwszego, oficjalnego spotkania S. Kota zA. Wyszyskim, majcego si odby wdniu nastpnym. Byy to: sprawa faktycznej liczby polskich obywateli wZSRR; sprawa centralnego Obywatelskiego Komitetu Opieki, komitetw rejonowych idelegatw, ktrzy powinni si znale wNowosybirsku, Ama-Acie, Taszkencie, Semipaatysku, Irkucku, Wadywostoku, Czkaowie, Kirowie iWoogdzie; sprawa waciwego wykorzystywania polskich obywateli do pracy; sprawa organizacji schronisk, domw opieki, szpitali, sanatoriw, szk iwietlic oraz niezbdnych rodkw finansowych na dziaalno Komitetu Opieki; sprawa znalezienia okrgw dogodnych klimatycznie, komunikacyjnie igospodarczo wcelu przesiedlenia tam ludnoci zterenw najbardziej niekorzystnych klimatycznie iaprowizacyjnie; sprawa bezpatnego transportu na terenie ZSRR materiaw dziau opieki, wtym pomocy sanitarnej; sprawa wolnocowego wwozu materiaw (gwnie pomocy rzeczowej wpostaci ywnoci, ubra ilekw) na adres Komitetu Opieki oraz ewentualnie Czerwonego Krzya; sprawa zagwarantowania dla delegatw Komitetu Opieki oraz urzdnikw konsularnych, wysyanych za porozumieniem wadz przez Ambasad, swobodnego dojazdu do miejscowoci, gdzie przebywaj polscy obywatele; sprawa pomocy wzorganizowaniu odpowiedniej iloci centrw rozdziau nachodzcej pomocy; sprawa utworzenia placwek konsularnych wrejonach onajwikszym skupieniu polskiej ludnoci; sprawa wyznaczenia punktw do odbioru idalszego transportu oraz dystrybucji towarw przeznaczonych na dziaalno opiekucz; sprawa dziaalnoci delegacji Polskiego Czerwonego Krzya oraz dopuszczenie do akcji pomocy humanitarnej na terenie ZSRR Amerykaskiego iIndyjskiego Czerwonego Krzya; sprawa przygotowywania irozpowszechniania audycji radiowych ocharakterze informacyjnym ipropagandowym dla obywateli polskich wZSRR22. Na spotkaniu 10 wrzenia 1941r. najwaniejszym zporuszanych problemw bya kwestia Centralnego Komitetu Opieki (dalej CKO) pod przewodnictwem Jana Szczyrka, powoanego kilka dni wczeniej, bez adnych konsultacji ze stron radzieck, przez ambasadora Kota. Niewtpliwie zaskoczonemu Wyszyskiemu owiadczy on, e Komitet ten bdzie odpowiedzialny za caoksztat dziaa zwizanych zpomoc polskim obywatelom. Mia on dziaa za porednictwem komitetw rejonowych iobwodowych oraz sieci mw zaufania wmiejscach,
22
Ibidem, s.46
255
gdzie znajduje si mniej ni 50 polskich rodzin23. Do najwaniejszych zada Komitetu ijego przedstawicielstw naleaa ocena potrzeb materialnych przebywajcej na danym terenie ludnoci, rozdzia otrzymywanej pomocy finansowej imaterialnej, umoliwianie zatrudniania polskich obywateli zgodnie zich moliwociami fizycznymi ikwalifikacjami, roztoczenie opieki nad dziemi istarcami oraz zapewnianie pomocy rodzinom polskich onierzy na rwni zrodzinami onierzy sucych wArmii Czerwonej24. Zgodnie zlist postulatw dostarczon wczeniej przez E. Freyda, S. Kot wtrakcie spotkania prosi stron radzieck owyznaczenie okrgw, do ktrych mona przesiedli Polakw znajgorszych klimatycznie, pnocnych obwodw ZSRR, zwolnienie darw dla polskich obywateli, ktre ju nadchodz lub wprzyszoci nadejd do ZSRR zwszelkich ce, zapewnienie bezpatnego ich transportu, przydziau samolotw niezbdnych do kontaktowania si Ambasady iprzedstawicieli Komitetw zludnoci cywiln, atake bezpatnych biletw kolejowych dla wyznaczonych przez Ambasad mw zaufania. Proponowa rwnie, aby wadze radzieckie dopuciy na teren ZSRR przedstawicieli Amerykaskiego Czerwonego Krzya, ktry we wsppracy zPCK mia si zajmowa dystrybucj pomocy dla polskich obywateli. Wan spraw bya take moliwo wysania penomocnikw Ambasady na tereny, gdzie przebywali zesacy, wcelu zorientowania si na miejscu wich sytuacji bytowej. W celu przyspieszenia wydawania nowych dowodw tosamoci Kot postulowa, aby powoa wterenie tymczasowe placwki paszportowo-konsularne, do ktrych zada naleaoby zaopatrywanie Polakw wpaszporty ikontrola nad dziaalnoci lokalnych Komitetw Opieki25. Strona radziecka ustosunkowaa si do wikszoci polskich propozycji bardzo zdawkowo. W najwaniejszej kwestii, amianowicie istniejcego ju zdaniem ambasadora Kota CKO, A. Wyszyski nie wyrazi wprawdzie zdecydowanego sprzeciwu, jednak jego zdaniem byo to dublowanie zada Ambasady, zktr, jako jedyn oficjaln reprezentacj wadz polskich, rzd ZSRR chciaby mie do czynienia. Co do sprawy pomocy, to wadze radzieckie wobliczu dziaa wojennych iogromnych obszarw, na jakich rozproszeni byli Polacy, nie mogy zapewni polskiego ambasadora, e zgoszone przez niego postulaty bd zrealizowane. Pen aprobat zyskay natomiast propozycje powoania sieci placwek mw zaufania. By to jeden zpostulatw zgaszanych ju
Mia on by organizacj autonomiczn, ktrej po opracowaniu regulaminu izasad wsppracy Ambasada RP wZSRR zamierzaa przekaza caoksztat prac zwizanych zrealizacj powierzonych jej przez wadze RP wLondynie zada opieki nad polsk ludnoci cywiln; zob.: Sprawozdanie Dziau Opieki Spoecznej Ambasady RP wZSRR za czas od 1/IX do 15/XII..., [s.] 3. 24 Rozmowa Ambasadora RP zzastpc Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych Andrzejem J. Wyszyskim z10 wrzenia 1941 r., S. Kot, Rozmowy..., s.4445. 25 Ibidem.
23
256
wczeniej przez J. Retingera, zaatwiony pozytywnie jeszcze przed przybyciem ambasadora26. Dlatego te na spotkaniu zKotem Wyszyski przedstawi nawet wstpn list kandydatw na te stanowiska. Wyrazi te zgod na bezcowe przyjmowanie pomocy nadsyanej zzagranicy oraz potwierdzi, e strona radziecka zezwala na wydawanie przez Ambasad czasopisma Polska inadawanie cztery razy wtygodniu polskich audycji radiowych27. Kilka dni pniej, na kolejnym ijak si potem okazao, ostatnim spotkaniu komisji mieszanej, strona radziecka kategorycznie odrzucia ponawiane po 10 wrzenia 1941r. postulaty ustalenia zakresu izasad dziaania CKO oraz jego agend terenowych28. Istnienie Komitetu zostao uznane za przedsiwzicie ocharakterze politycznym ijako takie cakowicie niedopuszczalne. Jednoczenie, powiadomiono przedstawicieli Ambasady, e t sam rol mog peni zpowodzeniem mianowani przez ambasadora delegaci, za postpowanie ktrych wemie on na siebie cakowit odpowiedzialno. Nie zgodzono si na prac na terenie ZSRR przedstawicieli PCK. Nie wyjaniona pozostaa te nadal sprawa postulowanych przez Ambasad spisw osb zwolnionych ipozostajcych wwizieniach oraz liczbowego itopograficznego wykazu najwaniejszych skupisk ludnoci polskiej29. Z punktu widzenia interesw radzieckich wypenienie tych prb nie wchodzio wgr, jednak wpierwszych miesicach wzajemnych stosunkw nie wypadao otym mwi wprost30, anaiwno pracownikw Ambasady bya wadzom radzieckim bardzo na rk.
Okres pierwszy (wrzesie grudzie 1941 r.) Niepowodzenia wkwestii powoania CKO nie przeszkodziy wrozwoju aparatu opieki. W poowie wrzenia 1941r. zorganizowano ostatecznie Biuro Opieki Spoecznej (dalej BOS), skadajce si pierwotnie niemal wycznie zoddelegowanych zLondynu pracownikw MPiOS. Za najwaniejsze zadania stojce przed BOS uznano uporzdkowanie izapanowanie nad nadchodzc nieustanNota charg daffaires Ambasady RP wZSRR J. Retingera do Komisarza Ludowego Spraw Zagranicznych W. Mootowa..., s.245. 27 Rozmowa Ambasadora RP zzastpc Komisarza Ludowego Spraw Zagranicznych Andrzejem J. Wyszyskim z10 wrzenia..., s.4749; zob. te: Notatka zastpcy Komisarza Ludowego Spraw Zagranicznych A. Wyszyskiego orozmowie zAmbasadorem RP wZSRR S. Kotem na temat dziaalnoci Ambasady RP, Dokumenty imateriay..., t. VII, s.253254. 28 Raport z15 wrzenia 1941r. nr 420/41 wsprawie Komisji Mieszanej iorganizacji Opieki Spoecznej, AAN, MPiOS, sygn. 25, s.34. 29 Sprawozdanie Dziau Opieki Spoecznej Ambasady RP wZSRR za czas od 1/IX do 15/ XII..., [s.] 5; zob. te: Z. S. Siemaszko, op. cit., s.234. 30 Rozmowa Ambasadora RP S. Kota zzastpc Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych Andrzejem J. Wyszyskim wNarkomindiele 2 listopada 1941 r., S. Kot, Rozmowy..., s.106.
26
257
nie do Ambasady korespondencj, ilo listw idepesz przechodzia bowiem wszelkie oczekiwania. Dziennie byo ich nawet do tysica, co przy niewielkiej liczby personelu31 spowodowao cakowite zablokowanie prac BOS iniemono wykonywania niczego poza otwieraniem isegregowaniem nadchodzcej korespondencji (nawet bez czytania)32. Jedynym sposobem na rozwizanie tej, niemal patowej sytuacji, byo objcie caoci kierownictwa nad kwestiami opieki przez Prezesa CKO J. Szczyrka, ktry przenis si tu wraz zcaym podlegym CKO personelem. Take Ambasada oddelegowaa do BOS cz swoich pracownikw, zktrych jeden obj stanowisko kierownika Biura33. W celu usprawnienia pracy, wramach Biura zostay powoane samodzielne referaty: organizacyjny, ewidencji iposzukiwa, finansowy, pomocy wnaturze, transportu, opieki kulturalnej iszkolnej, pracy iinformacyjny (prasowy)34. Poniewa stanowisko wadz radzieckich wsprawie CKO nie ulego zmianie, wdrugiej poowie wrzenia 1941r. cao dotychczasowych obowizkw, ktre zgodnie zsugestiami strony polskiej miay si znale wgestii Komitetu ijego terenowych przedstawicielstw, scedowano na Biuro (przemianowane zczasem na Dzia Opieki Ambasady RP wZSRR), ktre jako integralna cz Ambasady mogo poprzez sie delegatur imw zaufania koordynowa prac wterenie. W nowo powstaej strukturze J. Szczyrek piastowa stanowisko Delegata Ambasady ds. Opieki nad Ludnoci Polsk wZSRR, nie kierowa jednak pracami samego Biura, anastpnie Dziau Opieki. Przedstawicielem MPiOS do spraw koordynacji opieki by E. Freyd. Do chwili opuszczenia Moskwy przez Ambasad (14/15 padziernika 1941 r.), skromnymi siami kilkunastu osb, jakie stanowiy wwczas personel BOS, udao si rozpocz wiele istotnych prac: zaoono, zgodnie zwytycznymi otrzymanymi jeszcze przed wyjazdem zLondynu, kartotek personaln obywateli polskich, uzupenian sukcesywnie, wmiar napywu korespondencji oraz pierwszych raportw mw zaufania. Zawieraa ona dane osobowe, informacje owyksztaceniu, zawodzie, przebiegu lub zdolnoci do suby wojskowej oraz informacje na temat poszukiwa czonkw rodzin;
31 Nadal nie byo mowy opozyskaniu go spord zwalnianych zobozw, wizie izesa polskich obywateli, dla ktrych przyjazd do Moskwy zracji zastrzee umieszczonych na dokumencie amnestyjnym by niemoliwy. 32 Sprawozdanie Dziau Opieki Spoecznej Ambasady RP wZSRR za czas od 1/IX do 15/ XII..., [s.] 21; zob. te: List S. Kota do generaa W. Sikorskiego z15 wrzenia 1941 r., S. Kot, Listy zRosji..., s.93 i95. 33 By to Wacaw Bruner. Po odwoaniu go zzajmowanego stanowiska przez ambasadora S. Kota iodesaniu do Anglii, kierownikiem Dziau Opieki zosta Stefan Gacki. 34 Sprawozdanie Dziau Opieki Spoecznej Ambasady RP wZSRR za czas od 1/IX do 15/ XII..., [s.] 21.
258
opracowano pierwsze instrukcje ioklniki rozsyane telegraficznie, przez Dzia Opieki Spoecznej do najwikszych skupisk Polakw, oraz wygaszane przez radio35; powoano wterenie pierwsze Delegatury, najczciej bez wstpnej zgody, anieraz take iwiedzy odpowiednich organw radzieckich. Powodowao to mnstwo komplikacji, za wyjedajcy wteren delegaci spotykali si zszykanami iutrudnieniami ze strony zaskoczonych ich pojawieniem si miejscowych wadz36. W poowie padziernika 1941r. istniay ju one wobwodach: swierdowskim, semipaatyskim, archangielskim, nowosybirskim, amaackim, gorkowskim, woogodzkim iczkaowskim, wrepublikach autonomicznych: Marijskiej, Jakuckiej iKomi oraz wUzbeckiej SRR37. Poza informacjami dla ludnoci ogromne znaczenie miao opracowanie wytycznych dla wysyanych wteren delegatw oraz instrukcji dla delegatw objazdowych, odpowiedzialnych za kontrol dziaania podlegych Ambasadzie jednostek izbieranie wszelkich danych na temat warunkw, wjakich przebywali polscy obywatele rozrzuceni po caym terytorium ZSRR. Oklniki iinstrukcje rozsyane do poowy padziernika 1941r. zawieray niezbdne dla delegatw imw zaufania informacje na temat dziaalnoci samej Ambasady, praw iobowizkw jej przedstawicieli, pomocy, jakiej powinni domaga si od miejscowych wadz oraz zalecenia jak najszybszej wymiany zawiadcze amnestyjnych na odpowiednie polskie paszporty38. Aby tego dokona, szczeglny nacisk pooono na prac dwch referatw: ewidencji iposzukiwa oraz opieki. Jako priorytet przyjto opracowanie wzarysie caoksztatu postulatw dotyczcych kierunkw rozwoju opieki, ktre zamierzano przedstawia na posiedzeniach polsko-radzieckich komisji mieszanych. Rozpoczto take przygotowywanie zestawie miejsc rozmieszczenia ludnoci polskiej na terenie ZSRR wwietle napywajcych nieprzerwanie do Ambasady listw idepesz, zarwno od ju zatwierdzonych delegatw imw zaufania, jak iosb indywidualnych oraz grup. Wraz zopracowywaniem tej swoistej mapy potrzeb dokonywano wstpnych ustale warunkw socjalno-bytowych, wjakich
Ibidem, [s.] 22. S. Kot, Listy zRosji..., s.25; Raport specjalnego wysannika Ambasady RP wKujbyszewie, Antoniego migrodzkiego, do ambasadora S. Kota z27 listopada 1941 r., CAHRL, S. Kot, sygn. 287, s.45; zob. te: Raport szczegowy zastpcy przewodniczcego RKL Komi ASRR I. Makarowa do zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych Komi ASRR W. Simakowa odziaalnoci polskiego obywatela T. Grygiera na terenie miasta Syktywkaru, Centralnyj Gosudarstwiennyj Archiw Respubliki Komi (dalej CGA Komi), f. 605, op. 4, d. 68, s.233. 37 Sprawozdanie Dziau Opieki Spoecznej Ambasady RP wZSRR za czas od 1/IX do 15/ XII..., [s.] 22. 38 Sprawozdanie Delegata Ambasady RP na Komi ASRR Tadeusza Grygiera zjego dziaalnoci na terenie republiki do 15 kwietnia 1942r. Kujbyszew, 10 maja 1942 r., HI AK, pudo 44, teczka 254, [s.] 34.
36 35
259
znajduj si zwolnieni na mocy amnestii Polacy, co zkolei miao posuy lepszemu zaplanowaniu dziaa, ktre stany przed Dziaem Opieki, azwaszcza sporzdzaniu spisw produktw pierwszej potrzeby, ktrych zakup, bd pozyskanie winny sposb, zostao scedowane na MPiOS. Kolejnym zpriorytetowych dziaa byy prowadzone przez referat interwencji sprawy dotyczce niewypenienia przez stron radzieck postanowie oamnestii zsierpnia 1941r. Dotyczyo to zwaszcza winiw obozw pracy przymusowej. Osob odpowiedzialn bezporednio za dziaalno tego referatu by do stycznia 1942r. przysany zLondynu, penicy funkcj jednego zpierwszych sekretarzy Ambasady, Maciej Zaski39. Noty dotyczce osb bezprawnie przetrzymywanych przez wadze radzieckie byy jednymi zpierwszych, jakie zostay wysane oficjalnie do LKSZ ZSRR40. Niestety, dziaalno referatu interwencyjnego bya od samego pocztku bardzo utrudniona, gdy strona polska nie dysponowaa adnymi konkretnymi danymi, co do liczby polskich obywateli nadal przetrzymywanych wagrach, wizieniach ibatalionach roboczych, za dane przedstawiane przez stron radzieck nie byy traktowane, jako wiarygodne. Dlatego te przyjto zasad interweniowania okogo si tylko da znadziej, e wrd wymienianych wnotach nazwisk faktycznie znajduj si osoby nadal przetrzymywane wobozach, wizieniach ina zesaniu41. Dodatkowym utrudnieniem by fakt, e wikszo danych oosobach poszukiwanych otrzymywano nawet nie zdrugiej rki, awic od wsptowarzyszy niewoli, bd innych wiadkw ich pozostania wobozie, czy te wizieniu, ajedynie od osb, ktre wwikszoci na temat losu danych ludzi nie wiedziay prawie nic42. W efekcie spisy przedstawiane LKSZ byy bardzo niedokadne43. Strona radziecka czsto skadaa protesty co do ich jakoci, wskazujc, e zawieraj one tak wiele bdw, i nie jest moliwe nawet ustalenie faktycznej tosamoci osoby, nie mwic ju ojej odnalezieniu iewentualnym zwolnieniu, jeli bya nadal przetrzymywana44. Zupenie inn spraw by fakt, i otym, kto zostanie zwolniony, akto nie, decydowao NKWD anie LKSZ, do ktrego wpyway noty zprobami ointerwencj. Dlatego te spora cz not pozostaa bez echa, wniewielkim stopniu przyczyniajc si do zwolnienia kogokolwiek. Mimo to liczba
Wiktor Sukiennicki, Akcja interwencyjna Ambasady RP wZSRR, Zeszyty Historyczne nr 59, Pary 1982, s.164. 40 Ibidem, s.168 41 Wyjtek stanowili jecy wojenni straceni wKatyniu, Charkowie, Miednoje oraz innych, nieznanych do dzi miejscach kani na Ukrainie iBiaorusi. 42 Rodziny mogy si jedynie domyla, e dana osoba po aresztowaniu trafia do obozu, za pewno co do tego, gdzie znajduje si wspwizie rozdzielony kilka lub kilkanacie miesicy wczeniej prawie nie istniaa, nie liczc faktu, i dana osoba, przez ostrono, wcale nie musiaa nikomu poda swych prawdziwych danych. 43 W. Sukiennicki, op. cit., s.174175 44 Ibidem.
39
260
osb zwalnianych na podstawie interwencji wLKSZ stale rosa iz czasem przewyszya liczba osb zwalnianych, oktrych jako pierwsze notyfikowao LKSZ45. Niestety, wiele osb oktrych bd nie wiedziaa Ambasada, bd nie wiedziay wadze radzieckie, nigdy nie opucio miejsc przymusowego pobytu46. Potrzeby ludnoci, oktrych Ambasada staraa si zebra jak najwicej wyczerpujcych informacji, byy od samego pocztku ogromne. W zwizku zmasowym przemieszczaniem si zesacw, na opacenie podry, zaprowiantowanie wczasie jazdy oraz wydatki ju po opuszczeniu wagonw, sza wikszo funduszy, pochodzcych najczciej zmasowej wyprzeday wszystkiego, co przedstawiao jakkolwiek warto. Wprawdzie, zarwno Ambasada, jak inaczelne dowdztwo Armii Polskiej wZSRR, starao si za wszelk cen pomc jadcym, jednak dziaania te napotykay na ogrom trudnoci, gwnie zpowodu braku pienidzy na dziaalno opiekucz47. Znacznie rzadziej dotyczyy one (przynajmniej pocztkowo) niechci do wsppracy ze strony miejscowych wadz. Mimo niedoboru rodkw oraz niewyjanionej do koca sytuacji terenowych przedstawicieli Ambasady, zorganizowano wiele punktw, wktrych zaopatrywano transporty wywno, zajmowano si podstawow opiek medyczno-sanitarn oraz wyznaczano dalsze kierunki podry. Dopki wadze radzieckie nie zamkny (6 listopada 1941 r.) dla polskiej ludnoci cywilnej Kujbyszewa, gdzie po ewakuacji zMoskwy miecia si polska placwka dyplomatyczna, miasto penio dodatkowo stay punkt zborny dla uchodcw. Std kierowano ich do wojska, bd okolicznych kochozw, pomagajc im znale prac iprzetrwa zbliajc si nieuchronnie zim. Po zamkniciu miasta dziaay tylko czasowe punkty kolejowe idrogowe, stacjami docelowo-przeadunkowymi stay si natomiast Sajram iSaratow, wktrych, dziki pomocy wojska, powoano punkty informacyjne iudzielania im pierwszej pomocy. Na liniach kolejowych, ktrymi przemieszczaa si wikszo transportw, powoano na pocztku listopada 1941r. kolejowe punkty ywieniowo-sanitarne. Najwaniejsze znich mieciy si wKinelu (na trasie do Taszkentu, okoo 40 km na poudniowy wschd od Kujbyszewa) oraz na stacjach wzowych wCzkaowie, Aktiubisku iBuzuuku. Kolejne utworzono na liniach biegncych zpnocy na poudnie, weuropejskiej czci RFSRR wKirowie iGorkim oraz wczci azjatyckiej wNowosybirsku, Czelabisku, Swierdowsku iSemipaaIbidem, s.173. Jerzy Drewnowski, Cynga. Wspomnienia zagrw pnocy 19401944, Warszawa 1989, s.9095. 47 Problem ten owiele bardziej dotyczy Ambasady RP wZSRR ni wojska, to bowiem, po zawarciu przez wadze polskie iradzieckie umowy wojskowej, otrzymao na swe potrzeby, do koca grudnia 1941 r., wsumie okoo 65 mln rubli. Natomiast Ambasada, pomimo kolejnych monitw, otrzymaa tylko przyrzeczenie wydzielenie ztych sum na jej potrzeby 3 mln rubli, na co zkolei nie chcia si zgodzi ambasador S. Kot; zob.: S. Kot, Rozmowy..., s.77, 101, 109111.
46 45
261
tysku. Poza tym istniay punkty wCzymkencie, Ama-Acie, Taszkencie, Samarkandzie, Bucharze iFarab48. Wojsko prowadzio te samodzielne punkty cznikowe (wiadczce pomoc dla przejedajcych transportw) wKujbyszewie, Kinelu, Penzie, Gorkim, Czelabisku, Swierdowsku, Czkaowie iNowosybirsku49. Niestety, po przybyciu na tak stacj transportu ewakuacyjnego zpnocy, poza zabraniem cia zmarych iudzieleniem pomocy najciej chorym (zwaszcza zakanie) nie mona byo zrobi nic wicej. Na wszystko brakowao rodkw finansowych. Terenowi przedstawiciele Ambasady nie posiadali adnych funduszy, gdy nie zawarto jeszcze umowy pomidzy wadzami polskimi iZSRR wsprawie zacignicia poyczki na potrzeby ludnoci cywilnej. Nie byo te moliwoci wymiany napywajcej zzagranicy pomocy pieninej (funtw idolarw) ze wzgldu na sztucznie zawyany przez wadze radzieckie kurs rubla. Sprawa finansw wyjania si dopiero wstyczniu 1942 r., kiedy strona polska otrzymaa pierwsz rat ze stu milionw rubli, jakie premier W. Sikorski wytargowa na spotkaniu zJ. Stalinem wgrudniu 1941r. Poniewa starania oprzesiedlenia zesacw na tereny odogodniejszym klimacie nie powiody si50, przed Ambasad stano zadanie zorganizowania wjak najkrtszym czasie dostaw lekarstw, ywnoci iubra. Jak wynikao zprowadzonych przez ni zestawie, wynagrodzenie otrzymywane za prac wykonywan przez przecitn polsk rodzin, pokrywao zaledwie 4060% jej potrzeb finansowych. Reszt naleao niezwocznie dostarczy wformie pomocy. Ambasada staraa si te interweniowa u wadz republikaskich, obwodowych irejonowych, aby skierowano przynajmniej czci polskich zesacw do prac odpowiadajcych ich kwalifikacjom zawodowym. Niestety, okazao si to niewykonalne. Dlatego te, od samego pocztku, wadze polskie wLondynie rozwaay moliwo ewakuacji zZSRR rnych grup ludnoci (gwnie dzieci), ktrych pozostanie na miejscu mogo doprowadzi do ich biologicznego wyginicia. Plany te napotkay jednak na zdecydowany sprzeciw strony radzieckiej. Wprawdzie jak twierdziy wadze najwysze ZSRR mia on wynika std, e aliant, jakim by wwczas ZSRR, potrafi pomc izaopiekowa si obywatelami innego alianta, lecz wistocie chodzio tu raczej oto, aby mimo wszystko nie traci kolejnych rk do pracy (nawet jeli zesacy nie byli a tak wydajni, jak ludno miejscowa) oraz oto, by wiat nie zobaczy inie usysza ogehennie, jaka staa si udzia48 Nota Ambasady RP wKujbyszewie nr D. 725/41 z8 listopada 1941r. do Ministerstwa Spraw Zagranicznych wLondynie, HI AK, pudo 24, teczka 25, [s.] 1. 49 Piotr aro, Ludno polska wZwizku Radzieckim wczasie II wojny wiatowej, Warszawa 1990, s.167. 50 Strona radziecka wycofaa si zdanych wczeniej obietnic osiedlenia amnestionowanej ludnoci na ziemiach po deportowanych Niemcach nadwoaskich.
262
em tych ludzi, zwaszcza gdy radziecka propaganda szumnie gosia otym, jak to dobrze jest Polakom ijak wiele ju zrobi dla nich radziecki sojusznik. Mimo to, wadze polskie nie traciy nadziei na stopniowe wydostawanie zZSRR najbardziej tego potrzebujcych obywateli. Tymczasem wraportach nadsyanych do Londynu postulowano, by posikujc si funduszami Skarbu Pastwa oraz kredytami udzielanymi przez Wielk Brytani iUSA, przygotowa jak najszybciej: odzie, ze szczeglnym uwzgldnieniem rzeczy ocieplanych, ubra roboczych, bielizny iobuwia51 oraz wszelkie rodki do jej szycia ireperacji (igy, nici itp.) leki irodki higieny do zwalczania ognisk epidemii; ywno, ktrej zapasy wwyniku dziaa wojennych oraz masowej migracji gwatownie malay, potgujc grob godu52; wostatecznoci gotwk, ktra ze wzgldu na bardzo wysokie ceny na wolnym rynku, nie bya a tak wana, jak wszelkie dostawy materiaowe. Nadsyane zzagranicy fundusze, zpowodu bardzo niekorzystnego kursu rubla, mogy by traktowane jedynie jako drobne zapomogi, zwaszcza e miesiczny budet Ambasady wostatnim kwartale 1941r. wynosi zaledwie 300 tys. rubli53. Pomoc gotwkowa miaa sens wycznie gdyby nadsyane zzagranicy pienidze mogy zosta przeznaczone na nabycie produktw spoywczych po cenach pastwowych, kilka, anawet kilkunastokrotnie niszych ni czarnorynkowe. Zezwolenia takie wadze wydaway jednak bardzo niechtnie, co wicej, ich posiadanie nie gwarantowao otrzymania bynajmniej zamwionego towaru. Ogromn przeszkod wpierwszych miesicach dziaalnoci opiekuczej staa si decyzja wadz radzieckich oprzeniesieniu placwek dyplomatycznych oraz czci radzieckich urzdw centralnych zMoskwy do Kujbyszewa (dawniej iobecnie: Samara)54. Z niezrozumiaych powodw postanowiono wwczas, by Dzia Opieki uda si wkierunku Buzuuku, do miejsc formowania si polskiej armii55, tracc kolejne cenne tygodnie, tak potrzebne na ewentualne opanowanie chaosu migracji. Po przybyciu na miejsce okazao si, e brakuje pomieszcze do prowadzenia dziaalnoci biurowej, za wysyane do Kujbyszewa telegramy
Najwaniejsze byy ubrania dla dzieciach imodziey, ktra wcigu kilkunastu miesicy spdzonych na zesaniu wwikszoci wyrosa zrzeczy przywiezionych ze sob. 52 Podstawowymi produktami, ktre naleao zakupi iwyekspediowa do ZSRR, byy: tuszcze, cukier, mleko skondensowane, witaminy, konserwy misne ibuliony. Dopiero pniej winno si zdaniem Ambasady nadsya transporty zryem, kasz imk oraz herbat iczekolad (gwnie ze wzgldu na jej warto energetyczn). 53 Sprawozdanie Dziau Opieki Spoecznej Ambasady RP wZSRR za czas od 1/IX do 15/ XII..., [s.] 1314. 54 Ambasador Kot wraz zczci personelu opuci Moskw 15 padziernika 1941 r.; zob.: List do gen. Sikorskiego z15 padziernika 1941 r., S. Kot. Listy zRosji..., s.138. 55 List S. Kota do sztabu Armii Polskiej wZSRR wBuzuuku z11 padziernika 1941 r., S. Kot, Listy zRosji..., s.132.
51
263
dochodz na miejsce nawet po dziewiciu dniach. Sparaliowao to cakowicie prac. Na szczcie dla istniejcych ju wterenie pierwszych delegatur, niewielka cz personelu BOS dotara do Kujbyszewa ikosztem ogromnych wyrzecze ocalia to wszystko, co ju zrobiono. Nie bya jednak wstanie zdziaa nic wicej56. Normalna dziaalno BOS staa si moliwa dopiero pod koniec listopada 1941 r., kiedy wszyscy pracownicy wraz zdokumentacj dotarli ostatecznie do budynku Ambasady wKujbyszewie. Zesanie do Buzuuku miao te swoj pozytywn stron udao si nawiza cis iw miar owocn wspprac zdowdztwem armii, azwaszcza zjej przedstawicielami do spraw opieki nad ludnoci cywiln irodzinami wojskowych. Na wsplnych spotkaniach ustalono zakres dziaa poszczeglnych agend obu przedstawicielstw. Dotyczyy one zwaszcza ograniczenia przez wysannikw wojskowych dziaalnoci wycznie do celw rekrutacyjnych, zjednoczesn moliwoci powoywania oficerw ionierzy na mw zaufania, jednak wycznie za zgod iwiedz Ambasady, wokrgach dotychczas jeszcze nie obsadzonych. W celu jak najpeniejszej koordynacji dziaa, wyznaczono staego przedstawiciela Ambasady przy Sztabie Armii. Stanowisko to, jako pierwszy, obj Artur Hausner. Dziki przyjtym ustaleniom udao si zapobiec dublowaniu akcji opiekuczej, atake wyjani przypadki samowolnego dziaania wterenie, wimieniu Ambasady, przedstawicieli armii (do mianowania si delegatem wrandze konsula wcznie57), co pozwolio unikn niepotrzebnych zadranie zwadzami radzieckimi. Pobyt czci pracownikw BOS wBuzuuku zaowocowa take powoaniem pod kontrol wojska Centralnego Magazynu, wktrym miano gromadzi nadchodzc zzagranicy pomoc rzeczow. Na decyzj t wpyna zarwno obecno wojska, ktre mogo ochrania nadchodzce dary, jak icentralne pooenie, zwaszcza wchwili, gdy wkierunku formujcych si jednostek migroway dziesitki tysicy ludzi58. Na koniec przedstawiciele wojska przekazali referatom: rejestracji idokumentacji oraz poszukiwa tysice danych osobowych, ktre zdobyto od przybywajcych do miejsc formowania si jednostek byych zesacw iagiernikw. Pomimo ogranicze naoonych na przedstawicieli Armii Polskiej wZSRR wkwestii prowadzenia dziaalnoci opiekuczej, nie moemy nie docenia roli, jak wojsko odegrao wtej kwestii. W pierwszych miesicach po ogoszeniu
56 Sprawozdanie Dziau Opieki Spoecznej Ambasady RP wZSRR za czas od 1/IX do 15/XII..., [s.] 22. 57 Ibidem, [s.] 20; zob. te: List S. Kota do Sztabu Armii Polskiej wZSRR wBuzuuku z11 padziernika 1941 r., S. Kot, Listy zRosji..., s.133 oraz List S. Kota do Sztabu Armii Polskiej wZSRR wBuzuuku z25 padziernika 1941 r., ibidem, s.141. 58 Sprawozdanie Dziau Opieki Spoecznej Ambasady RP wZSRR za czas od 1/IX do 15/XII...., [s.] 2223.
264
amnestii wikszo ciarw zwizanych zudzielaniem pomocy spada na dowdztwo Armii Polskiej wZSRR oraz formujce si dywizje, gdy wojsko, jako pierwsze, otrzymao rodki finansowe. Bya to suma 65 mln rubli, ktr rzd radziecki przyzna wlistopadzie 1941 r., na mocy polsko-radzieckiej umowy wojskowej59. Niestety, nikt nie by wstanie sprosta temu zadaniu. rodki finansowe armi byy zbyt skromne, zwaszcza e naleao znich utrzyma izaopatrzy stale rosnce oddziay. Ludno cywilna karmiona wic bya ze skromnych, onierskich racji. Najcisza sytuacja panowaa wBuzuuku, przy Dowdztwie Armii, gdzie na ogln liczb 2 136 szeregowych ioficerw, pod bezporedni opiek wojska znajdowao si ponad 1 600 kobiet idzieci60. Z czasem podobne proporcje stay si udziaem wszystkich orodkw formowania armii. Aby ratowa matki, ony idzieci rodziny onierzy sucych wArmii Polskiej wZSRR stacjonujca wTockoje 6 Lwowska Dywizja Piechoty jako pierwsza powoaa Dywizyjny Fundusz Spoeczny, zktrego rodki przeznacza miano bezporednio na pomoc dla rodzin onierskich. Oficerowie ipodoficerowie opodatkowali si dobrowolnie, natomiast szeregowcy mogli samodzielnie wpaca okrelone sumy. Z zebranych wten sposb funduszy postanowiono wypaca miesicznie 150 rubli dla najbliszych, niepracujcych czonkw rodziny onierskiej oraz 50 rubli na kadego, kolejnego czonka rodziny (dotyczyo to zwaszcza dzieci). W sumie, do koca 1941r. wypacono 127 433 rubli sum, jak na skromne warunki dywizyjne, znaczn. Dodatkowo Dywizja ta otoczya opiek polski sierociniec wSemipaatysku. Za jedno zwaniejszych zada uznano te nieformaln opiek nad ca polsk ludnoci cywiln przebywajc na terenie obwodw: kustanajskiego, akmoliskiego, semipaatyskiego, wschodniokazachstaskiego ikaragandzkiego61. W podobny sposb wojsko polskie organizowao opiek winnych rejonach ZSRR. W Orodku Zapasowym Armii wTockoje, wcelu opieki nad modzie, powoano jedn zpierwszych Szk Junakw. Przy Dowdztwie Armii Polskiej wZSRR wBuzuuku, wtym samym celu zorganizowano obz junaczek62. Poniewa normalna dziaalno Ambasady ijej przedstawicieli wterenie moga si rozpoczc praktycznie dopiero wdrugiej poowie padziernika, wczeniej wsparcia dla zdezorientowanej ludnoci cywilnej udzielali gwnie polscy oficerowie, mogcy swobodnie podrowa po caym terenie ZSRR wcelu orPiotr aro, Kierunek Wschodni wstrategii wojskowo-politycznej gen. Wadysawa Sikorskiego 19401943, Warszawa 1988, s.115; zob. te: Z. S. Siemaszko, op. cit., s.183. 60 P. aro, Kierunek wschodni..., s.67. 61 Ibidem, s.75. 62 Tadeusz Bugaj, Dzieci polskie wZSRR iich repatriacja 19391952, Prace Karkonoskiego Towarzystwa Naukowego nr 25, Jelenia Gra 1982, tab. 2: Placwki dla dzieci omodziey zorganizowane wZSRR przez polskie wadze wojskowe wlatach 194142, s.36.
59
265
ganizowania isterowania poborem do armii polskiej. Due znaczenie mia te sam widok polskiego munduru. Na miejscowych wadzach polski oficer robi owiele wiksze wraenie, ni obdarty izabiedzony przedstawiciel miejscowych Polakw (nawet zlistami polecajcymi od Ambasadora RP), amnestionowany raptem kilka tygodni temu. Dlatego te, gdy tylko udao si we wrzeniu 1941r. uzyska od wadz radzieckich zgod na wysyanie wteren oficerw cznikowych, uczyniono to bezzwocznie. Wraz znimi wyjechali oficerowie rejestracyjni. Oddelegowano ich przede wszystkim do miast obwodowych na terenach, gdzie wedug posiadanych informacji przebywaa deportowana ludno polska. Jako jeden zpierwszych, zosta wysany do Semipaatyska por. A. Raginia. Drugiego, ktrym by rotmistrz Stanisaw Lickindorf, skierowano do Pawodaru63. Do ich podstawowych, iw zasadzie jedynych zada, naleao porednictwo wobec miejscowych wadz wkwestiach wyjazdu do armii amnestionowanych polskich obywateli oraz zaatwianie kartek na chleb osobom udajcym si wpodr do wojska lub bdcym ju wdrodze. Byo to niewiele, lecz wwczesnej sytuacji skierowanie do armii oraz kartka na chleb mogy oznacza uratowanie ycia. Kolejni oficerowie zostali oddelegowani do Czelabiska (ppk Adam Sikorski iJzef Serwas), Czkaowa (m.in. kpt. Kupiec oraz trzech innych oficerw, czterech podoficerw, lekarz dr Kaszubski, dwie sanitariuszki idelegat BOS Tadeusz Kiersnowski), Kirowa (kpt. Jzef Kutyba, kpr. Antoni Arciszuk) iArchangielska (kpt. Jzef Gruja). W 1942r. powstaa ostatnia tego typu placwka, wBuzuuku 64. Rwnoczenie z6 Lwowskiej Dywizji Piechoty wysano do Archangielska kpt. Wacawa Kwiatkowskiego. Mia on za zadanie koordynacj rozadunku nadchodzcego tam zaopatrzenia dla polskiej armii oraz pomocy materialnej dla polskiej ludnoci cywilnej65. W sumie, oficerowie cznikowi irejestracyjni zostali oddelegowani na pewno do nastpujcych miast: Gorkij, Kirow, Kotas, Joszkar-Oa, Czkaow, Czelabisk, Swierdowsk, Nowosybirsk, Barnau, Kustanaj, Pietropawowsk, Pawodar, Semipaatysk, Karaganda, Ama-Ata, Dambu, Kzy-Orda iCzekar66. Po powstaniu delegatur oraz sieci mw zaufania cz znich pozostaa na miejscu, ju jako cywilni pracownicy Ambasady bd Dziau Opieki Spoecznej. Byli to m.in.: J. Kutyba wKirowie, J. Gruja wArchangielsku, S. Lickindorf wPawodarze, por. A. Raginia wSemipaatysku iJ. Serwas wCzelabisku67. Niestety, nie wszyscy sprostali naoonym zadaniom. Z powodu bdw, wybujaej fantazji iniepotrzebnych obietnic, niektrzy zoficerw werbunkowych
Z. S. Siemaszko, op. cit. s.183. Jerzy Stypukowski, Droga do wojska, Londyn 1967, s.150 i157; zob. te: Ryszard Grabski ks., Gdyby nie opatrzno Boa, Pary 1985, s.33. 65 Z. S. Siemaszko, op. cit. s.183. 66 P. aro, Kierunek wschodni..., mapa: Ludno polska wZSRR (19411943), s.6465. 67 Z. S. Siemaszko, op. cit., s.187.
64 63
266
poderwali tysice ludzi do bezadnej wdrwki na poudnie. Przykadem tego jest pewien oficer, ktry wymyli sobie wSamarkandzie Szko Podchorych Piechoty, Artylerii, Wojsk Lotniczych iCzogw. W efekcie jego dziaalnoci setki osb porzuciy prac imieszkania, aby jecha do wojska, za po zorientowaniu si co to za szkoa wracay, tracc bezpowrotnie rodki do ycia. Wielu znich przybywao do delegatury wAma-Acie proszc ojakkolwiek zapomog, gdy na podr do wojska oddali ostatni koszul68. O jeszcze innych donosili delegaci, ktrzy przez ich uask fantazj mieli rnorodne zatargi zwadzami. Byli itacy, ktrzy rozpuszczali niestworzone wieci otym, i polskie wadze nakazay moliwie jak najwiksz koncentracj ludnoci na poudniu wcelu jej wykorzystania do formowania oddziaw wojskowych. W efekcie tysice ludzi wysiadajcych na stacjach uwaao si za autentyczne transporty wojskowe iw aden sposb nie chciao podejmowa jakiejkolwiek pracy69. Aby zapobiec tego typu wydarzeniom doszo do spotkania ambasadora S. Kota zgwnodowodzcym Armii Polskiej wZSRR gen. Wadysawem Andersem, na ktrym zostay ustalone kompetencje przedstawicieli Ambasady iwysanych wteren oficerw: cao wydawanych postanowie dotyczcych obywateli polskich miaa nalee odtd do kompetencji Ambasady. Jedynie dyrektywy, ktre odnosiy si wporedni sposb do spraw wojskowych, miay by wydawane po uzgodnieniu ze Sztabem; organizacja sieci placwek terenowych naleaa wycznie do Ambasady; dowdztwo miao wysya swych ludzi wteren jedynie wsprawach wojskowych. Wyjtek od tej reguy stanowiy punkty pomocy na wzach komunikacyjnych, ktre pozostay wrkach wojska; kwestie rodkw na pomoc iopiek spoeczn powinny wkadym przypadku przechodzi przez Ambasad; sprawa opieki nad rodzinami wojskowymi miaa podlega odpowiednim ustaleniom obu stron; rejestracja ludnoci miaa nalee wycznie do kompetencji Ambasady; oficerowie wysani wteren wcelu organizowania opieki nad ludnoci cywiln wsprawach niewojskowych mieli podlega Ambasadzie oraz jej delegatom70.
Sprawozdanie Dziau Opieki Spoecznej Ambasady RP wZSRR za czas od 1/IX do 15/XII..., [s.] 20. 69 Raport specjalnego wysannika Ambasady RP wKujbyszewie, Antoniego migrodzkiego..., s.4446. 70 List S. Kota do Szefa Sztabu Polskich Si Zbrojnych wBuzuuku z22 listopada 1941r. orozgraniczeniu zakresu dziaalnoci organw Wojska iAmbasady RP, S. Kot, Listy zRosji..., s.463465.
68
267
* * * Zanim jeszcze opuszczono Moskw, personel Dziau Opieki stara si zorganizowa spjn sie, ktra pozwoliaby na dotarcie do wszystkich skupisk zesaczych wcelu przekazywania im instrukcji ipolece oraz umoliwia ludnoci kontaktowanie si za jej porednictwem zAmbasad. Ta dwukierunkowa czno umoliwiaby zorganizowanie wydajnego systemu bezporedniego udzielania zapomg idarw, atake odpowiadania na tysice napywajcych zterenu listw itelegramw. Dotd bowiem nie istniaa praktycznie adna szansa na indywidualne odpowiedzi wkonkretnych sprawach. Dlatego te, zaraz po odrzuceniu przez stron radzieck idei utworzenia spoecznych komitetw opieki, przystpiono do opracowywania nowej, trzystopniowej struktury organizacyjnej. Pierwszy stopie miay stanowi Delegatury umieszczone wstolicach republik iobwodw znajwiksz liczb polskich obywateli. Drugi, mowie zaufania wstolicach rejonw, ktrzy koordynowaliby prac innych mw zaufania, wzgldnie wybranych przez zesacw ich penomocnikw, stanowicych wedug zaoe Ambasady trzeci, najniszy poziom systemu opieki. Dla wszystkich trzech grup opracowano specjalny regulamin zawierajcy zakres obowizkw ikompetencji71. Zgodnie ztymi zaoeniami ju wdrugiej poowie wrzenia 1941r. powoano pierwszych mw zaufania idelegatw. Odbywao si to najczciej drog telegraficzn. Do zada tych ludzi, poza penieniem funkcji cznikowych, naleaa jak najpeniejsza (w miar posiadanych uprawnie imoliwoci) opieka nad przebywajcymi na podlegym im obszarze obywatelami polskimi. Jako pierwsi, zostali mianowani: delegat Ambasady na obwd archangielski, Jzef Gruja; delegat Ambasady na Uzbeck iTadyck SRR, Jan Kwapiski; delegat Ambasady na Kraj Atajski iobwd nowosybirski, Wodzimierz Mattoszko; delegat Ambasady na obwd amaacki iKirgisk SRR, Kazimierz Wicek72. Ambasada poinformowaa otym A. Wyszyskiego na spotkaniu 20 wrzenia 1941 r., kiedy to omawiano spraw wysania wteren delegatw objazdowych, majcych usprawni organizowanie sieci opieki oraz ustali faktyczne potrzeby ludnoci73. Kwestie techniczne omwiono wczasie jednego zostatnich spotka polsko-radzieckiej komisji mieszanej. Przedstawiciele Ambasady uzyskali wwczas od strony radzieckiej zapewnienie, e miejscowym wadzom polecono uzna71 Sprawozdanie Dziau Opieki Spoecznej Ambasady RP wZSRR za czas od 1/IX do 15/XII..., [s.] 16. 72 R. Buczek, Dziaalno opiekucza..., s.81. 73 Rozmowa Ambasadora RP S. Kota zzastpc Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych Andrzejem J. Wyszyskim 20 wrzenia 1941 r., S. Kot, Rozmowy..., s.69.
268
nie mw zaufania (formalnie tak funkcj penili pierwsi delegaci) iudzielenie im wszelkiej pomocy74. Niestety, ju pierwsze tygodnie tworzenia tych struktur wykazay, e miejscowe wadze bd nie zostay powiadomione przez wadze centralne opowzitych ustaleniach, bd nie zamierzaj si do nich stosowa. Nie mona wykluczy itrzeciej moliwoci, e wadze wMoskwie, pomimo formalnej zgody na tworzenie sieci opiekuczej, mogy zaleci strukturom obwodowym irejonowym ciche hamowanie tego typu inicjatyw. Najprawdopodobniej jednak miejscowe wadze nie otrzymay, przynajmniej pocztkowo, adnych konkretnych zalece ido wszelkich poczyna Polakw, ktrzy nagle zgaszali si do nich wimieniu okrelonej grupy ludzi ido tego zdaniem wsppracy, odnosili si po prostu wrogo75. W Komi ASRR, gdy tylko nadszed, 26 wrzenia 1941 r., na nazwisko Tadeusza Grygiera telegram, informujcy omoliwoci mianowania go na stanowisko ma zaufania na obszar teje republiki, wadze baczniej zaczy si przyglda jego poczynaniom. W efekcie, zaraz po przedstawieniu przez niego wRKL Komi ASRR otrzymanych drog telegraficzn penomocnictw, zoyy do NKWD ASRR Komi donos informujcy, i cige dania Grygiera odnonie do stworzenia mu moliwoci dziaania wcharakterze oficjalnego penomocnika polskiej Ambasady s podejrzane iwymagaj uwanego sprawdzenia76. Na podstawie donosu polecono natychmiastowe sprawdzenie wiarygodnoci penomocnictw, za itak napite stosunki wzajemne pomidzy T. Grygierem amiejscow wadz, ulegy dalszemu pogorszeniu. Na szczcie, 28 listopada 1941r. nadeszy zKujbyszewa pisemne penomocnictwa, ktre zaegnay realn ju wwczas grob aresztowania77. Jednak odmwienie cilejszej wsppracy zNKWD spowodowao, e przez cay okres dziaalnoci spotykay go rne szykany od akcji zbierania podpisw ojego odwoanie przez rzekomo zdesperowanych polskich obywateli, a do zarzucania mu wsppracy zIII Rzesz zpowodu jego niemieckich korzeni78. Wadze radzieckie atakoway take wsppracownikw T. Grygiera zposzczeglnych rejonw, jasno dajc do zrozumienia, e wszelka ich dziaalno jest nielegalna, oni za s samozwacami, ktrych naley si szybko pozby79.
74 Sprawozdanie Dziau Opieki Spoecznej Ambasady RP wZSRR za czas od 1/IX do 15/XII..., [s.] 17. 75 Due znaczenie mia te stosunek do nowej sytuacji NKWD, bez ktrego zgody iakceptacji nie mogo si przecie nic odby. 76 Raport szczegowy zastpcy przewodniczcego RKL Komi ASRR I. Makarowa do zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych Komi ASRR W. Simakowa odziaalnoci polskiego obywatela T. Grygiera...., s.233b. 77 Sprawozdanie Delegata Ambasady RP na Republik Komi..., [s.] 1. 78 Ibidem, [s.] 2. 79 Ibidem, [s.] 3.
269
Nie pomagay nadsyane do LKSZ noty znazwiskami powoywanych przez Ambasad jej przedstawicieli. Nawet jeli stosowne dokumenty byy ju na miejscu, to itak od widzimisi miejscowych notabli zaleao, czy wsppraca ograniczy si do setek pism, czy te bdzie stanowi obustronn prb rozwizania choby kilku, najbardziej palcych problemw. Lepiej bywao jedynie wtedy, gdy dana osoba zyskiwaa sobie uznanie wrd najwyszych dygnitarzy, azwaszcza gdy otrzymywaa stosowny, zaopatrzony we wszelkie moliwe pieczcie, papier. Mile byy widziane take drobne upominki. W analogicznej sytuacji jesieni 1941r. znajdowaa si wikszo nowo mianowanych delegatw. W Taszkencie, miejscowe NKWD nie tylko nie chciao uzna faktu istnienia wmiecie polskiej placwki ocharakterze opiekuczym, ale wydao wrcz cakowity zakaz przyjmowania jakichkolwiek interesantw wwynajmowanych przez Delegatur pomieszczeniach. W efekcie wszelkie jej dziaania nosiy charakter nielegalny (ze wszystkimi tego konsekwencjami). Dopiero interwencja specjalnego wysannika Ambasady, A. migrodzkiego, spowodowaa formalne uznanie placwki ipracujcych wniej ludzi80. Podobnie byo wAszchabadzie. W Swierdowsku delegat Ambasady, W. Bruner, po odmwieniu wsppracy zNKWD zosta uznany za osob wmiecie niepodan izmuszony do natychmiastowego wyjazdu81. W Archangielsku, pomimo przybycia tam uzgodnionych zLKSZ przedstawicieli Ambasady wosobach delegata, Jzefa Gruji ijego zastpcy, Eugeniusza Kocupra, miejscowe wadze pod byle pretekstem staray si uniemoliwi obu jakkolwiek prac, traktujc placwk formalnie jako nieistniejc (pomimo zgody Moskwy) izgadzajc si jedynie na funkcjonowanie jej wcharakterze przedstawicielstwa transportowego dla odbioru nadchodzcych drog morsk darw. Dziao si tak wchwili, gdy na terenie obwodu przebywao kilka tysicy wycieczonych ponad rocznym zesaniem polskich obywateli82. Mimo wszystko Ambasada nie zaprzestaa mianowa, liczc si ze stale rosncymi potrzebami ludnoci oraz przymusem zorganizowania jak najsprawniejszej sieci opieki wcelu zagospodarowania majcych nadej lada dzie transportw zdarami. Ogromne znaczenie mia wtym wszystkim fakt, e czci delegatw imw zaufania udao si ju wwczas uoy zmiejscowymi wadzami na tyle dobre stosunki, i nie istniaa obawa zamknicia tych placwek. Tym samym mona byo przystpi do dalszych dziaa, azwaszcza do zakadania pierwszych domw dziecka, domw inwalidw, noclegowni istowek. Aby usprawni akcj konieczne byo powoanie wydajnego systemu, koordynujce80
Sprawozdanie Dziau Opieki Spoecznej Ambasady RP wZSRR za czas od 1/IX do 15/XII..., [s.] 19. 82 Ibidem, [s.] 20.
s.44.
Raport specjalnego wysannika Ambasady RP wKujbyszewie, Antoniego migrodzkiego...,
81
270
go wszystkie te dziaania. Naleao te ustali zasady podlegoci lokalnych mw zaufania osobom dziaajcym wmiastach rejonowych, atych przyszym delegatom wstolicach obwodw irepublik. Bardzo szybko wyczerpay si bowiem moliwoci techniczne Ambasady wkwestii bezporedniego kontaktu zjej przedstawicielami wterenie. Nie pomogo wysanie we wrzeniu ipadzierniku 1941r. pierwszych delegatw objazdowych, ktrzy mieli kontrolowa placwki ipomaga wrozwizywaniu najpilniejszych problemw. Idea delegatw objazdowych nie przyniosa oczekiwanych rezultatw take ze wzgldu na brak wwyjedajcych grupach (pomimo wczeniejszych uzgodnie ze stron radzieck) przedstawicieli NKWD. Z pracownikami NKWD wyjechali wteren jedynie prof. Marian Heitzman idr Romuald Szumski. Przebyli oni blisko 8 tys. km, objedajc skupiska polskie od Nowosybirska iOmska, przez Kraj Atajski iSemipaatysk do Ama-Aty iTaszkentu83. Kolejna delegacja wyruszya na tereny pnocnej icentralnej Rosji europejskiej. Wzili wniej udzia dr Otto Pehr iAndrzej Jenicz. W okresie od 10 listopada 1941r. do 30 stycznia 1942r. odwiedzili oni Komi ASRR oraz obwody: kirowski, archangielski, gorkowski, mootowski, swierdowski iczelabiski84. Dwie ostatnie grupy wysano do Kraju Krasnojarskiego iobwodu irkuckiego85. W poowie grudnia 1941 r., wpeni zorganizowana isprawnie dziaajca sie opiekucza Ambasady znajdowaa si wnastpujcych obwodach irejonach: obwd akmoliski, rejon kaliniski m zaufania Kazimierz Winiewski; obwd akmoliski m zaufania Urszula Muskus; Kraj Atajski delegat Ambasady Wodzimierz Mattoszko ijego zastpca Piotr Andrzejowski; obwd amaacki delegat Ambasady Kazimierz Wicek oraz jego zastpca Stanisaw Sikora; obwd archangielski delegat Ambasady Jzef Gruja oraz jego zastpca Eugeniusz Kocuper; obwd gorkowski m zaufania Bolesaw Gontarski; obwd irkucki, rejon ninoudyski m zaufania Antoni Pajk; Komi ASRR m zaufania Tadeusz Grygier; Komi ASRR, rejony lecki ipriuski m zaufania Andrzej Witos; obwd kirowski irejon nagorski m zaufania Jzef Kutyba; obwd pnocnokazachstaski, rejon krasnoarmiejski m zaufania Aleksander Distero; Marijska ASRR m zaufania Zbigniew Kasiski;
R. Buczek, Dziaalno opiekucza..., s 77. Sprawozdanie kocowe Delegatw Jenicza iPehra zpodry objazdowej od 10 listopada 1941r. do 30 stycznia 1942 r., HI AK, pudo 31, teczka 213. 85 R. Buczek, Dziaalno opiekucza..., s.77.
84 83
271
obwd tomski mowie zaufania Wadysaw Kuczewski iJzef Janus; obwd tomski, rejon asiski mowie zaufania Micha Rzadkiewicz iukasz Bednarski; obwd tomski, rejon zyrjaski m zaufania Abraham Waldman; obwd nowosybirski delegat Ambasady Julian Maliniak; obwd nowosybirski, rejon suzuski m zaufania Marian Bilik; obwd pawodarski, rejon bajanaulski m zaufania Leon Charowski; obwd poudniowokazachstaski, rejon imiasto Czymkent m zaufania Antoni Zaleski; obwd semipaatyski m zaufania Adolf Saraniecki ipor. A. Raginia; obwd semipaatyski, rejon akbuacki m zaufania Henryk Melcher; obwd semipaatyski, rejony gieorgijewka iarmiski m zaufania Promiracki; obwd semipaatyski, rejon urdarski m zaufania Wadysaw Jagieowicz; obwd semipaatyski, rejon kokpektycki m zaufania Stefania Procyk; obwd semipaatyski, rejon nowoszulbiski m zaufania Anna Sotnicka; obwd semipaatyski, rejon ajaguzski m zaufania Wincenty Samoowicz; obwd swierdowski, rejon krasnouralski mowie zaufania Jzef Raszka iHenryk Schreiber; obwd swierdowski, rejon rewdieski m zaufania Alfred Jaworowski; Uzbecka iTadycka SRR delegat Ambasady Jan Kwapiski ijego zastpca Kazimierz Kazimierczak; Turkmeska SRR delegat Ambasady Antoni migrodzki86. Lista ta nie jest kompletna, nie uwzgldnia bowiem mw zaufania oraz delegatw, ktrym uniemoliwiono wykonywanie pracy bd nie zgoszonych oficjalnie notami do LKSZ, atake oficerw cznikowych penicych czasowo te funkcje. W wielu rejonach imiejscowociach funkcje mw zaufania peniy osoby wybrane spord miejscowej ludnoci, zrnych wzgldw nie zaakceptowane przez Ambasad inie posiadajce jej penomocnictw. Do czasu mianowania nowych przedstawicieli sprawowali oni funkcje zblione do naoonych na oficjalnie mianowanych mw zaufania. Tereny, na ktrych dziaali zgoszeni LKSZ izatwierdzeni przeze przedstawiciele Ambasady, byy zamieszkane (jak wynikao zpolskich szacunkw) przez blisko poow amnestionowanej ludnoci. Stworzenie sieci wsppracownikw Ambasady umoliwio rozpoczcie akcji pomocy zarwno rzeczowej, jak ifiSprawozdanie Dziau Opieki Spoecznej Ambasady RP wZSRR za czas od 1/IX do 15/XII..., [s.] 1718; zob. te: Raport specjalnego wysannika Ambasady RP wKujbyszewie, Antoniego migrodzkiego..., s.44.
86
272
nansowej. Wadze radzieckie, pomimo monitw, stay nadal na stanowisku, i nie s wstanie subsydiowa dziaalnoci opiekuczej, zwaszcza e po amnestii ludno polska przestaa by obywatelami radzieckimi, azatem to na Ambasad spada obowizek dostarczenia jej pomocy87. Z kolei Ambasada twierdzia, e skoro wadze radzieckie si przywiozy na te tereny Polakw, powinny teraz partycypowa wkosztach ich utrzymania88. W efekcie czas pyn, ana pomoc nadal nie byo adnych rodkw. Sytuacji nie zmienia nawet propozycja A. Wyszyskiego z5 listopada 1941 r., aby wadze polskie zgodziy si przyj 3 mln rubli poyczki na potrzeby ludnoci, ktr miay spaci po wojnie. Kwot t, jako miesznie ma wstosunku do istniejcych potrzeb, ambasador S. Kot zdecydowanie odrzuci89. Tym samym, po raz kolejny, pozbawi si moliwoci dysponowania kwot wprawdzie niewielk, lecz chyba wwczesnej sytuacji realn. Czy bya to decyzja suszna zpunktu widzenia polskiej wielkiej polityki? Chyba nie. Tego typu gesty nie miay bowiem dla wadz radzieckich adnego znaczenia. Natomiast zpunktu widzenia powierzonego ambasadorowi zadania opieki nad ludnoci polsk wZSRR, postpowanie takie trudno usprawiedliwi. W sytuacji zupenego braku rodkw na pomoc dla gincych masowo polskich obywateli (zwaszcza dzieci oraz osb chorych istarych) naleao bra kady rubel, ktry udao si wydoby od wadz ZSRR. Moliwoci finansowe samej Ambasady byy wwczas jeszcze mniejsze, awarto nabywcz pienidzy obniay stale rosnce ceny. Mimo to, nawet jednorazowy zastrzyk kilkuset rubli mg wskrajnych sytuacjach uratowa ycie. Znajdujce si na koncie Ambasady rodki, pochodzce wwikszoci zkwot nadsyanych przez Londyn izamienianych na miejscu na ruble, byy rozdzielane konkretnym osobom irodzinom gwnie za porednictwem sieci delegatur imw zaufania. Inn form stanowiy zapomogi udzielane transportom zdajcym na poudnie na stacjach kolejowych, tu jednak pomoc wiadczyo gwnie polskie wojsko. Kolejnym sposobem byy przekazy telegraficzne. T drog wysyano (na podstawie nadchodzcych do Ambasady listw zprob owsparcie)
Rozmowa Ambasadora RP S. Kota zzastpc Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych Andrzejem J. Wyszyskim z5 listopada 1941 r., S. Kot, Rozmowy..., s.111. 88 Rozmowa Ambasadora RP S. Kota zzastpc Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych Andrzejem J. Wyszyskim z20 wrzenia 1941, ibidem, s.80. 89 Rozmowa Ambasadora RP S. Kota zzastpc Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych Andrzejem J. Wyszyskim z5 listopada..., s.109112. A. Wyszyski kwot t oferowa wzamian za odrzucon przez wadze radzieckie prob opoyczk na przesiedlanie ludnoci polskiej, zgoszon przez Kota wczasie rozmowy 20 wrzenia 1941r. (S. Kot, Rozmowy..., s.6869). Pokrzyowao to plany Ambasady RP wKujbyszewie, ktra ewentualne fundusze na przesiedlanie polskiej ludnoci cywilnej na poudnie ZSRR zamierzaa wpierwszej kolejnoci wykorzystywa na zapomogi dla najbardziej tego potrzebujcych zesacw.
87
273
zapomogi celowe. Udzielaa ich take, bezporednio, Ambasada RP wKujbyszewie. W okresie od 24 sierpnia do 27 listopada 1941r. cao kwot wydatkowanych na potrzeby ludnoci wyniosa zaledwie 1 246 tys. rubli, zczego 850 tys. rozesano do delegatw imw zaufania, a340 tys. rozdano wpostaci zapomg indywidualnych. W sumie 1 190 tys. rubli. Pozosta kwot stanowiy koszty utrzymania (do czasu zamknicia przez wadze radzieckie miasta) specjalnego punktu zbornego wKujbyszewie 42 tys. rubli oraz koszty przekazw pocztowych 14 tys. rubli90. Zakadajc, e najwysze zapomogi wynosiy wwczas okoo 500 rubli, otrzymamy wynik mwicy, e wsparcia finansowego udzielono zaledwie okoo 2 500 3 000 osb. Do koca roku kwota ta wzrosa zaledwie o45 tys. rubli91. Dodatkowo, na zakup ywnoci iartykuw przemysowych, wydatkowano okoo 117 tys. rubli, na pomoc lekarsk 5,8 tys., za na zakady opieki (sierocice idomy inwalidw) okoo 2,5 tys.92 Oglne wydatki Dziau Opieki Spoecznej wtym okresie wyniosy 1 527 291 rubli. Na sprawy personalne przeznaczono 1 081 765 rubli, na wydatki administracyjno-rzeczowe 188 576. Od sierpnia do grudnia 1941r. Ambasada RP wZSRR wydaa wic ogem 2 988 341 rubli 93. Prawie cao tych rodkw pochodzia zMinisterstwa Skarbu, ktre na potrzeby polskiej placwki wZSRR wyasygnowao do koca 1941r. ponad 100 tys. funtw94. Jednak itu wadze radzieckie zastrzegy sobie prawo wymiany funtw na ruble po korzystnym kursie dyplomatycznym (48 rubli za 1 funta), ograniczajc sum do wysokoci 500 tys. rubli miesicznie (czyli nieco ponad 10 tys. funtw)95.
90 Sprawozdanie Dziau Opieki Spoecznej Ambasady RP wZSRR za czas od 1/IX do 15/XII..., [s.] 15. 91 Sprawozdanie zdziaalnoci finansowej Ambasady RP wZSRR za okres od 7 sierpnia 1941r. do 12 maja 1943 r., Za. nr 1: Zestawienie wpyww iwydatkw budetowych Ambasady RP wZSRR wKujbyszewie za okres od 7 sierpnia 1941 do 12 maja 1943 r., HI AK, pudo 19, teczka 159, [s.] 33 92 Bilans zamknicia wdniu 31 grudnia 1941r. / otwarcia wdniu 1 stycznia 1942r. Ambasady RP wZSRR, AAN, Zesp Ambasada RP wKujbyszewie (dalej RP wKujbyszewie), sygn. 11. 93 Sprawozdanie zdziaalnoci finansowej Ambasady RP wZSRR za okres od 7 sierpnia 1941r. do 12 maja 1943 r., Za. nr 1..., [s.] 3033; Nota Memoriaowa Ambasady RP wZSRR z31 grudnia 1941 r., w: Bilans zamknicia wdniu 31 grudnia 1941r. / otwarcia wdniu 1 stycznia 1942r. Ambasady RP wZSRR... 94 Sprawozdanie zdziaalnoci finansowej Ambasady RP wZSRR za okres od 7 sierpnia 1941r. do 12 maja 1943 r., Za. nr 1..., [s.] 3033. 95 Zacznik do pisma Ambasady RP wZSRR do Ambasady RP wUSA z10 listopada 1941 r., S. Kot, Listy zRosji..., s.460.
274
Tablica 13 Bilans kasowy Ambasady RP wZSRR wokresie od sierpnia do grudnia 1941 r.

Wpywy z Min. Skarbu RP Sierpie 1 814 313 4 438 Wrzesie 853,88 4 450 Padziernik 098,68 4 476 Listopad 162,68 4 756 Grudzie 168,44 Razem 19 935 Rbl: 596,68 Miesice rodki obrotowe Ambasady 1 784 447,72 4 358 523,22 3 095 917,51 2 276 338,30 1 695 884,94 13 211 111,69 Wydatki budetowe Amb. 252 39,23 179 121 534 962,26 854 918 1 461 050,26 3 055 290,75 Wydatki Opieki Spoecznej 67 29,05 93 062 219 645,27 397 791 1 527 291,44 2 244 518,76 Wydatki inne 28 721 339 513 903 762,64 brak danych 806 988,98 2 078 985,62 Razem wydatki miesicznie 60 689,28 527 696 1 658 370,17 1 252 709 3 795 330,68
rdo: Bilans kasowy Ambasady RP wZSRR wokresie sierpie grudzie 1941 r., AAN, RP wKujbyszewie, sygn. 11.
Schemat 7 Ksztatowanie si wydatkw na opiek spoeczn wokresie od sierpnia do grudnia 1941 r.
1527291,44 Wydatki Opieki Spoecznej 397791 219645,27 93062 6729,05 1461050,26 Wydatki budetowe 854918 534962,26 179121 25239,23
grudzie listopad padziernik wrzesie sierpie
275
* * * 1,5 mln rubli nie jest to wynik imponujcy, zwaywszy na przecitne koszty utrzymania wtym okresie. Rniy si one wzalenoci od obwodu icharakteru pracy, jednak zasadniczo zaleay od jednego, podstawowego czynnika cen, wedug ktrych odbywa si zakup produktw. Przy nabywaniu ich po cenach pastwowych, awic staych, koszt utrzymania jednej osoby na poziomie racji, nieco tylko przekraczajcych godowe (zakadajc, jako posiek, dwa razy dziennie wodnist zup na odrobinie kaszy lub kawaku ziemniaka oraz 300 gram chleba) wynosi okoo 23 rubli96. Jednak szansa nabycia produktw po cenach urzdowych bya praktycznie adna. Najczciej wic koszty dziennego utrzymania jednej osoby naleao wylicza na podstawie cen rynkowych. Rniy si one wposzczeglnych rejonach ZSRR wsposb znaczny, zawsze byy jednak kilka, anawet kilkunastokrotnie wysze od cen urzdowych. Tym samym koszt wyywienia jednej osoby wzrasta dwu- anawet trzykrotnie. Dzienne zapotrzebowanie na pomoc finansow ze strony Ambasady, zapewniajce zakup godowych racji ywnoci, wynosio (liczc wszystkich obywateli polskich zwolnionych na mocy amnestii ipotrzebujcych pomocy) okoo ptora miliona rubli. Nawet, gdyby zaoy, e pracujcy otrzymywali jakiekolwiek wynagrodzenie, azapomg na zakup ywnoci powinno si udziela tylko osobom starym ichorym oraz dzieciom dziennie naleaoby wyda na nie co najmniej 400500 tys. rubli, awic 1/3 caego budetu Dziau Opieki Spoecznej na 1941 r. Nic wic dziwnego, e najwaniejszym zadaniem wadz polskich wLondynie stao si zorganizowanie, gwnie wUSA iWielkiej Brytanii, moliwie jak najszerszej akcji pomocy humanitarnej dla polskich zesacw wZSRR. Take ambasador S. Kot, tu po przybyciu do Moskwy, spotka si, 2 padziernika 1941 r., zprzedstawicielami Amerykaskiego Czerwonego Krzya (dalej ACK) Allenem Wardwellem iJamesem C. Nicholsonem. W czasie spotkania zapozna on Amerykanw zsytuacj amnestionowanej ludnoci polskiej, po czym zwrci si zprob ojak najszersz imoliwie jak najszybsz pomoc ywnociow, odzieow isanitarn. Przedstawiciele ACK zgodzili si zambasadorem, i jest ona niezbdna iobiecali, wramach oglnej dziaalnoci, przesya specjalnie na adres polskiej Ambasady wZSRR przesyki zpomoc humanitarn97. Aby dary mogy dotrze do adresata, Ambasada musiaa jednak otrzyma od wadz radzieckich zwolnienie tych przesyek zca wwozowego. W otrzymaniu stosownych dokumentw poredniczyli przedstawiciele ACK, dziki ktrym
Sprawozdanie Dziau Opieki Spoecznej Ambasady RP wZSRR za czas od 1/IX do 15/XII..., [s.] 15. 97 Rozmowa Ambasadora RP S. Kota zprzedstawicielami Amerykaskiego Czerwonego Krzya 2 padziernika 1941 r., Listy zRosji..., s.106109.
96
276
uzyskano wstpn zgod A. Wyszyskiego na dostarczania darw dla ludnoci polskiej za porednictwem ACK, anie miejscowych struktur Radzieckiego Czerwonego Krzya iPksiyca. Transport darw zportw wUSA do wyznaczonych portw wZSRR mia si odbywa cakowicie bezpatnie, gwnie na handlowych statkach radzieckich98. Przed opuszczeniem przez A. Wardwella ZSRR przedstawiciele Ambasady raz jeszcze przekazali mu wykaz najpilniejszych potrzeb ludnoci polskiej wZSRR. Stosowne kopie wysano take do polskiego MSZ wLondynie oraz poczt kuriersk do Ambasady RP wWaszyngtonie99. Na przybycie pierwszego transportu zdarami ACK trzeba byo jednak czeka a do kwietnia 1942 r. Starania ozdobycie pienidzy na zakup ywnoci, ubra ilekw rozpoczto jeszcze przed zawarciem umowy SikorskiMajski. O efektach moemy przeczyta wsprawozdaniach zcyklicznych spotka wMSZ wsprawie pomocy dla ludnoci polskiej wZSRR100. Na jednym znich, 25 sierpnia 1941 r., postanowiono, by pomoc dla Polakw znajdujcych si na poudniu ZSRR zorganizowa poprzez polski konsulat wBombaju. Miano tam zakupi za rodki otrzymane zMSZ (6 tys. funtw) produkty ywnociowe, odzie ileki, po czym dostarczy je drog ldow, za porednictwem specjalnej Misji Ratunkowej, do ZSRR, za wdrodze powrotnej zabra zZSRR kilkadziesit dzieci. W planach byo te zorganizowanie podobnych misji zSzanghaju (miano przywie za porednictwem Ambasady RP wTokio leki na sum 50 tys. dolarw), Palestyny, Persji iTurcji101. Po dokonaniu niezbdnych przygotowa, przystpiono do ich realizacji. Pod koniec 1941r. 57 skrzy zlekami zAmbasady RP wTokio dotaro ZSRR. W drodze by take, zakupiony przez rzd polski wChinach iwysany zSzanghaju, transport lekarstw, witamin iodziey na sum ponad 10 tys. dolarw102. Jako jeden zpierwszych pomoc do ZSRR wysa te Polski Komitet Centralny Pomocy Ofiarom Wojny wLondynie. Gromadzi on iekspediowa dary, ktre otrzymywa od osb chccych pomaga bezporednio swoim rodzinom lub znajomym znajdujcym si wZSRR. Niestety, wwyniku kopotw transportowych, dotary one do ZSRR dopiero na przeomie 1941/1942 r., az powodu odlegoci koszty transportu przekroczyy jego warto103. Dlatego te wadze
List S. Kota do gen. W. Sikorskiego z8 padziernika 1941 r., S. Kot, Listy zRosji..., s.120. List S. Kota do polskiego MSZ wLondynie z8 listopada 1941 r., ibidem, s.160. 100 AAN, MPiOS, sygn. 34. 101 Notatka zkonferencji wMSZ 25 sierpnia 1941r. wsprawie pomocy dla ludnoci polskiej wRosji Sowieckiej, AAN, MPiOS, sygn. 34, s.3036. 102 Nota Ambasady RP wZSRR do Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych wsprawie wiz wjazdowych do ZSRR dla grupy polskich obywateli celem zaopiekowania si lekami idarami otrzymanymi ze Stanw Zjednoczonych dla ludnoci polskiej przebywajcej wZwizku Radzieckim, Dokumenty imateriay..., t. VII, s.283284. 103 Zasadnicza trasa dla tego rodzaju przesyek biega drog morsk do Iranu, astamtd, przez Morze Kaspijskie, zportu wPahlawi do Krasnowodska, bd drog ldow zTeheranu do Aszchabadu.
99 98
277
polskie wLondynie, azwaszcza koordynator caej tej akcji MPiOS, staray si wcign wakcj pomocy dla ludnoci polskiej wZSRR jak najszersze krgi polonijne na wiecie, zwaszcza wUSA. Liczono take na wsparcie Kongresu USA oraz uruchomienie rodkw amerykaskich zLend-Lease Act. Jako pierwsza, na rozpaczliwy apel wadz polskich odpowiedziaa polonia amerykaska. Z posiadanych rodkw wyasygnowaa ona prawie natychmiast na pomoc doran kwot dwukrotnie wiksz od tej, ojak zwracay si wadze polskie 200 tys. dolarw104. Rozpocza te na masow skal zbirk odziey. Dramatyczny apel Rady Polonii Amerykaskiej oratowanie od mierci godowej braci naszych isistr nie pozosta bez echa105. Nie obeszo si bez oszczerstw iktni na ogromn skal, gdy kady chcia otrzyma palm pierwszestwa106. W zbieranie darw czynnie wczyy si take liczne wUSA rodowiska igminy ydowskie107. Wszystko to wymagao jednak czasu, aten dla zesacw upywa nieubaganie. Pomoc rzeczowa na szerok skal bya moliwa tak naprawd dopiero wiosn 1942 r., tak wic wnajtrudniejszym okresie wielkiej wdrwki na poudnie oraz zimy 1941/1942 r., wikszo Polakw zdana bya prawie wycznie na wasne siy. Pierwszy transport zdarami nadszed do portu Bakarica wArchangielsku 1 wrzenia 1941r. Zosta wyekspediowany przez MPiOS. Zawiera okoo 50 ton ywnoci. Poniewa wowym czasie Ambasada nie posiadaa jeszcze wArchangielsku swojego przedstawiciela, czeka do chwili przybycia tam drugiego sekretarza Ambasady J. Gruji, ktry mia za zadanie zorganizowa placwk transportow oraz pierwszy skad108. W tym samym czasie do Archangielska dotar specjalny oddzia wojskowy, ktry mia za zadanie przyjmowanie transportw ieskortowanie materiaw wysyanych na potrzeby armii. Brak specyfikacji ize opakowanie sprawiay, e towary przeznaczone na pomoc dla ludnoci cywilnej czsto byy kierowane do magazynw wojskowych. Dopiero wpoowie padziernika 1941r. sytuacja ustabilizowaa si na tyle, e wszystkie transporty (zarwno wojskowe, jak icywilne) kierowano do magazynw wBuzuuku iTockoje pod konwojem wojska icywilnych funkcjonariuszy109. Drugi transport zdarami przyby do Archangielska 11 padziernika 1941r. By to pierwszy konwj zpomoc (5 statkw). Dostarczono wwczas towary
Notatka zkonferencji wMSZ 25 sierpnia 1941r. wsprawie pomocy dla ludnoci polskiej wRosji Sowieckiej..., s.35. 105 Elbieta Wrbel, Janusz Wrbel, Rozproszeni po wiecie. Obozy iosiedla uchodcw polskich ze Zwizku Sowieckiego 19421950, Chicago 1992, s.26. 106 List Zofii Wojciechowskiej z27 grudnia 1941 r., AAN, MPiOS, sygn. 50, s.34. 107 Nota Ambasady RP wZSRR do Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych wsprawie wiz wjazdowych do ZSRR..., s.284. 108 Sprawozdanie Dziau Opieki Spoecznej Ambasady RP wZSRR na dzie 1 grudnia 1942r. sygn. 387/III/I/43, HI AK, 44/150, [s.] 33. 109 Ibidem.
104
278
wysane przez Polski Czerwony Krzy iMPiOS. Kolejne transporty nadeszy 31 padziernika, 21 listopada i15 grudnia 1941r. Dodatkowe dwa przyja iwysaa do magazynw wBuzuuku iTockoje polska misja wojskowa110. W sumie, jak wynika ze specyfikacji, do koca grudnia 1941r. Ambasada RP wZSRR otrzymaa 50 ton oraz 9 159 jednostek opakowa111 pomocy112. Bya to gwnie ywno (kawa, cukier, mleko, czekolada, konserwy misne, herbata, smalec, kakao), odzie (palta, koszule, spodnie, bielizna, ubrania dziecice, skarpety, swetry, czapki), obuwie (w tym skra na podeszwy isznurowada) oraz koce, pledy, igy, materiay wbelach, kodry, lekarstwa, materiay irodki medyczne, mydo (toaletowe, do prania idezynfekcyjne). Cz darw adresowanych na Ambasad, ktra znalaza si wmagazynach wojskowych, nigdy nie zostaa przekazana na potrzeby ludnoci cywilnej. Jak wynika zraportw, Intendentura Armii Polskiej wZSRR nie przekazaa do momentu opuszczenia przez wojsko polskie granic ZSRR co najmniej 800 workw cukru, 103 skrzy czekolady, 10 skrzy smalcu itp. Poniewa jednak wczeniej ze stanu armii ywiono wielu polskich zesacw, Ambasada odstpia od dochodzenia, co si stao ztymi produktami, tym bardziej e po ewakuacji polskich oddziaw wojskowych pozostae wmagazynach towary przekazano na potrzeby Dziau Opieki113. Dla darw nadchodzcych drog ldow na punkt przeadunkowy wyznaczono Aszchabad. Pierwszy transport zpomoc przyby tam wgrudniu 1941r. Byy to towary zakupione zfunduszy rzdowych wIndiach oraz pierwsze partie darw od organizacji spoecznych zNowej Zelandii. Cao dotara na samochodach ciarowych (w sumie 1 100 jednostek opakowa). Po posegregowaniu izabezpieczeniu (w czasie drogi wiele skrzy ulego uszkodzeniu) cao wysano do Samarkandy. Towary, ktre nadeszy zNowej Zelandii, skierowano bezporednio do delegatury wTaszkencie114. Do lipca 1942r. transporty zdarami nadeszy przez nastpujce porty iprzejcia graniczne: Wadywostok, Murmask, Aszchabad iKrasnowodzk oraz drog lotnicz, na trasie TeheranKujbyszew. 1. Port we Wadywostoku odbiera dary wysyane zSan Francisco przez Jewish Labour Comittee, zSzanghaju przez PCK oraz zVancouveru przez BunIbidem, [s.] 3435. W taki sposb oznaczano wwczas nadchodzce drog morsk dary. Byy to dowolne opakowania od skrzy ibeczek, po bele iworki. W przyszoci utrudnio to rozlicznie si placwek terenowych oraz magazynw zfaktycznie rozdysponowanej pomocy. W dalszej czci tekstu uywam tego okrelenia za dokumentami Dziau Opieki Ambasady RP wZSRR. 112 Sprawozdanie Dziau Opieki Spoecznej Ambasady RP wZSRR na dzie 1 grudnia..., [s.] 36. 113 Ibidem, [s.] 3839. 114 Ibidem, [s.] 3940.
111 110
279
dless Canada. Towary te wysyano do Nowosybirska, Aadanu Jakuckiego, Krasnojarska iSamarkandy115. 2. Port wMurmasku odbiera wikszo darw nadchodzcych drog morsk zUSA iWielkiej Brytanii. W sumie, do chwili jego zamknicia przez wadze radzieckie wlipcu 1942 r., przyjto 11 990 jednostek opakowa. Otrzymane towary wysyano do punktw rozdzielczych wBuzuuku, Nowosybirsku, AmaAcie, Jangi-Jul, Kirowie, Mamlutce iKujbyszewie116. 3. Port wArchangielsku przyj od 1 stycznia 1942r. do 30 wrzenia 1942r. 18 126 jednostek opakowa. Rozesa je do Komi ASRR, do obwodw: mootowskiego, woogodzkiego, kirowskiego iirkuckiego, do Kraju Krasnojarskiego, Jakuckiej ASRR oraz Okrgu Narymskiego117. 4. Punkt przeadunkowy wAszchabadzie otrzymywa transporty wysyane zTeheranu drog ldow przez MeszhedBadgiran oraz drog morsk, przez Krasnowodzk. Towary nadchodzce zTeheranu pochodziy zkilku rde: Syrii, Palestyny, Turcji, Egiptu, Dalekiego Wschodu iUSA. Byy to gwnie dary organizacji spoecznych oraz zakupy wadz polskich, dokonywane wIranie, Palestynie, Turcji, Indiach iUSA (w ramach Lease and Lend Bill). W sumie, nadeszo wten sposb do Aszchabadu 28 556 jednostek opakowa. Poniewa przez cay 1942r. peni on rol magazynu przeadunkowego, wikszo towarw kierowana bya nastpnie do innych magazynw, skadw przy Delegaturach oraz bezporednio do mw zaufania, zgodnie znadchodzc zKujbyszewa specyfikacj. Gwne kierunki ekspedycji darw to stacje kolejowe: Samarkanda, Jangi-Jul, Buchara, Czymkent, Dambu, Kirow, Semipaatysk, Stalinabad, Daa-Abad, Osz, Pawodar, Barnau, Krasnowodzk, Krasnojarsk, Aktiubisk, Pietropawowsk, Nowosybirsk, Akmolisk, Czelabisk, Kustanaj, Syktywkar, Frunze, Joszkar-Oa, Czkaow, Adan Jakucki, Kzy-Orda, Mendelejewo, Fergana, Tomsk, Omsk, Gieorgijewka, Tobolsk, Asino, Iszym, Mamlutka, Nukus, Ama-Ata, Sawgorod, Turkiestan, Nowe Jurty, Atbasar, Tajszet, Tuun, Kaskielen, Tagar, Suzun, ugowaja iMary118. 5. Drog lotnicz zTeheranu do Kujbyszewa przesyano gwnie lekarstwa, strzykawki iszczepionki. W sumie byo to 26 rnych jednostek opakowa119. Magazyn Centralny Ambasady RP wZSRR znajdowa si (do chwili ewakuacji Armii Polskiej) wBuzuuku. Rol magazynu peni niezadaszony plac, na ktrym nadchodzce towary leay na ziemi, pod grub warstw niegu. Jedynie lekarstwa byy przesyane bezporednio do specjalnego magazynu mieszczce115 116 117 118 119
Ibidem, [s.] 4142. Ibidem, [s.] 56. Ibidem, [s.] 58. Ibidem, [s.] 62. Ibidem.
280
go si przy budynku Ambasady wKujbyszewie. Z czasem, dodatkowe magazyny utworzono wArchangielsku, Kirowie, Nowosybirsku iAma-Acie120. Powstajcymi skadami oraz caym transportem darw zajmowa si specjalnie powoany wtym celu Referat Transportowy Dziau Opieki Spoecznej, na ktrego czele sta Andrzej Jenicz. Za skadowanie idystrybucj przesyek odpowiedzialny by Referat Towarowy. Ostatecznie, wstrukturze Dziau Opieki istnia jeden Referat Pomocy wNaturze iTransportw, odpowiedzialny za organizacj punktw granicznych iskadw przeadunkowych, rozdzia pomocy pomidzy mw zaufania, nadzr nad skadami oraz kontrol wstpn rozdziau pomocy. Pracoway wnim cztery osoby121. Warunki, wjakich przybyway dary dla Polakw wZSRR, byy bardzo cikie. Konwoje pyny bardzo czsto pod silnym ostrzaem. Wiele przesyek ju wchwili zaadunku byo le opakowanych, co powodowao znaczne straty wczasie podry. Zdarzay si te zalania towarw wod morsk wprzypadku uszkodze statku wczasie bombardowa. Znaczne partie ywnoci nadchodziy przeterminowane inadpsute. Samo przybycie do portu take nie rozwizywao sytuacji. Wysannicy Ambasady wArchangielsku tak opisywali przebieg rozadunku: [...] odbywa si wfatalnych warunkach. Wyadowywano jednoczenie ze wszystkich statkw bez przerwy po 24 godziny na dob, przyczem na kadym statku pracoway po 23 dwigi. W nocy wyadowywano bez wiate. Wyadunku dokonywali onierze sowieccy zupenie nie obeznajomieni ztego rodzaju prac. Tote byy liczne przypadki wrzucenia partii adunku do wody, wzgldnie niektrych skrzy, wzwizku zczym miay miejsce drobne kradziee, od ktrych mimo dogldania istaych dyurw trudno byo uchroni. W pierwszym rzdzie do wagonw adowano materia wojenny, przeznaczony dla sowieckiej armii, wpocztkach przeto nie mogo by mowy ootrzymaniu wagonw. Nawet pod nasz materia wojenny dostarczano wpierwszych dniach po 23 wagonw na dob. Trudnoci powiksza brak szczegowej specyfikacji idokadnego oznaczenia adunku oczem Ambasada donosia kilkakrotnie Ministerstwu wosobnych pismach. Niemniej powane trudnoci czekaj transport na linii kolejowej. Transporty przetrzymywane s po kilka dni na maych stacyjkach, anawet wpolu122. Brak dokadnych opisw towarw by od pocztku prawdziw pit achillesow caego procesu rozdziau pomocy. Wikszo nadchodzcych do Archangielska, anastpnie do Murmaska przesyek nie miaa adnych oznacze, ao specyfikacji
120 Sprawozdanie Referatu Transportowego Dziau Opieki Spoecznej Ambasady RP wKujbyszewie z27 marca 1942 r., AAN, MPiOS, sygn. 25. 121 Sprawozdanie Dziau Opieki Spoecznej Ambasady RP wZSRR na dzie 1 grudnia..., [s.] 6465. 122 Sprawozdanie Dziau Opieki Spoecznej Ambasady RP wZSRR za czas od 1/IX do 15/ XII..., [s] 14.
281
ich zawartoci nikt nawet nie marzy123. Poniewa odbir darw odbywa si pod nieustann presj, wypadki ich utraty lub wysania wniewiadomym kierunku nie naleay do rzadkoci. Na nabrzeu nie byo wyznaczonego dla potrzeb Ambasady adnego skadu zzadaszeniem. Nadchodzce towary przechowywano pod goym niebem, bd od razu adowano do wagonw, bez sprawdzania co to jest, wjakim jest stanie iczy faktycznie jest to wszystko, co wysano. Sprawdzenie tego ostatniego byo zzasady niemoliwe, poniewa wadze polskie wLondynie nie dostarczay Ambasadzie adnych informacji otym, co wysay, kiedy, ile, w jakim opakowaniu ijak oznaczone124. Kolejne bagalne monity Ambasady ijej referatw, aby ten stan rzeczy uleg zmianie, pozostaway najczciej bez echa125. * * * Do koca 1941 r., do Centralnego Magazynu Ambasady wBuzuuku nadeszy tylko dwie przesyki zdarami. Pierwsza, wysana zAnglii 12 sierpnia oraz druga, wysana 6 wrzenia. O trudnociach wtransporcie darw wiadczy fakt, i drugi ztransportw, ktry do Archangielska przyby 11 padziernika, do Buzuuku dotar dopiero 27 listopada126. Od chwili wyekspediowania go zAnglii miny wic ponad dwa miesice. Widzc tak sytuacj wadze polskie staray si kierowa poszczeglnymi transportami tak, aby nie docieray wcaoci do magazynu wBuzuuku, lecz ju wczasie jazdy na poudnie byy, cho czciowo, rozsyane do najwikszych skupisk ludnoci polskiej. Przy braku personelu, niespjnej sieci Delegatur oraz nikej liczby zatwierdzonych mw zaufania wterenie akcja ta skazana bya jednak na niepowodzenie. W efekcie rozdzia darw bardzo si komplikowa. Towary, ktre nadchodziy do magazynu naleao bowiem ponownie przeadowa ibardzo czsto wysa wpowrotn drog na pnoc. Czas otrzymania wyczekiwanej zniecierpliwoci pomocy wydua si wten sposb okolejne miesice. Na miejscu trzeba byo uzyska od wadz pozwolenie na rozadunek, znale miejsce na ich skadowanie, ustali list potrzeb, wyznaczy osoby odpowiedzialne za rozdzia ipowiadomi mw zaufania. Ci zkolei, musieli zdoby niezbdny transport iotrzyma zgod na podr, aby uda si do miejsca, gdzie znajdoway si dary, odebra je idowie do swojego posioka, tam za rozdzieli otrzyman odrobin rzeczy wrd masy potrzebujcych.
D. Bokowski, Dziaalno Ambasady RP wKujbyszewie oraz jej delegatur iplacwek mw zaufania wwietle raportw NIK Rzdu RP wLondynie, Studia zDziejw Rosji iEuropy rodkowo-Wschodniej 1997, t. XXXII, s.212. 124 Ibidem, s.213. 125 Ibidem. 126 Sprawozdanie Dziau Opieki Spoecznej Ambasady RP wZSRR za czas od 1/IX do 15/XII..., [s] 14.
123
282
Pierwsze dwa transporty, ktre dostarczono do Buzuuku, nie zostay zreszt rozdzielone wrd ludnoci. Byo tam tak niewiele rzeczy, i wikszo znich wykorzystaa sama Ambasada wKujbyszewie. O baaganie panujcym przy odbiorze iekspedycji darw najlepiej wiadczy specjalna przesyka wyekspediowana przez rzd JKM Wielkiej Brytanii wlistopadzie 1941 r., zawierajca doskonaej jakoci swetry, paszcze, palta, buty, bluzy, koszule itp. W sumie byo tego okoo 50 ton, owartoci przeszo 50 tys. funtw. Po przybyciu do Archangielska dar ten zosta rozadowany iwysany wkierunku Magazynu Centralnego wBuzuuku, jednak po drodze znikn. Poniewa ani wBuzuuku, ani wArchangielsku, nikt nie prowadzi adnej rejestracji nadchodzcych przesyek, nie wiadomo byo, kiedy dokadnie dary wysano dalej, jak tras iw jakich wagonach. Poszukiwania zguby trway do poowy 1942 r., kiedy niektre skrzynie odnalazy si wmagazynie wKujbyszewie. Faktycznych losw przesyki, ani tego, gdzie ikomu zostay rozdane ubrania, nie udao si pracownikom Ambasady nigdy ustali127. Samej Ambasadzie take nie byo atwo. Kolejne spotkania zprzedstawicielami radzieckich wadz nie przynosiy oczekiwanych rezultatw. Kwestia uznania mianowanych ju mw zaufania napotykaa cige przeszkody, to za uniemoliwiao planowanie jakiejkolwiek pomocy. Tysice listw, zbraku miejsca, czasu ipersonelu, oczekiwao miesicami na odpowied. Do tego dochodziy spory pomidzy ambasadorem S. Kotem awsppracownikami, oddelegowanymi do ZSRR zMPiOS. Kot nie mg si pogodzi zfaktem, i kada decyzja personalna dotyczca spraw opieki musi by konsultowana zMPiOS wLondynie. Uwaa taki stan rzeczy za niedopuszczalny, podobnie jak fakt przysyania mu zLondynu kolejnych, zupenie nieprzygotowanych do pracy wwarunkach radzieckich ludzi, tylko dlatego, e odbywao si to po linii mianowa partyjnych128. Nie sposb mu wtym miejscu odmwi racji. Koszty zwizane zprzysaniem ludzi, de facto nie nadajcych si do niczego, mona byo zpewnoci spoytkowa na wiele innych, znacznie lepszych sposobw. Niezdrowa atmosfera panujca pomidzy Ambasadorem apracownikami Dziau Opieki Spoecznej (gwnie zracji rnic politycznych) nie uatwiaa nikomu pracy, zwaszcza, kiedy kady nierozwany czyn oznacza kolejne ofiary wrd zesacw. Ogromne znaczenie dla przyszego istnienia systemu opieki oraz samej Ambasady miaa wizyta wZSRR premiera W. Sikorskiego. Na spotkaniu tym szczeglnie zaleao stronie polskiej, natomiast strona radziecka przynajmniej sprawiaa takie wraenie. Dlatego te ambasador S. Kot stara si okres poprzedzaTomaszewskiego z16 grudnia 1944r. do Ministerstwa Pracy iOpieki Spoecznej wLondynie (odpis III czci protokou kontroli Referatu Towarowego Dziau Opieki Spoecznej Ambasady RP wZSRR z4 lutego 1944 r.), AAN, MPiOS, sygn. 51, s.124125. 128 List S. Kota do Stanisawa Mikoajczyka, S. Kot, Listy zRosji..., s.136.
127 Raport Prezesa NIK T.
283
jcy przyjazd polskiego premiera wykorzysta jak najpeniej wcelu uzyskania od wadz radzieckich obietnic poprawy losw polskiej ludnoci. Kolejne spotkania przynosiy jednak tylko rozczarowania. Wadze radzieckie odmwiy zorganizowania dla Polakw przesiedle na tereny korzystniejsze pod wzgldem klimatycznym, nie zgodziy si te wyasygnowa specjalnych pienidzy na pomoc dla dzieci oraz osb niepracujcych, starych ichorych129. Nie udao si take, pomimo wczeniejszych licznych obietnic, uzyska spisw polskich obywateli, ktre pozwoliyby zorientowa si wich liczbie irozmieszczeniu na terenie ZSRR. Nadal nie wyjaniona pozostaa sprawa zwolnie Polakw zwizie iobozw. Pomimo licznych not niewiele si wtej kwestii zmienio. Take spotkanie S. Kota zJ. Stalinem, poza kilkoma miymi frazesami, nie pchno naprzd adnej ze spraw. Nadal nierozwizana pozostaa kwestia, gdzie ewentualnie przesiedla si maj polscy obywatele zterenw pnocnych Rosji Europejskiej, zwaszcza e klimat wwyznaczonym do takich osiedle (w miejsce Republiki Niemcw Nadwoaskich) Uzbekistanie jak ju bya mowa okaza si dla zesacw zabjczy130. Niepowodzeniem zakoczya si kolejna prba zdobycia rodkw finansowych na zapomogi iopiek131. W czasie spotkania ambasadora Kota na Kremlu upada take ostatecznie idea powoania do ycia polsko-radzieckich komisji mieszanych, ktrych zadaniem miao by objedanie wikszych skupisk polskich ipomoc wzaatwieniu najpilniejszych spraw132. Nie udao si, pomimo stara, przeforsowa szerszego zakresu praw dla delegatw, zblionego nieformalnie do uprawnie konsulw, zwaszcza wkwestii wydawania paszportw wmiejsce zawiadcze amnestyjnych, ktrych wano upywaa wnajbliszym czasie133. Sprawa uprawnie delegatw zmienia si nieco kilka dni pniej, kiedy wodpowiedzi na aide-mmoire z15 listopada 1941r. zoone przez S. Kota do LKSZ wkwestii uregulowania sytuacji ludnoci polskiej wZSRR, azwaszcza umoliwienia polskiemu poselstwu otwarcia przedstawicielstw ocharakterze konsularnym, niezbdnych do opieki nad polsk ludnoci cywiln izaopatrzenia jej wstosowne dokumenty134, wadze radzieckie (nie zgadzajc si wprawdzie nadal na otwarcie placwek ocharakterze konsularnym) zmieniy swoje stanowiRozmowa Ambasadora RP S. Kota zzastpc Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych Andrzejem J. Wyszyskim wNarkomindiele 2 listopada 1941 r., S. Kot, Rozmowy..., s.101 130 Rozmowa Ambasadora RP S. Kota zPrzewodniczcym Rady Komisarzy Ludowych ZSRR J. Stalinem 14 listopada 1941 r., ibidem, s.118129. 131 Rozmowa Ambasadora RP S. Kota zZastpc Przewodniczcego RKL ZSRR iLudowym Komisarzem Spraw Zagranicznych W. Mootowem 15 listopada 1941 r., ibidem, s.130137. 132 Ibidem, s.135. 133 Ibidem, s.136137. 134 Aide-mmoire Ambasady RP wZSRR z14 listopada 1941r. zoone Komisariatowi Ludowemu Spraw Zagranicznych wprzedmiocie uregulowania sytuacji ludnoci polskiej wZSRR, Dokumenty imateriay..., t. VII, s.274.
129
284
sko wodnonie delegatw, co do ktrych przestay wysuwa zastrzeenia. Zgodziy si te, aby osoby takie (jako penomocnicy Ambasady) uday si do miejscowoci zamieszkaych przez Polakw wcelu wydawania im paszportw oraz niesienia niezbdnej pomocy. Zakres obowizkw ipraw delegatw mia by ustalony przez LKSZ iAmbasad wcigu najbliszych dni135. W przekazanej wwczas na rce ambasadora S. Kota nocie LKSZ nie wyrazi jednak ponownie zgody na dalsze, masowe przesiedlanie Polakw do poudniowych rejonw ZSRR. Niemniej wadze zgadzay si na swobodne przejazdy pojedynczych osb irodzin na poudnie, zwaszcza gdy kieroway si one do obwodw: poudniowokazachstaskiego (czymkenckiego), dambulskiego isemipaatyskiego136. Wyraziy te zgod na wspprac wkwestii przewozu po terytorium ZSRR transportw zdarami ipomoc dla ludnoci polskiej. Wrd pracownikw Ambasady zawitaa ponownie nadzieja, e sprawy polskie przybior pomylny obrt. Take uzyskanie zgody na zwolnienie od opat celnych itaryf ulgowych na przewz przesyek nadchodzcych zzagranicy137 wydaway si potwierdza te oczekiwania. Wraz zprzyjazdem do ZSRR premiera W. Sikorskiego rozpocz si nieoczekiwanie bardzo powany kryzys wkwestii mniejszoci narodowych. Zarwno ojego znaczeniu, jak ipodjtych wwczas przez wadze radzieckie decyzjach, polska Ambasada miaa si przekona dopiero za kilka miesicy, natomiast wadze RP wLondynie wdrugiej poowie 1943r. Nota zgrudnia 1941r. bya pierwsz powan przymiark J. Stalina do podwaenia praw II RP do ziem zagarnitych przez ZSRR po 17 wrzenia 1939r. Brak mniejszoci narodowych pod opiek Ambasady oznacza brak powodw do wystpowania przez wadze polskie na wychodstwie wkwestii przyczonych do ZSRR na drodze wolnego gosowania ziem wschodnich II RP. To ten wtek, anie kilkadziesit tysicy Ukraicw iBiaorusinw, miao dla wadz radzieckich podstawowe znaczenie strategiczne. Kwestia ydowska, ktra wwczas wypyna, bya spraw uboczn izapewne maskujc to, co najwaniejsze. Jak bowiem inaczej wytumaczy fakt, e w1946 r., kiedy sprawa granic bya ju przesdzona, uznawani za obywateli radzieckich polscy ydzi nagle masowo otrzymali prawo wyjazdu zZSRR bo przecie nie osam powrt do Polski tu chodzio. Tak wic wydarzenia zokresu pobytu premiera Sikorskiego wZSRR byy pocztkiem tego, co stao si rok
Rozmowa Ambasadora RP S. Kota zzastpc Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych A. Wyszyskim wdniu 19 listopada 1941 r., S. Kot, Rozmowy..., s.140. 136 Aide-mmoire Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych dorczone Ambasadzie RP wZSRR wsprawie polepszenia sytuacji obywateli polskich wZSRR z19 listopada 1941 r., Dokumenty imateriay..., t. VII, s.276. 137 Nota Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych do Ambasady RP wZSRR wsprawie zwolnienia od opat celnych iulgowych taryf przewozu przesyek dla ludnoci polskiej wZSRR, Dokumenty imateriay..., t. VII, s.284.
135
285
pniej, kiedy Stalin, jako jeden zgwnych graczy na arenie II wojny wiatowej, przez nikogo nie zagroony, rozdawa karty. Spraw z1 grudnia 1941r. zapocztkowaa nota Ambasady z10 listopada 1941 r., wktrej zaprotestowano wobec zarzdzenia wydanego wAma-Acie przez komisarza wojennego Kazachstanu, gen. Aleksandra Szczerbakowa, aby wszystkich polskich obywateli wysiedlonych przez wadze radzieckie zterenw Rzeczypospolitej, aposiadajcych wpapierach wpisan narodowo ukraisk, biaorusk lub ydowsk, kierowa niezwocznie do Armii Czerwonej. W wyniku interwencji wadz polskich okazao si, e jest to decyzja wadz centralnych, nakazujca traktowa wten sposb wszystkich obywateli RP narodowoci niepolskiej. Jednoczenie wyszo na jaw, e do centrw formowania si polskich oddziaw wojskowych mog odtd by kierowani wycznie obywatele polscy narodowoci polskiej. Stanowio to zdaniem Ambasady jawne pogwacenie zawartych wsierpniu 1941r. polsko-radzieckich umw138. Odpowied radziecka, ktra nadesza tu po przybyciu do ZSRR premiera Sikorskiego (co byo najprawdopodobniej dziaaniem nieprzypadkowym), pozbawiaa stron polsk jakichkolwiek zudze, co do sposobu interpretacji umowy zsierpnia 1941r. Wadze radzieckie zawiadomiy wniej, i [...] zdniem 29 listopada 1939r. wszyscy obywatele zachodnich obwodw Ukraiskiej iBiaoruskiej SRR znajdujcy si na terenach ww. obwodw wdniu 12 listopada 1939 r., nabyli, zgodnie zustaw O obywatelstwie Zwizku Socjalistycznych Republik Radzieckich z19 sierpnia 1938 r., obywatelstwo ZSRR. Gotowo uznania przez rzd radziecki za obywateli polskich osb polskiej narodowoci, ktre zamieszkiway do 12 listopada 1939r. na wyej wymienionym terytorium, wiadczy odobrej woli iustpliwoci rzdu radzieckiego, jednak waden sposb nie moe suy jako podstawa dla analogicznego przyznania polskiego obywatelstwa osobom innych narodowoci, szczeglnie wprzypadku narodowoci ukraiskiej, biaoruskiej iydowskiej. Jest to wynikiem faktu, i zagadnienie granic pomidzy ZSRR iPolsk nie zostao uzgodnione ipodlega rozpatrzeniu wprzyszoci139. Jednoczenie, jakby dla podkrelenia tych decyzji, wdniu uroczystego spotkania na Kremlu, 4 grudnia 1941 r., NKWD porwao iaresztowao dwch czoowych, przedwojennych polskich dziaaczy syjonistycznych, przywdcw Bundu, radnych Warszawy: Wiesawa Altera iHenryka Erlicha. Byli oni wtym czaNota Ambasady RP wZSRR do Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych z10 listopada 1941r. wsprawie rekrutacji do Armii Czerwonej mieszkacw Ukrainy Zachodniej iBiaorusi Zachodniej, Dokumenty imateriay..., t. VII, s.270. 139 Nota Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych do Ambasady RP wZSRR z1 grudnia 1941r. wyjaniajca zasady ukadw polsko-radzieckich z30 lipca i14 sierpnia 1941r. wzwizku zpoborem do Armii Czerwonej obywateli radzieckich mieszkacw Zachodniej Ukrainy iZachodniej Biaorusi, Dokumenty imateriay..., t. VII, s.286.
138
286
sie pracownikami polskiej Ambasady. Obu, pomimo licznych interwencji, oskarono owspprac zNiemcami, skazano na mier irozstrzelano140. Strona polska odpowiedziaa na powysze owiadczenie jeszcze wtrakcie pobytu wZSRR premiera W. Sikorskiego, 9 grudnia 1941r. W przesanej do LKSZ nocie poinformowaa, i wprawie polskim nie ma zrnicowania praw obywateli ze wzgldu na narodowo. Ani wprawie radzieckim, ani wpodpisanych 30 lipca i14 sierpnia umowach nie ma te nigdzie wprowadzonego pojcia narodowoci, ktre rnicowaoby status polskich obywateli wZSRR. W zwizku ztym strona polska absolutnie nie widzi moliwoci zgody na jakiekolwiek powoywanie do Armii Czerwonej polskich obywateli narodowoci ukraiskiej, biaoruskiej iydowskiej. Poniewa fakt posiadania lub nie polskiego obywatelstwa reguluje stosowna ustawa, Ambasada nie moe przyj do wiadomoci zawartego wnocie z1 grudnia uzasadnienia, tym bardziej i zajcie terytorium Polski nastpio na drodze zbrojnej. Podwaono take prawo do obowizywania radzieckiej ustawy oobywatelstwie na terytorium zbrojnie okupowanym od poowy wrzenia 1939r. do koca czerwca 1941 r., jako sprzeczne zpostanowieniami IV Konwencji Haskiej z1907r. W kocowej czci noty odrzucono wcaoci, jako stwierdzenie sprzeczne same wsobie, punkt dotyczcy braku ustale granicznych pomidzy Polsk iZSRR141. Wizyta premiera Sikorskiego (30 listopada 15 grudnia 1941 r.) poza uzyskaniem od wadz radzieckich obietnicy stumilionowej poyczki na potrzeby Ambasady142, nie przyniosa Polakom wZSRR adnych znaczcych korzyci. To co byo najwaniejsze, aby mc rozpoczc organizowanie penej opieki delegatury imowie zaufania zostao uregulowane ju wczeniej. Wrd ustale dotyczcych spraw polskich zesacw na uwag zasuguje postulowana od dawna przez Ambasad kwestia przeniesienia ich do rejonw olepszych warunkach klimatycznych. W trakcie spotkania, na prob premiera W. Sikorskiego, J. Stalin zaproponowa jako takie miejsca m.in. dolin Fergany wUzbekistanie, anastpnie (zgaszane ju wczeniej przez LKSZ) poudniowe rejony obwodu semipaatyskiego. Na miejsce przyszych osiedle proponowa take okolice Taszkentu iAma-Aty oraz cay poudniowy Kazachstan. Strona polska postulowaa natomiast dla ludnoci przebywajcej jeszcze na Dalekim Wschodzie okolice Barnauu iNowosybirska. Pojawi si te problem rozlokowania zesacw zobwodu archangielskiego oraz Komi ASRR. Ostatecznie zgodzono si (przyNajnowsza historia polityczna Polski 18641945, Tom trzeci (Cz druga tomu drugiego): Okres 19391945, Londyn 1960, s.210. 141 Nota Ambasady RP wKujbyszewie do LKSZ ZSRR z9 grudnia 1941r. zawierajca odpowied na not LKSZ ZSRR z1 grudnia 1941r. dotyczc narzucenia polskim obywatelom narodowoci niepolskiej obywatelstwa radzieckiego, S. Kot, Listy zRosji..., s.473474. 142 Rozmowa premiera gen. W. Sikorskiego zprezesem Rady Komisarzy Ludowych ZSRR J. Stalinem odbyta na Kremlu 3 grudnia 1941 r., S. Kot, Rozmowy..., s.159.
140 Wadysaw Pobg-Malinowski,
287
chylajc do propozycji Stalina) na poudniowe rejony Kazachstanu143. Byo to, jak si wszystkim wwczas wydawao, znaczne osignicie, stanowice nadziej dla tysicy Polakw spdzajcych kolejn zim wzych warunkach klimatycznych pnocy. Niestety, omawiajc kwestie przyszego rozmieszczenia tych ludzi, nie rozstrzygnito jednoznacznie sprawy najwaniejszej, jak bya organizacja przesiedle oraz potrzebny do tego transport. Ustalenia takie, niewtpliwie nie mogy by podejmowane na tak wysokim szczeblu, jednak po opuszczeniu ZSRR przez Sikorskiego wadze radzieckie do kremlowskich ustale nigdy ju nie powrciy. Zakoczenie wizyty ipodpisanie wsplnej deklaracji, pomimo chmur, jakie wzwizku znot LKSZ ZSRR z1 grudnia 1941r. pojawiy si na horyzoncie, wydawao si rozpoczyna nowy okres wzajemnej wsppracy polskoradzieckiej.
Okres drugi (grudzie 1941 r. czerwiec 1942 r.) Od tej chwili, a do przeomu marca/kwietnia 1942r. sprawy polskie wydaway si i jak najkorzystniejsz drog. Wadze radzieckie ostentacyjnie wrcz podkrelay na kadym kroku gbok wol wsppracy zpolsk Ambasad. Delegaci uzyskali znaczce uprawnienia, za miejscowe czynniki decyzyjne otrzymay zcentrali polecenie jak najcilejszej wsppracy izapewnienia daleko idcej pomocy. Przedstawiciele Ambasady byli przyjmowani zduymi wzgldami, awiele spraw poprzednio niemoliwych do zaatwienia teraz rozstrzygano od rki. Wraz zszybkim rozwojem sieci mw zaufania rozwijay si prnie liczne placwki opiekucze (domy dziecka, sierocice, domy inwalidw), szpitale, stowki, polskie szkoy iprzedszkola. W celu szybkiego rozprowadzenia nadchodzcych zzagranicy coraz szerszym strumieniem darw, strona radziecka udzielia Ambasadzie znacznej pomocy wpostaci wagonw ipomieszcze magazynowych. Na prob S. Kota Polacy zostali zwolnieni zobowizku pracy wczasie wit Boego Narodzenia iWielkanocy. Przeniesiono na poudnie wojsko izwikszono ilo racji ywnociowych, co nie pozostao bez wpywu na pomoc wiadczon przez onierzy koczujcej wok obozw ludnoci. Spotkania pomidzy przedstawicielami Ambasady aLKSZ odbyway si znacznie czciej ibyy coraz bardziej owocne. Idylla trwa do 24 marca 1942 r., gdy nieoczekiwanie dla strony polskiej rozpocz si, trwajcy do koca maja 1942 r., bojkot Ambasady. W czerwcu 1942 r., kiedy wydawao si, e sytuacja powraca do normy, wadze radzieckie nakazay natychmiastow inieodwoaln likwidacj Delegatur. Spowodowao to cakowi143
Ibidem.
288
te rozbicie sprawnie dziaajcej ju sieci opieki. Skoczy si wten sposb swoisty zoty okres wdziejach Ambasady iwzajemnych, radziecko-polskich stosunkw. Opuszczenie ZSRR przez polsk armi byo tego momentem przeomowym. Tu po zakoczeniu wizyty premiera W. Sikorskiego, korzystajc zpolepszajcych si stosunkw, wadze polskie zoyy wLKSZ not zprob orozpatrzenie moliwoci wysania drog ldow do Indii 500 polskich sierot, na ktrych przyjcie wyrazi zgod tamtejszy rzd oraz ozezwolenie dziaajcym wterenie delegatom na organizowanie domw dziecka, sierocicw, ochronek, przedszkoli irnego rodzaju wietlic. Miay one zapewni, wjak najkrtszym czasie, pomoc dla dzieci pozbawionych rodzicw oraz takich, ktrych rodzice zrnych powodw nie byli zdolni do pracy, aco za tym idzie do ich utrzymania144. Stosowna zgoda wpyna do Ambasady 24 grudnia 1941 r.145 23 grudnia 1941r. zostaa sfinalizowana ostatecznie sprawa Delegatur imw zaufania. Podpisane, zgodnie zwczeniejszymi ustaleniami, porozumienie odziaalnoci przedstawicieli Ambasady RP wZSRR, szczegowo regulowao zakres ich praw iobowizkw. Na mocy podpisanej umowy ustalono co nastpuje: Delegatury s organami wykonawczymi Ambasady RP wZSRR; umieszcza si je wstolicach republik iobwodw, wktrych istniej najwiksze skupiska obywateli polskich; wadze radzieckie zgodnie zzawartym 30 lipca 1941r. ukadem udziel tym placwkom daleko idcej pomocy; rola delegatw jest czasowa, za ich dziaalno trwa wycznie do chwili ewentualnej likwidacji skupisk Polakw na danym obszarze, wzgldnie wypenienia naoonych na delegatw zada146. Postanowienia ozakresie dziaalnoci delegatw reguloway take szczegowo ich obowizki oraz sposb wsppracy zorganami radzieckimi. Do podstawowych zada Delegatur naleao: informowanie Ambasady opotrzebach obywateli polskich; rejestracja obywateli polskich wdanym okrgu oraz pena ewidencja ich ruchu ze szczeglnym uwzgldnieniem zdolnoci do suby wojskowej oraz pracy (zwaszcza wkwestii posiadanych przez nich kwalifikacji zawodowych);
144 Nota Ambasady RP wZSRR do Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych wsprawie utworzenia polskich domw dziecka oraz ewakuacji grupy polskich dzieci do Indii z15 grudnia 1941 r., Dokumenty imateriay..., t. VII, s.296297. 145 Nota Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych do Ambasady RP wZSRR wyraajca zgod rzdu radzieckiego na utworzenia domw dziecka iprzedszkoli dla dzieci polskich wZSRR oraz na wysanie 500 polskich dzieci do Indii. Kujbyszew, 24 grudnia 1941 r., ibidem, s.303. 146 Postanowienia ozakresie dziaalnoci przedstawicieli Ambasady RP wZSRR. Kujbyszew, 23 grudnia 1941 r., ibidem, s.178179.
289
poszukiwanie zaginionych czonkw rodzin; wsppraca zmiejscowymi organami wadzy wzakresie kierowania Polakw do odpowiednich prac, zgodnie zradzieckim ustawodawstwem; opieka nad osobami niezdolnymi do pracy poczona zrozdawnictwem wrd nich pomocy materialnej ipieninej; zaopatrzenie polskich obywateli wniezbdne dokumenty, azwaszcza wpolskie paszporty; przyjmowanie, magazynowanie iprowadzenie rozdziau napywajcej zzagranicy pomocy humanitarnej; poszukiwanie iprzedstawianie do zatwierdzenia Ambasadzie kandydatw na mw zaufania, apo ich mianowaniu sprawowanie nad nimi bezporedniego nadzoru147. W okrgach zniewielk liczb polskich obywateli, wktrych powstanie Delegatur byo niecelowe, funkcj t mieli peni wyznaczeni przez Ambasad delegaci objazdowi. Wszystkich delegatw iich zastpcw mianowa osobicie Ambasador RP wZSRR, po czym bezzwocznie naleao ich nazwiska notyfikowa LKSZ. Po potwierdzeniu przyjcia danej osoby jako delegata, LKSZ zawiadamia ocharakterze izakresie jej dziaalnoci wadze republikaskie, obwodowe irejonowe, co byo jednoznaczne zprawem do rozpoczcia realizowania na danym obszarze naoonych przez Ambasad, awynikajcych zpostanowie, zada opiekuczych. Mianowani delegaci byli zobowizani do cisej wsppracy zmiejscowymi obwodowymi irejonowymi komitetami wykonawczymi, przedstawicielami LKSZ oraz NKWD. Z tymi organami byli zobowizani take ustala wszystkie niezbdne kwestie zwizane zuregulowaniem sytuacji ludnoci polskiej. 27 grudnia 1941r. zostay wybrane ostatecznie rejony imiasta, do ktrych mieli zosta rozesani przyszli delegaci. Cz znich bya ju wtedy wterenie, nadal jednak brakowao zgody strony radzieckiej na ich dziaanie. 31 grudnia 1941r. zostaa podpisana ustalona wczasie spotkania premiera W. Sikorskiego zJ. Stalinem na Kremlu umowa opoyczce 100 mln rubli na pomoc polskim obywatelom wZSRR148. Przyznana przez wadze radzieckie kwota miaa by wypacana partiami, po 10 mln rubli. Jedynie pierwsza przelana rata wyniosa 20 mln. Spata poyczki miaa si rozpocz 5 lat po zakoczeniu wojny itrwa nastpne 10 lat. Nowy, 1942r. zapowiada si wtym momencie bardzo obiecujco. 8 stycznia 1942 r., zgodnie zwczeniejszymi ustaleniami, wadze radzieckie przedstawiy stronie polskiej ostateczny plan rozmieszczenia Delegatur:
Ibidem. Porozumienie wsprawie poyczki udzielonej przez rzd ZSRR rzdowi RP na cele pomocy pieninej obywatelom polskim na terytorium ZSRR. Kujbyszew, 31 grudnia 1941 r., ibidem, s.304.
148 147
290
dla obwodw: archangielskiego iwoogodzkiego Archangielsk; dla obwodw: kirowskiego, mootowskiego, gorkowskiego iMarijskiej ASRR Kirow; dla obwodw: czkaowskiego iaktiubiskiego oraz Baszkirskiej ASRR Czkaow; dla obwodu saratowskiego Saratow dla Komi ASRR Syktywkar; dla obwodw: swierdowskiego iczelabiskiego Czelabisk; dla obwodu kustanajskiego Kustanaj; dla obwodu nowosybirskiego iKraju Atajskiego Barnau; dla obwodu pawodarskiego Pawodar; dla obwodu irkuckiego iKraju Krasnojarskiego Krasnojarsk; dla Jakuckiej ASRR Adan Jakucki; dla obwodw: pnocnokazachstaskiego iomskiego Pietropawowsk; dla obwodw: akmoliskiego ikaragandyjskiego Akmolisk; dla obwodw: poudniowokazachstaskiego ikzyordyskiego Czymkent; dla obwodu dambulskiego Dambu; dla obwodu semipaatyskiego Semipaatysk; dla Wadywostoku iBuchty Nachodka Wadywostok; dla obwodu amaackiego iKirgiskiej SRR Ama-Ata; dla Uzbeckiej iTadyckiej SRR Samarkanda; dla Turkmeskiej SRR Aszchabad149. 9 stycznia 1942 r., wodpowiedzi na not LKSZ z8 stycznia Ambasada przesaa nazwiska pierwszych 16 delegatw. Byli to: Archangielsk Jzef Gruja, II sekretarz Ambasady; Kirow Andrzej Jenicz, powoany jednak na szefa Referatu Transportowego Dziau Opieki Spoecznej; Czkaow Zdzisaw erebecki, b. dyrektor gimnazjum zWilna; Syktywkar Tadeusz Grygier, adwokat zWarszawy; Czelabisk Henryk Sowikowski, attach Ambasady; Kustanaj Mieczysaw Romaski, b. dyrektor BGK wKatowicach; Barnau Wodzimierz Mattoszko, lekarz zWilna; Pawodar Stanisaw Lickindorf, cho pierwotnie mia tu wyjecha Witold Poski; Adan Jakucki Antoni Pajk, b. pose na Sejm; Pietropawowsk Witold Poski; Akmolisk Kazimierz Rola-Janicki;
149 Nota Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych do Ambasady RP wZSRR zawierajca plan rozmieszczenia delegatur Ambasady na terytorium ZSRR. Kujbyszew, 8 stycznia 1942 r., ibidem, s.310.
291
Semipaatysk Adolf Saraniecki, prokurator ze Lwowa; Wadywostok Maciej Zaski, II sekretarz Ambasady; Ama-Ata Kazimierz Wicek; Samarkanda Jan Kwapiski; Aszchabad Antoni migrodzki150. Dwie zww. Delegatur, poza oglnymi zadaniami, przewidzianymi wporozumieniu z8 stycznia 1942 r., miay charakter specjalny. Placwka wAszchabadzie penia rol punktu przeadunkowego dla towarw nadchodzcych do ZSRR drog ldow oraz punktu zbornego dla polskich sierot majcych wyjecha za granic, natomiast placwka we Wadywostoku rol bazy przeadunkowej dla towarw nadchodzcych do ZSRR drog morsk oraz gwnego centrum opieki nad polskimi obywatelami pozostajcymi nadal wobozach pracy przymusowej. Z czasem obsada stanowisk delegatw ulega zmianom: Delegatura wSaratowie pozostaa nie obsadzona, jej przydatno zracji opuszczenia tych terenw przez 5 Dywizj Piechoty bya bowiem prawie adna; Delegatura wKirowie zostaa przekazana de facto dr Romualdowi Szumskiemu, ale zpowodu jego choroby pozostaa nie obsadzona a do chwili objcia tego stanowiska przez specjalnego wysannika Ambasady, Otto Pehra, adwokata zGrudzidza. Do jego przyjazdu kontrol nad jej dziaaniem sprawowa m zaufania, Adam Wisiski, inynier ze Lwowa; zastpcami delegata wCzkaowie byli kolejno: adwokat Tadeusz Kiersnowski, anastpnie inynier Jan Piroyski. Z czasem wskad Delegatury wCzkaowie zosta wczony obwd aktiubiski; zastpc delegata wBarnaule by Julian Maliniak, publicysta idziaacz spoeczny zWarszawy; delegata Ambasady wSamarkandzie, J. Kwapiskiego zastpi wmarcu 1942r. Marian Heitzman, attach Ambasady; delegata Ambasady wAszchabadzie, A. migrodzkiego zastpi Adam Gogowski, II sekretarz Ambasady; nie obsadzone wnocie z9 stycznia 1942r. stanowiska delegatw wDambule, Krasnojarsku iCzymkencie objli zczasem kolejno: Kazimierz czycki, sdzia ze Lwowa, Jzef Mieszkowski, attach Ambasady oraz Bohdan Kociakowski, attach Ambasady. K. czyckiego do szybko zastpi na tym stanowisku Feliks Dziewicki151. Prby uzyskania od wadz radzieckich przywilejw dyplomatycznych dla
150 Nota Ambasady RP wZSRR do Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych zawierajca zgod na rozmieszczenie delegatur Ambasady iwykaz nazwisk pracownikw Ambasady. Kujbyszew, 9 stycznia 1942 r., ibidem, s.311312. 151 Z. S. Siemaszko, op. cit., s.236237; Sprawozdanie oglne Dziau Opieki Spoecznej Ambasady RP wKujbyszewie za okres od 27 stycznia do 30 marca 1942 r., HI AK, pudo 44, teczka 150, [s.] 712.
292
wysanych wteren delegatw zakoczyy si jednak niepowodzeniem152. Paszporty dyplomatyczne istatus dyplomatw mieli wycznie zatwierdzeni przez LKSZ kadrowi pracownicy Ambasady, wwikszoci przysani tu zLondynu. Mimo to, jak wynikao zzapewnie wadz radzieckich, wszyscy delegaci zgodnie zzaleceniami rozsyanymi do wadz republikaskich, obwodowych irejonowych mieli by traktowani jako oficjalni przedstawiciele obcej ambasady iosobistoci urzdowe153. Do marca 1942r. Delegatury roztoczyy opiek nad ludnoci polsk w42 obwodach irejonach. Znajdowao si wnich okoo 2 600 wikszych skupisk zesacw. Ludno t obsugiwaa sie 304 placwek mw zaufania154. O skali wzrostu opieki wcigu tych trzech pierwszych miesicy 1942r. wiadczy najlepiej fakt, e do 15 stycznia 1942r. czynnych byo zaledwie 6 delegatur i33 placwki mw zaufania. Pozostae placwki powstay wokresie 15 stycznia 30 marca 1942 r. Poprawa wzajemnych stosunkw odbywaa si na wszystkich paszczyznach. Radziecka prasa wlicznych artykuach rozpisywaa si owizycie premiera W. Sikorskiego, owartoci Polakw jako sojusznikw, oich osigniciach wradzieckiej gospodarce iprzemyle. W wielu artykuach podkrelano take warto polskiego onierza ipolskich si zbrojnych. Delegatom uatwiono dostp do rozgoni radiowych. Ambasada RP wKujbyszewie otrzymaa prawo do staego czasu antenowego. Audycje byy nadawane cztery razy wtygodniu, po 10 minut, wjzyku polskim. Umoliwiono te nadawanie na falach krtkich audycji radiowych dla Polakw wkraju, pod okupacj niemieck155. Ukazyway si dwie polskie gazety: Polska oraz Orze Biay156. 29 stycznia 1942r. RKL ZSRR rozporzdzeniem nr 1541/RS zobowizaa Ludowy Komisariat Handlu ZSRR do wydzielenia specjalnej puli produktw ywnociowych oraz przemysowych po cenach pastwowych na potrzeby organizowanych przez Delegatury domw dziecka, sierocicw, wietlic, przedszkoli, domw starcw, domw inwalidw. Oddzielnym rozporzdzeniem nr 2902/578 z16 lutego 1942r. Komisariat Handlu poleci obwodowym, krajowym irepublikaskim komisariatom zaopatrywa wywno wszystkich polskich obywateli niezdolnych do pracy, ktrych nie objy tworzone przez Ambasad
152 Notatka zastpcy kierownika IV Wydziau Europejskiego Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych G. Puszkina zawierajca owiadczenie zoone 10 stycznia 1942r. sekretarzowi Ambasady RP wZSRR W. Arletowi oodmowie przyznania przywilejw dyplomatycznych terenowym przedstawicielom Ambasady, Dokumenty imateriay..., t. VII, s.313. 153 Rozmowa Ambasadora RP S. Kota zzastpc Komisarza Spraw Zagranicznych A. J. Wyszyskim 23 stycznia 1942 r., S. Kot, Rozmowy..., s.206211. 154 Sprawozdanie oglne Dziau Opieki Spoecznej Ambasady RP wKujbyszewie za okres od 27 stycznia do 30 marca..., [s.] 13. 155 P. aro, Ludno polska wZwizku Radzieckim..., s.197. 156 List S. Kota do MSZ wLondynie z5 stycznia 1942 r., S. Kot. Listy zRosji..., s.247248.
293
instytucje opiekucze, atake obywateli polskich iich rodziny pracujce wprzedsibiorstwach iinstytucjach radzieckich, zgodnie zobowizujcym obywateli radzieckich systemem kartkowym157. Ani rozwj sieci opieki, ani polepszenie wzajemnych stosunkw, ani decyzje wadz ZSRR ozwikszeniu pomocy materialnej dla osb niepracujcych, nie zdoay powstrzyma kolejnego masowego exodusu ludnoci polskiej zpnocnych obwodw ZSRR. W pierwszej poowie stycznia 1942r. tysice Polakw ponownie, bezadnie ruszyo na poudnie. Najwicej osb starao si opuci obwody: archangielski, nowosybirski iwoogodzki. Namawiani do tego przez oficerw zPolskiej Misji Wojskowej, wysyanych, aby zbiera rodziny wojskowe, porzucali czsto dobrze patn prac, wyprzedawali si zresztek dobytku iruszali wnieznane. W rodku mronej zimy znw zaludniy si dworce kolejowe. Koczujcy na nich ludzie domagali si wagonw izaopatrzenia na drog. Na miejscu okazywao si jednak, e adne zorganizowane transporty nie odchodz, poniewa wadze radzieckie, wzwizku zdziaaniami wojennymi, zawiesiy ca cywiln komunikacj kolejow. Jeli za delegatom iprzedstawicielom armii udao si zorganizowa jaki transport, to jecha on wbardzo zych warunkach, wwielu przypadkach gorszych ni pocigi zjesieni 1941r. Po dojedzie na miejsce, okupionym (tak jak poprzednio) znacznymi stratami, okazywao si, e brakuje wszystkiego: ywnoci, pracy idachu nad gow. Delegaci wlicznych sprawozdaniach donosili odziesitkach tysicy Polakw koczujcych na stacjach kolejowych na poudniu ZSRR. Wrd nich wielu byo miertelnie chorych. Najwikszy odsetek zmarych po raz kolejny zanotowano wrd dzieci. Aby rozadowa stacje kolejowe, kilkanacie tysicy osb skierowano wokolice Taszkentu, Samarkandy, Buchary iFergany oraz do rejonu karabadaskiego, do kopania kanaw nawadniajcych. Wycieczenie, gd, brak dachu nad gow, cika praca iepidemie znw dziesitkoway ludzi158. Wadze polskie, pomimo e obciay odpowiedzialnoci za zaistniay stan rzeczy stron radzieck, musiay przyzna, e wysyanie ludnoci wtych warunkach byo zbrodni skazywaniem na mier zzimna iniedoywienia159. W celu rozwizania sytuacji Pastwowy Komitet Obrony ZSRR wyda 24 stycznia 1942r. specjalne zarzdzenie, wktrym nakazywa wstrzyma wterenie nieNota Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych z12 lutego 1942r. do Ambasady RP wKujbyszewie okrokach podjtych przez wadze radzieckie dla poprawy sytuacji ludnoci polskiej wZSRR, Dokumenty imateriay..., t. VII, s.324; Documents on Polish-Soviet Relations, Instytut Historyczny im. gen. Sikorskiego, t. 1, Londyn 1961, nr 184; Notatka Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR . Berii dla J. Stalina oPolakach znajdujcych si na terytorium ZSRR 15 stycznia 1943 r., Z archiww sowieckich, t. 3: Konflikty polsko-sowieckie 1942 1944, oprac. Wojciech Roszkowski, Warszawa 1993, s.4143. 158 P. aro, Ludno polska wZwizku Radzieckim..., s.199200. 159 Ibidem.
157
294
zorganizowane wyjazdy obywateli polskich zmiejsc zatrudnienie wpnocnych obwodach ZSRR oraz zobowizywa wadze Uzbeckiej, Kazachskiej iKirgiskiej SRR by, wmiar moliwoci, staray si polepszy sytuacj bytow polskich obywateli. Aby to osign naleao zdaniem wadz centralnych uatwia Polakom otrzymanie odpowiedniej pracy, zapewni pomieszczenia mieszkalne oraz odpowiednie dostawy ubra iywnoci. Naleao te, za wszelk cen, doprowadzi do zlikwidowania koczowisk na dworcach160. Stron polsk proszono natomiast opomoc wograniczeniu dalszej dzikiej wdrwki. Niestety, wadze polskie nie byy wstanie prawie nic zrobi. Nie miay ani moliwoci, ani rodkw nacisku, ktre byyby wtakim przypadku skuteczne, tym bardziej e wiele plotek rozsiewanych przez nieodpowiedzialnych przedstawicieli Misji Wojskowej potgowao panik przebywajcej na pnocy ludnoci. Take zalecenia pynce zMoskwy dla wadz poudniowych republik ZSRR, na ktrych teren przybywali uchodcy, znw okazay si jedynie spisem pobonych ycze. Z powodu braku rodkw wykonanie polece centrali byo po prostu niemoliwe. Kolejne, ostre wystpienie wadz radzieckich zlutego 1942r. wsprawie zatrzymania fali uchodcw161 take nie odnioso adnego skutku. Misje wojskowe, nie przejmujc si napywajcymi notami, nadal wystawiay kademu, kto tylko chcia, dokumenty iskierowania na przejazd na poudnie ZSRR. Wreszcie rzd ZSRR wyda zarzdzenia cakowicie zakazujce jakichkolwiek zorganizowanych iniezorganizowanych przesiedle pod grob surowych kar, rozwizujc wsposb drastyczny (ale skuteczny) spraw masowych wdrwek Polakw na poudnie. W celu udzielania pomocy wszystkim potrzebujcym jej obywatelom polskim Ambasada, opierajc si na sieci delegatur imw zaufania, opracowaa na przeomie lutego imarca 1942r. wmiar sprawny ido wydajny system rozdziau darw rzeczowych (ubra, lekarstw iywnoci) oraz finansowych (gwnie zapomg). rodki na t dziaalno pochodziy przede wszystkim ze stumilionowej poyczki, specjalnych przydziaw (fondw) Ludowego Komisariatu Handlu ZSRR, zakupw lekarstw, ubra iywnoci czynionych przez wadze polskie wLondynie, Iranie, Indiach, Chinach, USA iWielkiej Brytanii oraz nadsyanej ze wszystkich stron pomocy humanitarnej. Z powodu trudnoci transportowych, dziaa wojennych na morzu oraz czasu niezbdnego do dokonania odpowiednich zakupw, na du skal przesyki zaczy dociera do ZSRR dopiero na przeomie lutego imarca 1942r. Zanim to nastpio, 20 lutego 1942 r.,
160 Uchwaa Pastwowego Komitetu Obrony ZSRR z24 stycznia 1942r. ozatrudnienie rozsiedlonych obywateli polskich, Z archiww sowieckich, t. 1: Polscy jecy wojenni wZSRR 1939 1941, oprac. Wojciech Materski, Warszawa 1992, s.103. 161 Nota Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych z12 lutego 1942r. do Ambasady RP wKujbyszewie okrokach podjtych przez wadze radzieckie dla poprawy sytuacji ludnoci polskiej wZSRR, Dokumenty imateriay..., t. VII, s.324.
295
Ambasada RP wKujbyszewie zwrcia si do LKSZ zprob wsprawie udzielenia jak najdalej idcego wsparcia przy odbiorze imagazynowaniu towarw, ktre ju wysano, lub przygotowano do wysania do ZSRR. W najbliszym czasie Ambasada spodziewaa si bowiem nadejcia znacznej pomocy humanitarnej zzapasw ACK na Bliskim Wschodzie162. Oprcz tego, do ZSRR pyny produkty nabyte przez rzd polski wUSA, Wielkiej Brytanii iIndiach (docelowo co najmniej 500 ton miesicznie) oraz ponad 1 000 ton ryu zakupionego wIranie. W drodze byy te dary zebrane izakupione przez Rad Polonii Amerykaskiej, Rad Pomocy Katolickiej, Rad Pomocy Amerykaskiej oraz liczne organizacje ydowskie wUSA, m.in. Jewish Labour Committee. Byy to: ubrania, buty, leki, rodki czystoci, mleko wproszku, skondensowane zupy, pasty misne, cukier, tuszcze, konserwy oraz niezbdna dla ratowania ycia chinina163. Gwnymi punktami przeadunkowymi dla przesyek nadchodzcych drog ldow zBliskiego Wschodu oraz Indii by Aszchabad, dla nadchodzcych drog morsk zWielkiej Brytanii iUSA Archangielsk oraz niezamarzajcy port wMurmasku, natomiast dla zakupionych wChinach oraz Japonii (do czasu likwidacji tam polskiego poselstwa) port we Wadywostoku. Niewielkie partie pomocy nadchodziy te zBliskiego Wschodu poprzez port wKrasnowodzku. W wikszoci tych miejscowoci, pomimo licznych prb strony polskiej, nie udao si uzyska od wadz radzieckich budynkw mogcych suy za magazyny164. Najlepsza stosunkowo sytuacja bya wAszchabadzie, gdzie zracji istnienia Delegatury udao si zorganizowa pomieszczenia mogce stanowi zaplecze dla magazynu przeadunkowego. W pozostaych punktach wikszo towarw leaa pod goym niebem. Aby usprawni rozdzia darw Ambasada zwrcia si do LKSZ zprob owyznaczenie magazynw rozdzielczych dla obywateli polskich w: Samarkandzie (dla terenw poudniowych ZSRR), Omsku (dla terenw syberyjskich) oraz Kirowie (dla pnocnej czci Rosji europejskiej). Wadze, przychylajc si do proby, zezwoliy na otwarcie omiu magazynw: wAszchabadzie, Archangielsku, Czkaowie, Krasnojarsku, Samarkandzie, Barnaule, Syktywkarze iMamlutce165. Pomimo braku formalnej zgody dziaay one take w: Kirowie (przeadunMiao to by co najmniej 1 900 ton towarw, gwnie ywnoci. Pomoc Amerykaskiego Czerwonego Krzya dla ludnoci polskiej wZSRR, S. Kot, Listy zRosji..., s.25; zob. te: Nota Ambasady RP wZSRR do Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych wsprawie udzielenia pomocy przy magazynowaniu towarw przeznaczonych do pomocy wnaturze dla ludnoci polskiej wZSRR. Kujbyszew, 20 luty 1942 r., Dokumenty imateriay..., t. VII, s.325326. 164 Nota Ambasady RP wZSRR do Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych wsprawie udzielenia pomocy przy magazynowaniu towarw..., s.326; zob. te: Sprawozdanie Wacawa Logi za czas pracy wMurmasku od 21 stycznia do 19 lipca 1942 r., HI AK, pudo 26, teczka 175, [s.] 12. 165 Nota Ambasady RP wZSRR do Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych wsprawie udzielenia pomocy przy magazynowaniu towarw..., s.326.
163 162
296
kowy, drobnicowy ipodrczny), Jangi-Jule (po ewakuacji czci Centralnego Magazynu wBuzuuku), Kujbyszewie (gwny skad lekw oraz magazyn podrczny) iKotasie. Pomoc nadchodzca zzagranicy staa si jednym zpodstawowych rde wsparcia udzielanego przez Ambasad RP wKujbyszewie potrzebujcym jej rodzinom zesaczym. Niestety, skala dostaw nie pozwalaa na zapewnienie nawet minimalnej iloci niezbdnych produktw (zwaszcza ubra iobuwia) wszystkim naprawd potrzebujcym. Do koca stycznia 1942r. nadeszy zaledwie cztery transporty (okoo 68 wagonw). Trzy znich zostay wyekspediowane drog morsk zWielkiej Brytanii jeszcze w1941 r., ostatni nadszed drog ldow przez Aszchabad zIndii166. W sumie, od listopada 1941r. do lutego 1942r. do ZSRR dotaro osiem zorganizowanych dostaw, co wprzeliczeniu na mas towarow daje okoo 1215 wagonw (okoo 200 ton). Szwankowao take samo rozdawnictwo. Byo to gwnie win Delegatur, ktre nie potrafiy umiejtnie pokierowa akcj, przewlekajc j wczasie ipowodujc, e wiele produktw, zamiast trafi do rk ludnoci, zalegao podrczne magazyny. Tam, gdzie akcj rozdawnicz przeprowadzano wmiar szybko isprawnie, problemem byy natomiast bardzo nieregularne iniewspmiernie mae wstosunku do potrzeb przesyki zmagazynw. Czsto, na rejon liczcy kilkaset rodzin, m zaufania otrzymywa zDelegatury (po rozdziale na wszystkie rejony) kilkanacie par butw, kilkadziesit sztuk ubra, troch mki, kaszy imleka wproszku, kilkanacie puszek zup. Wszystko to dlatego, e przecitna dostawa do Delegatury ksztatowaa si wgranicach od kilkuset kilogramw od 1,5 tony167. W sytuacji braku transportu kolejowego najlepiej byy zaopatrywane zzasady placwki majce sprawne poczenie zmagazynami. Szczeglnie cikie warunki panoway na pnocy ZSRR. Pomimo znajdujcych si niedaleko portw przeadunkowych, dary nadchodziy tam najpniej. Powodem takiej sytuacji by brak moliwoci decydowania wczasie wyadunku otym, co igdzie ma jecha168. Budzio to wrd zesacw ogromne niezadowolenie iliczne plotki, jakoby wadze postanowiy pozostawi tu ludno wasnemu losowi. Odlegoci, ktre naleao pokona, aby otrzyma pomoc, uniemoliwiay szybkie dziaanie nie tylko Delegaturom. Po rozadowaniu transportu iustale166 Bya to planowana jeszcze wsierpniu 1941r. przez wadze polskie wLondynie specjalna misja ratunkowa wysana zBombaju zywnoci, odzie ilekarstwami, ktra wdrodze powrotnej miaa zabra do Indii grup polskich sierot. Niestety, stan darw, ktre wwczas przewieziono, okaza si bardzo zy. Wiele skrzy ulego rozbiciu, tuszcze zzalutowanych puszek rozlay si, niszczc leki iubrania. Cz produktw ulego zepsuciu. Mimo to, dla ludnoci przebywajcej wAszchabadzie, azwaszcza dla tamtejszego sierocica, dary te byy bezcenne. 167 W sytuacji, gdy liczba osb podlegych np. Delegaturze wSamarkandzie (obejmujcej Uzbeck iTadyck SRR oraz Karakapack ASRR) wynosia okoo 75 tys.; zob.: Delegatury Ambasady RP wZSRR, HI AK, pudo 54. 168 Sprawozdanie Wacawa Logi za czas pracy wMurmasku od 21 stycznia..., [s.] 2.
297
niu, ile darw przypada na kady rejon, Delegatury zawiadamiay mw zaufania, obligujc ich do przybycia wokrelonym terminie zwasnym transportem wcelu odebrania przyznanych im kontyngentw odziey, butw, lekarstw iywnoci. Dla wielu znich, szczeglnie wokresie wiosennym izimowym, wyprawa taka (mieli oni do pokonania nawet po kilkaset kilometrw) bya niemoliwa do zrealizowania. Ludzie ci nie byli wstanie zdoby niezbdnych rodkw transportu, za wskrajnych wypadkach nie mieli nawet odpowiedniego obuwia iodziey, aby samemu wybra si do Delegatury169. Poza darami rzeczowymi, przyznawano take wsparcie finansowe. Odbywao si to gwnie poprzez rnorodny system zapomg idotacji celowych: na zakup ywnoci, lekw lub opacenie np. podry. W okresie od stycznia do czerwca 1942r. Ambasada rozesaa wteren, na potrzeby Delegatur oraz mw zaufania, 41 634 181 rubli170. Sumy te opieray si na preliminarzach skadanych przez poszczeglne placwki oraz szacunkach wasnych Dziau Finansowego. Do koca czerwca 1942 r., zanim jeszcze wadze radzieckie przystpiy do likwidacji Delegatur, wydatki na opiek spoeczn wyniosy 12 315 904 ruble, zczego na rnego rodzaju zasiki gotwkowe przeznaczono 9 682 615 rubli, na pomoc lekarsk 145 532 ruble, na wyywienie 768 521 rubli, na transport 172 118 rubli, na utrzymanie skadw imagazynw 28 423 ruble, na dziaalno sierocicw idomw inwalidw 122 698 ruble, na zakup artykuw przemysowych 74 155 rubli oraz na wydatki administracyjne 1 280 496 rubli. Oglna suma wszystkich udokumentowanych wydatkw Ambasady wyniosa wtym czasie (do 1 lipca 1942 r.) 14 286 554 ruble171. Zakadajc, e osb podlegajcych opiece byo wwczas co najmniej 300 tys., przecitnie na jedn osob przypado wcigu tych szeciu miesicy nie wicej ni 45 rubli, co np. wobwodzie kirowskim byo rwnowartoci ceny rynkowej 1 kg chleba, wobwodzie kujbyszewskim litra mleka, natomiast wKomi ASRR 3 jajek172. W podziale na poszczeglne Delegatury wydatki te przedstawiay si nastpujco:
D. Bokowski, Dziaalno Ambasady RP wKujbyszewie..., s.217. Raport Radcy Finansowego Ambasady RP wKujbyszewie M. Strumio z30 maja 1942r. do Ministra Skarbu wLondynie wsprawie wydatkowania na cele opieki spoecznej poyczki radzieckiej 100 mln rubli, AAN, MPiOS, sygn. 25, s.12. 171 Zestawienie wydatkw budetowych Ambasady RP wZSRR na dzie 1 lipca 1942 r., AAN, Zesp Ambasady RP wTeheranie (dalej RP wTeheranie), sygn. 91, s.167. 172 Polskie zakady opiekucze wZSRR wedug stanu na 1 grudnia 1942 r., HI AK, pudo 3, teczka 322, [s.] 2.
170
169
298
Tablica 14 Zestawienie zgoszonych wydatkw zpuli rodkw Opieki Spoecznej, dokonanych przez poszczeglne Delegatury Ambasady RP wZSRR wokresie od stycznia do czerwca 1942 r.
Delegatura Kujbyszew Archangielsk Barnau Czkaow Kirow Pawodar Akmolisk Czelabisk Wadywostok Dambu Samarkanda Czymkent AmaAta Kustanaj Syktywkar Semipaatysk Nowosybirsk Krasnojarsk Pietropawowsk Aszchabad Zasiki 82 333 326 639 135 364 462 981 139 104 183 133 247 778 245 459 897 071 2 920 826 69 889 54 471 412 790 693 376 267 579 634 296 605 016 480 Pomoc lekarska 4 203 6 831 117 944 1 664 833 633 63 431 8 843 510 36 468 443 1 278 Wyywienie 140 829 2 169 383 8 278 8 941 4 598 2 978 28 643 181 589 24 063 126 961 64 145 4 125 1 503 Placwki opiekucze 37 559 65 209 3 497 14 455 1 976
rdo: Zestawienie wydatkw na Opiek Spoeczn przez Ambasad RP iDelegatury na 1 lipca 1942 r., AAN, RP wTeheranie, sygn. 91, s.168169.
Pomocy ludnoci cywilnej udzielay take polskie wadze wojskowe. Masy zesacw, koczujce wok miejsc formowania si polskich dywizji, byyby skazane na zagad, gdyby nie onierskie racje ywnociowe, opieka medyczna iminimalne zapomogi pienine. Poza tym wojsko organizowao domy dziecka, sierocice idomy starcw, azdolnych do pracy cywilw starao si zatrudnia jako najemnych pracownikw fizycznych. Starszym dzieciom oraz modziey, oprcz placwek pomocy, stworzono szkoy iobozy junackie. Do czerwca 1942r. powstao 8 sierocicw, 3 szkoy junackie, 1 szkoa powszechna oraz 7 obozwzgrupowa junakw ijunaczek. Sierocice znajdoway si wKara-Su, Guzarze (przeniesiono tu sierociniec zBuzuuku), Kirkin Batasz, Jangi-Jule, Kermine, Pachtabadzie, Szachryziabs iWrewskoje173.
173 T. Bugaj, Dzieci polskie wZSRR..., tab. 2: Placwki dla dzieci omodziey zorganizowane wZSRR przez polskie wadze wojskowe wlatach 194142, s.3638.
299
W celu jak najpeniejszej koordynacji dziaa, 17 marca 1942r. powoano przy sztabie gwnym Armii Polskiej wZSRR Rad Opieki Spoecznej, ktra wporozumieniu zAmbasad kierowaa dziaaniami dywizyjnych komitetw opieki. Za gwne zadanie stojce przed wojskiem Rada uznaa ratowanie dzieci, starcw, ludzi nauki oraz wszelkiego rodzaju specjalistw. W celu usprawnienia pomocy rozpoczto te tworzenie specjalnej ewidencji tych osb174. Niestety, pomimo intensywnej akcji opiekuczej miertelno wrd osb koczujcych wok polskich jednostek wojskowych nie malaa. * * * Znaczna cz nadsyanej do ZSRR pomocy bya wykorzystywana do zaopatrzenia tworzonych przez Ambasad placwek opiekuczych. Ich szybki rozwj sta si moliwy po niespodziewanej propozycji, zoonej przez A. Wyszyskiego 26 stycznia 1942r. W imieniu wadz radzieckich owiadczy on wwczas, i rzd ZSRR uwaa spraw zorganizowania polskich sierocicw, przedszkoli idomw starcw za priorytetow175. Jednoczenie, decyzj RKL ZSRR z29 stycznia 1942 r., zostay przyznane na potrzeby polskich placwek opiekuczych znaczne przydziay ywnoci iubra po cenach pastwowych. Dziki tym wszystkim decyzjom do koca marca 1942r. utworzono: 24 sierocice dla 2 135 dzieci; 35 ochronek dla kolejnych 870 podopiecznych; 68 punktw doywiania dla 3 117 dzieci wobwodach, wktrych uruchomienie stowek okazao si niemoliwe; 8 stowek na 1 225 osb176; 12 domw dla starcw iinwalidw na 850 osb177; 10 szk oraz 25 punktw szkolnych, ktrych gwnym zadaniem wpierwszym okresie byo raczej doywianie dzieci ni wdraanie do obowizku szkolnego; 14 ambulatoriw iprzychodni dentystyczn. Znaleziono take zatrudnienie dla 68 lekarzy, 57 felczerw ipielgniarek wrejonach, gdzie nie byo mona otworzy stosownych placwek; 13 domw noclegowych dla osb przyjezdnych oraz pozbawionych staego dachu nad gow; wzwizku zepidemi tyfusu uruchomiono na poudniu ZSRR 11 tymczasowych punktw szpitalnych na 745 ek;
P. aro, Ludno polska wZwizku Radzieckim..., s.202. Z. S. Siemaszko, op. cit., s.238. 176 Osobom, ktre nie mogy korzysta zpomocy stowek, kupowano bony uprawniajce do korzystania ze stowek radzieckich. 177 Osobom, ktrych nie udao si umieci wtych domach, zapewniono miejsca wprzytukach radzieckich, najczciej wgorszych warunkach.
175 174
300
wramach eksperymentu uruchomiono take 4 spdzielnie pracy dla polskich obywateli, ktre zatrudniay cznie 402 osoby. Jak wynikao zraportw, spis ten nie by kompletny, obejmowa bowiem jedynie placwki zgoszone do Ambasady. Najwicej punktw opieki powstao na terenie Delegatury wCzkaowie, Syktywkarze, Barnaule, Czymkencie, Semipaatysku iAma-Acie178. W marcu 1942r. jak ju wspominaem nastpio nieoczekiwane zaamanie si wzajemnych stosunkw polsko-radzieckich. Punktem zwrotnym okazaa si sprawa delegata Ambasady RP wSyktywkarze, T. Grygiera, ktrego wadze radzieckie oskaryy oniemieckie pochodzenie oraz oto, i jego ojciec jest oficerem warmii niemieckiej179, po czym, 30 marca 1942 r., zaday jego natychmiastowego usunicia180. Ponadto zarzucono mu, i wydawa bezprawnie zawiadczenia opowoaniu do polskiej armii ydom uznanym przez wadze radzieckie, zgodnie znot z1 grudnia 1941 r., za obywateli ZSRR, podlegajcych poborowi do Armii Czerwonej181. Analogiczne oskarenie wysunito wobec pracownikw polskiej placwki wAma-Acie182. Faktycznym powodem uznania Grygiera za persona non grata bya jednak jego stanowcza odmowa wsppracy zNKWD, zwalczanie tego typu przypadkw wrd miejscowej ludnoci polskiej, atake dziaalno opiekucza iinterwencyjna na rzecz polskich obywateli przebywajcych nadal wobozach pracy przymusowej. Ambasada staraa si nie dopuci do odwoania Grygiera zzajmowanej placwki ze wzgldu na moliwo precedensu, jednak wchwili, gdy wadze radzieckie odmwiy jakiejkolwiek znim wsppracy, zmuszone byy to uczyni. Opuci on Syktywkar 15 kwietnia 1942 r.183 Pogorszenie stosunku wadz radzieckich do Ambasady RP wZSRR oraz delegatw dao si wyranie odczu wcigu kolejnych tygodni, kiedy, nagle ustay cotygodniowe, wzajemne spotkania przedstawicieli Ambasady iLKSZ. Jednym zpowodw bya zapewne pierwsza ewakuacja wojska iludnoci cywilnej zZSRR, trwajca od 24 marca do 5 kwietnia 1942r. Tras morsk, zportu wKra178 Sprawozdanie oglne Dziau Opieki Spoecznej Ambasady RP wKujbyszewie za okres od 27 stycznia do 30 marca..., [s.] 714. 179 Sprawozdanie ostanie sieci terenowej Ambasady na dzie 14 czerwca 1942 r., HI AK, pudo 44, teczka 124, [s.] 1. 180 Notatka kierownika IV Wydziau Europejskiego LKSZ, N. Nowikowa, zawierajca owiadczenie zoone sekretarzowi Ambasady RP wZSRR, W. Arletowi, protestujce przeciwko naruszaniu ustalonych kompetencji przez terenowych przedstawicieli Ambasady, Dokumenty imateriay..., t. VII, s.328. 181 Raport zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych Komi ASRR W. Simakowa do przewodniczcego RKL Komi ASRR S. Turyszewa obezprawnej dziaalnoci penomocnika polskiej delegatury wKomi ASRR T. Grygiera, CGA Komi, f. 605, op. 4, d. 91, s.28. 182 Notatka kierownika IV Wydziau Europejskiego LKSZ N. Nowikowa..., s.327. 183 Sprawozdanie delegata Ambasady RP na Republik Komi..., [s.] 4.
301
snowodzku do Pahlawi, przewieziono wsumie 42 254 osoby 30 099 onierzy ioficerw oraz 12 155 cywili184. Wyjazd ten odbi si szerokim echem zarwno wrd ludnoci polskiej, jak iradzieckiej ibardzo szybko sta si rdem do wysuwania przez radzieck propagand oskare oucieczk sojusznika zpola walki. Byo to preludium do pierwszej prby rozwizania przez wadze radzieckie polskiego problemu. Strona polska, za jeden zpowodw zaamania si wzajemnych stosunkw wczerwcu 1942 r., zakoczony likwidacj Delegatur iaresztowaniem ich pracownikw, uwaaa wydarzenia zwiosny 1942 r., kiedy dziki osobistym zabiegom premiera W. Sikorskiego u wadz brytyjskich iamerykaskich zostay storpedowane radzieckie prby uzyskania zgody aliantw na uznanie aneksji pastw batyckich oraz czci ziem Polski iRumunii185. Niepowodzenia dyplomatyczne ZSRR wpowizaniu zsukcesami odnoszonymi na froncie oraz doprowadzeniem do korzystnej zpunktu widzenia radzieckiej propagandy ewakuacji czci Armii Polskiej sprawiy, i wadze radzieckie postanowiy diametralnie zmieni swj stosunek do Ambasady iludnoci polskiej wZSRR. Na przeomie kwietnia imaja 1942r. zostay podjte kolejne, niekorzystne zpunktu widzenia opieki, decyzje. Pomimo wczeniejszych obietnic wstrzymano rekrutacj do polskiej armii. Wydano take nakaz wycofania wszystkich oficerw cznikowych zwzowych stacji kolejowych oraz oficerw werbunkowych ze stolic republik iobwodw186. W maju rozpoczy si niespodziewanie aresztowania podlegych Ambasadzie mw zaufania. Jako pierwsz, 10 maja 1942 r., aresztowano ma zaufania wAktiubisku Urszul Muskus. W czasie przesucha chciano wymusi na niej przyznanie si do prowadzenia dziaalnoci szpiegowskiej na rzecz polskich wojskowych sub specjalnych187. Dwa tygodnie pniej, 25 maja 1942 r., zosta aresztowany delegat Ambasady wAkmolisku, attach Ambasady Kazimierz Rola-Janicki188. Sprawa Roli-Janickiego, ktry istotnie zajmowa si prowadzeniem pseudo dziaalnoci wywiadowczej189,
184 Notatka Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR . Berii dla J. Stalina oprzebiegu ewakuacji Armii Polskiej do Iranu, Z archiww sowieckich, t. 2: Armii Polska wZSRR 1941 1942, oprac. Wojciech Materski, Warszawa 1992, s.91. 185 Krtki przegld stosunkw politycznych polsko-sowieckich 21 VII 1941r. 26 V 1943 r., Archiwum Wschodnie Orodka Karta wWarszawie (dalej AW), kopie dokumentw zHoover Institution on War, Revolution and Peace (dalej Hoover), sygn. V/MID/211, [s.] 2. 186 Nota Komisarza Ludowego Spraw Zagranicznych W. Mootowa do Ambasadora RP wZSRR S. Kota informujca owstrzymaniu rekrutacji do Armii Polskiej wZSRR, Dokumenty imateriay..., t. VII, s.337. 187 Urszula Muskus, Dugi most 19391956, Londyn 1975. 188 Notatka zastpcy Komisarza Ludowego Spraw Zagranicznych A. Wyszyskiego orozmowie zAmbasadorem RP wZSRR S. Kotem na temat antyradzieckiej dziaalnoci niektrych pracownikw Ambasady wterenie, Dokumenty imateriay..., t. VII, s.338. 189 S. Kot, Rozmowy..., s.305.
302
niespodziewanie staa si dla NKWD wspania okazj potwierdzajc montowan ju wprzypadku Urszuli Muskus ipowoli naganian spraw rzekomego szpiegostwa prowadzonego wDelegaturach przy pomocy siatki aparatu opieki. Pomg wtym NKWD isam ambasador S. Kot, informujc A. Wyszyskiego oplanach odesania wraz zRola-Janickim kilku innych delegatw jak to okreli wswej notatce Wyszyski zajmujcych si prac kontrwywiadowcz190. W tym momencie nic ju nie stao na przeszkodzie, aby rozpocz likwidacj polskiej sieci opieki. Poniewa Rola-Janicki posiada immunitet dyplomatyczny, po wyjanieniu zosta sprawy przez Kota usunity zzajmowanych stanowisk iwydalony zZSRR. 28 maja 1942r. wadze radzieckie, analogicznie jak wprzypadku T. Grygiera, odmwiy dalszej wsppracy zdelegatem Ambasady wKustanaju, Mieczysawem Romaskim191. Take delegat Ambasady wAma-Ata, Kazimierz Wicek, zosta uznany za osob niepodan wzwizku z jak to okrelono pogwaceniem Postanowie ozakresie dziaalnoci delegatw. W obu przypadkach chodzio owystawianie obywatelom polskim narodowoci ydowskiej, uznawanym przez wadze radzieckie za obywateli ZSRR, polskich dokumentw. W przypadku Wicka doskonaym pretekstem stao si dokonanie przeze adnotacji urzdowych wpaszportach radzieckich, co niewtpliwie wykraczao poza uprawnienia dane delegatom192. Na skutek nie zatwierdzenia przez wadze radzieckie nowych kandydatw, wszystkie te placwki zostay pozbawione praktycznie racji bytu, gdy zakres ich dziaalnoci wiza si bezporednio zuprawnieniami delegatw. W podobny sposb zostaa unieruchomiona Delegatura wKirowie, wktrej, ani penicy obowizki delegata O. Pehr, ani jego zastpca A. Wisiski, nie zostali uznani przez LKSZ. W pozostaych Delegaturach kierownicze stanowiska piastowali: Archangielsk Jerzy Gruja; Czkaow Zdzisaw erebecki; Saratow Witold Godlewski; Syktywkar Stanisaw Winiarczyk (nie uznany przez LKSZ); Czelabisk Henryk Sowikowski; Kustanaj Mieczysaw Romaski; Barnau Wodzimierz Mattoszko; Pawodar Stanisaw Lickindorf; Krasnojarsk Jzef Mieszkowski; Adan Jakucki Antoni Pajk; Pietropawowsk Witold Poski;
Notatka zastpcy Komisarza Ludowego Spraw Zagranicznych A. Wyszyskiego orozmowie zAmbasadorem RP wZSRR S. Kotem na temat antyradzieckiej dziaalnoci..., s.339. 191 Z. S. Siemaszko, op. cit., s.240. 192 Sprawozdanie osieci terenowej Ambasady na dzie 14 czerwca..., [s.] 2.
190
303
Czymkent Bohdan Kociakowski; Dambu Feliks Dziewicki; Samarkanda Marian Heitzman; Semipaatysk Adolf Saraniecki; Wadywostok Maciej Zaski; Aszchabad Adam Gogowski193. Kiedy wydawao si, e sprawa uprawnie przysugujcych delegatom zostaa wyjaniona, wadze radzieckie uderzyy po raz kolejny. 26 czerwca 1942r. aresztowano wArchangielsku J. Gruj, a30 czerwca, we Wadywostoku M. Zaskiego. Obaj posiadali paszporty dyplomatyczne iobaj wczeniej nie byli formalnie onic oskareni194. Wraz zdelegatami zosta aresztowany prawie cay personel placwek. Budynki zostay opiecztowane, za dokumenty, archiwa, pienidze ipieczcie zabrane przez NKWD195. 15 lipca 1942r. NKWD aresztowao Jzefa Mieszkowskiego, delegata wKrasnojarsku196. Represje dosigy take mw zaufania. Jak ju wczeniej pisaem, jako pierwsza, zostaa aresztowana U. Muskus. Drugim zatrzymanym (17 maja 1942 r.) by Wadysaw Bugajski, m zaufania wTaszkencie, wraz zktrym aresztowano jego wsppracownika Wiesawa Marczykowskiego197. U. Muskus wytoczono spraw iza odmow zezna skazano na 10 lat obozu198. W. Bugajski, jak wynika zzezna W. Marczykowskiego, zosta zamordowany wczasie ledztwa199. Kilka dni pniej zosta zatrzymany Kazimierz Krzyanowski, m zaufania wUst Kamienigorsku. Nastpnymi ofiarami antyszpiegowskiej akcji NKWD padli kolejno: Adam Goaszewicz, pracownik Delegatury wPawodarze oraz dwaj wsppracownicy wydalonego ju wczeniej delegata Ambasady wSyktywkarze: E. Rosenblat (maszynistka) oraz L. Fogel, odpowiedzialny za rozdzia kartek ywnociowych200. Pierwszym aresztowanym wobwodzie archangielskim by Andrzej Kucharski, m zaufania wosadzie Uskora, wrejonie szenkurskm. Kierowa on Komitetem Spoecznym powoanym zim 1941/1942r. przez polskich
Ibidem, [s.] 23. Cho wprzypadku Zaskiego istniaa teoretyczna moliwo przechwycenia przez NKWD jego wywiadowczych raportw wysyanych do Kujbyszewa; zob.: przypis 252. 195 Depesza S. Kota do gen. W. Andersa wJangi-Jul z8 lipca 1942 r., S. Kot, Listy zRosji..., s.344. 196 Przebywa on wobozach iwizieniach do 1955 r., kiedy to wramach repatriacji odesano go do Polski; zob.: J. T. Mieszkowski, Dziaalno Delegata Ambasady RP wZwizku Radzieckim, AW, sygn. II/805. 197 Notatka subowa zTaszkentu oaresztowaniach dokonanych wmaju 1942 r., Polish Institute and Sikorski Museum (dalej PISM), sygn. A.7.307/16b/66. 198 U. Muskus, Dugi most..., s.75. 199 Relacja Wiesawa Marczykowskiego z6 padziernika 1986r. zoona przed A. Suchcicem wLondynie, PISM, sygn. A.7.682/7/2. 200 Aresztowania mw zaufania, PISM, sygn. A.7.682/7/1.
194 193
304
zesacw wUskorze wcelu m.in. utrzymywania cznoci zAmbasad iDelegatur wArchangielsku oraz rozwizywaniu biecych problemw. Kucharski zosta skazany wyrokiem OSO na 10 lat obozu za szpiegostwo idziaalno antysowieck. Zagin wnieznanych okolicznociach201. Szykany dotkny take pozostae placwki. Zgodnie zwczeniejszymi zastrzeeniami, skadanymi 9 marca 1942r. przez LKSZ odnoszcymi si do liczebnoci personelu Delegatur, ktrego nie powinno by wicej jak 34 osoby202, wadze rozpoczy stanowcze egzekwowanie tego postanowienia. Dotyczyo to take placwek mw zaufania, gdzie nie byo przewidziane posiadanie adnego personelu203. W wielu miejscowociach zadano natychmiastowej jego redukcji do przewidzianej wustaleniach liczby. Kar za niezastosowanie si do zalece miao by przymusowe wysiedlenie pozostaych pracownikw do innych rejonw. Stanowczo da doprowadzia do zmniejszenia personelu wwikszoci Delegatur, co zahamowao, aw niektrych przypadkach wrcz uniemoliwio ich prac. Przecitna liczba personelu wahaa si dotychczas od 14 osb wAma-Acie, do 27 wKrasnojarsku204. Dodatkowym utrudnieniem, praktycznie uniemoliwiajcym prac wielu mom zaufania, bya nadinterpretacja przez LKSZ przepisu ozgaszaniu delegatw, aby mogli oni rozpocz urzdowanie. Wykorzystujc precedens, wktrym Ambasada zgodzia si informowa LKSZ take omianowanych mach zaufania, 14 kwietnia 1942 r., wspecjalnej nocie, wadze radzieckie zawiadomiy Ambasad oobowizku notyfikowania wszystkich mianowa terenowych pracownikw, zdodatkowym zastrzeeniem, i zarwno delegaci, jak imowie zaufania, maj prawo rozpocz prac dopiero po otrzymaniu przez miejscowe wadze stosownych instrukcji zcentrali wMoskwie205. W maju 1942r. sytuacja skomplikowaa si jeszcze bardziej. LKSZ owiadczy wwczas, i przyjcie do wiadomoci zgoszenia przez Ambasad jej wsppracownika oraz uznanie go, jest moliwe dopiero po wypowiedzeniu si wtej sprawie miejscowych wadz206. W sytuacji dziaa wojennych oraz znanej ju Ambasadzie oglnej niewydolnoci radzieckiego aparatu urzdniczego, oznaczao to wpraktyce uniemoliwienie dziaalnoci wikszoci dotychczasowych wsp201 T. Szunina, Zapomnijcie oswojej ojczynie... Losy Polakw zesacw warchangielskiej obasti wlatach 194044, Prawo iycie nr 4 z1993 r. 202 Z czasem Ambasadzie udao si uzyska zwikszenie tej liczby do 37, zob.: R. Buczek, Dziaalno opiekucza..., s.83. 203 Sprawozdanie osieci terenowej Ambasady na dzie 14 czerwca..., [s.] 4. 204 W Barnaule pracoway 23 osoby, wSemipaatysku 12, Czelabisku 16, Czkaowie 8, Akmolisku 9, Samarkandzie 22, Pawodarze 25, Syktywkarze 17, Pietropawowsku 14, Czymkencie 7, Dambule 7; zob.: Pracownicy Ambasady wterenie, PISM, sygn. A.7.30/32/1. 205 Sprawozdanie osieci terenowej Ambasady na dzie 14 czerwca..., [s.] 5. 206 Ibidem.
305
pracownikw. Byo te narzucon odgrnie przez wadze ZSRR procedur mianowania kandydatw na wsppracownikw Ambasady, pozwalajc na cakowit kontrol nad tym, kto, gdzie ikiedy zostanie zaakceptowany ipodejmie prac. Trwajca dwa, anawet trzy miesice notyfikacja, pozwalaa wadzom pozbywa si osb niewygodnych, skutecznie przy tym blokujc mianowanie nowych. Oznaczao to de facto koniec istnienia wdotychczasowej formie jakiejkolwiek akcji opiekuczej. Brak personelu uniemoliwia skuteczne odbieranie irozdysponowywanie nadchodzcej zzagranicy pomocy, interwencje wsprawach obywateli, zorganizowan akcj wymiany dokumentw radzieckich na polskie paszporty oraz kierowanie istniejcymi ju iwanie tworzonymi placwkami opieki. Byo to tym groniejsze, i aresztowania delegatw wArchangielsku iWadywostoku praktycznie odciy moliwo przesyania (do czasu wyjanienia sytuacji) zakupowanych wUSA iWielkiej Brytanii towarw. Elementem poprzedzajcym lipcow likwidacj Delegatur bya sprawa wydawania amnestionowanym polskim obywatelom wmiejsce dotychczasowych zawiadcze tymczasowych polskich paszportw. Zgodnie zustaleniami z20 wrzenia 1941r. wadze radzieckie zobowizay si przeduy wano zawiadcze stwierdzajcych polskie obywatelstwo do czasu, gdy Ambasada upora si zwydaniem wich miejsce swoich dokumentw207. Okazao si to jednak niewykonalne. Z powodu walk oMoskw oraz ewakuacji placwek dyplomatycznych do Kujbyszewa nie zdoano wydrukowa niezbdnej iloci blankietw paszportowych. W te za, ktre istniay, nie mona byo zaopatrywa ludnoci do czasu uregulowania kwestii Delegatur iosb uprawnionych do ich wydawania wimieniu Ambasady. Powstanie sieci opieki oraz nadejcie wiosny stworzyo realn szans na doprowadzenie sprawy do koca. Nawet cofnicie, wgrudniu 1941 r., prawa do otrzymania takich dokumentw przez obywateli II RP narodowoci niepolskiej nie wydawao si przeszkod. Rzd RP wLondynie liczy, e sprawa ta, zczasem, zostanie uregulowana po jego myli. Wadze radzieckie miay jednak ten sam problem: wjaki sposb naprawi swj bd zsierpnia 1941 r., kiedy wydawano zawiadczenia opolskim obywatelstwie wszystkim bez wyjtku deportowanym, awic Polakom, Biaorusinom, Ukraicom, ydom iinnym. Z punktu widzenia prawa polskiego kada osoba, ktra moga wjakikolwiek sposb udokumentowa swoje prawo do polskiego obywatelstwa, powinna otrzyma stosowne zawiadczenie. Wytworzyo to, zracji nieugitego stanowiska wadz radzieckich, zasadniczy konflikt wkwestii pojmowania obywatelstwa, atym samym liczba osb podlegajcych opiece spoecznej iprawnej oraz poborowi do wojska.
207 Nota Ambasady RP wKujbyszewie nr D-1937/42 z8 czerwca 1942r. do LKSZ ZSRR wsprawie akcji odbierania zawiadcze amnestyjnych, HI AK, pudo 53, teczka 247, [s.] 2.
306
Naleao zakada, i bd przypadki faszowania danych, jednak zdaniem odpowiednich ministerstw wsytuacji, gdy przytaczajca wikszo zesacw utracia swe dokumenty, lepiej da paszport kilku osobom wicej, ni nie da go tym, ktrym si to naley. Poniewa paszporty miay by dokumentami czasowymi, wydanymi wycznie na okres wojny iokupacji kraju, po odzyskaniu niepodlegoci itak podlegayby sprawdzeniu ikolejnej, wnikliwej weryfikacji208. Z tego te powodu wpoufnej dyrektywie rozsyanej 17 stycznia 1942r. Ambasada polecia rozpocz wydawanie stosownych dokumentw wszystkim obywatelom polskim, adopiero wmomencie wyranego sprzeciwu wadz lokalnych ograniczy do obywateli polskich narodowoci polskiej209. Tym samym chciano, przynajmniej wpierwszym okresie wymiany dokumentw, nie dawa wadzom radzieckim adnego pretekstu do zatrzymania akcji. Zalecono take, aby chwilowo nie wydawa paszportw osobom formalnie nie amnestionowanym, nawet gdyby posiaday dokumenty jednoznacznie regulujce ich prawo do takiego zawiadczenia210. Zanim rozpoczto ca akcj, dochodziy zterenu informacje oodbieraniu amnestionowanym obywatelom RP narodowoci niepolskiej wydanych im uprzednio zawiadcze amnestyjnych ipowoywaniu ich do Armii Czerwonej. W odpowiedzi na protesty wadz polskich strona radziecka notyfikowaa 6 maja 1942 r., i akcja ta nie ma na celu odbierania zawiadcze amnestyjnych, ajedynie sprawdzenie faktycznego obywatelstwa osb, ktrym dokumenty takie zostay wydane. Byo to zamanie wczeniejszych umw, zgodnie zktrymi zawiadczenia amnestyjne wydawano wszystkim byym polskim obywatelom, anie tym, ktrych za takowych zdecydowaa si uzna strona radziecka, tym bardziej e samo wydanie stosownego dokumentu nie miao praktycznie adnego znaczenia, musiay go bowiem jeszcze raz, formalnie, uzna lokalne wadze (a zwaszcza NKWD) iwyda ich posiadaczom specjalne karty pobytu (ros. wid na ytielstwo) dla cudzoziemcw lub zezwoli na meldunek211. Dziki takiej procedurze nawet wydane na podstawie radzieckich zawiadcze polskie dokumenty byy wielokrotnie kwestionowane, co rwnao si odmowie meldunku lub uzyskania karty. W skrajnych przypadkach odbierano polskie paszporty, za otrzymanie nowych, nawet jeli przedstawiane przez zainteresowane osoby dowody jednoznacznie wiadczyy oich polskim obywatelstwie, zpowodu sprzeciwu wadz byo niemoliwe. Tym samym ludzi tych pozbawiano formalnie prawa do opieki ze strony Ambasady. 8 czerwca 1942r. wzwizku zzaistnia sytuacj Ambasada wysaa do LKSZ not, wktrej domagaa si zaprzestania akcji odbierania zawiadcze
Sprawa zaopatrzenia wformalne dowody obywatelstwa obywateli polskich wZSRR, HI AK, pudo 2, teczka 46, [s.] 5. 209 Ibidem, [s.] 7. 210 Ibidem. 211 Ibidem, [s.] 8.
208
307
amnestyjnych pod pretekstem sprawdzania obywatelstwa. Motywowaa to faktem, i zostao ono ju raz udowodnione na mocy dekretu z12 sierpnia 1941r. Jednoczenie protestowaa przeciwko odbieraniu polskich dokumentw, zatwierdzonych przez centralne wadze radzieckie, jako nie budzcych wtpliwoci dowodw obywatelstwa polskiego. Uznaa take za niedopuszczaln, ponown zmian punktu widzenia wadz radzieckich na spraw obywatelstwa, gdy podwaaa ona dotychczasowy sens dziaa wszystkich organw Ambasady wterenie212. Odpowied wadz radzieckich bya byskawiczna inieoczekiwana. W nocie nr 107 z9 czerwca 1942r. zaday one, aby Delegatury przedstawiay odtd NKWD pene listy obywateli, ktrym s wydawane polskie dokumenty, wcelu ich weryfikacji. Stosowne spisy powinny zawiera imi inazwisko danej osoby, dat urodzenia, narodowo, wyznanie, adres zamieszkania wchwili wydania paszportu, posiadane obywatelstwo, adres zamieszkania do listopada 1939 r., powd imiejsce ewentualnego aresztowania lub deportacji, numer zawiadczenia amnestyjnego, nazw organu NKWD, ktry takowy dokument wystawi, stan rodzinny, dat zawarcia zwizku maeskiego, przynaleno pastwow ony, przynaleno pastwow rodzicw dawniej iobecnie oraz ich peny adres 213. dania strony radzieckiej stanowiy tak gbok ingerencj wsprawy personalne obywateli obcego pastwa, i odpowied Ambasady, ktra nadesza do LKSZ 24 czerwca 1942 r., moga by tylko jedna: Zgodnie zpodstawowymi zasadami prawa midzynarodowego Rzd Rzeczypospolitej Polskiej stwierdza, e sprawy obywatelstwa polskiego rozstrzyga we wasnym zakresie inie uwaa za moliwe, by oprzynalenoci pastwowej obywateli polskich, ktrzy zamieszkiwali na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, aw latach 19391941 znaleli si na terytorium Zwizku Radzieckiego jak wiadomo niedobrowolnie, miay decydowa wadze radzieckie, przy sprawdzaniu danych od Ambasady spisw obywateli polskich. Jak pisano dalej wnocie, stanowisko to jest zgodne zukadami zawartymi midzy rzdem ZSRR arzdem RP 30 lipca 1941 r., atake umow pomidzy ZSRR aWielk Brytani z26 maja 1942 r., ktr popar rzd USA. Samo za wydawanie paszportw, zgodne jest zprawem obowizujcym wII RP oraz Konstytucj, wktrej ani rasa, ani wyznanie, ani narodowo nie stanowi przeszkody do zamieszkiwania wgranicach Rzeczypospolitej Polskiej214. Wadze RP waden sposb nie mog zgodzi si zfaktem, e jedynym orgaNota Ambasady RP wKujbyszewie nr D-1937/42 z8 czerwca 1942r. do LKSZ ZSRR..., [s.] 2. P. aro, Ludno polska wZwizku Radzieckim..., s.219220; zob. te: Nota LKSZ ZSRR nr 107 z9 czerwca 1942r. wsprawie procedury wydawania paszportw polskich wZSRR, Wojskowy Instytut Historyczny (dalej WIH), Zesp Ministerstwa Informacji iDokumentacji Rzdu RP wLondynie (dalej MID), sygn. V-20-10, dok. 77. 214 Nota Ambasady RP wKujbyszewie nr D.2362/42 z24 czerwca 1942r. do LKSZ wsprawie noty LKSZ nr 109 z9 czerwca 1942 r., HI AK, pudo 53, teczka 247.
213 212
308
nem majcym prawo do decydowania, kto jest, akto nie polskim obywatelem na terenie ZSRR, okazuje si NKWD. Jak byo do przewidzenia, protest Ambasady zosta przez wadze radzieckie odrzucony, zjednoczesnym zastrzeeniem, i tylko podporzdkowanie si procedurze spowoduje zgod na dalsze wydawanie polskich paszportw oraz zatwierdzanie dotychczas wydanych. W takiej sytuacji Ambasada zostaa zmuszona do zaprzestania akcji wydawania jakichkolwiek dokumentw ipowrotu jedynie do rejestracji osb zgaszajcych si owydanie im stosownych zawiadcze. Postanowienia te zawarto wspecjalnej instrukcji z25 czerwca 1942 r.215 Pierwsze decyzje owstrzymaniu na czas nieokrelony dalszego wydawania dokumentw zapady ju 18 czerwca 1942 r., awic na tydzie przed wydaniem instrukcji216. Byy one odpowiedzi na zakrojon na szerok skal akcj (po nocie z9 czerwca 1942 r.) NKWD iorganw milicji odbierania polskich zawiadcze tosamoci ydom oraz wszystkim osobom, co do ktrych istniao podejrzenie ich niepolskiej narodowoci217. Miay take zapobiec dostarczeniu wadzom radzieckim kolejnych dowodw rzekomo niezgodnej zprawem dziaalnoci delegatw imw zaufania. Chciano te zabezpieczy si przed ewentualnym dostarczeniem NKWD list zawierajcych wyszczeglnione wnocie informacje przez nie podejrzewajcych niczego mw zaufania218. Zaprzestanie akcji wydawania dokumentw byo uwieczeniem stara wadz radzieckich orozbicie aparatu opieki oraz wprowadzenie zamtu wkwestii faktycznej liczby osb potrzebujcych opieki, atym samym (w niedugim czasie) do podwaenia sensu istnienia aparatu wdotychczasowym stanie. Potwierdzeniem tych celw staa si decyzja LKSZ z3 lipca 1942r. ozaprzestaniu uznawania polskich paszportw219.
Okres trzeci (lipiec 1942 r. stycze 1943 r.) W drug poow 1942r. polska Ambasada wkraczaa wwyjtkowo zej sytuacji. Praktycznie nie istniay cztery Delegatury, wpozostaych za liczba persoSprawa zaopatrzenia wformalne dowody obywatelstwa..., [s.] 8. Sprawozdanie zdziaalnoci Delegata Ambasady RP wZSRR na obwd pnocnokazachstaski iomski, Witolda Poskiego. Jerozolima, grudzie 1943 r., HI, Ministerstwo Informacji iDokumentacji (dalej MID), pudo 99, teczka 4, [s.] 28; zob. te: Notatka dla P. Ambasadora wsprawie paszportyzacji opracowana 15 czerwca 1942r. przez kierownika Dziau Opieki S. Gackiego, HI AK, pudo 23, teczka 249, [s.] 2. 217 Sprawozdanie zdziaalnoci Delegata Ambasady RP wZSRR na obwd pnocnokazachstaski iomski..., [s.] 28. 218 Notatka dla P. Ambasadora wsprawie paszportyzacji..., [s.] 1. 219 Nota LKSZ ZSRR z3 lipca 1942r. wsprawie likwidacji delegatur Ambasady RP wAdanie, Wadywostoku iArchangielsku, WIH, MID, sygn. V-20-10, dok. 80.
216 215
309
nelu, ktry mia prawo wykonywa swe obowizki, de facto uniemoliwiaa ich wykonywanie. Akcja paszportyzacyjna zostaa wstrzymana, asie mw zaufania, zajmujcych si rozdziaem darw, znalaza si wrozsypce. Zakady opieki nie byy dostatecznie zaopatrywane wnadchodzc do ZSRR produkty, gdy przyjmowanie kolejnych transportw praktycznie zostao uniemoliwione. Uniemoliwione take dysponowanie darami, ktre ju do ZSRR nadeszy. Jak szacowa Dzia Opieki, liczba osb znajdujcych si wzasigu polskich placwek pod koniec czerwca 1942r. wynosia okoo 321 730 osb.
Tablica 15 Rozmieszczenie ludnoci polskiej na terenie ZSRR wwietle danych Ambasady RP wKujbyszewie na koniec czerwca 1942 r.
Obszar obwd archangielski i woogodzki Komi ASRR obwd kirowski, mootowski i gorkowski oraz Marijska ASRR obwd czkaowski i aktiubiski oraz Baszkirska ASRR obwd czelabiski i swierdowski Kraj Atajski i obwd nowosybirski obwd semipaatyski obwd pietropawowski i omski obwd akmoliski obwd kustanajski obwd pawodarski Kraj Krasnojarski oraz obwd irkucki Jakucka ASRR obwd poudniowokazachstaski obwd dambulski obwd amaacki oraz Kirgiska SSR Uzbecka i Tadycka SRR Turkmeska SRR Razem: Dzieci 4 600 3 200 5 700 3 500 2 480 10 800 2 090 7 640 4 480 3 000 3 930 10 800 450 3 790 7 400 5 050 21 500 1 400 101 810 Kobiety 4 410 5 300 5 000 3 490 5 900 10 700 3 040 7 900 5 180 2 830 3 700 9 450 720 8 400 7 000 11 490 39 200 1 220 134 930 Mczyni 3 500 4 600 4 200 3 000 5 120 7 500 1 470 3 790 2 260 2 270 2 970 6 750 630 6 610 5 600 8 440 15 400 880 84 990 Razem 12 510 13 100 14 900 9 990 13 500 29 000 6 600 19 330 11 920 8 100 10 600 27 000 1 800 18 800 20 000 24 980 76 100 3 500 321 730
rdo: Sprawozdanie Dziau Opieki Ambasady RP wZSRR na dzie 30 czerwca 1942 r., HI AK, MID, pudo 99, teczka 3, [s.] 12.
Byy to dane szacunkowe, oparte na raportach zterenu oraz na przeprowadzon wczci obwodw rejestracji. Ludnoci t opiekowao si 352 mw zaufania, zczego zatwierdzonych przez LKSZ byo zaledwie 131. Pozostali dziaali zpunktu widzenia wadz radzieckich nielegalnie220.
220 Stan sieci opiekuczej Ambasady wterenie na dzie 22 lipca 1942 r., HI AK, pudo 44, teczka 150, [s.] 1.
310
Do Delegatur skierowano do tego czasu wsumie 1 297 ton rnorodnych darw. W podziale na poszczeglne placwki wygldao to nastpujco: Ama-Ata 80 ton; Akmolisk 80 ton; Adan Jakucki 20 ton; Aszchabad 10 ton; Barnau 75 ton; Czkaow 80 ton; Czelabisk 130 ton; Czymkent 136 ton; Dambu 105 ton; Krasnojarsk 90 ton; Kustanaj 40 ton; Kirow b.d.; Pawodar 86 ton; Pietropawowsk 80 ton; Semipaatysk 55 ton; Samarkanda 200 ton; Syktywkar 30 ton221. Zakadajc faktyczn liczb wszystkich obywateli polskich znajdujcych si wwczas wzasigu dziaania Ambasady na okoo 270 do 300 tys. osb, na kadego zesaca przypadao okoo 4,32 kg. Bya to ilo absolutnie niewystarczajca wstosunku do potrzeb, szacowanych przez Dzia Opieki na 160 ton tuszczu, 400 ton cukru, 500 tys. flaszek bulionu, 450 tys. puszek skondensowanego mleka, 500 ton konserw misnych iokoo 2 800 ton mki miesicznie222. Nawet, gdyby zapotrzebowanie to ograniczy opoow, to itak ilo produktw niezbdnych do utrzymania zesacw przy yciu przez miesic (liczc: tuszcze 400 gram, cukier 750 gram, mleko skondensowane dla dzieci 3 puszki, miso 1 kg, mka 7 kg) kilkakrotnie przekraczaa ca pomoc rozdzielon wcigu p roku. W przypadku bielizny, ciepych ubra iobuwia byo jeszcze gorzej. Napywajce dary izakupy celowe pokryway zaledwie 510% wszystkich potrzeb. Sytuacj komplikowa dodatkowo fakt, e pomoc t naleao wysa wteren przed nadejciem chodw, zanim boto izamarznite rzeki, stanowice na pnocy czsto jedyny rodek transportu, uniemoliwiyby jakkolwiek komunikacj. Z chwil zakoczenia drugiej ewakuacji miesiczne zapotrzebowanie na proDelegatury Ambasady RP wZSRR wedug stanu na 16 czerwca 1942 r., HI AK, pudo 54. Sprawozdanie Dziau Opieki Ambasady RP wZSRR na dzie 30 czerwca..., [s.] 56. Byy to szacunki oparte na zaoeniu oponad 500-tysicznej rzeszy zesacw przebywajcych nadal na terenie ZSRR.
222 221
311
dukty spoywcze wynosio zdaniem Dziau Opieki223 120 ton tuszczu, 225 ton cukru, 300 tys. flaszek bovrilu, 600 tys. opakowa zup skoncentrowanych, 7500 skrzy (po 48 puszek wkadej) mleka skondensowanego, 300 ton konserw misnych, 2 100 ton mki oraz 100 ton myda224. Poniewa przepustowo jedynego wwczas, dziaajcego skadu wAszchabadzie wynosia okoo tysica ton, za liczba otrzymywanych wagonw okoo 50 miesicznie, minimalna ilo pomocy nadsyanej na trasie PersjaKrasnowodzkAszchabad powinna zdaniem Ambasady ksztatowa si wgranicach 500 ton, zczego 80% to ywno, pozostae za 20% obuwie, ciepa bielizna iodzie. Zejcie poniej limitu 300 400 ton miesicznie nie gwarantowao dostarczenia podstawowej pomocy nawet istniejcym ju zakadom opiekuczym. Aby zabezpieczy rzeczywiste potrzeby naleaoby zdaniem Dziau Opieki dostarcza miesicznie okoo 4 tys. ton towarw225. Priorytet wnadsyanych darach powinien by by nastpujcy: tuszcze, cukier, mleko igrysik oraz wszystkie posiadane obuwie ibielizn; fasola, groch, ekstrakty zup, herbata; mka, kasza ipozostaa ywno; odzie imydo; leki ikoce226. Do koca lipca 1942 r., awic do chwili faktycznego rozbicia aparatu opieki, wskadach imagazynach podlegych Ambasadzie znajdowao si 2 970 ton rnorodnych darw: Samarkanda 190 ton odziey, obuwia, kocw, bielizny, itp.; 150 ton ywnoci; 25 ton myda; Mamlutka 1 100 ton; Kirow 1 205 ton; Aszchabad 300 ton. W drodze do skadw przy likwidowanych Delegaturach miao si znajdowa okoo 65 wagonw zpomoc227. Do portw wArchangielsku, Murmasku iWadywostoku pyno okoo 2,4 tys. ton. Drog ldow zBliskiego Wschodu iIndii jechao kolejne 1,8 tys.
Zakadajcego liczb pozostaych wZSRR polskich obywateli na okoo 300 tys. Depesza H. Sokolnickiego zKujbyszewa z1 wrzenia 1942r. wsprawie zapotrzebowania na pomoc, AAN, RP wTeheranie, sygn. 91, s.116. 225 Raport Dziau Opieki Ambasady RP wZSRR z9 wrzenia 1942r. nr 3997/42 do Poselstwa RP wTeheranie wsprawie pomocy, AAN, RP wTeheranie, sygn. 91, s.64. 226 Ibidem. 227 Nie wiadomo, jak ma si to zzestawieniami oiloci towarw dostarczonych do poszczeglnych Delegatur wedug stanu na poow czerwca 1942r. Najprawdopodobniej chodzi tu ote same szacunki, inaczej rozmiary pomocy naleaoby zwikszy okolejne 2000 ton. W efekcie otrzymalibymy wynik mwicy, e wcigu 34 miesicy rozesano wteren blisko 4tys. ton. W wczesnej sytuacji transportowej oraz na podstawie innych dokumentw nie wydaje si moliwe.
224 223
312
ton. W sumie, do poowy 1942r. dostarczono do ZSRR, lub znajdowao si wdrodze, ponad 9 tys. ton darw (ywnoci, ubra, obuwia, rodkw czystoci, lekw, materiaw ikocw)228. Przy zaoeniu, e osb podlegajcych oficjalnie opiece Ambasady mogo by wwczas okoo 270 tys., dawao to 33 kg na zesaca. Uwzgldniajc potrzeby utrzymywanych przez Ambasad zakadw opiekuczych, ilo towarw przypadajcych na jedn osob byaby nieco mniejsza, niemniej jednak, wstosunku do przeomu 1941/1942 r., postp by ogromny. Wadze radzieckie pomoc dostarczon dla Polakw wZSRR do koca padziernika 1942r. szacoway na 2 943 917 kg (ywno 1 494 724 kg, odzie 873 069 kg, obuwie 374 092 kg, mydo 182 176 kg, medykamenty 19 122 kg, galanteria 734 kg)229. Gwnymi dostarczycielami darw byy: Amerykaski Czerwony Krzy oraz Rada Polonii Amerykaskiej. ACK przeznaczy na pomoc ludnoci polskiej wZSRR ponad 1,7 tys. ton rnorodnych produktw spoywczych (mki, mleka wproszku, koncentratw zup), ubra ilekarstw oraz blisko milion tabletek chininy230. Poza ACK pomoc zUSA nadchodzia take od Rady Pomocy Amerykaskiej, Rady Pomocy Katolickiej iAmerykaskiego Komitetu Biskupw Rzymsko-Katolickich (50 tys. dolarw). Dziki wadzom Departamentu Wojny, specjalnym mostem powietrznym wysano do ZSRR znaczne iloci szczepionek przeciwko tyfusowi, Departament Rolnictwa by odpowiedzialny za dostawy ywnoci, Departament Skarbu za zakup idostawy odziey. Caa pomoc ze strony USA (wliczajc wto Lend-Lease Act) signa do koca maja 1942r. 4 mln dolarw. Wysyk darw zajmowa si specjalny wydzia Konsulatu Generalnego RP wNowym Jorku, ktry by mandatariuszem MPiOS Rzdu RP wLondynie. Dziki jego staraniom do koca maja 1942r. wyekspediowano wkierunku ZSRR okoo 4 tys. ton towarw231. Rada Polonii Amerykaskiej wysaa do ZSRR 1 522 bele oraz 2 294 skrzynie odziey, bielizny ibutw, na czn sum 815 tys. dolarw232. Do pomocy wczyy si take liczne organizacje ydowskie. Jewish Labour Committee wydatkowa na ten cel 273 tys. dolarw, American Jewish Joint Distribution Committee 36 tys., American Federation of Polish Jews 13 tys.233. Zbirk
Stan sieci opiekuczej Ambasady wterenie na dzie 22 lipca..., [s.] 2; zob. te: R. Buczek, Dziaalno opiekucza..., s.104. 229 Notatka Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR . Berii dla J. Stalina oPolakach znajdujcych si na terytorium ZSRR 15 stycznia..., s.45. 230 S. Kot, Listy zRosji..., s.25. 231 Streszczenie zkonferencji prasowej, ktra odbya si 22 maja 1942r. wgmachu Konsulatu Generalnego RP wNew Yorku, wsprawie pomocy udzielanej polskiej cywilnej ludnoci przebywajcej wRosji Sowieckiej, HI MID, pudo 98, teczka 6, [s.] 2. 232 S. Kot, Listy zRosji..., s.25. Zestawienia wUSA mwiy o540 tys. funtw pomocy na czn sum 600 tys. dolarw; zob.: Streszczenie konferencji prasowej..., [s.] 3. 233 Ibidem, [s.] 3.
228
313
darw zajmoway si take organizacje charytatywne wMeksyku, Chile, Argentynie, Indiach iWielkiej Brytanii. Wikszo nadsyanej do ZSRR pomocy stanowia uywana odzie. Niestety, jej jako pozostawiaa wiele do yczenia, wwielu przypadkach za bya po prostu za. Efektem masowych inie przemylanych zakupw byy nadchodzce na adres Ambasady RP wTeheranie sterty achmanw, zktrymi nie wiadomo byo waciwie co robi. Nieraz, wotwartych skrzyniach znajdowano czci frakw, buty na wysokim obcasie, cylindry, jedwabne rkawiczki, chusty idamskie kapelusze. Wiele takich przesyek nadawao si wycznie do szybkiej utylizacji. Byo to tym bardziej skandaliczne, e formalne umowy zdostawcami amerykaskimi zobowizyway ich do zakupw celowych oraz segregacji nabywanego towaru, wcelu wybrania rzeczy jakociowo dobrych. Nastpnie naleao wszystko wyczyci, zreperowa ewentualne uszkodzenia, zdezynfekowa, zapakowa wopisane skrzynie idopiero potem wysa. W rzeczywistoci, czsto dochodzio do oszustw inaduy. Dotyczyo to zarwno zakupw czynionych przez Departament Finansw, jak iprzez Rad Polonii Amerykaskiej. W drugim przypadku bolao to tym bardziej i sprawy kontroli mona byo zpowodzeniem rozwiza we wasnym zakresie. Nie trzeba przy tym chyba specjalnie podkrela, e taki stan rzeczy odbija si na Polakach wZSRR, bezskutecznie wypatrujcych pomocy. To, co do nich docierao, byo niewielk iloci faktycznie wysanego towaru, przebran wmagazynach przeadunkowych na terenie Teheranu. Jak donosia wswych raportach NIK Rzdu RP wLondynie, wczasie kontroli wysyki darw dla Polakw wZSRR wykryto fakty nabycia nie nadajcych si praktycznie do uytku ubra na czn sum kilkuset tysicy dolarw ito pomimo sprzeciwu wadz USA, ktre dziaalno tak uznaway ze bezsensown (sic!). Na nic si zday sprzeciwy Ambasady RP wTeheranie, na ktrej adres wysyano wikszo tego towaru oraz bagalne telegramy zAmbasady RP wZSRR, by zaprzesta tego typu pomocy234. Najwicej kontrowersji wzbudza wtym wszystkim fakt, e zakupy te czyniono (rzekomo) na osobist interwencj premiera W. Sikorskiego, ktremu zaleao na jak najszybszej wysyce odziey do ZSRR235. Dostarczaniem towarw zTeheranu drog ldow przez Meszhed iBadgiran, kierowaa grupa pracownikw Poselstwa RP wTeheranie, wskad ktrej wchodzi m.in. b. pose RP Jan Karszo-Siedlewski oraz kierownik Wydziau Transportowego Poselstwa Feliks Kollat. Wszystko, co nadeszo zzagranicy byo tu skadowane, przeadowywane oraz przepakowywane, jeli wczasie trans234 Raport NIK z17 lutego 1944r. onaduyciach zwizanych zakcj pomocy Polakom wZSRR, AAN, MPiOS, sygn. 50, s.624. 235 Ibidem.
314
portu ulego uszkodzeniu (co zdarzao si niestety bardzo czsto), po czym wysyane zgodnie zzapotrzebowaniem skadanym przez Kujbyszew oraz magazyn wAszchabadzie. Na granicy radziecko-perskiej paczki przeadowywano na ciarwki radzieckie. Dla usprawnienia transportu powoano tymczasowy skad wBadgiran, gdzie magazynowano towary gotowe do wysyki. Niestety, take Ambasada RP wTeheranie nie radzia sobie zorganizacj wysyki. Z powodu zej specyfikacji nie wysyano, pomimo zapotrzebowania, towarw naprawd potrzebnych oraz szybko psujcych si lub zkoczc si dat wanoci. Zdarzay si przypadki, e przez sze miesicy, wniekorzystnych warunkach atmosferycznych, leay ponad 92 tony masa, 25 ton oliwy oraz 1 500 ton mki, grysiku ifasoli. Poza tym, wczasie kontroli pod koniec 1942 r., stwierdzono wmagazynie 641 ton odziey oraz 80 ton butw236. Jak ju wczeniej pisaem, owikszo ztych towarw przez cay czas wdziesitkach telegramw monitowaa polska Ambasada wZSRR. Zwaszcza za obuty, bez ktrych nie mona byo i do pracy oraz tuszcze, ktre byy jednym zpodstawowych produktw utrzymujcych przy yciu zesacw na pnocy ZSRR237. Jednak nie tylko Teheran mia na sumieniu naduycia. W jednym zlistw adresowanych do NIK znajduje si doniesienie oprzypadkach skadania przez Ambasad RP wKujbyszewie, wtrybie pilnym, zamwie na jedwabne szale, parasolki, gorsety, szminki itp. Budzio to wPoselstwie RP wTeheranie wiele kontrowersji238. Byy one, jak si zdaje, wpeni uzasadnione, trudno bowiem zaoy, e towar ten by potrzebny wycznie wramach podarunkw uatwiajcych zaatwienie wyjtkowo wanych spraw. Dostarczenie przesyek do ZSRR nie oznaczao koca kopotw. Tak byo przynajmniej wprzypadku darw ACK, nadsyanych do Archangielska, Murmaska iAszchabadu. Pierwsze znich dotary do Aszchabadu via Badgiran wkwietniu 1942 r., odprawa trwaa jednak do maja. Kiedy wydawao si, e ju wszystko zostao zaatwione, okazao si, e s one wprawdzie przeznaczone dla Polakw, ale awizowane na Czerwony Pksiyc. W efekcie, wchwili dotarcia na miejsce, wadze republikaskie natychmiast przejy cay transport izastrzegy sobie prawo do jego rozdziau. Dopiero kolejne spotkania (12 i29 maja oraz 1 czerwca 1942 r.) ipertraktacje prowadzone zprzedstawicielami wadz centralnych oraz Czerwonego Pksiyca pozwoliy zawrze icie salomonowe rozwizanie. Dary ACK bd przyjmowane jednoczenie przez przedstawicieli Ambasady (w tym przypadku delegata wAszchabadzie) oraz przedstawiciela
236 Materiay pokontrolne NIK oraz raporty NIK do MPiOS wLondynie, AAN, MPiOS, sygn.49. 237 Ibidem. 238 List Andrzeja Walczaka, koordynatora pomocy Polakom wZSRR, do NIK Rzdu RP, delegatura wTeheranie, wsprawie naduy Ambasady RP wZSRR, AAN, MPiOS, sygn. 49, s.178181.
315
Czerwonego Pksiyca, anastpnie przekazywane Ambasadzie za specjalnym pokwitowaniem. Kiedy Ambasada dokona rozdziau pomocy zgodnie zposiadanym zapotrzebowaniem, poinformuje szczegowo przedstawicieli Czerwonego Pksiyca, do jakich miejscowoci ijakie dary zostay dostarczone oraz udokumentuje to stosownymi kwitami239. Kilka dni pniej wadze radzieckie, zasaniajc si brakiem przepisw wykonawczych, ponownie zablokoway przejmowanie transportw ACK. Najbardziej niebezpieczna sytuacja zaistniaa wTurkmeskiej SRR, gdzie wydano zarzdzenie, i rozdziaem nadchodzcej pomocy maj si zaj komrki Czerwonego Pksiyca oraz radzieckie organizacje partyjne, za uprawniona do jej otrzymywania jest caa miejscowa ludno. Analogiczne rozporzdzenia wydano wKazachskiej iUzbeckiej SRR. Po wielokrotnych interwencjach (12, 16 i20 czerwca) wyjaniono wreszcie, e s to dary wycznie dla obywateli polskich ito placwki podlege Ambasadzie RP wZSRR zajmuj si ich dystrybucj. Strona radziecka nie ustpia jednak wpunkcie narzucajcym obowizek kwitowania odbioru pomocy iskadania rozlicze240, podkrelajc tym samym, kto formalnie posiada do niej prawo. Budzio to zastrzeenia ACK, ktry wrcz rozwaa moliwo zawieszenia pomocy humanitarnej. Kwesti t uregulowano ostatecznie 31 sierpnia 1942 r., kiedy to LKSZ not nr 171 potwierdzi zawarte wmaju porozumienia. Wadze radzieckie zgodziy si przekazywa dary od razu po nadejciu do magazynu wAszchabadzie, zastrzegy sobie jedynie prawo do ewentualnej kontroli, wjaki sposb przebiega ich podzia241. Na wznowienie systematycznych dostaw ywnoci iodziey zniecierpliwoci czeka personel wzorganizowanych przez Ambasad iwojsko kilkuset zakadach opiekuczych. Byo to m.in.: 139 sierocicw, ochronek, domw dziecka iprzedszkoli dla 6 012 podopiecznych242; 30 zakadw dla niezdolnych do pracy na 639 osb; 21 stowek wydajcych dziennie co najmniej 3 570 posikw; 116 punktw doywiania dla 5 112 dzieci iosb niezdolnych do pracy; 7 domw noclegowych na 150 miejsc; 6 spdzielni pracy; co najmniej 26 szpitalikw ipunktw sanitarnych243.
Nota informacyjna charg daffaires Henryka Sokolnickiego do ministra Karola Badera, Posa RP wTeheranie. Kujbyszew, 12 sierpnia 1942 r., AAN, RP wTeheranie, sygn. 91, s.113. 240 Ibidem, s.114. 241 Raport Dziau Opieki Ambasady RP wZSRR z9 wrzenia 1942 nr 3997/42..., s.64. 242 Wedug danych T. Bugaja byo okoo 56 sierocicw i25 przedszkoli; zob.: T. Bugaj, Dzieci polskie wZSRR..., tab. 4: Placwki opiekucze dla dzieci zorganizowane przez Ambasad polsk wZSRR w1942 roku, s.5055. 243 Delegatury Ambasady RP wZSRR wedug stanu na 16 czerwca..., [s.] 13. Wedug ambasadora S. Kota byo 46 szpitali i41 ambulatoriw; zob.: S. Kot, Listy zRosji..., s.26.
239
316
Elbieta Trela liczb placwek opiekuczych iwychowawczych wpoowie 1942r. szacowaa na 175 przedszkoli (dla 5 865 dzieci), 43 szkoy (dla 2 999) i68 kursw (dla 1 466 suchaczy). W placwkach tych zatrudnionych byo 165 nauczycieli i124 wychowawcw244. Cakowita liczba personelu wterenie (w Delegaturach, placwkach mw zaufania, punktach sanitarnych, magazynach, sierocicach, domach starcw, domach inwalidw, szkoach, przedszkolach ipunktach doywiania) wynosia wokoo 3 tys. osb245. Cay ten aparat pomocy zosta praktycznie rozbity wcigu lipca isierpnia 1942r. Akcja ta zbiega si zwyjazdem odwoanego na wasn prob ambasadora S. Kota246 oraz drug, ostateczn ewakuacj Armii Polskiej zZSRR247. Korzystajc zfaktu, e nowo mianowany ambasador, Tadeusz Romer, nie zdoa jeszcze przyby do ZSRR248, za penicy czasowo obowizki charg daffaires, H. Sokolnicki, nie by wstanie decydowa samodzielnie owielu sprawach, wadze radzieckie dokonay kolejnego uderzenia. Doskonaym pretekstem staa si ewakuacja Armii Polskiej zZSRR, skutecznie wykorzystana przez radzieck propagand jako ucieczka zpola boju iprzejaw strachu przed walk zNiemcami. Nagle, na masow skal, rozpoczto ujawnia rzekome przypadki dziaalnoci szpiegowskiej polskich dyplomatw, pracownikw delegatur oraz mw zaufania. Skoro polscy onierze uciekaj przed wrogiem, to idelegaci nie s zapewne lepsi. Inn spraw jest, niestety, poaowania godny fakt, e polskie placwki (mimo licznych zakazw) faktycznie prowadziy rnego rodzaju dziaalno wywiadowcz. W Delegaturach zbierano nie tylko informacje potrzebne do bezporedniej dziaalnoci, ale te itakie, ktrych warto zpunktu widzenia opieki bya wtpliwa. Wiele wanych informacji podsuway zreszt radzieckie suby specjalne. NKWD miao wrd polskiej ludnoci setki zwerbowanych, ideowych lub zastraszonych agentw iwsppracownikw. Dziki nim, nie tylko wiedziao dokadnie, co igdzie si dzieje oraz co, kto ikomu mwi, ale te, jakie s moliwoci ewentualnych prowokacji wobec wsppracownikw iprzedstawicieli polskiej Ambasady. Sztandarowym przykadem tego typu prowokacji bya sprawa Piwowarczyka oraz Szefa Misji Wojskowej, attach wojskowego Ambasady
Elbieta Trela, Edukacja dzieci polskich wZwizku Radzieckim wlatach 19411946, Warszawa 1983, s.25. 245 Dziaalno opiekucza Ambasady RP wKujbyszewie, HI MID, pudo 98, teczka 6, [s.] 2. 246 Wiadome wadzom radzieckim byo ono od poowy czerwca 1942 r.; zob.: Depesze MSZ Rzdu RP wLondynie do ambasadora S. Kota z5 i11 czerwca 1942 r., S. Kot, Listy zRosji..., s.329330. 247 O ewakuacji wadze radzieckie zawiadomiy gen. W. Andersa 7/8 lipca 1942 r.; zob.: Z. S. Siemaszko, op. cit., s.298. 248 W chwili formalnego mianowania przebywa nadal na terenie Japonii, za pertraktacje wsprawie uwolnienia jego oraz innych dyplomatw wci trway; zob.: Depesza MSZ Rzdu RP wLondynie do ambasadora S. Kota z11 czerwca 1942 r., S. Kot, Listy zRosji..., s.330.
244
317
gen. Romualda Wolikowskiego. Wolikowski, do ktrego dotar Piwowarczyk, zadziwiony jego rewelacjami dotyczcymi dziaalnoci radzieckich obozw karnych iprzebywajcych tam polskich obywateli wystawi mu, pomimo wielu ostrzee ze strony Ambasady, specjalny glejt do Sztabu Armii249. To wystarczyo, aby odbyo si przypadkowe aresztowanie Piwowarczyka, ujawnienie caej sprawy, oskarenie Wolikowskiego odziaalno szpiegowsk idodanie kolejnego punktu do przyszej, dugiej listy zarzutw owrogi stosunek placwek terenowych Ambasady do ZSRR. Przy okazji sprawy Wolikowskiego udao si wadzom radzieckim pozby I sekretarza Ambasady Wiesawa Arleta czowieka najduej dziaajcego wZSRR inajlepiej znajcego wszystkie zesacze problemy. Oskarony odziaalno wymierzon wZSRR, polegajc m.in. na rzekomym otrzymaniu wiadomoci od tego samego agenta NKWD250, zosta uznany za persona non grata izmuszony do opuszczenia kraju251. Kolejnym przykadem dziaalnoci wywiadowczej byy raporty nadsyane zWadywostoku przez II sekretarza Ambasady, Macieja Zaskiego. Oto dwa krtkie cytaty zjednego znich: Dowiaduj si, e podobno kilka tysicy Chiczykw nadal przebywa na przymusowych robotach wkopalniach Koymy iJakucka. Wikszo znich to uciekinierzy zMandurii 193638, niemniej wielu spord ludnoci sowieckiej zDalekiego Wschodu. W okresie wysiedlania std Koreaczykw wysiedlono te Chiczykw, gwnie zTurkmenii, cz zabierajc na roboty przymusowe do kopal. Stale postpujce malowanie wszystkich domw na kolor ochronny, cigle powtarzajce si wiczenia morskie ilotnicze oraz OPL, czynne ibierne, poczone zzaciemnieniem252. Dziki takim raportom NKWD miao gotowy materia dowodowy. Rwnie szkodliwe byy tajne Instrukcje polityczne dla Delegatw Ambasady RP wZwizku Radzieckim253. Bez wzgldu, jak wane ijak suszne zalecenia dla pracownikw Ambasady wterenie zawieray, sam ich wydwik (tajna instrukcja polityczna) mg by zpowodzeniem wykorzystany wprzyszoci do przygotowywania spraw ozabarwieniu politycznym. Do wpadek Ambasady mona te zaliczy spraw znakowania (lub jak kto woli kodowania) korespondencji
Depesza od gen. W. Andersa do attach wojskowego gen. Wolikowskiego wsprawie Piwowarczyka. Taszkent, 23 czerwca 1942 r., S. Kot, Listy zRosji..., s.334. 250 Chodzi oczywicie oPiwowarczyka. 251 S. Kot, Listy zRosji..., s.542543. 252 Depesza delegata Ambasady we Wadywostoku, Macieja Zaskiego, nr 358/42 z17 czerwca 1942r. do Ambasady RP wKujbyszewie, zawierajca Raport Sytuacyjny nr 4, HI AK, pudo 29, teczka 189, [s.] 56. 253 Pierwsza znich wysana zostaa 17 stycznia 1942 r., kolejne wmaju iczerwcu; zob.: Instrukcja polityczna dla Delegatw Ambasady RP wZwizku SRR, HI AK, pudo 29, teczka 189.
249
318
wysyanej do delegatw imw zaufania (oraz odwrotnie), co miao uatwi ocen, ktre zwysanych dokumentw itelegramw dochodziy do adresata, aktre nie. Pomys poniekd suszny, lecz wsytuacji wewntrznej ZSRR bezsensowny iszkodliwy254. Wadze polskie nie doceniy pierwszych objaww przyszej akcji antyszpiegowskiej255 aresztowania mw zaufania256 iwydalenia T. Grygiera. NKWD ju wtedy przygotowywa si do likwidacji polskich struktur opieki, jednak zrozpoczciem dziaa czeka na stosowny moment. Na przeomie lipca isierpnia 1942 r., kiedy og by zaaferowany drug ewakuacj, za jednym posuniciem pozbyto si tego, co cementowao polskich zesacw armii isprawnie dziaajcej opieki. Zamieszanie pozwolio te na wykorzystanie wszystkich atutw zaskoczenia. Nikt bowiem nie mia czasu interesowa si losami delegatw imw zaufania. Czsto, do koca, nie byo wiadomo, czy zostali aresztowani, czy te opucili swe posterunki ewakuujc si wraz zarmi. Wyjcie wojska pozbawio Ambasad jakiejkolwiek karty przetargowej wobec wadz radzieckich, nie mona byo take liczy na Brytyjczykw, bogosawicych Stalina za gest, ktry pozwala, cho troch, przegrupowa siy walczce wAfryce. Zabrako te ambasadora. Zgoda na wyjazd Kota przed przybyciem Romera to zpewnoci jeden znajwikszych bdw wczesnego MSZ. Ostateczny proces likwidacji Delegatur, awraz znimi aparatu opieki wdotychczasowej formie, rozpocz si jak ju wczeniej pisaem zatrzymaniem wostatnich dniach czerwca 1942r. delegatw wArchangielsku (J. Gruji) iWadywostoku (M. Zaskiego) oraz opiecztowaniem ich placwek, atake zarekwirowaniem wszelkiej, bdcej wich posiadaniu dokumentacji. 3 lipca 1942r. LKSZ wyda rozporzdzenie ozamkniciu Delegatur wArchangielsku, Wadywostoku iAdanie Jakuckim. Jako powd podano nik liczb polskich obywateli przebywajcych na terenie ich dziaalnoci257. Oznaczao to odcicie Ambasady od nadchodzcej zUSA pomocy. Wraz zlikwidacj Delegatury wArchangielsku zamknito bowiem, kierowan przez W. Log, placwk przeadunkow wMurmasku. W przypadku Logi nie wysunito jednak oskarenia oszpiegostwo. Postawiono mu zarzut spekulacji, polegajcej, jak si pniej okazao, na
Rozmowa Ambasadora RP S. Kota zzastpc Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych A. Wyszyskim 31 maja 1942 r., S. Kot, Rozmowy..., s.251; zob. te: Aide-mmoire Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych przedoone Ambasadzie RP wZSRR wzwizku ze szkodliw dziaalnoci szeregu obywateli polskich oraz terenowych pracownikw przedstawicielstw Ambasady. Kujbyszew, 28 padziernika 1942 r., Dokumenty imateriay..., t. VII, s.370. 255 Ktre rozpoczy si wmarcu 1942 r., zaraz po ewakuacji do Iranu polskich oddziaw wojskowych. 256 W tym sprawy U. Muskus. 257 Aide-mmoire Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych przedoone Ambasadzie RP wZSRR wsprawie zamknicia Delegatur Ambasady wAdanie, Wadywostoku iArchangielsku, Dokumenty imateriay..., t. VII, s.347348.
254
319
zapaceniu wnaturze (dostarczonymi darami) kapitanatowi portu za wysuszenie izabezpieczenie zalanego morsk wod, wczasie ataku lotnictwa niemieckiego na konwj, adunku258. Jednoczenie zaresztowaniami, LKSZ zawiadomi Ambasad ojednostronnym zawieszeniu przywilejw dyplomatycznych dla jej pracownikw oddelegowanych do pracy wDelegaturach259. Byo to otyle zrozumiae, e wadze radzieckie, wpierwszej kolejnoci, zaatakoway Delegatury obsadzone przez osoby objte immunitetem dyplomatycznym (J. Gruja II sekretarz Ambasady, M. Zaski II sekretarz Ambasady, B. Kociakowski attach Ambasady, M. Heitzman attach Ambasady, J. Mieszkowski attach Ambasady, S. Lickindorf attach Ambasady) inie chciay mie adnych problemw natury formalnoprawnej. W zaistniaej sytuacji S. Kot musia si zgodzi na pozbawienie tych osb immunitetu, lub zaakceptowa natychmiastowe ich odwoanie zplacwek bez adnej pewnoci, e nowych kandydatw wadze radzieckie zechc zatwierdzi260. Wybra, jak si wwczas wydawao, mniejsze zo. 9 lipca 1942r. Ambasada wostrej formie zaprotestowaa przeciwko aresztowaniu Zaskiego iGruji, uwaajc ten akt za zamanie prawa oimmunitecie dyplomatycznym oraz pogwacenie zawartych pomidzy Ambasad aLKSZ postanowie261. W odpowiedzi na to pismo, 10 lipca 1942 r., LKSZ zada natychmiastowego opuszczenie przez obu dyplomatw terytorium ZSRR, zarzucajc im dziaalno na szkod pastwa radzieckiego262. Oznaczao to wydalenie wcigu niecaego miesica czterech etatowych pracownikw Ambasady. Wraz zdelegatami zatrzymywano najczciej cay personel pomocniczy, az czasem take najaktywniejszych mw zaufania. Tak byo m.in. wprzypadku placwki wArchangielsku. Kolejne aresztowania dotkny przedstawicielstwa Ambasady wKustanaju, Barnaule, Akmolisku, Samarkandzie, Ama-Acie, Pietropawowsku, Czelabisku, Kirowie, Krasnojarsku, Pawodarze, Czymkencie iSyktywkarze. Wszdzie zatrzymywani byli delegaci, ich zastpcy oraz najaktywniejsi wsppracownicy263. Wszdzie te powtarza si ten sam scenariusz
258 Rozmowa Ambasadora RP S. Kota zzastpc Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych A. Wyszyskim 8 lipca 1942 r., S. Kot, Rozmowy..., s.288. 259 Ibidem, s.291 260 Ibidem, s.291292. 261 Nota Ambasady RP wZSRR do Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych zawierajca protest przeciwko aresztowaniu terenowych przedstawicieli Ambasady M. Zaskiego iJ. Grui, Dokumenty imateriay..., t. VII, s.356. 262 Nota Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych do Ambasady RP wZSRR domagajca si opuszczenia terytorium ZSRR przez przedstawicieli Ambasady M. Zaskiego iJ. Grui, Dokumenty imateriay..., t. VII, s.357. 263 W taki sposb zatrzymano 6 lipca 1942r. pracownika delegatury wKrasnojarsku Mariana Sawicza. Po przeszo rocznym ledztwie skazany on zosta na 10 lat obozu. W agrach ina zesaniu przebywa wsumie 16 lat; zob.: AW, Wspomnienia, relacja Mariana Sawicza, sygn. M/VI/13.
320
nage wtargnicie, konfiskata dokumentw, archiww ipieczci, opiecztowanie pomieszcze iskadw zdarami, aw budynkach NKWD ledztwo wsprawie zorganizowanego szpiegostwa lub dziaalnoci na szkod ZSRR264. 20 lipca 1942r. A. Wyszyski zawiadomi penicego obowizki charg daffaires Ambasady RP wZSRR H. Sokolnickiego, ocofniciu prawa do istnienia Delegatur wzwizku zprowadzon przez nie wrog dziaalnoci wobec pastwa radzieckiego265. Powoano si przy tym na Postanowienia odziaalnoci delegatur, zgodnie zktrymi zostay one utworzone za zgod wadz radzieckich wycznie na okres przejciowy, do czasu spenienia konkretnych zada. Poniewa rzd ZSRR uwaa takowe zadania za wykonane, umowa zostaa uznana za wygas266. Miao to miejsce trzy dni po opuszczeniu terytorium ZSRR przez ambasadora Kota oraz 10 dni przed rozpoczciem drugiej ewakuacji Armii Polskiej zZSRR. W sprawie aresztowa delegatw prbowa wprawdzie interweniowa u wadz radzieckich ambasador USA wZSRR, William Standley, lecz poproszono go delikatnie, aby nie miesza si wsprawy, ktrych nie rozumie, tym bardziej e s [one] za trudne, aby mona je urzdzi ku zadowoleniu wszystkich zainteresowanych267. Efekt dziaa wadz radzieckich wlipcu 1942r. by dla polskiej Ambasady katastrofalny. Zlikwidowano wszystkie 19 Delegatur, aresztowano wikszo delegatw, ich zastpcw oraz wsppracownikw. Aresztowania wterenie objy te bliej nie znan liczb mw zaufania, ktr wrozmowie zambasadorem USA, W. Stanleyem, ludowy komisarz spraw zagranicznych ZSRR, S. ozowski okreli na 180 spord 370 wwczas dziaajcych268. Wraz zich likwidacj opiecztowano wikszo znajdujcych si wpobliu magazynw iskadw. Odcito wten sposb jedno znajwaniejszych rde zaopatrzenia polskich sierocicw, domw dziecka, przedszkoli, stowek oraz domw starcw iinwalidw. Brak pracownikw, lub ich zastraszenie, uniemoliwiay Ambasadzie ocen rozmiarw aresztowa. Nie byo te adnego sposobu, aby uzyska potwierdzenie, czy wysane przed aresztowaniami wagony zpomoc oraz zapomogi
264 Notatka subowa wsprawie zagadnienia przymusowej likwidacji Delegatur Ambasady RP na terenie ZSRR wwietle materiaw zebranych przez Komisj Badawcz wIranie, HI,Zeznania delegatw, pracownikw delegatur oraz mw zaufania zoone wTeheranie przed Komisj Badawcz wsprawie likwidacji Delegatur Ambasady RP wZSRR (dalej Komisja Badawcza), s.1729. 265 Owiadczenie zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych A. Wyszyskiego zoone charg daffaires Ambasady RP wZSRR H. Sokolnickiemu wsprawie przerwania dziaalnoci terenowych przedstawicielstw Ambasady, Dokumenty imateriay..., t. VII, s.358. 266 Rozmowa ZorinArlet odbyta 3 lipca 1942r. wsiedzibie LKSZ wKujbyszewie, HI AK, pudo 53, s.282. 267 Rozmowa Standleya zMootowem iozowskim wsprawie aresztowania przez wadze radzieckie pracownikw Ambasady RP wZSRR, S. Kot, Rozmowy..., s.318. 268 Ibidem.
321
pienine dotary do miejsc przeznaczenia oraz kto ewentualnie je odebra, lub odebra jest wstanie. Decyzja LKSZ z10 lipca 1942r. bya te ogromnym ciosem dla dotychczasowych struktur organizacyjnych aparatu opieki. Praktycznie zdnia na dzie Ambasada zostaa postawiona przed koniecznoci bezporedniej komunikacji telegraficznej zkilkuset mami zaufania, ktrych zupenie nie znaa. Nie znaa take tras, jakimi naleao wysya dary, liczby osb oczekujcych pomocy na danym terenie, przecitnego miesicznego zapotrzebowania na ywno irodki finansowe. Na dodatek wysyanie pienidzy bezporednio na znajdujce si wAmbasadzie adresy wcale nie gwarantowao ich wypacenia obiorcom na miejscu. Przyczyn takiego stanu rzeczy byy bd uchybienia formalne, bd brak odpowiednich rodkw finansowych wrejonie, ktry mia dokona wypat. Do tego dochodzi skomplikowany obieg dokumentw bankowych, odbywajcy si zawsze za porednictwem Moskwy, ato oznaczao wielotygodniowe opnienia. To samo dotyczyo telegramw, zktrych 1/3 nigdy nie dotara do adresatw. Aby zorganizowa sprawn wysyk darw obieg dokumentw przybra niespotykane rozmiary, zktrymi aparat urzdniczy Ambasady, nigdy nie przekraczajcy dwudziestu kilku osb, nie by wstanie sobie poradzi. W celu otrzymania pomocy m zaufania musia najpierw nada zrejonu specjalny telegram do Ambasady, wktrym wyszczeglnia, co jest mu potrzebne. Na miejscu, po zestawieniu wszystkich spywajcych zamwie, wysyano zbiorcze zapotrzebowanie do dziaajcych jeszcze wterenie magazynw. Te dokonyway wysyki, po czym zawiadamiay otym rejon, ktry po odebraniu materiaw by zobowizany do ponownego zawiadomienia Ambasady. Jakby tego byo nie do, spord 449 mw zaufania zgoszonych oficjalnie do LKSZ, do poowy sierpnia 1942r. strona radziecka zaaprobowaa zaledwie 130. W stosunku do 191 wnioskw nie wydano jeszcze decyzji. Pozostaych kandydatw wadze zbliej nieokrelonych przyczyn uznay za nielojalnych iodrzuciy, bd te zdecydoway, e na danym obszarze tworzenie przedstawicielstw Ambasady jest niecelowe269. Raport zwrzenia 1942r. precyzowa te dane in minus, mwic o327 osobach zgoszonych przez Ambasad w16 notach do LKSZ. Pozytywn, lub negatywn odpowied otrzymano wprzypadku 169, natomiast adnych informacji nie otrzymano wsprawie 158 osb270. Oznaczao to wpraktyce, e zostawa zatwierdzany tylko ten, kto znieznanych bliej przyczyn podoba si LKSZ iznajdowa si na terenie, ktry wadze uznay za odpowiedni do jego dziaalnoci. Kolejnym problemem by cakowity brak rozeznania Ambasady wkwestii
Sprawozdanie ostanie sieci terenowej Ambasady na dzie 19 sierpnia 1942 r., HI AK, pudo 44, teczka 124, [s.] 2. 270 Sprawozdanie ostanie sieci terenowej Ambasady na dzie 9 wrzenia 1942 r., HI AK, pudo 44, teczka 150, [s.] 2.
269
322
osb sprawujcych nadal swe stanowiska. Zdarzao si, e uznany oficjalnie przez LKSZ m zaufania siedzia ju od kilku tygodni wwizieniu. Jeszcze gorzej byo, kiedy mowie zaufania, korzystajc znadarzajcej si okazji, porzucili swe placwki iuciekli do Krasnowodzka, liczc na wyewakuowanie si wraz zarmi, ich nastpcy za, wobawie przed aresztowaniem, take porzucili swe funkcje, przekazujc akta, archiwa izobowizania, anieraz take podrczne magazyny zdarami osobom postronnym, cakowicie niezorientowanym wsytuacji271. Ludzi tych nie znaa ani Ambasada, ani LKSZ, wic proces notyfikacji rozpoczyna si od pocztku. Oznaczao to wstrzymanie na czas nieokrelony udzielania pomocy. Niekiedy, powodujc jeszcze wiksze zamieszanie, powracali mowie zaufania, ktrym nie udao si ewakuowa. Nadal trway te aresztowania. Na przeomie sierpnia iwrzenia 1942r. faktycznie penio swoje funkcje nie wicej ni 100 ludzi272, cho wnocie z9 wrzenia 1942r. Ambasada komunikowaa LKSZ opotwierdzonej dziaalnoci zaledwie 61 mw zaufania273 na 348 mianowanych przez ni do czerwca 1942 r.274 Wikszo znich przebywaa wpnocnych obwodach ZSRR, najmniej naraonych na chaos wywoany ewakuacj. Na poudniu przewag wrd pozostaej na miejscu ludnoci mieli przedstawiciele mniejszoci, zwaszcza ydowskiej, ktrych wadze radzieckie traktoway jako obywateli ZSRR. Take wikszo tamtejszych mw zaufania (blisko 90 %) stanowili ydzi ijak zrozpacz zauwaaa Ambasada: innych kandydatw na te stanowiska nie ma275. Nie byo to bynajmniej deprecjonowanie wartoci mw zaufania narodowoci ydowskiej, ukraiskiej bd biaoruskiej, ajedynie realna obawa, e masowe zgaszanie tych osb do zatwierdzenia przez LKSZ moe doprowadzi zjednej strony, do dalszego zaostrzenia stosunkw, zdrugiej za, do likwidacji jakichkolwiek moliwoci pomocy wobwodach poudniowych, zwaszcza gdy miejscowe wadze rozpoczn kontrol wsierocicach, domach dziecka idomach inwalidw. Po przybyciu do ZSRR wpadzierniku 1942r. ambasadora Tadeusza Romera iuporzdkowaniu spraw Ambasady, liczba faktycznie wypeniajcych swoje obowizki mw zaufania wynosia (30 listopada 1942 r.) 387 osb, zczego 297 stanowili Polacy, 82 ydzi, 8 tzw. mniejszoci sowiaskie (gwnie Ukraicy iBiaorusini). Wrd nich, byo zgoszonych do wiadomoci LKSZ 317, natomiast przyjtych 235276. Opiekowali si oni 260 399 obywatelami
Ibidem, [s.] 1. Sprawozdanie ostanie sieci terenowej Ambasady na dzie 19 sierpnia..., [s.] 2. 273 Sprawozdanie ostanie sieci terenowej Ambasady na dzie 9 wrzenia..., [s.] 2. 274 Dziaalno opiekucza Ambasady RP wKujbyszewie..., [s.] 2. 275 Zob. przypis 273. 276 Zestawienie statystyczne mw zaufania iobywateli polskich wZSRR zuwzgldnieniem stosunku narodowociowego. Stan wdniu 1 grudnia 1942 r., AW, Hoover, sygn. V/HIAK/254.
272 271
323
polskimi (86 984 mczyznami, 96 151 kobietami i77 264 dziemi)277. Zgodnie ztymi samymi danymi zarejestrowano 8605 penych sierot oraz 30 100 inwalidw iosb niezdolnych trwale do pracy. W grupie tej Polacy stanowili 50,7% (132 038 osb), ydzi 36,15% (93 777 osb), mniejszoci sowiaskie 13,15% (34 544 osb). W podziale na poszczeglne rejony ZSRR sytuacja przedstawiaa si nastpujco: Rosja Europejska 44 817 osb (17,2%); Syberia 70 336 (27, 02%); Kazachstan (bez czterech obwodw poudniowych) 54 983 (21,2%); poudniowe obwody Kazachstanu oraz republiki Azji rodkowej 90 263 (34,6%)278. W celu dalszego zapewnienia im niezbdnej pomocy naleao, jak najszybciej, zreorganizowa sie opiekucz. Aby to osign, przede wszystkim trzeba byo wyjani spraw ocalaych magazynw, punktw przeadunkowych oraz skadw granicznych, wktrych gromadzono nadchodzce dary. Dotyczyo to zwaszcza punktw przeadunkowych wArchangielsku iAszchabadzie. W wyniku dugotrwaych rozmw zwadzami ZSRR udao si ustali, e wprawdzie Delegatury wArchangielsku iAszchabadzie, analogicznie do pozostaych, zostay definitywnie zlikwidowane, to jednak strona radziecka nie sprzeciwiaa si zasadniczo istnieniu wtych miastach skadw przeadunkowych imagazynw. Mimo to, do czasu ostatecznego wyjanienia sytuacji, wobu skadach ograniczono si wycznie do spraw porzdkowych zabezpieczania zapasw, porzdkowania ksigowoci iprzyjmowania nadchodzcych zzagranicy transportw279. Dopiero po nawizaniu kontaktu zdziaajcymi mami zaufania oraz otrzymaniu zgody od wadz radzieckich na dalsz ich prac (w tym na mianowanie nowych kierownikw obu skadw) mona byo przystpi do wysyki towarw wteren. Due znaczenie miaa te wstpna zgoda na powoanie nowej sieci magazynw, zktrych miano ekspediowa dary bezporednio do mw zaufania. LKSZ zaproponowa Ambasadzie 11 miejscowoci: Archangielsk, Aszchabad, Kirow, Mootow, Czkaow, Syktywkar, Barnau, Samarkand, Krasnojarsk, Mamlutk iAma-At280. W stosunku do istniejcych dotychczas szeciu: wMamlutce, Archangielsku, Aszchabadzie, Samarkandzie, Jangi-Jule iKirowie, by to znaczny postp. Jednak iw tym przypadku wadze radzieckie zastosoway pewien kruczek. magazyny mogy istnie jedynie wzaproponowanych przez nie miejscoIbidem. Notatka dla pana ministra z19 lutego 1943 r., autor nie znany, adresat zapewne min. S. Kot, HI MID, pudo 98, teczka 4, [s.] 3. 279 Raport Dziau Opieki Ambasady RP wZSRR z9 wrzenia 1942r. nr 3997/42..., s.63. 280 Notatka zrozmowy dyr. Nowikowa zmin. Sokolnickim 10 sierpnia 1942 r., HI AK, pudo 35, teczka 260.
278 277
324
wociach. W pozostaych, azwaszcza tam, gdzie dawniej znajdoway si skady Delegatur, dalsze istnienie tego typu pomieszcze zostao uznane za nielegalne. Byo to jedno zcelowych dziaa, zmierzajcych do cakowitego pozbawienia Ambasady moliwoci odtworzenia wnajdrobniejszej nawet formie stanu organizacyjnego sprzed lipca 1942r. Co wicej, wlistopadzie 1942r. okazao si, e zgoda LKSZ nie dotyczya wszystkich miejscowoci zprzedstawionej listy. Cz znich bya rzekomo jedynie propozycjami alternatywnymi281. Strona polska, mimo stanowczych sprzeciww wadz radzieckich odnoszcych si do dziaa wykraczajcych poza sie mw zaufania, staraa si przekona LKSZ opotrzebie istnienia struktury opierajcej si nie tylko na kontakcie m zaufania Ambasada. Idealnym rozwizaniem zdaniem Dziau Opieki byaby sytuacja, kiedy wramach opieki istniayby nastpujce elementy: magazyny rozdzielcze; magazyny terenowe dla obsugi kilku okrgw; mowie zaufania wwikszych orodkach na liniach kolejowych obsugujcy kilka rejonw; mowie zaufania, ewentualnie penomocnicy, wposzczeglnych skupiskach polskich obywateli; delegaci lub inspektorzy objazdowi wyznaczeni wcelu kontroli iinstruowania takowej sieci pomocy282. Niestety, LKSZ na jakkolwiek wzmiank okontroli, nadzorze, czy te istnieniu czego wrodzaju mw zaufania orozszerzonych kompetencjach reagowa wsposb nieomal histeryczny, zastrzegajc, e tylko cakowicie zdecentralizowana sie opieki moe by uznana itylko ztak form opieki bd wsppracowa283. Wynikiem takiego stanowiska byo m.in. uniemoliwienie wysania wteren, pomimo wstpnej zgody ze strony LKSZ, likwidatorw Delegatur, do ktrych zada naleaoby uporzdkowanie dokumentw, przejcie kwitw, archiww, dokumentw ipieczci oraz ewentualny rozdzia pozostaej wmagazynach pomocy. Do zamknicia Delegatur wadze radzieckie proponoway wyznaczy ktrego zmw zaufania, na co jednak nie moga si zgodzi Ambasada, nie byo bowiem gwarancji, czy osobie takiej zostanie to umoliwione iczy po likwidacji placwki bdzie ona moga przesa do centrali (i wjaki sposb) tajne dokumenty, druki paszportw, spisy, listy, kwity ipieczcie. Ostatecznie, po otrzymaniu ze strony LKSZ zapewnienia, e osoby te uzyskaj niezbdne kompetencje, Ambasada wyrazia zgod na takie zaatwienie sprawy, tym bardziej e innego wyjcia po prostu nie byo. Liczono te, e czas potrzebny na ich liRozmowa FreydZorin 18 listopada 1942 r., AAN, RP wTeheranie, sygn. 91, s.33. Stan sieci opiekuczej Ambasady wterenie na dzie 22 lipca..., [s.] 2. 283 Rozmowa FreydNowikow 10 lipca 1942 r., AAN, MPiOS, sygn. 22, s.96; Rozmowa ZorinFreyd 24 sierpnia 1942 r., ibidem, s.199; Rozmowa FreydZorin 18 listopada..., s.3132; Rozmowa FreydNowikow 18 grudnia 1942 r., ibidem, s.242.
282 281
325
kwidacj bdzie mona wykorzysta dla porzdkowania nowej sieci opieki284. Pierwsi likwidatorzy zostali wyznaczeni dla Delegatur wSemipaatysku, Kustanaju, Kirowie iPawodarze. Jednoczenie, miejscowe wadze staray si za wszelk cen nakoni pozostaych wDelegaturach pracownikw oraz mw zaufania do kontynuowania pracy jakby si nic nie stao. Byo to zapewne kolejnym elementem propagandowym, majcym udowodni, e istnienie Delegatur byo ijest cakowicie zbdne285. Wykorzystujc to nastawienie wadz udao si Ambasadzie uruchomi przed zim kilka skadw, wtym dwa najwaniejsze: wKirowie iKrasnojarsku. Zanim zezwolono formalnie na ponowne otwarcie skadu wArchangielsku cao towarw nadchodzcych do Ambasady drog morsk kierowano bezporednio do magazynu wKirowie. Z czasem uruchomiono kolejne skady: wCzkaowie, Mamlutce iSamarkandzie286. Na podstawie zestawie oraz raportw zterenu wszystkie dary (ywno, lekarstwa, obuwie, ubrania, bielizna) znajdujce si wdrugiej poowie sierpnia 1942r. wnowo powoanych skadach szacowano na okoo 3 tys. ton, za wmagazynach zlikwidowanych Delegatur na okoo 25 wagonw rnej pojemnoci287. Kolejne kilka tysicy ton znajdowao si wmagazynach na terenie Persji lub wdrodze do portw morskich wMurmasku, Archangielsku iWadywostoku. Korzystajc znormalizujcej si sytuacji Ambasada przystpia te do wysyki wteren zalegych ibiecych rodkw finansowych. Za minimaln norm przyjto 20 rubli na osob zamieszka wdanym rejonie, co miao zdaniem Ambasady wystarczy na pokrycie wydatkw ztytuu zasikw gotwkowych ipomocy dla zakadw zamknitych. Jednoczenie, zaapelowano do mw zaufania oszczegowe zestawienia planowanych wydatkw na cele specjalne. Dziki tym wszystkim informacjom do 8 sierpnia 1942r. rozesano wsumie 4 713 tys. rubli oraz, specjalnie dla zakadw opiekuczych, dodatkowe 141 500 rubli. cznie zzaliczkami na przewozy, magazyny iwydatki administracyjne wysano wteren 4 932 tys. rubli288. Wiele przekazw nie dotaro do adresatw zpowodu drobnych uchybie formalnych lub niedokadnoci wadresie pisanym po rosyjsku. Czsto te okazywao si, e posiadane przez mw zaufania dokumenty s, zdaniem wadz, niewystarczajce. Wypaty nie odbyway si take zpowodu... braku pienidzy289.
Sprawozdanie ostanie sieci terenowej Ambasady na dzie 9 wrzenia..., [s.] 3. Sprawozdanie ostanie sieci terenowej Ambasady na dzie 19 sierpnia..., [s.] 12. 286 Ibidem. 287 Ibidem. 288 Ibidem, s.3. 289 Powodem by brak rodkw finansowych wplacwkach pocztowych, gdzie dotary polecenia wypaty, czasem nawet do znacznych sum.
285 284
326
Jak szacowano wAmbasadzie, co najmniej 3540% wszystkich zapomg nie dotaro do miejsc przeznaczenia lub nie mogo zosta podjte290. W nastpnych miesicach sytuacja ulega poprawie, gwnie dziki nadsyanym przez mw zaufania szczegowym preliminarzom wydatkw oraz podaniu dokadnych adresw do korespondencji. Na ich podstawie wyznaczono normy zapomg. W rejonach, gdzie nie byo zakadw zamknitych, ustalono je wwysokoci 10 rubli na obywatela ztytuu zasikw gotwkowych oraz 10 rubli na zakup ywnoci. W rejonach, gdzie istniay zakady opiekucze, norma wynosia 20 rubli ztytuu zasikw ipomocy dla zakadw zamknitych oraz 10 rubli na zakup ywnoci. Wiksze rodki mogy otrzyma jedynie rejony, ktre przedstawiy szczegowe iudokumentowane zapotrzebowanie291. Od lipca do grudnia 1942r. na opiek spoeczn wydano wsumie 75949664 ruble292, zczego: na zakady opieki spoecznej 18 080 300 rubli293; na zapomogi pienine 39 714 220 rubli294. Byo to przecitnie 34 razy wicej, ni wpierwszym proczu 1942 r., ztym, e brak byo (w wikszoci przypadkw) informacji, czy wysane wteren kwoty zostay ju wydatkowane ina jakie potrzeby. Nieoczekiwanie dla strony polskiej, wpadzierniku 1942r. wadze radzieckie wyday decyzj ocofniciu wszelkich ulg izwolnie za transport darw drog kolejow295, co spowodowao gwatowny wzrost wydatkw na przewozy. Na przykad koszty transportu towarw na terenie Rosji europejskiej wpierwszym proczu 1942r. wyniosy 94 200 rubli, natomiast wdrugim proczu 1 906 454 ruble296. Dla caego obszaru ZSRR byo to 5 mln rubli, co stanowio ponad 15% wszystkich wydatkw na opiek spoeczn297. Utrzymanie przynajmniej nie zmienionego stanu posiadania zakadw opieki byo od chwili rozpoczcia akcji likwidacyjnej struktur Ambasady wterenie najwaniejszym celem Ambasady RP wZSRR. W pierwszych tygodniach zmaSprawozdanie ostanie sieci terenowej Ambasady na dzie 19 sierpnia..., s.3. Ibidem. 292 Zestawienie wydatkw na opiek spoeczn wokresie od 1 stycznia 1942r. do 12 maja 1943 r., HI AK, pudo 35, teczka 136, tab. 7. 293 Zestawienie wydatkw na zakady opieki spoecznej wokresie od 1 stycznia 1942r. do 12 maja 1943 r., ibidem, tab. 8. 294 Zestawienie wydatkw na zapomogi pienine wokresie od 1 stycznia 1942 do 12 maja 1943 r., ibidem, tab. 9. 295 Rozmowa FreydZorin 26 padziernika 1942 r., AAN, MPiOS, sygn. 22, s.217; Rozmowa FreydZorin 18 listopada..., s.30. 296 Zestawienie wydatkw na opiek wokresie od 1 stycznia 1942r. do 12 maja 1943r. na obszarze obejmujcym Rosj europejsk, HI AK, pudo 35, teczka 136, tab. 2. 297 Zestawienie wydatkw Ambasady RP wZSRR na opiek spoeczn, HI AK, pudo 35, teczka 136, tab. 1.
291 290
327
sowanych aresztowa zaczy napywa zrnych stron bardzo niepokojce informacje dotyczce domw dziecka, sierocicw, przedszkoli, szpitalikw idomw inwalidw. Jak donosili ocaleli pracownicy Delegatury wKustanaju, miejscowy Obispokom (Obastnoj isponitielnyj komitiet, Obwodowy Komitet Wykonawczy) wyda nakaz natychmiastowej likwidacji sierocica, stowki iinnych placwek opiekuczych, oprnienia zajmowanych przez nie lokali ioddania do dyspozycji wadz. Dzieci przebywajce wpolskich placwkach miay by przekazane do sierocicw radzieckich, personel za wysiedlony do okolicznych kochozw. W analogicznej sytuacji znalazy si dzieci ipersonel sierocica wSemipaatysku. Aby przyspieszy wykonanie polecenia, dodatkowo wstrzymano tam wszelkie dostawy ywnoci. Take wadze rejonu szaderskiego wobwodzie poudniowokazachstaskim wyday polecenie natychmiastowej likwidacji polskiego szpitalika iambulatorium. Podobne zarzdzenia wyday wadze obwodu akmoliskiego298. W zaistniaej sytuacji, 2 wrzenia 1942 r., Ambasada wystosowaa do LKSZ specjaln not, wktrej informowaa raz jeszcze ozgoszonych ju wczasie rozmw ZorinFreyd 14 i18 sierpnia 1942r. przypadkach likwidacji struktur opieki, proszc ojak najszybsz interwencj299. Tymczasem nadeszy kolejne informacje orestrykcjach wobec polskich placwek opieki: wadze obwodu namangaskiego zakazay cakowicie dziaalnoci wszystkim punktom pomocy sanitarnej na terenie obwodu, wtym take duemu ambulatorium wNamanganie; wadze obwodu pawodarskiego zarzdziy zlikwidowanie sierocica wPawodarze, proponujc przeniesienie sierot do placwki radzieckiej; Obispokom obwodu kzyordyskiego zarzdzi likwidacj dwch stowek oraz ambulatorium300. Byy to dziaania, jak podkrelaa Ambasada, sprzeczne ze stanowiskiem LKSZ wyraonym wczasie wczeniejszych spotka oraz zzapewnieniami danymi m.in. wadzom RP wLondynie, e nie jest zamiarem Rzdu ZSRR uniemoliwienie pomocy obywatelom polskim wZSRR301. Strona radziecka kwestionowaa te zarzuty twierdzc, i wprzypadku rejonu szaderskiego zarwno ambulatorium, jak iszpitalik, byy... nielegalne. Z kolei wKustanaju zamknito placwki, poniewa znajdoway si wdomu, ktry by tylko uyczony dla polskiej komisji rekrutacyjnej, apo jej likwidacji okaza si pilnie potrzebny. Zupenym zaskoczeniem dla Ambasady by przy tym fakt, e
298 Niszczenie Zakadw Opiekuczych Ambasady, notatka dla min. H. Sokolnickiego z10 sierpnia 1942 r., HI AK, pudo 23, teczka 249. 299 Rozmowa ZorinFreyd 18 sierpnia 1942 r., AAN, MPiOS, sygn. 22, s.147149. 300 Sprawozdanie ostanie sieci terenowej Ambasady na dzie 19 sierpnia..., [s.] 4. 301 Nota Ambasady RP wZSRR dla LKSZ nr D-3855/42 z2 wrzenia 1942r. wsprawie likwidacji placwek opieki, HI AK, pudo 53, teczka 247, [s.] 1.
328
wadze radzieckie, bez wczeniejszego uzgodnienia, postanowiy wtrybie przymusowym oprzeniesieniu sierocica zKustanaju do Borowoj, gdzie by on cakowicie pozbawiony dostaw oraz wsparcia finansowego oprzeprowadzce nikt wAmbasadzie nie zosta bowiem powiadomiony302. Po tygodniach spotka irozmw udao si wreszcie ustali nowe zasady dziaalnoci polskich placwek opiekuczych iwychowawczych, dziki czemu nie tylko zahamowano spadek ich liczby, ale te (z nadziej) odnotowano powstanie nowych. Osobn spraw stanowiy zakady opieki zorganizowane przez Ambasad iwojsko na poudniu ZSRR, na terenie republik Uzbeckiej iKirgiskiej303. Wikszo zich pensjonariuszy zostaa zabrana wczasie drugiej ewakuacji do Persji, co wpraktyce oznaczao ich likwidacj. Dotyczyo to wszczeglnoci sierocicw. Poniewa zpowodzeniem byo mona do nich skierowa natychmiast inne dzieci wymagajce opieki ipomocy Ambasada polecia miejscowym mom zaufania zrobi wszystko dla utrzymania tych placwek304. W wielu przypadkach zalecenia te trafiy wprni, gdy nie byo ju ich na miejscu. Zostali aresztowani przez NKWD, bd opucili swe placwki, ewakuujc si wraz zwojskiem. Ponowne uruchomienie sierocicw idomw dziecka byo niemoliwe take ze wzgldu na zmian stosunku narodowociowego polskich zesacw na tych terenach. Po ewakuacji, na poudniu przewaa zacza ludno narodowoci ydowskiej, uznawana przez wadze radzieckie za obywateli ZSRR. Uniemoliwiao to Ambasadzie skuteczn walk opozostawienie placwek opieki pod polsk kontrol, zwaszcza gdy pensjonariusze narodowoci polskiej stanowili zdecydowan mniejszo. W pozostaych rejonach ZSRR mowie zaufania starali si zakada jak najwicej sierocicw idomw inwalidw, nawet jeli nie byo na nie formalnej zgody. Czsto koczyo si to ich likwidacj, co zkolei prowadzio do interwencji Ambasady iripost LKSZ. Na kolejnych spotkaniach zprzedstawicielami LKSZ charg daffaires H. Sokolnicki stara si zyska przychylno wadz wsprawie opieki nad dziemi. Jednym znajwaniejszych problemw, zktrym boryka si wwczas Dzia Opieki, byy przydziay ywnoci (fondw) uzyskane na pocztku 1942 r., ktre we wrzeniu 1942r. zostay okrojone do niewielkich przydziaw chleba dla tzw. idiwiecw, czyli osb pozostajcych na utrzymaniu pracujcego. W efekcie, pracujcy rodzice nie byli wstanie wyywi z400-gramowej porcji chleba italerza zupy wieloosobowej rodziny. Budzio to zrozumiae zaniepokojenie Ambasady, zwaszcza e zpowodu trudnoci transportowych sukcesywnie malaa liczba punktw doywiania dla dzieci. W tej sytuacji staraa si ona uzyska od wadz radzieckich zapewnienie pomocy przy powoaniu 1012 sierocicw na 15002000 dzieci wmiejscowociach
302 303 304
Rozmowa ZorinFreyd 18 sierpnia..., s.147148. Zwaszcza na terenie obwodw: frunzeskiego, daaabadzkiego ioszskiego Sprawozdanie ostanie sieci terenowej Ambasady na dzie 19 sierpnia..., [s.] 45.
329
przez nie wskazanych. Zakady te pozostawayby pod kontrol Ambasady, ktra dostarczyaby personel oraz zapewnia wyywienie zproduktw znajdujcych si wmagazynach oraz nadchodzcych nadal do ZSRR305. Od wadz oczekiwano jedynie lokali, sprztu ipodstawowego wyywienia (chleb, warzywa, ziemniaki). Byy to jednak dania (w wczesnej sytuacji) nierealne, oczym mieli si za kilka miesicy bolenie przekona pracownicy ju istniejcych zakadw. Korzystajc zkolejnej zmiany klimatu politycznego, do koca 1942r. utworzono kilkanacie rnych typw zakadw opieki: wcelu opieki nad dziemi: sierocice, przedszkola ipunkty doywiania; wcelu opieki nad niezdolnymi do pracy: domy inwalidw idomy noclegowe; wcelu opieki zdrowotnej: ambulatoria, szpitale, domy rekonwalescentw, punkty dokarmiania chorych iwycieczonych oraz punkty sanitarne; wcelu pomocy wzaopatrzeniu ywnociowym: stowki izakady pracy; wcelu pomocy kulturalnej iwychowawczej: wietlice, czytelnie, szkoy, przedszkola ikursy doksztacajce306. Pomimo tak rnorodnych form opieki zasadniczym celem wikszoci zakadw byo doywianie, bd wrcz stae ywienie osb niezdolnych do pracy, przez co pozbawionych jakichkolwiek rodkw na utrzymanie. Poprzez sie opiekucz rozprowadzano wterenie take napywajce do ZSRR dary oraz pomoc pienin. Ta ostatnia, miaa praktyczne znaczenie jedynie wwczas, gdy miejscowym mom zaufania umoliwiono zakup ywnoci po cenach pastwowych307. Byo to teoretycznie moliwe, gdy dany zakad opieki by zorganizowany zgodnie zradzieckim prawodawstwem iuznany przez miejscowe wadze. Gdy tylko uzyskiwa taki status, starano si za jego porednictwem zdobywa rodki ywnociowe dla wszystkich obywateli polskich na danym obszarze (a nie tylko dla jego pensjonariuszy), wrozmiarze niemoliwym do osignicia po cenach rynkowych308. Natomiast towary znajdujce si magazynach wykorzystywano dopiero wdrugiej kolejnoci, wydajc placwkom opiekuczym gwnie produkty niedostpne na radzieckim rynku (odzie, obuwie, wysokokaloryczne artykuy spoywcze, ekstrakty, produkty skondensowane, lekarstwa). Pomimo kolejnych zapewnie LKSZ, e wadze nie maj nic przeciwko liczbie zakadw opieki, awrcz s zainteresowane wspprac przy ich dalszym wzrocie (nota LKSZ z26 wrzenia 1942 r.309), ofaktycznym rozwoju opieki
Notatka wsprawie dzieci dla pana ministra H. Sokolnickiego. Kujbyszew, 5 wrzenia 1942 r., HI AK, pudo 23, teczka 249, [s.] 1. 306 Polskie zakady opiekucze wZSRR wedug stanu na 1 grudnia 1942 r., HI AK, pudo 3, teczka 322, [s.] 3. 307 W przeciwnym wypadku zasiki rzdu 100200 rubli na rodzin starczay najwyej na kilka kilogramw ziemniakw, dwa bochenki chleba, par jajek lub litr mleka. 308 Polskie zakady opiekucze wZSRR..., s.13. 309 Ibidem.
305
330
nie decydoway zapewnienia wadz centralnych, lecz stosunek czynnikw miejscowych310. Na podstawie rnorodnych raportw, pism inot interwencyjnych mona odtworzy ciekawy obraz wzajemnego odnoszenia si do siebie radzieckich struktur decyzyjnych iterenowych przedstawicielstw Ambasady. * * * Na poudniu, obejmujcym swym zasigiem republiki: Uzbeck, Kirgisk, Tadyck oraz poudniowe obwody Kazachskiej SRR stosunek do Polakw, aco za tym idzie ido organizowanych przez Ambasad zakadw opiekuczych by zdecydowanie bardziej przyjazny, ni wprzypadku pnocnej irodkowej czci Rosji europejskiej, okolic Uralu, Syberii ipozostaych obwodw Kazachskiej SRR, ktre byy tradycyjnymi terenami przymusowej zsyki oraz obozw pracy poprawczej. O ile na terenach poudniowych nawet, gdy nie mona byo czego zaatwi, to byo przynajmniej wida dobr wol, otyle wcentrum ina pnocy ZSRR stosunek do problemw amnestionowanej ludnoci by zzasady niechtny, anawet wrogi. Poniewa po ogoszeniu amnestii, pomimo masowych migracji, znaczna cz ludnoci zesaczej pozostaa na swych dotychczasowych miejscach, wykonujc nawet t sam prac, si rzeczy terenami, na ktrych przebywali, zarzdzaa ta sama co przed amnesti, administracja. Tak wic zmiany dotyczyy jedynie sytuacji prawnej, anie faktycznego uznania zaistniaych zmian inowego statusu tych ludzi. Nie zmieniy si take typ ispecyfika pracy. Za spnienie, bd opuszczenie miejsca pracy, nadal groziy surowe kary, za przymus prawny zosta zastpiony przez owiele skuteczniejszy przymus ekonomiczny. Z chwil likwidacji osad specjalnych znikn bowiem obowizek utrzymywania tej ludnoci przez trusty lene iNKWD. Ogoszenie amnestii nie zmienio zbytnio ani nastawienia miejscowej wadzy, ani NKWD, ktre t szalenie dla siebie niewygodn sytuacj traktoway (z nadziej) jako okres przejciowy. Dlatego te nikt nie by tu zainteresowany specjalnie lepszym stosunkiem do amnestionowanych Polakw, tym bardziej e itak musia ich traktowa jako woln ludno cudzoziemcz, awic czciowo wyjt spod kontroli ijurysdykcji. Na poudniowych terenach ZSRR, ktre nigdy nie byy terenem masowych, przymusowych osiedle311, sytuacja bya diametralnie rna zkilku powodw. Po pierwsze, Polacy przybyli tu wogromnej wikszoci ju jako wolni obywa310 Dotyczyo to zwaszcza wydawania pozwole na otwarcie sierocicw, ambulatoriw, stowek itp. oraz przydzielania specjalnych fondw, bez ktrych ich istnienie byoby praktycznie niemoliwe. 311 Chodzi tu zwaszcza oUzbeck, Kirgisk iTurkmesk SRR oraz poudniowy Kazachstan. W pnocnym irodkowym Kazachstanie sytuacja bya podobna, jak wcentrum ina pnocy RFSRR, oczym pisaem ju wczeniej.
331
tele obcego, zaprzyjanionego pastwa, co niejako automatycznie wymusio pozytywne ustosunkowanie si do nich tamtejszej administracji, zwaszcza gdy, wdodatku, otrzymywaa ona zcentrali stosowne instrukcje na ten temat. Po drugie, ogromny wpyw na stosunek do nich mia fakt tworzenia si na tych terenach polskich si zbrojnych, ktre swoj postaw zyskay oglny szacunek zarwno miejscowej ludnoci, jak iwadz. Po trzecie, na poudnie najszybciej docieray transporty zpomoc, dziki czemu Ambasada nie bya tutaj tak silnie uzaleniona od wszelkich przydziaw, jak na pnocy. Wszystko to dao si doskonale odczu zchwil likwidacji Delegatur. Aresztowania ich pracownikw iwsppracujcych znimi mw zaufania najbardziej brutalny imasowy charakter miay wanie wpnocnej icentralnej czci ZSRR. Na poudniu rwnie byy aresztowania, jednak nie tak liczne. Tu, dla odmiany, wielu mw zaufania ze swoich placwek po prostu ucieko na wie orozpoczciu ewakuacji. Take pniejszy, niechtny (a nawet wrogi) stosunek miejscowych wadz do kwestii odtworzenia sieci opieki najbardziej dawa si odczu wobwodach pnocnych icentralnych RFSRR, aw szczeglnoci wKazachstanie. Ma to tym wiksze znaczenie, e to wanie na pnocy iw centrum ZSRR pozostaa ludno, ktra obarczona dziemi nie zdobya si na odwag, aby wyjecha wnieznane. Dlatego te, pomimo oporu miejscowych wadz, naleao zdaniem Ambasady zrobi wszystko, aby doprowadzi na tych terenach do rozwoju placwek opiekuczych, zwaszcza dla dzieci312. W tym samym okresie na poudniu nie byo ju adnych wikszych kopotw ito pomimo faktu, e uznawani za obywateli radzieckich polscy ydzi stanowili tam element dominujcy, potencjalnie wic Ambasada nie powinna pretendowa do organizowania izapewniania tym ludziom jakiejkolwiek opieki. * * * Rozwj zakadw opieki wokresie od lipca do grudnia 1942r. podlega podobnie jak caa sie terenowa Ambasady rnorodnym wahaniom. Szacunki zkoca wrzenia 1942 r., awic jeszcze przed przybyciem nowego ambasadora, mwiy o562 rnorodnych zakadach opieki oraz szkoach zarejestrowanych przez Ambasad, mianowicie o: 81 sierocicach, 239 przedszkolach, 38 punktach doywiania, 47 rnorodnych szkoach, klasach, kursach iwietlicach, 52 domach noclegowych idomach inwalidw, 19 szpitalikach idomach ozdrowieczych, 39 punktach sanitarnych iambulatoryjnych, 22 stowkach i15 zakadach pracy313.
Polskie zakady opiekucze wZSRR wedug stanu na 1 grudnia..., [s.] 15. Statystyka ludnoci, mw zaufania izakadw opieki Ambasady RP wZSRR wedug stanu na wrzesie 1943 r., HI AK, pudo 7, teczka 143.
313 312
332
W grudniu 1942 r., gdy wydawao si, i sytuacja zostaa ostatecznie unormowana, dziaao ju 570 rnorodnych instytucji opiekuczych iwychowawczych, ktre objy opiek ponad 25 tys. osb. W podziale na poszczeglne kategorie wygldao to nastpujco:
Tablica 16 Zakady opiekucze iwychowawcze zorganizowane przez Ambasad RP wKujbyszewie wedug stanu na 1 grudnia 1942 r.
Typ zakadu Sierocice Przedszkola Punkty doywiania Szkoy, kursy, wietlice Domy inwalidw i noclegowe Szpitale i domy ozdrowiecze Punkty sanitarne i ambulatoryjne Stowki Zakady pracy Razem: Liczba 85 128 125 62 66 16 53 22 13 570 Liczba korzystajcycha 4 841 5 831 3 774 1 320 2 904 366 177 1 116 0 20 329
a Liczba korzystajcych nie obejmuje (z powodu braku) danych z258 rnorodnych zakadw. rdo: Wykaz polskich zakadw opiekuczych wZSRR, stan wdniu 1 grudnia 1942 r., AW, Hoover, sygn. V/HIAK/253.
Nie byy to placwki due. Z pomocy korzystao wnich od kilkunastu do kilkudziesiciu osb. Najszybciej rozwijay si domy dziecka isierocice, wadze polskie wychodziy bowiem zzaoenia, e jest to najwaniejszy kierunek pomocy. Poza tym, przy utrzymaniu domu dziecka, sierocica czy te przedszkola, duo chtniej wspdziaay miejscowe wadze. Odwrotnie, ni wprzypadku domw inwalidw. Zreszt, jak zaznaczano wraportach, inwalidzi mogli bez szkody dla narodowego stanu posiadania korzysta zplacwek radzieckich, natomiast skierowanie tam dzieci imodziey prowadzioby nieuchronnie do ich wynarodowienia. Najbardziej specyficzn form opieki byy domy noclegowe. W wikszoci istniay one na terenie Komi ASRR imiay za zadanie zapewnienie dachu nad gow samotnym ludziom spdzajcym cay dzie wpracy. Zapewniay one wycznie miejsce do spania oraz moliwo (a nawet przymus) kpieli idezynfekcji. Nie wydawano wnich adnych posikw, jednak dla osb, ktrych nie sta byo na wynajcie pokoju lub ka, byy jedynym ratunkiem przed chorob, wycieczeniem inieuchronnym zamarzniciem wokresie zimowym. Bardzo wane byy take organizowane przez Ambasad zakady pracy, przewanie ocharakterze rzemielniczym, wzorowane na radzieckich spdzielniach, tzw. artielach. Ich uyteczno polegaa przed wszystkim na tym, e polscy rze-
333
mielnicy pracowali tu pod polskim kierownictwem iw polskim zespole. Czsto, zracji bardzo dobrej jakoci wytwarzanych wyrobw, zakady te zyskiway sobie powszechne uznanie take wrd miejscowych wadz, ktre ceniy wysoko ich produkcj istawiay innym za wzr. Dziki tworzeniu tego typu struktur, istniaa moliwo zatrudniania wnich kobiet oraz inwalidw, niezdolnych do cikich prac fizycznych. Due znaczenie przy tworzeniu zakadw pracy mia take fakt, e ich pracownicy, na rwni zobywatelami radzieckimi, korzystali zprawa nabywania produktw iprzedmiotw pierwszej potrzeby dla siebie iswych rodzin po cenach pastwowych. Poniewa kontrole wtego typu placwkach nie zdarzay si zbyt czsto, na listy pac mona byo wciga osoby niezdolne do pracy, ktre dziki temu otrzymyway kartki na chleb. Wykrycie takiego procederu przez wadze koczyo si surowymi karami dla ogu zatrudnionych, anawet zamkniciem zakadu314. * * * Wszystkie te sprawy (aresztowania, odtwarzanie zakadw opieki, dzielenie darw, zaostrzenie wzajemnych stosunkw polsko-radzieckich wzwizku z opuszczeniem przez polsk armi ZSRR) by zmuszony rozwiza, ito jak najszybciej, nowy Ambasador RP wZSRR Tadeusz Romer. Mianowany ju wczerwcu 1942r. nie by wstanie peni swych obowizkw do chwili zwolnienia go wraz zinnymi dyplomatami przez wadze Japonii. Formaln dat objcia przez niego placwki wKujbyszewie by 12 padziernika 1942 r.. W przeciwiestwie do S. Kota, by zawodowym dyplomat, doskonale obeznanym zproblemami ludnoci polskiej wZSRR315, awic osob jak najbardziej predysponowan do objcia stanowiska ambasadora polskiego wZSRR ju od chwili zawarcia porozumienia polsko-radzieckiego. Niestety, ukady polityczne ipersonalne sprawiy, e na objcie tej placwki przyszo mu czeka ponad rok. Kiedy przyby do ZSRR, sie opieki bya wrozsypce, setki pracownikw Delegatur imw zaufania nadal przebyway wwizieniach oskarone oszpiegostwo idziaalno na szkod ZSRR, polska armia znajdowaa si wIranie, apobr, na ktry tak liczy W. Sikorski, by wstrzymany. Charg daffaires H. Sokolnicki, pozbawiony ambasadorskich uprawnie, nie by wstanie prowadzi rwnoprawnych rozmw zprzedstawicielami najwyszymi wadz radzieckich, od tego za zaleao dalsze by albo nie by zarwno Ambasady, jak ipolskich obywateli. Nikt wtedy jeszcze nie przypuszcza, e jest to ostatni akord dobrych stosunkw ZSRR zwadzami II RP, za wodwodzie czekaj ju polscy komunici.
Raport szczegowy zastpcy Komisarza Ludowego Spraw Wewntrznych Komi ASRR Zezegowa dla przewodniczcego RKL Komi ASRR S. D. Turyszewa odziaalnoci artelu Polski chaupnik. Syktywkar, 23 maja 1942 r., CGA Komi, f. 605, op. 4, d. 91, s.60. 315 Zob. podrozdzia: Pierwsze prby pomocy wrozdziale II niniejszej pracy.
314
334
Pierwsz spraw, ktra czekaa na wyjanienie, bya kwestia uwizionych pracownikw Ambasady, oskaronych przez NKWD odziaalno na szkod pastwa radzieckiego. Pomimo wczeniejszych interwencji, zarwno wadz polskich, jak iamerykaskich, niewielu zzatrzymanych zwolniono. Byli to gwnie delegaci posiadajcy jeszcze immunitet dyplomatyczny oraz osoby zbliej nieznanych przyczyn nie przydatne dla dalszego ledztwa, ktrych zwolnienie miao by dowodem selektywnoci radzieckich oskare. W chwili przybycia Romera do ZSRR waresztach iwizieniach przebywao nadal ponad 130 osb, aco pewien czas Ambasada dowiadywaa si okolejnych przypadkach zatrzyma. Kilka dni pniej, 16 padziernika 1942 r., wadze radzieckie, nieoczekiwanie, zawiadomiy Ambasad ozakoczeniu ledztwa oraz ojego wynikach wykryciu przypadkw zorganizowanej dziaalnoci szpiegowskiej wrd pracownikw iwsppracownikw Ambasady RP wZSRR. Spord 130 zatrzymanych zwolniono 15 osb, skazano na wydalenie zZSRR 78, za 16 oddano pod sd. Byli to: J. Mieszkowski, Z. Bochniewicz, M. Sawicz, W. Mattoszko, G. towski, P. Sarniecki, Z. Kuczyski, M. Tworkowski, B. Szwajzer, E. Stawiski, W. Janczuk, W. Bugajski, S. Winter, F. Bednarz, L. Artamanowa-Pest, W. Zarudny.316 O pozostaych 21 oraz onowo aresztowanych, brak byo jakichkolwiek wiadomoci. List 78 osb skazanych na wydalenie wadze radzieckie dostarczyy Ambasadzie 28 padziernika 1942 r.317 Wrd osb aresztowanych iskazanych na dugoletni pobyt wobozach pracy poprawczej byli te ludzie formalnie nie zwizani zAmbasad. Na przykad Alina Koaczek, pracownica polskiej ochronki wLeninskoje, podlegej delegaturze wCzymkencie, aresztowana 21 sierpnia 1942 r., oskarona przez NKWD oszpiegostwo iskazana po roku ledztwa na 5 lat agrw. Z obozu zwolniono j dopiero po odbyciu caej, przewidzianej kary, w1947 r.318 Kiedy T. Romer wyrusza na pierwsze oficjalne spotkanie znajwyszymi wadzami ZSRR wcelu wrczenie listw uwierzytelniajcych, sytuacja nie wygldaa wic najlepiej. Jeszcze gorzej byo wdniu spotkania, 28 padziernika 1942 r., kiedy zarwno jemu319, jak iH. Sokolnickiemu320, wrczono memoranNota LKSZ ZSRR do Ambasady RP z16 padziernika 1942r. wsprawie zakoczenia ledztwa przeciwko aresztowanym wsppracownikom Ambasady RP, WIH, MID, sygn.V-2010, dok. 106. 317 Rozmowa wNarkomindiele 28 i29 padziernika 1942r. Sokolnickiego zNowikowem oraz 28 i30 padziernika 1942r. Sokolnickiego zozowskim, HI AK, pudo 23, teczka 15, [s.] 1. 318 A. Koaczek, Czymy znali to cierpienie, Archiwum Komisji Historycznej Zarzdu Gwnego Zwizku Sybirakw wWarszawie (dalej AKH ZGZS), sygn. 267. 319 Aide-mmoire Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych przedoone Ambasadzie RP wZSRR wzwizku ze szkodliw dziaalnoci szeregu obywateli polskich oraz terenowych pracownikw przedstawicielstw Ambasady, Dokumenty imateriay..., t. VII, s.365371. 320 Rozmowa wNarkomindiele 28 i29 padziernika..., [s.] 12.
316
335
dum wsprawie szkodliwej dziaalnoci pracownikw Ambasady, bdce de facto wielkim oskareniem Ambasady, jej struktur oraz wsppracownikw. W pimie obwiniano Ambasad obezporedni odpowiedzialno za wszystkie, rzekomo wykryte wczasie ledztw przypadki zorganizowanej dziaalnoci wywiadowczej, rozsiewanie nieprawdziwych pogosek na temat miertelnoci wrd polskich obywateli oraz wykorzystywanie podlegych jej placwek do dziaalnoci na szkod pastwa radzieckiego. Najcisze zarzuty skierowano przeciwko delegatom ipracownikom Delegatur wKraju Krasnojarskim iAtajskim, wKirgiskiej iTurkmeskiej SRR oraz wobwodach: semipaatyskim, kustanajskim, akmoliskim, karagandzkim, czkaowskim, taszkenckim igorkowskim. Wycignito ponownie spraw Roli-Janickiego, Arleta, Powierzy, Wicka iWolikowskiego, atake synnych tajnych znakw na korespondencji Ambasady oraz instrukcji dyplomatycznych. Tak ciki kaliber oskare wdniu wizyty nowego ambasadora nie mg przej bez echa, nie wolno go byo take lekceway, zwaszcza e by to gotowy wrcz dokument, usprawiedliwiajcy decyzj olikwidacji Ambasady ijej przedstawicielstw wterenie. Na szczcie, wczasie spotkania zW. Mootowem, ambasadorowi T. Romerowi udao si nieco zaagodzi sytuacj ijednoczenie stanowczo odrzuci wikszo podnoszonych zarzutw. Wanym osigniciem pierwszego oficjalnego spotkania bya niewtpliwie zgoda wadz radzieckich na dalszy rozwj pomocy oraz na stworzenie cakowicie nowej struktury opiekuczej, ktrej plan miano dostarczy do LKSZ wcigu najbliszych miesicy321. Korzystajc zchwilowego ustabilizowania si wzajemnych stosunkw, na kolejnym spotkaniu, tym razem zA. Wyszyskim, Romer przedstawi opracowany przez Ambasad wstpny projekt powoania pewnej formy kontrolnej nad dziaalnoci skadw isieci mw zaufania tzw. biur kontroli, majcych nadzorowa poprawno izasadno rozdziau wterenie rodkw finansowych oraz pomocy rzeczowej. W skad tych placwek ambasador proponowa wczy take przedstawicieli wadz radzieckich, jak cznikw oraz sui generis gwnych kontrolerw. Mia to by jeden zzasadniczych etapw reorganizacji struktur opieki322. Propozycja ta stanowia prb rozszerzenia przez Romera radzieckiej zgody na rozwj sieci opiekuczej, ktr Ambasada otrzymaa wnocie z26 wrzenia 1942r. Idea wsplnych kontroli nie spotkaa si jednak zaprobat wadz, gdy wten sposb, chcc nie chcc, zalegalizowayby one struktur, zktr dotychczas tak zaciekle walczyy323.
321 Notatka zastpcy Komisarza Ludowego Spraw Zagranicznych A. Wyszyskiego orozmowie zAmbasadorem RP wZSRR T. Romerem na temat pracy Ambasady oraz ewakuacji polskich sierot zZSRR, Dokumenty imateriay..., t. VII, s.379. 322 R. Buczek, Dziaalno opiekucza..., s.106107. 323 Notatka zastpcy Komisarza Ludowego Spraw Zagranicznych A. Wyszyskiego orozmowie zAmbasadorem RP wZSRR T. Romerem..., s.379.
336
Kolejne spotkania, zarwno T. Romera, jak ijego wsppracownikw, dotyczce rozwoju opieki, zaczy przynosi dugo oczekiwane rezultaty. Udao si m.in. otrzyma od wadz radzieckich zgod na wydanie kierowcom dowocym pomoc zIranu wiz zprawem wielokrotnego przekraczania granicy, co znacznie uatwiao dostaw towarw do skadu wAszchabadzie324. Jedynie kwestia jakichkolwiek struktur kontrolnych, rewizyjnych bd nadzorczych niezmiennie spotykaa si ze stanowczym sprzeciwem325. 18 grudnia 1942r. Ambasada, uwzgldniajc stanowisko strony radzieckiej, zoya do LKSZ zapowiadane ju wczeniej dwa projekty: Postanowienia ozakresie dziaalnoci mw zaufania oraz Postanowienia ozakresie dziaalnoci skadw Ambasady, wktrych, po raz kolejny, wyranie zosta okrelony zakres wzajemnych zobowiza oraz stosunek pomidzy liczb obsugiwanych obywateli polskich, aliczb przypadajcego na ich obsug personelu326. Miao to bezporedni zwizek ztrwajc od poowy grudnia sukcesywn likwidacj personelu dodatkowego zatrudnionego przez mw zaufania oraz istniejcych przy wikszoci placwek podrcznych skadw zpomoc. Proces ten odbywa si pod pretekstem nie dostarczenia na rce LKSZ projektu wsprawie liczebnoci personelu pomocniczego mw zaufania327. W istocie, by to jednak jeszcze jeden sposb ograniczenia zakresu pomocy udzielanej przez mw zaufania, zwaszcza e od chwili powoania tych placwek strona polska staa na stanowisku, i kady znich powinien mie (dla porzdnego wypeniania swych obowizkw) przynajmniej jedn, lub dwie osoby do pomocy. Dbayby one osprawne dziaanie placwki wczasie jego nieobecnoci oraz pilnoway podrcznych skadw. Kiedy, 23 grudnia 1942 r., Ambasada uzyskaa ustn aprobat LKSZ wsprawie przedstawionego kilka dni wczeniej nowego projektu struktury organizacyjnej sieci opieki328, wydawao si, e wszystkie najtrudniejsze chwile s ju za ni. Dlatego te, gdy 27 grudnia 1942r. T. Romer opuszcza (na dwa miesice) ZSRR iudawa si do Londynu, nic nie zapowiadao wydarze, ktre za dwa tygodnie miay zmieni wgruzy tak misternie uoone plany. Take sylwestroNotatka zastpcy Komisarza Ludowego Spraw Zagranicznych A. Wyszyskiego orozmowie zAmbasadorem RP wZSRR T. Romerem na temat organizacji pomocy materialnej dla ludnoci polskiej wZSRR, Dokumenty imateriay..., t. VII, s.383. 325 Rozmowa ZorinFreyd 18 listopada..., s.31; Rozmowa FreydNowikow 18 grudnia..., s.242; Notatka zastpcy Komisarza Ludowego Spraw Zagranicznych A. Wyszyskiego orozmowie zAmbasadorem RP wZSRR T. Romerem..., s.383. 326 Sprawozdanie ostanie organizacji opiekuczej Ambasady RP wZSRR na dzie 15 kwietnia 1943 r., HI AK, pudo 44, teczka 150, [s.] 2. 327 Rozmowa FreydNowikow 18 grudnia..., s.244. Strona polska chciaa, aby jeden m zaufania przypada na 500 polskich obywateli. Jeli liczba osb podlegych mu przekraczaaby t liczb, powinien mie prawo zatrudni po jednym pomocniku na kade kolejne 500 osb. Projekt takiego rozwizania zapisany by wart. 8 Postanowie ozakresie dziaalnoci mw zaufania. 328 Krtki przegld stosunkw politycznych polsko-sowieckich 21 VII 1941r. 26 V 1943 r., [s.]2.
324
337
we spotkanie Freyda zZorinem, na ktrym omawiano m.in. kwesti wysyki darw, zaopatrzenia skadw wwagony oraz wyjazdu rodzin wojskowych zZSRR nie sprawiao wraenia jednego zostatnich329. Ostatnie spotkanie pomidzy Zorinem iFreydem, 11 stycznia 1943r. (a wic 5 dni przed dorczeniem noty) jest wymownym przykadem tego, e pomimo przygotowywanych wczeniej planw wadze radzieckie do koca chciay zachowa pozory lojalnej wsppracy. Omawiano na nim m.in. postulowan dzie wczeniej wmemoriale LKSZ spraw zwrotu Ambasadzie przejtych wczasie aresztowa zlipca 1942r. archiww oraz coraz czstszych szykan zarwno wobec Ambasady, jak iludnoci polskiej. Przykadem staego utrudniania pracy bya sprawa 185 ton zup nadesanych do ZSRR przez polskiego konsula wFiladelfii, ktre wadze celne wArchangielsku potraktoway jako poczt dyplomatyczn inakazay skierowa bezporednio na adres Ambasady, domagajc si przy tym stosownych dokumentw330. W dalszej czci spotkania Freyd poprosi Zorina owyjanienie przypadkw rozcignicia na Polakw przymusu mobilizacyjnego do prac ocharakterze strategicznym. Oznacza on kierowanie do cikiej pracy fizycznej wkopalniach, kamienioomach, przy wyrbie lasu oraz do prac polowych wszystkich polskich obywateli, bez adnych ogranicze, co praktycznie pozbawiao Ambasad moliwoci interwencji, zwaszcza e za odmow wykonania polecenia, lub opuszczenie zakadu pracy, zapaday bardzo surowe wyroki od szeciu miesicy do szeciu lat obozu. Sprawa ta bya otyle niepokojca, i dotyczya wszystkich rejonw ZSRR od Komi po Kazachstan. W odpowiedzi Zorin owiadczy, e zgodnie zobecnym prawodawstwem przymus pracy dotyczy wszystkich ludzi przebywajcych na terenie ZSRR, bez wzgldu na ich obywatelstwo331. Tym samym sytuacja Polakw nie rnia si ju prawie wniczym od sytuacji obywateli radzieckich. Pod koniec spotkania poruszono niepokojce Ambasad dwie kwestie: coraz czstszych utrudnie wpracy mw zaufania oraz zamykania polskich placwek opiekuczych lub odmawiania zgody na otwarcie nowych. Przykadw takiego postpowania byo bardzo wiele: wAma-Acie nakazano natychmiastowe zamknicie mieszczcego si tam skadu towarowego, aw Kermine zakadu przerabiajcego koce na ubrania; mowi zaufania na rejon Urgencz, wobwodzie chorezmskim, nakazano likwidacj ambulatorium iizby chorych; wKokandzie zabroniono otwarcia stowki idomu dla inwalidw; wobwodzie woogodzkim, powoujc si na wytyczne zMoskwy, odcito dostawy ywnoci dla sierocica; pozbawiono cakowicie dostaw ywnoci dom dziecka wTomsku (200 dzieci) oraz przedszkole wKontoszyno (300 dzieci);
339 330 331
Rozmowa FreydZorin 31 grudnia 1942 r., HI AK, pudo 23, teczka 23. Rozmowa ZorinFreyd 11 stycznia 1943 r., ibidem, [s.] 1. Ibidem [s.] 34.
338
wTuun, wobwodzie irkuckim, cofnito mowi zaufania zgod na stworzenia sierocica, przedszkola iobka; wobwodzie kustanajskim mowie zaufania zostali pozbawieni prawa wysyania korespondencji urzdowej do Ambasady332. Na wszystkie postulaty dotyczce unormowania sytuacji Zorin (jak podkreli wswym raporcie Freyd) zzagadkowym, wieloznacznym umiechem nieustannie powtarza tylko dwa sowa: rozpatrujemy...rozwaamy.... Za kilka dni byo ju jasne, co takiego rozpatrywa irozwaa LKSZ. Zorin, najprawdopodobniej, wiedzia ju wwczas, co warte jest to spotkanie, nie chcia jednak da Freydowi powodw do jakichkolwiek podejrze. O tym, e likwidacja polskich zakadw opieki bya przygotowywana znacznie wczeniej, wiadczy notatka . Berii dla J. Stalina z15 stycznia 1943 r., wktrej nie tylko zaleca on dokonanie takowego posunicia, ale te, na podstawie posiadanych danych, wykazywa suszno tej decyzji oraz precyzowa, wjakim trybie, iw jaki sposb ca akcj przeprowadzi. Notatka ta zawieraa take dane dotyczce liczby amnestionowanych obywateli polskich przebywajcych na terenie ZSRR oraz rozmiaru izakresu opieki wiadczonej przez polsk Ambasad333.
Okres czwarty (stycze kwiecie 1943 r.) 16 stycznia 1943r. LKSZ skierowa do Ambasady RP wZSRR not ocofniciu decyzji zsierpnia 1941r. przyznajcej obywatelstwo polskie osobom narodowoci polskiej zamieszkaym na terenach wschodnich wojewdztw II RP, ktre 12 listopada 1939r. weszy wskad Zwizku Radzieckiego. Powoano si przy tym na wczeniejsz wymian not wsprawie obywatelstwa osb objtych amnesti oraz zdecydowanie negatywne stanowisko rzdu RP wsprawie radzieckiej noty z1 grudnia 1941r. oprzyznaniu obywatelstwa polskiego, wdrodze wyjtku, osobom narodowoci polskiej, atake wysuwanie przez wadze polskie iAmbasad RP wKujbyszewie da sprzecznych zradzieckim ustawodawstwem wstosunku do terenw Ukrainy iBiaorusi Zachodniej. W nocie tej strona radziecka jedyne ustpstwo czynia wobec osb mieszkajcych przed wojn wcentralnych izachodnich rejonach Polski, przybyych na tereny wczone wskad ZSRR przed 12 listopada 1939r. Tylko one miay formalne prawo wyboru pomidzy obywatelstwem polskim aradzieckim334.
Ibidem [s.] 78. Notatka Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR . Berii dla J. Stalina oPolakach znajdujcych si na terytorium ZSRR wedug stanu z15 stycznia 1943 r., Z archiww sowieckich..., t. 3, s.4547. 334 Nota Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych do Ambasady RP wZSRR wsprawie obywatelstwa ludnoci Zachodniej Ukrainy iZachodniej Biaorusi, Dokumenty imateriay..., t. VII, s.385.
333 332
339
Przyczyn tej, zupenie nieoczekiwanej dla wadz polskich zmiany decyzji wsprawie obywatelstwa, stanowicej de facto przekrelenie wszystkich wczeniejszych umw, cznie zumow SikorskiMajski, byy jak to okrelia strona radziecka dania rzdu polskiego kolidujce zsuwerennymi radzieckimi prawami335. Rzd polski zaprotestowa przeciwko temu jednostronnemu amaniu zawartych wczeniej umw dziesi dni pniej. W nocie skierowanej 26 stycznia 1943r. do LKSZ odmwi przyjcia do wiadomoci zaistniaych faktw, dajc ponownego rozpatrzenia przez wadze radzieckie decyzji z16 stycznia. Podkrelono przy tym sprzeczno tego postanowienia zukadem polsko-radzieckim z30 lipca 1941 r., wzajemn deklaracj oprzyjani z4 grudnia 1941r. oraz Kart Atlantyck iIV Konwencj Hask336. Odpowied udzielona przez wadze radzieckie nie pozostawia cienia wtpliwoci, co do intencji ZSRR. W nocie przekazanej wadzom polskim 17 lutego 1943r. przez ambasadora ZSRR wWielkiej Brytanii, Aleksandra Bogomoowa, strona radziecka uznaa za niedopuszczalne iniemoliwe prowadzenie rozmw na temat obywatelstwa osb, ktre nabyy obywatelstwo radzieckie wwyniku swobodnie wypowiedzianej woli ludnoci, co znalazo swj wyraz wjednomylnych uchwaach owejciu wskad ZSRR podjtych na Zgromadzeniach Ludowych wymienionych obwodw zgodnie zdekretem Prezydium Rady Najwyszej ZSRR z29 listopada 1939 r.337 Nastpowa koniec jakichkolwiek zudze. Wprawdzie ambasador RP wZSRR, T. Romer, podj si jeszcze jednej wyprawy na Kreml wcelu wyjanienia wszystkich zaistniaych wczasie jego nieobecnoci problemw, jednak spotkanie zJ. Stalinem wnocy z26 na 27 lutego 1943r. pokazao, e wtych kwestiach spraw polsk zarwno Stalin, jak iW. Mootow uznaj za zakoczon. Na nic si zday prby uzyskania ustpstw radzieckich za cen czynnej akcji dywersyjnej Polakw na tyach armii niemieckiej. Stalin wsposb zdecydowany, ajednoczenie wyjtkowo lekcewacy, odrzuci zarwno wszystkie propozycje, jak iproby odnonie do przywrcenia opieki, zwalniania winiw, dalszej ewakuacji pozostaych wZSRR rodzin wojskowych oraz cofnicia decyzji oprzymusowym narzuceniu radzieckiego obywatelstwa. W kocu dyskusja zesza na kwestie wyjtkowo nie lubiane przez wadze ZSRR deportacje oraz ponad roczny wyzysk polskich obywateli przez radzieckie przedsibiorstwa iNKWD338.
J. Siedlecki, op. cit., s.136. Nota Kierownika MSZ Rzdu RP wLondynie E. Raczyskiego do Ambasadora ZSRR wWielkiej Brytanii A. Bogomoowa z26 stycznia 1943r. wsprawie polskiego obywatelstwa wZSRR, WIH, MID, sygn. V-20-10, dok. 119. 337 Nota Ambasadora ZSRR wWielkiej Brytanii A. Bogomoowa z17 lutego 1943r. zawierajca odpowied na not Rzdu RP wLondynie wsprawie polskiego obywatelstwa wZSRR, WIH, MID, sygn. V-20-10, dok. 121. 338 Jan Ciechanowski, Kluczowa rozmowa (StalinRomer, 26/27 luty 1943), Zeszyty Historyczne nr 74, Pary 1985, s.117135.
336 335
340
Romer zada te od LKSZ oficjalnej interpretacji noty z16 stycznia, uwaajc dotychczasowe wyjanienia za absolutnie niewystarczajce, tym bardziej e wwietle nowych decyzji zarwno istnienie Ambasady wtakiej formie, jak obecnie, jak inie zawaszczonych jeszcze przez radzieckie wadze zakadw opieki wydawao si niemoliwe339. Wreszcie przystpi do omawiania sprawy polskich dzieci, tak wanych icennych zpunktu widzenia przyszoci RP. W zwizku ze sporn kwesti obywatelstwa stara si uzyska od wadz zapewnienie moliwoci sprawowania opieki, bd wywiezienia za granic, przynajmniej polskich sierot. Niestety, we wszystkich kwestiach stanowisko Stalina pozostawao nieprzejednane. Jedyne ustpstwa, zgodnie zwczeniejszymi ustaleniami, dotyczyy zapewnienia pomocy ze strony Ambasady osobom zPolski centralnej izachodniej, ktre na terenie okupowanym przez ZSRR znalazy si wczasie dziaa wojennych 1939r. izostay wraz zinnymi deportowane wgb jego terytorium340. 16 stycznia 1943 r., awic wdniu wrczenia noty ocofniciu uznania polskiego obywatelstwa, zostao wydane przez wadze najwysze ZSRR specjalne rozporzdzenie wsprawie likwidacji polskiej sieci opieki. Protestujcej przeciwko tej akcji Ambasadzie owiadczono, i od tej chwili faktyczna liczba polskich obywateli jest tak niewielka, e nie jest potrzebna dla nich tak rozlega sie opieki. Poza tym, wikszo osb korzystajcych zteje opieki to obywatele radzieccy, azatem placwki te powinny przej pod jurysdykcj radzieck, lub ulec rozwizaniu, aich pensjonariusze zosta przeniesieni. W przypadkach, kiedy byo trudno udowodni, e wzakadzie przebywaj wycznie obywatele radzieccy, problem rozwizywano ogaszajc, e dana placwka opiekucza jest zbyt karowata, aby (zgodnie zradzieckimi przepisami) istnie, po czym wydawano decyzj bd ojej przejciu przez wskazan placwk radzieck, bd ojej rozwizaniu. Na interwencje Ambasady, e polskie dzieci imodzie wradzieckich placwkach nie bd mogy zachowa narodowej tosamoci ijzyka, wadze niezmiennie odpowiaday, e we wszystkich republikach radzieckich wszyscy korzystaj swobodnie ze swego ojczystego jzyka, poniewa wZSRR respektuje si prawa narodowociowe341. Do akcji przejmowania polskich placwek opieki przystpiono natychmiast po otrzymaniu stosownych zalece. Podobnie jak wprzypadku likwidacji Delegatur iaresztowa mw zaufania, wyranie dominowaa zasada, zgodnie zktr najszybciej inajbardziej brutalnie niszczono zakady opieki na pnocy iw centrum ZSRR. Na poudniu wszystko byo rozoone wczasie, za miejscowe wa339 Depesza ambasadora T. Romera do MSZ Rzdu RP wLondynie z15 marca 1943r. nr Sow.513/43 wprawie zasadnoci noty wadz radzieckich z16 stycznia 1943r. powoujcej si na rozporzdzenie onadaniu obywatelstwa z29 listopada 1939 r., HI MID, pudo 98, teczka. 5. 340 J. Ciechanowski, Kluczowa rozmowa..., s.136139. 341 Sprawozdanie delegata Ambasady zKujbyszewa, CAHRL, S. Kot, sygn. 93.
341
dze staray si nie likwidowa stworzonych przez Ambasad struktur opieki, ajedynie wyznacza radzieckie kierownictwo i(ewentualnie) delegowa do nich cz wasnego personelu. Na pnocy zzasady zwalniano cay personel, za przejte placwki likwidowano, nie troszczc si zbytnio oich pensjonariuszy. W przypadku sierocicw, domw dziecka iprzeszkoli wychowankw przenoszone do innych placwek, czsto dzielc zyt ju grup342. Wida byo, e jest to swoisty odwet za dotychczasowe, wymuszone ukadami, ustpstwa343. Spotkania T. Romera zW. Mootowem 9 i18 marca 1943 r., na ktrych bya omawiana sprawa likwidacji polskich zakadw opieki, nie pozostawiy u polskiego ambasadora adnych zudze co do planowych dziaa wadz ZSRR. Na pytanie dotyczce podstaw prawnych przejmowania sierocicw zpolskimi dziemi (9 marca 1943 r.) Mootow owiadczy, e zchwil stwierdzenia przebywania tam obywateli ZSRR344 zakady podlegaj natychmiastowemu przejciu. Wyjani przy tym Romerowi, e proces przejmowania instytucji opiekuczych oraz przysugujcej im pomocy (bdcej formalnie wasnoci Rzdu RP wLondynie) bdzie kontynuowany a do skutku, wadzom bowiem zaley na tym, by nie pogorszyo si pooenie ludnoci. Na zakoczenie spotkania owiadczy: Chciabym Panie ambasadorze, aby wtych sprawach nie byo nieporozumie oraz podkreli, e wszelki sprzeciw Polakw wobec tych zarzdze, bdzie traktowany jako dziaalno wymierzona przeciwko ZSRR345. Na podkrelenie tych sw, wczasie kolejnego spotkania, 18 marca 1943 r., poinformowa on Romera, e wadze radzieckie nie zamierzaj biernie odnosi si do opornych, czego dowodem jest skazanie kilku pracownikw polskiej Ambasady. Sugestie Romera dotyczce ewentualnego pozostawienia przynajmniej czci placwek opiekuczych pod polsk jurysdykcj zostay odrzucone zca stanowczoci. Na dalsz dziaalno opiekucz Ambasady RP wZSRR nie byo ju miejsca. Koronnym argumentem Mootowa byo stwierdzenie, e cay personel oraz pensjonariusze przyjli obywatelstwo radzieckie, azatem nie podlegaj opiece obcego kraju. Tym samym wszystkie placwki stworzone przez Ambasad s odtd wasnoci pastwa radzieckiego346. W odpowiedzi na ten akt bezprawia wadze polskie zoyy 29 marca 1943r. not protestacyjn, stwierdzajc, e wwietle punktu 1 protokou dodatkowego
342 Zdarzay si przypadki celowego rozdzielania rodzestwa, zob.: Relacja Haliny Szymaskiej nagrana przez autora w1992r. Maszynopis wzbiorach wasnych autora oraz w Archiwum Wschodnim Orodka Karta. 343 Raport szefa Dziau Opieki S. Gackiego do MPiOS wsprawie likwidacji polskich struktur opiekuczych z22 marca 1943 r., HI MID, pudo 98, teczka 4, [s.] 2. 344 Czyli Polakw, ktrych zdniem 16 stycznia obligatoryjnie nimi uczyniono. 345 Protok rozmowy ambasadora T. Romera zW. Mootowem odbytej 9 marca 1943r. wMoskwie, WIH, MID, sygn. V-20-10, dok. 129. 346 Protok rozmowy ambasadora T. Romera zW. Mootowem odbytej 18 marca 1943 r., WIH, MID, sygn. V-20-10, dok. 130.
342
do ukadu z30 lipca 1941 r., gwarantujcego amnesti wszystkim polskim obywatelom wZSRR, adne jednostronne postanowienia sowieckie nie mog naruszy ani zmieni postanowie tego dwustronnego aktu347. Wadze radzieckie nie odpowiedziay na pismo, kontynuujc likwidacj sieci opieki oraz aresztujc kolejnych mw zaufania. Nie odpowiedziay take na not z30 marca 1943 r., wktrej Rzd RP wLondynie raz jeszcze protestowa przeciwko likwidacji struktur opiekuczych oraz bezprawnemu przejmowaniu majtku polskiego, za jaki uwaano odzie, obuwie, ywno ileki zakupione przez wadze polskie za granic, lub otrzymane wramach pomocy charytatywnej zkrajw sprzymierzonych ineutralnych348. Zgodnie zowiadczeniami LKSZ, do poowy marca 1943r. przejto 570 rozmaitych instytucji opiekuczych zorganizowanych przez Ambasad, delegatury, wojsko imw zaufania349. W zestawieniach opracowanych przez . Beri bya mowa o517 rnorodnych instytucjach, wktrych przebywao co najmniej 27 655 osb.
Tablica 17 Zakady opieki zorganizowane przez Ambasad RP wZSRR (wedug rde radzieckich), stan na 13 stycznia 1943 r.
Typ instytucji Domy dziecka Przedszkola Szkoy Domy inwalidw Stowki Punkty opieki medycznej Ambulatoria Apteki Pracownie krawieckie Gospodarstwa pomocnicze Pralnie Razem: Liczba 192 168 51 32 26 11 22 3 8 3 1 517 Liczba pensjonariuszy 12 814 6 102 2 420 1 673 4 121 444 70 11 27 655 Liczba personelu 377 284 93 80 61 42 60 997
rdo: Notatka Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR . Berii dla J. Stalina oPolakach znajdujcych si na terytorium ZSRR..., s.41.
347 Nota Kierownika MSZ Rzdu RP wLondynie E. Raczyskiego do Ambasadora ZSRR wWielkiej Brytanii, A. Bogomoowa, wsprawie narzucenia obywatelstwa radzieckiego, Sprawa Polska wczasie drugiej wojny wiatowej na arenie midzynarodowej. Zbir dokumentw pod red. S. Stanisawskiej, Warszawa 1965, s.340. 348 P. aro, Ludno polska wZwizku Radzieckim..., s.255. 349 Protok rozmowy ambasadora T. Romera zW. Mootowem odbytej 18 marca...
343
Wynikao znich, e co dziesity polski obywatel zwolniony na mocy amnestii (wliczajc wto wszystkie mniejszoci narodowe), przebywajcy na terytorium ZSRR wstyczniu 1943 r., objty zosta bezporedni opiek Ambasady RP wZSRR. Byo to imponujce osignicie, azarazem powd do niezadowolenia wadz radzieckich, ktre zdaway sobie spraw, e dziaalno ta nie moga pozosta nie zauwaona, zwaszcza wrd zwykych obywateli. Aby pokaza, e nikt nie stoi ponad radzieckim prawem, wlutym 1943r. rozpocza si przymusowa paszportyzacja. W poowie kwietnia 1943r. proces likwidacji stworzonej wielkim nakadem si irodkw infrastruktury by waciwe zakoczony, za samo zagadnienie opieki nad polskimi obywatelami wdotychczasowej formie przestao istnie350. Zreszt, od stycznia 1943r. do chwili zerwania wzajemnych stosunkw polskoradzieckich Ambasada RP wZSRR praktycznie nie wypeniaa naoonych na ni zada, zostaa pozbawiona cakowicie cznoci telegraficznej zpracujcymi jeszcze wterenie jej przedstawicielami351. Przymusowa paszportyzacja zlikwidowaa zreszt prawie cakowicie instytucj mw zaufania. Do 15 kwietnia wikszo znich zostaa si zmuszona do przyjcia paszportw. Najbardziej opornych aresztowano. Nastpnie, ju jako obywatelom radzieckim, zabroniono dalszej dziaalnoci, konfiskujc posiadane jeszcze dary, dokumenty irodki finansowe. Wadze radzieckie szeroko stosoway taktyk polegajc na tym, i to od mw zaufania rozpoczynano paszportyzacj, liczc, e reszta ludzi szybciej ulegnie. Z powodu blokady informacyjnej Ambasada nie bya wstanie zebra praktycznie adnych danych oswych terenowych przedstawicielstwach. Z rnych wiadomoci przesyanych mimo blokady informacyjnej wynikao, e do 15 kwietnia 1943r. z399 zgoszonych do LKSZ mw zaufania, najprawdopodobniej, nadal wypeniao swe obowizki zaledwie 130 (czyli okoo 33 %), brak byo kontaktu ponad miesic z201, na pewno uniemoliwiono dziaalno 28, aresztowano 40. Stosunkowo najmniejsze straty na poudniu wynikay najprawdopodobniej nie tylko zwczeniej ju podkrelanego faktu lepszego odnoszenia si do polskich obywateli miejscowej administracji, ale take zpowodu przebywania tam najliczniejszej grupy osb, ktre wwietle noty z16 stycznia 1943r. pozostaway polskimi obywatelami. Paradoksem historii by fakt, e wlwiej czci byli to ydzi. Aby odci Ambasad od terenu wadze radzieckie wstrzymay te dostawy wagonw do istniejcych jeszcze skadw imagazynw352. Dotyczyo to zwaszcza
350 Raport szefa Dziau Opieki S. Gackiego do MPiOS wsprawie likwidacji polskich struktur opiekuczych..., [s.] 4. 351 Nota Ambasady RP wKujbyszewie do LKSZ z20 kwietnia 1943r. wsprawie uniemoliwienia cznoci zprzedstawicielami Ambasady wterenie, HI AK, pudo 23, teczka13. 352 Dziao si tak, pomimo wydanych rzekomo wtej sprawie specjalnych zarzdze Ludowego Komisariatu Komunikacji ZSRR.
344
dwch najwaniejszych skadw towarowych: wAszchabadzie iMamlutce, atake magazynw: wKirowie iSamarkandzie353. W czasie trzech miesicy 1943r. pierwsze dwa otrzymay odpowiednio 6 i15 wagonw, kolejne dwa 1 i4 wagony. Pozostae magazyny nie otrzymay adnego zobiecanych wagonw354. Kolejnym ciosem byo cofnicie przez LKSZ polskim kierowcom zMeszhedu iAszchabadu wiz uprawniajcych do wielokrotnego przekraczania granicy ZSRR. Zamkno to polski ruch koowy na tej, liczcej blisko 1000 km trasie. Prba zorganizowania transportu zastpczego poprzez radzieck agencj Iransowtrans zakoczya si niepowodzeniem zpowodu decyzji ozamkniciu skadu towarowy wAszchabadzie355.
Tablica 18 Likwidacja sieci mw zaufania wwietle danych Ambasady RP wKujbyszewie wedug stanu na 15 kwietnia 1943 r.
Teren dziaalnoci Rosja europejska Syberia Kazachstan Poudnie Czynni 41 (46%) 33 (23%) 16 (23%) 40 (41%) Brak kontaktu 35 (40%) 93 (65%) 38 (28%) 35 (36%) Uniemoliwiona dziaalno 4 (5%) 10 (7%) 3 (4%) 11 (11%) Aresztowani 8 (9%) 7 (5%) 13 (19%) 12 (12%)
rdo: Sprawozdanie ostanie organizacji opiekuczej Ambasady RP wZSRR na dzie 15 kwietnia..., [s.] 3.
Likwidacja magazynw zacza si wstyczniu 1943r. Jako pierwsze zamknito mieszczce si wAma-Acie: skad oraz magazyn kolejowy ztowarem (okoo45ton). 7 marca 1943r. wadze radzieckie zlikwidoway skad wKirowie, 9 marca skad wKrasnojarsku, 12 marca skad wMamlutce. We wszystkich trzech przypadkach aresztowano take cay pracujcy wnich personel, wykorzystujc przepis oodmowie przyjcia radzieckich paszportw. Pozostae skady: wArchangielsku, Aszchabadzie, Samarkandzie, Barnaule, Czkaowie iSyktywkarze dziaay nadal, jednak zpowodu akcji paszportyzacyjnej uniemoliwiono dotychczasowym mom zaufania odbir darw. Brakowao te pewnoci, czy znajdujce si jeszcze wdrodze kolejne kilkaset ton pomocy bdzie mia kto odebra356.
1943r. do LKSZ wsprawie dostarczania rodkw transportu dla przewozu towarw, AAN, MPiOS, sygn. 42, s.11; Depesza Poselstwa Rzeczypospolitej Polskiej wTeheranie nr 307/P/63 z5 kwietnia 1943r. do MSZ Rzdu RP wLondynie wsprawie drg dla transportw zpomoc dla ludnoci polskiej wZSRR, ibidem, s.51; Sprawozdanie ostanie organizacji opiekuczej Ambasady RP wZSRR na dzie 15 kwietnia..., [s.] 1. 354 Depesza Poselstwa Rzeczypospolitej Polskiej wTeheranie nr 307/P/63..., [s.] 11; Sprawozdanie ostanie organizacji opiekuczej Ambasady RP wZSRR na dzie 15 kwietnia..., [s.] 6. 355 Depesza Poselstwa Rzeczypospolitej Polskiej wTeheranie nr 307/P/63... [s.] 7. 356 Sprawozdanie ostanie organizacji opiekuczej Ambasady RP wZSRR na dzie 15 kwietnia..., [s.] 68.
353 Aide-mmoire Ambasady Rzeczypospolitej Polskiej wMoskwie nr 307/Tr/10/3 z20 stycznia
345
Podobnie wygldaa kwestia pomocy pieninej. W styczniu 1943r. rozesano wteren prawie cae preliminowane na luty imarzec sumy czyli blisko 16 mln rubli: zapomogi pienine 6 093 640 rubli; rodki na dziaalno zakadw opieki 7 424 200 rubli; rodki na zakupy towarw 259 500 rubli; wydatki na transport 954 540 rubli; wydatki administracyjne 1 255 370 rubli357. Poniewa zachodzia obawa, e znaczna cz wysyanych kwot nie dotrze do potrzebujcych pomocy obywateli oraz likwidowanych zakadw opieki idostanie si wrce radzieckie, wnastpnych miesicach caa pomoc finansowa zostaa wstrzymana. Ostatecznie zadecydowano, aby wysya rodki finansowe jedynie mom zaufania, ktrzy telegraficznie lub pisemnie owiadcz, i s wstanie rozprowadzi je wrd ludnoci polskiej. W tej sytuacji do 15 kwietnia 1943r. wysano wteren kolejne 652 888 rubli. Rozpoczto take pomoc docelow, zarzucon swego czasu jako zbyt kopotliw. W zwizku ztym cz osb zinnych, dziaajcych jeszcze referatw, przesunito do referatu pomocy indywidualnej. Podjto take decyzj, e kady polski obywatel, ktry zwrci si wsprawie pomocy bezporednio do Ambasady, otrzyma takow niezwocznie. Liczba udzielanych wten sposb zapomg wzrosa ze 191 (w styczniu 1943 r.) do 823 wlutym. rodki finansowe na ten cel pochodziy znierozdysponowanych dotychczas, azapreliminowanych przekazw do mw zaufania (okoo 8 mln rubli), 100 tys. funtw przekazanych przez MPiOS oraz sald rachunkowych358. Od pocztku 1943r. do chwili likwidacji Ambasady wydano wsumie 19 019 008 rubli, zczego na zapomogi 7 162 284 ruble, na zakady opieki spoecznej 7 116 855 rubli, na zakupy 1 645 935 rubli, na transport 1 388 232 ruble, na wydatki administracyjne 1 705 702 ruble359. 5 kwietnia 1943r. nadszed do MPiOS telegram nadany zKujbyszewa przez E. Freyda. Niech cytowane tu fragmenty posu za cay komentarz: Melduj wwykonaniu mandatu delegata Min. Opieki Spo., e sowiecka akcja likwidowania wchodzi wkocowe stadium. Zamknito iopiecztowano czwarty zkolei magazyn, kierownik aresztowany wraz zpersonelem, noty Ambasady co do zabezpieczenia majtku Pastwa Polskiego s bez odpowiedzi. Dwa skady wejciowe s praktycznie nieczynne, zczterech pozostaych Barnau zawiadamia, e nie moe dostarcza pomocy wnaturze wAtajskim Kraju. Z 28 mw zaufania ani jeden nie jest przy funkcjach lub na wolnoci. Wynika znielicznych pomysowych depesz, jakie przysyaj, e schroniska isierocice nie istniej, od miesica dziaaj tylko niedobitki zpomocy mw zaufania. Jakkolwiek AmIbidem, [s.] 9. Ibidem, [s.] 910. 359 Zestawienie wydatkw Ambasady RP wZSRR na opiek spoeczn..., HI AK, pudo 35, teczka 136, tab. 1.
358 357
346
basada sama nie likwidowaa niczego iprzeciwnie wyzyskuje wszelkie moliwoci prowadzenia wdalszym cigu akcji pomocy, poczuwam si zatem do obowizku poinformowa, e technicznie racjonalna iskuteczna zbiorowa pomoc jest ju wszdzie uniemoliwiona, awkrtce wszelka forma pomocy bdzie niemoliwa [...]360. 13 kwietnia 1943r. niemieckie radio nadao wiadomo oodkryciu pod Katyniem, niedaleko Smoleska, zbiorowych grobw polskich oficerw rozstrzelanych przez NKWD. 17 kwietnia 1943r. Rzd RP zwrci si do Midzynarodowego Czerwonego Krzya zprob owysanie specjalnej delegacji, majcej na miejscu potwierdzi wiarygodno doniesie, co do ktrych, po blisko dwch latach bezowocnych poszukiwa tych ludzi wZSRR, nikt zbytnio nie wtpi361. Posuyo to, jak wiadomo, za doskonay pretekst dla J. Stalina, ktry tylko czeka na stosowny moment, aby zerwa stosunki zniewygodnym sojusznikiem, jakim byy ju wwczas wadze polskie wLondynie, tym bardziej e zarwno strona brytyjska, jak iamerykaska, naganianie sprawy katyskiej uznay za ogromny bd polityczny, dajc tym samym Stalinowi woln rk. Nieugite stanowisko wadz polskich oraz premiera Sikorskiego sprawiy, e po kilku penych oburzenia notach do premiera Wielkiej Brytanii W. Churchilla iprezydenta USA T. Roosevelta362 wadze radzieckie wezway do siebie ambasadora T. Romera iwrczyy mu not ozerwaniu stosunkw zrzdem polskim, oskarajc wadze polskie oprowadzenie wrogiej kampanii przeciwko ZSRR oraz oto, e rzd polski, chcc si przypodoba tyranii Hitlera, zadaje zdradziecki cios Zwizkowi Radzieckiemu363. Romer odmwi przyjcia noty wtej formie. Na drugi dzie wysa na rce Mootowa list, wktrym zdecydowanie odrzuca tego typu insynuacje364. Decyzja wadz radzieckich bya jednak ostateczna. Ambasada RP wZSRR przestaa istnie, ajej pracownicy, po wielu perypetiach, opucili ZSRR365. Z cienia wyaniali si ju polscy komunici iidea nowej, ludowej armii.
Telegram nr 166 zKujbyszewa od E. Freyda do MPiOS z5 kwietnia 1943r. wsprawie opieki nad obywatelami polskimi wZSRR, HI MID, pudo 98, teczka 5. 361 Owiadczenie rzdu polskiego wsprawie odkrycia grobw oficerw polskich pod Smoleskiem z17 kwietnia 1943 r., Sprawa polska..., s.342343. 362 Pismo J. Stalina do premiera Wielkiej Brytanii W. Churchilla oantyradzieckiej kampanii rzdu RP na emigracji idecyzji rzdu SRR wsprawie zerwania znim stosunkw dyplomatycznych, Sprawa polska..., s.342344. 363 Nota Komisarza Ludowego Spraw Zagranicznych W. Mootowa do Ambasadora RP wZSRR T. Romera z25 kwietnia 1943r. ozerwaniu stosunkw dyplomatycznych zrzdem RP na emigracji, Dokumenty imateriay..., t. VII, s.400401. 364 Nota Ambasadora RP wZSRR T. Romera do Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych W. Mootowa wsprawie noty LKSZ z25 kwietnia 1943 r., zrywajcej stosunki zrzdem polskim na emigracji, Sprawa polska..., s 346. 365 Po zerwaniu stosunkw pracownicy Ambasady sporzdzili szczegow list osb, ktre zpowodu likwidacji placwki winny wraz zrodzinami opuci ZSRR. Na licie figuroway 162 nazwiska. Not zwykazem wrczono 28 kwietnia 1943r. wMoskwie B. F. Pocyryninowi. Spis
360
347
W ZSRR pozostawao, wedug rnych szacunkw, od 215 do 270 tys. obywateli polskich. Po wyjedzie T. Romera, ktry obj funkcj Wysokiego Komisarza ds. Polskich na Wschodzie, na czele Ambasady RP wZSRR (czasowo wTeheranie) stan Zygmunt Rozwadowski.
Okres pity (kwiecie grudzie 1943 r.) Zerwanie stosunkw polsko-radzieckich nie zakoczyo udzielania pomocy obywatelom polskim wZSRR, ktrych zgodnie znot z16 stycznia 1943r. pozostao tam nadal kilkadziesit tysicy. Wraz zopuszczeniem przez pracownikw Ambasady terytorium Zwizku Radzieckiego opiek nad polskimi obywatelami obj, na prob wadz polskich, charg daffaires Australii, Keith Officer. Odpowiedzialny by on m.in. za udzielanie pomocy finansowej, ze rodkw pozostawionych przez Ambasad, potrzebujcym tego obywatelom polskim, pomoc wopuszczeniu ZSRR pozostaym pracownikom Ambasady iich rodzinom oraz umoliwienie opuszczenia ZSRR rodzinom wojskowym366. Mia take nadzorowa ewentualne sprawy zwizane zpozostawionym na miejscu majtkiem Ambasady, jej dokumentami oraz zwracanymi przez wadze radzieckie archiwami delegatur imw zaufania. 2 lipca 1943r. depeszowa on do Teheranu, e zinicjatywy strony radzieckiej wszystkie 11 skadw towarowych nalecych do Ambasady zostao na nowo uruchomione idokonuje si dystrybucji towarw wrd Polakw wrejonach dawniej przez nie obsugiwanych. Kady zmagazynw otrzyma specjalnego kierownika, wyznaczonego przez miejscowe wadze oraz nadzr tzw. komitetu polskiego, ktry by wpeni kontrolowany
osb uprawnionych do opuszczenia ZSRR zosta oficjalnie zatwierdzony 2 maja 1943r. przez Dyrektora Protokou Mooczkowa. Wyjtek stanowi, przebywajcy wwizieniu, Jzef Mieszkowski. Ostatecznie wtras wyruszyo tylko 107 osb. 13 maja 1943r. LKSZ sporzdzi wasny wykaz osb, ktre ich zdaniem, jako pracownicy Ambasady, mog opuci ZSRR przez przejcie graniczne Badgiran. Znajdowao si na niej zaledwie 50 nazwisk. Do 13 maja 1943r. przez granic przejechao tylko 6 osb, czekao nadal 101. Do 22 czerwca, pomimo stara wadz polskich, nie wypuszczono dwudziestu czterech pracownikw Ambasady. Po pewnym czasie przepuszczono jeszcze 10. Do koca sprawowania opieki nad obywatelami polskimi wZSRR przez Poselstwo Australii 11 osb nie otrzymao prawa wyjazdu zZSRR ito pomimo faktu przebywania ju za granic ich rodzin oraz zgody na wyjazd wydanej oficjalnie przez LKSZ; zob.: AAN, Ambasada RP wKujbyszewie, sygn. 12, s.1525, 3135 idalej. 366 W poowie 1943r. sporzdzona zostaa dla K. Officera wTeheranie specjalna lista ewakuacyjna, zawierajca nazwiska 13 419 osb, ktre zdaniem polskich wadz wLondynie powinny wpierwszej kolejnoci zosta wydobyte zZSRR. Wrd nich, zpowodu ogromnych naciskw strony ydowskiej, azwaszcza specjalnie powoanego wcelu wyjanienia sprawy ewakuacji ludnoci ydowskiej Komitetu ydowskiego, znalazo si 6 430 ydw oraz 6 989 Polakw; zob.: Nota Poselstwa RP wTeheranie do MSZ Rzdu RP wLondynie wsprawie listy ewakuacyjnej, AAN, RP wTeheranie, sygn. 93, s.3337.
348
przez Zwizek Patriotw Polskich. Towary nalece do rzdu polskiego miay by wydawane wycznie na mocy decyzji komitetu iprzedstawiciela lokalnych wadz. Jak zapewnia Keitha Officera wicekomisarz LKSZ, Oeksandr Kornijczuk, strona radziecka posiadaa szczegowy wykaz wydanej pomocy wcelu zwrcenia wpniejszym terminie rzdowi polskiemu jej rwnowartoci wnaturze, wzgldnie wgotwce. Wszystkie towary bdce wtranzycie wchwili likwidacji Ambasady miay rzekomo dotrze do magazynw iskadw. Wadze radzieckie zorganizoway specjalny departament przy Ludowym Komisariacie Handlu, ktry mia za zadanie zajmowa si znajdujc si wmagazynach pomoc rzeczow oraz regularnie informowa Poselstwo Australii oliczbie obywateli polskich otrzymujcych pomoc zkadego dziaajcego magazynu. By to Urzd Zaopatrywania Polakw Ewakuowanych zZachodnich Obwodw Ukrainy iBiaorusi (Uprawlenije po snabeniju Polakow ewakuirowannych i zapadnych obastiej Ukrainy iBiearusi, dalej Uprosobtrog)367. Posiada on wiele magazynw m.in. w: Archangielsku, Kirowie, Krasnojarsku, Bernaule, Semipaatysku, Samarkandzie, Pietropawowsku, Pawodarze, Czkaowie, Aszchabadzie iSyktywkarze368. Wiele znich kilka miesicy wczeniej dziaao jako skady imagazyny Ambasady RP wKujbyszewie. Na czele departamentu sta A. Kornijczuk. Jego wsppracownikami byli: Andrzej Witos iBolesaw Drobner. Jednak po pierwszych prbach kontroli nad losami przejtej przez wadzie radzieckie pomocy Drobner poprosi Wand Wasilewsk ozwolnienie go ztej funkcji369. Aby usprawni rozdzia darw wydano zarzdzenie ojednakowym traktowaniu Polakw iinnych obywateli sowieckich wzakresie przyznawania racji ywnociowych. Jak byo do przewidzenia, ZPP nigdy nie udao si ustali, jak wiele towarw zostao faktycznie przekazanych stronie polskiej. Z rnych dokumentw iraportw napywajcych do ZG ZPP wynikao, e tysice ton tej pomocy znikno wniewyjanionych okolicznociach. W Archangielsku przez wiele miesicy nie wydano Polakom praktycznie adnych produktw znajdujcych si wduych magazynach przy ul. Pomorskiej 5370. Z kolei na poudniu ZSRR, jak donosili przedstawiciele ZPP, zawarto magazynw Ambasady zostaa przekazana na potrzeby lokalnych wadz iorganizacji handlowych, ktre wydaway te artykuy radzieckim obywatelom iplacwkom opiekuczym po cenach pastwowych.
Andrzej Korzon, Losy darw zzachodu dla Polakw wZSRR po zerwaniu polsko-radzieckich stosunkw dyplomatycznych wkwietniu 1943 r., Studia zDziejw Rosji iEuropy rodkowo-Wschodniej 1998, t. XXXIII, s.117. 368 Ibidem, s.118. 369 Ibidem, s.118. 370 Ibidem; zob. te: Pismo kierownika Resortu Pracy, Opieki Spoecznej iZdrowia PKWN, Bolesawa Drobnera, do Zarzdu Gwnego ZPP, AAN, Zesp Zwizku Patriotw Polskich (dalej ZPP), t. 361, k. 59.
367
349
Przypadki takie odnotowano wTaszkencie, Kokandzie, Ferganie iAndianie371. Poniewa strona radziecka nie informowaa oposiadaniu artykuw przejtych zmagazynw Ambasady, tylko przypadkowe odkrycia pomagay ZPP ubiega si ozagrabione dary372. Fakt samowolnego dysponowania polskimi darami przez wadze ZSRR oraz komrki ZPP wywoa gbokie zaniepokojenie strony polskiej, oczym powiadomiono wadze amerykaskie ibrytyjskie oraz ministra spraw zagranicznych Australii373. Rzd RP wLondynie nie mia nic przeciwko udzielaniu dalszej pomocy, jednak wtpi, czy docieraa ona faktycznie do polskich obywateli. Obaw polskich wadz budzio rwnie stwierdzenie LKSZ opniejszym uregulowaniu kwestii finansowych. Byo to istotne, poniewa gdyby wadze radzieckie zechciay rozliczy zabrane towary po fikcyjnych cenach pastwowych, otrzymana suma byaby miesznie niska374. Z powodu braku pewnoci, do kogo docieraj wydawane zb. polskich magazynw rzeczy, MPiOS, od pierwszej chwili po zerwaniu wzajemnych stosunkw, rozpoczo poszukiwa nowych sposobw udzielania pomocy. Najpewniejszym inajbardziej skutecznym wydawao si wysyanie specjalnych paczek na znajdujce si wAmbasadzie RP wTeheranie adresy. Poniewa wiele znich byo do starych, wystosowano do K. Officera prob oewentualne ich skorygowanie. Okazao si to niewykonalne, gdy wadze radzieckie nie odpowiaday na jego noty wtej kwestii. W zaistniaej sytuacji, jako najpewniejsze adresy do ewentualnej wysyki paczek zywnoci irzeczami, uznano sporzdzon przez b. Ambasad RP wZSRR tzw. list 5000375. Ukadano j wczasie ewakuacji Armii Polskiej zZSRR, wsierpniu 1942r. Adresy nadsyane zLondynu przez MPiOS byy poddawane wnikliwemu sprawdzeniu wtworzonej wwczas kartotece Ambasady oraz wpozostajcej wdyspozycji attach wojskowego przy Poselstwie RP wTeheranie kartotece rodzin wojskowych. Poniewa kartoteka Ambasady bya przepisywana przez powoane specjalnie wtym celu Centralne Biuro Ewidencji376, przeduao to prace kontrolne. Potwierdzenie tosamoci oraz
A. Korzon, Losy darw zzachodu dla Polakw wZSRR..., s.119. Byo tak wm.in. przypadku 27 wagonw z800 tonami ywnoci odkrytymi przypadkiem wAszchabadzie oraz 22 wagonami zodzie, ktrych miejsca odnalezienia wdokumentach nie podano, ibidem, przypis 10, s.118. 373 Informacja MSZ Rzdu RP wLondynie nr 738/Sow/43 z2 lipca 1943r. do Ministerstwa Skarbu, Ministerstwa Pracy iOpieki Spoecznej oraz Ministerstwa Informacji iDokumentacji wsprawie noty charg daffaires Australii K. Officera orozdziale pomocy zmagazynw b. Ambasady RP wZSRR, HI MID, pudo 95, teczka 5. 374 Zwaszcza e wikszo towarw znajdujcych si wzagarnitych magazynach bya wZSRR niedostpna, aich warto rynkowa nawet kilkunastokrotnie wysza. 375 Liczya ona wsierpniu 1943r. 9 302 nazwiska. 376 Centralne Biuro Ewidencji Obywateli Polskich na Wschodzie powoano zinicjatywy T. Romera. rodki na jego dziaalno pochodziy m.in. zfunduszy Ambasady RP wZSRR (w likwi372 371
350
adresu na podstawie powyszych wykazw byo podstawowym warunkiem, pozwalajcym wcign osob (lub rodzin) na list wysykow, ktr przesyano nastpnie do firm spedycyjnych, MPiOS oraz Poselstwa Australii wZSRR377. Akcja paczkowa bya jedn znajwikszych prb dalszej pomocy ludnoci polskiej wZSRR, jednak ze wzgldu na koszty oraz radzieckie przepisy celne nie zostaa wprowadzona wycie na szerok skal. Do chwili zerwania stosunkw polsko-radzieckich pomoc dla ludnoci polskiej, zgodnie zumowami, nie bya objta adnym cem. Od kwietnia 1943r. jedynym sposobem jej dostarczania okazay si wanie paczki indywidualne. Poniewa zracji bezpieczestwa nie mogo si tym zajmowa ani Poselstwo RP wTeheranie, ani delegatura PCK, ani Ambasada RP wZSRR (w likwidacji) powoano zinicjatywy MPiOS oraz MSZ nieformaln Komisj Paczkow, ktr zobowizano do zorganizowania, wsposb moliwie jak najbardziej dyskretny, przesyek dla polskiej ludnoci cywilnej wZSRR378. Najbardziej skuteczne okazao si nadawanie paczek wwolnocowej strefie wTeheranie. Do ZSRR wysyano dwa rodzaje paczek: kontyngentowe zestawiane wIranie ztowarw zakupionych na miejscowym rynku oraz tranzytowe skadane ztowarw zakupionych wczeniej przez wadze polskie za granic iznajdujcych si na skadach wolnocowych wIranie. Ekspediowano take paczki tranzytowe wcaoci skompletowane za granic (w Indiach iPalestynie), anastpnie dostarczone do skadw wolnocowych wIranie. Oba typy paczek (kontyngentowe itranzytowe) podlegay cisej odprawie celnej zarwno wadz iraskich, jak iradzieckich. Kontyngent wysykowy by ustalany co miesic, na mocy oboplnego porozumienia. Mia on na celu ochron rynku iraskiego przed nadmiernym wywozem ywnoci iodziey. Pierwotnie (do koca sierpnia 1943 r.) wynosi 1 tys. paczek ywnociowych oraz 2 tys. paczek odzieowych miesicznie. Od wrzenia 1943r. ograniczono go do 2 tys. paczek obu typw379. Najwikszym problemem, zjakim borykaa si Komisja Paczkowa, by zakup towarw oraz ich transport do Teheranu. Wizao si to m.in. zcofniciem (w czerwcu ilipcu 1943 r.) przez Zarzd Lend-Lease prawa do korzystania ztodacji). Miao ono za zadanie, na podstawie materiaw iakt przywiezionych zKujbyszewa, przygotowa specjalne kartoteki dla Wydziau Pomocy Poselstwa RP wTeheranie. Pracowao nad tym 15 osb. W kartotekach mieli si znale wszyscy zarejestrowani przez Ambasad RP wKujbyszewie polscy obywatele pozostali wZSRR w1943 r.; zob.: Notatka wsprawie wykonania przez CBE prac przewidzianych wbudecie nadzwyczajnym Biura Poselstwa RP wTeheranie, AAN, RP wTeheranie, sygn. 94, s.9. 377 Raport Poselstwa Rzeczypospolitej Polskiej wTeheranie nr Sow.T.738/36/43 z15 listopada 1943r. do MPiOS wLondynie wsprawie przebiegu akcji paczkowej, AAN, RP wTeheranie, sygn. 93, s.138. 378 Uwagi do projektu posiedzenia Komisji Paczkowej, ktre odbyo si 14 padziernika 1943r. wTeheranie, ibidem, s.139. 379 Raport Poselstwa Rzeczypospolitej Polskiej wTeheranie nr Sow.T.738/36/43..., s.129130.
351
warw otrzymanych na mocy Lend-Lease Act na akcj pomocy charytatywnej wZSRR. Motywowano to rzekomym wstrzymaniem zorganizowanej akcji opieki oraz masowym psuciem si dostarczonych towarw (z powodu ich wadliwego przechowywania oraz niewaciwych opakowa)380. Wysyk paczek kontyngentowych zajmoway si trzy firmy: Cracovia, Peltours iMonozon. Najsilniejszy by Peltours, zajmowa si on jednak prawie wycznie wysyk paczek zakupywanych przez Agencj ydowsk. Poniewa Monozon na rynku wysykowym praktycznie si nie liczy, pozostawaa Cracovia, ktra zdaniem PCK oraz Komendy Placu wTeheranie dawaa najwiksze gwarancje uczciwej wysyki towarw381. Jak wynikao zzestawie we wrzeniu 1943r. Cracovia wysaa wsumie 410 paczek, zczego 160 na zlecenie Komisji Paczkowej oraz 250 na zlecenie PCK. W tym samym czasie, wramach wspomnianego ju wyej kontyngentu 2tys. sztuk, Peltours iMonozon wyekspedioway 974 paczki (gwnie na zlecenie Agencji ydowskiej), za przebywajcy wIranie oficerowie oraz urzdnicy sowieccy 610 paczek. Podobna sytuacja zaistniaa wpadzierniku, kiedy to Peltours iMonozon wysay ogem 475 paczek, aCracovia 820 (w tym 627 na zlecenie polskiej Komisji Paczkowej). Oficerowie iurzdnicy radzieccy wysali wpadzierniku ogem 705 paczek. Nadwyka zlece sprawiaa, e Komisja Paczkowa moga wykorzysta jedynie moliwoci spedycyjne Cracovii. Kontyngent by rozdzielany odgrnie, wycznie na podstawie wykupionych listw spedycyjnych, co uniemoliwiao otrzymanie dodatkowych pozwole. Do tego dochodziy wysokie apwki iwiadczenia wnaturze dla urzdnikw zaatwiajcych przydziay382. Znacznie efektywniejsz form pomocy byy paczki tranzytowe, gdy nie wchodziy tu wgr adne ograniczenia ze strony wadz iraskich. Co waniejsze, miejscowe Przedstawicielstwo Handlowe ZSRR wTeheranie (Torgpredstwo), byo zainteresowane wzrostem wysyki paczek ywnociowych zuwagi na po380 Telegram Ambasady RP wWaszyngtonie do MSZ Rzdu RP wLondynie nr 273 wsprawie przejcia przez Zarzd Lend-Lease towarw wydanych wadzom polskim na akcj pomocy humanitarnej dla ludnoci polskie wZSRR, AAN, MPiOS, sygn. 42, s.38. Podobn decyzj podj Amerykaski Czerwony Krzy (dalej ACK), ktry owiadczy, i wwyniku zerwania stosunkw polsko-radzieckich towary mog by dostarczane wycznie do wybranych grup ludzi, to za jest sprzeczne zide pomocy wszystkim obywatelom na rwni. Byo to stwierdzenie niedorzeczne, bowiem przez cay czas istnienia Ambasady RP wZSRR, pomoc docieraa nie do wszystkich polskich obywateli, ajedynie do tych, ktrzy jej najbardziej potrzebowali, bd byli wstanie j odebra. Idea demokratycznego rozdania towarw wszystkim po trochu bya nierealna. Musiay otym wiedzie wadze ACK. Podjcie takiej decyzji miao wic inny, zapewne polityczny aspekt, oktrym nikt nie chcia otwarcie mwi. Pewne jest natomiast, e uniemoliwio to polskiej placwce wTeheranie wiadczenie pomocy dla Polakw, ktrzy pozostali wZSRR iktrymi nadal miaa obowizek si opiekowa. 381 Raport Poselstwa Rzeczypospolitej Polskiej wTeheranie nr Sow.T.738/36/43..., s.133. 382 Ibidem, s.131.
352
garszajc si sytuacj aprowizacyjn wZSRR. Z punktu widzenia Komisji Paczkowej by to najlepszy moment na rozpoczcie akcji, zwaszcza e do tej pory jedyn organizacj zajmujc si wysyk wramach tego kontyngentu bya Agencja ydowska383. Niestety, po raz kolejny wszystko rozbio si okoszty. W caym okresie dziaalnoci Komisji Paczkowej wysano do ZSRR zaledwie 876 paczek kontyngentowych, skadajcych si wycznie z3 metrw materiau na ubranie mskie. Cakowite koszty tej operacji zamkny si kwot 1055530 rialsw (dalej rls.), zczego Wydzia Rodzin Wojskowych przekaza 384 tys. rls., MPiOS 201 495, Ministerstwo Skarbu 192 tys. rls. oraz Ambasada RP wZSRR (w likwidacji) 119 tys. rls. W listopadzie 1943r. pojawia si moliwo wysania kolejnych 500 paczek odzieowych oraz okoo 300 ywnociowych, jednak zabrako funduszy na opacenie zarwno ca za sprowadzane towary, jak ica granicznego. Take deklaracja MPiOS owyasygnowaniu na dalsz pomoc 5 tys. funtw miesicznie384, co pozwolioby na opacenie wysyki okoo 800 paczek kontyngentowych385, pozostaa kolejn niespenion obietnic. Brak rodkw finansowych uniemoliwia take przygotowywanie paczek ztowarw znajdujcych si jeszcze wpolskich skadach386. Mimo to, Biuro Komisji Paczkowej starao si, wmiar moliwoci, powiksza onowych pracownikw, ufajc, e sytuacja ulegnie zmianie iakcja pomocy ruszy pen par.
Oglne koszty opieki rodki finansowe Zasadniczym rdem finansowania pomocy udzielanej przez Ambasad ludnoci polskiej wZSRR bya poyczka wysokoci 100 mln rubli udzielona przez wadze radzieckie wgrudniu 1941r. Dodatkowym rdem byy dotacje celowe Ministerstwa Skarbu 24 492 134 rubli iMSZ 1 183 275 rubli, dary na pomoc dla ludnoci polskiej wZSRR wpywajce na fundusz Opieki Spoecznej 241 619 rubli oraz zyski powstae dziki rnicy kursw walut 501 011 rubli. W sumie byo to 27 556 365 rubli. Cakowite wpywy do Ambasady RP wZSRR od 7 sierpnia 1941r. do 12 maja 1943r. zamkny si wic kwot 127556365 rubli, zczego wydano 118 490 481 rubli, czyli okoo 400550 rubli na jednego
383 Od listopada 1942r. wysaa ona okoo 10 tys. paczek ywnociowych zmk, herbat ituszczami. 384 Raport Poselstwa Rzeczypospolitej Polskiej wTeheranie nr Sow.T.738/36/43..., s.9. 385 Cennik paczek wysyanych przez Biuro Handlowe Carcovia wedug stanu na padziernik 1943 r., AAN, RP wTeheranie, sygn. 93, s.147. 386 Raport Poselstwa Rzeczypospolitej Polskiej wTeheranie nr Sow.T.738/36/43..., s.140.
353
zarejestrowanego zesaca. Na opiek spoeczn wydano ogem 111 700 503 rubli, koszty wasne Ambasady wyniosy 6433385 rubli.
Tablica 19 Zestawienie wydatkw Ambasady RP wZSRR za okres od 7 sierpnia 1941 do 12 maja 1943 r.
Typ wydatkw Personalne Administracyjnorzeczowe Kulturalno-owiatowe Informacja Inne Opieka spoeczna Razem:
a
7 sierpnia 31 grudnia 1941 1 081 765 188 376 4 800 5 016 176 390 1 527 291 2 983 638
1942 2 409 439 772 332 52 611 100 135 184 325 90 995 626 94 514 468
1 stycznia 12 maja 1943 477 631 693 998 32 718 40 541 327 276 19 420 211 20 992 375
Razem: 3 968 835 1 654 706 90 129 145 692 687 991 111 943 128 118 490 481a
W zestawieniu opracowanym przez Dzia Finansowy Ambasady figuruje wtym miejscu kwota 111 396 454 ruble. Nie wynika ona jednak zfaktycznych zestawie kosztw dla poszczeglnych kategorii wydatkw. Nie udao mi si wyjani przyczyn tej rozbienoci. By moe wmateriaach wyjciowych, na podstawie ktrych sporzdzano raport, znalaz si bd, lub nie uwzgldniono wnim jakiej kwoty. Take wkolumnach dotyczcych wydatkw administracyjno-rzeczowych sumy podawane jako kocowe nie zgadzaj si zwykazami szczegowymi. Rnice wzestawieniu wynosz nawet 422 857 rubli. Gdyby uwzgldni t sum, oglne wydatki Ambasady wokresie od 7 sierpnia 1941r. do 12 maja 1943r. wyniosyby 118913338 rubli. rdo: Sprawozdanie zdziaalnoci finansowej Ambasady RP wZSRR..., Za. nr 1.
Tablica 20 Zestawienie wydatkw Ambasady RP wZSRR na opiek spoeczn za okres od 7 sierpnia 1941 do 12 maja 1943r.
Typ wydatkw Zasiki gotwkowe Zakupy ywnoci Pomoc lekarska Zakady opieki i szkoy Przewozy i magazyny Ewakuacja Wydatki administracyjne Razem:
rdo: Jak w tablicy 19.
7 sierpnia 31 grudnia 1941 1 233 114 117 471 3 878 22 490 17 491 0 130 845 1 525 289
1942 51 353 544 7 532 776 453 697 17 841 022 5 435 806 491 410 7 876 347 90 984 602
1 stycznia 12 maja 1943 7 162 285 1 709 681 23 468 7 245 697 1 312 250 0 1 736 349 19 189 730
Razem: 59 748 943 9 359 928 481 043 25 109 209 6 765 547 491 410 9 743 541 111 699 621
Z tablic 19 i20 wida wyranie, e na pomoc bezporedni (zasiki, zakupy ywnoci, pomoc lekarsk, zakady opieki oraz szkoy) wyasygnowano wsumie
354
94 699 123 ruble, czyli blisko 95% kredytu przyznanego przez wadze radzieckie wgrudniu 1941r. Niestety, nie wiemy ile wysanych wteren pienidzy zostao efektywnie wykorzystanych. Po zerwaniu stosunkw polsko-radzieckich, wTeheranie rozpoczo dziaalno Biuro Cenzury iRozlicze Mw Zaufania b. Ambasady RP wZSRR. Prowadzili je: Jerzy Dawidowski, Feliks Purwin iWiktoria Stechniejowska. Nadzr techniczny nad pracami sprawowa Wadysaw Kopotowski387. Biuro Cenzury iRozlicze zostao powoane wcelu sporzdzenia bilansu pomocy udzielanej obywatelom polskim wZSRR oraz wcelu zestawienia brakw wdokumentacji inierozliczonych sum (zarwno Delegatur, jak imw zaufania). Na podstawie posiadanych dokumentw opracowao zestawienie rozliczonych inierozliczonych przekazw pieninych oraz dotacji celowych od sierpnia 1941r. do kwietnia 1943 r.388 Do koca swej dziaalnoci Biuro przygotowao dokadny bilans dla Delegatur wAma-Acie, Czelabisku, Czymkencie, Archangielsku, Samarkandzie, Krasnojarsku, Czkaowsku iSyktywkarze389.
Tablica 21 Rozliczenie wydatkw Ambasady RP wZSRR z1 stycznia 1944 r.
Ma Saldo na dzie 01.01.1944 Zasiki gotwkowe 42 224 966,67 1 152 834,76 41 072 131,91 Zakupy artykuw ywnociowych i przemysowych 6 144 241,70 338 806,35 5 805 435,35 Zakady opieki 24 055 809,87 214 453,70 23 841 356,17 Przewozy i magazyny 6 054 549,67 762 864,11 5 291 685,56 Pomoc lekarska 71 470,68 4 948,15 66 522,53 Wydatki administracyjne 5 480 901,09 157 106,02 5 323 795,07 Winien
rdo: Rozliczenie pracy Biura Cenzury iRozlicze wedug stanu na 4 kwietnia 1945 r., AAN, RP wTeheranie, sygn. 94.
Notatka subowa wsprawie Biura Cenzury iRozlicze Mw Zaufania zterenu dziaalnoci Ambasady RP wZSRR. Teheran, 7 padziernika 1944 r., AAN, RP wTeheranie, sygn. 94, s.2021. 388 Do koca dziaalnoci nie udao mu si jednak sporzdzi wykazu wszystkich wydatkw faktycznie poniesionych na opiek, ani te sum, zktrych nie rozliczyli si, lub nie udokumentowali naleycie ich wydania, pracownicy Delegatur imowie zaufania. 389 Notatka subowa wsprawie Biura Cenzury iRozlicze..., s.21.
387
355
Tablica 22 Zestawienie dugw Delegatur Ambasady RP wKujbyszewie

Delegatura Akmolisk Kustanaj Akmolisk Adan Pawodar Syktywkar Pietropawowsk Czkaowsk Archangielsk Kirow Krasnojarsk Barnau Ama-Ata Dambu Semipaatysk Kujbyszew Czelabisk Obasti bez delegatur Czimkient Samarkanda Aszchabad Razem: Otrzymaa rubli 539 300 1 443 132,35 brak danych 870 975 2 242 000 1 796 000 4 065 533,27 1 242 587,75 1 341 848,42 1 775 688,61 5 865 834,32 5 760 410,25 4 738 516,20 2 934 700 1 524 637 161 100 1 622 654,21 401 474,40 3 854 911 1 260 246,37 942 971,54 44 384 520,69 Nie rozliczya si z 72 058,22 330 841,91 brak danych 24 699,32 344 625,67 307 920,94 574 515,02 377 755,73 193 549,62 446 721,90 1 293 027,95 965 867,41 775 286 1 260 082,62 270 930,45 56 186,72 356 233,99 559 82,85 1 054 527,71 2 205 970 ? 359 016 11 325 800,03
rdo: Dowody do Rejestru Rozlicze m/z Ambasady RP wZSRR przecenzurowane przez Biuro Cenzury iRozlicze m/z przy Poselstwie RP wTeheranie, AAN, RP wTeheranie, sygn. 95.
Prace Biura Cenzury iRozlicze zostay zakoczone wmarcu 1945r. Z 211 tomw dokumentw oraz opracowanych na ich podstawie raportw wynikao co nastpuje: wchwili swej likwidacji Ambasada RP wZSRR bya obciona sum 84 031 938,68 rubli. Do koca 1943r. rozliczya si z2 631 013,09 rubli. Pozostao nierozliczone 81400926,54 rubli. W sumie tej mieciy si: zasiki gotwkowe 41 072 131,91 rubli; zakupy ywnoci iartykuw przemysowych 5 805 435,35 rubli; zakady opieki 23 841 256,17 rubli; przewozy imagazyny 5 291 685,56 rubli; pomoc lekarska 66 522,53 rubli; wydatki administracyjne 5 323 795,07 rubli390.
390
Rozliczenie pracy Biura Cenzury iRozlicze....
356
Na podstawie przesucha pracownikw Delegatur oraz mw zaufania, ktrzy wyjechali zZSRR, atake na podstawie kolejnych otrzymanych dokumentw, zsalda 81 400 926,59 rubli uznano 45 666 342,12. Ostatecznie obciono stan Ambasady kwot 13 863 991,96 rubli. Nie rozliczono te wydatkw dokonanych przez mw zaufania ipracownikw Delegatur na ogln sum 49598576,43 ruble (na 81 660 604,98 otrzymane). Mieciy si wniej: zasiki 31 803 232,16 rubli; zakupy towarw iywnoci 3 816 787,05 rubli; zakady opieki 11 145 753,91 rubli; przewozy 3 025 443,51 rubli; pomoc lekarska 955 546,85 rubli; wydatki administracyjne 742 924,65 rubli391. By to debet, ktrego nie byo mona zdj zpowodu braku dokumentw (w wikszoci przejtych przez NKWD) oraz uniemoliwienia kontaktu zmami zaufania, po obligatoryjnym uznaniu ich przez wadze radzieckie za swoich obywateli. Jak wynikao zraportw cakowita kwota wydatkw ocharakterze administracyjnym wyniosa 10 % sum rozdysponowanych na potrzeby polskich obywateli. Z czasem, na podstawie kolejnych rde, przyjto za moliwe rozliczenie wydatkw do wysokoci 45 666 342,12 rubli. Zmniejszono tym samym rzeczywiste obcienie mw zaufania do 13 863 991,96. Sporzdzono te specjalny rejestr zadue na wypadek, gdyby wprzyszoci udao si nawiza ztymi ludmi kontakt. Nastpnie cao akt odesano do Londynu392. Rozbienoci wnierozliczonych kwotach byy ogromne od kilkunastu kopiejek, do kilku milionw rubli. Wrd milionerw byli m.in.: Feliks Dziewicki 1 075 144,77 rubli; Marian Heitzman 7 030 260,89 rubli; Jzef Kutyba 1 058 642,29 rubli; Stanisaw Lickindorf 995 033,67 rubli393.
Pomoc materiaowa Jak wynikao ze sprawozda zoonych przez Referat Transportowy Dziau Opieki Spoecznej Ambasady RP wZSRR wokresie od 7 sierpnia 1941r. do 6 maja 1943r. obrt produktami rzeczowymi ksztatowa si wsposb nastpujcy:
Ibidem. Ibidem. 393 Zestawienie zadue mw zaufania iDelegatw zterenu dziaalnoci b. Ambasady RP wZSRR wedug stanu na dzie 31 marca 1945r. zuwzgldnieniem przecenzurowanych przez Biuro Cenzury kwot rozlicze rachunkowych mw zaufania przy Poselstwie RP wTeheranie, AAN, RP wTeheranie, sygn. 95.
392 391
357
Tablica 23 Obrt pomoc rzeczow dla obywateli polskich wZSRR wokresie dziaalnoci Ambasady RP wKujbyszewie
Przybyo do ZSRR Rozprowadzono do mw zaufania W drodze do skadw i mw zaufania Na stanie skadw w kwietniu 1943 Manco (1,99 %) Razem:
a
158 025 jedn. op.a 87 382 jedn. op. 14 477 jedn. op. 56 166 jedn. op. 158 025 jedn. op.
6 300,5 t. 3 478 t. 570 t. 2 128 t. 124,5 t. 6 300,5 t.
Referat Transportowy przy rozliczeniach stosowa tzw. jednostki opakowania, jako zasadnicz jednostk wielkoci przy dokonywaniu odpraw izaadunku. Waga transportw stanowi redni obliczon na podstawie wykazw, ktre Referat Transportowy otrzyma zTeheranu oraz konosamentw okrtowych. Nie oddaje to wpeni prawdy, gdy wiele przesyek nie posiadao adnej specyfikacji, za towar ksigowany by jako skrzynie, bele, czy worki. Tym samym faktyczna ilo towarw wyraona wtonach nigdy nie bdzie moliwa do okrelenia. rdo: Raport Ambasady RP wZSRR (w likwidacji) nr Sow.T.307/Tr/4/43 z23 grudnia 1943r. do MSZ Rzdu RP wLondynie dotyczcy dziaalnoci Referatu Transportowego Dziau Opieki Spoecznej Ambasady RP wZSRR, AAN, MPiOS, sygn. 43, s.29.
W drodze do ZSRR oraz wmagazynach wTeheranie iBadgiranie, pozostao najprawdopodobniej okoo 2,5 tys. ton towarw, ktrych nie zdoano zrnorodnych powodw wyekspediowa, iktre, zczasem, zostay odebrane m.in. przez ACK oraz Zarzd Lend-Lease. Przy zaoeniu, e do mw zaufania trafio okoo 3 478 ton pomocy, kady polski obywatel objty pomoc Ambasady powinien teoretycznie otrzyma okoo 12,5 kg towarw: produkty sypkie (mka, grysik, groch, fasola, soczewica) 5,4 kg; tuszcze, demy, bovril, zupy, koncentraty 1,8 kg; mydo do prania itoaletowe 1,3 kg; mleko skondensowane iw proszku 1 kg; cukier 0,65 kg; kakao, czekolada, kawa, herbata, biszkopty wsumie 0,5 kg394. Reszt (czyli okoo 14 %) miaa stanowi odzie, bielizna iobuwie. Jak wynika zoblicze Dziau Opieki, oglna ilo wysanej wteren pomocy odzieowej wyniosa okoo 75 tys. par butw, 440 tys. sztuk kocw, palt, kostiumw, spodni itp., kilkadziesit tysicy sztuk bielizny oraz 472 tys. kawakw myda395. Jest to zestawienie optymistyczne, zakadajce rwne rozdzielenie wrd potrzebujcych caej wysanej do ZSRR pomocy. W rzeczywistoci due partie rozdano wsposb nierwnomierny do potrzeb (niektre rejony iobwody otrzymyway bowiem znacznie wicej towarw od pozostaych, pomimo mniej394 395
Raport Ambasady RP wZSRR (w likwidacji) nr Sow.T.307/Tr/4/43..., s.30. Ibidem, s.2.
358
szej liczby zesacw oraz stosunkowo lepszych warunkw klimatycznych)396. Byy te miejsca, gdzie nigdy nie dotara adna pomoc. Naley przy tym pamita, e jest to rednia, wktrej mieci si zaopatrzenie wysyane dla zakadw opieki, ktre zracji zajmowania si dziemi byy zarwno wprzypadku ywnoci, jak iubra, uprzywilejowane. Z chwil rozpoczcia likwidacji struktur opieki oraz przymusowej paszportyzacji, poczonej zlikwidacj placwek mw zaufania, najprawdopodobniej okoo 3040 % wszystkich towarw znajdujcych si wpodrcznych skadzikach mw zaufania oraz magazynach zakadw opieki dostao si wrce radzieckie. Wadze ZSRR zagarny te cao transportw bdcych wdrodze oraz wszystkie towary znajdujce si wskadach imagazynach Ambasady wkwietniu 1943r. Do tego trzeba doliczy przejcie transportu, jaki tu przed zerwaniem stosunkw polsko-radzieckich zosta wyekspediowany zBadgiranu do Aszchabadu. Z tego co byo wiadomo NIK Rzdu RP wLondynie, wikszo ztych darw dostarczono ju bezporednio do magazynw radzieckich397. Nikt te nie by wstanie ustali, ile towarw zagarnitych Ambasadzie zostao zczasem rozprowadzonych wrd polskich obywateli za porednictwem struktur ZPP, aile zagarny dla siebie miejscowe wadze partyjne. Bazujc na wolnorynkowych cenach zbazaru wKujbyszewie, Ambasada przeprowadzia symulacyjne zestawienie realnych strat pastwa polskiego zpowodu zagarnicia przez wadze radzieckie zgromadzonych wZSRR towarw. Szacujc czarnorynkow (a wic realn wwarunkach radzieckich) warto wagonu zpomoc na okoo 4 655 tys. rubli398 oraz faktyczn ilo zagarnitych przez wadze radzieckie towarw na okoo 70 643,5 jednostek opakowa, co stanowio okoo 2698ton (co daje okoo 290 wagonw owadze okoo 9 ton), faktyczna sia nabywcza pomocy, zktrej moga korzysta polska ludno cywilna przy ewentualnej wymianie otrzymanych produktw na chleb, kartofle, mleko czy jarzyny (nie byo bowiem innego sposobu na uzyskanie tych produktw), wyniosaby wprzyblieniu 1348500tys. rubli. Jeli doda do tego skonfiskowane wyposaenie zakadw opiekuczych, towary odebrane mom zaufania oraz wyposaenie delegatur, magazynw iskadw, to realne straty Skarbu Pastwa Polskiego ztytuu przejcia majtku Ambasady wyniosy od 1,5 do 2 miD. Bokowski, Dziaalno Ambasady RP wKujbyszewie..., s.215219. Telegram NIK do MPiOS nr 1110/43 z23 padziernika 1943r. wsprawie transportu darw zBadgiran do Aszchabadu, AAN, MPiOS, sygn. 49. Wrd towarw dostarczonych po zerwaniu stosunku byo m.in. 25 ton tuszczw rolinnych przybyych do stacji kolejowej Astra na Zakaukaziu; zob.: A. Korzon, Losy darw zzachodu dla Polakw wZSRR..., s.121. 398 Byo to (tak jak wprzypadku wagonu z26 padziernika 1942 r., wysanego zAszchabadu do Ambasady wKujbyszewie) okoo 9 ton rnorodnych produktw: mki, kaszy mannej, tuszczw, masa, fasoli, soczewicy, olejw rolinnych, herbaty, kawy, kakao, mleka wproszku, kocw, obuwia, odziey ibielizny; zob.: Raport Ambasady RP wZSRR (w likwidacji) nr Sow.T.307/ Tr/4/43..., s.31.
397 396
359
liardw rubli399. Do tego powinno si doliczy indywidualne straty polskiej ludnoci cywilnej wwyniku konfiskaty majtkw. Byo to szczeglnie wymowne wchwili, gdy sprawujce piecz nad polskimi obywatelami wZSRR wadze Australii powiadomiy Poselstwo RP wTeheranie ofakcie przejcia przez wadze radzieckie nalecej do Ambasady RP wZSRR, le zaksigowanej swego czasu sumy 595 747,95 rubli, jako... zaliczki na czciowe zlikwidowanie poyczki udzielonej przez Rzd ZSRR Rzdowi RP400.
Naduycia w rozdawnictwie darw Dziaalno opiekucza Ambasady RP wZSRR niosa ze sob take wiele problemw. Tworzenie struktur opiekuczych bez znajomoci ludzi, zktrymi wprzyszoci miao si wsppracowa oraz brak moliwoci ich poznania idokadnej oceny powodowao, e wiele dziaa Ambasady nie byo naleycie realizowanych. Z powodu ogranicze Ambasada czsto nie bya wstanie kontrolowa mianowanych przez siebie mw zaufania ikierownikw magazynw. Pomoc nadchodzca do magazynw nie bya rozdysponowywana wrd ludnoci, lub rozdysponowywano j wsposb niewaciwy401. Miay miejsce przypadki kradziey, naduy, spekulacji oraz rnych innych przestpstw przeciwko mieniu. Wielu ludzi wybranych na odpowiedzialne stanowiska nie sprostao naoonym zadaniom. W momencie prby, jak bya ewakuacja wsierpniu 1942 r., dziesitki znich porzucio ludzi, ktrymi mieli si opiekowa ikorzystajc znadarzajcej si okazji starao si uciec wraz zarmi. Przykadw postpowania, ktre naley bezwzgldnie napitnowa, byo bardzo wiele. Nie mona otym zapomina, zwaszcza przez pryzmat tych delegatw imw zaufania, ktrzy za sw dziaalno stracili ycie wwizieniach iobozach pracy. Trzeba jednak zada sobie pytanie, czy warunki, wjakich przyszo im pracowa oraz zesacza przeszo, awic obcienia psychiczne sprzed kilku lub kilkunastu miesicy, nie oddziayway wznacznej mierze na ich pniejsze zaIbidem, s.32. Pismo Ministerstwa Spraw Zagranicznych do Ministerstwa Skarbu iMPiOS nr U.312/Sow/V z27 czerwca 1944r. wsprawie sum nalecych do Ambasady RP wZSRR, AAN, MPiOS, sygn. 43, s.131. 401 Opisy rnego rodzaju naduy mona znale wlicznych zesaczych wspomnieniach, zob. m.in.: Stanisaw Ciesielski, Polacy wKazachstanie wlatach 19401946. Zesacy lat wojny, Wrocaw 1996, s.174176; Aleksander Wat, Pamitnik mwiony, Warszawa 1990, t. 2, passim; Tryptyk kazachstaski. Wspomnienia zzesania: Marian Papiski, rodzina Maachowskich, Lesawa Domaska, wyb. ioprac. W. liwowska, M. Giejewska, J. Ankudowicz, Warszawa 1992, s.268; J. T. Gross, I. GrudziskaGross, W czterdziestym nas Matko na Sibir zesali. Polska aRosja 193942, Warszawa 1990, s.493494; Anna Kant, Norbert Kant, Zesani na zagad, Londyn 1990, s.78 idalej.
400 399
360
chowanie? Prawdopodobnie tak, ajednak tysice innych osb, czasem owiele bardziej poszkodowanych przez los, nie dopucio si takich czynw. Kolejn spraw, ktra bdzie wymaga wprzyszoci wnikliwego zbadania, jest wpyw Delegatw iosb funkcyjnych na rozmiar izakres pomocy udzielanej ludziom tej samej narodowoci. Zdarzao si bowiem, e skupiska ludnoci ydowskiej pomagay przede wszystkim sobie, za skupiska polskie sobie. Rodzio to wiele uprzedze, oskare iczsto niesprawdzonych plotek, jednak trzeba sobie otwarcie powiedzie, e fakty takie miay miejsce i(z pewnego punktu widzenia) wydaj si one uzasadnione, nie tylko przez wzgld na zadawnione, przywiezione jeszcze zPolski antagonizmy narodowociowe, ale rwnie ze wzgldu na prowadzon przez cay czas przez wadze radzieckie polityk wzajemnego szczucia na siebie wanie Polakw iydw. Odbywao si to poprzez dezinformacj, stopniowanie trudnoci wzdobyciu zawiadczenia oamnestii, czy te prawa do przejazdu wwybrane miejsce. Dlatego te rzecz naturaln byo zbieranie si danych grup narodowociowych wwiksze skupiska iwalka ozdobycie, wanie dla siebie, jak najlepszych warunkw ycia. Nie oznacza to, e jeli wrd przewaajcej wdanym miejscu ludnoci ydowskiej znajdoway si skupiska Polakw, za wrd Polakw skupiska wspobywateli ydw, nikt (ostentacyjnie) nie pomaga drugiej stronie. Fakty jednoznacznie mwi, e pomaga na tyle, na ile by wstanie, aponiewa posiadanej ywnoci, odziey ipienidzy, wstosunku do istniejcych potrzeb, zawsze byo za mao, osoby, ktre otrzymay ich zdaniem niewystarczajc pomoc, zrzucay to na karb wzajemnych uprzedze narodowociowych. By moe tak byo, lecz oglnie rzecz biorc, prawie wszyscy obywatele polscy egzamin zodpowiedzialnoci za siebie zdali bardzo dobrze, czego najlepszym chyba dowodem s dziesitki informacji NKWD ozaatwianiu lewych papierw iwstawianiu waciwej narodowoci obywatelom polskim ydom, Biaorusinom, Ukraicom, Czechom, Niemcom itp., co zdaniem wadz radzieckich byo amaniem zarzdze, by za obywateli polskich uwaa tylko iwycznie Polakw. W kocu 1943r. ina pocztku 1944r. przeprowadzono kontrol gospodarki finansowej Ambasady RP wZSRR oraz jej organw odpowiedzialnych za opiek nad polsk ludnoci cywiln. Dotyczya ona wszczeglnoci dziaa prowadzonych przez Dzia Opieki Spoecznej, Delegatury oraz placwki mw zaufania. Kontroli dokonano opierajc si na ocalaych, przywiezionych wraz zewakuujc si Ambasad ksigach rozrachunkowych, kwitach isprawozdaniach zposzczeglnych placwek, nadsyanych wcaym okresie ich dziaalnoci. Aby sprawdzi posiadany materia kontrolerzy NIK przeprowadzili ocen wczterech oddzielnych kategoriach: 1. kontrola specjalna, dotyczca organizacji Ambasady, warunkw jej pracy ioglnych wynikw dziaalnoci, ktra sigaa do akt idokumentw tajnych (protok z18 lutego 1944 r.);
361
2. kontrola finansowa, dotyczca caej gospodarki finansowej Ambasady (protok z29 lutego 1944 r.); 3. kontrola obrotu towarowego, dotyczca dziaalnoci Dziau Towarowego Opieki Spoecznej Ambasady (protok z4 lutego 1944 r.); 4. kontrola Ambasady wlikwidacji, obejmujca okres od jej ewakuacji zKujbyszewa do czasu cakowitego zlikwidowania jej agend (protok z13 maja 1944 r.)402. Najwaniejsze konkluzje, wynikajce zkilkumiesicznych prac komisji NIK, zostay umieszczone wspecjalnym licie Prezesa NIK Rzdu RP wLondynie T. Tomaszewskiego do MPiOS oraz MSZ. Zdaniem NIK: Chocia dziaalno tych organw niewtpliwie naleaa merytorycznie do zakresu dziaania Ministerstwa Pracy iOpieki Spoecznej, adokonywane przez ni wydatki obciay budet tego Ministerstwa, Delegat NIK nie stwierdzi, eby Ministerstwo dao Ambasadzie niezbdne instrukcje dotyczce zakresu pomocy, jaka miaa by udzielona wygnacom, oraz zasad jej udzielania irozprowadzania. Nie stwierdzono rwnie, eby MPiOS wpodlegej mu dziedzinie opracowao waciwy podzia globalnych sum wg odpowiednich tytuw budetowych [..]. Wreszcie, wdostpnych kontroli materiaach Ambasady nie znaleziono adnych ladw, e MPiOS interesowao si przebiegiem iwynikami pracy Ambasady wzakresie opieki spoecznej [..]. Nie zwalnia to oczywicie MPiOS od odpowiedzialnoci za dziaalno Ambasady wzakresie jego kompetencji [..]. NIK uwaa przy tym za konieczne podkreli, e brak kompetentnego kierownictwa inadzoru nad dziaalnoci opiekucz Ambasady wKujbyszewie spowodowa niewtpliwie obnienie oglnego poziomu tej dziaalnoci imoliwych do osignicia, nawet wtamtejszych trudnych warunkach pracy, jej kocowych wynikw, oraz, wprowadzajc czynnik dowolnoci do decyzji prowadzcych t akcj osb, narazi Skarb Pastwa na szereg bezpodstawnych, nieuzasadnionych, zbdnych, wzgldnie nadmiernych wydatkw403. Z kolei wraporcie Prezesa NIK do MSZ czytamy: Ambasada RP wKujbyszewie miaa rozlege irnorodne zadania, niewspmiernie wiksze od kadej innej placwki zagranicznej imusiaa dziaa wwarunkach niezwykych, wyjtkowo trudnych inadzwyczaj skomplikowanych, aodpowiedzialno cica na niej, ze wzgldu na rol whistorii Polski pastwa, na terenie ktrego miaa dziaa, bya wtym okresie tak wielka, e bez przesady mona powiedzie, i przerastaa odpowiedzialno wszystkich innych polskich placwek zagranicznych. Zdawao by si wic, e wtym stanie rzeczy, przed uruchomieniem takiej placwki wszystkie zainteresowane ikompetentne wpoRaport pokontrolny Prezesa NIK T. Tomaszewskiego do MSZ wLondynie z22 listopada 1944 r., AAN, MPiOS, sygn. 51, s.88. 403 List Prezesa Najwyszej Izby Kontroli T. Tomaszewskiego do Ministerstwa Pracy iOpieki Spoecznej wLondynie z22 listopada 1944 r., AAN, MPiOS, sygn. 51, s.12.
402
362
szczeglnych dziedzinach jej dziaalnoci wadze centralne powinny byy powanie zastanowi si nad zakresem, kierunkiem imetodami dziaania, oraz nad organizacj pracy Ambasady wodnonych dziedzinach, we wzajemnym porozumieniu ustali zasady dotyczce jej dziaania iwyda Ambasadzie wyrane instrukcje, obejmujce wszystkie dziedziny jej pracy, oraz znajwiksz troskliwoci dobra odpowiedni dla tych dziedzin personel. Wbrew temu kontrola nie stwierdzia: 1. aby, poza instrukcj wsprawie zacignicia poyczki od Rzdu ZSRR Ambasada otrzymaa jakiekolwiek zasadnicze, rzeczowe instrukcje dotyczce jej gospodarki, nawet wtak wanych iodpowiedzialnych aniecodziennych dziedzinach, jak opieka nad ludnoci polsk wywiezion do Rosji iobroty pienine wzakresie obcych walut, oraz 2. aby personel Ambasady ijej organizacja byy dostosowane do jej zada ipotrzeb404. Dalej raport stwierdza, e wina za ten stan rzeczy ley zarwno po stronie MPiOS odpowiedzialnego za dziaalno poszczeglnych agend Ambasady, jak iMSZ, jako wadzy kontrolujcej caoksztat pracy placwek zagranicznych. Aby wszystko byo jak naley Ministerstwo Skarbu zobligowao pismem z28 sierpnia 1941r. Ambasad RP wZSRR do przedoenia wterminie trzymiesicznym projektu budetu. Niestety, jak wynika zprotokou NIK, ani w1941 r., ani w1942r. Ambasada projektu budetu Ministerstwu Skarbu nie przedoya. Dopiero 14 padziernika 1942r. przedoono wstpny projekt budetu na 1943 r., zatwierdzony pismem MSZ Nr 558/43 z2 lutego 1943 r.405 Oznacza to, e wcaym, najgortszym okresie istnienia Ambasady RP wZSRR, jej dziaalno nie odbywaa si nawet na prowizorium budetowym. Zdaniem kontrolera NIK postpowanie Radcy Finansowego Ambasady RP wZSRR, Mariana Strumiy, ktremu podlegay przez cay okres jego urzdowania wszystkie rachunki irozliczenia, byo wwielu przypadkach niedopuszczalne. Jak wynika zowiadcze pracownikw pionu rachunkowego Ambasady oraz zabranych do Teheranu dokumentw, istniao wAmbasadzie kilka oddzielnych kas, do ktrych klucze miay tylko przypisane do danej kasy osoby. Dodatkowo za wszystkie klucze ipen kontrol nad Kas Gwn oraz walutow posiada wycznie M. Strumio, ktry osobicie iwycznie dokonywa znich wypat, czsto post factum zawiadamiajc pion rachunkowy Ambasady oprzeprowadzonej transakcji. Nieraz brakowao dowodw uwierzytelniajcych podane sumy, za ewentualnych potrce dokonywano jedynie na podstawie ustnych zlece otrzymanych od Strumiy. W pocztkowej fazie istnienia Ambasady nie istniay
Raport pokontrolny Prezesa NIK.., s.8889. Protok zkontroli finansowej przeprowadzonej waktach Ambasady RP wZSRR przez Delegata Najwyszej Izby Kontroli na obszar Iranu, Stanisawa Widomskiego, na mocy delegacji Pana Prezesa NIK z31 sierpnia 1943r. L.dz. 812/43. Teheran, 29 lutego 1944 r., AAN, MPiOS, sygn. 51, s.3
405 404
363
te ani Ksiga Inwentarzowa, ani Magazynowa406. Raport ten zauwaa te ogromne dysproporcje wudokumentowanym rozliczeniu si poszczeglnych Delegatur zpowierzonych im rodkw. Faktem jest, e wiele znich nigdy nie byo wstanie tego uczyni, poniewa wraz zlikwidacj tych placwek NKWD przejo wszystkie dokumenty, niemniej jednak jak podkrela si czsto wraporcie zasady dotyczce sukcesywnego, comiesicznego rozliczania si zAmbasad co do wydatkowanych kwot byy traktowane przez placwki terenowe do dowolnie, albowiem niektre znich, do momentu likwidacji, nie przesay adnego raportu kasowego407. Po przebadaniu wszystkich posiadanych dokumentw, zwydatkw na opiek spoeczn w1941r. kontrola NIK zakwestionowaa 1 545 007,14 rubli. Z wydatkw za rok 1942 63 453 501,55 na ogln sum 94 515 796,83 rubli rozdysponowanych przez Ambasad408. W sumie, wedug stanu z12 maja 1943 r., suma wydatkw nierozliczona przez Ambasad, Delegatw imw zaufania wyniosa (zdaniem NIK) 79 348 970,69 rubli409. W 1941r. na tzw. fundusz osobowy iadministracyjny wydano 42,2% wszystkich rodkw, za dopiero wpozostaych 57,8%, pod pozycj inne, mamy m.in. opiek spoeczn410. Cakiem inn spraw by fakt, e wzalenoci od obszaru, na ktrym dziaay placwki oraz operatywnoci Delegatw, koszty administracyjne itzw. wasne wahay si od 4% (Czimkent delegat Kociakowski) do 30% (Archangielsk delegat Gruja). Jeli wkilku przypadkach, byy one nawet uzasadnione, to itak wiele przykadw wiadczy zarwno onieistnieniu opieki jako takiej (4% Kociakowski), jak io niepotrzebnym marnotrawstwie411. Mimo to, wyznaczenie przez Ambasad przecitnych kosztw pomocy na 810% caoci wydatkowanych kwot, wskazuje na nieznajomo przez pracownikw Dziau Opieki Ambasady RP wKujbyszewie radzieckich realiw. Wedug cytowanych ju wyej raportw NIK, oglny stosunek wydatkw rzeczowych na opiek spoeczn do kosztw administracyjnych wposzczeglnych latach dziaania Ambasady ijej placwek przedstawia si nastpujco: 1941r. 78,3% / 21,7% 1942r. 90,3% / 9,7% 1943r. 89,1% / 10,9%412. W wietle tych cyfr nie mona odmwi zasadniczej susznoci zawartym wprotokole uwagom Delegata NIK onadmiernych kosztach administracyjnych
406 407
Ibidem, s.67. Ibidem, s.4344. 408 Ibidem, s.910. 409 Ibidem, s.44. 410 Ibidem, s.11. 411 Ibidem, s.5455. 412 Raport pokontrolny Prezesa NIK.., s.100.
364
Ambasady wzakresie opieki spoecznej, co potwierdza zreszt sprawozdanie Radcy Finansowego Ambasady za 1942 r., ktre stwierdza, e koszty administracyjne wikszoci Delegatur wyniosy od 7 do 30% sum rozprowadzonych na opiek spoeczn [..]. Wobec tego NIK nie moe uzna gospodarki Ambasady wtej dziedzinie za oszczdn413. Spraw, ktra przewija si wczasie omawiania niegospodarnoci finansowej Ambasady, s zasady rozlicze zindywidualnej pomocy pieninej oraz wydatkowanie ponad p miliona rubli na ewakuacj osb cywilnych zZSRR. I nie chodzi tu bynajmniej ozorganizowan pomoc dla opuszczajcych ZSRR transportami wojskowymi, ale jak wynika zraportw stosunkowo niewielkiego grona uprzywilejowanych osb, wrd ktrych wikszo stanowi personel Ambasady, wzgldnie zlikwidowanych Delegatur414. Kwoty te, rnej wysokoci wprzypadku rnych pracownikw iich rodzin, zamiast zaksigowania jako zaliczki wydane na podr, zaksigowano jako wydatkowane na opiek nad ludnoci polsk wZSRR. Takie postpowanie zdaniem NIK nie tylko narazio Skarb Pastwa na nieuzasadnione wydatki, lecz stanowio wyraz niewspmiernie lepszego traktowania przy ewakuacji pewnych grup wporwnaniu zogem ewakuowanej ludnoci polskiej oraz nieuzasadnionego, nierwnomiernego traktowania poszczeglnych osb wramach wymienionych grup, co byo sprzeczne zobowizujc urzdy pastwowe zasad oszczdnoci przy wydatkowaniu pienidzy skarbowych415. Take dowolno udzielania zapomg stwarzaa pole do naduy. Jak wynika zzestawie pokontrolnych, wypacano zesacom jednorazowo rnorodne zapomogi wysokoci: 10, 15, 20, 30, 50, 90, 100 czy 150 rubli, zdarzay si jednak przypadki jednorazowej wypaty nawet 1 000 rubli. W wielu przypadkach zfunduszy przeznaczonych na indywidualn opiek finansowano obiady dla pracownikw Delegatur, lub te wydawano im dodatkowe zapomogi rodzinne (nawet po kilka tysicy rubli)416. Nagminne byy przypadki, e wydawane zapomogi nie tylko nie zostay pokwitowane przez odbiorcw, ale te nie zaznaczano na nich, czy byy jednorazowe, dla ilu osb je wydano, za jaki okres iz jakim uzasadnieniem. Tym samym jedna osoba moga otrzyma nawet kilka tysicy rubli, inna za 20, 30 lub 50. Podobnie byo wprzypadku rnych rde finansowania, zktrych korzystali zesacy. Zdarzao si, e jedna rodzina otrzymywaa zapomogi ztrzech rnych rde, inna za tylko zjednego, lub wcale. Bywao wic itak, e dla jednych wypacone zasiki wynosiy przecitnie miesicznie 488,90 Rb., apo dodaniu przekazw otrzymanych od rodziny 704,40, dla innych zasiki wypa413 414 415 416
Ibidem, s.100101. Ibidem, s.105. Ibidem. Ibidem, s.107110.
365
cone rodzinie zoonej zdwch osb razem zwynagrodzeniem za prac wAmbasadzie jednej znich wynosiy miesicznie Rb. 1 795 ajeeli przyj, e osoba zarabiajca nie powinna otrzymywa zasiku, aosoba nic nie zarabiajca nie bya najbliszym czonkiem jej rodziny prowadzcym gospodarstwo, to przecitna miesiczna zasiku dla tej drugiej osoby wyniesie Rb. 2 190. By nawet wypadek, e jedna osoba otrzymaa wcigu pierwszej dekady lipca 1942r. trzy zasiki wcznej kwocie Rb. 3 500417. Przykadem takiej nierwnomierno wypat bya sprawa Konstantego Radziwia, ktry otrzyma od Ambasady zaliczk wysokoci 10 tys. rubli, ktr po pewnym czasie rozpisano wciar rachunku opieki spoecznej, po czym przekazano mu kolejne zasiki wkwocie 9 tys. rubli. W sumie, wcigu 16 miesicy, otrzyma on blisko 19 tys. rubli418. Problemy niegospodarnoci dotyczyy take samej Ambasady. Jak wynikao zraportw kontrolnych NIK wrd 36 osb przybyych zAnglii, tylko trzy nadaway si do pracy wdziedzinie gospodarki pieninej oraz towarowej, pomimo e wDziale Opieki Spoecznej, wymagajcym tego rodzaju pracownikw, od pocztku musiano zatrudni osiem osb, anastpnie ich liczba wzrosa do dwudziestu czterech. Przybyy zLondynu gwny buchalter musia np. zosta zastpiony fachowcem spord wygnacw. Z zagranicy cignito m.in. dwie maszynistki, trzech szoferw, dwch wonych idwch niszych funkcjonariuszy, pomimo e tego rodzaju personel atwo mona byo znale na miejscu, wrd wygnacw419. Przejdmy jednak do gospodarki towarowej isposobw nadsyania pomocy zzagranicy. Bya ona jak ju wczeniej pisaem prowadzona wadliwie ju wmiejscu zakupu, pakowania iwysyki towarw, awic wAnglii, USA, Indiach iIranie. Brak byo instrukcji wadz centralnych co do sposobu prowadzenia ewidencji iksigowoci wysyanych transportw, bdcych podstaw pierwotnej kontroli, brak byo zalece co do sposobu oznakowywania wysyanych inadchodzcych transportw. Po przybyciu statku czsto okazywao si, e nie ma adnej specyfikacji towarw. Nikt nigdy nie ustali rozsdnej formy potwierdzania odbioru nadsyanej pomocy oraz reklamacji zaginionych wdrodze towarw. Odpowiedzialno za te niedocignicia spada niewtpliwie na MPiOS, jako gwnego koordynatora pomocy. Jak bowiem mona nazwa fakt, e przez cay okres wysyki darw Referat Transportowy Dziau Opieki Spoecznej wKujbyszewie nie otrzyma adnych materiaw iwskazwek, wjaki sposb sporzdza protokoy odbioru nadesanej pomocy, by mona je byo porwna zistniejcymi dokumentami spedycyjnymi iwysyki420?
Ibidem, s.111. Ibidem. 419 Ibidem, 9293. 420 Raport Prezesa NIK T. Tomaszewskiego z16 grudnia 1944r. do Ministerstwa Pracy iOpieki Spoecznej wLondynie (odpis III czci protokou kontroli Dziau Towarowego Opieki Spoecznej Ambasady RP wZSRR z4 lutego 1944 r.), AAN, MPiOS, sygn. 51, s.119120.
418 417
366
Ju sam odbir towarw przewoonych drog morsk wporcie wMurmasku iArchangielsku, oraz przewoonych drog ldow wAszchabadzie, wprowadza ogromne zamieszanie, czsto za zpowodu braku wykazw co si komu naley, nie tylko nie mona byo sprawdzi czy wszystko nadeszo, ale wrcz ustali co ztego, co nadeszo, naley si Ambasadzie. W jednym ztakich przypadkw wiksza cz towarw przynalenych Ambasadzie po przeadowaniu ich wArchangielsku pojechaa do magazynw wojskowych. Pozostae skrzynie wwikszoci byy rozbite bd uszkodzone zpowodu wadliwego iniedbaego pakowania, za przesyek zubraniami, oktrych oficjalnie zawiadomiono Delegatur wArchangielsku, nie udao si nikomu, pomimo wnikliwych poszukiwa, zlokalizowa421. Przeraona tym wszystkim Ambasada oraz pracownicy Delegatury wArchangielsku odpowiedzialni za odbir towarw, wysyali monity zprob, aby towary przesyane dla Ambasady byy wyranie oznakowane, wraz zwypisan na skrzyniach, worach ibelach orientacyjn zawartoci, poniewa jak ju wczeniej wspominaem do rzadkoci naleao dostarczanie wraz ztowarami specyfikacji. Niestety, Ministerstwo wszystkie te proby odrzucio wcaoci jako bezzasadne, za co do opakowa odpowiedziao wrcz, e dostawcy pakuj towar wtakie skrzynie, jakie maj422 nie miao wic zapewne dla MPiOS adnego znaczenia, wjakim stanie dojd dary, iz sobie chyba tylko znanego powodu nie przejmowao si, e zpowodu ignorancji firm spedycyjnych, wysyajcych zamwiony towar, po drodze powstaj czsto bardzo due, niczym nie uzasadnione straty. Na nic zdawaa si czsto niezwykle pena powice praca personelu pomocniczego, ktry widzia jak wiele rzeczy tak bezcennych dla przetrwania zesacw marnuje si bezpowrotnie wczasie transportu izaraz po wyadunku. C zreszt si dziwi, skoro Dzia Towarowy Ambasady mia od pocztku charakter improwizacji ipozostawia wiele do yczenia, tak pod wzgldem ilociowej, jak iosobowej obsady personelu. Referat nie potwierdza nabywcom niczego, co przybyo do ZSRR uniemoliwiao to im reklamowanie brakujcych towarw. Ujawnione przy kontroli notatki dotyczce Magazynu Centralnego (w Buzuuk) wskazuj, e nie prowadzono adnych ksig, ograniczajc si do notatek podrcznych, e kierownictwo magazynu byo niefachowe (kierownik by zzawodu nauczycielem gimnastyki) oraz e sprawozdawczo magazynu od pocztku szwankowaa423. Podobnie zreszt byo zistniejcym dosownie pod bokiem Ambasady magazynem wKujbyszewie, wktrym take do wrzenia 1942r. nie prowadzono absolutnie adnych ksig magazynowych424. Raport NIK alarmowa otym bar421 422 423 424
Ibidem, Ibidem, Ibidem, Ibidem,
s.121. s.121122. s.122. s.123.
367
dzo ostro: Spotyka si przypadki zupenego nie zaksigowania czsto bardzo powanych partii towarw, na porzdku dziennym s znaczne niedobory imanka rnych artykuw wyraajce si wsetkach kilogramw, ktre wposzczeglnych przypadkach stanowi nawet 6070% oglnej wartoci przekazanego do magazynw towaru. Prowadzone systemy ksigowoci byy rnorakie, dowolne iprzewanie niekompletne. Kontrola ustalia, e nawet wprzypadkach, gdy braki takie dochodziy do wiadomoci Ambasady nie wycigano ztego koniecznych konsekwencji, oraz e nadzr ze strony Ambasady nad dziaalnoci placwek prawie zupenie nie istnia425. Na prawdziwe kuriozum zakrawa te fakt, e wprzypadku rozlicze magazynowych przyjto do swoisty sposb pomiaru wydawanych towarw, amianowicie jednostk opakowania, co uzasadniano ogromnym niedoborem wag wRosji. Jednak, jak wida wpapierach Ambasady, nic nie zrobiono, aby wagi takie sprowadzi, lub kupi, cho przypadki nabycia takich przedmiotw byy iw Ambasadzie, iw jej placwkach ksigowane. Jeli za owa jednostka opakowania bya na tyle dua, e ilo towarw wydawana dla poszczeglnych mw zaufania nie miecia si wtym wyliczeniu, dzielono j na kilka mniejszych. I tak oto powstay: mniejsza jednostka opakowania, p jednostki opakowania, cz jednostki opakowania np. mleka wproszku, mki, lub tuszczu. Czy dawao to pole do naduy prosz oceni na nastpujcym przykadzie: wjednym przypadku jednostk opakowania jest mka liczona wworkach 10 i20 kilogramowych, lub te wpudach (w przypadku Wielkiej Brytanii), winnym, jeli to bya mka zUSA, worki byy 25, anawet 40 kilogramowe. W magazynie wszystko to byo jednostk opakowania. Podobnie byo przy wydawaniu ubra. Czsto nie byo na przykad mowy owydaniu 50 par butw, ale o2 jednostkach opakowa workw, skrzy, itp. Po ile, idla ilu osb na te pytania nikt nam ju dzi nie odpowie. Przykady takie mona by mnoy wnieskoczono. Raz bowiem bela paszczy (znw jednostka opakowa) ma 120 sztuk, innym razem 90, 70, czy te 49. Nic wic dziwnego, e mimo, i formalnie jednostki opakowa zgadzay si ze sob, gdy chodzio osztuki system ten dawa moliwoci naduy iukrywania zwykego marnotrawstwa, szczeglnie jeli idzie oartykuy ywnociowe426. Norm stao si wrcz, e wikszo towarw nigdy nie dochodzia do adresata zgodnie ze specyfikacj. Brak kilku skrzy, czy te paru workw uwaano
Ibidem, s.124; zob. te: Protok kontroli gospodarki towarowej placwek terenowych Ambasady wKujbyszewie, przeprowadzonej przez Delegata NIK wlutymczerwcu 1944 r., AAN, MPiOS, sygn. 51, s.183242. 426 Wicej ozasadach iistnieniu jednostek opakowa zob.: Protok kontroli Dziau Towarowego Opieki Spoecznej Ambasady RP wZSRR przeprowadzonej na zlecenie Prezesa NIK przez Delegata NIK na Iran wTeheranie wokresie od 25 sierpnia do 1 grudnia 1943 r., AAN, MPiOS, sygn. 51, cz III, s.145182.
425
368
za co cakowicie naturalnego, nawet, gdy ani na drzwiach wagonw, ani na plombach, ani na opakowaniach nie byo adnych ladw kradziey. I tak, na przykad: wwagonie wysanym zMagazynu Centralnego wBuzuuku do placwki wKustanaju zniko 5 skrzy swetrw, za III transport przybyy wpadzierniku 1941r. do Bakarica, awizowany przez Brytyjczykw jako zawierajcy 3 418 ton darw dotar do JangiJulu wiloci 1717 opakowa owadze nie przekraczajcej 100 ton. Gdzie zniko pozostae 3 318 ton? Wiadomo jedynie, e magazyn wJangiJulu protok przyjcia sporzdzi dopiero wczerwcu 1942 r.427 W transporcie nadesanym zMagazynu wJangiJul za asygnat z28 lutego nr 95/42 dla szpitala we Wrewskaja przeznaczonym dla przebywajcych wszpitalu polskich dzieci stwierdzono protokolarnie brak 2 skrzy (288 tabliczek) czekolady oraz 1 skrzyni myda. [..] Delegat Ambasady wDambule stwierdzi wpimie zdnia 13 maja 1942 skierowanym do Ambasady, e wagon by zamknity izaplombowany, e plomb nie naruszono oraz, e nie byo ladw wamania wczasie transportu428. Jake znamiennie brzmi wtym miejscu uwagi NIK: Przypadki zgodnoci awizowanych transportw zodbiorem idokonan dystrybucj nale do nielicznych wyjtkw. [..] W magazynach wSamarkandzie, Aszchabadzie iCzkaowie stwierdzono protokolarnie wypadki kradziey na wiksz imniejsz skal. Akta wykazuj przypadki kradziey wczasie transportu nawet przez konwojentw, oraz rozkradanie wznacznym stopniu przesyek drobnicowych429. Jednak najbardziej smutne byy przypadki nierwnomiernego, czsto graniczcego ze zwykym szabrownictwem, podziau towarw przemysowych iywnoci pomidzy og zesacw. Gdyby by to przypadek odosobniony, mona by pooy to na karb saboci danej osoby, jeli jednak bya to dziaalno nagminna istosowana na szerok skal, nic nie jest wstanie tego usprawiedliwia, tym bardziej e Ambasada cay czas bya informowana owszystkim inie wycigna wobec takich osb adnych konsekwencji. S wyrane lady, e niektre obasti byy lepiej zaopatrywane, znacznie ponad przecitn norm iponad moliwoci celowego zuycia towaru, gdy inne rwnoczenie albo nie byy zaopatrywane zupenie, albo otrzymyway zaopatrzenie niedostateczne430. Najsmutniejszym przykadem tego bya Delegatura wKirowie. Oto, co napisano osytuacji tam panujcej: Wedug przytoczonej wprotokole kontroli zdn. 4.II.1944 notatki z3.II.1943 byy okresy, e wsamym Kirowie na 30 osb przypadao przy podziale po 200300 kg tuszczu, aobast Kirowska bya zaopatrywana o70% le427 428 429 430
Ibidem, s.124127; zob. te: Protok kontroli gospodarki towarowej..., s.183242. Raport Prezesa NIK T. Tomaszewskiego z16 grudnia..., s.127. Ibidem, s.126128. Ibidem, s.129.
369
piej od innych431. W aktach s skargi, e skad wNowosybirsku iBarnaule wbrew instrukcjom nie zaopatrywa wcale lub wniedostatecznej mierze Narymskiego Kraju. [..] Powoany wyej protok kontroli zdnia 24.VII.1944r. wdziale IV podaje zestawienie porwnawcze rozdziau niektrych towarw przydzielonych w1942r. ludnoci zamieszkaej wposzczeglnych obastiach obsugiwanych przez magazyn wKirowie wporwnaniu ziloci ludnoci. Z zestawienia tego wynika, e:
liczca ludnoci polskiej 3000 4000 6000 3300 1000 1600 11700
1600
Obast Kirw (obast i miasto) Mootowska Archangielska Woogodska Gorkowska Maryjska Komi Jarosawska, Iwanowska i Czuwaska
Otrzymaa w 1942 r. z oglnego przydziau w % tj. % w stosunku Palt Butw do oglnej mskich i Spodni Koszul Koder nowych liczby damskich 10% 12% 20% 10% 3% 5% 35%
5%
70% 6% 10% 4% 0,8% 4%

5%
50% 8% 9% 8% 7% 4%
14%
58,5% 8,5% 8% 5,5% 4,5% 2,5%

12,5%
66% 11,5% 20% 2,5% 2,5% 4%

3,5%
88% 0,002%
10%
W cyfrach absolutnych zestawienie to wykazuje jeszcze bardziej race wyniki, gdy bowiem wob. Kirowskiej prawie co drugi zesaniec otrzyma par butw, to wob. Maryjskiej jedna para butw przypada na 133 zesacw, wKomi na 180 zesacw, aw ob. Woogodzkiej na 3.300 osb nie przydzielono ani jednej pary. Podobne dysproporcje zachodz wrozdziale innych sortw ubraniowych. Korespondencja ujawniona waktach Ambasady wykazuje, e ten stan rzeczy nie by Ambasadzie nie znany. Kierownik Magazynu telefonowa 14 wrzenia 1942r. do Ambasady, e ludno obasti Archangielskiej, Mootowskiej iWoogodzkiej znajduje si zupenie bez obuwia. Nie lepiej byo zprzydziaem ywnoci: Sprawozdanie z6.VII.1942r. L. dz.717 Delegat Wisiski zawiadomi Ambasad, e ludno Woogodzkiej obasti umiera zgodu, e Woogda nie otrzymuje zupenie ywnoci, gdy Ambasada cofna dyspozycj Nr 8 wydan wprzedmiocie zaopatrzenia ludnoci tej obasti wywno iodzie.
Delegatura wKirowie ijej magazyny zaopatryway obwody: kirowski, mootowski, archangielski, woogodzki, gorkowski, jarosawski, czuwaski, iwanowski oraz Marijsk iKomi ASRR wsumie ponad 33 tys. osb, za miasto iobwd Kirw stanowiy nie wicej ni 10% caoci. Cay ten obszar by wyjtkowo niekorzystny pod wzgldem klimatycznym iywnociowym.
431
370
Interwencje telefoniczne skierowane do Ambasady przez kierownika magazynu Kutyb wdniach 12 i14 wrzenia 1942r. wwyniku przybycia do Kirowa delegatw zKurjanowa opomoc gdy panuje tam nieopisana ndza igd zaatwione zostay decyzj ustn urzdnika Ambasady Ponikowskiego, polecajc czeka na decyzj Ambasady. Decyzja ta nie nadesza. W cigu caego 1942r. obast Woogodska otrzymaa towarw zfondu tylko za 2.231 rb. ipartycypowaa wrozdziale tych towarw w0,6% podczas gdy ilo ludnoci wynosia tam 10% oglnej liczby ludnoci zaopatrywanej przez dany magazyn. Z towarw pochodzenia zagranicznego znajdujcych si wdyspozycji magazynu ludno tej obasti otrzymaa 7,5%432. Sytuacja taka nie dotyczya, niestety, tylko obwodu woogodzkiego. Materiay kontrolne zmagazynu wCzkaowie wskazuj, e powinien on obsugujc 17 tys. obywateli433 otrzyma miesicznie nie mniej ni 5 dziesiciotonowych wagonw zpomoc. Tymczasem od lipca 1942r. do stycznia 1943r. otrzyma on cznie tej pomocy wagonw... dwa. Z kolei magazyn wSyktywkarze, obsugujcy 12 rejonw zamieszkaych wprzez ponad 12 tys. polskich obywateli, wyda wokresie od 1 kwietnia do 30 listopada 1942r. przecitnie na 100 obywateli: 35 kg cukru, co daje miesicznie na gow 4,5 gram; 5 kg kaszy, co daje miesicznie na gow 0,6 gram; 406 kg mki, co daje miesicznie na gow 50,8 gram; 19 kg mleka, co daje miesicznie na gow 2,5 gram; 62 kg ryu, co daje miesicznie na gow 7,8 gram; 147 kg smalcu, co daje miesicznie na gow 18,4 gram; 367 puszek zupy, co daje miesicznie na gow 0,5 puszki434. Innym przykadem obrazujcym rozpaczliw sytuacj zesacw jest odnaleziony wmateriaach Ambasady list ma zaufania rejonw plesieckiego iprzyozierskiego, ktry od chwili powoania go na to stanowisko do momentu zakoczenia dziaalnoci Ambasady nie otrzyma ani rubla zapomg, ani grama pomocy ywnociowej, oraz ani sztuki odziey. Jak wielka bya osobista tragedia tego czowieka, oraz warunki bytowe tamtejszej ludnoci, skoro wswym licie pisa, e nie jest wstanie uda si do najbliszej delegatury lub magazynu, poniewa nie posiada odpowiedniego ubrania, ani butw. Kontrola NIK wykazaa, e wspisach Ambasady, pomimo istnienia takowego listu, nie ma odnotowanego faktu istnienia wtych rejonach skupisk Polakw435. Co mia robi kierownik jednego zmagazynw, kiedy wkwietniu 1942r. alarmowa opomoc ywnociow, poniewa wobwodzie archangielskim gd zbliRaport Prezesa NIK T. Tomaszewskiego z16 grudnia..., s.129131. Przy zaoeniu absolutnego minimum pomocy 3 kg na osob co miesic. 434 Ibidem, s.131; zob. te: Protok kontroli gospodarki towarowej..., s.183242 oraz: Protok kontroli Dziau Towarowego..., s.145182. 435 Raport Prezesa NIK T. Tomaszewskiego z16 grudnia..., s.131.
433 432
371
a si duymi krokami, za wosadach, gdzie mieszkali zesacy, zjedzono ju wszystkie psy ikoty? Jeden zkontrolerw NIK tak pisa osytuacji panujcej wobwodzie: przy podanej ju wyej zupenie niewystarczajcej pomocy pod wzgldem ilociowym, jakociowo pomoc ta bya daleko nieodpowiednia. Nadesano pbuciki mskie ipantofelki damskie na wysokich obcasach, zupenie nieodpowiednie dla tych terenw, ktre ponadto byy wtakim stanie zniszczenia, e nie mona byo wyda ich ludnoci. Nadesano te du ilo ubra letnich, biaych spodni iskp ilo bielizny. Sprawozdanie do Ambasady na ten temat zdn. 18 maja 1942r. podkrela, e ludno goduje, e s liczne wypadki opuchni izasabni zgodu436. Na koniec jeszcze jeden przykad: wprzecigu trzech miesicy magazyn wKrasnojarsku wyda dla ponad tysica osb zamieszkaych wrejonach: maskim irybiskim 10 kg cukru. Ten sam magazyn wprzecigu dziewiciu kolejnych miesicy wyda innemu rejonowi, na 258 Polakw: 14 par butw ispodni, 1 marynark, 3 szaliki, 7 par poczoch i160 koszul, za zywnoci: 14 kg tuszczu, 40 kg cukru i526 kg rnych kasz imki. W sumie, miesicznie wypado na jedn osob po 6 gram tuszczu i23 gramy produktw sypkich437. Te wicej ni godowe racje zestawmy teraz zopisywanymi przez NIK comiesicznymi fondami, jakie przydzielali sobie pracownicy niektrych delegatur, wtym wsposb chyba najbardziej skandaliczny Delegatury wKirowie. Pamitajmy przy tym, e wczasie powoywania delegatur Ambasada wyznaczya dla wszystkich etatowych pracownikw miesiczne normy, wydawane zposiadanych wmagazynie towarw. Byo to: 3 kg mki; 500 gram tuszczu; puszka mleka skondensowanego; 500 gram cukru; 50 gram herbaty; 250 gram kawy. Szybko okazao si, e mimo norm s rwni irwniejsi, gdy ambasador S. Kot wyda jednoczenie zarzdzenie, e jeli idzie opracownikw Ambasady RP wKujbyszewie, to mog oni, poza wyznaczonymi normami, zaopatrywa si wmagazynie we wszystkie niezbdne produkty po cenach dostpnych... wmiar rzeczywistej potrzeby. Powysze normy obowizyway wczasie, gdy rednia ilo produktw ywnociowych przypadajcych na zesaca wynosia od 200 do 400 gram chleba dziennie. Cho ito, wwielu miejscach, naleao do rzadkoci. Te bezpatne fondy iudogodnienia zdaniem ambasadora - miay zapewni, e osoby uprzywilejowane bd uczciwie wykonywa sw prac. Niestety, szybko
436 437
Ibidem, s.132. Ibidem, s.133134.
372
zmieniy si one wzwyke wistki papieru, za kierownicy wikszo delegatur, magazynw isamej Ambasady ustalili wasne normy. Oto, co na temat norm pracownikw Delegatury wKirowie, pisa wswym raporcie prezes NIK: Z zestawienia tego wida, e poza artykuami przewidzianymi wnormach ustalonych przez Ambasad pracownicy Delegatury otrzymali przydziay kiebasy, jaj, boczku, chleba, cukierkw ipiernikw wilociach znacznie przewyszajcych normalne spoycie wnajlepszych nawet czasach, e obok przewidzianej mki, otrzymali znacznie ponad norm ikasz igroch oraz e dla artykuw przewidzianych wzarzdzeniu Ambasady przekroczono norm: masa od 5 do 21-krotnie; mki od 3 do 10-krotnie; cukru od 4 do 30-krotnie; kawy od 4 do 8-krotnie. Protok kontroli zestawia te przydziay zprzydziaem cukru za miesic lipiec 1942r. dla ludnoci znajdujcej si pod opiek tej samej delegatury wKirowie na podstawie wykazu ma zaufania wDubrownie (rejonu Nagrskiego, obasti Kirowskiej), ktry opiewa: dla chorej Mieleszkowej 0,20 gr. cukru, wg listy dla 70 obywateli 17,50 gr. cukru, wg listy dla niemowlt 0,40 gr. cukru, wg listy dla 26 osb /inwalidw, starcw idzieci do lat 3/ 6,50 gr. cukru, czyli, e jeden pracownik Delegatury zuwzgldnieniem czonkw rodziny otrzymywa wsamym tylko cukrze norm 860-krotnie wiksz od normy wydzielanej na gow ludnoci znajdujcej si pod opiek. Kontrola nie ujawnia, by karygodna samowola kierownictwa Delegatury wyraajca si wwydawaniu deputatw wilociach wielokrotnie przewyszajcych normy ustalone przez Ambasad spotkaa si zwaciw reakcj ze strony Ambasady. Na podstawie danych zawartych wobu protokoach kontroli trzeba przyj, e przytoczony wyej przydzia deputatw na czerwiec 1942r. dla pracownikw Delegatury wKirowie nie by ani wyjtkowy, ani najbardziej racy. I tak za miesic lipiec 1942r. pobrali pracownicy placwki wKirowie (17 osb) midzy innymi: 294 kg mki (przecitnie po 17 kg na pracownika), 21 kg kawy (po 1 1/4 kg), 90 szt. myda (po 5 1/4 szt.), 840 jaj (po 49 szt.), 126 kg cukru (po 8 kg), 96 kg piernikw icukierkw (po 5,5 kg). Rozdzielnika na poszczeglnych pracownikw placwki nie odnaleziono. We wrzeniu 1942r. pracownicy placwki pobrali: masa 68 kg, kiebasy 90 kg, cukru 67 kg, sera 42 kg, mki 136 kg. W grudniu 1942r. przydzia pracownikw placwki wynosi: mki 443 kg, smalcu 36 kg, masa 30kg, cukru 60 kg, sera 30 kg, zczego m.in. przypado na pracownika Kutyb 50 kg mki,
373
10 kg cukru, 10 kg masa ismalcu, 5 kg cukru, za na pracownika uczkiewicza 47 kg mki, 9 kg smalcu imasa, 4 kg sera, 8 kg cukru. Podobnie przedstawia si przedstawiona wprotokle kontroli sprawa przydziau przez wadze sowieckie tzw. fondowego po cenach taryfowych438. Wrd produktw znajdoway si m.in. kawior, sardynki itp. Z protokw kontroli wynika, e Delegatura wKirowie zakupia tzw. fondy za sum 371.452,32 rb. zczego na potrzeby pracownikw Delegatury ijadodajni zuyto towarw za 113.141,48 rb. Z sumy tej pracownicy Delegatury zwrcili tylko 40.000 rb. Przydziay te nabieraj dopiero waciwego wyrazu przy porwnaniu zprzydziaami dla znajdujcych si pod opiek placwki zesacw polskich [..]. Gospodark towarem przeznaczonym wzasadzie na pomoc dla zesacw charakteryzuj cyfry [..] gdzie wyprowadzono iloci towarw ywnociowych przekazanych do magazynu podrcznego wKirowie zaopatrujcego gwnie pracownikw placwki oraz ok. 10% caej ludnoci, nad ktr placwka miaa opiek. Wedug tych danych magazyn podrczny przej zmagazynu gwnego: z2960 kg cukru 1.105 kg tj. 40%; z119 kg cukierkw 90 kg tj. 76%; z1595 kg kiebasy 1.086 kg tj. 68%; z61 kg czekolady 40 kg tj. 65%; z27 kg kawioru 27 kg tj. 100%; z626 puszek demu 512 puszek tj. 82%. Nasuwa si podejrzenie, e nadmiar deputatw stanowi przedmiot spekulacji ze strony pracownikw Delegatury. Ambasada milczco tolerowaa ten demoralizujcy stan rzeczy, jeeli wswoim orzeczeniu cenzuralnym zdn. 30.VI.1943r. omwione wyej fakty gospodarki Delegatury tzw. fondowym podaje bez komentarzy. Ambasada rozporzdzaa jednak materiaem, ktry mg przy naleytym jego zuytkowaniu zmieni ten anormalny stan rzeczy, oczym wiadczy chociaby znaleziona waktach Ambasady notatka zdnia 3 lutego 1943r. stwierdzajca m.in. e deputaty pracownikw placwki kirowskiej przekraczaj wprzeciciu normy ustanowione przez Ambasad o400%, oraz, e niektrzy pracownicy normy te przekroczyli o1 000%, e Kirw uprzywilejowany by wprzydziale ywnoci iodziey o70% wstosunku do innych obasti, e magazyn podrczny wKirowie powinien by zwinity, oraz inna notatka subowa zdn. 9 lutego 1943 [..] zawierajca szereg wnioskw dcych do uzdrowienia karygodnej gospodarki iproponujca natychmiastow reakcj i zagroenie438 A wic staych, pastwowych, na og absolutnie niedostpnych na rynku iw wikszoci pustych sklepw.
374
wizieniem pracownikom placwki. W zakresie uprzywilejowania pracownikw placwek Ambasady zistotn szkod dla wygnacw Kirw nie by odosobniony439. Podobne zaniedbania inaduycia miay miejsce wSyktywkarze, gdzie trzyosobowy skad personelu placwki otrzymywa jednorazowo po kilka czy kilkanacie kilogramw artykuw ywnociowych na osob, wArchangielsku iSamarkandzie gdzie wydawano zwikszon pul towarw dla samych pracownikw magazynu, wAszchabadzie, Czelabisku iKrasnojarsku. Rwnie le byo wsamej Ambasadzie. Jak wynika zraportw: na polecenie Ambasadora Kota magazyn wKujbyszewie zarezerwowa dla pracownika Ambasady Al. Mniszka specjalny fond wskad ktrego weszy m.in.: 3 soiki witamin, 4 000 noykw do golenia, 20 brzytew, 4 pary mskich butw, 30 sukien damskich, 100 par spodni mskich, 40 siennikw ibela skry podeszwowej. Na podstawie akt przedstawionych kontroli nie mona byo ustali ani podstawy, ani celu tego zarzdzenia, ani te sposobu dystrybucji przez p. Mniszka zarezerwowanych towarw. Na terenie Ambasady dochodzio te do innych, znaczcych naduy. Od sierpnia do grudnia 1942r. zmagazynw wydano 969 tabliczek czekolady, zczego 886 (czyli przeszo 91%) na potrzeby urzdnikw. Pozostae 9% (83 tabliczki) rozdzielono wrd ludnoci polskiej zobwodu kujbyszewskiego440. Od lutego do kwietnia 1943r. z194 kolejnych czekolad wydanych zmagazynu urzdnicy zabierali 134, awic procentowo mniej ni wokresie jesienno-zimowym 1942r. Gorzej z89 puszkami grapefruitu, wydanymi od sierpnia 1942r. do lutego 1943r. Ani jedna znich nie dotara do dzieci izwykej ludnoci441. Najtragiczniejszy wtym wszystkim jest jednak fakt, e uprzywilejowanie personelu wzrasta po zerwaniu stosunkw dyplomatycznych tj. po 27 kwietnia 1943 r442. Raporty magazynowe przedstawiaj si wwczas nastpujco na 92 sztuki tzw. asygnatw, awic pokwitowa wydanego towaru, dla osb nie zwizanych bezporednio zAmbasad przypadaj dwie asygnaty443. W opiniach pokontrolnych pisano: Uprzywilejowanie urzdnikw ipewnej kategorii osb, amianowicie tych przyjezdnych, ktrym by dany dostp do kasyna urzdniczego, wynika znastpujcych bezpatnych dotacji kasyna wartykuy ywnociowe. W grudniu 1942r. kasyno otrzymao: 18 flakonw Bovrilu; 4 paczki kakao;
439 Raport Prezesa NIK T. Tomaszewskiego z16 grudnia..., s.139142; zob. te: Protok kontroli gospodarki towarowej..., s.207211. 440 Raport Prezesa NIK T. Tomaszewskiego z16 grudnia..., s.137. 441 Ibidem, s.138. 442 Protok kontroli gospodarki towarowej..., s.190. 443 Raport Prezesa NIK T. Tomaszewskiego z16 grudnia..., s.136.
375
10 paczek mleka; 1 skrzyni mleka Nestle; 1 skrzyni owocw suszonych; 1 skrzyni konserw misnych; 6 puszek mleka po 5 funtw; 14,5 m ptna; 288 tabliczek czekolady; 44 paczki makaronu; 2 kg ryu444. Gdy jednak przeledzimy dostawy zReferatu Transportowego wokresie od lipca 1942r. do kwietnia 1943r. zobaczymy, e wsumie, ztowarw, ktre winny by rozdzielane godujcym obywatelom polskim, do kasyna urzdniczego, za darmo, odesano: 350 kg mki; 450 kg i1 worek ryu; 250 kg fasoli; 360 kg manny; 300 kg i1 worek cukru; 137 kg masa; 504 puszki mleka; 67 butelek bovrilu; 188 kg smalcu; 10 kg herbaty; 172 puszki i11 kg konserw misnych; 72 puszki konserw jarzynowych; 10 puszek grapefruitw; 25 kg i1 skrzyni kawy; 70 puszek kakao; 144 kg sera; 50 kg i1 skrzyni owocw suszonych; 12 kg i38 puszek demu445. Jak na warunki wojenne iliczb osb pracujcych wAmbasadzie, awic formalnie uprawnionych do korzystania ze stowki, ilo doprawdy imponujca. Jest to otyle smutne, i wadnych wspomnieniach nie udao mi si odnale, by korzystay ztego osoby postronne, anie tylko urzdnicy przywiezieni zLondynu, ktrzy nota bene, mogli pobiera dodatkowo zmagazynu, w miar zaistniaych potrzeb, niezbdne dla siebie towary po cenach przystpnych[?]. Podobne naduycia wida przy wysyaniu zaopatrzenia zMagazynu Centralne444 445
Protok kontroli gospodarki towarowej..., s.191. Ibidem.
376
go wJangiJulu. Z 99 skrzy czekolady, po 288 tabliczek, Ambasada otrzymaa 9 skrzy (2 592 tabliczki), natomiast szpitale isierocice wobwodzie kujbyszewskim 4 skrzynie (1 152 tabliczki). Nadesane sardynki podzielono sprawiedliwie, po poowie (600 puszek szpitale isierocice 600 Ambasada). Z 4 skrzy daktyli, ktrymi dysponowa magazyn, 3 skrzynie odesano do Ambasady, 1 do szpitala446.
446
Ibidem, s.199.
377
Zakoczenie
Jak wynika z przeprowadzonych w niniejszej pracy bada, jednym z gwnych powodw likwidacji struktur opieki Ambasady RP w ZSRR, bya jej niespotykana w warunkach pastwa radzieckiego mobilno oraz zdolno do istnienia, pomimo wielu rnorakich ogranicze wprowadzanych stopniowo przez wadze. By to te pierwszy, oficjalny krok w kierunku ostatecznych rozstrzygni dotyczcych przyszego pastwa polskiego. Sterowany przez Kreml Zwizek Patriotw Polskich, wkraczajc na aren polityczn, po miesicach masowych przeladowa narodowociowych zwizanych z przymusow paszportyzacj, mia si sta odtd jedyn nadziej dla Polakw. Ambasada RP w Kujbyszewie odegraa w caym spektaklu rol katalizatora, ktry odszuka, skupi wok siebie i ocali tysice amnestionowanych polskich obywateli w najtrudniejszym dla ZSRR okresie. Stworzya take wydajn sie opiekucz, z powodzeniem wykorzystywan potem przez ZPP. W niniejszej pracy staraem si wykaza, e liczba osb deportowanych, zesanych do obozw, wysanych do mniej lub bardziej przymusowej pracy w gbi ZSRR, wcielonych do Armii Czerwonej oraz z rnorakich powodw dobrowolnie udajcych si w gb radzieckiego imperium, ksztatowaa si w granicach 750780 tys. Jest to blisko o poow mniej, ni do niedawna szacowaa polska historiografia, zarwno emigracyjna, jak i krajowa. W przypadku czterech masowych deportacji 340 tys. represjonowanych wydaje si liczb wiarygodn, stanowic doln granic rozmiarw zbrodni dokonanych przez wadze ZSRR na obywatelach II RP. Do tego naley doda przesiedlanych przymusowo w padzierniku 1939 r. w gb Biaoruskiej i Ukraiskiej SRR oraz latem 1940 r. do Modawii, a take ruchy o znacznie mniejszej skali, co do ktrych nie posiadamy wyczerpujcych danych (wywzki pomidzy deportacjami, oczyszczanie pasa przygranicznego itd.). Otrzymamy wwczas 380400 tys. osb cywilnych represjonowanych bezporednio w caym okresie okupacji radzieckiej w latach 19391941.
378
ZAKOCZENIE
Tym, co pozwala najpeniej oceni znaczenie Ambasady RP w Kujbyszewie, jest liczba osb objtych opiek w stosunku do wszystkich oficjalnie zwolnionych przez wadze radzieckie na mocy postanowienia o amnestii. Poniewa zarwno w umowie SikorskiMajski z 30 lipca 1941 r., jak i dekrecie amnestyjnym z 14 sierpnia 1941 r., bya mowa o wszystkich obywatelach polskich wizionych lub przetrzymywanych z innych uzasadnionych powodw w obozach i na zesaniu w gbi ZSRR teoretycznie te trzy grupy powinny byy znale si wrd zwalnianych. Wadze ZSRR dokonay jednak wasnej interpretacji obu dokumentw, zwalniajc wycznie tych, ktrych uznay za stosowne. Odgrne uznanie polskich obywateli narodowoci niemieckiej, czeskiej, czy te wgierskiej, za stanowicych zagroenie dla pastwa radzieckiego oraz przymusowe pozostawienie ich w obozach i na zesaniu byo sprzeczne konwencjami midzynarodowymi1. Teoretycznie wolno odzyskao okoo 390 tys. osb i do opieki nad tyloma wanie ludmi bya uprawniona de iure Ambasada RP w ZSRR. Jeli zaoymy, e dane radzieckie, dotyczce zesa, s poprawne, byli to formalnie wszyscy polscy obywatele przetrzymywani przymusowo na terenie ZSRR z punktu widzenia prawa radzieckiego. Nie mogli nimi by ani robotnicy (nawet jeli w celu ich pozyskania zastosowano przymus polityczny, ekonomiczny lub zastraszenie), ani osoby wcielone do Armii Czerwonej, gdy wadze na Kremlu od pocztku stay na stanowisku uniewanienia umw z Niemcami, jednak bez uniewanienia wasnych decyzji politycznych podjtych we wrzeniu 1939 r. na zajtych terenach II RP. Tym samym kilkaset tysicy polskich obywateli (gwnie Biaorusinw, Ukraicw i ydw) nie mogo, oficjalnie, znale si pod opiek polskiej placwki dyplomatycznej. Ludzie ci mieli jednak prawo oczekiwa od Ambasady, e w miar moliwoci bdzie im ona pomaga, za Ambasada, pomimo ewentualnych konsekwencji, powinna bya wywiza si z tego obowizku. Zgodnie z danymi Dziau Opieki Ambasady RP w Kujbyszewie w cigu pitnastu miesicy formalnego istnienia zdoano odnale, zarejestrowa i otoczy opiek okoo 380 tys. represjonowanych2, a wic prawie wszystkich zwolnionych na mocy amnestii oraz tych, ktrzy z racji posiadanych dokumentw lub owiadcze wiadkw byli obywatelami polskimi, mimo odmiennego w tej kwestii stanowiska wadz radzieckich. Oznacza to wykonanie zadania naoonego
Jedn z ofiar nadinterpretacji przez NKWD dekretu amnestyjnego by zmary w 1943 r. w obozie w Kotasie aktor, Eugeniusz Bodo, ktrego nie zwolniono, gdy by obywatelem Szwajcarii. 2 Na liczb t skadaj si wyprowadzeni z ZSRR w ramach dwch ewakuacji oraz czenia rodzin do koca 1943 r. (okoo 120 tys.) oraz wszyscy, o ktrych w sposb poredni, na podstawie stara mw zaufania i delegatur, wiedziaa w grudniu 1942 r. Ambasada RP w Kujbyszewie (okoo 260 tys.).
1
ZAKOCZENIE
379
na Ambasad przez wadze RP w Londynie w 100 % zwaszcza gdy spojrzymy na warunki, w jakich przyszo jej dziaa oraz faktyczne moliwoci (zarwno prawne, jak i finansowe). Na podkrelenie rozmiarw opieki wypada raz jeszcze przypomnie szacunki z ostatniego rozdziau niniejszej pracy, dotyczce pomocy bezporedniej, z ktrych wynika, e dotarto z ni praktycznie do co dziesitego, zarejestrowanego zesaca. W okresie szczytowego rozwoju sieci opiekuczej, przecitnie na kadych 650 polskich obywateli przypada jeden m zaufania. W poszczeglnych rejonach ZSRR stosunek ten waha si od 370 (obwd archangielski), do ponad 1300 osb (Komi ASRR). Pozwalao to na dostarczanie pomocy do miejsc naprawd odlegych. Wielko otrzymanej z zagranicy i rozesanej w teren pomocy ksztatowaa si w granicach 25 kg na osob. Naley przy tym pamita te o okoo 2,5 tys. ton darw, ktrych nie zdoano do ZSRR dostarczy z rnych przyczyn, i ktre (wwikszoci) zostay wadzom polskim odebrane3. Rozsyane w teren rodki finansowe, przeznaczone na doran pomoc oraz dziaanie placwek opiekuczych (zwaszcza domw dziecka, przedszkoli i szk), ksztatoway si w granicach 342 rubli na osob, liczc wszystkich amnestionowanych oraz cao wydatkw wasnych, poniesionych przez Ambasad RP w ZSRR. Byo to niewiele biorc pod uwag ceny oraz potrzeby zesacw (ktrym brakowao praktycznie wszystkiego), jednak w sytuacji, kiedy kady dzie decydowa o przetrwaniu, trudno nie doceni bochenka chleba, puszki mleka dla dziecka, czy te koszuli, za ktr mona byo otrzyma co na wymian4. Znaczenia rozsyanej w teren pomocy nie mona ocenia wycznie przez pryzmat rubli i kilogramw. Czsto liczya si ona bardziej jako forma podtrzymania na duchu, wzmocnienia chci do ycia, uwierzenia w siebie oraz w to, e gdzie tam, daleko, kto o zesacach pamita. W sytuacji permanentnego godu, zimna i pracy ponad siy o przeyciu decydowaa psychika, tlca si w czowieku ch do ycia. Nie byo nic lepszego na jej podtrzymanie, ni wiadomo, e Ta, ktrej rzekomo nie byo, upomniaa si o swe dzieci. Dary, nawet najmniejsze, miay te ogromne znaczenie propagandowe. Dziki nim zesacy czuli si kim innym, kim lepszym, zwaszcza, gdy niedawni oprawcy z zazdroci patrzyli na kakao, czekolad, cukier, zupy w puszkach, tuszcze czy te tyto. Inn spraw jest fakt, e blisko poowa darw oraz okoo 30% pienidzy nigdy nie dotaro do adresatw. Win za to ponosi strona radziecka, ktra likwidujc Delegatury, a nastpnie zamykajc magazyny i skady przeja tysice ton ywnoci i odziey. Cz zdobytego w ten sposb towaru zostaa rozkradziona przez miejscowy aparat partyjny, cz posuya w przyszoci ZPP. Niestety,
3 Pisaem o tym, omawiajc spraw Lend-Lease Act oraz Amerykaskiego Czerwonego Krzya. 4
Bd wrczy j w postaci apwki za lepsz prac
380
ZAKOCZENIE
niedocignicia byy take po stronie pracownikw Ambasady oraz aparatu opiekuczego w terenie, ktry mimo ogromnego powicenia ze strony tysicy mw zaufania nie sprosta w wielu przypadkach naoonym zadaniom. W sytuacji, kiedy Ambasada nie bya w stanie kontrolowa dziaalnoci swych przedstawicieli (wikszoci nie widziaa nawet nigdy na oczy) zdarzay si jak ju wczeniej pisaem przypadki marnotrawstwa, naduy oraz zodziejstwa, ktre posuyy w przyszoci wadzom ZPP i radzieckiej propagandzie do budowania obrazu Delegatur i sieci mw zaufania, jako towarzystwa zainteresowanego wycznie wygodnym yciem oraz korzystaniem bez ogranicze z napywajcej pomocy (zarwno rzeczowej, jak i finansowej). Zacierano w ten sposb faktyczny obraz aparatu opieki oraz wsptworzcych go ludzi, z ktrych dziesitki, sw bezinteresown ch niesienia pomocy innym przypacio zdrowiem i yciem, ginc w wizieniach i obozach pracy przymusowej. Zodziejstwo, w obliczu umierajcych z godu niedawnych wsptowarzyszy niedoli, zwaszcza gdy przestpstwa tego dopuszczali si pracownicy aparatu opieki, zasuguje na najwiksze potpienie. * * * Rozbudowana Ambasada, Delegatury, skady towarowe, magazyny przeadunkowe, placwki mw zaufania, polska armia, polscy oficerowie cznikowi, domy dziecka, domy starcw, przedszkola, szkoy, apteki, punkty sanitarne, szpitale, punkty przyj lekarzy i stomatologw, zakady rzemielnicze, wasne gazety, pierwsze gospodarstwa rolne, paszporty wszystko to oznaczao dla wadz radzieckich powstanie swoistego pastwa w pastwie, nad ktrym, pomimo ogromnych wysikw, zarwno suby bezpieczestwa, jak i wadze administracyjne nie byy w stanie zapanowa. Budzio to zrozumiay opr wadz wszelkiego szczebla od kochozowych, po obwodowe i krajowe ktre z dnia na dzie musiay przyj do wiadomoci, e niedawni niewolnicy przeistoczyli si w obywateli czsto wyszej kategorii, ni miejscowa ludno. By to jeden z zasadniczych powodw, dla ktrych likwidacja Delegatur oraz przymusowe narzucenie obywatelstwa radzieckiego, poczone z likwidacj polskich struktur opieki, przebiegao w sposb tak stanowczy i bezwzgldny. Wadze za wszelk cen staray si pokaza (tworzc np. fikcyjne siatki dywersyjno-szpiegowskie), e wszystko to, na co zgodziy si w imi wsppracy midzysojuszniczej, okazao si wymierzone w ZSRR, i e jakiekolwiek ustpstwa wobec wiata kapitalistycznego kocz si zawsze prb destabilizacji kraju. Rozpatrujc faktyczn rol, jak odegrali zesani Polacy, naley sobie uzmysowi, e z punktu widzenia strategicznego ani dziesitkowane przez choroby polskie oddziay wojskowe, ani 350 tys. wyndzniaych starcw, kobiet i dzieci nie miao a tak duego znaczenia. Najlepszym tego dowodem bya deportacja
ZAKOCZENIE
381
ponad miliona Niemcw nadwoaskich. Polacy byli potrzebni Stalinowi ze wzgldw politycznych, dopki nie rozwiay si jego obawy co do ulegoci zachodu i skali ustpstw, na jakie przywdcy Wielkiej Trjki skonni s pj, byle tylko rosyjski onierz wykrwawia si na frontach Europy. Dlatego te masowe zwalnianie polskich obywateli z wizie, zesa i obozw pracy przymusowej byo bd efektem chwilowej saboci radzieckiego systemu, bd te sprytnym wybiegiem, majcym ukry dalekosine plany, bezporednio przecie zwizane ze spraw wschodnich terenw II RP. Niespotykane w dotychczasowej historii ZSRR ustpstwa uczynione wobec niedawnych wrogw ludu i pastwa radzieckiego, nie mogy trwa dugo. W kraju wszechobecnego terroru oraz cakowitej kontroli nad spoeczestwem zezwolenie na istnienie Ambasady majcej pod sw kontrol dziewitnacie Delegatur oraz kilkuset mw zaufania, kursujcych pomidzy poszczeglnymi skupiskami Polakw i domagajcych si poszanowania ich praw obywatelskich byo rzecz niespotykan i psujc dotychczasowe relacje wadzaobywatel. Do tego dochodzia samodzielno finansowa placwek, rozdawnictwo darw oraz opieka, nad ktr nie mona byo sprawowa kontroli, a na dodatek nadchodzce z zagranicy: ywno, leki i inne produkty, czsto niedostpne nawet dla miejscowych notabli. Kiedy stao si jasne, e nie bdzie mona wykorzysta tego oddolnego ruchu dla swych potrzeb, los Ambasady by waciwie przesdzony. Niemniej jednak przez blisko rok stosunki wzajemne na linii Ambasada wadze ZSRR ukaday si w zasadzie poprawnie. Pierwszy wyom nastpi w czerwcu 1942 r. wraz z likwidacj Delegatur pod zarzutem dziaalnoci szpiegowskiej, przygotowywan, jak wynika z dokumentw, ju od kilku miesicy. Ostateczna likwidacja aparatu opieki bya zapewne odpowiedzi J. Stalina na zablokowanie przez premiera Wadysawa Sikorskiego radzieckiej inicjatywy uznania przez sprzymierzonych status quo ZSRR na zaanektowanych terenach pastw batyckich. Na szybki upadek wsppracy polsko-radzieckiej zoyo si take wiele innych czynnikw. Jednym z nich bya nadwraliwo wadz radzieckich na sprawy wywiadu i przeciekania informacji o ich faktycznym stanie wewntrznym do sojusznikw, ktra w poczeniu z licznymi bdami, wpadkami i objawami zwykej gupoty pracownikw i wsppracownikw Ambasady daa NKWD upragnione dowody. Niemniej wana bya opieka moralna i prawna roztaczana przez Ambasad i Delegatury, uniemoliwiajca NKWD kontrolowanie amnestionowanej ludnoci zesaczej, tak jak czyni to do chwili ogoszenia amnestii. Czynnikiem determinujcym wiele dziaa bya take kwestia granic. Strona polska nie moga si zgodzi na jakiekolwiek ustpstwa w tej kwestii, a nawet na jakiekolwiek dyskusje, gdy byo to sprzeczne z prowadzon wwczas w polityce zagranicznej zasad status quo ante bellum. Wadze ZSRR bardzo szybko wykorzystay ten stan rzeczy. Cofnicie prawa do posiadania obywatelstwa dla
382
ZAKOCZENIE
osb narodowoci niepolskiej oraz protesty na wie o opublikowaniu map lub artykuw na temat polskich ziem wschodnich bdcych na mocy swobodnie wyraonej decyzji ludnoci ziemiami Biaoruskiej i Ukraiskiej USRR pozwalay stale trzyma stron polsk w szachu i wykorzystywa kade pismo lub posunicie dotyczce polskich obywateli narodowoci ukraiskiej, biaoruskiej czy ydowskiej do zaostrzania konfliktu i cofania kolejnych ustpstw, ktre na pierwszych spotkaniach z przedstawicielami LKSZ zdoaa Ambasada uzyska. Poniewa wiadomo byo, e strona polska nie moe w kwestii wasnych obywateli ustpi nawet na krok, wadze radzieckie z premedytacj wykorzystyway to do licznych prowokacji5. Zniszczenie Delegatur byo pierwszym krokiem na drodze do cakowitego odcicia Ambasady od obywateli. Nikt w NKWD nie przewidzia jednak niezwykej siy polskiego spoeczestwa, ktre pomimo ogromnych przeszkd, kopotw komunikacyjnych oraz rozproszenia, zdoao si raz jeszcze zorganizowa i stworzy unikaln pajczyn wzajemnej opieki z sieci magazynw i skadw podrcznych oraz Kujbyszewem, jako central. System ten okaza si do wydajny, pozwalajc niewielkiej grupie osb zatrudnionych w Dziale Opieki skutecznie kontrolowa zarwno biece potrzeby zesacw, jak i rozdzia wrd nich pomocy, czego dowodem by stay wzrost liczby zakadw opieki. Dlatego te, gdy tylko J. Stalinowi udao si przej inicjatyw w kwestii polityki midzynarodowej oraz powstrzyma niemieck machin wojenn mona byo przystpi do ostatecznego rozwizania sprawy polskiej, zwaszcza e coraz wikszy nacisk kadziono ju na polskich komunistw i stworzenie nowej, cile podlegej ZSRR polskiej armii. W tym celu trzeba byo najpierw pozbawi Ambasad moliwoci dziaania. Dokonano tego w styczniu 1943 r., cofajc wszystkim osobom zamieszkujcym tereny zagarnite przez ZSRR po 17 wrzenia 1939 r. polskie obywatelstwo i arbitralnie narzucajc im obywatelstwo radzieckie. Dziki temu posuniciu penomocnik LKSZ do spraw polskich, N. Nowikow, mg spokojnie owiadczy E. Freydowi po co tu jeszcze siedzicie, skoro w Zwizku Radzieckim nie ma ju obywateli polskich. Wasza rola jest ju skoczona6. Na szczcie nie wszystko udao si zniszczy. Mimo przejcia zakadw opiekuczych, a nastpnie likwidacji wielu z nich, po rozpoczciu dziaalnoci ZPP oraz powoanego wsplnie z wadzami radzieckimi Kompoldietu (Komitiet po dieam polskich dietiej) wiele placwek nadal byo wykorzystywanych i przetrwao a do powrotu do kraju w 1946 r. Take zapasy zagarnite z magazynw
5 Przykadem sprawa Erlicha i Altera, ktrych aresztowano i skazano na mier jako obywateli radzieckich pod zarzutem dziaalnoci wymierzonej w ZSRR . 6 Krtki przegld stosunkw politycznych polsko-sowieckich (21 lipca 1941 r. 26 maja 1943 r.), Hoover Institution on War Revolution and Peace, Ministerstwo Informacji i Dokumentacji Rzdu RP w Londynie Collection, pudo 127, teka 7.
ZAKOCZENIE
383
i skadw Ambasady posuyy z czasem za wydajne rda zaopatrzenia i pomocy dla ludnoci polskiej. Opieka Ambasady pozwolia zesacom przetrwa najtrudniejszy okres po zwolnieniu. Uratowano w ten sposb co najmniej kilkanacie tysicy istnie ludzkich, w tym wiele sierot i psierot, pozbawionych opieki rodzicielskiej. Tysice dzieci ewakuowanych z ZSRR rozlokowano na caym wiecie. Wiele z nich powrcio po wojnie do Polski. Gdyby nie te dziaania, niewiele osb doyoby chwili powoania ZPP. Nie ma te pewnoci, na ile wadze radzieckie byyby zainteresowane stworzeniem tak wydajnej struktury opieki.
384
BIBLIOGRAFIA
Bibliografia
Archiwalia 1. Archiwum Akt Nowych Zesp akt Ministerstwa Pracy i Opieki Spoecznej Rzdu RP na emigracji w Londynie; Zesp akt Ministerstwa Informacji i Dokumentacji Rzdu RP na emigracji w Londynie 19391946; Zesp akt Poselstwa RP w Teheranie; Zesp akt Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzdu RP na emigracji w Londynie; Zesp akt Ambasady RP w Kujbyszewie 19411943; Zesp akt Poselstwa RP w Tokio; Zesp akt Konsulatu Honorowego RP w Tunisie; Zesp akt polskich wadz emigracyjnych w Londynie; Zesp Delegatury Rzdu RP na Kraj 19411945. 2. Hoover Institution on War, Revolution and Peace, Stanford USA, zespoy: Anders Collection; Ambasada RP w ZSRR; Ministerstwo Informacji i Dokumentacji; Ministerstwo Spraw Zagranicznych; Polskie Siy Zbrojne; Komisja Badawcza w Teheranie. 3. Archiwum Wschodnie Orodka Karta w Warszawie: kopie wybranych dokumentw z Hoover Institution on War, Revolution and Peace, Stanford USA, z zespow: Ministerstwo Informacji i Dokumentacji, Ambasada RP w ZSRR, Anders Collection; pamitniki, relacje i wspomnienia osb deportowanych w gb ZSRR;
BIBLIOGRAFIA
385
dokumenty rne wydobyte z archiww radzieckich przez pracownikw Stowarzyszenia Memoria. 4. Archiwum Naukowe Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego: kolekcja pamitnikw polskich zesacw. 5. Archiwum Instytutu Historycznego i Muzeum im gen. Sikorskiego w Londynie: zesp akt Ambasady RP w ZSRR, sygn. A.7.307, A.7.682, A.7.478. 6. Centralne Archiwum Historii Ruchu Ludowego: Archiwum ambasadora prof. Stanisawa Kota. 7. Centralne Archiwum Wojskowe: zesp akt: Kolekcja materiaw z archiww rosyjskich dotyczcych losw Polakw jecw wojennych i internowanych na terytorium ZSRR w latach 19391956. 8. Archiwum Wojskowego Instytutu Historycznego: Zesp Ministerstwa Informacji i Dokumentacji Rzdu RP w Londynie. 9. Muzeum Historyczne miasta Krakowa: Akta Delegatury ZG PCK. 10. Archiwum Okrgowej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamici Narodowej w Biaymstoku: Akta ledztw prowadzonych w sprawie deportacji ludnoci z wojewdztwa podlaskiego oraz represji i zbrodni radzieckich na ludnoci polskiej w latach 19391941. 11. Rossijskij centr chranienija i izuczenija dokumientow nowiejszej istorii (byy: Centralnyj partijnyj archiw pri CK KPSS): f. 14, op. 43, d. 1520; f. 17 Centralnyj Komitiet WKP(b), op. 3, d. 1015, 1016; f. 17, op. 22, d. 247, 260, 1440, 1446, 1665, 3021, 3276, 3428, 3477; f. 17, op. 43, d. 683, 689; f. 17, op. 49, d. 683; f. 17, op. 162, d. 26. 12. Centr chranienija istoriko-dokumientalnych kolekcyj (byy: Centralnyj gosudarstwiennyj osobyj archiw): f. 1/p, op. 2je, d. 8; f. 1/p, op. 2w, d. 2. 13. Centralnyj archiw Fiedieralnoj Suby Biezopasnosti Rossijskoj Fiedieracyi: f. 3, op. 6, d. 255. 14. Gosudarstwiennyj archiw Rossijskoj Fiedieracyi (dawniej: Centralnyj gosudarstwiennyj archiw oktiabrskoj riewolucyi, wysszych organow gosudarstwiennoj wasti i organow gosudarstwiennogo uprawlenija SSSR oraz Centralnyj gosudarstwiennyj archiw RSFSR): f. 9401 Siekrietariat NKWDMWD, op. 1, d. 524;
386
BIBLIOGRAFIA
f. 9414, op. 1, d. 378; f. 9478, op. 1, d. 178; f. 9479 Spiecotdie MWD SSSR, op. 1, d. 52, 57, 59, 60, 61, 70, 73, 77, 89, 93, 94, 100, 151, 178, 213; f. R5456, op. 30, d. 1617. 15. Rossijskij gosudarstwiennyj wojenno-istoriczeskij archiw: f. 40, op. 1, d. 71, 100, 182. 16. Archiw priezidienta Rossijskoj Fiedieracyi: f. 3, op. 30, d. 199; f. 3, op. 50, d. 410; f. 3, op. 61, d. 861. 17. Centralnyj gosudarstwiennyj archiw Riespubliki Komi: f. 605, op. 4, d. 22, 28, 29, 46, 51, 53, 67, 68, 91, 92, 95, 145, 156 (fond Sowieta Ministrow Komi ASSR); f. 241, op. 1, d. 402 (fond Ministierstwa narodnogo obrazowanija). 18. Gosudarstwiennyj archiw obszczestwiennych objedinienii grodnienskoj obasti: f. 6195, op. 1, d. 6, 93, 94. 19. Nacyjanalny archiu Respubliki Biearu: f. 4, op. 21, d. 1511, 1940, 1942; f. 4, op. 3, d. 917.
rda opublikowane Agresja sowiecka na Polsk w wietle dokumentw 17 wrzenia 1939, wybr i oprac. Czesaw Grzelak, Stanisaw Jaczyski, Eugeniusz Kozowski, t. 1: Geneza i skutki agresji, Warszawa 1994; t. 2: Dziaania wojsk frontu ukraiskiego, Warszawa 1996; t. 3: Dziaania wojsk frontu biaoruskiego, Warszawa 1995. Armia Krajowa w dokumentach 19391945, t. 1: wrzesie 1939 czerwiec 1941, Londyn 1970. Basiski E., Polska a ZSRR. Kronika faktw i wydarze 19441971, Warszawa 1973. Biaa ksiga. Fakty i dokumenty z okresu dwch wojen wiatowych, zebra, czciowo przeoy i w przypisy zaopatrzy W. Sukiennicki, Pary 1964. Bias I., Represywno-karalna systema w Ukrajini 19171953, Suspilno-politycznyj ta istoryko-prawowyj analiz, knyha persza i druha, Kyjiw 1994. Bugaj N.F., Specjalna teczka Stalina: Deportacja i reemigracja Polakw, Zeszyty Historyczne nr 107, Pary 1994. Ciokosz A., Raport z okupowanej Polski, Zeszyty Historyczne nr 97, Pary 1991.
BIBLIOGRAFIA
387
Deportacje cile tajny raport grupy specjalnej Zwizku Walki Zbrojnej przesany do Ministerstwa Spraw Wewntrznych w Londynie 1940 r., Dziennik Ludowy 1989, nr 249. Dieportacyi narodow SSSR (1930-je1950-je gody), Matieriay k sierii Narody i kultury, Wypusk XII, Dokumientalnyje istoczniki Centralnogo gosudarstwiennogo archiwa oktiabrskoj riewolucyi, wysszych organow gosudarstwiennoj wasti i organow gosudarstwiennogo uprawlenija (CGAOR) SSSR, czast 12, Moskwa 1992. Documents on Polish-Soviet Relations 19391945, t. 1 i 2, LondonMelbourne Toronto 1961 i 1967. Dokumenty i materiay do historii stosunkw polsko-radzieckich, t. VII: stycze 1939grudzie 1943, Warszawa 1973. Dokumenty katyskie, Wojskowy Przegld Historyczny R. XXXV, 1990, nr 34. Dokumienty wnieszniej politiki SSSR, 1939 god, t. 22, k. 12, Moskwa 1992. Dokumienty wnieszniej politiki SSSR, 194022 VI 1941, t. 23, k. 1, Moskwa 1995. Druga wojna wiatowa. Wybr dokumentw, t. I i II, Warszawa 1961. Gnatowski M., Antyreligijna dziaalno wadz radzieckich w rejonie biaostockim w latach 19391941 w wietle dokumentw, Z tajnych archiww radzieckich (3), Studia Podlaskie, t. VII, Biaystok 1997. Gnatowski M., Radzieckie dokumenty o polskim podziemiu niepodlegoiowym w regionie omyskim w latach 19391941, Z tajnych archiww radzieckich (1), Studia omyskie, t. V, oma 1995. Iosif Stalin awrientiju Bierii: Ich nado dieportirowat. Dokumienty, fakty, kommientarii, red. N. F. Bugaj, Moskwa 1992. Jecy polscy w ZSRR w pocztkowym okresie niewoli. Dokumenty, Wojskowy Przegld Historyczny R. XL, 1995, nr 12. Katy. Dokumenty ludobjstwa. Dokumenty i materiay archiwalne przekazane Polsce 14 padziernika 1992, Warszawa 1992. Katy. Dokumenty zbrodni, t. 1: Jecy nie wypowiedzianej wojny sierpie 1939 marzec 1940, Warszawa 1995, t. 2: Zagada marzecczerwiec 1940, Warszawa 1998. Katy, Starobielsk, Ostaszkw, Kozielsk. [Najnowsze dokumenty NKWD], Pary 1990. Kazachstan w pieriod Wielikoj Otieczestwiennoj wojny Sowietskogo Sojuza. Sbornik dokumientow i matieriaow, t. 1: iju 19411943 gg., Ama-Ata, 1964. Kot. S., Listy z Rosji do Gen. Sikorskiego, Londyn 1956. Kot. S., Rozmowy z Kremlem, Londyn 1959. Kriwoszejew G. F., Grif siekrietnosti snjat. Poteri wooruonnych si SSSR w wojnach, bojewych diejstwijach i wojennych konfliktach. Statisticzeskoje issledowanije, Moskwa 1993.
388
BIBLIOGRAFIA
Listy katyskiej cig dalszy. Straceni na Ukrainie. Lista obywateli polskich zamordowanych na Ukrainie na podstawie decyzji Biura Politycznego WKP(b) i naczelnych wadz pastwowych ZSRR z 5 marca 1940 roku, Warszawa 1994. Listy Sybirakw 19391955, red. i oprac. J. Woczuk, Wrocaw 1994. Listy z Kazachstanu, oprac. A. Borowicz, Arka 1985, nr 10. Madajczyk Cz., Niemieckie dokumenty o sytuacji Polakw pod okupacj radzieck w roku 1940, Dzieje Najnowsze R. XXIII, 1991, nr 3. May rocznik statystyczny 1939, Warszawa 1939. May rocznik statystyczny Polski wrzesie 1939czerwiec 1941, Ministerstwo Informacji i Dokumentacji, Londyn 1941. Mazur G., Uchodcy polscy na Litwie w wietle dokumentw NKWD i NKGB (19401941), Biuletyn Gwnej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamici Narodowej 1993, t. XXXVI. Ogaszeniju podleyt. SSSRGiermania 19391941. Dokumienty i matieriay, Moskwa 1991. Okupacja sowiecka (19391941) w wietle tajnych dokumentw. Obywatele polscy na kresach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacj sowieck w latach 19391941, wybr rde pod red. Tomasza Strzembosza, Warszawa 1996. Obywatele polscy na kresach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacj sowieck w latach 19391941, wybr, oprac. i wstp K. Jasiewicz, T. Strzembosz, M. Wierzbicki, Warszawa 1996. Organy Gosudarstwiennoj Biezopasnosti SSSR w Wielikoj Otieczestwiennoj Wojnie. Sbornik dokumientow, t. 1, kniga pierwaja i wtoraja, red. S. W. Stiepaszin, A. P. Bykow, A. A. Krajyszkin, W. P. Jampolskij, W. M. Zorin, Moskwa 1995. Pieczat SSSR w 1939 godu. Statisticzeskije matieriay, Moskwa 1940. Pieriepiska priedsiedatiela Sowieta Ministrow SSSR c priezidientami SSzA i priemier-ministrami Wielikobritanii wo wriemia Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny 194145 gg., t. 2: pieriepiska s F. Ruzwieltom i G. Trumenom (awgust 1941diekabr 1945), Moskwa 1957. Pogranicznyje wojska SSSR. 1939iju 1941. Sbornik dokumientow i matieriaow, Moskwa 1970. Pogrueny w eszeony i odprawleny k miestam posielenij.... . Beria I. Stalinu, red. N. F. Bugaj, Istoria SSSR 1991, nr 1. Polish-Soviet Relations 19181943. Official Documents, Washington 1943. Polska w polityce midzynarodowej (19391945). Zbir dokumentw, wybr i oprac. W. T. Kowalski, t. I, Warszawa 1989. Polskie podziemie 19391941, t. 1: LwwKoomyjaStryjZoczw, Polska i Ukraina w latach trzydziestychczterdziestych XX wieku. Nieznane dokumenty z archiww sub specjalnych, WarszawaKijw 1998.
BIBLIOGRAFIA
389
Ponomarienko P. K., Otczotnyj dokad XVIII sjezdu KP(b)B 15 maja 1940 g., Minsk 1940. Protokoy z posiedze Rady Ministrw Rzeczypospolitej Polskiej, red. naukowy M. Zgrniak, oprac. W. Rojek i A. Suchcitz, t. I: padziernik 1939czerwiec 1940, Krakw 1994; t. II: czerwiec 1940czerwiec 1941, Krakw 1995; t. III: czerwiec 1941grudzie 1941, Krakw 1996. Riepriessii protiw Polakow i polskich gradan, Istoriczeskije sborniki Miemoriaa, wypusk 1, Moskwa 1997. Russkij archiw: Wielikaja Otieczestwiennaja. SSSR i Polsza: 19411945 k istorii wojennogo sojuza. Dokumienty i matieriay, t. 14 (31), Moskwa 1994. Russkij archiw: Wielikaja Otieczestwiennaja. Inostrannyje wojennoplennyje wtoroj mirowoj wojny w SSSR, t. 24 (13), Moskwa 1996. Sbornik zakonow Bieorusskoj SSR i ukazow Priezidiuma Wierchownogo Sowieta Bieorusskoj SRR. 19381967 w dwuch tomach, t. 1, Minsk 1968. Sbornik zakonow SSSR i ukazow Priezidiuma Wierchownogo Sowieta SSSR (1938 g. nijabr 1958 g.), Moskwa 1959. Siekrietnyje dokumienty iz osobych papok, Woprosy istorii 1993, nr 1. Socialistyczni peretworenija w zachidnych obastiach Ukrajinkoji RSR 1939 1979. Zbirnyk dokumentiw i materialiw, Kyjiw 1980. Specjalna teczka Stalina. Deportacje i reemigracja Polakw, red. N. F. Bugaj, Zeszyty Historyczne nr 107, Pary 1994. Spiecpieriesielency w zapadnoj Sibiri 19391945, red. W. P. Daniow, C. A. Krasilnikow, Nowosybirsk 1996. Sprawa polska w czasie drugiej wojny wiatowej na arenie midzynarodowej. Zbir dokumentw, red. S. Stanisawska, T. Cielak, Warszawa 1965. Stosunki niemiecko-radzieckie w latach 19391941. Dokumenty z archiww niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, t. II, Wydawnictwo MSZ [Warszawa]. Stosunki polsko-radzieckie w latach 19171945. Dokumenty i materiay, oprac. E. Basiski, Warszawa 1967. Stosunki Rzeczypospolitej Polskiej z pastwem radzieckim 19181943, wybr dokumentw i oprac. J. Kumaniecki, Warszawa 1991. Ukad Sikorski-Majski. Wybr dokumentw, red. E. Duraczyski, Warszawa 1990. Ukraiski lad Katynia, oprac. Z. Gajowniczek, Warszawa 1995. Wiszlow O. W., Krakowskij protoko 1940 g. Byo li antipolskoje sogaszenije miedu NKWD i giestapo? Iz giermanskich archiwow, Nowaja i nowiejszaja istorija 1995, nr 5. Witkowskij A., Jampolskij W., Wczera eto byo siekrietom (Dokumienty o litowskich sobytijach 4050-ch gg.), Izwiestija CK KPSS1990, nr 10. Wnieszniaja polityka SSRR. Sbornik dokumientow, t. IV (1935 1941), Moskwa 1946.
390
BIBLIOGRAFIA
Wybr dokumentw do agresji 17.9.1939 r., cz. IV, Wojskowy Przegld Historyczny 19931994. Wydarzenia i losy ludzkie. Zachodnia Biaoru 17 IX 1939 22 VI 1941. t. 1: Rok 1939. rda do historii Polski XX wieku ze zbiorw Narodowego Archiwum Republiki Biaoru, Warszawa 1998. Z archiww sowieckich, t. 1: Polscy jecy wojenni w ZSRR 19391941, pod red. W. Materskiego, Warszawa 1992; t. 2: Armia Polska w ZSRR 19411942, pod red. W. Materskiego, Warszawa 1992; t. 3: Konflikty polsko-sowieckie 19421944, pod red. W. Roszkowskiego, Warszawa 1993. Z dokumentw ciechanowieckiego NKWD (lata 19391941), Studia omyskie 1991, t. III.
Opracowania Adamuszka U., Palitycznyja represii 2050-ych hadoy na Biearusi, Minsk 1994. Adamuszko W. I., Iwanowa N. W., Litoci... Represje w obwodzie wilejskim w dokumentach 19391941, Warszawa 1996. Ain-Karem. Orodek polskich dziewczt. Palestyna 19421947, Zwizek AinKarem, Londyn 1988. Roszkowski W., Historia Polski 19141990, Warszawa 1991. Aljachanowic F., Prawda o sowietach, Warszawa 1937. Baraski K., W trzy strony wiata. Szkolnictwo polskie poza granicami kraju podczas drugiej wojny wiatowej, Sussex 1991 Basiski E., Z dziejw polonii radzieckiej w latach 19431946, Warszawa 1968. Batowski H., Rok 1940 w dyplomacji europejskiej, Pozna 1981. Batowski H., Z dziejw dyplomacji polskiej na obczynie (wrzesie 1939 lipiec 1941), KrakwWrocaw 1984. Bergman A., Najlepszy sojusznik hitlera. Studium o wsppracy niemiecko-sowieckiej 19391941, Londyn 1958. Bias I., Organy sowietskoj milicyi zapadnych obastiej Ukrainskoj SSR w 1939 1945 gg. Organizacyonno-prawowyje aspiekty stanowlenija i diejatielnosti, Lwow 1987. Blum I., onierze Armii Polskiej w ZSRR. (Stan osobowy, skad socjalny, czynniki integrujce), Warszawa 1967. Blum L., Polacy w Zwizku Radzieckim. Wrzesie 1939maj 1943, Wojskowy Przegld Historyczny 1967, nr 1. Boblewski A., Armia Andersa w Rosji, Siedlce 1986. Bokowski D., Jak pisklta z gniazd... Dzieci polskie w ZSRR w okresie II wojny wiatowej, WarszawaWrocaw 1995. Bonusiak W., Polska podczas II wojny wiatowej, Rzeszw 1995.
BIBLIOGRAFIA
391
Bortkiewicz P., Zachowania wartoci moralnych w sytuacjach granicznych. Studium na podstawie polskiej agrowej literatury pamitnikarskiej, d 1994. Bregman A., Najlepszy sojusznik Hitlera. Studium wsppracy niemiecko-sowieckiej 19391941, Warszawa 1989. Buchwajc M., ydzi polscy pod wadz sowieck, maszynopis w zbiorach Archiwum Wschodniego Orodka Karta w Warszawie. Bugaj T., Dzieci polskie w ZSRR i ich repatriacja 19391952, Prace Karkonoskiego Towarzystwa Naukowego, nr 25, Jelenia Gra 1982. Bugaj T., Dzieci polskie w krajach pozaeuropejskich 19391949, Prace Karkonoskiego Towarzystwa Naukowego, nr 37, Jelenia Gra 1984. Caban T., Polacy internowani w ZSRR w latach 19441947. Transporty i obozy, Lublin 1990. Cherubin D., Ludno polska w wizieniach i obozach radzieckich w latach 1939 1941, Warszawa 1989. Ciesielski S., Hryciuk G., Srebrakowski A., Masowe deportacje radzieckie w okresie II wojny wiatowej, wydanie drugie zmienione i rozszerzone, Prace Historyczne Instytutu Historycznego Uniwersytetu Wrocawskiego, t. XII, Wrocaw 1994. Ciesielski S., Polacy w Kazachstanie w latach 19401946. Zesacy lat wojny, Wrocaw 1996. Cielak T., Szanse i klski rzdu emigracyjnego, Studia z najnowszych dziejw powszechnych, t. 7, Warszawa 1966. Cimek H., KomuniciPolskaStalin. 19181939, Biaystok 1990. Conquest R., The Soviet deportation of nationalities, London 1960. Conquest R., Mordercy narodw, Warszawa 1987. Czerniakiewicz J., Przemieszczenia ludnoci polskiej z terenw przyczonych do ZSRR po wrzeniu 1939 roku, Warszawa 1994. Czerniakiewicz J., Repatriacja ludnoci polskiej z ZSRR 19441948, Warszawa 1987. Czerniakiewicz J., Stalinowska depolonizacja Kresw Wschodnich II Rzeczypospolitej, Warszawa 1992. Czubiski A., Olszewski W., Historia powszechna 19391994, Pozna 1996. Davies N., Borze igrzysko. Historia Polski, t. II: Od roku 1795, Krakw 1991. Deportacje i przemieszczenia ludnoci polskiej w gb ZSRR 19391945. Przegld pimiennictwa, red. T. Walichnowski, Warszawa 1989. Duraczyski E., Kontrowersje i konflikty 19391941, Warszawa 1977. Duraczyski E., Midzy Londynem a Warszaw. Lipiec 1943lipiec 1944, Warszawa 1986. Duraczyski E., O przyszo Polski 19391945, Warszawa 1985. Duraczyski E., Rzd polski na uchodstwie 19391945. Organizacja, personalia, polityka, Warszawa 1993.
392
BIBLIOGRAFIA
Duraczyski E., Stosunki w kierownictwie podziemia londyskiego 19391943, Warszawa 1966. Duraczyski E., Wojna i okupacja. Wrzesie 1939kwiecie 1943, Warszawa 1974. Drogi mierci. Ewakuacja wizie sowieckich z Kresw Wschodnich II Rzeczypospolitej w czerwcu i lipcu 1941, red. K. Popiski, A. Kokurin, A. Gurianow, Warszawa 1995. Dzieje polskiego podziemia na Biaostocczynie 19391956. Materiay z sesji naukowej 24 kwietnia 1992 w Instytucie Studiw Politycznych PAN, Warszawa 1995. Dzwonkowski R. SAC, ycie religijne Polakw deportowanych do ZSRR (1939 1944), Wi 1994, nr 11. Eberhardt P., Polska granica wschodnia 19391945, Warszawa 1993. dEncausse C. H., Stalin. Pastwo terroru, Warszawa 1983. Filar M., W subie utopii. 73 lata radzieckiego prawa karnego, Toru 1992. Giejewska M., Polacy na Koymie 19401943, Warszawa 1997. Gowacki A., Ocali i repatriowa. Opieka nad ludnoci polsk w gbi terytorium ZSRR (19431946), d 1994. Gowacki A., Opieka Zwizku Patriotw Polskich w ZSRR nad inwalidami i starcami (19431946), d 1984. Gowacki A., Powstanie, organizacja i dziaalno Wydziau Opieki Spoecznej Zarzdu Gwnego Zwizku Patriotw Polskich w ZSRR 19431946, d 1981. Gowacki A., Struktura i dziaalno centralnych wadz Zwizku Patriotw Polskich w ZSRR (19431946), Warszawa 1983 Gowacki A., Sowieci wobec Polakw na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej 19391941, d 1997. Gnatowski M., Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie, Biaystok 1994. Gnatowski M., Region omyski w granicach ZSRR (wrzesie 1939czerwiec 1941). Nowe aspekty i problemy badawcze, Studia omyskie 1991, t. III. Gorelik J., Kuropaty polski lad, Warszawa 1996. Gregorowicz S., Zacharias M. J., PolskaZwizek Radziecki. Stosunki polityczne 19261939, Warszawa 1995. Grobicki A., onierze Sikorskiego, Krakw 1981. Gross J. T., Revolution from Abroad. The Soviet Conquest of Polands, Western Ukraine and Western Belorussia, Princeton 1988. Grnberg K., Polska karta Stalina, Toru 1991. Grnberg K., Serczyk J., Czwarty rozbir Polski, Warszawa 1991. Grnberg K., Szpiedzy Stalina. Z dziejw wywiadu radzieckiego, Warszawa 1996. Grzelak Cz., Dziennik sowieckiej agresji wrzesie 1939, Warszawa 1994.
BIBLIOGRAFIA
393
Grzelak Cz., Kresy w czerwieni. Agresja Zwizku Sowieckiego na Polsk w 1939 roku, Warszawa 1998. Gura K., Delimitacja i demarkacja granicy stref interesw pastwowych midzy Rzesz Niemieck i ZSRR w rezultacie niemiecko-radzieckiego ukadu o granicach i przyjani z 28 wrzenia 1939 roku, Rocznik Polsko-Niemiecki 1993. Herwarth H., Midzy Hitlerem a Stalinem, Warszawa 1992. Hillebrandt B., Polska w II wojnie wiatowej, Warszawa 1987. Hirsz Z. J., Pastwo polskie po ukadzie RibbentropMootow (19391945), Biaystok 1991. Historia drugiej wojny wiatowej 19391945, t. III, Warszawa 1978. Historia dyplomacji 19391945, t. IV, Warszawa 1982. Historia dyplomacji polskiej, t. IV: 19181939, pod red. P. ossowski, Warszawa 1995. Historia dyplomacji polskiej, t. V: 19391945, pod red. W. Michowicza, Warszawa 1999. Huas M., Gocie czy intruzi. Rzd Polski na uchodstwie wrzesie 1939 lipiec 1943, Warszawa 1996. Isfahan. Miasto polskich dzieci, Koo wychowankw szk polskich Isfahan i Liban, Londyn 1988. Iwanow M., Pierwszy nard ukarany. Polacy w Zwizku Radzieckim 19211939, Wrocaw 1991. Iwanow M., Polacy w Zwizku Radzieckim 19211939, Wrocaw 1990. Jaczyski S., Polscy jecy wojenni w ZSRR. Wrzesie 1939 maj 1940 r., nr 12, Wojskowy Przegld Historyczny R. XL, 1995; nr 34, Wojskowy Przegld Historyczny R. XLI, 1996. Jasiewicz K., Zagada polskich Kresw. Ziemiastwo polskie na Kresach Pnocno-Wschodnich Rzeczypospolitej pod okupacj sowieck 19391941. Studium z dziejw zagady dawnego narodu politycznego, Warszawa 1997. Jasudowicz T., Losy obywatelstwa polskiego na Ziemi Wileskiej, Warszawa 1991. Kaczyska E., Syberia. Najwiksze wizienie wiata, Warszawa 1991. Kalbarczyk S., Wykaz agrw sowieckich, miejsc przymusowej pracy obywateli polskich w latach 19391943, cz. I, Warszawa 1993; cz. 2, Warszawa 1997. Kaleniczenko P. M., Polka prohresywna emihracyja w SRSR w roki druhoji switowoji wijny, Kyjiw 1957. Kamiski M. K., Od wojny do zniewolenia. Polska a Zwizek Sowiecki: stosunki polityczne 19391945, Warszawa 1992. Kersten K., Narodziny systemu wadzy. Polska 19431948, Pozna 1990. Kersten K., Repatriacja ludnoci polskiej po II wojnie wiatowej. (Studium Historyczne), Wrocaw 1974. Kijas A., Polacy w Kazachstanie, Przeszo i teraniejszo, Pozna 1993.
394
BIBLIOGRAFIA
Kontiuba I. D., Sowietsko-polskije otnoszenija 19391945, Kyjiw 1963. Korzon A., Przesiedlona ludno polska w ZSRR w latach 19411946, praca doktorska, maszynopis w Bibliotece IH PAN. Kospath-Pawowski E., Wojsko Polskie na Wschodzie. 19431945, Pruszkw 1993. Kowalska E., Przey aby wrci! Polscy zesacy lat 19401941 w ZSRR i ich losy do roku 1946, Warszawa 1998. Kowalski W. T., Skrzypek A., Stosunki polsko-radzieckie 19171945, Warszawa 1980. Kowalski W. T., Polsko-radzieckie stosunki dyplomatyczne po napaci Niemiec na ZSRR (czerwiecgrudzie 1941r.). Z dziejw stosunkw polsko-radzieckich. Studia i materiay, t. I, Warszawa 1965. Kowalski W. T., Walka dyplomatyczna o miejsce Polski w Europie 19391945, Warszawa 1986. Kowalski W. T., Wielka Koalicja (19411943), t. I, Warszawa 1973. Krlikowski . Z., Skradzione dziecistwo, przedruk II wydania zagranicznego uzupenionego, Krakw 1991. Kuczyski A., Syberia. Czterysta lat polskiej diaspory. Antologia historycznokulturowa, Wrocaw 1993. Kumo Z., Zwizek Patriotw Polskich. Zaoenia programowo-ideowe, Warszawa 1983. Kusiski W., Deportacje ludnoci polskiej w ZSRR, Studia i materiay Centrum Bada Radzieckich UW, nr 9, Warszawa 1991. Kwiatkowski M., Rzd i Rada Narodowa RP w wietle faktw i dokumentw od wrzenia 1939 do lutego 1942, Londyn 1942. Lange O., The Poles in Russia, Chicago 1944. Lebiediewa N.S., Rozstrzeliwania i deportacje ludnoci polskiej w ZSRR w latach 19391941, maszynopis w zbiorach Muzeum Niepodlegoci w Warszawie. Leinwand J. A., Sztuka w subie utopii. O funkcjach politycznych i propagandowych sztuk plastycznych w Rosji Radzieckiej lat 19171922, Warszawa 1998. Lewandowska S., ycie codzienne Wilna w latach II wojny wiatowej, Warszawa 1997. Lis J., Geneza tworzenia Polskich Si Zbrojnych w ZSRR i umowy polsko-sowieckie, Londyn 1948. agry. Przewodnik encyklopedyczny, praca zbiorowa pod red. Nikity Ochotina i Arsienija Rogiskiego, Warszawa 1998. ojek J., Agresja. 17 wrzenia 1939, studium aspektw politycznych, Warszawa 1990 (tekst ocenzurowany). ossowski P., Litwa a sprawy polskie 19391940, Warszawa 1985.
BIBLIOGRAFIA
395
ossowski P., Tragedia pastw batyckich 19391941, Warszawa 1990. ossowski P., PolskaLitwa. Ostatnie sto lat, Warszawa 1991. Mackiewicz S., Lata nadziei. 17 wrzenia 1939 r. 5 lipca 1945 r., Warszawa 1990. Madajczyk Cz., Stosunki polsko-radzieckie w wietle najnowszych bada, Warszawa 1988. Madajczyk Cz., Dramat katyski, Warszawa 1989. Majerczak B., ydzi w Polskich Siach Zbrojnych w drugiej wojnie wiatowej, Tel-Awiw 1993. Makowski B., Litwini w Polsce 19201939, Warszawa 1986. Maksudow S., Potieri nasielenija SSSR w 19181958 gg., Londyn 1981. Maksudow S., Potieri nasielenija SSSR w gody kolektywizacyi, Istoriczeskij almanach Zwieja, t. 1, Moskwa 1991. Materski W., Tarcza Europy. Stosunki polsko-sowieckie 19181939, Warszawa 1994. Mazur G., Biuro Informacji i Propagandy SZPZWZAK 193945, Warszawa 1987. Miedwiediew R., Pod osd historii, t. 12, Warszawa 1990. Mikulski T., Fotografia zbiorowa Polakw deportowanych do okrgu pawodarskiego, Wrocaw 1995. Mironowicz E., Biaorusini w Polsce 19441949, Warszawa 1994. Mniejszoci polskie i Polonia w ZSRR, pod red. H. Kubiaka, T. Palecznego, J. Rokickiego, M. Wawrykiewicz, WrocawWarszawaKrakw 1992. Morin E., O naturze Zwizku Radzieckiego, Warszawa 1990. Napa sowiecka i okupacja polskich ziem wschodnich (wrzesie 1939), praca zbiorowa pod red. J. Jasnowskiego i E. Szczepanika, Londyn 1985. Nurek M., Polska w polityce Wielkiej Brytanii w latach 19361941, Warszawa 1983. Obozy Koncentracyjne OGPU w ZSRR, red. B. Gronek, G. Jakubowski, I. Marczak, Ministerstwo Spraw Wewntrznych, Warszawa 1992. Obozy jenieckie NKWD IX.1939VIII.1941. red. naukowa S. Jaczyski, Warszawa 1995. Paasz-Rutkowska E., Polityka Japonii wobec Polski 19181941, Warszawa 1998. Parsadanowa W. S., Sowietsko-polskije otnoszenija w gody Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny 19411945, Moskwa 1982. Pinchuk B. C., Sthetl Jews under Soviet Rule. Eastern Poland on the Eve of the Holocaust, Cambridge 1991. Pirimkuow Sz. D., Polskoje nasielenije w SSSR. 19411946 gg., rukopis doktorskoj disiertacyi, Moskwa 1990. Pobg-Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski 18641945, Tom trzeci (cz druga tomu drugiego), Okres 19391945, Londyn 1960.
396
BIBLIOGRAFIA
Polacy w Kazachstanie. Historia i wspczesno, pod red. S. Ciesielskiego i A. Kuczyskiego, Wrocaw 1996. Polaki w Rossii: istorija ssyki i dieportacyj. Tezisy dokadow i matieriay, Sankt Pietierburg 1995. Polaki w Sibiri, Nauczno-Informacyonnyj Biuletin Gumanitarnogo Obszczestwienno-Naucznogo Centra nr 3, Irkutsk 1995. Polska droga do Kazachstanu. Materiay z midzynarodowej konferencji naukowej, ytomierz 1214 padziernika 1996 roku, pod red. T. Kisielewskiego, Warszawa 1998. PolskaKresyPolacy. Studia historyczne, pod red. S. Ciesielskiego, T. Kulaka i K. Matwijowskiego, Wrocaw 1994. Polskie Siy Zbrojne w drugiej wojnie wiatowej, t. III, Londyn 1950. Pooenie ludnoci polskiej na terytorium ZSRR i wschodnich ziemiach II Rzeczypospolitej w czasie II wojny wiatowej, red. A. Marszaek, Toru 1990. Pomian J., Jzef Retinger. ycie i pamitniki szarej eminencji, Warszawa 1990. Prekerowa T., Zarys dziejw ydw w Polsce w latach 19391945, Warszawa 1992. Rosen-Zawadzki K., Z dziejw 2 Korpusu Polskiego. Uwagi i polemiki, Warszawa 1962 Rossi ., Sprawocznik po GUAGu, czast 1 i 2, Moskwa 1991. Sariusz-Skpska I., Polscy wiadkowie Guagu. Literatura lagrowa 19391989, Krakw 1995. Siemiriaga M. I., Tajny stalinskoj diplomatii 19391941, Moskwa 1992. Siedlecki J. [Piesakowski T.], Losy Polakw w ZSRR w latach 19391986, Bydgoszcz 1990. Siemaszko Z. S., W sowieckim osaczeniu 19391943, Londyn 1991. Sikorski W. onierz i polityk, praca zbiorowa, Warszawa 1983. Skrzypek A., Nie speniony sojusz? Stosunki sowiecko-niemieckie 19171941, Warszawa 1992. Smole M., Stracone dekady. Historia ZSRR 19171991, WarszawaKrakw 1994. Sobczak K., Z najnowszej historii Polski 19181976, t. 2, Warszawa 1982. Soenicyn A., Archipieag GUAG, t. 13, Moskwa 1990. Spoeczestwo Biaoruskie, Litewskie i Polskie na ziemiach pnocno-wschodniej II Rzeczypospolitej (Biaoru Zachodnia i Litwa Wschodnia) w latach 19391941, pod red. M. Giejewskiej i T. Strzembosza, Warszawa 1995. Stankiewicz-Januszczak J., Marsz mierci. Ewakuacja winiw z Miska do Czerwieni 2427 czerwca 1941 r., Warszawa 1999. Stoch J., Ludno polska i instytucje podlege Ambasadzie RP w ZSRR w latach 19411943. Referat materiaowy, Warszawa 1976. Studnicki W., Rzdy Rosji Sowieckiej we wschodniej Polsce 19391941, Warszawa 1943.
BIBLIOGRAFIA
397
Sudo A., Jak Polska nie moga by Polsk. Kulisy IV rozbioru, BydgoszczToru 1993. Sudo A., Pocztki sowietyzacji kresw wschodnich (Jesie 1939 roku). Wybrane problemy polityczne i organizacyjne, BydgoszczToru 1997. Surwio J., Rachunki nie zamknite. Wileskie lady na drogach cierpie, Wilno 1992. Suworow W., Lodoamacz, Warszawa 1992. Szawowski R. (Liszewski K.), Wojna polsko-sowiecka 1939. To polityczne, prawnomidzynarodowe i psychologiczne. Agresja sowiecka i polska obrona. Sowieckie zbrodnie wojenne i przeciw ludzkoci oraz zbrodnie ukraiskie i biaoruskie, t. 1: Monografia, t. 2: Dokumenty, wyd. III poprawione i uzupenione, Warszawa 1997. Szyko A., Wychodstwo polskie w ZSRR, Warszawa 1948. cile tajny raport o okupacji Biaostocczyzny, red. A. Cz. Dobroski, Biaystok 1990, lusarczyk J., Stosunki polsko-radzieckie 19391945, Warszawa 1991. Tak eto byo. Nacyonalnyje riepriessii w SSSR 19191952 gody, t. 13, Moskwa 1993. Tebinka J., Polityka brytyjska wobec problemu granicy polsko-radzieckiej 1939 1945, Warszawa 1998. Terlecki O., Genera Sikorski, cz. 1, Warszawa 1981; cz. 2, Warszawa 1983. Theiss W., Dzieci syberyjskie. Dzieje polskich dzieci repatriowanych z Syberii i Mandurii w latach 19191923, Warszawa 1992. Tomaszewski J., Kronika Wileska 19391941, Warszawa 1990. Torzecki R., Polacy i Ukraicy. Sprawa ukraiska w czasie II wojny wiatowej na terenie II Rzeczypospolitej, Warszawa 1993. Trela E., Polskie placwki owiatowe i wychowawcze w Zwizku Radzieckim w latach 19431946. Liczebno i rozmieszczenie, Wrocaw 1981. Trela E., Edukacja dzieci polskich w Zwizku Radzieckim w latach 19411946, Warszawa 1983. Trznadel J., Powrt rozstrzelanej armii (Katy fakty, rewizje, pogldy), Komorw 1994. Turlejska M., Prawdy i fikcje. Wrzesie 1939 grudzie 1941, Warszawa 1968. Turlejska M., Spr o Polsk, Warszawa 1972. Turonek J., Biaoru pod okupacj niemieck, WarszawaWrocaw 1989. Utracona ojczyzna. Przymusowe wysiedlenia, deportacje i przesiedlenia jako wsplne dowiadczenie, praca zbiorowa pod red. H. Orowskiego i A. Saksona, Pozna 1996. Wasilewska I., Za winy niepopenione, Rzym 1945. Wielhorski W., Los Polakw w niewoli sowieckiej (19391956), Rada Wschodnia Ziem RP i Stowarzyszenie B. Sowieckich Winiw Politycznych, Londyn 1956.
398
BIBLIOGRAFIA
Wielhorski W., Trzy pytania i trzy odpowiedzi. Prawda o deportacjach Polakw pod panowaniem sowieckim, Egzekutywa Zjednoczenia Narodowego, Londyn 1964. Wilno jako ognisko owiaty w latach prby (19391945), red. E. Feliksiak i M. Skorko-Baraska, wyd. III, Biaystok 1994. Wadze RP na obczynie podczas II wojny wiatowej, praca zbiorowa pod red. Z. Bayskiego, Londyn 1994. Wojna i okupacja na ziemiach polskich 19391945, praca pod red. W. Gry, Warszawa 1984. Wrbel E. i J., Rozproszeni po wiecie. Obozy i osiedla uchodcw polskich ze Zwizku Sowieckiego 19421950, Chicago 1992. Zabieo S., O rzd i granice, Warszawa 1970. Zachidnia Ukrajina pid bolszewikami IX.1939VI.1941, zbirnyk za redakcijeju M. Rudnikoji, Niu Jork 1958. Zamorski K., Dwa tajne biura 2 Korpusu, Londyn 1990. Zamorski K., Starzewski S., Sprawiedliwo sowiecka, Warszawa 1994. Zawodny J. K., Katy, LublinPary 1989. Zbrodnia katyska w wietle dokumentw. Z przedmow gen. W. Andersa, Londyn 1948. Zbrodnia nie ukarana. KatyTwerCharkw, Warszawa 1996. Zbrodnicza ewakuacja wizie i aresztw NKWD na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej w czerwcu lipcu 1941 roku. Materiay z sesji naukoej w 55. rocznic ewakuacji wizie NKWD w gb ZSRR. d, 10 czerwca 1996, Warszawa 1997. Zbrodnie NKWD na obszarze wojewdztw wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej. Materiay I Midzynarodowej Konferencji Naukowej. Koszalin, 14 grudnia 1995, red. naukowa B. Polak, Koszalin 1995. Zesanie i katorga na Syberii w dziejach Polakw 18151914, red. A. Brus, E. Kaczyska i W. liwowska, Warszawa 1992. Zmowa. IV rozbir Polski, wstp i oprac. A. L. Szczniak, Warszawa 1990. aro P., Armia Polska w ZSRR, na Bliskim i rodkowym Wschodzie, Warszawa 1981. aro P., Kierunek wschodni w strategii wojskowo-politycznej gen. Wadysawa Sikorskiego 19401943, Warszawa 1988. aro P., Deportacje na kresach 19391941, Warszawa 1990. aro P., Ludno polska w Zwizku Radzieckim w czasie II wojny wiatowej, Warszawa 1990. aro P., Obozy jecw polskich w ZSRR w latach 19391941, WarszawaLondyn 1994. aro P., Wojenne losy ludnoci polskiej na obczynie w latach 19391947, WarszawaLondyn 1994.
BIBLIOGRAFIA
399
aro P., Agresja Zwizku Radzieckiego na Polsk 17 wrzenia 1939 r. Los jecw polskich, Toru 1998. oyski J., Wczenie polskich ziem wschodnich do ZSRR (19391940). Problemy ustrojowe i prawne, Wrocaw 1994. ycie codzienne polskich zesacw w ZSRR w latach 19401946, studia pod red. Stanisawa Ciesielskiego, Wrocaw 1997.
Pamitniki, wspomnienia i relacje Amalik G., Spotkanie w agrze, Warszawa 1986. Anders W., Bez ostatniego rozdziau. Wspomnienia z lat 19391946, Lublin 1995. Baczyski D. M., Ty musisz y, aby da wiadectwo prawdzie. Pamitnik zesaca, Warszawa 1990. Bednarek W., Gdzie jeste ojczyzno, Pary 1989. Berberyusz E., Gos z Guagu. Rozmowa z Olgierdem Woyskim, Warszawa 1989. Berberyusz E., Anders spieszony, Londyn 1992. Berling Z., Wspomnienia, t. 1: Z agrw do Andersa, Warszawa 1990. Berlingowa M., Bliej prawdy, Warszawa 1990. Bilewicz M., Wyszedem z mroku, Warszawa 1990. Bohusz-Szyszko Z., Czerwony sfinks. Uzupenienie do wspomnie gen. Andersa, wyd. II, Londyn 1993. Bracia zza Buga. Wspomnienia z czasu wojny, zebra J. Turnau, Lublin 1999. Branicka-Wolska A., Listy nie wysane, Warszawa 1990. Briaski W., Polacy w agrach radzieckich w latach 19441947, Biaystok 1987. Brzezicki, Z agru Nachodka do Ziemi witej, Londyn 1974. Bukowiski W., Wspomnienia z Kazachstanu, Gdask 1989. Bukowski W., I powraca wiatr..., Warszawa 1986. Byo nas tysice, wybr i oprac. W. Leszkowicz, B. Marczak, S. Myliski i J. Tobiasz, Warszawa 1989. Byrska M., Ucieczka z zesania, Bydgoszcz 1989. Bystrzycki P., Wiatr Kaszmurunu, Warszawa 1990. Ciszek W., On mnie prowadzi, Warszawa 1990. Ciszek W., Z Bogiem w Rosji, Warszawa 1991. Cybulski H., Czerwone noce, Warszawa 1966. Czapscy J. i M., Dwugos wspomnie, Londyn 1965. Czapska M., Polacy w ZSRR (19391942), Pary 19631964. Czapski J., Wspomnienia starobielskie, d 1988. Czapski J., Na nieludzkiej ziemi, Warszawa 1990. Czarny K., Relacja. Wspomnienia byego winia, wizie, agrw stalinowskich, Warszawa 1990.
400
BIBLIOGRAFIA
Czerkawski T. M., W wizieniu i agrze 19401941, Warszawa 1989. Czerwiska R., W szczciu byliby to ludzie dobrzy, Wrocaw 1987. Czuchnowski M., Tyfus, teraz sowiki, Londyn 1951. Dako B., Nie zdyli do Andersa (Berlingowcy), LondynWarszawa 1992. Deportacje i przemieszczenia ludnoci polskiej w gb ZSRR 19391945, pod red. T. Walichnowskiego, Warszawa 1989. Dbowski E., W okowach tajgi. Pamitnik zesaca, Kielce 1992. Drabkina E. J., Na przeomie zimy, Warszawa 1970. Drewnowski J., Cynga. Wspomnienia z agrw pnocy 19401944, Warszawa 1989. Drymer W. T., W subie Polsce, Warszawa 1998. Dubanowiczowa M., Na mongolskich bezdroach. Wspomnienia z zesania 1940 1942, spisane w 194345, Londyn 1974. Dubanowiczowie E. i M., Na placwce w Ajaguz. Wspomnienia z zesania do Kazachstanu 19401942, Londyn 1976. Dzieduszycki J., Trzy lata wykrelone z ycia, Warszawa 1988. Fedorowicz T., Drogi opatrznoci, Lublin 1991. Gaik R., Ufaj, e wrc..., Wrocaw 1992. Gancewicz W., Czowiek numer 102078, Warszawa 1984. Garncarczykowa S., Jaszczukowa M., Orowska E., Byymy w ZSRR, Warszawa 1984. Ginzburg E. S., Niebo Koymy, Warszawa 1990. Ginzburg E. S., Stroma ciana, Warszawa 1990. Gleichgewicht B., Widziane z oddali, Wrocaw 1993. Gliksman J., Powiedz Zachodowi, Londyn 1946. Gowala J., Purga, wrd winiw i zesacw w ZSRR 19411955, Warszawa 1990. Gorbatow A., Lata pokoju i wojny, Warszawa 1988. Gorycewa T. M., Mwi o Bogu to niebezpiecznie, Wrocaw 1990. Grski J. W., Godne stepy, Londyn 1989. Grabski R., Gdyby nie opatrzno Boa, Londyn 1987. Gross J. T., Grudziska-Gross I., W czterdziestym nas Matko na Sibir zesali. Polska a Rosja 193942, Warszawa 1990. Grossman W., Wszystko pynie, Warszawa 1990. Grubiski W., Midzy motem a sierpem, Warszawa 1990. Grynberg H., Dzieci Syjonu, Warszawa 1994. Haw I., ladami Praojcw. Sowieckie wspomnienia z lat 19401942, Wrocaw 1995. Herling-Grudziski G., Godzina cieni, Warszawa 1990. Herling-Grudziski G., Inny wiat, Warszawa 1990. Hilderbrandt J., Jaboska I., Jakiewicz H., Zomanoff W., Wsplny los. Pamitniki i wspomnienia z zesania, pod red. I. Grzeszczak i M. B. Kuczyskiej,
BIBLIOGRAFIA
401
Wrocaw 1991 (dodatek do Literatura Ludowa nr 16, WarszawaWrocaw 1991). Hradyska I., Wywieziona Rzeczpospolita, Londyn 1989. Hrycak E., Krtka notatka ze wspomnie, Warszawa 1989. Hubert-Budzyska J., Syberyjska dziatwa, Lublin 1993. Iwanicki E., Wrg towarzysza Stalina. Wspomnienia z Kazachstanu 194046, d 1990. Jacimowicz J., Zielony brzeg biaego Krymu, Warszawa 1993. Janczak H. J., Przez niegi Kotubanki i piaski Kermine, Warszawa 1991. Janocha A. OFM Cap, Pod opiek Matki Boej. Wspomnienia Sybiraka 1939 1956, Wrocaw 1993. Januszkiewicz M., Kazachstan, Pary 1981. Jewsiewicki W., Na syberyjskim zesaniu, Warszawa 1959. Kalinin A., I Bg o nas zapomnia..., Krakw 1993. Kant A., Kant N., Zesani na zagad, Londyn 1990. Kawecka Z. K., Do Anglii przez Syberi, Wrocaw 1994. Klimkowski J., Byem adiutantem gen. Andersa, Warszawa 1959. Kleniewska W., A jednak wrciam..., Gdask 1995. Klug K., Najwiksze niewolnictwo w historii wiata, Warszawa 1943. Klukowski B., My deportowani, Warszawa 1989. Kusek J., Za mao eby y, za duo eby umrze, Pozna 1990. Knapp S., Kwadratowe soce, Warszawa 1989. Kochanowicz T., W Komi i gdzie indziej. Wspomnienia z pobytu w ZSRR (1939 1942), Warszawa 1989. Kolendo M., Zapiski z daleka, Warszawa 1989. Kopak E., 15 lat tuaczki 194045, Krakw 1990. Konarska F., Licie na wietrze, Warszawa 1994. Kopisto W., Droga cichociemnego do agrw Koymy, Warszawa 1990. Kossak-Szczucka M., Pooga, Warszawa 1987. Kotwicz A., Przeyam agry sowieckie, Warszawa 1984. Krajewski M., Droga wioda przez Ural, Warszawa 1988. Krakowiecki A., Ksika o Koymie, Przedruk z pierwszego wydania z 1950, Londyn 1987. Kranc R., Widziaem pieko, Siedlce 1986. Krukowski K., Z Melpomen na emigracji, Warszawa 1987. Kuczyski A., Syberyjskie szlaki, Wrocaw 1972. Kuczyski J., Midzy parafi a agrem, Warszawa 1989. Kukiel M., Genera Sikorski. onierz i m stanu Polski Walczcej, Londyn 1970. Kulczyska M., LwwDonbas 1945, Warszawa 1988. Kumorek M., Z kresw do peczorskich agrw, Warszawa 1990. Kurek E., Ucieczka z zesania, Lublin [1998].
402
BIBLIOGRAFIA
Kurowski E., Zniewoleni przez Stalina. Opowie zesaca, Warszawa 1990. Kwapiszewski W., Rapsodia atajska, Biaystok 1992. Lipiska G., Jeli zapomn o nich..., Pary 1988 Warszawa 1990. Lippczy N., Zapiski z Guagu, Wrocaw 1992. czycka M. J., Zsyka. Lata 19401946 w Kazachstanie, Wrocaw 1989. opianowski N., Rozmowy z NKWD 194041, Warszawa 1990. Majski I., Wspomnienia ambasadora radzieckiego, t. 3: Wojna 19391943, Warszawa 1970. Maschler I., Moskiewski czas, Warszawa 1994. Mielyska J., Syberyjskie notatki, Krakw 1990. Milewski H., W stepach i tajgach Sybiru, oma 1994. Mironowicz A., Od Hajnwki do Pahlawi, Pary 1986. Morgun F., Chleb i ludzie, Warszawa 1979. Muckermann F., Wspomnienia ks. Muckermanna z bolszewickiej niewoli, Warszawa 1986. Muskus U., Dugi most. Moje przeycia w Zwizku Sowieckim 19391956, Londyn 1975. My deportowani, oprac. B. Klukowski, Warszawa 1989. Naglerowa H., Ludzie sponiewierani, Rzym 1945. Nakielski H., Jako i my odpuszczamy, Warszawa 1989. Narbutt L., Bg trafi i na Syberi, Bielsk Podlaski 1992. Niezgoda-Grska W., Dosy nam Sybiru, dosy Kazachstanu, Wrocaw 1994. Niwiska M., Bezdomne ptaki, Biaystok 1995. Obertyska B., W domu niewoli, Rzym 1946. Ochocki A., Raz, dwa, wziali!, d 1988. Odyniec K. J., Tuacza odyseja lat 19411946, Biaystok 1989. Olszewski W., Budujemy kana, Rzym 1947. Ordonwna H., Tuacze dzieci, Bejrut 1948. Orowska Z., Tajgo, pamitna tajgo, Wrocaw 1991. Ossowska B., Przeyam LwwWarszawa 19391946, Warszawa 1990. Ostaszewicz K. K., Dugie drogi Syberii, Londyn 1986. Paliski S., Ze wspomnie wygnaca, Krakw 1986. Palmon H., Wielka wojna maego i duego Chaskiela, d 1998. Patoliczew N., Egzamin dojrzaoci, Warszawa 1984. Peszkowski Z., Wspomnienia jeca z Kozielska, Warszawa 1989. Piekut S., Pod krwawym niebem. Z Polski do Rosji Stalina, Londyn 1986. Pietruczuk B., ciernisko, Warszawa 1986. Piotrowski R., Smak kazachstaskiego piounu, Warszawa 1991. Plater-Zubek K., W obronie Polakw w ZSRR, Londyn 1983. Pocigi szy na wschd. Wspomnienia z wygnania w ZSRR, Wrocaw 1990. Polacy w Rosji mwi o sobie, wybr ks. E. Walewander, Lublin 1993.
BIBLIOGRAFIA
403
Polacy w ZSRR 19391942. Antologia, pod red. M. Czapskiej, Warszawa 1991. Popawski A., 12 lat agru, Pary 1987. Powronik B., Midzy noc rozpaczy a witem nadziei, Krakw 1992. Prorok J., Skazani na zagad. Wspomnienia z lat 19391945, WarszawaWrocaw 1992. Raczyski E., W sojuszniczym Londynie. Dziennik ambasadora 19391945, Londyn 1960. Radutowski K., Notatki z wygnania, WarszawaWrocaw 1997. Raszkiewicz A., ladami ludzkich ez. Wspomnienia Sybiraczki, Olsztyn 1993. Rudnicki K., Na polskim szlaku. Wspomnienia z lat 19391947, Wrocaw 1990. Rudzka M., W domu niewoli, Rzym 1946. Sadunait N., Pamitnik, Paris 1986. Siemiski J., Moja Koyma, Warszawa 1995. Sierpiska Z., Anatema, d 1994. Skorusa J., Byem 60-letnim przestpc, Warszawa 1987. Skrzypek S., Rosja jak widziaem, Warszawa 1987. Sobolewski H., Z ziemi wileskiej przez wiat Guagu, Warszawa 1990. Sobota A., W stepach Kazachstanu. Wspomnienia z lat 19391946, Warszawa Wrocaw 1993. Soliska J., Sybiraczka, Biaystok 1993. Sooniewicz L., Rosja w obozie koncentracyjnym, Warszawa 1988. Sprawa polska w czasie drugiej wojny wiatowej w pamitnikach, wybr i oprac. M. Tomala, Warszawa 1990. Srokowski S., Repatrianci, Warszawa 1989. Staniszewski W., Pamitniki winia stanu i zesaca, Warszawa 1994. Stocka J., Wspomnienia z Syberii 19391946, Kielce 1994. Strumio-Miosz G., Znad witezi w gb tajgi (Rozmowy z moj matk), Olsztyn 1990. Stryjkowski J., Wielki Strach. To samo, ale inaczej, Warszawa 1990. Suda M., Polska... do Tobolska, Krakw 1998. Surwio J., Rachunki nie zamknite. Wileskie lady na drogach cierpie, Wilno 1992. Swianiewicz S., W cieniu Katynia, Warszawa 1990. Szaamow W., Prokurator Judei i inne utwory, Warszawa 1991. Szponder S., Zamie, Pozna 1992. wiadectwa haby XX w. Listy z Kazachstanu, Warszawa 1990. Tarkociska Z., Ociosani, Warszawa 1989. Temkin M., W agrze sowieckim, Warszawa 1989. Tczarowska D., Deportacja w nieznane. Wspomnienia 19391942, Londyn 1981. Toczek E., Wspomnienia syberyjskiego zesaca, Warszawa 1989. Toraska T., Oni, Warszawa 1989.
404
BIBLIOGRAFIA
Tryptyk kazachstaski. Wspomnienia z zesania Mariana Papiskiego, Rodziny Maachowskich i Lesawy Domaskiej, wybr i oprac. W. liwowska, M. Giejewska i J. Ankudowicz, Warszawa 1992. Umiastowski J. K., Przez kraj niewoli, Wrocaw 1987. Urbankiewicz J., Trzeci dzie purgi, Biaystok 1994. Vincenz S., Dialogi z Sowietami, Krakw 1986, przedruk za wydaniem Polskiej Fundacji Kulturalnej, Londyn 1966. Wakowicz M., Dzieje rodziny Korzeniowskich, Warszawa 1985. Wat A., Mj wiek. Pamitnik mwiony, t. 12, Warszawa 1990. Watowa O., Wszystko co najwaniejsze..., Warszawa 1990. Wgierski J., Lww pod okupacj sowieck 19391941, Warszawa 1991. Wigierski M., Ze Lwowa na Koym, Wrocaw 1998. Wielhorski W., Pamitnik Kijowski, Londyn 1959. Wiernik R., Biae noce czarne dni, Londyn 1987. Witkowski F., Wspomnienia 193942, Lublin 1984. Wittin T., Diabe w raju, Warszawa 1990. Wokow O., W otchani, Warszawa 1994. Woyski O., Czowiek z innego wiata, Warszawa 1989. Woyski O., Gos z Guagu, Warszawa 1989. Wschodnie losy Polakw, red. i oprac. W. Myliwski, t. IIV, oma 1991. Wspomnienia Sybirakw, oprac. J. Przewocki, t. 1 Warszawa 1989; t. 2 Warszawa 1990; t. 3 Warszawa 1991; t. 4 Warszawa 1991; t. 5 Warszawa 1991; t. 6 Warszawa 1992; t. 7 Warszawa 1993; t. 8 Warszawa 1994; t. 9 Warszawa 1998. Zabieo S., Sprawa polska podczas II wojny wiatowej w wietle pamitnikw, Warszawa 1990. Zamojski J., Miejsca postoju, Warszawa 1989. Zarbina N., Ruski miesic, Pary 1948. ukow G., Wspomnienia i refleksje, Warszawa 1970.
Artykuy i publikacje Barysznikow N. I., Sowietsko-finlandskaja wojna 19391940 gg., Nowaja i nowiejszaja istorija 1989, nr 4. Batianowski W., Deportacje obywateli polskich do Obwodu Permskiego w latach 19401941, Niepodlego i Pami R. V, 1998, nr 2. Biernacki S., Instrukcje dziaania wojsk NKWD na terenach opanowanych przez Armi Czerwon, Biuletyn Gwnej Komisji Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamici Narodowej 1991, t. XXXIII.
BIBLIOGRAFIA
405
Bloch T., Losy ludnoci polskiej pod okupacj sowieck, Nowy Przegld Wszechpolski 1994, nr 2. Bloch T., Szkolnictwo i kultura na ziemiach polskich pod okupacj radzieck w latach 19391940, Nowy Przegld Wszechpolski 1994, nr 7. Bloch T., 55 rocznica pierwszej deportacji obywateli polskich do ZSRR, Nowy Przegld Wszechpolski 1995, nr 3. Bokowski D., Repatriacja dzieci polskich z gbi ZSRR w latach 19451952, Studia z Dziejw Rosji i Europy rodkowo-Wschodniej 1994, t. XXIX, Warszawa. Bokowski D., Rozkaz nr 00308, Dzieje Najnowsze R. XXVI, 1994, nr 3. Bokowski D., Ludno polska w Komi ASRR w 1940 roku na podstawie dokumentw radzieckich, Studia z Dziejw Rosji i Europy rodkowo-Wschodniej 1995, t. XXX. Bokowski D., Wywzka dzieci polskich z kolonii letnich w czerwcu 1941, Gryfita 1995, nr 7. Bokowski D., Polacy w Kazachstanie. Sprawozdanie z dyskusji dotyczcej liczby obywateli polskich wywiezionych do Zwizku Sowieckiego w latach 19391941, Studia z Dziejw Europy rodkowo-Wschodniej 1996, t. XXXI. Bokowski D., Masowe deportacje polskiej ludnoci cywilnej w gb ZSRR w latach 19401941 prba weryfikacji danych, Mazowieckie Studia Humanistyczne R. II, 1996, nr 1. Bokowski D., Wysiedlenia, wsplne dowiadczenie narodw zniewolonych przez system stalinowski, w: Od Wersalu do Poczdamu. Sytuacja midzynarodowa Europy rodkowo-Wschodniej 19181945, red. A. Koryn, Warszawa 1996. Bokowski D., Opieka nad polsk ludnoci cywiln w Kazachstanie w okresie istnienia Ambasady Rzeczypospolitej Polskiej w Kujbyszewie (19411943), w: Polacy w Kazachstanie. Historia i wspczesno, red. S. Ciesielski i A. Kuczyski, Wrocaw 1996. Bokowski D., Biaystok w latach okupacji sowieckiej (19391941), Biaostocczyzna 1996, nr 2. Bokowski D., Dziaalno ambasady RP w Kujbyszewie oraz jej delegatur i placwek mw zaufania w wietle raportw NIK Rzdu RP w Londynie, Studia z Dziejw Rosji i Europy rodkowo-Wschodniej 1997, t. XXXII. Bokowski D., Syberyjskie losy Biaostoczan w latach II wojny wiatowej, w: Walka i martyrologia narodowa w latach 19391945, Nadarzyn 1997. Buczek R., Dziaalno opiekucza Ambasady RP w ZSRR w latach 19411943, Zeszyty Historyczne nr 29, Pary 1974. Buczek M., Deportacja do Rosji, Orze Biay z 1974, nr 118. Budzyski E., Poczta japoska, Zeszyty Historyczne nr 102, Pary 1992.
406
BIBLIOGRAFIA
Bugaj N. F., 2040-e gody: dieportacyja nasielenija s tieritorii jewropiejskoj Rossii, Otieczestwiennaja istorija 1992, nr 4. Bugaj N. F., 2040-e gody: Tragiedija narodow, Wostok 1992, nr 2. Bugaj N. F., 4050 gody: Posledstwija dieportacyi narodow (Swidietielstwujut Archiwy NKWDMWD SSSR), Istorija SSSR 1992, nr 1. Bugaj N. F., K woprosu dieportacyi narodow SSR w 3040-ch godach, Istorija SSSR 1989, nr 6. Bugaj N. F., Za czto pieriesielali narody, Agitator 1989, nr 7. Bugaj M. F., Deportaciji naseennia z Ukrajiny (3050-ti roky), Ukrajinkyj istorycznyj urna 1990, nr 10 i 11. Bugaj N. F., Dieportacyi: Bieria dokadywajet Stalinu, Kommunist 1991, nr 3. Bugaj N. F., Po rieszeniju prawitielstwa SSSR, Moskowskoje Nowosti nr 26 z 30 ijunia 1991. Bugaj N. F., Siewier w politikie pieriesielenija narodow, Siewier 1991 (Pietrozawodzk), nr 4. Ciechanowski J., Kluczowa rozmowa (StalinRomer, 26/27 luty 1943), Zeszyty Historyczne nr 74, Pary 1985. Ciesielski S., Warunki bytu Polakw deportowanych do Kazachstanu w latach 19401941. Zarys problematyki, Wrocawskie Studia Wschodnie 1997, nr 1. Daszkiewicz W., Z dziejw stosunkw polsko-radzieckich w latach 19391943, ycie i Myl 1965, nr 9. Dbrowska M., Wspomnienia moje syberyjskie, suplement, Polonia 1994, nr 11. Duraczyski E., Historycy radzieccy o roku 1939, Polityka nr 39 z 24 wrzenia 1988. Duraczyski E., Polska w polityce Moskwy latem 1939, Rozprawy Wydziau Historyczno-Filozoficznego Polskiej Akademii Umiejtnoci 1994, t. 78. Ewakuacja 1941, Karta 1994, nr 12. Ewidencja Berii, Karta 1993, nr 11. Filippow S., Oswobodienije. Diejatielnost organow WKP(b) w zapadnych obastiach Ukrainy i Bieorussii w 19391941 gg., Karta Rossijskij niezawisimyj istoriczeskij i prawozaszczytnyj urna, nr 1011, Riaza. Galickij W. P., Problema wojennoplennych i otnoszenije k niej sowietskogo gosudarstwa, Sowietskoje gosudarstwo i prawo 1990, nr 4. Gowacki A., Kto by kim w NKWD w latach 19391941?, My Sybiracy 1994, nr 5. Gowacki A., Obozy pracy dla polskich jecw wojennych na Wschodniej Ukrainie, Dzieje Najnowsze 1994, nr 1. Gowacki A., Widmo Berii w statystyce?, Polityka 1994, nr 6. Gowacki A., O deportacji osadnikw wojskowych w gb ZSRR (w wietle materiaw NKWD), Mars. Problematyka i Historia Wojskowoci. Studia i Materiay 1994, nr 2.
BIBLIOGRAFIA
407
Gowacki A., Ukarana zbrodnia NKWD?, Pami i Sprawiedliwo. Biuletyn Gwnej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu 1995, t. XXXVIII. Gowacki A., Dla kogo amnestia w 1941 roku?, My Sybiracy 1995, nr 6. Gowacki A., Rogaczow M., Delegatura Ambasady Rzeczypospolitej Polskiej w Komi ASRR 19411943, My Sybiracy 1996, nr 7. Gowacki A., Deportacje obywateli polskich do Kazachstanu i ich osiedlenie w latach 19401941, Polacy w Kazachstanie. Historia i wspczesno, red. S. Ciesielski i A. Kuczyski, Wrocaw 1996. Gowacki A., Organizacja i funkcjonowanie wiziennictwa NKWD na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 19391941, w: Zbrodnicza ewakuacja wizie i aresztw NKWD na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej w czerwcu lipcu 1941 roku. Materiay z sesji naukoej w 55. rocznic ewakuacji wizie NKWD w gb ZSRR. d, 10 czerwca 1996, Warszawa 1997. Gnatowski M., Kresy pnocno-wschodnie (zachodnia Biaoru) w latach II wojny wiatowej (19391944). Niektre aspekty metodologiczne i problemy badawcze, Biaostockie Teki Historyczne 1995, t. 1. Gross T. J., Okupacja sowiecka i deportacje do Rosji w oczach dzieci, Zeszyty Historyczne nr 48, Pary 1979. Gross T. J., W zaborze sowieckim, Aneks 1974, nr 22. Gurianow A., Cztery deportacje 194041, Karta 1994, nr 12. Gurianow A. E., Polskije spiecpieriesielency w SSSR w 194041 godach, maszynopis, Archiwum Wschodnie Orodka Karta w Warszawie. Gutman Y., Jews in General Anderss Army in the Soviet Union, Yad Vashem Studies 1977. Hryciuk G., Ludno polska w dystrykcie Galicji i na Woyniu w wietle okupacyjnych spisw ludnoci z lat 19421943, Wrocawskie Studia Wschodnie 1997, nr 1. Kalbarczyk S., Zbrodnie na obywatelach polskich w okresie wrzesie 1939 sierpie 1941. Prba oceny skali zjawiska oraz szacunkw strat ludzkich, Pami i Sprawiedliwo. Biuletyn Gwnej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamici Narodowej 1996, t. XXXIX. Kersten K., Ewidencja Berii. Ilu Polakw naprawd wywieziono do ZSRR?, Polityka nr 2 z 8 stycznia 1994 r. Kersten K., Rozmowa gen. Wadysawa Sikorskiego z przedstawicielami ydw polskich w ZSRR w Ambasadzie RP w Kujbyszewie, Wi 1989, nr 1. Kersten K., Ksztatowanie si stosunkw ludnociowych, w: Polska Ludowa 1944 1950. Przemiany spoeczne, Wrocaw 1974. Korzon A., Polska pismo ambasady RP w ZSRR w latach 19411943,
408
BIBLIOGRAFIA
w: Z dziejw stosunkw polsko-radzieckich. Studia i materiay, t. XIXII, Warszawa 1975. Kosecki A., Polacy w ZSRR niektre kierunki bada w historiografii polskiej, Studia z Dziejw Rosji i Europy rodkowo-Wschodniej 1994, t. XXIX. Kosecki A., Deportacje Polakw w gb ZSRR, Dzi 1994, nr 5. Kowalska E., Podstawy prawne przymusowych przesiedle narodw Zwizku Radzieckiego (Studium typowych drg losowych na przykadzie wybranych narodowoci), Migracje i Spoeczestwo 1995, t. 1. Kowalska E., Gos w dyskusji odnonie liczby obywateli polskich wywiezionych do Zwizku Sowieckiego w latach 19391941, Studia z Dziejw Rosji i Europy rodkowo-Wschodniej 1996, t. XXXI. Kowalska E., Przystosowa si lub zgin... Uwagi do problemu adaptacji Polakw w miejscach przymusowego osiedlenia w Kazachstanie, w: Polacy w Kazachstanie. Historia i wspczesno, red. S. Ciesielski i A. Kuczyski, Wrocaw 1996. Kowalska E., W poszukiwaniu interpretacji rzeczywistoci zsykowej lat 1940 1941, Niepodlego i Pami R. V, 1998, nr. 2. Kourin W. S., O czislennosti nasielenija SSSR nakanunie Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny (nieizwiestnyje dokumienty), Wojenno-istoriczeskij urna 1991. Kukiel M., Polityka wobec ukadw brytyjsko-sowieckich 19411942, Bellona 1961, nr 3/4. Kuklis E., Pomoc Zwizku Radzieckiego w formowaniu polskich oddziaw wojskowych z latach 19411942 (Materiay i informacje), Z dziejw stosunkw polsko-radzieckich. Studia i materiay 1975, t. XIXII. Kulnianin J., Dziaalno PCK na emigracji w latach II wojny wiatowej, Wojskowy Przegld Historyczny 1984, nr 3. Kulnianin J., Z bada nad dziaalnoci spoeczn i opiekucz Rzdu RP na emigracji w latach 19391944, Dzieje Najnowsze 1987, nr 2. Lebiediewa N. S., Rozstrzeliwania i deportacje ludnoci polskiej w ZSRR w latach 19391941, Niepodlego i Pami R. V, 1998, nr 2. uczak Cz., Ziemie wschodnie Drugiej Rzeczypospolitej pod panowaniem radzieckim (19391941 i 19441945), Pami i Sprawiedliwo. Biuletyn Gwnej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamici Narodowej 1992, t. XXXIV. Madajczyk Cz., Badania losu ludnoci polskiej represjonowanej przez wadze radzieckie w latach II wojny wiatowej (na wschd od Bugu), Wiadomoci Historyczne 1991, nr 4. Madajczyk Cz., Niemieckie dokumenty o sytuacji Polakw pod okupacj radzieck w roku 1940, Dzieje Najnowsze 1991, nr 3. Madajczyk Cz., Radziecki system okupacyjny (19391941), Dzieje Najnowsze 1992, nr 3.
BIBLIOGRAFIA
409
Mazur G., Uchodcy polscy na Litwie w wietle dokumentw NKWD i NKPB (19401941), Biuletyn Gwnej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu 1993, t. XXXVI. Mootow W., Przemwienie na V Sesji Rady Najwyszej ZSRR, Izwiestia z 2 listopada 1939 r. Parsadanowa W. S., Dieportacyja nasielenija iz Zapadnoj Ukrainy i Zapadnoj Bieorussii w 19391941 gg., Nowaja i nowiejszaja istorija 1989, nr 2. Paszportyzacja, Karta 1993, nr 10. Popiski K., Ewakuacja wizie sowieckich z Kresw Wschodnich II Rzeczypospolitej w czerwcu i lipcu 1941 roku w wietle relacji wiadkw, Wrocawskie Studia Wschodnie 1998, nr 2. Pirimkuow Sz. D., Polskoje nasielenije w SSSR. 19411946 gg., Moskwa 1990, praca habilitacyjna, maszynopis w zbiorach Rosyjskiej Biblioteki Pastwowej w Moskwie. Rogaczow M., Transporty poday do Komi, Zeszyty Historyczne nr 105, Pary 1993. Rogaczow M., Polscy dyplomaci w Syktywkarze, maszynopis, Archiwum Wschodnie Orodka Karta w Warszawie. Romer M., Dzienniki, t. IIV 19381945, rkps. Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk. Romer T., Moja misja jako ambasadora RP w Zwizku Sowieckim, Zeszyty Historyczne nr 30, Pary 1974. Rosen-Zawadzki K., Na osi LondynMoskwa (maj 1940 czerwiec 1941), Studia z Dziejw ZSRR i Europy rodkowej 1971, t. VII. Siemaszko Z. S., O Polakach w ZSRR, Zeszyty Historyczne nr 31, Pary 1975. Skrzeszewski S., W sprawie dzieci polskich w ZSRR, Wolna Polska nr 30 z 8 padziernika 1943 r. Smolana K., Uamki rde do dziejw Polakw w ZSRR (19391944), Warszawskie Zeszyty Historyczne 1990, nr 4. Stpka S., Interwencje Ambasady RP w ZSRR w sprawie ludnoci polskiej (1941 1943), Dzieje Najnowsze 1991, nr 2. Stroski S., Amnestia, Wiadomoci 1950, nr 229. Sukiennicki W., Akcja interwencyjna Ambasady RP w ZSRR, Zeszyty Historyczne nr 59, Pary 1982. Suek L. A., Wojenne losy Polakw onierzy Armii Czerwonej (19401945), Zeszyty Historyczne nr 99, Pary 1992. Supady J., Gwne przyczyny zgonw w agrach sowieckich na podstawie relacji byych winiw GUagu, Wrocawskie Studia Wschodnie 1998, nr 2. Tomaszewski J., Przed 17 wrzenia 1939 r., Polityka nr 26 z 1 lipca 1989 r. Torzecki R., Kontakty polsko-ukraiskie na tle problemu ukraiskiego w polityce polskiego rzdu emigracyjnego i podziemia (19391944), Dzieje Najnowsze 1981, nr 12.
410
BIBLIOGRAFIA
Tyszkiewicz-cki J., Byem adiutantem gen. Sikorskiego, Zeszyty Historyczne nr 89, Pary 1989. Walczak M., Grze B., Nauczyciele aresztowani i deportowani do ZSRR (1939 1945), Gos Nauczycielski 1984, nr 23. Wywzki rodzin osadnikw polskich z Woynia w lutym 1940 roku zachowane w pamici dziecka, autor nie podpisany, Pro Patria 1995, nr 1/2. Wyrwa T., Biskup Gawlina, genera Sikorski i Watykan, Zeszyty Historyczne nr 90, Pary 1989. Wyrwa T., Ukad SikorskiMajski, Zeszyty Historyczne nr 102, Pary 1992. Ziemskow W. N., Spiecposielency (po dokumientacyi NKWDMWD SSSR), Socyoogiczeskije issledowanija 1990, nr 11. Ziemskow W. N., GUAG (Istoriko-socyoogiczeskij aspekt), Socyoogiczeskije issledowanija 1991, nr 6. Ziemskow W. N., Zakluczonnyje, spiecposielency, ssylnoposielency, ssylnyje i wysannyje. (statistiko-geograficzeskij aspiekt), Istorija SSSR 1991, nr 5. Ziemskow W. N., Kuackaja ssyka nakanunie i w gody Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny, Socyoogiczeskije issledowanija 1992, nr 1.
Atlasy i mapy Atas mira, Moskwa 1989 Atas oficiera, Gienieralnyj sztab wooruiennych si Sojuza SSR, Moskwa 1947.
BIBLIOGRAFIA
411
Aneksy
1
Decyzja o zakoczeniu akcji wysiedlania uchodcw z Zachodniej Biaorusi POSTANOWIENIA BIURO KC KP(B) B listopada 1939 r.1 SPRAWA O wypenieniu postanowienia KC KP(b) B odnonie wywozu uchodcw z Zachodniej Biaorusi do obwodw BSRR. /GORIN, RESZETNIKOW, IWANOW/ Projekt
m. Misk
POSTANOWIONO 1) Wysuchawszy sprawozdania Rzdowej Komisji ds. Wywozu Uchodcw z Zachodniej Biaorusi, stwierdzi, e zadania Biura KC KP(b)B dotyczce wywozu i rozmieszczenia w liczbie 20.000 os. zrealizowano do 14.X1392 w liczbie 22.471 os. dalszy wywz do obwodw BSRR przerwa.
W lewym grnym rogu kartki ponad dat rczna adnotacja wykona i podpis (nieczytelny) najprawdopodobniej Gorina. 2 Najprawdopodobniej chodzi o dat 14 listopada 1939 r.
1
412
ANEKSY
2) W zwizku z tym, e komisja wypenia ju swoje zadania rozwiza, pozostawiajc penomocnikw w miastach Zachodniej Biaorusi. 3) Majc na wzgldzie, e w trakcie masowego przemieszczania uchodcw do obwodw, niektre obwodowe i rejonowe komisje w trakcie wykonywania swych zada dopuciy si rozmieszczenia ich bez uwzgldnienia ich kwalifikacji poleci RKL powoa zesp przy biurze przesiedleczym LKO3 w celu prawidowego rozmieszczenia i zapewnienia pracy przybyym do BSRR uchodcom. 4) Zobowiza RKL poprzez wydzia werbunku siy roboczej4 rozpozna za porednictwem Komisariatw Ludowych zapotrzebowanie na si robocz, i przy zapotrzebowaniu z ich strony i biura zorganizowa odbir przez Komisariaty Ludowe za porednictwem Wydziau Werbunku przy RKL BSRR, zarwno spord uchodcw, jak i bezrobotnych Zachodniej Biaorusi. 5) Poleci RKL przestudiowa i rozpatrzy na posiedzeniu RKL pytania jak umocni istniejce ju artele krawcw i szewcw, i jak zorganizowa nowe artele przy [...]5 i jego organach na miejscu, z grupy przybyych z Zachodniej Biaorusi uciekinierw i bezrobotnych. 6) Poleci Naczelnikowi Milicji Republikaskiej tow. GORDIEJEWOWI przygotowa i zoy do Biura KC KP(b) B w przecigu 3-ch dni swj raport o porzdku wydawania paszportw uchodcom znajdujcym si na terytorium BSRR. 7) Zobowiza obwodowe i rejonowe Zarzdy Tymczasowe przyj zaoenia odnonie rozmieszczenia pozostaej liczby uchodcw do pracy na terenach obwodw i powiatw. 8) Poprosi KC WKP(b) i RKL ZSRR o pozwolenie dalszego wywozu uchodcw i bezrobotnych z Zachodniej Biaorusi za granic BSRR scedowa na penomocnika Biura Przesiedleczego RKL ZSRR na BSRR tow. UCKIEGO i jego Penomocnikw przy obwodowych Zarzdach Tymczasowych w: Biaystok.......... tow. MOROZOW Siergiej Gieorgijewicz Nowogrdek..... t. FROOW Wasilij Iwanowicz Brze-Litewski t. KRIUKOW Wadimir Andriejewicz Augustw......... t. KOTIERIEW Siemion Fiedorowicz Baranowicze..... t. KOSZKIN Micha Jakowlewicz Grodno............. t. KOOSOWSKI Fiodor Aleksiejewicz Zobowiza Obwodowe Zarzdy Tymczasowe zorganizowa przy powiatach powiatowy aparat przesiedleczy, a Wydziaowi Kadr KC KP(b) B wyznaczy 3 dni na wyszukanie i wysanie po jednym penomocniku biura przesiedleczego na kady b. powiat.
3 4 5
Chodzi zapewne o Ludowy Komisariat Obrony (NKZ). W dokumencie otdie wierbowki rabsiy. Wyraz nieczytelny chodzi zapewne o jaki wydzia gospodarczy.
ANEKSY
413
9) Przyj do wiadomoci informacje Penomocnika Biura Przesiedleczego RKL ZSRR na BSRR tow. UCKIEGO, e RKL ZSRR wyasygnowaa na przedsiwzicia zwizane z przesiedlaniem z Zachodniej Biaorusi 506 milionw rubli. /.../7
rdo: Narodowe Archiwum Republiki Biaoru, f. 4, op. 21, d. 1511, s. 12
Sprawozdanie kocowe z przebiegu akcji wysiedlania uchodcw z Zachodniej Biaorusi SEKRETARZOM KC KP(B) B tow. PONOMARIENCE P.K. tow. KUAGINOWI M.W. tow. GREKOWEJ N.G. PRZEWODNICZCEMU RADY KOMISARZY LUDOWYCH BSRR TOW. KISIELIEWOWI K.W. Zgodnie z postanowieniem RKL BSRR Nr 773 z 25.X1939 r. utworzona zostaa Rzdowa Komisja w skadzie 3-ch osb ds. rozmieszczenia uchodcw na terytorium Biaoruskiej SRR. Rzdowa Komisja opracowaa i przedstawia RKL BSRR plan pracy, ktry zosta przyjty. W planie tym zakadano przeprowadzenie oczyszczenie z uchodcw niej wymienionych miast Zachodniej Biaorusi: 1. Biaystok 2. Brze-Litewski 3. Pisk 4. Grodno 5. Lida 6. Baranowicze 7. Sonim 8. Moodeczno Po uzgodnieniu z Wydziaem Kadr KC Partii posano do ww. miast po jednym penomocniku i 2-ch pomocnikw penomocnika, ktrych zobowizano,
Kwota przeprawiona i wpisana odrcznie. Podpis nieczytelny, z innych dokumentw wynika, i jest to, najprawdopodobniej, podpis Gorina.
7 6
414
ANEKSY
w ramach pracy, organizacji zatrudnienia i rozmieszczenia uchodcw w miastach Zachodniej Biaorusi, oraz ich wywozu z miast Zachodniej Biaorusi, pooy szczeglny nacisk na 1. Rozmieszczenie na miejscu. 2. Rozmieszczenie w przedsibiorstwach przemysowych, sowchozach i MTSach. 3. Rozmieszczenie uchodcw b. czonkw wociaskich komitetw i wiejskiego aktywu w kochozach Penomocnicy, razem z Zarzdami Tymczasowymi prowadzili na miejscu rejestracj uciekinierw wg: nazwiska, imienia i otczestwa, miejsca skd przyby, zawodu, kwalifikacji, narodowoci, roku urodzenia i skadu rodziny; ujawniono nastpujc liczb uciekinierw: 1. Biaystok ............................... 25.000 os. 2. Brze-Litewski .................... 10.000 os. 3. Grodno .................................... 1.900 os. 4. Baranowicze............................ 1.440 os. 5. Pisk ........................................ 1.771 os. 6. Lida ............................................ 975 os. 7. Moodeczno ............................ 1.700 os. 8. Sonim ..................................... 2.000 os. ______________________ Razem 44.786 os. Rzdowej Komisji orientacyjnie nakazano rozmieszczenie w obwodach, po uzgodnieniu z RKL BSRR, nastpujcej liczby uciekinierw: 1. Miski obwd ......................... 6.000 os. 2. Witebski obwd ...................... 6.000 os. 3. Mohylewski obwd ................ 5.000 os. 4. Homelski obwd ..................... 4.000 os. 5. Poleski obwd ......................... 2.000 os. ____________________ Razem 23.000 os. W obwodach, przy przedstawicielach Orgkomitetw Rady Najwyszej BSRR zgodnie z decyzj RKL BSRR powoane zostay obwodowe komisje ds. przyjcia, rozmieszczenia i zatrudnienia uciekinierw w obwodach, przy czym, kada komisja przysaa do Komisji Centralnej informacj o moliwoci przyjcia nastpujcej liczby uciekinierw, i tak: 1. Witebski obwd ...................... 8.969 os. 2. Mohylewski obwd ................ 5.286 os. 3. Miski obwd ......................... 4.602 os. 4. Homelski obwd ..................... 2.556 os. 5. Poleski obwd ......................... 2.280 os. Razem 23.693 os.
ANEKSY
415
Zgodnie z postanowieniem RKL BSRR zobowizano Komisj Rzdow do rozmieszczenia 20.000 osb na terytorium Biaoruskiej SRR. Zasadniczo, przy kierowaniu uciekinierw do obwodw komisja trzymaa si ustalonej przez RKL BSRR liczby, jednak niektre z obwodw, dla przykadu Witebski i in. niedostatecznie odpowiedzialnie podeszy do sprawy podawania danych o rozmieszczeniu uchodcw, nie uwzgldniajc powierzchni mieszkalnej oraz kwalifikacji. W wikszoci przypadkw z obwodw nadchodzio zapotrzebowanie na chopw, przy czym, w oglnej masie uchodcw z Zachodniej Biaorusi, zarejestrowanych chopw byo bardzo mao, i [...] zmuszona bya nie realizowa w peni zapotrzebowania obwodw wedug wskazanego punktu. Take przy rejestracji uchodcw byo wyjtkowo wielu krawcw, szewcw i lusarzy. Obowizki pomidzy czonkw komisji rozdzielono w sposb nastpujcy: tow. GORIN odpowiada za ewidencj i wywz uchodcw z Zachodniej Biaorusi, tow. IWANOW odpowiada za dostarczenie taboru kolejowego, tow. RESZETNIKOW odpowiada za przyjcie i rozmieszczenie uchodcw. Przewz uchodcw zorganizowany by przez nastpujce stacje graniczne: Niegorieoje, Radoszkowicze i Krlewizna. Na wskazanych stacjach zorganizowano punkty wymiany w celu wymienienia polskich zotych na radzieckie pienidze, przy czym pozwolono rodzinom na wymian 40 zotych na osob, a bezennym 20 zotych, rwnie na tych stacjach zorganizowano gorce posiki i zaprowiantowanie uchodcw. W celu dostarczenia pomocy materialnej uchodcom z Zachodniej Biaorusi przekazano penomocnikom specjalne asygnaty, i tak: 1. Biaystok .............................. 65.000 rbl. 2. Pisk ..................................... 20.000 rbl. 3. Brze-Litewski ................... 65.000 rbl. 4. Moodeczno ......................... 25.000 rbl. 5. Grodno ................................. 25.000 rbl. 6. Baranowicze......................... 25.000 rbl. 7. Lida ...................................... 15.000 rbl. 8. Sonim .................................. 15.000 rbl. 9. Bresaw [?] ........................... 30.000 rbl. _______________________ Razem 285.000 rbl. W celu okazania materialnej pomocy i zorganizowania przyjcia oraz rozmieszczenia uchodcw przekazano do dyspozycji przewodniczcych obwodowych Orgkomitetw: 1. Miski obwd ................. 460.000 rbl. 2. Witebski obwd .............. 585.000 rbl. 3. Homelski obwd ............. 450.000 rbl.
416
ANEKSY
4. Mohylewski obwd ........ 550.000 rbl. 5. Poleski obwd ................. 200.000 rbl. ________________________ Razem 2.245.000 rbl. Take do dyspozycji komisji zostawiono 10.000 rbl. w celu ewentualnej pomocy ywnociowej nadchodzcym skadom. Ludowemu Komisariatowi Zdrowia BSRR przekazano 180.000 rbl. w celu wydawania bielizny w czasie obrbki sanitarnej1. Udzielono pomocy materialnej wysokoci do 100 rbl. na kadego czonka rodziny i do 25 rbl. kawalerom. Na wszystkich stacjach granicznych, jak rwnie na miejscu przybycia uchodcw zostaa zorganizowana przez Ludowy Komisariat Zdrowia BSRR obrbka sanitarna wszystkich przybyych uchodcw, ktrych po wszystkim rozmieszczono w rejonach. Wg prowadzcych zestawienie do BSRR przybya nastpujca liczba uchodcw:
Liczba uchodcw do rozmieszczenia wedug planu 5.000 6.000 6.000 4.000 2.000 23.000 Liczba uchodcw do rozmieszczenia wedug informacji obwodw 5.286 8.969 4.602 2.556 2.280 23.693 Faktycznie rozmieszczono uchodcw 7.150 6.740 4.363 2.333 1.185 22.471
Nazwa obwodu 1. Mohylewski 2. Witebski 3. Miski 4. Homelski 5. Poleski Razem:
UWAGA: Do wykazu wchodz take informacje z Zarzdu Kolei Biaoruskich i Biaoruskiego Zarzdu Budowy Drg 1.642 os. W oglnej liczbie uchodcw 22.471 znajduje si 4.114 rodzin i 3.928 dzieci. Wg specjalnoci przybya nastpujca liczba: a) lusarzy i mechanikw ......................................... 902 os. b) Tokarzy .................................................................. 360 os. c) Metalowcw .......................................................... 412 os. d) Wkniarzy i przdzalnikw ................................. 636 os. e) Stolarzy i cielw ................................................ 1065 os. f) Krawcw i szwaczek ........................................... 2898 os. g) Szewcw i cholewkarzy ...................................... 1403 os. h) Szoferw ................................................................ 167 os.
1
Chodzi o sanobrabotku.
ANEKSY
417
i) Drukarzy ................................................................ 165 os. j) Rymarzy ................................................................ 163 os. k) Fryzjerw............................................................... 204 os. l) Sprzedawcw ......................................................... 294 os. m) Rachmistrzw ........................................................ 105 os. n) Rnych lekarzy, felczerw i farmaceutw ........... 90 os. o) Nauczycieli i wychowawcw ................................. 62 os. p) Rzenikw ............................................................. 191 os. r) Chopw i parobkw ............................................. 281 os. s) Dzieci, ktre przybyy z rodzinami .................... 3928 os. Innych rnych zawodw, bez zawodw, gospody domowych i robotnikw niewykwalifikowanych ... 9145 os. Zasadniczo uchodcy przybyli z nastpujcych miast: Z Warszawy ........................................................ 5.834 os. odzi .................................................................. 690 os. Wilna .................................................................. 799 os. Suwak .................................................................. 696 os. Wodawy ............................................................... 744 os. Putuska .............................................................. 1.960 os. Ostrowi Mazowieckiej .......................................... 955 os. Rany .................................................................. 600 os. Przasnysza ............................................................. 438 os. Goworowa ............................................................. 198 os. Siedlec ................................................................... 911 os. ukowa .................................................................. 398 os. Z rnych mniejszych miast i miasteczek, skd wycofay si oddziay RKKA ................... 8.247 os. Naley te zaznaczy, e szereg obwodw wyjtkowo le odnis si do sprawy rozmieszczenia uchodcw, wyjtkowo za obwd Witebski, ktry bez adnego planu kierowa uchodcw do rejonw, takich jak Tooczyski czy Boguszewski, gdzie ludzie do dnia dzisiejszego chodz bez pracy. Take cay szereg obwodw bez adnego uzgodnienia z Centraln Komisj kieruje do Miska uchodcw w celu znalezienia im pracy, co powoduje uzasadnione narzekania i sprzeciw ze strony osiedlonych. W Tooczyskim rejonie do prac lenych zostay wysane 15-letnie dzieci, ktre decyzj Komisji Rzdowej zostay niezwocznie odwoane i skierowane do Biaoruskiego Zarzdu Aptek [?]2 na nauk zawodu farmaceuty. Do BSRR skierowano z miast Zachodniej Biaorusi nastpujc liczb uchodcw:
2
W oryginale Bieaptiekouprawlienije.
418
ANEKSY
Stan uchodcw w miastach Zachodniej Biaorusi i liczba wywiezionych do BSRR.

Nazwa miasta 1. Biaystok 2. Brze-Litewski 3. Grodno 4. Baranowicze 5. Moodeczno 6. Sonim 7. Lida 8. Pisk Razem: Liczba ujawnionych uchodcw 25.000 10.000 1.900 1.440 1.700 2.000 978 1.711 44.785 Liczba wywiezionych uchodcw 11.814 5.916 855 1.604 487 544 733 518 22.471 Pozostao na miejscu po zakoczeniu akcji 13.186 4.084 1.045 1.218 1.456 242 1.258 22.315
Jak wida z powyszego zestawienia, w miastach Zachodniej Biaorusi pozostaa jeszcze dua liczba uchodcw, ktrym naley niezwocznie zapewni prac. W miastach Brze-Litewski i Biaystok, gdzie po dzi dzie znajduje si wikszo uchodcw wszyscy oni s rozmieszczeni w domach wypoczynkowych i innych domach wydzielonych. Naley jak najszybciej zwrci specjaln uwag na to, e niektre obwody do dzi niedostatecznie zatrudniaj i kwateruj uchodcw, i niezwocznie zobowiza obwodowe, miejskie i rejonowe Komitety Wykonawcze aby zwrciy szczegln uwag na wskazane wyej problemy. W celu zaopatrzenia uchodcw w towary przemysowe wyznaczone zostaj specjalne limity dla ich realizacji, i tak: 1. 2. 3. 4. 5. Miski obwd .................... 751.000 Witebski obwd ................. 971.000 Mohylewski obwd ........... 911.000 Homelski obwd ................ 384.500 Poleski obwd .................... 367.500 rbl. rbl. rbl. rbl. rbl.
W wymienione wyej sumy wesza bielizna: mska, damska i dziecica, obuwie skrzane i gumowe, pociel, ubrania, watowane spodnie i kurtki, a take odzie wierzchnia. W czasie licznych wyjazdw do Brzecia-Litewskiego i Biaegostoku ustalono, e w Brzeciu-Litewskim znajduje si wielu uchodcw, okoo 4.500 os., ktrzy oczekuj otwarcia granicy i umoliwienia im wyjazdu do Niemiec. W zwizku z zamkniciem granicy nigdzie nie wyjedaj, a na odwrt, wrd nich kr suchy, e w Brzeciu-Litewskim zorganizowanych bdzie 5 punktw, przej granicznych, w celu odesania ich do Niemiec, napywaj wic tam i nowi ludzie z Zachodniej Ukrainy. Analogiczna sytuacja jest i w Biaym-
ANEKSY
419
stoku, gdzie jawnie mwi o tym, e chc wyjecha do Niemiec, lub e chc wyjecha do rodzin. Ludzi tych nikt nie rejestruje, a mimo to w Brzeciu-Litewskim, z inicjatywy jednego z uchodcw, samorzutnie rozpocza si rejestracja na listach porzdkowych na poczet przyszego zaadunku do pocigw, ktre jakoby bd przygotowane w celu odsyania ludzi do Niemiec. Dziki dziaaniom grupy operacyjnej wymieniona wyej rejestracja zostaa powstrzymana. Zarzdy Tymczasowe wymienionych miast nie maj adnych wytycznych na temat wymienionych wyej problemw, za wskazani uchodcy zajmuj si rnymi zakazanymi rzeczami a take spekulacj. W zwizku z duym przepenieniem wymienionych miast w Brzeciu-Litewskim byy zarejestrowane pojedyncze przypadki zachorowa na choroby zakane, jednak Ludowy Komisariat Zdrowia natychmiast rozpocz przeciwdziaanie tym przypadkom i zorganizowa szpital. W przyszoci uwaam za najpilniejsze nastpujce sprawy: 1) Niezwocznie rozwiza problem wywozu uchodcw z miast Zachodniej Biaorusi do innych obwodw Zwizku SRR, poniewa Biaoruska SRR jest ju w peni zasiedlona uchodcami. 2) W zwizku z tym, e po dzi dzie wszyscy uchodcy s niedostatecznie dobrze zaopatrzeni pilnym jest powoanie przy RKL BSRR nieprzerwanie dziaajcej komisji z grup robocz w celu penego zatrudnienia i zakwaterowania uchodcw. 3) W zwizku z tym, e w miastach: Lida, Moodeczno, Baranowicze, Grodno, Sonim i Pisk praca z uchodcami jest ju prawie zakoczona, spec-penomocnikw i ich pomocnikw niezwocznie odwoa, a ich uprawnienia przekaza Zarzdom Tymczasowym. PRZEWODNICZCY RZDOWEJ KOMISJI (I. GORIN) CZONKOWIE: (RESZETNIKOW) (IWANOW) /.../3
rdo: Narodowe Archiwum Republiki Biaoru, f. 4, op. 21, d. 1511, s. 310.
W oryginale podpis nieczytelny.
420
ANEKSY
Pierwszy raport Rzdowej Komisji ds. rozmieszczenia i zatrudnienia uchodcw z miast Zachodniej Biaorusi Przewodniczcemu RKL BSRR tow. Kisieliewowi K.W.1 Podaj do Waszej wiadomoci, e komisja ds. rozmieszczenia i zatrudnienia uchodcw z miast Zachodniej Biaorusi wykonaa co nastpuje: 1. 17-go Padziernika br. odbyo si posiedzenie komisji ds. rozmieszczenia i zatrudnienia uchodcw. Na powyszym posiedzeniu zatwierdzono plan pracy komisji, a take pryncypia udzielania pomocy uchodcom. 2. 18-go Padziernika br. przeprowadzono spotkania instruktaowe z penomocnikami, ktrzy wyjedaj na Zachodni Biaoru, odnonie rozmieszczania i zatrudniania uchodcw, a take wysano wszystkich spec-penomocnikw i ich pomocnikw do miejsc ich naznaczenia. 3. 19-go Padziernika br. penomocnicy i spec-penomocnicy powiadomili komisj o swym przybyciu do miast: Moodeczno, Baranowicze, Lida, Sonim, Pisk, wieczorem tego samego dnia przyjechay grupy do Biaegostoku i Grodna. W tym samym dniu wszystkie grupy przystpiy niezwocznie do wypeniania swoich obowizkw, w trakcie czego ustalono co nastpuje: a) W m. Moodeczno znajduje si 1000 wykwalifikowanych inynieryjno technicznych pracownikw naukowych i robotnikw, ktrzy zostali zakwaterowani w dwch domach. Naley niezwocznie okaza im pomoc i da pozwolenie Zarzdowi Tymczasowemu wykorzysta na ww. cel 100.000 rbl. b) W m. Grodno znajduje si 500 uchodcw, ktrzy rozmieszczeni w majtkach obszarniczych. W miecie znajduje si 8000 bezrobotnych osb rnych specjalnoci. Cakowicie brakuje w Zarzdzie Tymczasowym pienidzy na zapewnienie im pomocy. Naley niezwocznie dofinansowa Zarzd Tymczasowy kwot 100.000 rbl. w celu umoliwienia pomocy. W miecie znajduje si duo zbytecznego tytoniu, naley jak najszybciej zorganizowa przewiezienie go do innych miast. c) W miecie Lida znajduje si 350 uchodcw narodowoci ydowskiej, ktrzy zgodzili si na wyjazd do Birobidan. Znajduje si take 150 robotnikw budowlanych. Wydaem polecenie aby t grup wysa do dyspozycji przewodniczcego Witebskiego Obwodowego Komitetu Wykonawczego. d) Baranowicze komisja tylko co przystpia do rejestracji uchodcw. Pienidze na ewentualn pomoc Zarzd Tymczasowy posiada, potrzebuje tylko pozwolenia na rozdysponowanie ich na ten cel 100150 tys. rbl.
1
Cao sabo czytelna, wpisana odrcznie.
ANEKSY
421
e) W m. Pisku zarejestrowano 1771 os. wykwalifikowanych robotnikw. (Zwaszcza uchodcw z Warszawy i odzi). Poleciem utworzy grup z robotnikw budowlanych i skierowa j do dyspozycji Przewodniczcego Witebskiego Obwodowego Komitetu Wykonawczego. 4. 18-go padziernika poczyem si telefonicznie ze wszystkimi obwodowymi Orgkomitetami Rady Najwyszej BSRR: a) W Witebskim obwodzie adnych prac nad rozlokowaniem uchodcw nie prowadzono. Zobowizaem tow. CHANINE przeprowadzi zebranie ze wszystkimi przewodniczcymi Rejonowych Komitetw Wykonawczych na temat rozmieszczenia uchodcw. b) Analogiczna sytuacja miaa miejsce w obwodzie Mohylewskim. c) W obwodzie Homelskim w rejonach adnej pracy nie przeprowadzono. W miecie mona rozmieci 2500 osb. Ostateczne spisy bd sporzdzone 20 padziernika 1939 roku. d) Poleski Obwodowy Komitet Wykonawczy przeprowadzi zebranie przewodniczcych Rejonowych Komitetw Wykonawczych. Na 19.X1939 r. zgodzono si na przyjcie 1500 uchodcw. Wykazy bd wysane 20.X1939 r., istnieje take moliwo umieszczenia 400 uchodcw na budowach linii kolejowych. e) Miski Obwodowy Komitet Wykonawczy 18.X1939r. przeprowadzi zebranie wszystkich przewodniczcych Rejonowych Komitetw Wykonawczych w sprawie zatrudnienia i rozmieszczenia uchodcw. Zebraniu przewodniczy sekretarz Miskiego Komitetu Obwodowego KP(b) B, tow. MATWIEJEW. Na spotkaniu mia miejsce mj wykad na ww. tematy. Przewodniczcy Komisji ds. zatrudnienia i rozmieszczenia uchodcw przy RKL BSRR (GORIN) /.../
rdo: Narodowe Archiwum Republiki Biaoru, f. 4, op. 21, d. 1511, ss.1112
422
ANEKSY
Drugi raport Rzdowej Komisji w sprawie realizacji wysiedle uchodcw z Zachodniej Biaorusi KC KP(b) B tow. KUAGINOWI RKL BSRR tow. KISIELIEWOWI Donosz do Waszej wiadomoci, e komisja ds. rozmieszczenia i zatrudnienia uchodcw z miast Zachodniej Biaorusi do 20-go Padziernika wykonaa co nastpuje: 1) Wzywaem kilkakrotnie telefonicznie miasta, ktre poinformoway mnie co nastpuje: a) W m. Sonimiu znajduje si 2.000 osb. Zorganizowano brygad w liczbie 300350 os., ktrzy wyrazili swoj zgod na wyjazd na Daleki Wschd, ostatnio zorganizowano take pomoc i wyywienie dla modziey1. b) W m. Pisku wysano wykazy na 120 os. Cz z miejscowych bezrobotnych reflektuje na wyjazd do pracy do obwodw BSRR. Poleciem jednak odmawia im w tym momencie, i wywozi tylko uchodcw. c) W m. Baranowicze zarejestrowano 450 rodzin w liczbie 700 os. Wikszo robotnicy kolejowi i metalurgw. Ostatnim Zarzd Tymczasowy udzieli pomocy wysokoci 5000 rbl. Wszyscy zaewidencjonowani uchodcy rozmieszczeni. Dla ich obrbki sanitarnej przygotowuje si ani. d) Moodeczno przygotowywana jest do odprawienia brygada zoona ze 154 budowniczych. e) W m. Biaymstoku znajduje si 25.000 uchodcw, z raportw przewodniczcego Zarzdu Tymczasowego m. Biaegostoku tow. PASSOWA wynika, e w kierunku Biaegostoku zmierza okoo 50.000 uchodcw2. 21.X.39 r. bdzie sformowany pocig z 500 osobami, ktry wysany zostanie do Witebska przez: Grodno, Lid i Moodeczno. f) W m. Grodno zarejestrowano 500 rodzin (wraz z okolicznymi wsiami). 123 rodziny wyraziy zgod na wyjazd na Daleki Wschd. 22.X. bdzie sformowany pierwszy skad dla ich odprawy i sanitarnej obrbki. Przewodniczcy Zarzdu Tymczasowego m. Grodno tow. ITKOW poinformowa, e w czasie przeAkapit zaznaczony odrcznie. Obok rcznie dopisano: po wyjanieniu okazali si oni jecami wojennymi [...] reszta tekstu nieczytelna. 3 Akapit zaznaczony i podkrelony odrcznie, przy informacji o tow. Grekowej dwa znaki zapytania. 4 Tekst nieczytelny.
2 1
ANEKSY
423
bywania w Grodnie tow. GREKOWEJ [?] Sekretarza KC KP(b) B otrzyma on od niej polecenie aby pki co wstrzyma si z wywoeniem uchodcw prosz wic o wyjanienie tego problemu3. 2) 20-go Padziernika poczyem si telefonicznie ze wszystkimi obwodami naszej republiki i ustaliem co nastpuje: a) W Homelskim obwodzie mona umieci 2114 osb samotnych i 74 rodziny do wykorzystania w przemyle, 358 rodzin i 10 osb samotnych w sowchozach i kochozach, nadal trwa akcja wyszukiwania miejsc gdzie mona umieci uchodcw. b) W Poleskim obwodzie uzyskano miejsce na rozmieszczenie 300 rodzin. W sumie bdzie rozmieszczone 1900 [...]4 osb samotnych. c) W Witebskim obwodzie przygotowano miejsce dla rozmieszczenia 2500 os., nadal trwa akcja wyszukiwania miejsc gdzie mona umieci uchodcw. d) W Mohylewskim obwodzie przygotowano miejsce dla rozmieszczenia 2379 czonkw rodzin i 2907 osb samotnych. e) Miska kolej zgosia zapotrzebowanie na 100 os. f) Ludowy Komisariat Lenictwa zgosi zapotrzebowanie na 1752 osoby. W tym na 340 czonkw rodzin. 21/X/39 5 PRZEWODNICZCY RZDOWEJ KOMISJI (I. GORIN) /.../
rdo: Narodowe Archiwum Republiki Biaoru, f. 4, op. 21, d. 1511, s. 1314
5 Data wpisana odrcznie tym samym charakterem pisma co podpis. Wstawi j najprawdopodobniej Gorin.
424
ANEKSY
5
Skad osobowy Ambasady RP w Kujbyszewie wedug stanu na 1943 r. Tadeusz Romer Zygmunt Zawadowski Aleksander Mniszek Marian Strumio Zbigniew Jakubski Stefan Gacki Emanuel Freyd Stanisaw Rosmaski Konstanty Galas Natalia Aszkenazy Pawe Zalewski Teodor Parnicki Jan Zanoziski Jan Erdman Tadeusz Rudnicki Ambasador Nadzwyczajny i Penomocny Radca Ambasady Radca Ambasady Radca Finansowy I Sekretarz Ambasady I Sekretarz Ambasady I Sekretarz Ambasady II Sekretarz Ambasady II Sekretarz Ambasady Attach Ambasady Attach Ambasady Attach Ambasady Attach Ambasady Attach Prasowy Attach Wojskowy
rdo: Lista uwierzytelniajca zoona w Narkomindiele 28 kwietnia 1943 roku, Archiwum Akt Nowych, zesp Ambasada RP w Kujbyszewie, sygn. 12.
6
Lista pracownikw Ambasady RP w Kujbyszewie przebywajcych na terenie ZSRR w 1943 r. Aszkenazy Joachim Bejnarowicz Jzef Ciechanowska Lidia Cynk Bolesaw Czerkas-Chodosowska Wiktoria Drgiewicz Czesawa Emchowicz Henryk Gadki Wadysaw Grabowska Danuta Gronkowski Leon Grygier Tadeusz Juraszek Franciszek
ANEKSY
425
Kasiski Zbigniew Kawka Donata Kopotowski Wadysaw Komarnicka Irena Kon Bogusaw Kozio Tadeusz Lipiski Julian ogowska Maria Majerowicz Marian Maksymowicz Stanisaw Malinowska Helena Mieszkowski Jzef Moszyska Izabela Nechyski Stefan Pitkowska Justyna Piotrowski Rajnold Ponikowski Tadeusz Pudowska Janina Purwin Feliks Sawicka Zofia Seidenman Ludwik Sierpiski Mieczysaw Siwek Wadysawa Sledziejowska Wiktoria Sroczyski Zygmunt Sukowski Kazimierz Tabaczyska Janina Tabaczyska Krystyna Tumiowicz Micha Wasilewska Irena Wojnicz-Sianecka Zofia Wjcicki Tadeusz Zakrzewski Wodzimierz towska Jadwiga towska Zofia Suba pracujca na terenie Ambasady RP w Kujbyszewie w 1943 r. Ansilewska Zofia Babiska Bronisawa Bura Helena
426
ANEKSY
Gintowt Stanisaw Goraj Czesawa Janida Maria Kuzma Wanda Lasek Franciszek Leszczyski Stefan Ostrowicz Mikoaj Rudnicki Zenon Szwedko Anna Szwedko Piotr Zagrski Marian Zylberstein Szoach
rdo: Lista czonkw personelu Ambasady RP w Kujbyszewie i ich rodzin, przebywajcych na terenie ZSRR wedug stanu na poow 1943 r., Archiwum Akt Nowych, zesp Ambasada RP w Kujbyszewie, sygn. 12, s.1525.
7
Wykaz ilociowy wydanych w Ambasadzie RP w Kujbyszewie paszportw konsularnych i tymczasowych
Rok 1941 Miesic wrzesie padziernik listopad grudzie stycze luty marzec kwiecie maj czerwiec lipiec sierpie wrzesie padziernik listopad grudzie stycze luty marzec kwiecie maj Razem: Paszportw konsularnych 37 40 30 31 40 53 37 53 67 86 98 159 26 30 142 16 122 68 173 39 16 1363 Paszportw tymczasowych 118 114 162 169 563
1942
1943
ANEKSY
427
W sumie wydano: paszportw konsularnych 1363 paszportw tymczasowych 563 paszportw konsularnych innych 156 wiz do Anglii 356 wiz do Afryki 202 wiz do Iranu 32 wiz do Australii 38 Paszportw oczekiwao nadal 1 700 osb, ktre formalnie majc zgod LKSZ ZSRR na ich otrzymanie nie dopenio stawianych przez LKSZ formalnoci.
rdo: Sprawozdanie Dziau Konsularnego Ambasady RP w ZSRR za okres od 1 wrzenia 1941 do 5 maja 1943 r., PISM, sygn. A.7.307/35/A
428
ANEKSY
ANEKSY
429
430
ANEKSY
ANEKSY
431
432
ANEKSY
ANEKSY
433
434
ANEKSY
ANEKSY
435
436
ANEKSY
ANEKSY
437
438
ANEKSY
ANEKSY
439
440
ANEKSY
ANEKSY
441
442
ANEKSY
ANEKSY
443
444
ANEKSY
ANEKSY
445
446
ANEKSY
ANEKSY
447
448
ANEKSY
ANEKSY
449
450
ANEKSY
ANEKSY
451
452
ANEKSY
ANEKSY
453
454
ANEKSY
ANEKSY
455
456
ANEKSY
ANEKSY
457
458
ANEKSY
12. Przepustka wydana 21 sierpnia 1941 r. Leonowi Kuzenko przez komendanta specposioka Simonowka, uprawniajca go do czasowego opuszczenia miejsca przymusowego pobytu.
13. Czysty blankiet zawiadczenia o wydaniu amnestionowanemu agiernikowi 15-rublowego zasiku i pienidzy na bilet kolejowy.
ANEKSY
459
14. Dowd tosamoci Eugenii Iwanickiej, zesanej w czerwcu 1941 r. do obwodu nowosybirskiego z wpisanym obowizkiem meldowania si w miejscowym oddziale milicji kadego 8, 18 i 28 dnia miesica.
460
ANEKSY
15. Typowy druk zawiadczenia amnestyjnego.
ANEKSY
461
16. Odezwa do Polakw przebywajcych na pnocy ZSRR w sprawie realizacji ukadu amnestyjnego z sierpnia 1941 r. oraz z prob o pozostanie na dotychczasowych miejscach pobytu.
462
ANEKSY
17. Specyfikacja wysyki darw dokonanej przez Skad Ambasady RP w Czkaowie z prob o potwierdzenie.
ANEKSY
463
18. Polecenie wyjazdu subowego w celu kontroli placwek polskich podlegych Delegaturze w Ama-Acie, wydane Romanowi Jaworskiemu przez Delegata Ambasady RP w Ama-Acie Kazimierza Wicka.
464
ANEKSY
19. Decyzja o przedstawieniu przez NKGB oskarenia o zorganizowanie na terenie Narymskiego Kraju szpiegowskiej grupy powstaczej, wrczone mowi zaufania Bolesawowi Koneckiemu.
ANEKSY
465
20. Decyzja o aresztowaniu Bolesawa Koneckiego po zarzutem dziaalnoci szpiegowskiej na terenie obwodu nowosybirskiego.
466
ANEKSY
21. Spis Polakw aresztowanych przez NKWD w 1942 r. i 1943 r. pod zarzutem zorganizowania siatki szpiegowskiej na terenie obwodu nowosybirskiego.
ANEKSY
467
22. Odpis decyzji OSO NKWD z 10 grudnia 1943 r. o skazaniu Bolesawa Koneckiego na kar 10 lat agru za udzia w antyradzieckiej organizacji powstaczej.
23. Odpis decyzji OSO NKWD z 5 stycznia 1952 r. o zwolnieniu z obozu, po odbyciu kary, Bolesawa Koneckiego.
468
ANEKSY
24. 15 kwietnia 1941 r. Polacy na zesaniu w Kazachstanie obwd pnocnokazachstaski, stacja Mamlutka, sowchoz 228, ferma nr 2.
25. Polski sierociniec w Mojunkum.
ANEKSY
469
26. Polski sierociniec w Usz-Tobe 1942 r.
27. Polski sierociniec w Usz-Tobe 1942 r.
470
ANEKSY
28. Polski sierociniec w Tomsku 1942 r. Najmodsza grupa wraz z opiekunk p. Woosiask.
ANEKSY
471
Wykaz tablic
Tablica 1. Liczba osb aresztowanych we wschodnich wojewdztwach II RP w okresie okupacji radzieckiej 19391941 wedug danych radzieckich .... 39 Tablica 2. Liczba osb aresztowanych we wschodnich wojewdztwach II RP w okresie okupacji radzieckiej 19391941 w podziale na narodowoci, wedug danych radzieckich ......................................................................... 39 Tablica 3. Liczebno winiw GUAG-u NKWD ZSRR wedug stanu z 1 stycznia kadego roku ........................................................................... 43 Tablica 4. Liczebno aresztowanych za przestpstwa o charakterze kontrrewolucyjnym, przebywajcych w wizieniach ZSRR. Dane z poowy kadego miesica ......................................................................................... 44 Tablica 5. Umieralno wrd deportowanych w gb ZSRR osadnikw i uchodcw w podziale na miejsca przymusowego ich osiedlenia wedug danych NKWD za okres 19401941 ............................................ 160 Tablica 6. rednia umieralno deportowanych w gb ZSRR osadnikw i uchodcw wedug danych NKWD za okres 19401941 ...................... 161 Tablica 7. miertelno wrd trudposielencew wedug oblicze A. Gurianowa ..... 162 Tablica 8. Polacy zwolnieni przez wadze radzieckie na mocy amnestii z 12 sierpnia 1941 r. wedug stanu na padziernik 1941 r. ...................... 187 Tablica 9. Polscy obywatele przebywajcy w pnocnych i centralnych rejonach ZSRR, objci sieci mw zaufania Ambasady RP w Kujbyszewie wedug stanu na koniec 1942 r. ................................................................. 210 Tablica 10. Skad narodowociowy obywateli polskich przebywajcych w pnocnych i centralnych rejonach ZSRR wedug stanu na koniec 1942 r. ........................................................................................................ 211 Tablica 11. Polscy obywatele przebywajcy w poudniowych republikach ZSRR, objci sieci mw zaufania Ambasady RP w Kujbyszewie wedug stanu 2na koniec 1942 r. ............................................................................ 225
472
WYKAZ TABEL
Tablica 12. Skad narodowociowy obywateli polskich przebywajcych w poudniowych republikach ZSRR wedug stanu na koniec 1942 r. .................. 227 Tablica 13. Bilans kasowy Ambasady RP w ZSRR w okresie od sierpia do grudnia 1941 r. ........................................................................................... 274 Tablica 14. Zestawienie zgoszonych wydatkw z puli rodkw Opieki Spoecznej, dokonanych przez poszczeglne Delegatury Ambasady RP w ZSRR w okresie od stycznia do czerwca 1942 r. ................................................ 298 Tablica 15. Rozmieszczenie ludnoci polskiej na terenie ZSRR w wietle danych Ambasady RP w Kujbyszewie na koniec czerwca 1942 r. ....................... 309 Tablica 16. Zakady opiekucze i wychowawcze zorganizowane przez Ambasad RP w Kujbyszewie wedug stanu na 1 grudnia 1942 r. ............................ 332 Tablica 17. Zakady opieki zorganizowane przez Ambasad RP w ZSRR (wedug rde radzieckich), stan na 13 stycznia 1943 r. ....................................... 342 Tablica 18. Likwidacja sieci mw zaufania w wietle danych Ambasady RP w Kujbyszewie wedug stanu na 15 kwietnia 1943 r. .............................. 344 Tablica 19. Zestawienie wydatkw Ambasady RP w ZSRR za okres od 7 sierpnia 1941 do 12 maja 1943 r. ............................................................................ 353 Tablica 20. Zestawienie wydatkw Ambasady RP w ZSRR na opiek spoeczn za okres od 7 sierpnia 1941 r. do 12 maja 1943 r. ................................... 353 Tablica 21. Rozliczenie wydatkw Ambasady RP w ZSRR z 1 stycznia 1944 r. ...... 354 Tablica 22. Zestawienie dugw Delegatur Ambasady RP w Kujbyszewie ............... 355 Tablica 23. Obrt pomoc rzeczow dla obywateli polskich w ZSRR w okresie dziaalnoci Ambasady RP w Kujbyszewie .............................................. 357
ANEKSY
473
Wykaz schematw
Schemat 1. Ludno polska zagarnita przez ZSRR wedug narodowoci, stan na 1939 r. ......................................................................................................... 18 Schemat 2. Ludno polska zagarnita przez ZSRR wedug wyznania, stan na 1939 r. ......................................................................................................... 19 Schemat 3. Udzia poszczeglnych narodowoci II RP w deportacji lutowej ............. 73 Schemat 4. Udzia poszczeglnych narodowoci II RP w deportacji czerwcowej 1940 r. (stan na 1941 r.) ............................................................................. 83 Schemat 5. Udzia poszczeglnych narodowoci II RP w piciu masowych deportacjach 19391940 r. ......................................................................... 90 Schemat 6. Udzia poszczeglnych narodowoci II RP w oglnej liczbie osb represjonowanych, ktre w okresie 19391941 znalazy si na terytorium ZSRR ........................................................................................ 91 Schemat 7. Ksztatowanie si wydatkw na opiek spoeczn w okresie od sierpnia do grudnia 1941 r. .................................................................................... 274
474
SUMMARY
Summary
As research carried out in this work shows, the number of those deported to camps and condemned to more or less compulsory labour up-country in the USSR, incorporated into the Red Army and those who travelled into the interior of the Soviet Empire of their own free will, ranged from 750-780 thousand. This number is smaller nearly by half than that so far estimated by both emigr and domestic Polish historiography. In the case of four massive deportations 340 thousand of those victimized seems a creditable number, being the lowest estimated level of the size of crime committed by USSR authorities on the citizens of the 2nd Polish Republic. This must be increased by those compulsorily resettled in October 1939 up Byelorussian and Ukrainian SSR and in summer 1940 to Moldavia, as well as a less intense movement, about which we have no exhaustive data (transportations in-between deportations, cleansing of the borderline belt, etc.). Thus we arrive at the number of 380-400 thousand of civilians directly victimized during the whole period of the Soviet occupation in the years 19391941. What lets us best size up the significance of the Polish Embassy at Kuibyshev, is the number of persons embraced by its protection in relation to all those released by the Soviet authorities on the strength of the resolution of amnesty. Since both the Sikorski-Maysky agreement of 30 July 1941 and the amnesty decree of 14 August 1941 spoke about all Polish citizens imprisoned or detained for other justified reasons in camps or transported up-country in the USSR theoretically all these three groups should be found among the released. However, the USSR authorities applied their own interpretation to both documents and released only those they thought suitable. The arbitrary recognition of Polish citizens of German, Czech or Hungarian nationality as dangerous to the Soviet state and the policy to hold them compulsorily in camps and places of deportation was contrary to the international conventions.
SUMMARY
475
Theoretically about 390 thousand people regained their freedom and were subject to the protection de iure of the Polish Embassy in the USSR. If we assume that Soviet data concerning the deportations are correct, from the point of view of the Soviet law these were formally all Polish citizens detained compulsorily in the territory of the USSR. They could not include either the workers (even if they were gained by Soviet political or economic coercion or intimidation), or persons incorporated in the Red Army, since the Kremlin authorities from the very beginning took a firm stand on annulling all agreements with Germany, without, however, revoking their own political decisions made in September 1939 in the occupied territories of the 2nd Polish Republic. Thus several thousand Polish citizens (mainly Byelorussians, Ukrainians and Jews) could not, officially, be embraced by the protection of the Polish diplomatic post. These people, however, had a good reason to expect the Embassy to help them, as far as it could, while the Embassy, despite the probable consequences, should have acquitted itself of this duty. According to the data of the Welfare Section of the Polish Embassy at Kuibyshev, during fifteen months of its formal existence it succeeded in finding, registering and embracing with its protection about 380 thous. of those victimized, i. e. almost all those released on the strength of the amnesty and those who by virtue of the documents they held or testimony of witnesses were Polish citizens, despite the contrary opinion of the Soviet authorities. Direct relief (orphanages, old-age homes, nurseries, schools, chemists shops, dressing stations, hospitals, dental and other surgeries, craftsmens workshops, farms) reached practically every tenth deportee registered by the Embassy. At the height of the development of the welfare network, there was one delegate representing every 650 Polish citizens on average. In particular regions of the USSR this ratio differed from 370 (Archangel region) to over 1300 people (Komi ASSR). This permitted the Welfare Section to provide relief to really distant places. The size of relief received from abroad and distributed in the country was about 25 kg. per head. One should also bear in mind about 2.5 thous. tons of gifts which for various reasons could not be delivered to the USSR and which (mostly) were taken away from the Polish authorities (this related especially to American relief within the framework of the Lend-Lease Act). Financial means sent up-country, assigned for direct relief, as well as for the activity of welfare posts (especially orphanages, nurseries and schools), totalled about 342 roubles per head, including all those released by the amnesty and the total of the Embassys own expenditures. This was little, considering the prices and the needs of the deportees (who practically lacked everything), however in a situation where each day decided survival, one should not underestimate the value of a loaf of bread, a can of milk or a shirt, for which one could get something in exchange.
476
SUMMARY
Its quite another matter that nearly a half of the gifts and about 30% of money never reached their addressees. One must put the blame for it on the Soviet side, which by liquidating Delegations, and then closing down warehouses and stores, took over thousands of tons of food and clothes. Part of the goods thus gained were stolen by the local party apparatus, and a part served later the Union of Polish Patriots (ZPP). Unfortunately, there were also some shortcomings on the part of Embassy employees and social workers in the country who, despite the great dedication on the part of thousands of delegates, in many cases were not equal to their task. In a situation where the Embassy was not able to control the activity of its representatives (most of them had never reported to the headquarters), there were cases of waste, corruption and theft, which later served ZPP authorities and the Soviet propaganda to build a picture of the Delegations and the network of delegates as a society interested exclusively in its own good living and taking unlimited advantage of the incoming relief (both material and financial). This distorted the actual picture of the welfare apparatus and the people who co-created it, tens of whom paid with their health and lives, perishing in prisons and labour camps, for their generous wish to bring relief to others. Fortunately, not everything could be ruined. Despite the fact that welfare institutions were taken over by USSR authorities and many of them later liquidated, when ZPP and Kompoldiet (Committee for the Affairs of Polish Children, called into being in co-operation with the Soviet authorities), started their activity, many posts continued their work and survived until their return to Poland in 1946. Also what was held in store in the Embassy, later served as a profuse source of provision and relief to the Polish population. The Embassys protection allowed the deportees to survive the most difficult period after their release. In this way at least a dozen-odd thousand human beings were saved, including many orphans and semi-orphans, deprived of parental care. Thousands of children evacuated from the USSR were distributed around the world. Many of them returned to Poland after the war. If not for these actions, many people would not have lived to see the creation of ZPP. Besides, one cannot be sure to what extent would the Soviet authorities have been interested in creating such an effective welfare structure.
SUMMARY
477
, , , , , , 750780 . , . 340 , () II ( ). 1939 , 1940 , ( , .). 380400 , 19391941 . , , . 30 1941 . 14 1941 . , . , , . ,
478
, , . 390 . , , , . ( , , , ), , ( ), , 1939 . II . ( , ) . , , , , , . II , 380 , , , . (, , , , , , , , , ) , . , 650 . 370 ( ) 1300 ( ). . - 25 . 2,5 (), , ( ) ( - (Lend-Lease Act.). ,
479
, , ( , ) 342 , , . , ( ), , , , , , - . , , 30% . , , , . , (). , , , , . , ( ) (), , , , , , ( ). , , - , , , . . , , ( ), 1946 . , . . , , . ,
480
INDEKS OSB
. . , . , .
INDEKS OSB
481
Indeks osb*
Abe Zusman 206 Adamuszka Uadzimir I. 8, 9, 36, 41, 54, 66, 95 Adamuszko Wadimir I. zob. Adamuszka Uadzimir I. Albert Andrzej zob. Roszkowski Wojciech Alter Wiesaw 285, 382 Anders Wadysaw 266, 303, 316, 317 Andrzejowski Piotr 270 Ankudowicz Janusz 7, 151, 231, 359 Arciszewski Tomasz 176 Arciszuk Antoni, kpr. 265 Argasiska Kamila zob. Ptaszkwna Wanda Eleonora Arlet Wiesaw 180, 181, 248, 251, 292, 300, 317, 320, 335 Artamanowa-Pest L. 334 Babiski Wadysaw 37 Babkin 79, 80, 117, 130, 131, 137, 139 Bader Karol 315 Balcerak Wiesaw 8 Bartel Kazimierz 181 Barysznikow N. I. 71 Basiski Jan Jerzy 213 Baszew B. 128 Bauer Emilia 114 Bednarski ukasz 271 Bednarz F. 334
Beria awrientij Pawowicz 21, 25, 26, 28, 31, 43, 50, 51, 53, 55, 63, 65, 67, 68, 71, 72, 74-79, 82, 87, 91, 112, 113, 117, 118, 121, 125, 127, 129, 133135, 158, 161, 163, 183185, 187, 188, 193, 196, 197, 202, 205, 206, 226, 239, 242, 246, 247, 293, 301, 312, 338, 342 Biezrukow 117 Bilik Marian 271 Bias Iwan G. 9, 31, 52, 53, 61, 63, 67, 71, 72, 74, 8285, 88, 95, 97, 105, 106, 112114, 116, 118, 120, 123, 124, 132, 196, 219 Blicharski Czesaw 50 Blum I. 94, 100 Bochniewicz Z. 334 Bokowski Daniel 4850, 81, 95, 110, 145, 147, 150, 152, 153, 213, 222, 235, 240, 244, 281, 297, 358 Bodo Eugeniusz 378 Bogomoow Aleksandr J. 339, 342 Bortnik-Pytlarzowa Jadwiga 107, 108 Bruner Wacaw 257, 269 Brzzko-Jankowska Janina 107 Buczek Roman 46, 239, 251, 253, 267, 270, 304, 312, 335 151, 264, 298, 315 Bugaj M. F. zob. Bugaj Nikoaj F. Bugaj Nikoaj F. 9, 52, 75, 82, 87, 95, 161 Bugaj Tadeusz 6, 93, 151, 235, 264, 298, 315
* Kursyw wyrniono nazwiska autorw, redaktorw, tumaczy, wydawcw dzie przywoanych w przypisach oraz nazwiska osb, ktrych niepublikowane relacje wykorzystano w pracy.
482
INDEKS OSB Fiedotow Piotr W. 188 Filippow Siergiej 95 Fogel L. 303 Frank Hans 170 Freyd Emanuel 49, 178, 248, 250, 252, 254, 255, 257, 324, 326, 327, 328, 336338, 345, 382 Gacki Stefan 239, 257, 308, 341, 343 Gaziewska-Stefanowska Halina 152 Garlicki Andrzej 7 Gawlina Jzef 173 Giejewska Magorzata 7, 8, 151, 231, 359 Gogowski Adam 251, 291, 303 Gowacki Albin 8, 21, 29, 46, 61, 75, 86, 95, 96, 98, 130, 133, 143, 183188, 192, 193, 195, 240, 242 Godlewski Witold 302 Goldstadt Gabriel 225 Goaszewicz Adam 303 Gontarski Bolesaw 270 Gorin Iwan 62, 6365 Gorliski Nikoaj D. 31, 125, 141 Goranow O. A. 34, 39, 42, 90, 95, 96, 253 Gralska Aleksandra 111, 152 Grszczyk Jan 225 Grabski Ryszard 265 Grew J. C. 166 Grinberg D. 121, 186 Gross Jan Tomasz 5, 57, 58, 93, 107, 109, 198, 359 Grudziska-Gross Irena 5, 57, 58, 93, 106, 107, 109, 198, 359 Gruja Jzef 251, 265, 267, 269, 270, 277, 290, 302, 303, 318, 319, 363 Grygier Tadeusz 212, 214, 216, 217, 221, 258, 268, 270, 290, 300, 302, 318 Grynberg Henryk 7, 62, 83, 85, 107, 110, 154, 185, 193, 194, 198, 202, 207, 231, 233, 234, 242 Grzelak Czesaw 8, 16 Grzybowski Wacaw 15 Gurianow Aleksandr E. 28, 52, 57, 59, 67, 72, 73, 75, 7981, 84, 8789, 95, 96, 101, 109, 110, 112, 117, 118, 120, 150, 158162 Hausner Artur 263 Heitzman Marian 251, 270, 291, 303, 319 Herling-Grudziski Gustaw 106
Bugajski Wadysaw 303, 334 Buganin Nikoaj Aleksandrowicz 21, 65 Burg-Piwowarczyk zob. Piwowarczyk Bykow A. P. 9, 76 Canawa awrientij Fomicz (wac. nazwisko Dandgawa) 34, 51, 55, 62, 68, 69, 71, 76, 7880 Chackiewicz Aleksandr F. 40, 41, 55, 68, 69, 72, 82, 84, 87, 88, 95, 101, 120, 121 Chaupczak Franciszek 219 Chapiorski Jerzy 111 Charowski Leon 271 Cherubin Dariusz 37 Chieo G. 130 Chruszczow Nikita Sergiejewicz 75 Churchill Winston Leonard Spencer 346 Ciechanowski Jan 166, 339 Ciesielski Stanisaw 7, 8, 10, 54, 58, 66, 68, 7075, 7984, 87, 88, 91, 92, 94, 95, 101, 105, 108, 112, 114, 118, 120, 125, 130, 133, 138, 140, 142, 147, 149, 150152, 159, 188, 191, 205, 227, 231235, 238, 242, 359 Cripps Stafford Sir 181 Cylman Maria 152 Czerniakiewicz Jan 8 Czernyszow Wasilij Wasiljewicz 26, 71, 88, 89, 113, 124, 132, 141, 163 Daniow W. P. 9 Dawidowski Jerzy 354 Dbiski Stefan, gen. 165 Distero Aleksander 270 Dmuchowska Alfreda 111 Doga Krys 46, 47 Domalewska Wanda 152 Domaska Lesawa 7 Drewnowski Jerzy 260 Drobner Bolesaw 348 Dubanowicz Magdalena 7 Dubicki T. 60 Duchowicz 54 Duraczyski Eugeniusz 14, 179 Dziewicki Feliks 291, 303 Ekielski Henryk Franciszek 37, 105 Erlich Henryk 285, 382 Fajkowski Eugeniusz 108
INDEKS OSB Hildebrandt J. 149 Hitler Adolf 170, 346 Hoover Herbert Clark 166 Hryciuk Grzegorz 7, 54, 58, 66, 68, 7075, 79-84, 87, 88, 91, 92, 94, 95, 101, 112, 114, 118, 120, 125, 133, 188, 205 Iwanicki Eugeniusz 153 Iwanow 62, 64 Iwanow Nikoaj 95 Iwanow Wadimir W. 127 Iwanowa Natalia W. 8, 41, 54, 95 Jaboska I. 149 Jaczyski Stanisaw 8, 16 Jagieowicz Wadysaw 271 Jampolskij W. P. 9, 76 Janczuk W. 334 Janikowska Halina 143, 152 Janus Jzef 271 Januszkiewicz Maria (Jonkajtys-Luba G.) 7, 153 Jarocka-Rczkowska Lucyna 108 Jarosiewicz Emilia 152 Jarosiska Emilia 152 Jasiewicz Krzysztof 38 Jakiewicz H. 149 Jaworowski Alfred 271 Jelisiejewa Natalia E. 95 Jenicz Andrzej 200, 211, 213, 224, 251, 270, 280, 290 Jonkajtys-Luba G. zob. Januszkiewicz Maria Kadajew 53 Kaganowicz azar Moisiejewicz 77, 82 Kalbarczyk Sawomir 8, 19, 31, 32, 34, 35, 38, 42, 49, 50, 96, 153 Kaleniczenko P. M. 30, 95 Kaliciak-Skalska Teresa 109 Kalinin Michai I. 252 Kant Anna i Norbert 7, 359 Kapuciski Ryszard 61 Karasiew 54 Karszo-Siedlewski Jan 313 Karys Ewaryst 215 Kasiski Zbigniew 270 Kaszubski, dr 265 Kazimierczak Kazimierz 271 Kersten Krystyna 6, 37, 38, 94, 100
483
Kiersnowski Tadeusz 265, 291 Kisielew K. W. 6265 Kiszkurno-Woron Stanisawa 108 Klaczyski Zygmunt 243 Klotz Alfons Aleksander (Urbaczyk Henryk) 93, 99, 163, 165 Kluba Piotr 243 Kodnicka Krystyna 152 Kopotowski Wadysaw 354 Kos Alina 111 Kobryner Adam, dr 243 Kobuow Bachczo Zacharowicz 51, 71, 185, 187 Kocuper Eugeniusz 269, 270 Kokurin Aleksandr 28, 96 Kollat Feliks 313 Koaczek Alina 334 Konradow Michai W. 69, 72, 74, 83, 84, 112, 113116, 118, 119, 127, 133135, 150, 158, 161, 196 Koptieow M. 226 Korniec L. R. 21, 65 Kornijczuk Oeksandr 348 Korzon Andrzej 6, 10, 61, 348, 349, 358 Kos Alina 130 Kociakowski Bohdan 291, 303, 319, 363 Kot Stanisaw 5, 20, 29, 93, 100, 151, 179-182, 187, 190, 192, 193, 198, 202, 203, 207-209, 213, 214, 224, 229, 230, 233, 237, 242, 250, 252258, 260, 262, 263, 266, 267, 272, 273, 275, 276, 282284, 286289, 292, 293, 295, 301303, 307, 309, 312, 315320, 323, 325, 327, 340, 376 Kotowicz Jan 150 Kotowski Zygmunt 109 Kowalska Ewa 60, 86, 154, 163 Kowalska-Siry Aleksandra 145, 152, 153 Kozowska Jadwiga 111 Kozowska-Szumska Janina 108 Kozowski Eugeniusz 8, 16 Kraiski Stanisaw 153 Krajyszkin A. A. 9, 76 Krakowiecki Anatol 7, 106 Krasilnikow C. A. 9 Kriwienko Micha S. 50 Krlikowski ucjan Zbigniew 5, 151, 202 Krukowski Kazimierz 31, 104 Krupiewski Stefan 108 Krzyanowski Kazimierz 303
484
INDEKS OSB Matwiejenko Siergiej 126 Mechlis Lew Zacharowicz 25 Melcher Henryk 271 Mieleszkowa 372 Mierkuow Fiodor A. 26 Mierkuow Wsiewood Nikoajewicz 29, 33, 51, 71, 79, 113, 123, 163, 188 Mieszkowski J. T. 303 Mieszkowski Jzef 251, 291, 302, 303, 319, 334, 347 Mikoajczyk Stanisaw 282 Mikulski Teofil 7, 123, 130, 139, 196 Milsztejn Siergiej R. 71 Mniszek Aleksander 251, 252, 374 Mooczkow Fiodor F. 347 Mootow Wiaczesaw Michajowicz (wac. Skriabin W. M.) 1517, 23, 51, 68, 78, 134, 163, 182, 187, 196, 205, 239, 249, 256, 283, 301, 320, 335, 339, 341, 346 Mora Sylwester zob. Zamorski Kazimierz Muskus Urszula 270, 301303, 318 Myliwski Wiesaw 7 Nasiedkin Wasilij G. 88, 89, 124, 132, 141 Nicholson James C. 275 Niekricz Aleksandr M. 95 Nikolski Micha I. 43 Nowikow Nikoaj W. 253, 300, 323, 324, 334, 336, 382 Obertyska Beata 7, 106 Obuchowski Kazimierz 149 Officer Keith 347, 348, 349 Olsiewicz Eulalia 147, 149, 151, 152 Opiela-Wajda Genowefa 107 Osiski Aleksander 173 Osmlski Piotr 130 Pajk Antoni 270, 290, 302 Paleczny Tadeusz 8, 101, 170 Paasz-Rutkowska Ewa 165 Pape Kazimierz 170 Papiski Marian 7, 151 Parsadanowa W. S. 53, 58, 72, 73, 83, 85, 95, 101, 109, 120, 135, 136, 186 Pasierb Bronisaw 164 Patek A. 101 Pawow J. S. 68, 71, 95 Pehr Otto 200, 211, 213, 224, 270, 291, 302
Kubiak Hieronim 8, 101, 170 Kucharski Andrzej 303, 304 Kuczewski Wadysaw 271 Kuczyska Z. 334 Kuczyski Antoni 8, 80, 130, 235 Kukiz Tadeusz 130 Kulczyckich rodzina 114 Kulnianin Jerzy 174 Kupiec, kpt. 265 Kurpiewski Stefan 108, 109 Kusznier Wasilij 95 Kunierz Bolesaw 37 Kutyba Jzef 265, 270, 370 Kwapiski Jan 202, 208, 267, 271, 291 Kwiatkowski Wacaw 265 Kyzjurow I. A. 137 Lachert Wacaw 170 Landau Hanna 137 Laszczak-Sokoowska Janina 107 Lebiediewa Natalia S. 2029, 49, 50, 54, 55, 62, 65, 66, 72, 75, 79, 84, 95, 96, 111 Leinwand Aleksandra J. 137 Lesiw Waleria 81, 108, 152 Lewicki Bogdan 35 Lickindorf Stanisaw 265, 290, 302, 319 Lis Jzef 244 Litwin Aleksiej M. 95 Loga Wacaw 295, 296, 318 czycki Kazimierz 291 opatko Walerian 251 ozowski Solomon (wac. Solomon Dridzo) 320, 334 ucki 64 Madajczyk Czesaw 82 Majski Iwan M. 12, 178, 179, 182, 276, 339, 378 Makarow Iwan J. 214, 258, 268 Maksimienko Micha 95 Maksudow Siergiej 161, 162 Malina Alicja 152, 202 Maliniak Julian 271, 291 Marczykowski Wiesaw 303 Marszaek A. 8, 61, 101 Maschler Ilana 31, 104 Materski Wojciech 8, 61, 183, 226, 294 Mattoszko Wodzimierz 267, 270, 290, 302, 334
INDEKS OSB Pinchuk B. C. 32, 62 Piotrowski Ryszard 153 Pirokow Sergiej 95 Piroyski Jan 291 Piskor Tadeusz 165 Piwowarczyk 317 Poski Witold 290, 302, 308 Pobg-Malinowski Wadysaw 37, 45, 46, 93, 245, 286 Pocyrynin B. F. 346 Podoski Bohdan 5, 37, 46, 93, 157 Poleszczyk Aleksandr 144 Pomian Jan 180182, 251 Ponikowski 370 Ponomarienko Pantalejmon K. 20, 62, 6668 Popiski Krzysztof 28, 96 Potiomkin Wadimir P. 15 Powierza Andrzej 233, 251, 335 Procyk Stefania 271 Promiracki 271 Protko Tatiana 95 Przelaskowski W. 103 Przewocki Janusz 7 Ptaszkwna Eleonora Wanda (Argasiska Kamila) 99, 163, 165 Purwin Feliks 354 Puszkin G. 292 Raczkiewicz Wadysaw 182 Raczyski Edward Maria 86, 339, 342 Radziwi Konstanty 365 Raginia A. 265, 271 Raszka Jzef 271 Retinger Jzef 180182, 190, 248252, 256 Rbisz-Osipowska Janina 107 Ribbentrop Joachim von 16 Rieszotnikow Pawie 62, 64 Rogaczow Michai W. 9, 68, 74, 95, 126, 158 Rogiskij Arsienij B. 34, 39, 42, 90, 95, 96, 253 Rokicki Jarosaw 8, 101, 170 Rola-Janicki Kazimierz 290, 301, 302, 335 Romaski Mieczysaw 290, 302 Romer Tadeusz 99, 102, 103, 142, 164, 166-168, 170, 175, 176, 181, 238, 240, 241, 316, 322, 333336, 339341, 346, 349 Roosevelt Franklin Delano 346 Rosenblat E. 303 Rossi ak (Jacques) 35, 36, 37, 183 Roszkowski Wojciech (Albert Andrzej) 8, 37,
485
91, 213, 239, 293 Rozwadowski Zygmunt 347 Rudnicki Klemens 227 Rutkowska-Winiewska Eugenia 107 Ryszard z Maksakowskiej Zapadni 164 Rzadkiewicz Micha 271 S Satykow M. I. 129, 134, 135, 136, 137, 143 Samochwaow Aleksandr I. 128 Samoowicz Wincenty 271 Saraniecki Adolf 271, 291, 303 Sarniecki P. 334 Sawicz Marian 319, 334 Schreiber Henryk 271 Schulenburg Friedrich Werner von 81 Serwas Jzef 265 Siedlecki Julian 5, 24, 37, 58, 87, 93, 99, 100, 109, 151, 153, 155157, 179, 192, 206208, 229, 240, 242, 251, 339 Siemaszko Zbigniew S. 5, 24, 2831, 37, 45, 46, 48, 80, 87, 93, 100, 109, 170, 178181, 183, 192, 196, 198, 200, 226, 240, 242, 244-246, 251, 256, 264, 265, 291, 299, 302, 316 Sierow Iwan A. 28, 32, 34, 37, 51, 71, 76, 82, 84 Sierpiska Zofia 7 Sikora Stanisaw 270 Sikorski Adam 265 Sikorski Wadysaw 12, 29, 166, 178, 179, 181, 182, 209, 257, 261, 262, 276, 282, 284, 286-289, 301, 313, 333, 339, 346, 378, 381 Siagin 54 Simakow W. A. 136, 214, 258, 268, 300 Sowikowski Henryk 290, 302 Smirnow Michai 95 Sobczak Jerzy 86 Sobota Anna 7, 232 Sokolnicki Henryk 252, 311, 315, 316, 320, 323, 327329, 333, 334 Soenicyn Aleksander 106 Soprunienko Piotr K. 2729, 76 Sosnkowski Kazimierz 181 Sotnicka Anna 271 Srebrakowski Aleksander 7, 54, 58, 66, 68, 70-75, 79, 8084, 87, 88, 91, 92, 94, 95, 101, 112, 114, 118, 120, 125, 133, 188, 205 Stalin Iosif Wassarionowicz (wac. Iosif W. Dugaszwili) 9, 25, 27, 29, 37, 51, 60, 66-68, 71, 82, 86, 87, 91, 117, 121, 134, 152,
486
INDEKS OSB Taranienko A. G. 137, 214 Tarnowski Adam 182 Tatarczuk Ryszard 152 Tomaszewski J. 17 Tomaszewski Tadeusz 282, 365, 368, 370, 374 Trela Elbieta 6, 151, 316 Trienin Borys 122 Tucholski Jerzy 54 Turlejska Maria 32, 43, 100 Turyszew Siergiej D. 70, 126, 137, 190, 300, 333 Tworkowski M. 334 Urbaczyk Henryk zob. Klotz Alfons Aleksander Uspienskij I. W. 95 Walczak Andrzej 314 Waldman Abraham 271 Walewander E. 60, 86 Walichnowski Tadeusz 37 Wardwell Allen 275, 276 Wasilewska Irena 5, 50, 100, 150, 153 Wasilewska Wanda 348 Wat Aleksander 7, 359 Watowa Ola 7, 80 Watutin Nikoaj 24 Wawrykiewicz Magorzata 8, 101, 170 Weizscker Ernst von 81 Widomski Stanisaw 362 Wielhorski Wadysaw 5, 24, 37, 93, 100 Wieliczko Mieczysaw 61, 81, 170, 173 Wicek Kazimierz 267, 270, 291, 302, 335 Winiarczyk Stanisaw 302 Winter S. 334 Wisiski Adam 291, 302, 369 Winiewski Kazimierz 270 Witkowski A. 201 Witos Andrzej 270, 348 Wojciechowska Zofia 277 Wojna Romuald 14 Wolikowski Romuald 252, 317, 335 Woczuk Janina 7, 80 Woroszyow Kliment J. 24, 25 Wrbel Janusz i Elbieta 5, 93, 109, 114, 157, 202, 208, 231, 277 Wyrwa Tadeusz 179 Wyszyski Andriej Januariewicz 127, 128, 187, 188, 203, 229, 246, 249, 253256, 267, 272, 276, 283, 292, 299, 301, 302, 318320, 335
153, 163, 185, 187, 188, 193, 196, 197, 202, 205, 206, 239242, 246, 247, 261, 279, 283-287, 289, 293, 301, 312, 318, 338340, 342, 346, 381, 382 Standley William 320 Stanisawska S. 342 Stankiewicz Wanda 108, 109 Stankiewicz-Januszczak Janina 36 Staczyk Jan 250 Starosto Piotr 111 Starosto Stanisawa 130, 152 Starzewski Stanisaw (Zwierniak Piotr) 5, 35, 37, 93, 100, 106 Stawiski E. 334 Stechniejowska Wiktoria 354 Stefania z Siergiejewki 164 Stiepaszin S. W. 9, 76 Stroski Stanisaw 181 Strumio Marian 178, 251, 297, 362 Strzembosz Tomasz 8, 42, 55 Stypukowski Jerzy 265 Suchcic A. 303 Sugihara Chiune 165 Sukiennicki Wiktor 37, 259 Suek Leon Antoni 45, 46, 48 Surkont Wanda 111 Swianiewicz Stanisaw 37 Szaposznikow Boris M. 24 Szapowa J. 95 Szawowski Ryszard 24, 36 Szczebieniew K. S. 70 Szczerbakow Aleksandr, gen. 285 Szczerbakow, dyrektor zjednoczenia Kraslesprodtrog 144 Szczeniak A. L. 15 Szczyrek Jan 248, 254, 257 Szponder Stanisaw 153 Sztachelski Kazimierz 107, 108 Szumski Romuald 270, 291 Szunina T. 304 Szwajzer B. 334 Szwernik Nikoaj M. 21, 65 Szyko Andrzej 6 Szydowska-Ceglowa B. 101 Szymaska Halina 152, 341 liwowska Wiktoria 7, 14, 151, 231, 359 Tabaczyski Jan 252
INDEKS OSB Zaleski Antoni 271 Zaleski August 167, 170 Zaski Maciej 259, 291, 303, 317319 Zamojski Jan E. 163 Zamorski Kazimierz (Mora Sylwester) 5, 35, 37, 93, 100, 103, 106 Zarudny W. 334 Zawistowska Alina 111 Zezegow 333 Ziemiaski Pawe 218 Ziemskow W. N. 43, 44, 95, 162 Ziomek Edward 107, 109 Zomanoff Witold 149
487
Zorin Walerian A. 9, 49, 76, 320, 324, 326-328, 336338 Zwierniak Piotr zob. Starzewski Stanisaw aro Piotr 6, 8, 10, 17, 20, 21, 23, 30, 49, 89, 93, 101, 109, 112, 151, 235, 236, 242, 245, 261, 264, 265, 292, 293, 299, 307, 342 danow A. 25 erebecki Zdzisaw 290, 302 migrodzki Antoni 176, 207, 258, 266, 269, 271, 291 towski G. 334 urawlew Michai I. 70, 126
488
INDEKS GEOGRAFICZNY
Indeks geograficzny*
abaski rejon w Krasnojarskim Kraju 115 aczitski rejon w obwodzie swierdowskim 119 Afganistan 176, 253 Afryka 318 ajaguzski rejon w obwodzie semipaatyskim 271 akbuacki rejon w obwodzie semipaatyskim 271 Akmolisk 140, 233, 279, 290, 298, 301, 304, 310, 319, 355 akmoliski obwd 77, 80, 105, 115, 117, 160, 172, 226, 228, 235, 264, 270, 290, 309, 327, 335 Aktiubisk 29, 260, 279, 301 aktiubiski obwd 77, 80, 81, 117, 160, 172, 226, 228, 290, 291, 309 aambajski (sorokiski) rejon w Atajskim Kraju 118 aapajewski rejon w obwodzie swierdowskim 119 Adan Jakucki 279, 290, 302, 308, 310, 318, 355 Adaski okrg w Jakuckiej ASRR 118 aachjuski rejon w Jakuckiej ASRR 118 Ama-Ata 95, 233, 254, 261, 265, 266, 270, 279, 280, 285, 286, 290, 291, 298, 300, 302, 304, 310, 319, 323, 337, 344, 354, 355 amaacki obwd 226, 228, 234, 258, 267, 270, 290, 309
Atajski Kraj 69, 74, 85, 88, 114, 115, 118, 135, 156, 160, 161, 172, 210, 211, 221, 223, 267, 270, 290, 309, 335, 345 Amu-daria rz. 230, 234 Andian 349 andiaski obwd 225, 227 andomski rejon w obwodzie woogodzkim 115, 119 Anglia zob. Wielka Brytania Archangielsk 13, 121, 200, 237, 251, 253, 265, 269, 277, 279282, 290, 295, 298, 302305, 308, 311, 314, 318, 319, 323, 325, 337, 344, 348, 354, 355, 363, 366, 374 archangielski obwd 69, 74, 81, 85, 115, 118, 127, 156, 169, 172, 173, 195, 196, 200, 203, 210, 211, 219220, 222, 224, 238, 243, 250, 258, 267, 270, 290, 293, 303, 309, 369, 370 Argentyna 313 asbiestski rejon w obwodzie swierdowskim 119 Asino 200, 279 asiski rejon w obwodzie tomskim 116, 119, 271 Aszchabad 178, 237, 269, 276, 278, 279, 290, 291, 295, 296, 298, 303, 310, 311, 314, 315, 323, 336, 344, 348, 349, 355, 358, 366, 368, 374 Atbasar 279 Augustw 22
* Podzia administracyjny ZSRR zgodnie ze stanem z 1945 r.
INDEKS GEOGRAFICZNY Australia 347, 349, 350 Azja rodkowa 206, 323 babuszkiski rejon w obwodzie woogodzkim 115, 218, Badgiran 279, 313, 314, 348, 357, 358 Bagno 122 bajanaulski rejon w obwodzie pawodarskim 115, 123, 138, 271 Bakarica, port w Archangielsku 277, 368 Baku 163 Bata 86 batyckie pastwa 37, 165, 301, 381; republiki 87, 88, 124 Bannowka, osada w rejonie fiedorowskim 156 baranowicki obwd 42 Baranowicze 63, 64 barnaulski rejon w Atajskim Kraju 118 Barnau 265, 279, 286, 290, 291, 295, 298, 300, 302, 304, 310, 319, 323, 344, 345, 348, 355, 369 barzaski rejon w obwodzie kiemierowskim 119 Baszkirska ASRR 74, 115, 172, 226, 228, 290, 309 Besarabia 60, 86, 89, 92 Biae Morze 46 Biaoruska SRR, BSRR 11, 14, 2022, 30, 36, 41, 42, 45, 51, 54, 60, 6268, 71, 7479, 81, 82, 85, 88, 95, 105, 106, 111, 113, 114, 117, 118, 120122, 124, 128131, 133135, 137-139, 141, 142, 150, 158, 259, 285, 348, 377, 382 Biaoru Zachodnia 2022, 2427, 3242, 44, 45, 52, 53, 5867, 72, 7577, 79, 82, 84, 87-89, 96, 120, 121, 128, 150, 186, 239, 285, 338 Biaostocczyzna 62, 88, 92, 105 biaostocki obwd 42 biaostocki powiat 81 biaostockie wojewdztwo 18, 21, 150 Biaowieska Puszcza 21 Biaystok 16, 20, 59, 60, 6365, 81, 105 Bielsk Podlaski 173 Biegorod 50, 153 bieriezowski rejon w obwodzie swierdowskim 116, 119 Bija rz. 88 biriakowski rejon w obwodzie woogodzkim 115
489
Bliski Wschd 176, 295, 311 bodajbiski rejon w obwodzie irkuckim 119 Bombaj 178, 276, 296 Borowoj 328 brzeski obwd 42 Brze nad Bugiem 16 Brze Litewski 63, 64 Buchara 201, 207, 261, 279, 293 bucharski obwd 204, 206, 225227 bucharski rejon 204 Buchta Nachodka 290 Budapeszt 171 Budowa Specjalna nr 1 25 Bug rz. 15, 16 Bukowina 86 Buzuuk 201, 260, 262266, 277, 278, 279, 281, 282, 296, 298, 366, 368 Cassemau 86 Chabarowsk 50, 153 Chakasski Obwd Autonomiczny 210, 211, 221, 223, charkowski obwd 29 Charkw 163, 259 charowski rejon w obwodzie woogodzkim 115 Chile 313 Chiny 276, 294 chomogorski rejon w obwodzie archangielskim 115, 119 chorezmski obwd 206, 226, 227, 337 czardouski obwd 230 Czarne Morze 86 Czelabisk 163, 200, 206, 260, 261, 265, 279, 290, 298, 302, 304, 310, 319, 354, 355, 374 czelabiski obwd 74, 80, 85, 116, 119, 172, 195, 210, 211, 221, 270, 290, 309 Czekar 265 czerdyski rejon w obwodzie mootowskim 119 czeriewkowski rejon w obwodzie archangielskim 115, 119 czermoski rejon w obwodzie mootowskim 119, 223 czernihowski obwd 29, 65 czerniowiecki obwd 86 czerwiaski rejon w Atajskim Kraju 118 Czerwie pod Miskiem 36 czimkiencki obwd zob. poudniowokazachstaski obwd
490
INDEKS GEOGRAFICZNY Frunze 279 frunzeski obwd 204, 226, 227, 328 gajniski rejon w obwodzie mootowskim (Komi-Permiacki Okrg Narodowociowy) 116, 223 Gajny w obwodzie mootowskim (Komi-Permiacki Okrg Narodowociowy) 116, 215 gariski rejon w obwodzie swierdowskim 119 Generalna Gubernia 172, 217 Genewa 164, 166, 171, 172, 174 Gieorgijewka 279 gieorgijewkski rejon w obwodzie semipaatyskim 271 Gorki 205, 223, 260, 261, 265 gorkowski (b. nienowgorodzki) obwd 74, 85, 115, 119, 135, 172, 210, 211, 221, 258, 270, 290, 309, 335, 369 gornomarijski rejon w Marijskiej ASRR 118 Grecja 192 Griazowiec 79 Grodno 22, 63, 65, 95 grodzieski powiat 81 Grodzieszczyzna 92 Grudzidz 291 guriewski obwd 226, 228 Guzar 236, 298 Harbin 176 Hiszpania 192 iaski rejon w Krasnojarskim Kraju 115 Indie 278, 279, 288, 294296, 311, 313, 365; pnocno-zachodnie 176 Iran 157, 226, 227, 236, 279, 294, 295, 320, 333, 336, 351, 362, 365 irbicki rejon w obwodzie swierdowskim 116 Irkuck 163, 254 irkucki obwd 74, 85, 110, 115, 119, 135, 156, 160, 172, 196, 210, 211, 218, 219, 270, 279, 290, 309, 338 isowski rejon w obwodzie swierdowskim 116, 119 Iszym 279 Iwanowka, st. kol. w Mordowskiej ASRR 119 iwanowski obwd 69, 74, 115, 158, 172, 369 iwanowski rejon w obwodzie gorkowskim 119 iwdielski rejon w obwodzie swierdowskim 119
Czimkient 233, 261, 363, 271, 279, 290, 291, 298, 300, 303, 304, 310, 319, 334, 354, 355 Czkaow 163, 200, 254, 260, 261, 265, 279, 290, 291, 295, 300, 302, 304, 310, 323, 325, 344, 348, 354, 368, 370 czkaowski (obecnie orenburski) obwd 74, 114, 116, 150, 210, 211, 258, 290, 309, 335 Czok-Pak 236 czuymski rejon w obwodzie nowosybirskim 119 czusowojski rejon w obwodzie mootowskim 116, 119, 223 czuwaski obwd 369 Daleki Wschd 71, 99, 168, 176, 279, 286, 317 daurski rejon w Krasnojarskim Kraju 115, 118 dobriaski rejon w obwodzie mootowskim 116 Donbas 29, 30 Donbaskie Zagbie 63, 104 Donieck 29 Donieckie Zagbie 22, 26, 30 drohobycki obwd 41, 82 drohobycki powiat 94 Drohobycz 94 Druskienniki 150 Dubrowno w rejonie nagrskim 372 dubrowski rejon w obwodzie mootowskim 116 dalalabadzki obwd zob. daaabadzki obwd Daa-Abad 281 daaabadzki obwd 225227, 328 dambulski obwd 204, 208, 226, 228, 234, 238, 284, 290, 309 Dambu 201, 233, 265, 279, 290, 291, 298, 303, 304, 310, 355, 368 detygaryski rejon w obwodzie kustanajskim 116 Egipt 279 Estonia 34, 52 Europa 100; rodkowa 15; rodkowo-Wschodnia 16 Farab w obwodzie czardouskim 201, 230, 261 Fergana 279, 286, 293, 349 fergaski obwd 206, 226, 227 fiedorowski rejon w obwodzie kustanajskim 156 Filadelfia 337 Francja 16, 23, 40, 173
INDEKS GEOGRAFICZNY Jakuck 317 Jakucka ASRR 74, 85, 118, 160, 172, 196, 210, 211, 218, 258, 279, 290, 309 jautorowski rejon w obwodzie tiumeskim 119 Jangi-Jul 279, 296, 398, 303, 368, 376 Japonia 98, 102, 165, 167, 170, 175, 295, 316 jareski rejon w obwodzie archangielskim 115 jarkowski rejon w obwodzie tiumeskim 116 Jarosaw 16 jarosawski obwd 69, 74, 210, 211, 221, 223, 369 jekatierienburski obwd zob. swierdowski obwd jeleno-karakubski obz pracy przymusowej 22, 28 jemiecki rejon w obwodzie archangielskim 115, 119, 243 jemieljanowski rejon w obwodzie kiemierowskim 116 Jenisiej 118 Jenisiejag 135 jenisiejski rejon w Krasnojarskim Kraju 115 Joszkar-Oa 223, 265, 279 joszkaroliski rejon w Marijskiej ASRR 118 Juchnowo 79 Judzianka w powiecie siemiatyckim 37, 105 jurgiski rejon w obwodzie tiumeskim 116 juriski rejon w Marijskiej ASRR 118 jurliski rejon w obwodzie mootowskim 116 juszaliski rejon w obwodzie swierdowskim 116 Kagan 201 kajski rejon w obwodzie kirowskim 116 kaliniski rejon w obwodzie akmoliskim 270 Kamczatka 50 Kara-Su 298 karabadaski rejon 293 karabaski rejon w obwodzie czelabiskim 116 Karaganda 265 karagandzki obwd 80, 236, 264, 290, 335 Karakapacka ASRR 206, 226, 228, 296, Karakubsk 26 Karelia 46 Karelo-Fiska ASRR 172 kargopolski rejon w obwodzie archangielskim 115, 119 Kartay 140, 233 Kaskielen 279 Kaspijskie Morze 176, 276
491
Katu rz. 88 Katy 77, 259, 346 Kaukaz 31, 176, 178 Kazachska SRR, Kazachstan 33, 49, 54, 60, 7579, 81, 88, 95, 103, 105, 115, 117, 123 125, 129, 130, 137139, 142, 145147, 150, 154, 155, 158, 159, 161, 164, 165, 170, 172, 192, 197, 205, 208, 224, 225228, 234, 235, 243, 250, 285287, 294, 315, 323, 330, 331, 337, 344 Kazachstan poudniowy 234; pnocny 80, 196, 231 kazaczyski rejon w Krasnojarskim Kraju 115 Kaza 205 Kenimech 206 Kermine 206, 298 kiemierowski obwd 116, 119 Kijw 50, 55, 60, 72, 95, 98, 153, 163 Kinel, st. kol. 200, 260, 261 Kirgiska SRR, Kirgizja 49, 192, 205, 209, 225, 227, 228, 234, 267, 290, 294, 309, 328, 330, 335 Kirkin Batasz 298 Kirow 200, 205, 212, 221, 222, 237, 243, 254, 260, 265, 279, 280, 290, 291, 295, 298, 302, 310, 311, 319, 323, 325, 344, 348, 355, 368-372 kirowogradzki obwd 65 kirowski (wiacki) obwd 69, 74, 88, 116, 119, 172, 210, 221, 222, 224, 270, 279, 290, 297, 309, 368, 369 kiryowski rejon w obwodzie woogodzkim 119 Kiszyniw 86 kizielski rejon w obwodzie mootowskim 116 Kobry 173 koczewski rejon w obwodzie mootowskim 116 Kojgorodok w rejonie sysolskim 136 Kokanda 337, 349 kokczetawski obwd 200 kokpektycki rejon w obwodzie semipaatyskim 271 Koyma 317 Komi ASRR, Komi 14, 48, 69, 70, 74, 85, 88, 95, 103, 113, 115, 118, 120, 126, 127, 129, 135137, 144, 158, 159, 172, 173, 190, 195 197, 203, 210214, 216218, 220, 221, 224, 258, 268, 270, 279, 286, 290, 297, 309, 332, 337, 369, 379
492
INDEKS GEOGRAFICZNY kriwoszejnski rejon w obwodzie tomskim 119 krzyworoski obz pracy przymusowej 22, 28 Krzyworoskie Zagbie 26 Kujbyszew 10, 13, 45, 48, 93, 196, 200203, 207, 208, 210, 220, 224, 230, 233, 244, 247, 258, 260263, 266, 268, 269, 271273, 278-280, 282, 286, 291298, 300, 303, 305, 307, 311, 315317, 320, 322, 333, 338, 340, 343, 345348, 350, 355, 358, 361, 363, 365367, 371, 374, 377, 378, 382 kujbyszewski obwd 226, 228, 297, 374, 376 kujbyszewski rejon w obwodzie nowosybirskim 119 kungurski rejon w obwodzie mootowskim 223 Kurianowo, punkt leny w rejonie babuszkiskim 218 Kurjanow 370 Kuropaty 77 Kustanaj 265, 279, 290, 298, 302, 310, 319, 325, 327, 328, 355, 368 kustanajski obwd 77, 80, 105, 115, 117, 127, 130, 138, 156, 160, 164, 172, 226, 228, 234, 235, 264, 290, 309, 335, 338 Kuszka, przejcie kolejowe 176 kuszwiski rejon w obwodzie swierdowskim 116, 119 kwarkieski rejon w obwodzie czkaowskim 116 Kzy-Orda 265, 279 kzyordyski obwd 226, 228, 290, 327 lecki rejon w Komi ASRR 270 Lemberg 82 leninabadzki obwd 225, 227 Leningrad 183, 219 Leninskoje w obwodzie czimkienckim 334 lenski rejon w obwodzie archangielskim 115, 118 leski rejon w obwodzie woogodzkim 119 Lida 63, 64 lidzki powiat 81 Litewska SRR, LSRR, Litwa 22, 23, 34, 36, 45, 52, 88, 92, 93, 95, 120, 150, 165, 168, 171, 173, 212 Londyn 9, 12, 13, 17, 46, 49, 93, 94, 98, 102, 103, 248, 250252, 255257, 259, 261, 262, 272, 275, 276, 277, 281, 282, 284, 292, 294, 296, 297, 303, 305, 307, 312314, 316, 327, 336, 339342, 344, 346, 347, 349351, 356-358, 361, 365, 375, 379, 382
Komi-Permiacki Okrg Narodowociowy 116, 223 Komiles 126, 127, 129, 135, 147 kondiski rejon w obwodzie tiumeskim 119 konoszski rejon w obwodzie archangielskim 115, 119 Kontoszyno 337 kopiejski rejon w obwodzie czelabiskim 119 kortkierosski rejon w Komi ASRR 118 kosichski rejon w Atajskim Kraju 115 kosiski rejon w obwodzie mootowskim 116, 223, 243 kostromski obwd 115 Kowa 200 Kotas 115, 212, 265, 296, 378 kotasski rejon w obwodzie archangielskim 115, 118 Kowieszczyzna 22 Kowno 165 koweski rejon w obwodzie woogodzkim 115, 119 Kozielsk 28, 35, 75 Komodemjansk n/Wog 224 Krakw 167, 173 krapiwiski rejon w obwodzie kiemierowskim 119 krasnoarmiejski rejon w obwodzie pnocnokazachstaskim 270 krasnoborski rejon w obwodzie archangielskim 115, 119 Krasnojarsk 279, 290, 291, 295, 298, 302304, 310, 319, 323, 325, 344, 348, 354, 355, 371, 374 Krasnojarski Kraj 69, 74, 85, 88, 113115, 118, 120, 127, 132, 135, 141, 142, 144, 147, 160, 172, 186, 196, 210, 211, 221, 223, 270, 279, 290, 309, 335 krasnouralski rejon w obwodzie swierdowskim 116, 119, 271 krasnowiszerski rejon w obwodzie mootowskim 116 Krasnowodzk 176, 244, 276, 278, 279, 295, 300, 311, 322 Kreml 205, 283, 285, 286, 289, 339, 378 Kresy Wschodnie 91, 164 Kriask, punkt leny w rejonie syktywdyskim 136 kriaski orodek mechaniczny w rejonie syktywdyskim 137
INDEKS GEOGRAFICZNY lubelskie wojewdztwo 16 lwowska archidiecezja 94 lwowski obwd 41 lwowskie wojewdztwo 16, 18, 22, 30 Lww 20, 26, 59, 71, 82, 83, 92, 163, 164, 165, 181, 291 alski rejon w obwodzie kirowskim 116 oma 173 omyski powiat 22 otwa 34, 40, 52 d 65 ugowaja 236, 279 Majkain 123, 130, 138 makarjewski rejon w obwodzie kostromskim 115 Maksakowska Zapadna w rejonie sysolskim 164 Maopolska Wschodnia 86 Mamlutka 237, 279, 295, 311, 323, 325 Mana rz., prawy dopyw Jenisieju 118 Manduria 317 manski rejon w Krasnojarskim Kraju 118, 371 Marganiec 26 Margean 236 Marijska ASRR 85, 118, 120, 135, 169, 172, 195, 210, 221223, 258, 270, 290, 309, 369 Mary 279 maslaniski rejon w obwodzie nowosybirskim 119 Meksyk 313 Mendelejewo 279 Meszhed 178, 279, 313, 344 Michajowka w obwodzie dambulskim 238 miednogorski rejon w obwodzie czkaowskim 116 Miednoje 259 miedurieczeski rejon w obwodzie woogodzkim 115 mikojanowski rejon w obwodzie omskim 119 Misk 14, 36, 55, 60, 72, 77, 88, 95, 98 Modawska SRR, Modawia 52, 87, 88, 105, 124, 377 Moodeczno 63, 64 Mootow 205, 323 mootowski (permski) obwd 69, 74, 81, 85, 116, 119, 158, 172, 173, 210, 211, 215, 221, 222, 224, 243, 270, 279, 290, 309, 369 Mordowska ASRR 119, 173
493
morkiski rejon w Marijskiej ASRR 118 moskiewski obwd 250 Moskwa 15, 21, 51, 55, 62, 64, 125, 128, 164-166, 176, 180184, 190, 208, 213, 224, 249, 257, 260, 262, 267269, 275, 294, 304, 305, 321, 337 moszkowski rejon w obwodzie nowosybirskim 119 Muraszi, st. kol. 70, 225 Murmask 15, 278280, 295, 296, 311, 314, 318, 325, 366 murmaski obwd 173 muromcewski rejon w obwodzie omskim 116 Nadwojcy 50, 153 nagorski rejon w obwodzie kirowskim 116, 270, 372 Namangan 327 namangaski obwd 225227, 327 Narew rz. 15 Narymski Kraj 279, 369 Nastapijan w rejonie eleznodoronym 137 niandomski rejon w obwodzie archangielskim 115, 119 Niemcw Nadwoaskich Republika 283 Niemcy, III Rzesza 15, 16, 19, 20, 25, 40, 75, 82, 8486, 163, 169, 170, 184, 205, 268 Nikolsk, st. rzeczna 220 nikolski rejon w obwodzie woogodzkim 119, 219 nikoajewski obwd 65 Nikopol 26 niuksienicki rejon w obwodzie woogodzkim 119 nienowgorodzki obwd zob. gorkowski obwd 135 ninieudiski rejon w obwodzie irkuckim 115 ninoingaszski rejon w Krasnojarskim Kraju 115, 118 ninoudyski rejon w obwodzie irkuckim 270 noszulskie lene gospodarstwo transportowe w Komi ASRR 144 Nowa Zelandia 278 Nowe Jurty 279 Nowogrd Woyski 25, 26 Nowogrdek 173 nowogrdzkie wojewdztwo 18, 21 nowolaliski rejon w obwodzie swierdowskim 116, 119
494
INDEKS GEOGRAFICZNY Pietropawowsk 265, 279, 290, 298, 302, 304, 310, 319, 348, 355 pietropawowski obwd zob. pnocnokazachstaski piniegski rejon w obwodzie archangielskim 115 Pisk 63, 64 piski obwd 42, 54 Pisa rz. 15 plesiecki rejon w obwodzie archangielskim 115, 119, 200, 370 podlaskie wojewdztwo 48 podosinowiecki rejon w obwodzie kirowskim 116 Polesie 22 poleskie wojewdztwo 18, 21 Polska, II RP 6, 10, 12, 1518, 20, 21, 23, 25, 3032, 36, 39, 40, 44, 45, 51, 53, 55, 59, 60, 62, 63, 65, 70, 78, 81, 83, 85, 87, 94, 97, 99, 100, 103, 106, 125, 130, 151, 157, 158, 163, 166, 169, 172, 178, 179, 186, 209, 212, 227, 228, 239, 284286, 301, 303, 305, 307, 335, 338, 340, 341, 360, 361, 377, 378, 381, 383 potawski obwd 65 poudniowokazachstaski (czimkiencki) obwd 88, 115, 120, 121, 132, 160, 201, 208, 226, 228, 231, 234, 236, 271, 284, 290, 309, 327 pnocnokazachstaski (pietropawowski) obwd 77, 80, 117, 138, 160, 170, 172, 226, 228, 235, 270, 290, 308, 309 pnocnouralskie obozy pracy poprawczej 133 priuski rejon w Komi ASRR 115, 270 priozierny rejon w obwodzie archangielskim 115, 118, 370 Przasnysz 65 Przemyl 61, 171, 173 Putusk 65 Pyszma rz., prawy dopyw rz. Tury 116 pyszmiski rejon w obwodzie swierdowskim 116, 119 Rawa Ruska 61 riewdiski rejon w obwodzie swierdowskim 116, 119 rieski rejon w obwodzie swierdowskim 116 Rosja 58, 181, 362; centralna 243; europejska 209211, 222, 270, 283, 295, 323, 326, 330, 344 Rosyjska FSRR, RFSRR 34, 63, 72, 83, 103, 146, 151, 170, 198, 222, 226, 228, 241, 258, 328
nowosieowski rejon w Krasnojarskim Kraju 115 Nowosybirsk 254, 260, 261, 265, 270, 279, 280, 286, 298, 369 nowosybirski obwd 69, 74, 85, 88, 116, 119-121, 160, 172, 173, 195, 196, 210, 211, 218, 219, 250, 258, 267, 271, 290, 293, 309 nowoszulbiski rejon w obwodzie semipaatyskim 131, 271 Nowotroick 26 Nowy Jork 312 Nucht-Oziero w rejonie plesieckim 200 Nukus 279 Odessa 86 Ojrotturski Okrg Autonomiczny 156 Omsk 176, 201, 270, 279, 295 omski obwd 69, 74, 85, 88, 116, 119121, 127, 132, 156, 160, 172, 186, 188, 210, 211, 221, 290, 308, 309 onegski rejon w obwodzie archangielskim 115, 173 opariski rejon w obwodzie kirowskim 116 ordyski rejon w obwodzie nowosybirskim 119 orenburski obwd zob. czkaowski obwd Ostaszkw 28, 35, 75 ostrocki powiat 22 Ostroka 16 ostrowsko-mazowiecki powiat 22 Ostrw Mazowiecka 65 Osz 279 oszski obwd 225227, 328 osztyski rejon w obwodzie woogodzkim 119 Ozierony, osada w rejonie bauszkiskim 220 Pachtabad 298 Pahlawi 178, 226, 276, 301 Palestyna 276, 279 palewicki punkt leny 134 Pawodar 265, 279, 290, 298, 302304, 319, 325, 327, 348, 355 pawodarski obwd 77, 80, 105, 115, 117, 123, 138, 160, 172, 173, 231, 226, 228, 271, 290, 309, 327 Penza 261 permski obwd zob. mootowski obwd Persja 176, 276, 311, 325, 328 pierwomajski rejon w obwodzie archangielskim 115
INDEKS GEOGRAFICZNY rowdiski rejon w obwodzie archangielskim 115, 119 rwieski obz pracy przymusowej 22, 28 rwnieski (rownieski) obwd 41, 83 Rumunia 23, 40, 86, 177, 301 rybiski rejon 371 Sajram 260 sajramski rejon w obwodzie poudniowokazachstaskim 115 Samara zob. Kujbyszew Samarkanda 176, 201, 206, 237, 244, 261, 266, 278, 279, 290, 291, 293, 295, 296, 298, 303, 304, 310, 311, 319, 323, 325, 344, 348, 354, 355, 368, 374 samarkandzki obwd 206, 226, 227, 244 samarowski rejon w obwodzie omskim 119 samarski rejon w obwodzie nowosybirskim 119 San Francisco 177, 278 San rz. 16 saraaski rejon w Krasnojarskim Kraju 115 Saratow 260, 290, 291, 302 saratowski obwd 290 Semipaatysk 149, 156, 244, 254, 260, 264, 265, 270, 279, 290, 291, 298, 300, 303, 304, 310, 325, 327, 348, 355 semipaatyski obwd 77, 80, 105, 115, 117, 138, 160, 172, 208, 226, 228, 244, 258, 264, 271, 284, 286, 290, 309, 335 Sergo, st. kol. 201 Siedlce 65 siemiatycki powiat 37 Siemiatycze 105 Siergiejewka w rejonie zatobolskim 164 sierowski rejon w obwodzie swierdowskim 116, 119 Siewuraag 74 Siewedorag 28 Sawgorod 279 Sonim 63, 64 Smolesk 346 Sokal 61 sokolski rejon w obwodzie iwanowskim 115 Sokka 48, 150 solwyczegodzki rejon w obwodzie archangielskim 115, 119 sorokiski rejon w Atajskim Kraju 118 sowchoz im. Lenina w rejonie nowoszulbiskim 131
495
sowiecki rejon w Krasnojarskim Kraju 115, 118 Stalinabad 279 stalinabadzki obwd 225, 227 Stalisk 119 staliski rejon w obwodzie akmoliskim 115 staliski rejon w obwodzie kiemierowskim 116 Stambu 178 stanisawowski obwd 42, 65, 83 stanisawowskie wojewdztwo 18, 22 Starobielsk 28, 35, 75 Starodub 50, 153 sterlitamacki obwd 115 Stiepniak 115 suchojogski rejon w obwodzie swierdowskim 117, 119 surchandaryjski obwd 226, 228 Suwaki 65 Suzun 279 suzunski rejon w obwodzie nowosybirskim 116, 119, 269 Swierdowsk 260, 261, 265, 269 swierdowski (jekatierienburski) obwd 69, 74, 85, 113, 116, 119, 120, 121, 170, 172, 195, 196, 210, 211, 221, 223, 224, 258, 270, 271, 290, 309 swierdowski rejon w obwodzie dambulskim 238 Syberia, Sybir 56, 60, 125, 154, 161, 164, 169, 323, 330, 344 syktywdyski rejon w Komi ASRR 115, 118, 137, 144 Syktywkar 14, 95, 163, 190, 211, 214, 215, 220, 258, 279, 290, 295, 298, 300, 302, 304, 310, 319, 323, 344, 348, 354, 355, 370, 374 Syria 279 sysolski rejon w Komi ASRR 115, 118, 136, 164 Szachryziabs 298 Szadrycha, posioek w obwodzie omskim 156 szaderski rejon w obwodzie poudniowokazachstaskim 327 Szanghaj 164, 165, 168, 169, 276, 278 szarjiski rejon w obwodzie kostromskim 115 szenkurski rejon w obwodzie archangielskim 115, 303 sziriski rejon w Krasnojarskim Kraju 115 szitkaski rejon w obwodzie irkuckim 115 Szoga w obwodzie kirowskim 119 szoski rejon w obwodzie woogodzkim 119
496
INDEKS GEOGRAFICZNY tuguymski rejon w obwodzie swierdowskim 116, 119 Tua 48 Tuun w obwodzie irkuckim 279, 338 tuuski rejon w obwodzie irkuckim 115 Tura rz. 116 Turcja 176, 178, 276, 279 turiski rejon w obwodzie swierdowskim 116 Turkiestan 205, 279 Turkmeska SRR, Turkmenistan, Turkmenia 192, 201, 225, 227, 228, 231, 244, 271, 290, 309, 315, 317, 330, 335 uczpriestaski rejon w Atajskim Kraju 156 Udmurcka ASRR 210, 211, 221, 223 Ufa 50, 153 Ukraina Zachodnia 2022, 2427, 30, 3336, 3845, 52, 53, 5861, 63, 64, 66, 67, 72, 75-77, 79, 82, 84, 87, 99, 96, 120, 128, 150, 188, 239, 285, 338 Ukraiska SRR, USRR, Ukraina 11, 21, 22, 31, 36, 41, 43, 45, 46, 48, 51, 54, 60, 63, 6567, 68, 69, 71, 7479, 81, 8588, 95, 105, 106, 111, 113, 114, 117, 118, 120122, 124, 125, 128135, 137, 138, 139, 141, 142, 150, 158, 186, 213, 259, 285, 348, 377, 382 Unag, unymskie obozy pracy poprawczej 74, 133 Ural 29, 31, 161, 206, 330 urdarski rejon w obwodzie semipaatyskim 271 urgencki rejon w obwodzie chorezmskim 337 Urgencz w obwodzie chorezmskim 337 USA 9, 164, 166, 167, 169, 177, 262, 273, 275277, 279, 280, 296, 297, 306, 310, 312-314, 315, 320322, 348, 367, 371 Uskora, osada w rejonie szenkurskim 303, 304 Uspienskoje, osada w rejonie zmiejsnogorskim 156 UstKamienigorsk 303 ustkamieniogorski obwd zob. wschodniokazachstaski obwd ustiszymski rejon w obwodzie omskim 116 Ustiug, osada w rejonie nikolskim 220 Ustja rz., prawy dopyw rz. Wagi 115 ustjaski rejon w obwodzie archangielskim 115 ustwymski rejon w Komi ASRR 115, 118, 173 uwacki rejon w obwodzie tiumeskim 116
szortandyski rejon w obwodzie akmoliskim 115 rodkowy Wschd 176 Tabriz 178 Tadycka SRR, Tadykistan 192, 225, 227, 267, 271, 290, 296, 309, 330 tajgiski rejon w obwodzie kiemierowskim 119 tajszecki rejon w obwodzie irkuckim 115 Tajszetag, tajszeckie obozy pracy poprawczej 74, 133 Tajszet 110, 279 talmieski rejon w Atajskim Kraju 115, 118 Tagar 279 Tarnopol 114 tarnopolski obwd 42 tarnopolskie wojewdztwo 18, 22 tasiejewski rejon w Krasnojarskim Kraju 115 taszkencki obwd 226, 228, 335 Taszkent 163, 176, 201, 202, 204, 207, 208, 230, 233, 243, 254, 260, 261, 269, 270, 278, 286, 293, 303, 349 Tatarska ASRR 223 tawdiski rejon w obwodzie swierdowskim 116 Teheran 13, 91, 239, 276, 278, 279, 313, 314, 320, 344, 347, 349352, 354, 357, 359, 362, 367 Tehini 86 tieguldiecki rejon w obwodzie tomskim 119 tiewriski rejon w obwodzie omskim 116 tisulski rejon w obwodzie kiemierowskim 116 Tiulkubas w obwodzie czimkienckim 201 tiumeski obwd 116, 119 Tobolsk 279 tobolski rejon w obwodzie tiumeskim 116 toboriski rejon w obwodzie swierdowskim 116, 119 Tockoje 264, 277, 278 togulski rejon w Atajskim Kraju 118 Tokio 13, 103, 142, 164166, 168, 169, 276 Tomsk 119, 122, 165, 176, 200, 279, 337 tomski obwd 116, 119, 271 topczychiski rejon w Atajskim Kraju 118 totiemski rejon w obwodzie woogodzkim 115, 119 Treblinka 16 troicki rejon w Atajskim Kraju 115, 118
INDEKS GEOGRAFICZNY Uzbecka SRR, Uzbekistan 76, 190, 195, 200, 203, 204, 206, 207, 222, 223, 226, 227, 229, 232, 256, 265, 269, 281, 284, 288, 292, 294, 307, 313, 326, 328 Vancouver 278 Waga rz. 115 Warszawa 13, 15, 65, 164, 173, 285, 291 warszawskie wojewdztwo 22 Waszyngton 276, 351 Watykan 164, 170 Wgry 16, 171 wiacki obwd zob. kirowski obwd wielikoustiugski rejon w obwodzie woogodzkim 119 Wielka Brytania 16, 40, 166, 167, 262, 275, 279282, 294296, 305, 307, 313, 339, 342, 346, 365, 367 Wielkopolska Wschodnia 60 wielski rejon w obwodzie archangielskim 115, 119 Wierchnie-Czusowskije Gorodki w obwodzie mootowskim 116 wierchniotojemski rejon w obwodzie archangielskim 115, 118 wierchouski punkt leny w Komi ASRR 144 Wierchoturje 50, 153 wierchoturski rejon w obwodzie swierdowskim 116 wierchtawdiski rejon w obwodzie swierdowskim 116, 119 wilegodzki rejon w obwodzie archangielskim 115 wilejski obwd 41, 42 wileskie wojewdztwo 18 Wileszczyzna 21, 34, 45, 171, 177 Wilno 22, 164, 165 winnicki obwd 65 winogradowski rejon w obwodzie archangielskim 115, 118 Wisa rz. 16 Wadywostok 50, 176, 253, 254, 278, 290, 291, 295, 298, 303, 305, 308, 311, 317, 318, 325
497
Wochy 192 Woga rz. 224 Woogda 220, 225, 254, 369 woogodzki obwd 69, 74, 85, 115, 119, 172, 196, 210, 211, 218220, 222, 224, 258, 279, 290, 293, 309, 337, 369, 370 Woy 60, 86, 94 woyski obwd 41 woyskie wojewdztwo 18, 22 Workuta 186 woegdaski rejon w obwodzie woogodzkim 115 Wojel w rejonie syktywdyskim 144 Wrewskaja 236, 298, 368 Wrocaw 122 wschodniokazachstaski (ustkamieniogorski) obwd 160, 226, 228, 264 Wyczegdales 126, 127, 129, 134, 135, 137, 145, 147 wytiegorski rejon w obwodzie woogodzkim 115 Z Zaleszczyki 150 zaporoski obz pracy przymusowej 23, 28 Zaporoe 26 zatobolski rejon w obwodzie kustanajskim 164 zigaziski rejon w obwodzie sterlitamackim 115 zimiski rejon w obwodzie irkuckim 115 Zirianskoje, st. kol. 200 zmieinogorski rejon w Atajskim Kraju 115, 156 znamieski rejon w obwodzie omskim 116 ZSRR cz azjatycka 170, cz europejska 169, cz pnocnoeuropejska 161, cz rodkowoeuropejska 161 zyriaski rejon w obwodzie tomskim 119, 271 armaski rejon w obwodzie semipaatyskim 117, 271 eleznodorony rejon w Komi ASRR 115, 118, 137 ytomierski obwd 65
Spis treci
Wstp .................................................................................................................. 5 ROZDZIA I. Deportacje, przesiedlenia i przymusowe przemieszczenia obywateli polskich w gb ZSRR w latach 19391941 ............................ 15 Wschodnie wojewdztwa II RP pod okupacj radzieck .................. 15 Jecy wojenni, dobrowolne wyjazdy do pracy, aresztowania iindywidualne zsyki do obozw pracy poprawczej, pobr do Armii Czerwonej, bataliony robocze (stroibataliony) ......................... 23 Deportacje iprzymusowe przesiedlenia ............................................... 51 Oglne zasady iprzebieg deportacji .................................................... 51 Deportacja pierwsza padziernik 1939 r. .......................................... 59 Deportacja druga 10 lutego 1940 r. ................................................... 66 Deportacja trzecia 13 kwietnia 1941r. ............................................. 74 Deportacja czwarta 29 czerwca 1940 r. ............................................ 81 Deportacja pita wmaju iczerwcu 1941 r. ....................................... 87 Skad narodowociowy ........................................................................... 89 Represje wobec polskich obywateli wliteraturze historycznej irdach ................................................................................................. 92 Szacunki ilociowe ............................................................................... 92 Krytyka rde ..................................................................................... 96 Materiay radzieckie ........................................................................ 96 Materiay polskie ............................................................................. 98 Rozdzia II. Zanim nadesza amnestia 19401941 ...................................... 104 Oglna charakterystyka warunkw bytu .......................................... 104 W drodze ............................................................................................ 106
Na zesaniu ......................................................................................... 111 Liczby ............................................................................................. 111 Rnice prawne ............................................................................. 121 Zakwaterowanie ............................................................................. 125 Praca ............................................................................................. 133 Wyywienie ..................................................................................... 142 Zdrowie ihigiena ........................................................................... 147 Dzieci ............................................................................................. 150 miertelno .................................................................................. 154 Pierwsze prby pomocy ....................................................................... 163 Rozdzia III. Czas nadziei 19411943 .......................................................... 175 Amnestia ................................................................................................ 175 W przeddzie zmian........................................................................... 175 Ukad SikorskiMajski....................................................................... 179 Wolno nie dla wszystkich ............................................................... 182 Czas nadziei........................................................................................... 189 Pierwsze dni wolnoci ........................................................................ 189 Wielka migracja ................................................................................. 192 Przyczyny ....................................................................................... 192 Zasig iskad ................................................................................. 195 Droga ............................................................................................. 197 Na miejscu ..................................................................................... 203 Uzbekistan jesie 1941 r. ................................................................ 205 Na pnocy ipoudniu ZSRR 1942 r. .............................................. 209 Pnoc ............................................................................................ 209 Poudnie ......................................................................................... 225 Paszportyzacja .................................................................................... 237 miertelno ....................................................................................... 242 Rozdzia IV. Opieka Ambasady RP wZSRR nad polsk ludnoci cywiln ....................................................................................................... 248 Dziaalno aparatu opieki .................................................................. 248 Tworzenie podstaw............................................................................. 248 Okres pierwszy (wrzesie grudzie 1941 r.) .................................. 256 Okres drugi (grudzie 1941r. czerwiec 1942 r.) ............................ 287 Okres trzeci (lipiec 1942r. stycze 1943 r.) ................................... 308 Okres czwarty (stycze kwiecie 1943 r.) ...................................... 338 Okres pity (kwiecie grudzie 1943 r.) ......................................... 347
Oglne koszty opieki ......................................................................... 352 rodki finansowe ............................................................................ 352 Pomoc materiaowa ....................................................................... 356 Naduycia wrozdawnictwie darw ................................................... 359 Zakoczenie .................................................................................................... 377 Bibliografia ..................................................................................................... 384 Aneksy ............................................................................................................ 411 Wykaz tablic .................................................................................................... 471 Wykaz schematw ........................................................................................... 473 Summary .......................................................................................................... 474 ............................................................................................................ 477 Indeks osb ...................................................................................................... 481 Indeks geograficzny ........................................................................................ 488

Czas Nadziei. Obywatele Rzeczypospolitej Polskiej W ZSRR I Opieka Nad Nimi Placówek Polskich W Latach 1940-1943

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Czas Nadziei. Obywatele Rzeczypospolitej Polskiej W ZSRR I Opieka Nad Nimi Placówek Polskich W Latach 1940-1943

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Czas nadziei

Wydawnictwo NERITON Instytut Historii PAN Warszawa 1999

DEPORTACJE, PRZESIEDLENIA I PRZYMUSOWE PRZEMIESZCZENIA

WSCHODNIE WOJEWDZTWA II RP POD OKUPACJ RADZIECK

DEPORTACJE, PRZESIEDLENIA I PRZYMUSOWE PRZEMIESZCZENIA

May Rocznik Statystyczny Polski..., s.59. May Rocznik Statystyczny..., s.2324.

WSCHODNIE WOJEWDZTWA II RP POD OKUPACJ RADZIECK

rdo: May Rocznik Statystyczny Polski, Londyn 1941, s.23-24.

DEPORTACJE, PRZESIEDLENIA I PRZYMUSOWE PRZEMIESZCZENIA

WSCHODNIE WOJEWDZTWA II RP POD OKUPACJ RADZIECK

DEPORTACJE, PRZESIEDLENIA I PRZYMUSOWE PRZEMIESZCZENIA

WSCHODNIE WOJEWDZTWA II RP POD OKUPACJ RADZIECK

DEPORTACJE, PRZESIEDLENIA I PRZYMUSOWE PRZEMIESZCZENIA

JECY WOJENNI, DOBROWOLNE WYJAZDY DO PRACY, ARESZTOWANIA

DEPORTACJE, PRZESIEDLENIA I PRZYMUSOWE PRZEMIESZCZENIA

JECY WOJENNI, DOBROWOLNE WYJAZDY DO PRACY, ARESZTOWANIA

DEPORTACJE, PRZESIEDLENIA I PRZYMUSOWE PRZEMIESZCZENIA

JECY WOJENNI, DOBROWOLNE WYJAZDY DO PRACY, ARESZTOWANIA

DEPORTACJE, PRZESIEDLENIA I PRZYMUSOWE PRZEMIESZCZENIA

JECY WOJENNI, DOBROWOLNE WYJAZDY DO PRACY, ARESZTOWANIA

DEPORTACJE, PRZESIEDLENIA I PRZYMUSOWE PRZEMIESZCZENIA

JECY WOJENNI, DOBROWOLNE WYJAZDY DO PRACY, ARESZTOWANIA

DEPORTACJE, PRZESIEDLENIA I PRZYMUSOWE PRZEMIESZCZENIA

JECY WOJENNI, DOBROWOLNE WYJAZDY DO PRACY, ARESZTOWANIA

DEPORTACJE, PRZESIEDLENIA I PRZYMUSOWE PRZEMIESZCZENIA

JECY WOJENNI, DOBROWOLNE WYJAZDY DO PRACY, ARESZTOWANIA

DEPORTACJE, PRZESIEDLENIA I PRZYMUSOWE PRZEMIESZCZENIA

JECY WOJENNI, DOBROWOLNE WYJAZDY DO PRACY, ARESZTOWANIA

rdo: Jak wtablicy 1, s.89.

O. A. Goranow, A. B. Roginskij, Ob ariestach wzapadnych obastiach..., tab. 1, s.97.

DEPORTACJE, PRZESIEDLENIA I PRZYMUSOWE PRZEMIESZCZENIA

JECY WOJENNI, DOBROWOLNE WYJAZDY DO PRACY, ARESZTOWANIA

DEPORTACJE, PRZESIEDLENIA I PRZYMUSOWE PRZEMIESZCZENIA

JECY WOJENNI, DOBROWOLNE WYJAZDY DO PRACY, ARESZTOWANIA

DEPORTACJE, PRZESIEDLENIA I PRZYMUSOWE PRZEMIESZCZENIA

Zob.: przypis 136

JECY WOJENNI, DOBROWOLNE WYJAZDY DO PRACY, ARESZTOWANIA

DEPORTACJE, PRZESIEDLENIA I PRZYMUSOWE PRZEMIESZCZENIA

JECY WOJENNI, DOBROWOLNE WYJAZDY DO PRACY, ARESZTOWANIA

DEPORTACJE, PRZESIEDLENIA I PRZYMUSOWE PRZEMIESZCZENIA

JECY WOJENNI, DOBROWOLNE WYJAZDY DO PRACY, ARESZTOWANIA

DEPORTACJE, PRZESIEDLENIA I PRZYMUSOWE PRZEMIESZCZENIA

DEPORTACJE I PRZYMUSOWE PRZESIEDLENIA

DEPORTACJE, PRZESIEDLENIA I PRZYMUSOWE PRZEMIESZCZENIA

DEPORTACJE I PRZYMUSOWE PRZESIEDLENIA

DEPORTACJE, PRZESIEDLENIA I PRZYMUSOWE PRZEMIESZCZENIA

DEPORTACJE I PRZYMUSOWE PRZESIEDLENIA

DEPORTACJE, PRZESIEDLENIA I PRZYMUSOWE PRZEMIESZCZENIA

DEPORTACJE I PRZYMUSOWE PRZESIEDLENIA

DEPORTACJE, PRZESIEDLENIA I PRZYMUSOWE PRZEMIESZCZENIA

S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, op. cit., s.17.

DEPORTACJE I PRZYMUSOWE PRZESIEDLENIA

DEPORTACJE, PRZESIEDLENIA I PRZYMUSOWE PRZEMIESZCZENIA

DEPORTACJE I PRZYMUSOWE PRZESIEDLENIA

DEPORTACJE, PRZESIEDLENIA I PRZYMUSOWE PRZEMIESZCZENIA

DEPORTACJE I PRZYMUSOWE PRZESIEDLENIA

DEPORTACJE, PRZESIEDLENIA I PRZYMUSOWE PRZEMIESZCZENIA

DEPORTACJE I PRZYMUSOWE PRZESIEDLENIA

DEPORTACJE, PRZESIEDLENIA I PRZYMUSOWE PRZEMIESZCZENIA

DEPORTACJE I PRZYMUSOWE PRZESIEDLENIA

DEPORTACJE, PRZESIEDLENIA I PRZYMUSOWE PRZEMIESZCZENIA

DEPORTACJE I PRZYMUSOWE PRZESIEDLENIA

DEPORTACJE, PRZESIEDLENIA I PRZYMUSOWE PRZEMIESZCZENIA