Grosse Kunst dekoracja sgraffitowa z 1606 roku, renesansowy portret zamku w Broniszowie

Joanna Lang Dyplomowany konserwator malarstwa i rzeby polichromowanej

Prace konserwatorskie w Broniszowie w 2011 roku koncentroway si na elewacjach dworu. Wzmacniano ciany, przemurowywano spkania, a najtrudniejszym i najciekawszym zadaniem bya konserwacja dekoracji sgraffitowej. Prace te podzielono na dwa zasadnicze etapy: konserwacj zachowawcz reliktw sgraffita, ktra obja wszystkie elewacje zamku (oprcz trudno dostpnej ciany od strony fosy) oraz konserwacj pen wraz z wykonaniem rekonstrukcji warstw dekoracyjnych. Zrekonstruowano najbardziej reprezentacyjny fragment sgraffita na wiey oraz wybrane najistotniejsze elementy dekoracji na elewacji wschodniej. W roku 1606 (jak gosi data wyryta w ozdobnym kartuszu na wiey) na elewacjach broniszowskich wykonano dekoracj sgraffitow pokrywajc konsekwentnie cay zamek. Potwierdziy to tegoroczne badania, stwierdzono pozostaoci ciemnych tynkw barwionych na kadej ze

cian. Dekoracja ta dostosowana bya do wikszego wymiaru okien i wyszego drugiego pitra, tu motywy dekoracyjne s wyranie ucite lini gzymsu.

Il. 1. Styk trzech faz chronologicznych : tynk sprzed 1606 roku, waciwa warstwa sgraffita z widoczn dniwk oraz tynki barokowe z roku 1698.

Il. 2. Fragment sgraffita na wiey przed konserwacj, widoczny kartusz z inskrypcj.

Lubuskie Materiay Konserwatorskie 2011

13

Il. 5. Fragment boniowania i obramienia okiennego na szczycie elewacji wschodniej.

Il. 3 i 4 Zblienie dobrze zachowanej oryginalnej warstwy sgraffita, przykady rytw.

Fazy chronologiczne wystroju elewacji

Obserwujc liczne zmiany na elewacjach w ukadzie otworw, lady przemurowa oraz tak rnorodne zastosowane materiay od polnych gazw, zendry, a po rne rodzaje cegy, take gotyckiej, a czsto palcwki z piknymi odciskami doni, przypomijmy sobie, i pierwsze wzmianki o dworze w Broniszowie pochodz ju z 1273 roku. Obecne badania konserwatorskie pozwoliy wyrni cztery gwne fazy chronologiczne wystroju elewacji, nie liczc wielu kolejnych napraw tynkw barokowych. Pierwsz faz reprezentuje powtarzajca si w kilku miejscach na elewacji wschodniej warstwa tynku sprzed roku 1606. Tynk ten pokryty jest pobia i czerwonaw wapienn warstw malarsk (il. 1). Na fotografii wida styk trzech warstw chronologicznych: pierwsza to czerwonawa warstwa sprzed 1606 roku, powyej widoczna faza druga warstwa waciwego sgraffita, a po stronie lewej barokowe detale wystroju elewacji z roku 1698, chronologiczna faza czwarta. Podczas bada wyodrbniono jeszcze jedn, znaczc zmian w wystroju elewacji ju po wykonaniu dekoracji sgraffitowej, a jeszcze przed barokow. Bya to faza trzecia,

w ktrej znacznie zmniejszono otwory okienne, a tynki zaoone na uzupenieniach murw wyrwnano do gruboci tynkw sgraffita, cao pokryto ugrow farb kazeinow. Trudno teraz okreli jej genez, nie bya ona tak efektowna jak kolejne, zaoone w roku 1698 pikne tynki barokowe nawizujce stylistycznie do dekoracji elewacji paacu w aganiu. Dla nas jest ona istotna, poniewa kazeinowe spoiwo farby w sposb trway zmienio w wielu miejscach, przede wszystkim w obrbie wiey, pobiay sgraffita, przyciemniajc je i zacajc. Miao to wpyw na dobranie koloru wykonanych obecnie retuszy pobia. Przed zaoeniem tynkw barokowych spodnie warstwy zostay rwnomiernie i gsto pokryte nasiekami w celu zwikszenia przyczepnoci. Podklejenie i uzupenienie tych rozlegych mechanicznych uszkodze stanowio kolejne wyzwanie konserwatorskie (il. 2).

Analiza sposobu wykonania

Jest to sgraffito klasyczne, dwubarwne: na warstw wyrwnawcz naoono warstw zaprawy wapienno piaskowej barwionej wglem drzewnym, a na to warstw pobiay. W tym wykonano rysunek, a ledzc ryt mona wyrni kilka powtarzajcych si uytych narzdzi: pojedyncze wsze rylce, szersze do wybierania ta oraz kilka rodzajw potrjnych i poczwrnych grabek do szybkiego efektu wiatocieniowych szrafowa lub kratek (il. 3 i 4). Na wysokoci dou okien pierwszego pitra pomidzy 4 a 5 osi okien zachowa si fragment ukazujcy poziom lini wykonanych dniwek. Warstwy te zachodz na siebie w taki sposb, i spodni warstw jest ta powyej, sgraffito byo wic wykonywane pasowo od gry ku doowi elewacji (il. 1). Gwnym i powtarzajcym si elementem dekoracyjnym elewacji s rozbudowane obramienia okien oraz boniowanie wzdu krawdzi budynku (il. 5). Okna

14

Lubuskie Materiay Konserwatorskie 2011

Analizujc rysunek poszczeglnych fragmentw dekoracji, mona dopatrzy si przynajmniej dwu rnych autorw o wyranie zrnicowanym sposobie rycia. Jeden z nich tworzy rysunek znacznie delikatniejszy, lejszy i bardziej finezyjny, drugi mocniejszy lecz jednoczenie bardziej toporny(il. 7). Ten sprawniejszy rysunkowo wykonawca opracowywa partie na niszych kondygnacjach, lepiej widoczne z dou (il. 8 i 9). Motywy dekoracyjne powtarzaj si zarwno wok okien parteru, pitra, jak i drugiego pitra.

Kartusze na wiey
W centralnym punkcie wiey, pomidzy obramienia okien wkomponowane zostay dwa ozdobne kartusze. Wyej umieszczono mniejszy kartusz z dat: 1606; poniej wikszy kartusz, z bardziej rozbudowan ram, wypeniony dekoracyjn inskrypcj w jzyku staro - niemieckim. Warstwa barwiona sgraffita na wiey rni si w swej strukturze od tej kadzionej na elewacjach, jest bardziej zwarta i wygadzona, prawdopodobnie wynika to z technologii nakadania warstw na powierzchni walca, koniecznoci silnego jej dociskania pacami i wygadzania. Szczegln uwag powicilimy prbom rekonstrukcji inskrypcji w kartuszu. Po wykonaniu konserwacji technicznej oraz uzupenieniu ubytkw zaprawy barwionej sfotografowano zblienia napisw na kartuszu w silnym bocznym, sztucznym owietleniu (il. 10). Zdjcia te pokazuj, jak wyrany jest zachowany ryt, trudno dostrzegalny w rozproszonym wietle dziennym. Scalono retuszem malarskim to liter, aby je uczytelni. Punktowano w sposb zachowawczy, aby w adnym stopniu nie zmniejsza moliwoci interpretacji inskrypcji (il. 11).

Il. 6. Zblienie motywu licia, po konserwacji estetycznej.

umieszczone s w prostoktnym, linearnym obramieniu flankowanym po obu stronach podwjnymi kolumnami, zakoczonymi u gry i dou wolutami, w poowie kolumny po obu stronach okna pojawia si centralny motyw ozdobny (lilijki lub licia) oraz wygity pynnie i symetrycznie od niego w gr i w d motyw podunych lici akantu. Naroniki obramie okien zakoczone s ukonymi kapitelami, z ktrych wyrasta pojedynczy piciopalczasty li. Rysunek wewntrz licia przypomina motywy falliczne (il. 6). Cao jest bogato modelowana wiatocieniowo, przy uyciu wspomnianych narzdzi. Widoczny jest take rysunek pomocniczy kompozycji w postaci cienkich prostych linii pionowych i poziomych. Charakterystyczna jest naprzemienno w ukadzie wiata i cienia np.: kapitel lub woluta cakowicie pokryta kratk dajc efekt cienia, zestawiona jest z drug w ktrej przewaaj paszczyzny pobiay dajce efekt owietlonej paszczyzny. Trzeba zauway jednak spor dowolno i rnorodno w wykonaniu motyww a czasem take brak konsekwencji w budowaniu wiatocienia. Il. 7. Obramienia okienne trzeciej kondygnacji, po rekonstrukcji, widoczny bardziej ludowy rysunek.

Lubuskie Materiay Konserwatorskie 2011

15

Il. 10. Zblienie rytych liter inskrypcji widoczne w silnym bocznym owietleniu.

2) dr hab. Wojciech Krawczuk Gott Dies selben Den [naiesten] nhesten?], Dem B[]s U eunen Grosse Kunst JB Still Interpretacja dr Grskiego jest ostrona, miejsca nie odczytane pozostawia, tak jak i ja podczas retuszu, jako nieokrelone. Dr Krawczuk podejmuje prb interpretacji tekstu, pisze cyt.: U gry jest Gott, a u dou wedug mnie JB Still - moe podpis artysty, Grosse Kunst jest na pewno, wic to moe jakie wezwanie (o natchnienie od Boga ?). Grosse Kunst wielka sztuka, tak z renesansow dum artysta okreli wykonane przez siebie w roku 1606 dzieo.

Metodyka prac konserwatorskich.

Program prac przewidywa typowe czynnoci: odsanianie warstwy oryginalnej, doczyszczenie, dezynfekcj, zabezpieczanie brzegw zaprawy opaskami, impregnacj strukturaln, uzupenienie ubytkw w kolejnych warstwach zapraw, wykonanie podkleje iniekcjami w miejscach odspoje od podoa. Natomiast trudne do przewidzenia byo a tak powane osabienie wewntrznej struktury zaprawy, w wielu miejscach impregnacja musiaa by kilkukrotnie powtarzana. Dao to ostatecznie dobry wynik wzmocnienia i pewnego uelastycznienia warstw sgraffita. Praca z obiektem, ktry mona bezporednio zbada i przestudiowa dopiero po postawieniu, w tym wypadku bardzo rozlegych rusztowa zawsze ma w sobie pewn doz niespodzianki. Okazao si , i najwiksze fragmenty oryginalnej dekoracji zachoway si na elewacji wschodniej, poudniowej i na wiey. Tam te poszukiwano najlepiej zachowanych elementw sgraffita tworzc jak najbardziej kompletny katalog form dekoracyjnych. Wobec tak licznych regularnych nasiekw i bardzo duych ubytkw pobia, przy widocznym w wietle bocznym rysunku jako najlepsz metod rekonstrukcji estetycznej

Il.8. i 9. Obramienia okienne drugiej kondygnacji, w trakcie konserwacji zachowawczej i po konserwacji estetycznej, widoczna inna rka wykonawcy.

Poniej podaj dwie wstpne prby odczytania tekstu przez epigrafikw: 1) dr Adam Grski LOCO die selben den [pi lasek] esten dein [z]u[r?] de[cztery laski]en Grosse Kunst(Kunft?) als Stele AS Stein(feld)? A(u)s Stein ? (wielka sztuka z kamienia)

16

Lubuskie Materiay Konserwatorskie 2011

Il.11. Inskrypcja w kartuszu po scaleniu kolorystycznym ta.

Il. 12. Dobrze zachowany fragment sgraffita , dekoracja okien drugiej kondygnacji na elewacji wschodniej w czci poudniowej.

przyjto retusz malarski. Traktujc zachowane fragmenty sgraffita tak jak wapienne malowido cienne punktowano kropk farbami wapiennymi dobarwionymi do zachowanych pozostaoci oryginalnej pobiay, stopniowo uzyskujc coraz silniejsze scalenie ta i uwidocznienie si rysunku. Kolejnym etapem byo poprawienie rysunku ostrym narzdziem w miejscach uzupenie czarnej zaprawy. Efekt by zadowalajcy cho wymaga szczeglnej dokadnoci i wielkiej cierpliwoci. Pozwoli na oczytanie powtarzajcych si motyww dekoracyjnych. Prawidowo wykonanych rekonstrukcji potwierdzi dodatkowo odsonity na szczycie elewacji wschodniej bardzo dobrze zachowany fragment sgraffita (il. 12). Podsumowujc: na elewacji wschodniej zrekonstruowano boczne obramienia okien i motyw dekoracji podokiennych, na konserwowanej jako ostatnia elewacji poudniowej odkryto brakujcy dotd Il. 13. Zblienie motywu zwieczenia okna, elewacja poudniowa, przed konserwacj. motyw zwieczenia okna (il. 13). Zrekonstruowano cao zachowanej dekoracji sgraffitowej na wiey (il. 14). Majc zebrany zestaw form dekoracyjnych moemy szuka porwna w licznych wzornikach niderlandzkich z tego okresu. Odczytanie podczas tegorocznych prac moliwie kompletnej dekoracji sgraffitowej jest bardzo istotne dla dalszych projektw rekonstrukcji wystroju elewacji. Chcemy stworzy wizualizacj przywrcenia tej wielkiej sztuki z 1606 roku na caej elewacji wschodniej oraz wiey. Powstaby renesansowy portret zamku widoczny zza lustra stawu. Jednoczenie zdajemy sobie spraw, e ani sam projekt wizualizacji, ani odtworzenie uytych pierwotnie narzdzi nie wystarczy, potrzebny bdzie prawdziwy reneIl.14. Sgraffito wiey, fragment z grnym kartuszem, po konserwacji. sansowy mistrz

Lubuskie Materiay Konserwatorskie 2011

17