Adam Bodnar - Wytrzymałość Materiałów

Adam Bodnar: Wytrzymao Materiaw.
Podstawowe pojcia, definicje i zaoenia

7
1. PODSTAWOWE POJCIA, DEFINICJE I ZAOENIA
1.1. Przedmiot i zadania wytrzymaoci materiaw
Wytrzymao materiaw jest nauk o sztywnoci, wytrzymaoci i statecznoci konstrukcji
inynierskich. Pojcia te, cho intuicyjnie zrozumiae warto bliej i szerzej okreli. Efekt
dziaania si zewntrznych na ciao materialne (a wic i konstrukcj inyniersk) pozostajce
w rwnowadze moe przejawia si w rnej formie a mianowicie: zmianie ksztatw i
wymiarw ciaa bez naruszania jego spjnoci, zniszczenia ciaa przez pknicie, zamanie
itp. oraz naruszenia jego rwnowagi staej jako caoci.
Zdolno konstrukcji do przeciwstawienia si tym niekorzystnym efektom nazywamy
odpowiednio jej sztywnoci, wytrzymaoci i statecznoci. Z punktu widzenia inyniera
konstruktora zadaniem wytrzymaoci materiaw jest racjonalny dobr materiau, ksztatu i
wymiarw, dowolnie obcionej i znajdujcej si w dowolnych warunkach fizyko
chemicznych i termodynamicznych, konstrukcji, aby bya ona odpowiednio sztywna,
wytrzymaa, stateczna. Tzn. aby przemieszczenia poszczeglnych jej punktw po przyoeniu
obcie nie przekraczay wielkoci uznanych za dopuszczalne, aby wartoci si midzy
czsteczkowych byy mniejsze od pewnych wielkoci charakterystycznych dla danego
materiau przy ktrych traci on swoj spjno (niszczy si), i wreszcie aby konstrukcja jako
cao pracowaa w stanie rwnowagi trwaej. Mona wic powiedzie, e celem
wytrzymaoci materiaw jest stworzenie podstaw wymiarowania zarwno elementw jak i
caych konstrukcji i warto tu zwrci uwag, e mwimy wymiarowanie, nie
projektowanie bo w toku dalszych studiw przekonamy si, e wymiarowanie to nie to
samo co projektowanie ale bez umiejtnoci wymiarowania nie mona dobrze projektowa.
Cele te bd rnie dominowa w zalenoci od rodzaju rozwaanej konstrukcji i tak np. strop
w pomieszczeniu musi by wytrzymay i sztywny, ale bd te konstrukcje w ktrych
dopuszcza bdziemy due deformacje bez utraty spjnoci (np. w procesach toczenia blach
karoseryjnych samochodw) albo zniszczenie przy pewnych wartociach obcie jak to si
dzieje w przypadku zaworw bezpieczestwa.
Jak wida z podanych wyej okrele, modelem ciaa bdcego w centrum zainteresowania
wytrzymaoci materiaw jest ciao odksztacalne i z tego punktu widzenia opisuje ona
zachowanie cia bliszych rzeczywistoci ni mechanika teoretyczna, ktrej modelem byo
ciao sztywne, nieodksztacalne. Tym niemniej wytrzymao materiaw szeroko bazuje na
fundamentalnych wynikach uzyskanych w mechanice teoretycznej w postaci uniwersalnych
twierdze i zasad mechaniki jak np. zasada pdu, krtu, prac wirtualnych czy warunki
konieczne i wystarczajce rwnowagi ukadu si.
1.2. Schemat obliczeniowy. Klasyfikacja podpr, konstrukcji, obcie i materiaw
Przystpujc do analizy zachowania si jakiej konstrukcji rzeczywistej musimy si
zdecydowa na odrzucenie pewnych aspektw jej zachowania si czy te budowy, ktre
wydaj si by mao wane, a wzicie pod uwag tylko tych, ktre w sposb istotny bd
wpywa na sztywno, wytrzymao i stateczno. Taka idealizacja jest konieczna, gdy
kady obiekt rzeczywisty ma bardzo wiele cech, a naszym zadaniem jest osigniecie
konkretnych ilociowych i jakociowych rezultatw.
Przybliony model rzeczywistej konstrukcji, uzyskany drog odrzucenia jej cech
drugorzdnych, nazywamy schematem obliczeniowym. Wybr dobrego schematu
obliczeniowego jest jednym z najtrudniejszych zada praktyki inynierskiej i podanie
jednoznacznych kryteriw jego doboru nie jest moliwe. Zasadnicz trudno w wyborze
schematu obliczeniowego stanowi wewntrzna sprzeczno tkwica w tym zagadnieniu,
polegajca na wybraniu i rozwaaniu jak najmniejszej iloci cech pierwszorzdnych, aby
otrzyma konkretne wyniki, a z drugiej strony dno do uwzgldnienia jak najwikszej ich
Adam Bodnar: Wytrzymao Materiaw. Podstawowe pojcia, definicje i zaoenia
8
liczby, aby analizowa model jak najbliszy rzeczywistoci. W rezultacie konkretnemu
obiektowi moemy przypisa du liczb schematw obliczeniowych (w zalenoci od tego,
ktre aspekty i cechy pominiemy), a danemu schematowi obliczeniowemu moe odpowiada
nawet kilka konkretnych konstrukcji. Ta druga niejednoznaczno jest dla nas korzystna, bo
pozwala na ustalenie pewnych typowych przypadkw obliczeniowych.
Omwimy teraz pewne wsplne cechy schematw obliczeniowych i dokonamy ich
klasyfikacji zwizanej z modelowaniem wizw, geometrii, obcie i materiau konstrukcji.
Klasyfikacja podpr
Kada konstrukcja zwizana jest z podoem, na ktre przenosi obcienia. Poczenia te
stanowi dla konstrukcji wizy i nazywamy je podporami. Wymienimy krtko podpory
paskie, co nie upraszcza zasadniczo oglnoci zagadnienia. Bd to:
podpora przegubowo-przesuwna
podpora przegubowa
sztywne utwierdzenie
utwierdzenie z moliwoci poziomego przesuwu (teleskopowe)
utwierdzenie z moliwoci pionowego przesuwu
wewntrzny przegub w konstrukcji
Ich obrazy rzeczywiste jak i rysunki schematyczne oraz oddziaywania na konstrukcje po
zastosowaniu postulatu o wizach byy szeroko i wnikliwie omawiane w ramach przedmiotu
mechanika teoretyczna.
Klasyfikacja konstrukcji
Klasyfikacj konstrukcji mona prowadzi wedug rnych kryteriw. I tak konstrukcje
moemy podzieli na: statycznie wyznaczalne i statycznie niewyznaczalne albo na: paskie i
przestrzenne lub na: stalowe, betonowe, elbetowe, drewniane, zespolone i inne w zalenoci
od zastosowanych materiaw.
Jednake z punktu widzenia przedmiotu jakim jest wytrzymao materiaw jednym z
zasadniczych kryteriw bdzie geometria ich elementw i std konstrukcje podzielimy na:
prtowe: belki, ramy, kraty, uki, ruszty; niektre z nich mog by zarwno paskie, jak i
przestrzenne,
powierzchniowe: tarcze, pyty, powoki,
masywne: mury oporowe, awy i stopy fundamentowe.
Klasyfikacja obcie
Profesjonalnie, z uwagi na warunki projektowania klasyfikacja obcie podana jest w
odpowiednich i obowizujcych przepisach nazywanych Polskimi Normami. Na potrzeby
wykadanego przedmiotu, ktry nie uczy projektowania lecz jedynie podstaw wymiarowania,
obcienia moemy podzieli ze wzgldu na:
a) sposb przyoenia do konstrukcji:
siy powierzchniowe, tj. obcienia dziaajce na okrelon powierzchni zewntrzn
konstrukcji. Rozrniamy tu obcienia cige, okrelone intensywnoci na jednostk
dugoci [N/m] lub na jednostk powierzchni [N/m
2
] lub siy skupione [N] (bdce
idealizacj obcie cigych dziaajcych na bardzo may obszar powierzchni elementu
konstrukcji). Mog te by obcienia modelowane poprzez skupione momenty [Nm] lub
momenty rozoone w sposb cigy [Nm/m],
siy masowe (lub objtociowe) tj. obcienia dziaajce na kad czstk materiau
konstrukcji, np. siy grawitacji czy bezwadnoci,

b) sposb dziaania na konstrukcj:
9
obcienia statyczne, tj. takie, ktrych wielko i pooenie nie zmienia si w czasie lub
zmienia si tak powoli, e nie wywouje drga konstrukcji i w obliczeniach nie
uwzgldniamy si bezwadnoci,
obcienia dynamiczne, tj. takie ktrych wielko lub pooenie zmienia si w czasie w
sposb tak gwatowny, e powoduje drgania konstrukcji i w obliczeniach musimy
uwzgldnia siy bezwadnoci.
Klasyfikacja materiaw
W naszych rozwaaniach decydujcym kryterium podziau materiaw bdzie ich sposb
reagowania na przyoone obcienia jak i kierunkowo tego reagowania. I tak materiay
bdziemy dzieli na:
spryste, tj. takie w ktrych deformacje powstae w wyniku przyoonych obcie
znikaj po odcieniu (np. guma),
plastyczne tj. takie w ktrych deformacje powstae w wyniku przyoonych obcie nie
znikaj po odcieniu (np. plastelina),
sprysto-plastyczne, tj. takie ktre do pewnego poziomu obcie s spryste a powyej
s plastyczne (np. stal).
Bdziemy te dzieli materiay na:
izotropowe, tj. takie ktrych wasnoci w danym punkcie we wszystkich kierunkach s
takie same (np. stal),
anizotropowe tj. takie ktrych wasnoci w danym punkcie nie s we wszystkich
kierunkach takie same (np. drewno, kompozyty).
Mona te materiay podzieli na:
izonomiczne, tj. takie ktrych wasnoci w danym kierunku nie zale od wyrnienia na
nim zwrotu (np. stal),
anizonomiczne, tj. takie ktrych wasnoci w danym kierunku zale od wyrnienia na
nim zwrotu (np. beton czy drewno maj rne wasnoci przy rozciganiu i ciskaniu).
Oraz na materiay:
jednorodne, tj. takie ktrych wasnoci we wszystkich punktach pewnej objtoci s takie
same (np. stal),
niejednorodne, tj. takie ktrych wasnoci zale od wyboru punktu (np. beton, drewno
czy kompozyty).
1.3. Podstawowe zaoenia
Wstpnie przyjmiemy, e w naszych rozwaaniach bdziemy si opiera na nastpujcych
zaoeniach:
materia rozwaanych konstrukcji wypenia ich objto w sposb cigy czyli stanowi
tzw. continuum materialne. Oznacza to, e traktujemy konstrukcje jako zbir gsto
upakowanych punktw materialnych, tj. punktw geometrycznych ktrym przypisano
mas,
materia rozwaanych konstrukcji jest sprysty, izotropowy, jednorodny i izonomiczny,
przemieszczenia poszczeglnych punktw obcionego ciaa s tak mae w porwnaniu z
jego wymiarami, e moemy pomin wpyw przemieszcze punktw przyoenia
obcie na efekty wywoane tymi obcieniami. Jest to tzw. zasada zesztywnienia i
pozwala ona m. in. na obliczanie reakcji w ciele odksztacalnym w konfiguracji
pocztkowej (tzn. przed deformacj konstrukcji spowodowan obcieniem), i tym
samym umoliwia stosowanie twierdze i zasad mechaniki teoretycznej czyli mechaniki
ciaa sztywnego w mechanice cia odksztacalnych,
midzy obcieniami i przemieszczeniami istnieje liniowa wzajemnie jednoznaczna
zaleno,
10
rozwaane przez nas ciaa znajduj si w rwnowadze trwaej czyli statecznej. Istot tego
zaoenia mona zilustrowa zachowaniem si cikiej kulki znajdujcej si w polu
grawitacyjnym na rnych powierzchniach podparcia,

Rys. 1.1

sposb przyoenia obcie do danego ciaa wpywa na rozkad napre i odksztace
tylko w bliskim ssiedztwie obszaru przyoenia obcie. Jest to tzw. zasada de Saint-
Venanta i pniej sformuujemy j bardziej precyzyjnie.
W toku dalszych wykadw z niektrych zaoe bdziemy rezygnowa ale wwczas
wyranie to zaznaczymy.

rwnowaga
trwaa
rwnowaga
obojtna
rwnowaga
nietrwaa
Adam Bodnar: Wytrzymao Materiaw. Charakterystyki geometryczne figur paskich.
11
2. CHARAKTERYSTYKI GEOMETRYCZNE FIGUR PASKICH
2.1. Definicje podstawowych charakterystyk geometrycznych
Podczas zaj z wytrzymaoci materiaw spotkamy si z nastpujcymi charakterystykami
geometrycznymi figur paskich:
pole powierzchni figury,
moment statyczny figury wzgldem danej osi,
moment bezwadnoci figury wzgldem danej osi,
moment dewiacji (odrodkowy) wzgldem danych osi,
biegunowy moment bezwadnoci,
promie bezwadnoci,
wskanik wytrzymaoci,
rdze przekroju.

Omwimy teraz pierwszych sze, pozostae w toku dalszych wykadw i wicze.
Rozwamy figur pask, pokazan na rys.2.1, stanowic obszar A, okrelony w
kartezjaskim ukadzie osi ( X, Y)

Rys. 2.1
Polem powierzchni tej figury nazywamy:
=
A
dA A [m
2
] ( > 0).
Momentem statycznym figury paskiej o polu A wzgldem osi X nazywamy :
=
A
x
dA y S [m
3
] ( >, =, < 0).
Momentem statycznym figury paskiej o polu A wzgldem osi Y nazywamy :
=
A
y
dA x S [m
3
] ( >, =, < 0).
Obliczamy momenty statyczne tej figury wzgldem nowych osi (X
1
, Y
1
) przesunitych o a i b
wzgldem osi (X, Y). Poniewa:
a x x i b y y = =
1 1
,
to:
y
1
b
x
y
x
1
Y
dA
X
1
Y
1
a
A
X
12
( )

= = =
A
x
A
x
A b S dA b y dA y S
1
1
,
( )

= = =
A
y
A
y
A a S dA a x dA x S
1
1
.
A a S S , A b S S
y y x x
= =
1
1
(2.1)
gdzie: a i b wsprzdne pocztku nowego ukadu w starym.
Postawmy teraz takie zadanie: majc osie (X,Y) znale pooenie nowych osi (X
c
,Y
c
)
wzgldem ktrych momenty statyczne bd rwne zero.
Z rwnania (2.1) atwo otrzymujemy wsprzdne pocztku nowego ukadu osi (X
c
,Y
c
)
wzgldem ktrych momenty statyczne s rwne zero:
A
S
y ;
A
S
x
x
c
y
c
= = (2.2)
Punkt C o wsprzdnych okrelonych wzorami (2.2) nazywa bdziemy rodkiem cikoci
figury paskiej, a osie, ktre przechodz przez rodek cikoci nazywamy osiami
centralnymi.
Osie centralne figury paskiej to osie wzgldem ktrych jej momenty statyczne s rwne zero.

Wzory (2.2) pozwalaj wyznaczy moment
statyczny figury wzgldem dowolnej osi, bez
koniecznoci cakowania, jeli tylko znamy
jej pole powierzchni A i pooenie jej rodka
cikoci C.

Zdefiniujemy teraz kolejno momenty bezwadnoci, moment dewiacji i biegunowy moment
bezwadnoci.

Rys. 2.2
Momentem bezwadnoci figury paskiej o polu A (rys.2.2) wzgldem osi X nazywamy:
=
A
x
dA y J
2
[m
4
] ( > 0).
Momentem bezwadnoci figury paskiej o polu A wzgldem osi Y nazywamy:
=
A
y
dA x J
2
[m
4
] ( > 0).
y
1
x
y
x
1
Y
dA
X
1
Y
1
b
a
A
X

O
h
z
C
hA S
z
=
A
13
Momentem dewiacji figury paskiej o polu A wzgldem ukadu osi (X,Y) nazywamy:
=
A
xy
dA xy J [m
4
] ( >, =, < 0).
Biegunowym momentem bezwadnoci figury paskiej o polu A wzgldem bieguna O nazy-
wamy:
=
A
dA J
2
0
[m
4
] ( > 0).
Poniewa:
2 2 2
y x + = , to atwo zobaczy, e:
y x 0
J J J + = co pozwala stwierdzi, e:
biegunowy moment bezwadnoci wzgldem dowolnego punktu rwna si sumie
momentw bezwadnoci wzgldem dwch do siebie prostopadych osi przechodzcych
przez ten punkt.
Obliczmy momenty bezwadnoci i dewiacji tej figury wzgldem nowych osi (X
1
, Y
1
)
przesunitych o a i b wzgldem osi (X, Y). Poniewa:
a x x i b y y + = + =
1 1
, to:
( ) ( ) A b S b J dA b by y dA b y dA y J
A
x x
A A
x
2 2 2 2 2
1
1
2 2 + + = + + = + = =

,
( ) ( ) A a S a J dA a ax x dA a x dA x J
A
y y
A A
y
2 2 2 2 2
1
1
2 2 + + = + + = + = =

,
( )( ) abA bS aS J dA b y a x dA y x J
y x xy
A A
y
x
+ + + = + + = =

1 1
1 1
.
Jeli stare osie (X,Y) s osiami centralnymi to 0 =
x
S oraz 0 =
y
S i otrzymujemy wzory
stanowice tre twierdzenia Steinera:
A ab J J
A a J J
A b J J
xcyc y x
yc y
xc x
+ =
+ =
+ =
1 1
2
1
2
1
(2.3)
gdzie:
xcyc yc xc
J J J , , , momenty bezwadnoci i dewiacji wzgldem osi centralnych zgodnie
rwnolegych z osiami (X
1
,Y
1
), a i b wsprzdne rodka cikoci figury w ukadzie (X
1
, Y
1
).
Wyznaczymy teraz momenty bezwadnoci i dewiacji wzgldem ukadu osi (,) obrconego
wzgldem pocztku ukadu (X,Y) o kt , jak to pokazane jest na rys.2.3 .

Rys. 2.3

X

x
y

Y
dA
A
14
atwo zobaczy, e wsprzdne punktu w nowym ukadzie zwizane s ze wsprzdnymi w
starym ukadzie poprzez zalenoci:
cos sin ; sin cos y x y x + = + = ,
co mona zapisa w postaci macierzowej:
|
|
\
|
|
|
\
|
=
|
|
\
|
y
x

cos , sin
sin , cos
,
gdzie:
|
|
\
|

cos , sin
sin , cos
- macierz przejcia od ukadu starego do nowego, jej wiersze to
wsprzdne wersorw kierunkowych nowych osi w starym ukadzie.
Zgodnie z definicjami momentw bezwadnoci i dewiacji otrzymujemy:
( )
cos sin 2 sin cos cos sin

2 2
2
2
xy y x
A A
J J J dA y x dA J + = + = =

,
( )
cos sin 2 cos sin sin cos

2 2
2
2
xy y x
A A
J J J dA y x dA J + + = + = =

,
( ) ( ) = + + = =

dA y x y x dA J
A A

cos sin sin cos

cos sin cos sin sin cos
2 2
y x xy xy
J J J J + = .
Po wykorzystaniu zalenoci trygonometrycznych:
( ) ( ) , 2 2 cos 1 sin , 2 2 cos 1 cos
, sin cos 2 cos , cos sin 2 2 sin
2 2
2 2

= + =
= =

mamy ostatecznie:

2 2
2 2
sin J cos
J J J J
J
xy
y x y x
+
+
= ,

2 2
2 2
sin J cos
J J J J
J
xy
y x y x
+
+
= , (2.4)

2 2
2
cos J sin
J J
J
xy
y x
+
= .
Warto zapamita te zalenoci. Wzory o identycznej strukturze jeszcze nie raz pojawi si w
wytrzymaoci materiaw.
Bez trudu mona stwierdzi, e:
y x
J J J J + = +

,
czyli, e suma momentw bezwadnoci figury paskiej wzgldem dwch dowolnych ale
prostopadych do siebie osi o wsplnym pocztku jest wielkoci sta i co moemy doda
rwna si jej biegunowemu momentowi bezwadnoci wzgldem punktu pocztkowego.
15
2.2. Gwne osie i momenty bezwadnoci
Postawimy, teraz wane pytanie: o jaki kt naley obrci ukad osi (X,Y) aby momenty
bezwadnoci w nowym ukadzie osigny wartoci ekstremalne.
Jest to proste zadanie poszukiwania ekstremum funkcji jednej zmiennej.
Warunki zerowania si pochodnych momentw bezwadnoci
J i
J wzgldem kta :
, 0 2 cos 2 2 sin
2
2 =
xy
y x
J
J J
d
dJ

0 2 cos 2 2 sin
2
2 = +
xy
y x
J
J J
d
dJ
,
daj jedno rwnanie:
0 2 cos 2 sin
2
= +

xy
y x
J
J J
.
Z powyszego rwnania, ktrego lewa strona to moment dewiacji
J wzgldem nowych osi

otrzymujemy:
x y
xy
J J
J
=
2
2 tg
2
2
tg
2
1
n
J J
J
arc
x y
xy
+
= (2.5)
co dowodzi, e osie wzgldem ktrych momenty bezwadnoci osigaj wartoci ekstremalne,
a moment dewiacji jest rwny zero s do siebie prostopade. Tworz one ukad osi, ktry
nazywa bdziemy ukadem gwnych osi bezwadnoci. Zatem:
gwne osie bezwadnoci figury paskiej w dowolnym punkcie to dwie prostopade osie
wzgldem ktrych jej moment dewiacji jest rwny zero a momenty bezwadnoci s
ekstremalne (gwne momenty bezwadnoci).
Policzmy wartoci gwnych momentw bezwadnoci.
Wykorzystujc wzory trygonometryczne:
2 tg 1
1
2 cos ;
2 tg 1
2 tg
2 sin
2 2
+
=
+
=
w ktrych za 2 tg wstawiamy wzr (2.5), podstawiamy je do wzorw na
J oraz
J i
otrzymujemy:

16
( )
( )
( )
( )
( )
( )
2
2
2 2
2 2
2 2
2
2 2
2
2 2
2 2
4
4
2
1
2
4
2
4
2
2
2 tg 1
2 tg
2 tg 1
1
2 2
xy
y x y x
xy x y
xy y x y x
xy x y
x y
x y
xy
xy
xy x y
x y
y x
y x
xy
y x y x
J
J J J J
J J J
J J J J J
J J J
J J
J J
J
J
J J J
J J
J J
J J
J
J J J J
J
+
|
|
\
|
+
=
(
(
(
+
+
+
=
=
+
+
=
+
+
=
,

co ostatecznie zapiszemy w postaci:
2
2
1
2 2
xy
y x y x
max
J
J J J J
J J +
|
|
\
|
+
+
= = (2.6)
2
2
2
2 2
xy
y x y x
min
J
J J J J
J J +
|
|
\
|
+
= =
Wzr (2.5) podaje jedynie kt transformacji ukadu wyjciowego do ukadu gwnych osi
bezwadnoci nie okrelajc jednak, ktrej osi odpowiada J
max
a ktrej J
min
. Mona
wyprowadzi zalenoci podajce pooenie tych osi; przedstawiaj si one nastpujco:
min
2 min
max
1 max
tg tg ; tg tg
J J
J
J J
J
y
xy
y
xy
= =
= = (2.7)
We wzorach (2.7)
max
oznacza kt o jaki naley
obrci o X do pokrycia si z gwn osi
bezwadnoci wzgldem ktrej moment bezwadnoci
jest maksymalny. Analogicznie definiujemy kt
min
.

W wytrzymaoci materiaw interesowa nas bdzie przede wszystkim pooenie tzw.
gwnych centralnych osi bezwadnoci rozwaanej figury tj. osi gwnych poprowadzonych
przez jej rodek cikoci.
Wzgldem tych osi zeruj si momenty statyczne, bo s one osiami centralnymi oraz moment
dewiacji, bo s one osiami gwnymi.
Momenty bezwadnoci wzgldem tych osi nazywa bdziemy gwnymi centralnymi
momentami bezwadnoci.
Na koniec kilka wanych uwag praktycznych:
jeeli figura posiada o symetrii, to jest ona jedn z jej gwnych centralnych osi
bezwadnoci,
jeeli figura posiada dwie osie symetrii, to s one jej gwnymi centralnymi osiami
bezwadnoci,
przy obliczaniu momentw statycznych, bezwadnoci i dewiacji warto korzysta z
wasnoci addytywnoci caki podwjnej (rwna si ona sumie caek po obszarach
czciowych) i podzieli rozwaan figur na czci, ktrych obliczane momenty oraz
pooenie rodkw cikoci znamy, a nastpnie zesumowa te czciowe wyniki.
0 >
X
Y
umowa znakw
17
Warto wic zna i pamita charakterystyki geometryczne kilku podstawowych figur
paskich.

Promieniem bezwadnoci figury paskiej o polu A wzgldem dowolnej osi Z nazywamy
warto dodatni:
A
J
i
z
z
= [m] .
2.3. Przykady
Przykad 2.3.1. Wyznaczy gwne centralne osie i momenty bezwadnoci danej figury
paskiej.

h/2
b/2 b/2
X
Y
h/2
0
12
12
3
3
=
=
=
xy
y
x
J
b h
J
h b
J

h/3
2h/3
b/3
X
Y
2b/3
72
36
36
2 2
3
3
h b
J
b h
J
h b
J
xy
y
x
=
=
=

r
X
Y
0
4
4
4
4
=
=
=
xy
y
x
J
r
J
r
J
Y
4r/3
X
0
8
11 . 0
4
4
=
=
xy
y
x
J
r
J
r J

r
X
Y
3 r 4 r
4
4
4
0165 . 0
0549 . 0
0549 . 0
r J
r J
r J
xy
y
x

1
max
C
1
3
2
3
3
6 3
C
Y
0
Y
0
X
C
X
648 . 2
wymiary w [cm]
2
min
2
0.997
max = 56 49
min = 33 11
18

Rozwizanie
Podzielimy figur na trzy czci: trjkt, prostokt i pkole.
Pooenie rodka cikoci:
283 . 33 2 * * 5 . 0 6 * 3 3 * 6 * 5 . 0
2
= + + = A cm
2
,
133 . 88 4 * 2 * * 5 . 0 3 * 6 * 3 1 * 3 * 6 * 5 . 0
2
0
= + + =
x
S cm
3
,
( ) ( ) 183 . 33 2 * 3 4 3 * 2 * * 5 . 0 5 . 1 * 6 * 3 2 * 3 * 6 * 5 . 0
2
0
= + + + =
y
S cm
3
,
997 . 0
283 . 33
183 . 33 0
= = =
A
S
x
y
c
cm, 648 . 2
283 . 33
133 . 88
0
= = =
A
S
y
x
c
cm .
Momenty bezwadnoci i dewiacji wzgldem osi centralnych:
( ) 942 . 102 352 . 1 *
2
2 *
8
2 *
352 . 0 * 6 * 3
12
6 * 3
648 . 1 * 6 * 3 *
2
1
36
3 * 6
2
2 4
2
3
2
3
= + + + + + =

xc
J cm
4
,
( ) + + + + + =
4 2
3
2
3
2 * 11 . 0 503 . 0 * 6 * 3
12
3 * 6
997 . 2 * 6 * 3 *
2
1
36
6 * 3
yc
J
753 . 169 003 . 2
* 3
2 * 4
*
2
2 *
2
2
= |
\
|
+ +
cm
4
,
( ) ( ) + + + = 503 . 0 * 352 . 0 * 6 * 3 997 . 2 648 . 1 * 6 * 3 *
2
1
72
3 * 6
2 2
xcyc
J
364 76 003 2
3
2 4
352 1
2
2
2
. .
*
*
* . *
*
=
|
\
|
+ +
cm
4
.
Gwne centralne osie i momenty bezwadnoci:
+
+
= +
|
|
\
|
+
+
=
2
753 169 942 102
2 2
2
2
. .
J
J J J J
J
xcyc
yc xc yc xc
max

698 219 351 83 347 136 364 76
2
753 169 942 102
2
2
. . . .
. .
= + = + |
\
|
+ cm
4
,
+
= +
|
|
\
|
+
=
2
753 169 942 102
2 2
2
2
. .
J
J J J J
J
xcyc
yc xc yc xc
min

996 52 351 83 347 136 364 76
2
753 169 942 102
2
2
. . . .
. .
= = + |
\
|
cm
4
,
'
max
max yc
xcyc
max
.
. .
.
J J
J
tg 49 56 529 1
698 219 753 169
364 76
o
= =
= ,
'
min
min yc
xcyc
min
.
. .
.
J J
J
tg 11 33 654 0
996 52 753 169
364 76
o
= =
= .
19
Sprawdzenia:
695 272 753 169 942 102 . . . J J
yc xc
= + = + cm
4
,
694 272 996 52 698 219 . . . J J
min max
= + = + cm
4
,
o o o
90 11 33 49 58 = + = +
' '
min max
.

Przykad 2.3.2. Wyznaczy gwne centralne osie i momenty bezwadnoci ukadu stalowych
ksztatownikw walcowanych.

Rozwizanie
Dane z tablic profili walcowanych:

C
2
= 12 30
X
1
X
2
Y
1
Y
2

10.01 4.99 6.00 6.00
2,03
2,90
2,90
6.97
1

Y
C
X
C
2

4.173

6.817

3.058

1.872

1
= 77 30
wymiary w [cm]
Y
A = 14.2 cm
2
J
x
= 328 cm
4

J
y
= 215 cm
4
6
6
5.8
X

X

10.01
4.99
6.97
2.03
Y
A = 23.2 cm
2

J
x
= 532 cm
4

J
y
= 145 cm
4

J
= 88 cm
4

tg = 0.366
wymiary w [cm]
20

Obliczenie momentu dewiacji ktownika wzgldem osi wasnych w oparciu o dane z tablic:
( )
max max
max
max
tg tg J J J
J J
J
y xy
y
xy
=
= ,
osie (, ) to gwne centralne osie ktownika, przy czym
max
J J =
a
min
J J =
, zatem:
min y x max min max y x
J J J J J J J J + = + = + ,
( ) ( ) [ ]
min max max max
max
max
tg tg tg J J J J J J J
J J
J
y x y y xy
y
xy
+ = =
= ,
( ) ( ) 504 . 162 532 88 366 . 0 tg = = =
x xy
J J J
cm
4
.
Pooenie rodka cikoci cego ukadu ksztatownikw:
40 . 37 2 . 14 2 . 23 = + = A cm
2
,
006 70 93 4 2 14
1
. . * . S
x
= = cm
3
,
058 156 99 10 2 14
1
. . * . S
y
= = cm
3
,
173 4
4 37
058 156 1
.
.
.
A
S
x
y
c
= = = cm, 872 1
4 37
006 70
1
.
.
.
A
S
y
x
c
= = = cm.
Momenty bezwadnoci i dewiacji wzgldem osi centralnych:
( ) 091 . 574 058 . 3 * 2 . 14 215 872 . 1 * 2 . 23 145
2 2
= + + + =
xc
J cm
4
,
( ) 898 . 1923 817 . 6 * 2 . 14 328 173 . 4 * 2 . 23 532
2 2
= + + + =
yc
J cm
4
,
( ) ( ) 750 . 314 058 . 3 * 817 . 6 * 2 . 14 872 . 1 * 173 . 4 * 2 . 23 504 . 162 = + + =
xcyc
J cm
4
.
Gwne centralne osie i momenty bezwadnoci:
= + |
\
|
+
+
= =
2
2
1
750 314
2
898 1923 091 574
2
898 1923 091 574
.
. . . .
J J
max
683 . 1993 689 . 744 994 . 1248 = + = cm
4
,
= + |
\
|
+
= =
2
2
2
750 314
2
898 1923 091 574
2
898 1923 091 574
.
. . . .
J J
min

305 . 504 689 . 744 994 . 1248 = = cm
4
,
'
max
.
. .
.
tg tg 30 77 510 4
683 1993 898 1923
750 314
1 1
o
= =
= = ,
'
min
.
. .
.
tg tg 30 12 222 0
305 504 898 1923
750 314
2 2
o
= =
= = .
Sprawdzenia:
989 . 2497 898 . 1923 091 . 574 = + = +
yc xc
J J cm
4
,
21
988 . 2497 305 . 504 683 . 1993
2 1
= + = + J J cm
4
,
o o o
90 30 12 30 77
' '
2 1
= + = + .

Przykad 2.3.3. atwo mona sprawdzi, e moment bezwadnoci wzgldem dowolnej osi
przechodzcej przez rodek cikoci kwadratu o boku a wynosi 12
4
a .
To spostrzeenie bardzo uatwi wyznaczenie gwnych centralnych momentw bezwadnoci
niej pokazanych figur paskich o dwch osiach symetrii.

Przykad 2.3.4. Wyznaczy gwne osie bezwadnoci przechodzce przez wierzchoek
trjkta i momenty bezwadnoci wzgldem tych osi.

Rozwizanie
Prowadzimy ukad dwch prostopadych do siebie osi (X, Y) przechodzcych przez
wierzchoek trjkta.
Obliczamy momenty bezwadnoci i dewiacji wzgldem tych osi.
2
= 70 58
1
= 19 02
X
1
2
6
4
Y
wymiary w [cm]
( )
12
2
12
14
12
2
12
2
4
2
4 4 4
1
a
J
a a a
J
=
= =

a a
2
1
C
( )
( )
12
5
12 12
2
12
15
12 12
2
4 4
4
2
4 4 4
1
a a a
J
a a a
J
= + =
= =
a
2
1
a
C
22
216
4
6 4
3
= =
*
J
x
cm
4
, 32
12
4 6
3
= =
*
J
y
cm
4
.
Przy obliczaniu , 4
3
bh J
x
= wykorzystano wzr na moment bezwadnoci trjkta
prostoktnego wzgldem osi przechodzcej przez jego wierzchoek i rwnolegej do jego
podstawy. Przy obliczaniu , 12
3
bh J
y
= wykorzystano wzr na moment bezwadnoci trjkta
prostoktnego wzgldem osi przechodzcej przez jego podstaw.
W obu wzorach, ktrych wyprowadzenie przy wykorzystaniu twierdzenia Steinera jest bardzo
proste, h jest wymiarem tego boku trjkta, ktry jest prostopady do osi wzgldem ktrej
liczymy moment bezwadnoci.
( ) 72 4 *
3
4
* 6 * 4 *
2
1
72
6 * 4
2 2
= + =
xy
J cm
4
.
Gwne momenty i osie bezwadnoci przechodzce przez wierzchoek trjkta:
( ) 825 240 72
2
32 216
2
32 216
2 2
2
2
2
2
1
. J
J J J J
J
xy
y x y x
= + |
\
|
+
+
= +
|
|
\
|
+
+
= cm
4
,
( ) 175 7 72
2
32 216
2
32 216
2 2
2
2
2
2
2
. J
J J J J
J
xy
y x y x
= + |
\
|
+
= +
|
|
\
|
+
= cm
4
,
'
y
xy
.
. J J
J
tg 02 19 345 0
825 240 32
72
1
1
1
o
= =
= ,
'
y
xy
.
. J J
J
tg 58 70 900 2
175 7 32
72
2
2
2
o
= =
= .
Bardzo wane przypomnienie. W kadym punkcie paszczyzny w ktrej dana jest figura
mona wyznaczy dwie wzajemnie do siebie prostopade osie wzgldem ktrych moment
dewiacji bdzie rwny zero a momenty bezwadnoci bd ekstremalne. Osie te nazywaj si
osiami gwnymi i tylko gwnymi.
Osie gwne wyznaczone w rodku cikoci figury s osiami gwnymi centralnymi. Ich
wasnoci jest zerowanie si momentw statycznych (bo to osie centralne) oraz zerowanie
si momentu dewiacji i osiganie ekstremalnych wartoci momentw bezwadnoci (bo to
osie gwne).

Przykad 2.3.5. Wyznaczy momenty bezwadnoci
J i
J oraz moment dewiacji
J
wzgldem osi przechodzcych przez punkt K dla danej niej figury paskiej.

30
Y
60
6
3
4 2
X

wymiary w [cm]
K
23

Rozwizanie
Naley zastosowa wzory transformacyjne (2.4).
Momenty bezwadnoci i dewiacji wzgldem osi (X, Y):
500 . 346
3
3 * 2
12
9 * 6
3 3
= =
x
J cm
4
,
( ) 000 . 334 5 * 3 * 2
12
2 * 3
4
6 * 9
2
3 3
=
(
(
|
|
\
|
+ =
y
J cm
4
,
( ) ( ) [ ] 500 . 319 5 . 1 * 5 * 3 * 2 0 3 * 4 * 9 * 6 *
2
1
72
9 * 6
2 2
= +
(
(
+ =
xy
J cm
4
.
Momenty bezwadnoci i dewiacji wzgldem osi (, ):
( ) ( )=
+
+
=
o o
60 sin 60 cos
2 2
xy
y x y x
J
J J J J
J

( ) 680 . 66 866 . 0 * 5 . 319 5 . 0 *
2
0 . 334 5 . 346
2
0 . 334 0 . 346
= +
+
+
= cm
4
,
( ) ( )=
+
+
=
o o
120 sin 120 cos
2 2
xy
y x y x
J
J J J J
J

( ) 820 . 613 866 . 0 * 5 . 319 5 . 0 *
2
0 . 334 5 . 346
2
0 . 334 0 . 346
= +
+
+
= cm
4
,
( ) ( ) ( ) 162 . 165 5 . 0 * 5 . 319 866 . 0 *
2
0 . 334 5 . 346
60 cos 60 sin
2
=
= +
=
o o
xy
y x
J
J J
J
cm
4
.
Sprawdzenie:
500 680 000 334 500 346 . . . J J
y x
= + = + cm
4
500 680 820 613 680 66 . . . J J = + = +

cm
4

Adam Bodnar: Wytrzymao Materiaw. Siy wewntrzne i przekrojowe.
24

3. SIY WEWNTRZNE I PRZEKROJOWE
3.1 Sia wewntrzna

Rys. 3.1

Rozwamy ciao materialne pozostajce w rwnowadze pod dziaaniem zrwnowaonego
ukadu si zewntrznych { Z } (rys. 3.1). Zgodnie z zaoeniem o continuum materialnym
ciao to jest gsto wypeniajcym objto zbiorem punktw materialnych.
Pod wpywem przyoonych obcie ciao zmienia swoje ksztaty i wymiary ale zachowuje
cigo, bo to podstawowe danie jakie stawiamy konstrukcji, co wiadczy o istnieniu midzy
punktami materialnymi pewnych wizw si midzyczsteczkowych.
Wybierzmy wewntrz bryy dowolny punkt C o wektorze wodzcym r i dokonajmy
mylowego podziau bryy na dwie czci paszczyzn o normalnej zewntrznej v . Midzy
punktem C lecym na paszczynie podziau i przyporzdkowanym czci I a wszystkimi
punktami czci II istniej wzajemne oddziaywania. Zaoymy, e te oddziaywania midzy
czsteczkowe sprowadzaj si jedynie do si, bez momentw.
Przyjmiemy teraz wan definicj:
si wewntrzn ) , ( v r P P= w danym punkcie o wektorze wodzcym r na paszczynie
przekroju o wersorze normalnym v nazywamy wypadkow si midzyczsteczkowych z
jakimi wszystkie punkty czci II rozwaanej bryy wyznaczonej paszczyzn przekroju
dziaaj na ten punkt przyporzdkowany czci I.
Jak atwo zauway w oglnoci wypadkowa ta bdzie zaleaa od wyboru punktu i
paszczyzny przekroju bryy i std jest ona funkcj wektorow dwch wektorw r i v .
Obrazowo moemy powiedzie, e sia wewntrzna w punkcie C to sia z jak wszystkie
punkty materialne czci II chc np. wyrwa ten punkt z czci I.
Oczywicie cae rozumowanie wyglda analogicznie gdy punkt C przypiszemy czci II.
W tym miejscu warto zwrci uwag na dwie sprawy:
podziau bryy dokonujemy na dwie i tylko dwie czci,
bdne jest powiedzenie: sia wewntrzna w danym punkcie lub na danej paszczynie
przekroju. Naley okreli i punkt i paszczyzn przekroju.

) v , r ( P
v
X
C
Z
Y
r
I II
25
Zgodnie z postulatem o wizach dokonujc
podziau konstrukcji na dwie czci moemy np.
cze II odrzuci zastpujc jej dziaanie
ukadem si wewntrznych przyoonych do
kadego punktu paszczyzny przekroju.
Wyznaczenie ukadu si wewntrznych w
zadanym przekroju bdzie jednym z naszych

podstawowych celw, gdy jego znajomo jest dla inyniera konstruktora bardzo wana,
pozwala mu bowiem oceni, czy w danym punkcie ciaa nie nastpi utrata spjnoci materiau
lub daje moliwo okrelenia koniecznego wzmocnienia w danym kierunku, np. przez
uoenie zbrojenia w betonie.

3.2 Twierdzenie o rwnowanoci ukadw si wewntrznych i zewntrznych
Jak ju powiedzielimy poszukiwanie ukadu si wewntrznych w zadanym przekroju jest dla
nas bardzo wanym zadaniem. Teraz odpowiemy na pytanie, czy istnieje zwizek midzy
ukadem si wewntrznych i zewntrznych.
Rozwamy ciao w rwnowadze pod dziaaniem ukadu si zewntrznych { Z } { 0 } i
dokonajmy jego podziau na dwie czci paszczyzn o normalnej v (rys.3.2).

Rys. 3.2
Oznaczmy przez:
{Z
I
} ukad si zewntrznych przyoonych do czci I mylowo rozcitej bryy,
{Z
II
} ukad si zewntrznych przyoonych do czci II mylowo rozcitej bryy,
{W
I
} ukad si wewntrznych przyoonych do czci I pochodzcy od dziaania czci II,
{W
II
} ukad si wewntrznych przyoonych do czci II pochodzcy od dziaania czci I.
Z warunkw rwnowagi ciaa jako caoci jak i poszczeglnych jego czci wynikaj
zalenoci:
{ Z
I
} + { Z
II
} { 0 }, (3.1)
{ Z
I
} + { W
I
} { 0 }, (3.2)
{ Z
II
} + { W
II
} { 0 }. (3.3)
Z (3.2) wynika, e { W
I
} -{ Z
I
} , a z (3.1), e { Z
II
} - { Z
I
} zatem
{ W
I
} { Z
II
}. (3.4)
Z (3.3) wynika, e { W
II
} -{ Z
II
} , a z (3.1), e { Z
I
} - { Z
II
} std
{ W
II
} { Z
I
}. (3.5)
Ponadto z zasady akcji i reakcji wnosimy:
{ W
I
} - { W
II
}. (3.6)
Zalenoci (3.4) i (3.5) moemy przedstawi w formie twierdzenia o rwnowanoci
odpowiednich ukadw si wewntrznych i zewntrznych:
I
{Z
I
}
I
{W
I
}
II
{Z
II
}
{W
II
}
26
ukad si wewntrznych, przyoonych do przekroju jednej czci mylowo rozcitej
bryy jest rwnowany ukadowi si zewntrznych przyoonych do jej drugiej czci.
Zwrmy uwag, e mimo i ukady { Z
I
} oraz { Z
II
} s znane to zalenoci (3.4) i (3.5) nie
pozwalaj na wyznaczenie ukadw { W
I
} i { W
II
} gdy ukadw rwnowanych danemu
mona zbudowa nieskoczenie wiele, jednake, twierdzenie o rwnowanoci jest bardzo
cenne, bo pozwala na wyznaczenie elementw zredukowanego ukadu si wewntrznych.
Wynika to ze znanego twierdzenia o ukadach rwnowanych, ktre mwi, e:
jeli dwa ukady si s rwnowane, to rwne s ich sumy i rwne s ich momenty liczone
wzgldem tego samego punktu.
Zatem na podstawie wyej dowiedzionego twierdzenia moemy zapisa:
{ } { }
{ } { }
{ } { }
=
=

II I
II I
II I
Z M W M
Z S W S
Z W
0 0
, (3.7)

{ } { }
{ } { }
{ } { }
=
=

I II
I II
I II
Z M W M
Z S W S
Z W
0 0
. (3.8)
gdzie: { } S i { }
0
M to suma i moment wzgldem punktu O rozwaanego ukadu si.
Zalenoci (3.7) i (3.8) bdziemy bardzo czsto wykorzystywa w analizie konstrukcji
prtowych.
3.3. Siy przekrojowe w konstrukcjach prtowych
Przyjmiemy kilka prostych definicji:
prt, sup, belka to brya, w ktrej dwa wymiary s znacznie mniejsze od trzeciego
dugoci,
o prta to miejsce geometryczne punktw, bdcych rodkami cikoci przekrojw
prta dowolnymi paszczyznami przecinajcymi jego pobocznic,
przekrj poprzeczny prta to przekrj paszczyzn prostopad do jego osi,
prt pryzmatyczny to prt o osi prostej i staym przekroju poprzecznym.
Prt jest najczciej spotykanym w praktyce inynierskiej elementem konstrukcji dlatego te
on bdzie modelem ciaa w naszych rozwaaniach.
Poszukujc elementw zredukowanego ukadu si przyoonych do jednej z przecitych
czci prta przyjmiemy umow, e:
zredukowanego ukadu si poszukiwa bdziemy na paszczynie przekroju poprzecznego
biegunem redukcji bdzie rodek cikoci tego przekroju.
Wemy dowolny prt w rwnowadze pod dziaaniem ukadu si zewntrznych (rys.3.3),
podzielmy go na dwie czci, odrzumy cz II i korzystajc z twierdzenia o rwnowanoci
odpowiednich ukadw si, wyznaczmy elementy zredukowanego do rodka cikoci
przekroju poprzecznego ukadu si wewntrznych przyoonych do czci I.

Rys. 3.3
I
II
I
S
M
27
W oglnym przypadku w wyniku redukcji otrzymamy ukad zoony z wektora sumy S i
wektora momentu M . Mog si jednak zdarzy szczeglne przypadki redukcji ukadu si
wewntrznych, ktre nazywamy prostymi przypadkami wytrzymaoci:

Rozciganie lub ciskanie osiowe
Wystpuje ono wtedy, gdy ukad si wewntrznych
redukuje si do wypadkowej prostopadej do przekroju
poprzecznego. Jeli ma ona zwrot zgodny z normaln
zewntrzn to wystpuje rozciganie osiowe w przeciwnym
przypadku mamy do czynienia ze ciskaniem osiowym.
Wypadkow t nazywamy si podun lub osiow i
najczciej oznaczamy przez N .

cinanie
redukuje si do wypadkowej stycznej do przekroju
poprzecznego. Wypadkow t nazywamy si poprzeczn lub
tnc i najczciej oznaczamy przez Q.

Zginanie
redukuje si do pary si ktrej, wektor momentu jest styczny do
przekroju poprzecznego. Moment ten nazywamy momentem
zginajcym i oznaczamy przez M .

Skrcanie
redukuje si do pary si, ktrej wektor momentu jest
prostopady do przekroju poprzecznego. Moment ten
nazywamy momentem skrcajcym i oznaczamy przez S M .

Dowolny zredukowany ukad si wewntrznych mona wyrazi poprzez odpowiedni
kombinacj wyej opisanych prostych przypadkw.
Skadowe zredukowanego ukad si wewntrznych M , Q , N i S M nazywamy siami
przekrojowymi. Po przyjciu odpowiedniej umowy ich znakowania (np. zgodnie ze zwrotami
ukadu wasnego przekroju poprzecznego prta i spodami) moemy posugiwa si nimi jak
wsprzdnymi opuszczajc nadkrelenie.

v
N
M
v
v
S M
v
Q
Adam Bodnar: Wytrzymao Materiaw. Teoria stanu naprenia.
28
4. TEORIA STANU NAPRENIA
4.1. Definicja naprenia
W poprzednim rozdziale zdefiniowalimy si wewntrzn w danym punkcie i przekroju.
Stwierdzilimy te, e dokonujc podziau bryy na dwie czci moemy analizowa
zachowanie si tylko jednej czci pod warunkiem, e do kadego punktu przekroju
przyoymy si wewntrznych z jak oddziauj na niego wszystkie punkty odrzuconej
czci. Siy te tworz w przekroju nieskoczony ukad si wewntrznych, ktry jest bardzo
wany w analizie zachowania si konstrukcji i bdzie przedmiotem szczegowych rozwaa
w toku dalszych wykadw.
Aby mc dokonywa analizy ukadu si wewntrznych naley precyzyjnie zdefiniowa ich
miar ktr nazwiemy napreniem.

W tym celu rozwamy dowolny,
pokazany na rys. 4.1, przekrj bryy
paszczyzn o wersorze normalnym v
przechodzc przez dowolny punkt C
o wektorze wodzcym r . Do kadego
punktu paszczyzny przekroju
przyoona jest sia wewntrzna.
Wydzielmy wok punktu C element
powierzchni A. Niech P oznacza
sum si wewntrznych przyoonych
do punktw powierzchni A.
Przyjmiemy definicj:
napreniem w punkcie o wektorze wodzcym r na powierzchni przekroju o normalnej v
nazywamy wektor
A
P
p
A
0
lim
= . (4.1)
Fizycznie naprenie jest gstoci si wewntrznych i jak wida ze wzoru (4.1) w oglnoci,
podobnie jak sia wewntrzna, w bryle (konstrukcji) jest funkcj wektorow dwch wektorw
, wektora wodzcego punktu r i wersora normalnego paszczyzny przekroju v .

W oglnoci kierunek wektora naprenia
jest dowolny w odniesieniu do paszczyzny na
ktrej wystpuje. Moemy go rozoy, jak
pokazuje rys. 4.2, na dwie skadowe ktrych
kierunki s normalne i styczne do przekroju
nazywajc je odpowiednio napreniem
normalnym i stycznym. Tak wic naprenie
normalne to skadowa naprenia
prostopada do paszczyzny przekroju a
naprenie styczne to skadowa naprenia
styczna do paszczyzny przekroju.

Rys. 4.2
C
v
p
+ = p
Rys. 4.1
v
X
Z
Y
r
P
A
C
29
4.2. Stan naprenia w punkcie
Stan naprenia w punkcie to nieskoczony zbir wektorw napre przyporzdkowanych
wszystkim paszczyznom przecicia bryy, przechodzcych przez ten punkt.
Mwimy, e znamy stan naprenia w bryle jeli znamy stan naprenia w kadym jej
punkcie.
Rozrniamy trzy rodzaje stanw naprenia w punkcie: jednoosiowy, paski i przestrzenny.
Jednoosiowy stan naprenia wystpuje wwczas, gdy wektory napre przyporzdkowane
dowolnym paszczyznom cicia bryy w danym punkcie maj ten sam kierunek.
Paski stan naprenia wystpuje wwczas, gdy wektory napre przyporzdkowane
dowolnym paszczyznom cicia bryy w danym punkcie le w jednej paszczynie
(paszczynie stanu naprenia).
Przestrzenny stan naprenia wystpuje wwczas, gdy wektory napre przyporzdkowne
dowolnym paszczyznom cicia bryy w danym punkcie s w oglnoci rne (maj rne
dugoci, kierunki i zwroty).
Kady z tych charakterystycznych stanw naprenia w punkcie, w caej bryle moe by
jednorodny lub niejednorodny. Jednorodny jest wwczas gdy nie zaley od wyboru punktu.
Z definicji stanu naprenia w punkcie jest zrozumiae, e jego znajomo jest nieodzowna
przy analizie tego co si dzieje w danym punkcie ciaa poddanego dziaaniu ukadu si
zewntrznych. To oznacza, e musimy zna wektory napre na kadej dowolnej
paszczynie cicia bryy w danym punkcie a przy analizie zachowania si konstrukcji w
kadym jej punkcie.
4.3. Macierz napre. Graficzny obraz macierzy napre
Dokonajmy przekroju rozwaanej bryy w dowolnie wybranym punkcie C trzema
paszczyznami prostopadymi do osi ukadu (X, Y, Z). Wektory napre przyporzdkowane
tym paszczyznom cicia oznaczymy, odpowiednio, przez
z y x
p p p , , (rys. 4.3).

Rys. 4.3

Kady z tych wektorw napre moemy rozoy na trzy skadowe rwnolege do osi
ukadu. Jak atwo zauway, zawsze jedna z tych skadowych bdzie normalna do
paszczyzny przecicia a dwie pozostae bd do niej styczne. Zgodnie z rys. 4.3 moemy
zapisa:

xz xy x
x
p + + =
yz y yx
y
p + + = (4.2)
z zy zx
z
p + + =
Y X
Z
x v
C
x
p
x
xy
xy
C
y v
yz
y
p
yx
Y
C
z v
z
p
zx
zy

30
Wsprzdne wektorw napre
z y x
p p p , , oznacza bdziemy podobnie jak ich skadowe,
opuszczajc jedynie nadkrelenie i zapiszemy je w formie macierzy
T nazywanej macierz
napre:

|
|
|
|
\
|
=
z zy zx
yz y yx
xz xy x
T

. (4.3)
Moemy wic powiedzie, e:
macierz napre w punkcie to uporzdkowany zbir wsprzdnych trzech wektorw
napre na paszczyznach prostopadych do osi ukadu wsprzdnych.
Uporzdkowany w ten sposb, e wiersze przedstawiaj kolejne wsprzdne, kolejnych
wektorw napre. W wyniku takiego uporzdkowania na przektnej macierzy znajduj si
naprenia normalne a poza przektn naprenia styczne. Jasna jest te wymowa indeksw
przy napreniach. Indeks przy napreniu normalnym pokazuje paszczyzn na ktrej ono
wystpuje i do ktrej jest ono prostopade, czyli o ukadu do ktrej to naprenie jest
rwnolege. Indeksy przy napreniu stycznym pokazuj: pierwszy paszczyzn na ktrej ono
wystpuje, a drugi o ukadu do ktrej to naprenie jest rwnolege.
Zatem np.
z
to naprenie normalne na paszczynie prostopadej do osi Z, a
yx
to
naprenie styczne na paszczynie prostopadej do osi Y i rwnolege do osi X.
Powszechnie jest stosowana i co waniejsze jest wygodna szczeglna umowa znakowania
elementw macierzy napre (czyli wsprzdnych wektorw napre na paszczyznach
prostopadych do osi ukadu).
Za dodatnie, w macierzy napre, uwaamy wsprzdne takich skadowych, ktre maj:
zwrot zgodny ze zwrotem osi do ktrej s rwnolege
i zwrot normalnej zewntrznej paszczyzny na ktrej one wystpuj take zgodny ze
zwrotem osi ukadu do ktrej ta normalna jest rwnolega
lub jeli zarwno skadowa jak i normalna maj zwroty przeciwne do odpowiednich osi, do
ktrych s rwnolege.
Jest tzw. regua podwjnej zgodnoci. W kadym innym przypadku wsprzdna jest ujemna.
Zgodnie z przyjt umow naprenie normalne jest dodatnie jeli jest rozcigajce, a ujemne
jeli jest ciskajce.
Naley powiedzie, e macierz napre w punkcie to zbir liczb. Gdybymy rozszerzyli to
pojcie na ca objto bryy to miejsce liczb zajm funkcje wsprzdnych wektora
wodzcego dowolnego punktu obszaru bryy.
Jak si wkrtce przekonamy macierz napre w punkcie bdzie podstaw okrelenia w nim
stanu naprenia.
Dla lepszego zrozumienia oraz utrwalenia przyjtych definicji i umw znakowania
elementw macierzy napre przedstawimy jej graficzn interpretacj.
Wemy obcione, pozostajce w rwnowadze ciao i wybierzmy w nim dowolny punkt
materialny C (rys. 4.4).
Bdziemy go modelowa za pomoc dowolnie maego szecianu, ktrego cianki s
rwnolege do paszczyzn ukadu odniesienia.

31

Rys. 4.4
Ten punkt materialny moemy wyjc z rozwaanej bryy pod warunkiem, e przyoymy do
niego wszystkie siy z jakimi pozostae punkty ciaa dziaaj na niego. Wielkoci tych si
otrzymamy mnoc elementy macierzy napre pokazane na rys. 4.4 przez powierzchnie
odpowiednich cianek szecianu. Tak wic pokazany na rys. 4.4 szecian pokazuje graficzny
obraz macierzy napre (wszystkie narysowane na nim skadowe macierzy napre s
dodatnie) i rwnoczenie siy z jakimi wszystkie punkty bryy dziaaj na punkt C.
Z zaoenia o rwnowadze rozwanej bryy wynika rwnowaga si wewntrznych
dziaajcych na punkt C.
Rozpisujc warunki rwnowagi tych si otrzymamy zalenoci:
z warunkw zerowania si momentw si wzgldem osi ukadu
=
=
=
zy yz
zx xz
yx xy

(4.4)
z warunkw zerowania si rzutw si na osie ukadu
= +
= +
= +
0
0
0
z
z
zy
zx
y
yz y yx
x
xz
xy
x
P
z y x
P
z y x
P
z y x
(4.5)
gdzie:
z y x
P , P , P wsprzdne siy masowej.

Rwnania (4.4) dowodz, e macierz napre jest symetryczna, a rwnania rniczkowe
(4.5) stanowi warunki konieczne ktre winny spenia funkcje trzech zmiennych aby mc
by elementami macierzy napre. Rwnania rniczkowe (4.5) nosz nazw rwna
rwnowagi wewntrznej lub rwna Naviera i musz by stowarzyszone ze statycznymi
yz
xz
Y
xy

y
yx
Y
x
Y
xy
xz
Y
y
yx
Y
z
Y
zy
zx
zx
Y
z
zy
dy
dx
dz
C
Y
X
Z
r
yz

32
warunkami brzegowymi wicymi obcienie brzegu bryy z elementami macierzy
napre.
4.4. Wsprzdne wektora naprenia na dowolnej paszczynie. Tensor napre
Wytnijmy z wntrza bryy, bdcej w rwnowadze, nieskoczenie may czworocian wok
dowolnego punktu C, ktrego trzy ciany bd rwnolege do paszczyzn ukadu odniesienia
a czwarta bdzie rwnolega do dowolnej paszczyzny o wersorze normalnym ( ) n m l v , , .
Zakadajc, e znamy macierz napre w tym punkcie bdziemy chcieli wyznaczy wektor
naprenia ( )
vz vy vx v
p p p p , , na tej czwartej dowolnej paszczynie (rys. 4.5).

Rys. 4.5
Oznaczmy pola cianek czworocianu odpowiednio prostopadych do osi ukadu odniesienia
przez: , , ,
z y x
A A A a pole czwartej przez . A Poniewa wsprzdne wersora
normalnego czwartej dowolnie nachylonej cianki czworocianu
( ) ( ) ( ) Z v n Y v m X v l , cos , , cos , , cos = = = to midzy polami powierzchni cianek czworocianu
zachodz zalenoci:
n A A m A A l A A
z y x
= = = , , .
Tilda nad napreniami na rys. 4.5 oznacza redni warto napre na powierzchni
cianki czworocianu.
Warunki rwnowagi si dziaajcych na wycity czworocian daj rwnania:
n m l p A A A A p X
zx yx x vx z zx y yx x x vx

~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~
0 + + = + + = =

n m l p A A A A p Y
zy y xy vy z zy y y x xy vy

~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~
0 + + = + + = =

n m l p A A A A p Z
z yx xz vz z z y yz x xz vz

~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~
0 + + = + + = =

Po wykonaniu przejcia granicznego z bokami czworocianu do zera z zachowaniem
nachylenia czwartej cianki w powyszych rwnaniach w miejsce rednich wartoci
wsprzdnych napre otrzymujemy wartoci w rozwaanym punkcie i po wykorzystaniu
symetrii macierzy napre otrzymujemy zalenoci wice jej wsprzdne ze
wsprzdnymi wektora naprenia:
x
~
Y
xy
~
xz
~
Y
yz
~
y
~
yx
~
Y
z
~
Y
zy
~
zx
~
( )
vz vy vx v
p p p p
~
,
~
,
~ ~
( ) n m l v , ,
C
Y X
Z
33
n m l p
xz xy x vx
+ + =
n m l p
yz y yx vy
+ + = (4.6)
n m l p
z zy zx vz
+ + =
Rwnania (4.6) dowodz, e:
macierz napre w danym punkcie okrela w nim stan naprenia gdy znajomo jej
elementw pozwala na wyznaczenie wsprzdnych wektora naprenia na dowolnej
paszczynie przechodzcej przez ten punkt.
Rwnania (4.6) moemy zapisa jeszcze w innej zwartej macierzowej formie:
v T p
v
=
|
|
|
\
|
|
|
|
|
\
|
=
|
|
|
\
|
n
m
l
p
p
p
z zy zx
yz y yx
xz xy x
vz
vy
vx

(4.7)
Powysze rwnania pokazuj, e w wyniku mnoenia macierzy napre
T przez wektor v
otrzymujemy wektor naprenia
v
p .

Moemy te to sformuowa bardziej
formalnie, e macierz napre w
punkcie jest wielkoci, ktra
dowolnemu kierunkowi v - normalna
do paszczyzny przecicia bryy w tym
punkcie, przyporzdkowuje wektor
v
p - wektor naprenia na tej
paszczynie (rys. 4.6).

To wyej powiedziane stanowi dowd na to, e macierz napre jest tensorem drugiego
rzdu co oznacza, e jej elementy transformuj si przy zmianie ukadu odniesienia w pewien
cile okrelony sposb zwany prawem transformacji tensora.

Majc wsprzdne wektora naprenia, na
dowolnej paszczynie, ( )
vz vy vx v
p p p p , ,
okrelone w wyjciowym ukadzie
wsprzdnych, atwo moemy wyznaczy
jego wsprzdne odniesione do ukadu
zwizanego z t paszczyzn, wyznaczonego
przez ortonormaln trjk wersorw
( ) n m l v , , , ( )
1 1 1
n , m , l , ( )
2 2 2
n , m , l .
Pierwszy z tych wersorw jest normalny do
paszczyzny a dwa pozostae s do niej
styczne (rys.4.7).

v
p
Y
X
Z
v
r
Rys. 4.6
Y
X
Z
v
p
v
v
Rys.4.7
34
Zaczniemy od rozoenia wektora
v
p na trzy skadowe (rys.4.7)

v v v
v
p + + = , (4.8)
z ktrych
v
to naprenie normalne do paszczyzny a dwie pozostae
v
i
v
s do niej
styczne i rwnolege do wersorw i , a ich suma przedstawia cakowite naprenie
styczne:

v v v
+ = .
Wsprzdne wektora
v
p w ukadzie odniesienia wyznaczonym przez trjk wersorw
( v , , ), oznaczymy tak jak jego skadowe opuszczajc jedynie nadkrelenie. Otrzymamy je
mnoc skalarnie
v
p przez odpowiednie wersory (bo to rzuty wektora na o) i tak:
v v
p v = ,
v v
p
= ,

v v
p v = . (4.9)
Uwzgldniajc w ( 4.9 ) zwizki ( 4.7) otrzymujemy zalenoci:
( )
|
|
|
\
|
|
|
|
|
\
|
=
n
m
l
n , m , l
z zy zx
yz y yx
xz xy x
v

, (4.10)
( )
|
|
|
\
|
|
|
|
|
\
|
=
n
m
l
n , m , l
z zy zx
yz y yx
xz xy x
v

1 1 1
, (4.11)
( )
|
|
|
\
|
|
|
|
|
\
|
=
n
m
l
n , m , l
z zy zx
yz y yx
xz xy x
v

2 2 2
(4.12)
ktre s konsekwencj tego, e macierz napre jest tensorem.
Macierzowy zapis tych powyszych zalenoci jest bardzo wygodny w obliczeniach
zwaszcza gdy korzystamy z oglnie dostpnych profesjonalnych kalkulacyjnych programw
komputerowych np. typu Excel czy Madcad.
4.5. Statyczne warunki brzegowe
Z rozwaanej na rys. 4.5 bryy w rwnowadze wytnijmy przy jej brzegu elementarny
czworocian ktrego trzy ciany bd rwnolege do paszczyzn ukadu odniesienia a czwarta
bdzie zawieraa element powierzchni zewntrznej S o wersorze normalnym zewntrznym
( ) n m l v , , .

35

Rys. 4.8

Analizujc, analogicznie jak w punkcie poprzednim, warunki rwnowagi tak wycitego
czworocianu otrzymujemy zalenoci wice wsprzdne obcienia bryy
( )
vz vy vx v
q q q q , , w rozwaanym punkcie brzegowym ze wsprzdnymi macierzy napre w
tym punkcie:
n m l q
xz xy x vx
+ + =
n m l q
yz y yx vy
+ + = (4.13)
n m l q
z zy zx vz
+ + =
Rwnania (4.13) nosz nazw statycznych warunkw brzegowych i jak ju wspomniano s
niezbdne przy rozwizywaniu rwna rniczkowych Naviera.
Statyczne warunki brzegowe (4.13) cho bardzo podobne do rwna (4.6), merytorycznie
rni si zasadniczo. Przede wszystkim lewe strony (4.13) s znane (bo to zadane obcienie
brzegu bryy) w przeciwiestwie do rwna (4.6) w ktrych lewe strony to poszukiwane
wsprzdne naprenia na zadanej dowolnej paszczynie.
4.6. Przykady
Przykad 4.6.1. Narysowa graficzne obrazy danych macierzy napre i okreli jaki stan
naprenia reprezentuj.

Rozwizanie

|
|
|
\
|

=
4 2 3
2 6 5
3 5 1
T MPa
Y X
Z
x
~
Y
xy
~
xz
~
Y
yz
~
y
~
yx
~
Y
z
~
Y
zy
~
zx
~
( )
vz vy vx v
q q q q
~
,
~
,
~ ~
( ) n m l v , ,
5
5
2
1
3
6
2
3
4
Z
X
Y
36

|
|
|
\
|

=
4 0 2
0 0 0
2 0 3
T MPa

|
|
|
\
|
=
0 0 0
0 0 0
0 0 5
T MPa

Rwnania (4.6) rozstrzygaj o tym, e pierwsza macierz reprezentuje przestrzenny stan
naprenia, druga paski stan, ktrego paszczyzn naprenia jest paszczyzna (X, Z), a stan
naprenia okrelony trzeci macierz jest jednoosiowy.

Przykad 4.6.2. W punkcie w ktrym panuje stan naprenia okrelony macierz naprenia

|
|
|
\
|
=
100 20 60
20 200 50
60 50 100
T MPa
wyznaczy:
a/ wsprzdne wektora naprenia na paszczynie o wersorze normalnym ( ) 2 1 , 2 1 , 2 1 v ,
b/ dugo wektora naprenia normalnego
v
i stycznego
v
na tej paszczynie,
c/ wsprzdne wektora naprenia normalnego stycznego na tej paszczynie.
Rozwizanie
Wsprzdne wektora naprenia wyznaczamy z zalenoci:
v T p
v
=
|
|
|
\
|
|
|
|
|
\
|
=
|
|
|
\
|
n
m
l
p
p
p
z zy zx
yz y yx
xz xy x
vz
vy
vx

426 17
2
1
60
2
1
50
2
1
100 . * * * n m l p
xz xy x vx
= + + = + + = MPa
5
5
Z
X
Z
X
Y
5
3 3
2
Z
X
2
2
4
4
2
3
2
4
2
Z
X
Y
37
858 . 110
2
1
* 20
2
1
* 200
2
1
* 50 = + = + + = n m l p
yz y yx vy
MPa
711 90
2
1
100
2
1
20
2
1
60 . * * * n m l p
z yz zx vz
= + = + + = MPa
Naprenie normalne
284 128
2
1
711 90
2
1
858 110
2
1
426 17 . * . * . * . n p m p l p v p
vz vy vx v v
= + + = + + = = MPa
Dugo wektora naprenia stycznego
2
v
2
v v
2
v
2
v
2
v
p p = + =
647 20821
2
. p p p p p p p
vz vz vy vy vx vx v
= + + = (MPa)
2
, 785 16456 284 128
2 2
. .
v
= = (MPa)
2

067 66 785 16456 647 20821
2 2
. . . p
v v v
= = = MPa

Poniewa v
v
v
= , to wsprzdne wektora naprenia normalnego ( )
vz vy vx
v
, , s
rwne: 142 64
2
284 128
.
.
l
v vx
= = = MPa, 142 64
2
284 128
.
.
m
v vy
= = = MPa,
710 90
2
284 128
.
.
n
v vz
= = = MPa.
Z zalenoci
v v
v
p + = , wynika, e wsprzdne wektora naprenia stycznego
( )
vz vy vx
v
, , maj wartoci: 323 . 57 536 . 53 787 . 3 = = =
vx vx vx
p MPa
322 . 57 536 . 53 858 . 110 = = =
vy vy vy
p MPa, 001 . 0 710 . 75 711 . 75 = = =
vz vz vz
p MPa.

Przykad 4.6.3. Brzeg tarczy koowej o promieniu R obciony jest na caym swym
obwodzie obcieniem normalnym o staej gstoci q. Napisa statyczne warunki brzegowe
dla tej tarczy.

Rwnanie brzegu tarczy:
( ) 0 0 ,
2 2 2
= + = R y x y x f

Rozwizanie

Wsprzdne wersora normalnego do brzegu:
( ) ( )
( ) ( ) R x y x x l
y f x f
x f
l = + =
+

=
2 2
2 2
2 2 2

q
( ) m l v ,
Y

X

38
( ) ( )
( ) ( ) R y y x y m
y f x f
y f
m = + =
+

=
2 2
2 2
2 2 2

Statyczne warunki brzegowe
v T q
v
=
m l m q m l q
m l l q m l q
y yx y yx vy
xy x xy x vx

+ = + =
+ = + =

i ostatecznie
y x y q
y x x q
y yx
xy x

+ =
+ =

gdzie
xy y x
, , s elementami tensora napre na brzegu tarczy, s wic funkcjami jednej
zmiennej.

Przykad 4.6.4. Wyznaczy obcienie pokazanej tarczy speniajce warunki rwnowagi i
statyczne warunki brzegowe, jeli stan naprenia w jej punktach okrelaj zalenoci
12 , 6 , 12 = = =
xy y x
x y x

|
|
\
|
=
x
y x
T
6 , 12
12 , 12

Rozwizanie
Obcienie tarczy stanowi siy masowe i siy przyoone na jej brzegach.
Siy masowe wyznaczymy z rwna Naviera (s to rwnania rwnowagi wewntrznej ale i
warunki konieczne na to aby podane funkcje napre byy wsprzdnymi tensora napre).
=
=
=
= +
= +
= +
0
12
0
0 12
0
0
y
x
y
x
y
y yx
x
xy
x
P
y P
P
P y
P
y x
P
y x

.

Obcienia brzegw tarczy wyznaczymy ze statycznych warunkw brzegowych.

+ =
+ =
m l q
m l q
y yx vy
xy x vx

0

2

1

Y

X

3 m

4 m

39
Brzeg 0-1;
Rwnanie brzegu : y

= 0
1 , 0 = = m l
x x q
q
vy
vx
6 ) 1 ( * 6
12 ) 1 ( * 12
= =
= =

Brzeg 0-2;
Rwnanie brzegu : x

= 0
0 , 1 = = m l
12 ) 1 ( * 12
0 ) 1 ( * 12
= =
= =
vy
vx
q
y x q

x q
vx
q
vy
0 -9.6 -7.2
1 6.6 -2.4
2 12.0 2.4
3 6.6 7.2
Brzeg 1-2;
Rwnanie brzegu : 3 75 . 0 + = x y

8 0 6 0 . ) Y , v cos( m , . ) X , v cos( l = = = =
2 . 7 8 . 4 8 . 0 * 6 6 . 0 * 12
6 . 9 6 . 21 4 . 5
6 . 9 2 . 7 8 . 0 * 12 6 . 0 * 12
2
= + =
+ =
= = =
x x q
x x
y x y x q
vy
vx

4 -9.6 12.0

Sprawdzenie rwnowagi obliczonych si dziaajcych na tarcz.
( )
( )
( )
( ) 0 12 6 . 9 6 . 21 4 . 5 12
0 ; 0
2 1
2
4
0
= + + +
= + =

dy dx y ds x x x d
dA P ds q X
A
x
K
vx

( )
( )
( )
0 2 . 7 8 . 4 12 6
0 ; 0
2 1
3
0
4
0
= + +
= + =

ds x y d x d x
dA P ds q Y
A
y
K
vy

( )
( )
( ) 0 ; 0 = + =
A
x y
K
vx vy O
dA P y P x ds q y q x M
6.6

6.6

12.0

9.6

12.0

9.6

q
vx
q
vy
7.2

12.0
24.0

12.0
Adam Bodnar: Wytrzymao Materiaw. Analiza paskiego stanu naprenia.

40
5. ANALIZA PASKIEGO STANU NAPRENIA
5.1. Naprenia na dowolnej paszczynie
Jak pamitamy paski stan naprenia w punkcie cechuje to, e wektory napre
przyporzdkowane wszystkim paszczyznom przecicia bryy w danym punkcie le w jednej
paszczynie zwanej, paszczyzn stanu naprenia. Wwczas w macierzy napre
wszystkie jej elementy w jednym wierszu (kolumnie) maj zerowe wartoci.
Taki stan naprenia wystpuje np. w paskich tarczach. Rozwamy zatem pask tarcz
okrelon w ukadzie wsprzdnych (X,Y) i obcion dowolnym, ale bdcym w
rwnowadze, ukadem si zewntrznych.

Rys. 5.1
Wybierzmy dowolny punkt C w pokazanej na rys. 5.1 paskiej tarczy i przyjmijmy, e znamy
w nim wsprzdne macierzy napre. Poniewa panuje w nim paski stan naprenia, to
macierz napre bdzie miaa, w oglnym przypadku, cztery rne od zera elementy:
=
y yx
xy x
T

,
,
.
Wsprzdne wektora naprenia ( )
vy vx v
p p p ,
_
w tym punkcie na paszczynie o wersorze
normalnym ( ) m l v ,
_
s rwne:
m l p
xy x vx
+ = ,
m l p
y yx vy
+ = ,
a naprenia normalne i styczne na tej paszczynie wynosz:
( ) ( ) m l m l m m l l m l v p
xy y x y yx xy x
_ _
v v
2
2 2
+ + = + + + = = ,
( )( ) ( ) ( )
2 2
_ _
m l m l m l l m l m m l s p
xy y x y yx xy x v v
+ + = + + + = = ,
gdzie: ) , ( l m s wersor styczny do paszczyzny (patrz rys. 5.1) i prostopady do wersora
( ) m l v ,
_
.
Uwzgldniajc, e cos = l a sin = m , gdzie: to kt midzy kierunkiem wersora i
osi X, oraz znane z trygonometrii zalenoci
Y
X
( ) l m s ,
( )
C
( ) m l v ,
( )

v
p
v
v

41
, cos sin 2 2 sin , sin cos 2 cos
2 2
= =
2
cos 2 1
sin ,
2
cos 2 1
cos
2
2
2
2

=
+
= ,
po przeksztaceniach otrzymujemy wzory :

2 sin 2 cos
2 2
xy
y x y x
v
+
+
+
= , (5.1) (1)

2 cos 2 sin
2
xy
y x
v
+
= , (5.2)

podajce wartoci napre normalnych i stycznych na paszczynie przekroju, o wersorze
normalnym nachylonym pod ktem do osi X. Dodatnim wartoci tych napre
odpowiadaj zwroty zgodne ze zwrotami wersorw
_
v oraz s , gdy s to miary rzutw
wektora naprenia ( )
vy vx v
p p p ,
_
na osie wyznaczone tymi wersorami.
Policzmy ile wynosi suma napre normalnych na dwch dowolnych ale wzajemnie
prostopadych paszczyznach przekroju.
Korzystajc ze wzoru (5.1) otrzymujemy:
( ) ( )
y x xy
y x y x
xy
y x y x
v v

+ = + + +
+
+
+
+ +
+
+
= +
+
0 0
90 , ,
90 2 sin 90 2 cos
2 2
2 sin 2 cos
2 2

dowodzc w ten sposb, i: w paskim stanie naprenia suma napre normalnych na
dwch do siebie prostopadych paszczyznach jest wielkoci sta lub, inaczej, e suma
napre na przektnej macierzy napre jest niezmiennikiem tzn. nie zmienia swej wartoci
przy zmianie ukadu, w ktrym jest okrelana. Twierdzenie to odnosi si rwnie do
przestrzennego stanu naprenia.
5.2. Ekstremalne naprenia normalne i styczne
Inyniera analizujcego stan naprenia w danym punkcie interesuj przede wszystkim
wystpujce w nim ekstremalne wartoci napre normalnych i stycznych.
Postawmy wic dwa bardzo wane zagadnienia do rozwizania:
na jakiej paszczynie przekroju wystpuj i ile wynosz ekstremalne naprenia
normalne,
na jakiej paszczynie przekroju wystpuj i ile wynosz ekstremalne naprenia styczne.
Aby rozwiza te oba zagadnienia naley wyznaczy ekstremalne wartoci funkcji
( )
v v
= oraz ( )
v v
= .
Zaczniemy od napre normalnych.
Pochodna funkcji ( )
v v
= przyrwnana do zera
0 2 cos 2 2 sin
2
2 = +
xy
y x
v
d
d
,

42
pokazuje, e na tych paszczyznach przekroju na ktrych naprenia normalne s ekstremalne,
naprenia styczne s rwne zeru i daje rwnanie, z ktrego moemy wyznaczy
x y
xy

=
2
2 tg
2
2
tg
2
1

n arc
x y
xy
+
= (5.3)

kt pod jakim nachylony jest do osi X, wersor normalny paszczyzny lub paszczyzn na
ktrych wystpuj ekstremalne naprenia normalne.
Zalenoci (5.3) pokazuj, e ekstremalne naprenia normalne wystpuj na dwch
wzajemnie do siebie prostopadych paszczyznach. Paszczyzny te nazywamy paszczyznami
gwnymi a naprenia normalne na nich napreniami gwnymi. Kierunki wersorw
normalnych do paszczyzn gwnych czyli kierunki napre gwnych nazywamy
kierunkami gwnymi. Zatem:
naprenia gwne w danym punkcie to ekstremalne wartoci napre normalnych,
ktre w nim wystpuj. Dziaaj one na dwch do siebie prostopadych paszczyznach
(paszczyznach gwnych) na ktrych naprenia styczne s rwne zeru.
W celu wyznaczenia wartoci napre gwnych w paskim stanie naprenia korzystamy z
poniszych wzorw trygonometrycznych:
2 tg 1
2 tg
2 sin
2
+
= ,
2 tg 1
1
2 cos
2
+
= ,

ktre wstawiamy do rwnania (5.1):

2 tg 1
2 tg
2 tg 1
1
2 2 2
2
2
1 max
+
+
+
+
+
= =
xy
y x y x
,

+
+
= =

2 tg 1
2 tg
2 tg 1
1
2 2 2
2
2
2 min xy
y x y x

aby nastpnie po wykorzystaniu zalenoci (5.3) otrzyma kocowe rezultaty w postaci:

2
2
2
2
2
1
2 2
2 2
xy
y x y x
min
xy
y x y x
max
+
= =
+

+
+
= =
(5.4)
Wzr (5.3) podaje jedynie kt transformacji wyjciowego ukadu wsprzdnych do ukadu
kierunkw napre gwnych nie okrelajc, kierunku
max
i kierunku
min
. Kierunki tych
napre okrelaj ponisze zalenoci:


43

min y
xy
min
max y
xy
max
tg tg , tg tg

= =
= =
2 1
. (5.5)

We wzorach (5.5)
max
oznacza kt o jaki naley obrci
o X do pokrycia si z kierunkiem maksymalnego
naprenia normalnego
max
. Analogicznie definiujemy
kt
min
.

W celu wyznaczania ekstremalnych napre stycznych i paszczyzn ich wystpowania
postpujemy podobnie jak w przypadku ekstremalnych napre normalnych.
Przyrwnanie do zera pochodnej funkcji ( )
v v
= :

2 sin 2 2 cos
2
2
xy
y x
v
d
d
= = 0 ,

daje zaleno, z ktrej wyznaczamy kierunki normalnych do paszczyzn ekstremalnych
napre stycznych
xy
x y
2
2 tg
=
2 2
tg
2
1
n arc
xy
x y
+

= (5.6)
Wzr (5.6) pokazuje, e ekstremalne naprenia styczne te wystpuj na dwch wzajemnie
do siebie prostopadych paszczyznach, a
to kt transformacji ukadu wsprzdnych do

ukadu wyznaczonego przez normalne do tych paszczyzn.
Wstawiajc (5.6) do (5.2), przy wykorzystaniu analogicznych jak poprzednio zalenoci
trygonometrycznych otrzymujemy wartoci ekstremalnych napre stycznych:

2 2
2
2
min max
xy
y x
max

= +

= , (5.7)
2 2
2
2
min max
xy
y x
min

= +

=
.
Porwnanie wzorw (5.3) i (5.6) daje zaleno:
4 2
2 2 2 2

+ = + = = ctg tg
co dowodzi twierdzenia, e paszczyzny ekstremalnych napre stycznych poowi kty
midzy paszczyznami napre gwnych (ekstremalnych napre normalnych).
Na koniec powiemy, e w przypadku przestrzennych stanw naprenia s trzy wzajemnie
prostopade paszczyzny gwne na ktrych naprenia styczne si zeruj a naprenia
normalne s ekstremalne (naprenia gwne). Paszczyzny ekstremalnych napre
stycznych i w tym przypadku poowi kty midzy paszczyznami napre gwnych.
0 >
X
Y
umowa znakw

44

5.3. Koa Mohra
Stawiamy pytanie: czy wartoci napre normalnych i stycznych na dowolnej paszczynie
przekroju bryy w punkcie, w ktrym panuje paski stan naprenia okrelony zadanymi
wsprzdnymi macierzy napre mog by cakowicie dowolne czy te musz przyjmowa
wartoci z pewnego ograniczonego zakresu. Aby odpowiedzie na to pytanie powrcimy do
rwna (5.1) oraz (5.2) i zapiszemy je w nieco zmienionej formie:

, 2 sin 2 cos
2 2

xy
y x y x
v
+
=
+
(1)

, 2 cos 2 sin
2

xy
y x
v
+
=
a nastpnie podniesiemy kade z nich do kwadratu i dodamy stronami otrzymujc w wyniku
kocowym zaleno:

2
2
2
2
2
2 2

= +
xy
y x
v
y x
v

. (5.8)
Rwnanie (5.8) pokazuje e, wartoci napre normalnych i stycznych dla wszystkich
paszczyzn przekroju bryy w danym punkcie le na brzegu koa o promieniu (rys. 5.2).

2
2
2
xy
y x
R

+

= ,
i rodku przesunitym na osi
v
o wielko
2
y x
+
.
Koo to nazywamy koem Mohra , jest ono graficzn reprezentacj stanu naprenia w danym
punkcie i moemy z niego wyznaczy wiele interesujcych wielkoci zwizanych ze stanem
naprenia.
Na rys. 5.2 pokazane jest koo Mohra w punkcie w ktrym wsprzdne macierzy napre
speniaj zalenoci 0 > >
y x
oraz 0 >
xy
. Punkt K pokazany na tym rysunku, nazywany
biegunem koa Mohra, ma wsprzdne ( )
xy y
, i pozwala na wyznaczenie kierunkw
napre gwnych.
atwo jest dowie pokazanych na tym rysunku zalenoci. Ograniczymy si zatem jedynie
do udowodnienia, e OB
max
= oraz e, OA
min
= .
Z rysunku wida, e R OO OB + =
1
, a poniewa:

2
1
y x
OO
+
= , a
2
2
2
xy
y x
R

+

= , wic:

45
1
2
2
2 2

= = +

+
+
=
max xy
y x y x
OB .
Analogicznie dowodzimy drug zaleno.
Z koa Mohra atwo odczytujemy wartoci ekstremalnych napre stycznych, reprezentuj je
punkty C i D.

Rys. 5.2
W przestrzennym stanie naprenia w miejsce jednego mamy trzy koa Mohra, ktre pokazuje
rys. 5.3 na ktrym zacieniony obszar to obszar wszystkich moliwych wartoci napre
normalnych i stycznych w punkcie (graficzna reprezentacja wystpujcego w nim stanu
naprenia) w ktrym naprenia gwne maj wartoci
3 2 1
, , .

Rys. 5.3

x

1
O O y

v
min
D
C
x
min
max
xy

K
1
O
O
y
R
B A
max
min
max

46
5.4. Przykady
Przykad 5.4.1. Wyznaczy analitycznie i sprawdzi przy pomocy koa Mohra naprenia
gwne i ich kierunki w punkcie gdzie dana jest macierz napre w ukadzie (X,Y)

=
50 100
100 200
T MPa

Narysowa graficzne obrazy macierzy napre w ukadzie wyjciowym (X,Y) i w ukadzie
kierunkw gwnych napre (1,2).
Rozwizanie
Wartoci napre gwnych:

078 85 100
2
50 200
2
50 200
2 2
2
2
2
2
1
.
xy
y x y x
max
= +

+
+
= +

+
+
= =

MPa
078 235 100
2
50 200
2
50 200
2 2
2
2
2
2
2
.
xy
y x y x
min
= +
+
= +
+
= =

MPa
Sprawdzenie :

150 150 078 . 235 078 . 85 50 200
2 1
= = + + = +
y x

Kierunki napre gwnych:

' 40 70 8508 . 2
078 . 85 50
100
tg tg
max
max
1 max
o
= =
= =

y
xy

' 20 19 3508 . 0
078 . 235 50
100
tg tg
min
min
2 min
o
= =
+
=
= =

y
xy

Sprawdzenie :

o o o
90 20 19 40 70 = + = + ' '
min max

Y
X
100
200
200
100
100
50
50
100
078 . 85
1
=
' 40 70
1
o
=
Y
X
2
1
' 20 19
2
o
=
078 . 235
2
=

47
Macierz napre w ukadzie (X,Y)

=
50 100
100 200
T MPa

Macierz napre w ukadzie kierunkw gwnych (1,2)

=
078 . 235 0
0 078 . 85
T MPa
Macierz przejcia z ukadu wsprzdnych (X,Y) do ukadu kierunkw gwnych (1,2)

( ) ( )

=
3311 . 0 9436 . 0
9436 . 0 3311 . 0
' 20 19 sin ' 20 19 cos
' 40 70 sin ' 40 70 cos
o o
o o
ij

Koo Mohra

Przykad 5.4.2. Wyznaczy analitycznie naprenia gwne i ich kierunki w punkcie gdzie
dana jest macierz napre w ukadzie (X,Y)

=
0 100
100 0
T MPa

Narysowa graficzne obrazy macierzy napre w ukadzie wyjciowym (X,Y) i w ukadzie
kierunkw gwnych napre (1,2).

Rozwizanie

Wartoci napre gwnych:
100 100
2
1
= + = =
max
MPa, 100 100
2
2
= = =
min
MPa.
Kierunki napre gwnych:

min
K
max
max
min
xy

1
o
O
2
1
max
min
skala napre
1 cm = 50 MPa

48
o
45 0 . 1
100
100
tg tg
max
max
1 max
= =
= =

y
xy

o
45 0 . 1
100
100
tg tg
min
min
2 min
= =
= =

y
xy

Zadana macierz napre w punkcie
przedstawia tzw. przypadek czystego
cinania. W ukadzie osi (X, Y) posta tej
macierzy wyranie uzasadnia t nazw.
Przykad pokazuje, e taki stan naprenia
mona generowa rwnie poprzez
naprenia normalne - rozcigajce i
ciskajce - na prostopadych do siebie
paszczyznach nachylonych pod ktem 45
do osi wyjciowych.

2
1
100
100
100
100
100
100
100
00
100
00
Y
X
Adam Bodnar: Wytrzymao Materiaw. Teoria stanu odksztacenia.
49
6. TEORIA STANU ODKSZTACENIA
6.1. Wektor przemieszczenia liniowego. Odksztacenia liniowe i ktowe.
Kilkakrotnie ju byo powiedziane, e przedmiotem naszych rozwaa jest ciao odksztacal-
ne, tzn. takie, ktre pod dziaaniem si obciajcych lub innych czynnikw (np. cieplno-
wilgotnociowych) zmienia swoje ksztaty i wymiary. Oznacza to, e punkty tego ciaa mog
zmieniaj swoje pooenie w przestrzeni, przy czym, co wyranie naley podkreli, bdzie
nas interesowa zmiana pooenia punktw ciaa powstaa w wyniku jego deformacji, a nie
na skutek jego ruchu jako bryy sztywnej.

Wektor majcy pocztek w punkcie ciaa nie
zdeformowanego (w konfiguracji pocztkowej), a
koniec w tym samym punkcie po deformacji (w
konfiguracji aktualnej) nazywa bdziemy
wektorem przemieszczenia liniowego w tym
punkcie. Na rys. 6.1 jest to wektor
w v u A A + + = ' . Poniewa, w oglnoci wektory
przemieszczenia liniowego w rnych punktach s
rne to moemy powiedzie, e przyoone
obcienia generuj w bryle odksztacalnej
wektorowe pole przemieszcze, ktrego
wsprzdne s funkcjami pooenia punktu w
konfiguracji pocztkowej ( ), , , z y x u u =
( ) z y x v v , , = , ( ) z y x w w , , = .Taki opis deformacji
bryy nazywamy materialnym a wsprzdne,
wsprzdnymi Lagrangea.
Do oceny wielkoci zmian ksztatw i wymiarw bryy wygodnie jest zdefiniowa pewne ich
miary - miary deformacji.

W tym celu rozwamy zachowanie si dwch
punktw A i B ktre w konfiguracji pocztkowej
odlege byy o
0
l , a po przyoeniu obcienia
dugo czcego ich wkna (linii materialnej)
zwikszya si o l (rys. 6.2).
Odksztaceniem liniowym w punkcie A w kierunku
punktu B nazywa bdziemy:
0
0
0
lim
l
l
l
AB
= (6.1)
Moemy wic powiedzie, e odksztaceniem
liniowym w punkcie w wybranym kierunku
nazywamy wzgldny przyrost dugoci wkna w
tym punkcie na skutek przyoonych obcie.
Odksztacenie liniowe, ktre odpowiada
wydueniu wkna uwaamy za dodatnie.
Odksztacenie liniowe nazywane te s
odksztaceniami podunymi.

X
Z
Y
l
0
A
B
konfiguracja
pocztkowa
konfiguracja
aktualna
B
A
l
0
+ l
D
C O
D

C

O

Rys. 6.2
X
Z
Y
A
A
v
u

w
konfiguracja
pocztkowa
konfiguracja
aktualna
Rys. 6.1
50
Jeeli rozwaymy dwa prostopade wkna przechodzce przez wsplny punkt O w
konfiguracji pocztkowej (rys. 6.2) to ich odksztacenie ktowe definiujemy jako:
( )
' ' '
O D i O C
D O C
D O
C D O
C lim =

. (6.2)
Zatem odksztaceniem ktowym nazywa bdziemy kt o jaki zmieni si w wyniku
przyoonych obcie kt prosty midzy dwoma wknami przechodzcymi w konfiguracji
pocztkowej przez wsplny punkt.
Odksztacenie ktowe ktremu odpowiada zmniejszenie si kta prostego uwaamy za
dodatnie.
Odksztacenie ktowe nazywane te s odksztaceniami postaciowymi.
6.2. Stan odksztacenia w punkcie
Stan odksztacenia w punkcie to nieskoczony zbir odksztace liniowych i ktowych
wszystkich wkien przechodzcych przez ten punkt.
Mona wyrni trzy rodzaje stanu odksztacenia w punkcie: jednoosiowy, paski i
przestrzenny.
S one zwizane z wymiarowoci modelu ciaa, ktry zosta przyjty do rozwaa i std
jednoosiowy stan odksztacenia nie znajduje teoretycznych i praktycznych zastosowa.
W tym miejscu warto podkreli zasadnicze rnice midzy pojciami, ktre wystpuj w
teorii stanu odksztacenia i naprenia. W definicji odksztace wystpuje punkt i okrelone
co do kierunku wkno przez niego przechodzce, a w definicji naprenia wystpuje punkt i
paszczyzna o okrelonej normalnej przechodzca przez ten punkt. Dlatego, mimo, e jak si
pniej okae identycznego matematycznego formalizmu w obliczeniach, nie wszystkie
cechy obu tych stanw mog by identycznie interpretowane i traktowane.
Mwimy, e znamy stan odksztacenia w analizowanej konstrukcji, jeli znamy stan
odksztacenia w kadym jej punkcie.
6.3. Macierz odksztace. Graficzny obraz macierzy odksztace
W dowolnie wybranym punkcie bryy moemy definiowa odksztacenia liniowe i ktowe w
dowolnych kierunkach, rwnie w kierunkach osi ukadu odniesienia. Odksztacenia liniowe i
ktowe w danym punkcie w kierunkach osi ukadu zapiszemy w postaci macierzy, ktr
nazywa bdziemy macierz odksztace:
|
|
|
|
|
|
\
|
=
z zy zx
yz y yx
xz xy x
T

2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
(6.3)
Tak wic:
macierz odksztace w punkcie to uporzdkowany zbir odksztace liniowych i
ktowych trzech wkien przechodzcych przez ten punkt i rwnolegych do osi ukadu
odniesienia.
Macierz uporzdkowana jest w ten sposb, e na przektnej wystpuj odksztacenia liniowe
a poza przektn powki odksztace ktowych. Czytelna jest te wymowa indeksw przy
odksztaceniach.
I tak np.
z
to odksztacenie liniowe wkna rwnolegego do osi Z , a
xy
to odksztacenie
ktowe wkien rwnolegych do osi X i Y.
Z definicji elementw macierzy odksztace wynika jej symetria:
51
yx xy
= ,
zx xz
= ,
zy yz
= (6.4)
Jak si wkrtce przekonamy macierz odksztace w punkcie bdzie podstaw okrelenia w
nim stanu odksztacenia.
Graficzny obraz macierzy odksztace w punkcie mona przedstawi w postaci deformacji
przechodzcych przez ten punkt trzech wzajemnie do siebie prostopadych wkien o
dowolnie maych dugociach 1 = = = dz dy dx , ktre s rwnolege do osi ukadu
wsprzdnych (rys. 6.3) .
Wszytkie pokazane na rys. 6.3 odksztacenia s dodatnie.

Rys. 6.3
6.4. Tensor odksztace. Odksztacenia liniowe i ktowe dowolnie zorientowanych
wkien
Mona dowie, e macierz odksztace jest tensorem drugiego rzdu (patrz np. S.Piechnik:
Wytrzymao Materiaw. PWN 1978) co oznacza, e jej elementy transformuj si przy
zmianie ukadu odniesienia w pewien cile okrelony sposb zwany prawem transformacji
tensora, oraz , e w wyniku mnoenia jej przez jednostkowy wersor ( ) n m l v , , otrzymamy
pewien wektor ( )
vz vy vx
v e , e , e e , ktry moemy nazwa wektorem odksztacenia
1
okrelony
zalenociami:
v T e
v

=
|
|
|
\
|
|
|
|
|
|
|
\
|
=
|
|
|
\
|
n
m
l
e
e
e
z zy zx
yz y yx
xz xy x
vz
vy
vx

2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
. (6.5)

1
J.Wickowski: Wytrzymao Materiaw . Wydawnictwo Politechniki Gdaskiej, Gdask 1975.
xy
2
1

yx
2
1
C

B
B

Y
X
Z
C
D
D

zy
2
1
yz
2
1

C
B
Y
X
Z
C
D
xz
2
1

zx
2
1
D

B
B

Y
X
Z
C
D
A
A
A
B
dy
y
A
Y
X
Z
dy
dz
dx C
D
C

dz
z
B
A
Y
X
Z
dy
dz
dx C
D
D

B
A
Y
X
Z
dy
dz
dx
dx
x
C
D
B

52

I co wicej, znajomo macierzy odksztace w
dowolnym punkcie O (tzn. znajomo
odksztace liniowych i ktowych trzech
wzajemnie prostopadych wkien OA, OB i
OC pokazanych przykadowo na rys. 6.4)
wystarcza do okrelenia odksztace liniowych
i ktowych dowolnych wkien
przechodzcych przez ten punkt, bo wasnoci
tensora pozwalaj napisa ponisze zalenoci:

( )
|
|
|
\
|
|
|
|
|
|
|
\
|
=
n
m
l
n , m , l
z zy zx
yz y yx
xz xy x
v

2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
, (6.6)
( )
|
|
|
\
|
|
|
|
|
|
|
\
|
=
n
m
l
n , m , l
z zy zx
yz y yx
xz xy x
v

2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
1 1 1
, (6.7)
( )
|
|
|
\
|
|
|
|
|
|
|
\
|
=
n
m
l
n , m , l
z zy zx
yz y yx
xz xy x
v

2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2 2 2
(6.8)
w ktrych:
v
,
v
,
v
to odksztacenia liniowe i ktowe trzech wzajemnie prostopadych
wkien rwnolegych do dowolnej ale ortogonalnej trjki wersorw ( ) n m l v , , , ( )
1 1 1
n , m , l
( )
2 2 2
n , m , l .
Dalsze rozwaania przeprowadzimy dla paskiej tarczy lecej w paszczynie (X, Y) w ktrej
panuje paski stan odksztacenia.

Wybierzmy w niej pokazane na rys. 6.5 dwa
prostopade wkna AB i AC przechodzce
przez wsplny, dowolnie wybrany punkt A w
ktrym znana jest macierz odksztace:
|
|
|
|
\
|
=
y yx
xy x
T

2
1
2
1

Kierunki tych wkien s rwnolege do dwjki
wersorw ( ) m , l i ( ) l , m nachylonych pod

Y
X
B
A
2

B

A

C

A
D
B
A
O
Y
X
Z
v
Rys. 6.4
Rys. 6.5
53
dowolnym ktem do osi ukadu (X, Y).

Odksztacenie liniowe
nachylonego pod ktem do osi X wkna AB, jak i odksztacenia

ktowe
wkien CAB wyznaczymy korzystajc ze wzorw (6.6) i (6.7):

( ) lm m l m m l l m l
m
l
m , l
xy y x y yx xy x
y yx
xy x

2
1
2
2
1
2
1
2
1
2
1
2 2
+ + = |
\
|
+ + |
\
|
+ =
|
|
\
|
|
|
|
|
\
|
= ,

( ) ( ) = |
\
|
+ + |
\
|
+ =
|
|
\
|
|
|
|
|
\
|
= l m l m m l
m
l
l , m
y yx xy x
y yx
xy x

2
1
2
1
2
1
2
1
2
1

( ) ( )
2 2
2
1
m l lm
xy x y
+ = .
Jeli w powyszych zwizkach uwzgldnimy, e cos l = , sin m = oraz zalenoci
trygonometryczne:
( ) ( ) , 2 2 cos 1 sin , 2 2 cos 1 cos
, sin cos 2 cos , cos sin 2 2 sin
2 2
2 2

= + =
= =

to odksztacenia liniowe i ktowe dowolnie zorientowanych wokien wyraone poprzez
wsprzne macierzy odksztace przedstawiaj si nastpujco:

2 sin
2
1
2 cos
2 2
xy
y x y x
+
+
+
= , (6.10)

2 cos
2
1
2 sin
2 2
1
xy
y x
+
= . (6.11)
Zalenoci te pokazuj, e macierz odksztace w punkcie okrela w nim stan odksztacenia,
gdy pozwala na wyznaczenie odksztace liniowych i ktowych dowolnych wkien
przechodzcych przez ten punkt.
Z rwnania (6.10) atwo mona zobaczy, e:
y x

+ = +
+
o
90
co dowodzi twierdzenia, e suma odksztace liniowych dwch
prostopadych wkien przechodzcych przez dowolny punkt jest wielkoci sta, tzn. nie
zaley od ukadu odniesienia. Bardziej formalnie moemy powiedzie, e suma odksztace
na przektnej gwnej macierzy odksztace jest niezmiennikiem. Twierdzenie to jest rwnie
prawdziwe w przypadku przestrzennego stanu odksztacenia.
6.5. Ekstremalne odksztacenia liniowe i ktowe
Pozostaniemy przy analizie stanu odksztacenia paskiej tarczy. Zalenoci (6.10) i (6.11)
pokazuj, e znajomo macierzy odksztace w dowolnym jej punkcie pozwala wyznaczy
wartoci odksztace liniowych i ktowych dowolnie zorientowanych wkien przeze
przechodzcych. W tej sytuacji naturalne jest postawienie dwch wanych zagadnie:
wyznaczy wkna ktrych odksztacenia liniowe s ekstremalne i wyliczy wartoci tych
odksztace liniowych,
wyznaczy wkna ktrych odksztacenia ktowe s ekstremalne i wyliczy wartoci tych
odksztace ktowych.
54
Przy rozwizaniu tych zagadnie wykorzystamy formaln analogi wzorw (5.3) i (5.4) w
paskim stanie naprenia oraz wzorw (6.10) i (6.11) w paskim stanie odksztacenia:
xy xy y y x x v v
, , , ,

2
1
2
1
.
Korzystajc z tej analogii moemy powiedzie, e: w kadym punkcie ciaa w ktrym panuje
paski stan odksztacenia mona wyrni dwa do siebie prostopade wkna ktrych
odksztacenia ktowe s rwne zero a odksztacenia liniowe s ekstremalne. Kierunki tych
wkien nazywamy kierunkami odksztace gwnych. Zatem:
odksztacenia gwne w danym punkcie to ekstremalne wartoci odksztace liniowych
w nim wystpujcych. S to odksztacenia liniowe dwch do siebie prostopadych
wkien ktrych odksztacenia ktowe s rwne zero.
Wartoci odksztace gwnych i ich kierunki okrelaj wzory:

2
2
2
2
2
1
2
1
2 2
2
1
2 2
|
\
|
+
|
|
\
|
+
= =
|
\
|
+
|
|
\
|
+
+
= =
xy
y x y x
min
xy
y x y x
max

(6.12)
( ) ( )
min y
xy
min
max y
xy
max
tg tg , tg tg

= =
= =
2 2
2 1
(6.13)
Ekstremalne odksztacenia ktowe wynosz:

2 2
1
2 2
1
2
2
min max
xy
y x
max

= |
\
|
+
|
|
\
|
= , (6.14)
2 2
1
2 2
1
2
2
min max
xy
y x
min

= |
\
|
+
|
|
\
|
= ,
a kierunki wkien ktre ich doznaj poowi kty midzy kierunkami odksztace gwnych.
Wkna ktrych odksztacenia ktowe s ekstremalne poowi kty midzy wknami
odksztace gwnych.
Koa Mohra dla stanu odksztacenia s analogiczne jak dla stanu naprenia (rys. 6.6).

2
1
min
x
min
max
xy
2
1
K
1
O
O
y
R
B A
max
min
max
C
D
Rys. 6.6
55

Na koniec powiemy, e w przypadku przestrzennych stanw odksztacenia s trzy wzajemnie
prostopade wkna ktrych odksztacenia ktowe si zeruj a odksztacenia liniowe s
ekstremalne (odksztacenia gwne). Wkna ktrych odksztacenia ktowe s ekstremalne
poowi kty midzy wknami odksztace gwnych.
6.4. Rwnania geometryczne
Jest rzecz oczywist, e midzy przemieszczeniami i odksztaceniami musz istnie
zalenoci, nazwiemy je rwnaniami geometrycznymi.
W celu ich wyprowadzenia rozwamy w bryle w konfiguracji poczatkowej trzy dowolnie
mae, wzajemnie protopade i rwnolege do osi ukadu wkna przechodzce przez dowolnie
wybrany punkt A (rys. 6.7).

Rys. 6.7

Rozwaymy wpierw deformacje wkien lecych w paszczynie (X, Y). Jeli przyjmiemy,
e wsprzdne wektora przemieszczenia punktu A s u i v , to - jak pokazano na rys. 6.7-
wsprzdne wektorw dowolnie bliskich mu punktw bd powiekszone o czony
zawierajce jedynie pierwsze ich pochodne jeli pominite bd czony zawierajce wielkoci
dowolnie mae wyszych rzdw.
Zatem odksztacenia liniowe wkien rwnolegych do osi ukadu, zgodnie z ich definicj,
przyjm posta:

x
u
dx
u dx
x
u
u
dx dx
dx
dx
x
|
|
\
|
=
0
lim
0
lim

y
v
dy
v dy
y
v
v
dy dy
dy
dy
y
|
|
\
|
=
0
lim
0
lim

Przejdmy do wyznaczenia odksztace ktowych
xy
. Z zaoenia maych przemieszcze
wynika, e tg oraz tg , a std zgodnie z definicj odksztace ktowych:

X
Z
Y
dz
dx
D
C A
B
dy
xy
dx
x
u
u
+
C
A
B
dy
dx
A

B

C

dy
y
u
u
+
dy
y
v
v
+
dx
x
v
v
+
v
u
X
Y
D

C

A

B

56
( )
x
v
y
u
dy
u dy
y
u
u
dx
v dx
x
v
v
O dy i O dx O dy i O dx
xy
=
(
(
(
(
(
|
|
\
|
+
+
|
|
\
|
+
= + =

lim lim

Prowadzc analogiczne rozwaania w pozostaych dwch paszczyznach ostatecznie
otrzymamy zwizki wice odksztacenia z przemieszczeniami w postaci:
z
u
x
w
z
w
y
w
z
v
y
v
x
v
y
u
x
u
zx z
yz y
xy x
=

,
,
,
(6.15)
Widzimy wic, e znajomo pola przemieszcze konstrukcji, tj. znajomo funkcji ( ) z y x u , , ,
( ) ( ) z y x w z y x v , , , , , pozwala poprzez proste rniczkownie wyznaczy macierz odksztace w
dowolnym jej punkcie. I odwrotnie - znajomo odksztace, poprzez cakowanie, pozwala
wyznaczy pole przemieszcze, przy czym w tym przypadku musz by jeszcze okrelone
kinematyczne warunki brzegowe naoone na analizowan konstrukcj.
Rwnania geometryczne (6.9) nazywamy rwnie rwnaniami Cauchyego. S one suszne
przy zaoeniu, e przemieszczenia punktw analizowanych konstrukcji s mae (co ju
zaoylimy przyjmujc zasad zesztywnienia) i mae s rwnie ich pierwsze pochodne.
To drugie ograniczenie w oglnie wystpujcych konstrukcjach inynierskich jest
powszechnie spenione co pokazuje poniszy przykad belki. Polska Norma Budowlana
PN-90/B-03200 ogranicza maksymalne ugicie gwnej belki stropowej do wielkoci l/350.
Std najwiksza warto pochodnej linii ugicia wyniesie w przyblieniu:

Rys. 6.8

6.7. Rwnania nierozdzielnoci odksztace
atwo mona zauway z rwna geometrycznych, e trzy odksztacenia w paskim stanie
odksztacenia:
x
v
y
u
y
v
x
u
xy y x
= , ,
wyraaj si poprzez dwie wsprzdne wektora przemieszczenia co wskazuje, e
odksztacenia s zwizane jak zalenoci. Aby j wyznaczy zrniczkujmy kade z nich
dwukrotnie z tym, e pierwsze wzgldem y, drugie wzgldem x , trzecie wzgldem x i y a
nastpnie dodajmy stronami otrzymujc w wyniku rwnanie:
X
Z
350
max
l w =
0057 . 0
2
350
=
l
l
x
w
2 l
57
y x x y
xy y
x

2
2
2
2
2
(6.16)
ktre nazwiemy rwnaniem nierozdzielnoci odksztace.
Jego intepretacj fizyczn obrazuje rys. 6.9. Z geometrycznej reprezentacji macierzy
odksztace wynika, e w kadym punkcie paskiej tarczy okrela ona deformacje dowolnie
maego jednostkowego kwadratu. Jeli odksztacenia zadane zostan zupenie dowolnie to nie
bdzie zachowanej cigoci tarczy w konfiguracji pocztkowej i zdeformowanej jak to
obrazuje przypadek a na rys. 6.9. Odksztacenia speniajce rwnania nierozdzielnoci
odksztace daj konfiguracj po deformacji zachowujc cigo tarczy jak pokazuje
przypadek b.

Rys. 6.9

Mona wic powiedzie, e rwnania nierozdzielnoci stanowi warunki konieczne, ktre
musz spenia funkcje aby mogy by wsprzednymi przemieszcze.
W przestrzennym stanie odksztacenia jest sze rwna nierozdzielnoci odksztace.

6.6. Wzgldna zmiana objtoci w punkcie
Rozwamy przestrzenny stan odksztacenia w punkcie, okrelony poprzez odksztacenia
gwne. Zatem macierz odksztace bdzie miaa posta:

|
|
|
\
|
=
3
2
1
0 0
0 0
0 0
T ,
a jej graficzny obraz pokazuje rysunek obok.
Objto dowolnie maego szecianu
reprezentujcego rozwaany punkt w
konfiguracji pocztkowej, przedstawia si
nastpujco :
3 2 1
=
o
V .
Jego objto po deformacji wynosi:
( ) ( ) ( )
3 3 2 2 1 1
1 1 1 + + + = V

Wzgldn zmian objtoci w punkcie wyznacza granica:
1
3
2
( )
2 2
1 +
( )
1 1
1 +
( )
3 3
1 +
a
b
konfiguracja
pocztkowa
58
( )( )( )
3 2 1 1 3 3 2 2 1 3 2 1 3 2 1
1 1 1 1
0
lim
+ + + + + + = + + + =
=
o
o
o
V
V V
V
D
Po pominiciu iloczynw odksztace jako maych wyszego rzdu otrzymamy:
3 2 1
+ + = D
a poniewa suma odksztace liniowych jest niezmiennikiem to wzgldna zmiana objtoci w
punkcie wynosi:
z y x
D + + = (6.19)
Wielko D czsto nazywana jest dylatacj.

6.8. Przykady
Przykad 6.8.1. Wyznaczy odksztacenia gwne
i ich kierunki w punkcie C paskiej tarczy w
ktrym wyznaczono przy pomocy tensometrw
elektrooporowych odksztacenia liniowe
, ,
y x
w trzech kierunkach pokazanych na rys.

Rozwizanie
Aby zastosowa wzory (6.12) i (6.13) potrzebujemy zna
xy
. Wyznaczymy to odksztacenie
ktowe, wykorzystujc znane odksztacenie liniowe wokna pod ktem 45
( ) ( )
o o
o 45 * 2 sin
2
1
45 * 2 cos
2 2
45
xy
y x y x
+
+
= =
=

( )
y x xy xy
y x

+ = +
+
= 2
2
1
2

2 2
2 2 2
(
(
|
|
\
| +
+
|
|
\
|
+
+
=
y x y x y x
max

,
2 2
2 2 2
(
(
|
|
\
| +
+
|
|
\
|
+
=
y x y x y x
min

,
( )
( )
max
max
2
2
tg

+
=
y
y x
,
( )
( )
min
min
2
2
tg

+
=
y
y x
.
Ukady czujnikw tensometrycznych do pomiaru odksztace liniowych w ustalonych
kierunkach nazywamy rozetami.

Przykad 6.8.2. Dowie, e moliwy jest stan odksztacenia w paskiej tarczy gdy elementy
macierzy odksztace okrelaj zalenoci
y x k y k y x k
xy y x
2 ; ; ) (
2 2 2
= = + =
Y
X
o
45
C
59
Rozwizanie
Sprawdzamy rwnanie nierozdzielnoci, ktre stanowi warunki konieczne na to aby dane
funkcje mogy okrela odksztacenia.
k k
y x x y
xy y
x
2 0 2
2
2
2
2
2
= +

Rwnanie nierozdzielnoci jest spenione i moliwy jest stan odksztacenia okrelony
powyszymi funkcjami.

Przykad 6.8.3. Sprawdzi czy ponisze funkcje , mog by funkcjami odksztace
y x y y x
xy y x
2 ; ; ) (
2 2
= = + =
Rozwizanie
Rwnanie nierozdzielnoci odksztace w tym przypadku daje:
2 0 0
2
2
2
2
2
+

y x x y
xy y
x

co dowodzi, e powysze funkcje nie mog by funkcjami odksztace.

Adam Bodnar: Wytrzymao Materiaw. Rwnania fizyczne.
60
7. RWNANIA FIZYCZNE
7.1. Zwizki midzy stanem odksztacenia i naprenia. I i II posta rwna Hookea
Zaleno deformacji bryy od obcie zewntrznych narzuca istnienie zalenoci midzy
odksztaceniami i napreniami. Bdziemy si starali ustali te zalenoci dla przestrzennych
stanw odksztacenia i naprenia. Jest rzecz powszechnie znan, e konstrukcje o tej samej
geometrii, obcieniach i wizach, wykonane z rnych materiaw, doznaj rnych
deformacji wic jest oczywiste, e poszukiwane zalenoci musz by oparte na
dowiadczeniach.
Wyobramy sobie dowolnie may
szecian o ciankach rwnolegych do
paszczyzn ukadu wsprzdnych i
poddajmy go dziaaniu naprenia
normalnego
x
, rwnomiernie
rozoonego na dwch przeciwlegych
ciankach. Dowiadczenia pokazuj, e
w przypadku materiau sprystego i
izotropowego naprenia te nie
wywoaj adnych odksztace
ktowych szecianu, a odksztacenia
liniowe bd miay wartoci:

E E
x
x z y
x
x
= = = = ,
gdzie: E oraz stae materiaowe noszce odpowiednio nazwy modu sprystoci (modu
Younga) i liczba Poissona.
Jeeli nasz szecian poddamy dziaaniu jedynie naprenia normalnego
y
, rwnomiernie
rozoonego na dwch przeciwlegych ciankach to wywoa ono jedynie odksztacenia
liniowe:
E E
y
y z x
y
y
= = = = , .
I analogicznie, przy dziaaniu rwnomiernie rozoonego naprenia normalnego
z
,
otrzymamy:
E E
z
z y x
z
z
= = = = , .
Nasuwa si teraz pytanie, czy w przypadku jednoczesnego dziaania tych trzech napre
liniowe odksztacenia w danym kierunku bdzie mona przedstawi jako sum algebraiczn
odksztace przy oddzielnym dziaaniu tych napre (tzn. jako dodanie do siebie efektw
trzech jednoosiowych stanw naprenia). Odpowied na to pytanie jest pozytywna,
potwierdzaj j dowiadczenia i formuuje zasada superpozycji:
skutek w okrelonym kierunku, wywoany przez zesp przyczyn dziaajcych
rwnoczenie jest rwny algebraicznej sumie skutkw wywoanych w tym kierunku
przez kad z przyczyn dziaajcych oddzielnie.
Naley w tym miejscu podkreli, e stosowalno zasady superpozycji ograniczona jest
dwoma warunkami:
z
X
Z
Y
y
Rys. 7.1
61
warunkiem proporcjonalnoci wymagajcym, aby poszczeglne skutki byy liniowo
zalene od przyczyn, ktre je wywoay,
warunkiem niezalenoci dziaania wymagajcym, aby aden ze skutkw nie wpywa
na sposb dziaania pozostaych przyczyn.
Przyjte przez nas zaoenia odnonie materiau oraz maoci przemieszcze i odksztace
prowadz do spenienia tych warunkw.
Tak wic, wykorzystujc zasad superpozycji moemy zapisa:
( ) [ ]
( ) [ ]
( ) [ ]
y x z z
z x y y
z y x x
E
E
E

+ =
+ =
+ =
1
1
1
(7.1)
Powysze rwnania pokazuj, e zwizki midzy odksztaceniami liniowymi i napreniami
normalnymi okrelone s poprzez dwie stae materiaowe E i . Do okrelenia zwizkw
midzy odksztaceniami ktowymi i napreniami stycznymi mog rwnie suy te same
stae. Aby tego dowie rozwamy stan naprenia okrelony macierz :
|
|
|
\
|
0 0
0 0
0 0 0
T .
Jest to paski stan naprenia w paszczynie (Y, Z) i - jak pokazano na rys. 7.2 - na
paszczyznach nachylonych pod ktem 45 do osi (Y, Z) wystpuj jedynie naprenia styczne
= (por. przykad 5.4.2).

Odksztacenia liniowe w kierunkach
osi ukadu wynosz:
E
E
z
y
+
=
+
=
1
1
,
a ktowe jest rowne zeru.
Odksztacenie ktowe osi
obrconych o kt 45 wynosz:
( )
E
z y
+
=
=
1
90 sin
2 2
o
,
ale = std:
( )
E
+
=
1 2
.
Oznaczajc przez
( ) +
=
1 2
E
G , ostatecznie moemy

zapisa zwizek midzy odksztaceniem ktowym i napreniem stycznym w formie:
Y
2
z
2
z

o
90
=
Y
Y
Z
1
2
y
2
y
1
Rys. 7.2
Y
62
G
= , (7.2)
gdzie staa materiaowa G nazywana jest moduem cinania lub Kirchhoffa albo moduem
sprystoi poprzecznej.

Powracajc do rozwaanego na pocztku
szecianu poddajmy go teraz kolejno dziaaniu
rwnomiernie rozoonych napre stycznych
pokazanych na rys. 7.3. W przypadku sprystego
ciaa izotropowego nie wywoaj one odksztace
liniowych a ktowe bd rwne:
G
xy
xy
= ,
G
yz
yz
= , (7.3)
G
xz
xz
= .

Rwnania (7.1) i (7.3) okrelajce zwizki midzy odksztaceniami i napreniami nazywaj
si rwnaniami Hookea lub zwizkami konstytutywnymi lub fizycznymi. T posta rwna
fizycznych w ktrych odkszacenia s funkcjami napre nazwiemy I postaci rwna
Hookea.
Poniewa rozwaamy materiay z zaozenia izotropowe to wystpuj w nich tylko dwie stae
materiaowe ktre naley wyznaczy dowiadczalnie. Sposb ich wyznaczenia podany
zostanie w toku dalszych wykadw.
Udowodnimy teraz wane twierdzenie: w ciele sprystym i izotropowym kierunki napre
gwnych pokrywaj si z kierunkami odksztace gwnych.
Dowd: niech osie X, Y i Z to osie gwnych napre. Jeli tak to naprenia styczne
0 = = =
zx yz xy
a dalej z (7.3) 0 = = =
zx yz xy
co dowodzi, e te osie s osiami
odksztace gwnych.
Aby wyprowadzi zwizki midzy napreniami i odksztaceniami naley odwrci rwnania
(7.1) i (7.3). Odwrcenie tych drugich jest spraw bardzo prost. Pierwsze odwrcimy
kolejno wykonujc:
( )
z y x x
E + = ,
( )
z x y y
E + = ,
( )
y x z z
E + = .
Dodanie stronami tych trzech rwna daje zaleno:
( ) ( )
z y x z y x
E

+ +
= + +
2 1
. (7.4)
Przeksztacamy pierwsze rwnanie dodajc i odejmujc po prawej stronie:
( ) ( ) ( )
z y x x x x x z y x x
E E + + + = + + = 1
Wstawienie (7.4) daje:
yx
xz
xy
yz
zy
zx
X
Z
Y
Rys. 7.3
63
( )
(
+ +
+
+
=
z y x x x
E

2 1 1
i postpujc analogicznie z nastpnymi napreniami
normalnymi dostajemy rwnania wice je z odksztaceniami liniowymi.
II posta rwna fizycznych Hookea :
( )
(
+ +
+
+
=
z y x x x
E

2 1 1

( )
(
+ +
+
+
=
z y x y y
E

2 1 1
(7.5)
( )
(
+ +
+
+
=
z y x z z
E

2 1 1

zx zx yz yz xy xy
G G G = = = , ,

7.2. III posta rwna Hookea - prawo zmiany objtoci i prawo zmiany postaci
Przyjmijmy na mocy definicji:

3
z y x
m
def

+ +
=
,
3
z y x
m
def

+ +
=
(7.6)
jako odksztacenie rednie i naprenie rednie. Przy tych oznaczeniach wzr (7.4) moemy
zapisa w formie:
m m
K 3 = (7.7)
gdzie:
( ) 2 1 3
=
E
K jest sta materiaow i nazywana jest moduem objtociowej
ciliwoci sprystej lub moduem Helmholtza.
Dokonajmy rozkadu macierzy napre na dwie czci

D + =
|
|
|
\
|
z zy zx
yz y yx
xz xy x

|
|
|
\
|
=
m
m
m
0 0
0 0
0 0

|
|
|
\
|
+
m z zy zx
yz m y yx
xz xy m x

gdzie:
- aksjator napre,
D - dewiator napre;
i analogicznie macierzy odksztace:

D + =
64
|
|
|
\
|
z zy zx
yz y yx
xz xy x

2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
|
|
|
\
|
=
m
m
m
0 0
0 0
0 0

|
|
|
|
\
|
+
m z zy zx
yz m y yx
xz xy m x

2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1

gdzie:
- aksjator odksztace,
D - dewiator odksztace.
atwo sprawdzi, e zachodz ponisze zwizki midzy aksjatorami i dewiatorami napre i
odksztace:

K 3 = , (7.8)

D G D 2 = , (7.9)
ktre stanowi III posta rwna Hookea i nosz nazwy prawa zmiany objtoci i prawa
zmiany postaci.
Uzasadnienie tych nazw nie jest trudne. Dziaanie aksjatora napre wywouje jedynie
zmian objtoci, a odksztacenia postaciowe s rwne zeru. Natomiast pod dziaaniem
dewiatora napre powstaj odksztacenia postaciowe, a suma odksztace liniowych na
przektnej dewiatora odksztace jest rwna zeru, co dowodzi, e nie ma zmiany objtoci.
Wrmy jeszcze do rwnania (7.7). Wykorzystujc, e zmiana objtoci jest rwna:
m z y x
D 3 = + + = ,
moemy zapisa:

m
E
D
2 1
3

= .
Jeli 0 >
m
, to oczywicie D>0, a wic musi zachodzi: 1-2 > 0, czyli
2
1
.
Maksymalna zmiana objtoci bdzie zachodzi dla materiau ktrego 0 = , materia
ktrego
2
1
= jest nieciliwy. Guma ma liczb Poissona blisk 0.5, a korek blisk 0.

7.3. Przykady
Przykad 7.3.1. Jakie obcienie szecianu o boku a wykonanego z materiau speniajcego
rwnania Hookea, powoduje przemieszczenia dowolnego jego punktu okrelone funkcjami:

,
,
,
z C w
y C v
x C u
=
=
=

jeli stae materiaowe s rwne E i .

a
X

a
a
Z

Y

65
Rozwizanie

Z rwna Cauchyego atwo wyznaczy, e odksztacenia liniowe s rwne
C
z y x
= = =
a odksztacenia ktowe rwnaj si zeru
0 = = =
zy xz xy

Odpowiadajce im wsprzdne tensora napre s rwne

0 = = =
= = =
zy xz xy
z y x
BC

gdzie :
( ) 2 1
=
E
B .

Obcienie cianek szecianu wyznaczymy ze statycznych warunkw brzegowych.
cianki 2 a x = , wsprzdne wersora normalnego zewntrznego 0 , 1 = = = n m l .
0 , = = =
vz vy vx
q q BC q m .
cianki 2 a y = , wsprzdne wersora normalnego zewntrznego 0 , 1 = = = n l m .
0 , = = =
vz vx vy
q q BC q m .
cianki 2 a z = , wsprzdne wersora normalnego zewntrznego 0 , 1 = = = m l n .
0 , = = =
vy vx vz
q q BC q m .
Tak wic cianki szecianu obcione s rwnomiernie rozoonym obcieniem ciskajcym
o intensywnoci BC.

Przykad 7.3.2. Dane s funkcje przemieszcze w konstrukcji wykonanej z materiau
liniowo sprystego:
( )
4
10 * 1 . 0 5

+ = xy u m, ( )
4
10 * 1 . 0

= xy y v m, ( )
4 2 2
10 *

= z x w m,
wyznaczy macierz odksztace i napre w punkcie ( ) 1 , 2 , 1 A m, jeli modu Younga
E = 205 GPa i liczba Poissona = 0.3.

Rozwizanie
Z rwna geometrycznych Cauchyego wyznaczymy funkcje odksztace a po wstawieniu do
nich wsplrzdnych punktu A otrzymamy wartoci wystpujcych w nim odksztace:
4 4
10 * 2 . 0 10 * 1 . 0

= =
= y
x
u
x
, ( )
4 4
10 * 1 . 1 10 * 1 . 0 0 . 1

= =
= x
y
v
y
,
4 4
10 * 0 . 2 10 * 2

= =
= z
z
w
z
,
66
( )
4 4
10 * 3 . 0 10 * 1 . 0 1 . 0

= =
= y x
x
v
y
u
xy
,
4 4
10 * 0 . 2 10 * 2

= =
= x
x
w
w
u
xz
, 0 =
=
y
w
z
v
yz
.
Macierz odksztace ma posta:

4
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
10 *
0 . 2 0 0 . 1
0 1 . 1 15 . 0
0 . 1 15 . 0 2 . 0
|
|
|
\
|

=
|
|
|
\
|
=
z zy zx
yz y yx
xz xy x
T

.
Naprenia wyznaczymy korzystajc z II postaci rwna Hookea:
( ) =
(
+ +
+
+
=
z y x x x
E

2 1 1

( ) 125 . 5 10 * 0 . 2 1 . 1 2 . 0
3 . 0 * 2 1
3 . 0
2 . 0
3 . 0 1
10 * 205
4
9
=
(
+
+
=

MPa,
( ) =
(
+ +
+
+
=
z y x y y
E

2 1 1

( ) 067 . 9 10 * 0 . 2 1 . 1 2 . 0
3 . 0 * 2 1
3 . 0
1 . 1
3 . 0 1
10 * 205
4
9
=
(
+
+
=

MPa,
( ) =
(
+ +
+
+
=
z y x x z
E

2 1 1

( ) 817 . 39 10 * 0 . 2 1 . 1 2 . 0
3 . 0 * 2 1
3 . 0
0 . 2
3 . 0 1
10 * 205
4
9
=
(
+
+
=

MPa,
( )
( ) 365 . 2 10 * 3 . 0
3 . 0 1 2
10 * 205
4
9
=
+
= =

xy xy
G MPa,
( )
( ) 769 . 15 10 * 0 . 2
3 . 0 1 2
10 * 205
4
9
=
+
= =

xz xz
G MPa, 0 = =
yz yz
G .
Macierz napre przedstawia si wic nastpujco:
|
|
|
\
|

=
|
|
|
|
\
|
=
817 . 39 0 769 . 15
0 067 . 9 365 . 2
769 . 15 365 . 2 125 . 5
z zy zx
yz y yx
xz xy x
T

MPa.
Adam Bodnar: Wytrzymao Materiaw. Energia sprysta
67
8. ENERGIA SPRYSTA
8.1. Podstawowe pojcia
Kade ciao rzeczywiste pod dziaaniem si zewntrznych doznaje deformacji, na ktrych siy
obciajce wykonuj pewn prac L. Praca ta w przypadku adiabatycznego procesu
termodynamicznego jest niezalena od sposobu jej wykonania i rwna si energii
wewntrznej ukadu W, tj. funkcji, ktrej przyrost w czasie t jest rwny pracy
dostarczonej ukadowi w tym czasie:
W L = .
Powysza rwno wynika z I prawa termodynamiki dla procesw adiabatycznych, tzn.
takich przy ktrych nie ma wymiany ciepa z otoczeniem albo, inaczej, takich, e nie zachodzi
dyssypacja energii ukadu, co jest charakterystyczn cech ukadu sprystego.
Mona dowie, e w przypadku ciaa sprystego i obcie statycznych energia
wewntrzna ukadu jest rwna energii potencjalnej W
p
, ktra rwna si pracy si
wewntrznych na odksztaceniach przez nie wywoanych i nazywana jest energi spryst
ukadu U:
U W W L
p
= = = .
Zatem:
energia sprysta U to praca si wewntrznych na odksztaceniach przez nie
wywoanych.
Energia ta jest odwracalna, co znaczy, e po usuniciu si obciajcych zuywa si na
odzyskanie pocztkowej konfiguracji ciaa i w nie napronym i nie odksztaconym stanie
ukadu jest rwna zeru .
Gstoci energii sprystej lub, inaczej, energi spryst waciw nazywamy ilo
energii sprystej na jednostk objtoci ciaa. Std:
=
V
dV U , (8.1)
gdzie: V jest objtoci ciaa.
Dalej dla prostoty wzorw, atwoci wyprowadze i zapisw, wprowadzimy wskanikowy
zapis napre i odksztace. Jego istot pokazuj macierze napre i odksztace niej
zapisane w zapisie klasycznym i wskanikowym:
ukad wsprzdnych (X, Y, Z) ukad wsprzdnych (X
1
, X
2
, X
3
)

=
z zy zx
yz y yx
xz xy x
T

=
33 32 31
23 22 21
13 12 11

T ,

=
z zy zx
yz y yx
xz xy x
T

2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
2
1
,
=
33 32 31
23 22 21
13 12 11

T .
68
Obliczmy ile wynosi dla ciaa o objtoci V znajdujcego si w rwnowadze pod
dziaaniem pewnego ukadu si zewntrznych. W wyniku obcienia w kadym punkcie tego
ciaa powstaj stany naprenia i odksztacenia charakteryzowane poprzez macierze
T i
T .
Wyznaczmy wpierw dowolnie may przyrost gstoci energii sprystej na dowolnie maych
przyrostach odksztace:
. d d ... d d d
ij ij
= + + + =
33 33 12 12 11 11
(8.2)
W rwnaniu (8.2) zastosowana zostaa umowa sumacyjna Einsteina, ktra mwi, e:
jeeli w wyraeniu wskanikowym bdcym jednomianem wskaniki powtarzaj si, to
naley dokona sumowania po powtarzajcych si wskanikach do odpowiedniej
wymiarowoci obiektu. I tak np.:
3 3 2 2 1 1
b a b a b a b a
i i
+ + = ;
33 22 11
+ + =
ii
, i = 1, 2, 3.
Rwnanie (8.2) mona, wykorzystujc pojcie iloczynu skalarnego (poprawniej mwic
iloczynu diadycznego ze zweniem) tensorw, zapisa w bardzo prostej formie:

dT T d = (8.3)
Iloczyn skalarny tensorw otrzymujemy dodajc do siebie iloczyny jednoimiennych
elementw.
Pozwala to zapisa gsto energii sprystej w postaci:
T
dT T
0
(8.4)

15.2. Energia sprysta ciaa Hookea
Dla ciaa liniowo sprystego zwizek fizyczny moemy zapisa w formie:

T D T = (8.5)
gdzie: D macierz (tensor) wspczynnikw materiaowych.
Po podstawieniu (8.5) do (8.4) i wykonaniu cakowania otrzymujemy:

T T T D dT T D
T
2
1
2
1
2
0
= = =
(8.6)
Wzr (8.6) zapiszemy w innej postaci po dokonaniu rozkadu macierzy (tensorw) napre i
odksztace na sum odpowiednich aksjatorw i dewiatorw.

D A T + = i

D A T + = (8.7)
Przypomnimy, e zwizki fizyczne midzy aksjatorami i dewiatorami napre i odksztace
(wyprowadzilimy je formuujc III posta prawa Hookea) mona zapisa w formie zwykle
nazywanej prawem zmiany objtoci i prawem zmiany postaci:

A K A 3 = oraz

GD D 2 = (8.8)
69
gdzie:
2 1
3
=
E
K oraz
+
=
1
2
E
G to stae materiaowe.
Korzystajc ze wzorw (8.7) otrzymujemy:
( ) ( )

D D A A D A D A
2
1
2
1
2
1
+ = + + = (8.9)
gdy z bardzo atwej analizy rachunkowej wynika, e :
0 =

D A oraz 0 =

A D .
Moemy zatem powiedzie, e gsto energii sprystej stanowi sum
f V
+ = , (8.10)
gdzie:

A A
V
2
1
= - gsto energii sprystej zwizanej ze zmian objtoci, (8.11)

D D
f
2
1
= - gsto energii sprystej zwizanej ze zmian postaci. (8.12)
I analogicznie, energia sprysta ukadu stanowi sum:
, U U U
f V
+ = (8.13)
gdzie:
, dV U
V
V V

= (8.14)
jest energi odksztacenia objtociowego i przedstawia prac si zewntrznych zuyt na
zmian jego objtoci, a
, dV U
V
f f

= (8.15)
jest energi odksztacenia postaciowego i przedstawia prac si zewntrznych zuyt na
zmian postaci ukadu.
Wzory na odpowiednie gstoci energii sprystej, wyraone przez elementy macierzy
napre maj posta:
( )
2
6
2 1
z y x
E

+ +
= (8.16)
( ) ( ) ( ) ( ) [ ]
2 2 2 2 2 2
6
6
1
zx yz xy x z z y y x f
E

+ + + + +
+
= (8.17)
( ) ( ) ( ) [ ]
2 2 2 2 2 2
1 2 2
2
1
zx yz xy x z z y y x z y x
E
+ + + + + + + + = . (8.18)
atwo mona stwierdzi, e pochodne gstoci energii sprystej po elementach macierzy
napre rwnaj si odpowiednim elementom macierzy odksztace.
Wyznaczymy przykadowo:
70
( ) [ ] ( ) [ ]
x z y x z y x
x
E E

= = =
1
2 2
2
1
,

( ) [ ]
( )
xy
xy
xy xy
x
G E E
= =
+
= + =
1 2
1 4
2
1
.
Jest rzecz oczywist, e korzystajc ze zwizkw fizycznych Hookea, moemy wyrazi
gstoci energii sprystej tylko poprzez elementy macierzy odksztace. Wwczas pochodne
po elementach macierzy odksztace s rwne odpowiednim elementom macierzy
napre.

Adam Bodnar: Wytrzymao Materiaw. Osiowe rozciganie i ciskanie
71
9. OSIOWE ROZCIGANIE I CISKANIE
9.1. Naprenia i odksztacenia
Osiowe rozciganie prta pryzmatycznego wystpuje wwczas, gdy ukad si zewntrznych
po jednej stronie przekroju poprzecznego prta redukuje si do wypadkowej prostopadej do
przekroju, zaczepionej w jego rodku cikoci i skierowanej zgodnie z normaln zewntrzn.
Wypadkow t N nazywamy si osiow lub podun i w przypadku gdy jej zwrot jest
zgodny ze zwrotem normalnej zewntrznej nazywamy si rozcigajc a jej wsprzdnej N
przypisujemy znak dodatni. Naszym zadaniem bdzie wyznaczenie elementw macierzy
napre i odksztace w dowolnym punkcie prta, bo te wielkoci okrelaj w nim stan
naprenia i odksztacenia oraz wsprzdnych wektora przemieszczenia.
Rozwamy wic, pokazany na rys. 9.1 prt pryzmatyczny o polu przekroju poprzecznego A,
okrelony w ukadzie osi (X, Y ,Z), w ktrym o X jest osi prta, a osie (Y, Z) s osiami
centralnymi jego przekroju poprzecznego. Prt wykonany jest z izotropowego, jednorodnego,
liniowo sprystego materiau o staych materiaowych E oraz .

Dokonajmy mylowego przekroju prta na dwie czci, odrzumy cz II a do czci I
przymy ukad si wewntrznych, ktry symbolicznie zaznaczymy przez jego miary tzn.
naprenia
xz xy x
, , zaczepione w dowolnie wybranym punkcie przekroju poprzecznego.
Z twierdzenie o rwnowanoci odpowiednich ukadw si wewntrznych i zewntrznych
wynika, e:

{ } { } { } { } { } { }
{ } { } { } { } { } { }
= = =
= = =
, Z M W M , Z M W M , Z M W M
, Z S W S , Z S W S , Z S W S
II z I z II y I y II x I x
II z I z II y I y II x I x
0 0 0 0 0 0
(9.1)
rzuty sum i momentw zredukowanego ukadu si wewntrznych przyoonych do czci I
oraz ukadu si zewntrznych przyoonych do czci II , s sobie rwne.
Zgodnie z powyszym moemy w rozwaanym przypadku napisa ponisze zwizki:
Rys. 9.1
Z
Y
X
x

N N
( ) 0 0 1 , , v
I II
x
X
Z
xz
xy
Y
x

N
I
A A
72
( )
= = = +
= = =

. 0 , 0 , 0
, 0 , 0 ,
A
x
A
x
A
xz xy
A
xz
A
xy
A
x
dA y dA z dA y z
dA dA N dA

(9.2)
Rwnania (9.2) moemy nazwa rwnaniami rwnowagi, gdy wynikaj z twierdzenia o
rwnowanoci ukadw si wewntrznych i zewntrznych udowodnionego na podstawie
warunkw rwnowagi ukadu si dziaajcych na ciao.
Z rwna (9.2) nie mona wyznaczy
xz xy x
, , , gdy to funkcje trzech zmiennych i aby je
okreli, zajmiemy si analiz deformacji bryy po przyoeniu obcie. W oparciu o
przyjte zaoenia odnonie materiau, jak i hipotez paskich przekrojw Bernoulliego
przyjmiemy, e obraz deformacji prta po przyoeniu obcie jest taki jak to pokazuje rys.
9.2.

Analizujc ten obraz deformacji prta po przyoeniu obcie przyjmiemy, e:
pole przemieszcze jest w nim jednorodne,
odksztacenia ktowe wkien rwnolegych do osi ukadu odniesienia s rwne zero,
odksztacenia liniowe zwizane s zalenoci:
x z y
= = .
Powysze obserwacje pozwalaj napisa nastpujce zalenoci:
, , ,
1 1 1
h
h h
h
h
b
b b
b
b
l
l l
l
l
z y x
= =
= =
= =

0 , 0 , 0 = = =
zx yz xy
.
Nazwiemy je rwnaniami geometrycznymi gdy s wynikiem analizy geometrii prta po
deformacji.
Majc odksztacenia moemy, korzystajc z rwna fizycznych Hookea, wyznaczy
elementy macierzy napre:
Rys. 9.2
Y
X
Z
B
l
b
1
h
1 h
l
1
l
b
B
C
A
D
konfiguracja
aktualna
konfiguracja
pocztkowa
73
( )
x x z y x x x
E
E

=
(
+ +
+
+
=
2 1 1
,
( ) 0
2 1 1
=
(
+ +
+
+
=
y z y x y y
E

,
( ) 0
2 1 1
=
(
+ +
+
+
=
z z y x z z
E

,
0 = =
xy xy xy
G ; 0 = =
yz yz yz
G ; 0 = =
zx zx zx
G .
Naley teraz wrci do rwna rwnowagi (9.2) w celu sprawdzenia czy otrzymane w
oparciu o przypuszczone pole przemieszcze naprenia speniaj te obiektywne zalenoci i
aby wyrazi siy wewntrzne poprzez siy zewntrzne.
Zerowanie si napre stycznych powoduje, e rwnania drugie, trzecie i czwarte s
spenione. Z rwnania pierwszego otrzymamy

= =
A A
x x
N dA E N dA , a poniewa pole odksztace jest jednorodne, to
odksztacenia liniowe s rwne:
A E
N
x
= , (9.3)
i naprenia normalne wynosz:
A
N
x
= . (9.4)
Wstawiajc powysze do dwch ostatnich rwna rwnowagi otrzymujemy:

= =
A A
x
dA z
A
N
dA z 0 0

= =
A A
x
dA y
A
N
dA y 0 0
bo osie (Y, Z) s osiami centralnymi i momenty statyczne przekroju poprzecznego liczone
wzgldem nich s rwne zero. Tak wic ostatecznie macierze napre i odksztace przy
osiowym rozciganiu maj posta:
|
|
|
\
|
=
0 0 0
0 0 0
0 0 A N
T
,
|
|
|
\
|
=
EA N
EA N
EA N
T
0 0
0 0
0 0
. (9.5)
W praktyce inynierskiej bardzo wane jest okrelenie wyduenia prta, czyli
przemieszczenie jego koca l. Jeli pole przemieszcze w prcie jest jednorodne to atwo
wyznaczymy zmian jego dugoci bez potrzeby cakowania odksztace:
A E
l N
l
A E
N
l
l
x
= = =
. (9.6)
74
Podobnie moemy wyznaczy zmiany wymiarw (zmniejszenie) przekroju poprzecznego
prta:
A E
b N
b = oraz
A E
h N
h = .
Na kocu tej czci naszych rozwaa naley powiedzie, e wyprowadzone zalenoci mog
by stosowane, w tej formie, zarwno dla przypadku rozcigania jak i ciskania osiowego.
W tym drugim przypadku wypadkowa N ma zwrot przeciwny do normalnej zewntrznej, a
jej wsprzdnej N przypisujemy znak ujemny. Przy czym w przypadku ciskania, tj. gdy
N<0 konieczne jest dodatkowe sprawdzenie czy prt jest w stanie rwnowagi statecznej.
9.2. Analiza stanu naprenia i odksztacenia
W analizowanym przypadku wystpuje jednoosiowy i jednorodny stan naprenia
scharakteryzowany jednym tylko napreniem normalnym w przekroju poprzecznym prta,
ktre jest rwnoczenie maksymalnym napreniem gwnym w przypadku rozcigania
(rys.9.3) i minimalnym w przypadku ciskania. Pozostae dwa naprenia gwne s rwne
zeru a ich kierunki to jakiekolwiek dwa prostopade do siebie i rwnoczenie prostopade do
osi prta.

Ekstremalne naprenia styczne wystpuj w przekrojach nachylonych pod ktem 45
do osi
prta (rys. 9.3) i rwnaj si poowie napre normalnych w przekroju poprzecznym. Koo
Mohra dla rozwaanego przypadku pokazane jest na rys. 9.4.

Rys. 9.3
max x
=
max x
=
X

Z

0 = =
min z

0 = =
min z

o
45
o
45
X

2
x
=
2
x
=
Z

2
x
=
2
x
=
0 = = =
z min v

v
O
1
O v
2
x max v
= =
2
x v
=
2
x v
=
2
x v
=
x max v
= =
x
Rys. 9.4
75

Ukad (rozkad) si wewntrznych w przekroju poprzecznym prta pokazuje rys. 9.5.

Wartoci napre normalnych w tym przypadku nie zale o wsprzdnych y oraz z wic
mona ich rozkad, nie tracc czytelnoci, rysowa pasko, jak to zostao pokazane na rys.
9.6.

Stan odksztacenia jest te jednorodny ale trjosiowy. Odksztacenia liniowe w kierunku
rwnolegym do osi prta s maksymalne w przypadku rozcigania i minimalne w przypadku
ciskania. Pozostae dwa odksztacenia gwne s sobie rwne, a ich kierunki to jakiekolwiek
dwa prostopade do siebie i rwnoczenie prostopade do osi prta.
9.3. Energia sprysta prta rozciganego lub ciskanego osiowo
Znajomo elementw macierze napre i odksztace pozwala na wyznaczenie gstoci
energii sprystej i energii sprystej dla rozwaanego przypadku obcienia prta.
Podstawienie zalenoci (9.5) do (8.18) daje:
2
2
1
|
\
|
=
A
N
E
, i std energia sprysta prta o dugoci l i polu przekroju poprzecznego A
rozciganego (ciskanego) osiowo sta si o wartoci N wynosi:
EA
l N
dx
EA
N
dA
A
N
E
dx dV
A
N
E
dV U
A
l l
V V
2 2 2
1
2
1
2
0
2
2
0
2
= = |
\
|
= |
\
|
= =

.
Rys. 9.5
Y
X
Z
A N
x
=
N
I
Rys. 9.6
Z
X
A N
x
=
Z
X
A N
x
=
lub
76
W przypadku konstrukcji zoonej z wielu prtw o rnych dugociach oraz przekrojach
poprzecznych obcionych osiowo siami podunymi jej energia sprysta wynosi:

dx
EA
N
U
n
i
l
i
i
i

=
=
1
0
2
2
, (9.7)
gdzie sumowanie naley wykona po wszystkich przedziaach charakterystycznych.
9.4. Zasada de Saint-Venanta
Wnioski mwice o jednorodnoci rozkadu napre czy odksztace w prcie rozciganym
osiowo mog budzi pewne zastrzeenia, jeli popatrzymy na rne, wystpujce w praktyce
inynierskiej, przypadki obcie, ktre redukuj si do siy rozcigajcej N zaczepionej w
rodku cikoci przekroju poprzecznego. Mona przypuszcza, e sposb przyoenia
obcienia bdzie mia wpyw na rozkad napre i odksztace. I tak istotnie jest, ale tylko
w bliskim ssiedztwie obszaru przyoenia obcienia. Mwi o tym zasada de Saint-Venanta,
ktra jest jednym z naszych podstawowych zaoe i ktr potwierdzaj badania
dowiadczalne (szczeglnie wyranie badania elastooptyczne). Zasad t mona sformuowa
nastpujco:
jeeli na pewien niewielki obszar ciaa w rwnowadze dziaaj rozmaicie rozmieszczone,
ale statycznie rwnowane obcienia, to w odlegoci znacznie przekraczajcej
wymiary tego obszaru wywouj one praktycznie jednakowe stany naprenia i
odksztacenia (rys. 9.7).

9.5. Spitrzenie napre
Rozkad napre normalnych w przekroju poprzecznym rozciganego prta pryzmatycznego
jest rwnomierny. W przypadku rozciganych prtw o zmiennym przekroju poprzecznym
naprenia normalne nie maj staych wartoci.
Rozwizanie metodami teorii sprystoci zagadnienie
rozciganego prta w ksztacie klina (rys. 9.8) pokazuje zmienno
napre normalnych i dodatkowo wystpowanie napre
stycznych. Warto naprenia maksymalnego
max
w stosunku
do wartoci naprenia nominalnego A N
n
= wzrasta wraz z
ktem . Przy
o
10 = naprenie maksymalne jest o 1.3 %
wiksze od nominalnego, a przy
o
30 = jest ju wiksze o 13 % co
dowodzi, e gdy przekrj zmienia si agodnie, to z dostateczn
dokadnoci w obliczeniach mona stosowa wzory jak dla
prtw pryzmatycznych.
N
N/A
N
N/A
N/A
N/A
N
max

Rys. 9.8
77
W przypadku gwatownej zmiany ksztatu lokalny wzrost naprenia moe by znaczny. W
pokazanym na rys. 9.9 rozciganym paskowniku z otworem w jego pobliu wystpuje duy
wzrost napre, nazywany spitrzeniem lub koncentracj napre. Szczeglnie dua
koncentracja napre wystpuje w przypadku ostrych naci (rys. 9.10) i wwczas mwimy
o efekcie karbu, ktry moe prowadzi do powstania pknicia, a nastpnie do zniszczenia
elementu. Analiz propagacji szczelin zajmuje si mechanika pkania, ktra obecnie ze
wzgldu na wano i zoono problemw, z ktrymi ma do czynienia stanowi
autonomiczny przedmiot mechaniki.

9.6. Podstawowe dane dowiadczalne. Statyczna prba rozcigania
W dotychczasowych naszych rozwaaniach zetknlimy si ju z takimi wielkociami, jak
modu Younga i wspczynnik Poissona. S one charakterystyczne dla danego materiau i
nazwalimy je oglnie staymi materiaowymi. Wspomnielimy rwnie, e dla kadego
materiau istniej pewne charakteryzujce go wielkoci si midzy czsteczkowych, po
przekroczeniu ktrych traci on swoj spjno (niszczy si). Te jak i inne jeszcze wielkoci
okrelajce wasnoci mechaniczne materiau, mog by wyznaczone jedynie na drodze
dowiadczalnej. Sposb i warunki przeprowadzania odpowiednich bada laboratoryjnych s
okrelone bardzo precyzyjnymi przepisami, podanymi w Polskich Normach.
Jednym z podstawowych bada jest statyczna prba rozcigania, gdy, jak w adnym innym
dowiadczeniu, statyczne i kinematyczne warunki brzegowe jakim podlega badana prbka s
najblisze tym, ktre zakadane s w modelu teoretycznym.
Realizowane w prbce stany naprenia i odksztacenia reprezentowane s przez dwie
wielkoci: naprenia normalne w przekroju poprzecznym badanej prbki oraz
odksztacenia liniowe w kierunki jej osi. Obie te wielkoci mona wyznaczy z prostych
pomiarw podczas badania i, co wicej, zwizek midzy nimi E = zawiera sta
materiaow jak jest modu Younga E.
Dalej przedstawimy najwaniejsze wyniki prby rozcigania stali, wykonanej w sposb
okrelony norm PN-76/H-04310. Dla innych materiaw powszechnie stosowanych w
konstrukcjach budowlanych (beton czy drewno) obowizuj inne normy ale z uwagi na
przyjte zaoenia o wasnociach analizowanych przez nas konstrukcji stal jest modelowym
materiaem i dlatego ni si przede wszystkim zajmiemy.
Wykonane zgodnie z podan norm prbki (zwykle o przekroju koowym) stali rozcigane s
osiowo w maszynach wytrzymaociowych najczciej a do zniszczenia prbki. Podczas
prby rejestrowane s zmiany wielkoci siy rozcigajcej i wymiarw prbki, dziki czemu
n
max
N
Rys. 9.9
n
max
N
N
Rys. 9.10
N
78
mona sporzdzi tzw. wykres rozcigania w ukadzie . Wykres rozcigania stali
mikkiej pokazuje rys.9.11.
Na osi odcitych mamy odksztacenie liniowe
wkien rwnolegych do osi prta,
wyznaczane ze wzoru
0
L
l
= gdzie:
0
L - pierwotna dugo
odcinka prbki (dugo pomiarowa), ktrego
wyduenia l s rejestrowane.
Na osi rzdnych wystpuj naprenia
normalne w przekroju poprzecznym prta,
wyznaczane ze wzoru:
0
A
N
= , gdzie: N - sia rozcigajca prbk,
rejestrowan podczas badania, A
0
- pole
pierwotnego przekroju poprzecznego prbki..

Poniewa podczas wykonywania prby pole przekroju poprzecznego prbki maleje, to te
naprenia s wielkociami umownymi.
Omwimy krtko poszczeglne charakterystyczne czci wykresu rozcigania. Na
prostoliniowym odcinku OA odksztacenia s liniowo zalene od napre i znikaj po
zdjciu obcienia. Tak wic wasnoci materiau s liniowo spryste i najwiksze
naprenie, przy ktrym te wasnoci jeszcze wystpuj
H
R , nazywamy granic
proporcjonalnoci albo granic stosowania prawa Hookea. Na krzywoliniowym odcinku AB,
koczcym si napreniem
S
R , materia jest jeszcze sprysty ale zaleno midzy
napreniami i odksztaceniami jest nieliniowa.
S
R nazywamy granic sprystoci, po jej
przekroczeniu w materiale zaczynaj wystpowa trwae (plastyczne) odksztacenia. W
punkcie C wykresu, ktremu odpowiadaj naprenia
e
R , w prbce narastaj znaczne
odksztacenia: 10 do 15 razy wiksze ni przy granicy sprystoci, przy staych a nawet
malejcych napreniach. Zjawisko to nazywamy pyniciem materiau (cz CD okrelana
jest jako platforma pynicia), a naprenie
e
R - wyran granic plastycznoci. Pynicie
materiau koczy si w punkcie D, w ktrym zmienia si charakter wykresu. Przyrost
odksztace wymaga przyrostu napre, materia si wzmocni i sytuacja taka trwa a do
punktu F, ktremu odpowiada najwiksza sia uzyskana w czasie prby. Naprenia
odpowiadajce temu punktowi
m
R , nazywamy wytrzymaoci na rozciganie. W momencie
badania, ktremu odpowiada na wykresie rozcigania punkt F, w prbce tworzy si
przewenie, tzw. szyjka i prawie natychmiast prbka w tym miejscu ulega zerwaniu.
Podczas prby rozcigania prcz wyznaczenia wyej opisanych granicznych wartoci
napre moemy wyznaczy modu Younga i liczb Poissona. Modu Younga to nic innego
jak tangens kta nachylenia liniowej czci wykresu rozcigania:
tg = = E .
Rejestrujc zmian rednicy prbki d podczas prby moemy wyznaczy odksztacenia
liniowe w kierunku poprzecznym do osi prta :

Rys. 9.11
D

B

A
R
H
R
S
R
e
R
m
O

C

F

H

naprenia
rzeczywiste

79
0
d
d
pop
= , gdzie :
0
d - pierwotna rednica prbki.
Liczb Poissona otrzymujemy dzielc odksztace liniowe w kierunku poprzecznym przez
odksztacenia liniowe w kierunku rwnolegym do osi prbki:
pop
= .
Wyej wspomniano, e naprenia na wykresie rozcigania s napreniami umownymi,
gdy otrzymane zostay przez podzielenie siy rozcigajcej przez pocztkowe pole przekroju
poprzecznego. Napreniami rzeczywistymi nazywa bdziemy iloraz siy przez aktualne
pole powierzchni przekroju. W pocztkowym stadium prby rozcigania midzy tymi dwoma
napreniami nie ma istotnych rnic, pojawiaj si one dopiero pod koniec platformy
pynicia. Przebieg zmian napre rzeczywistych na rys.9.11 pokazany zosta lini
przerywan.
Wykres rozcigania na rys. 9.11 pokazuje cechy i zachowanie si stali mikkiej nazywanej te
stal niskowglow bo zawarto wgla w jej skadzie nie przekracza 0.30 %. Stal o takiej
charakterystyce jest powszechnie stosowana w budowlanych konstrukcjach stalowych.
Na rys. 9.12 naszkicowane zostay wykresy rozcigania innych metali.
Widoczny jest brak w pewnych materiaach
wyranej granicy plastycznoci
e
R . W takich
przypadkach posugujemy si umown
granic plastycznoci oznaczan przez
2 0.
R i
definiowan jako naprenie, przy ktrym
trwae odksztacenia liniowe wynosz 0.2 %.
W przypadku statycznej prby ciskania
(sposb jej wykonania w przypadku metali
mona znale w normie PN-57/H-04320) w
zakresie napre poniej granicy
plastycznoci charakter wykresu ciskania w
ukadzie nie odbiega od wykresu
rozcigania. Stal mikka, aluminium czy
mied maj granic proporcjonalnoci,
sprystoci i plastycznoci nieomal
identyczn jak przy rozciganiu. Przy
wikszych napreniach charakter wykresu
si zmienia i jest to powodowane wpywem
aktualnej geometrii badanej prbki - zwiksza
si pole jej przekroju poprzecznego.

400

800

0

stal twarda
mied
stal mikka
MPa
Rys. 9.12
30
%
80
Na wielkoci mechaniczne materiaw
niewtpliwy wpyw maj rne czynniki
zewntrze, przykadowo mona wymieni
temperatur, wilgotno czy czas. To, jak
znaczn zmian wielkoci mechanicznych
bd one powodowa zaley midzy innymi
od rodzaju materiau.
Niej bardzo pobienie, omwione zostan
niektre aspekty wpywu temperatury i czasu
na zachowanie si stali.
Wpyw temperatury na granic plastycznoci
e
R i wytrzymao na rozciganie
m
R
pokazuje rys. 9.13.
Podwyszona temperatura aktywizuje
wasnoci reologiczne stali polegajce,
najprociej mwic, na zmianie deformacji w
czasie przy staych obcieniach. Wrd
zjawisk (procesw) reologicznych cia staych
zwykle rozrnia si zjawisko pezania
okrelane jako wzrost odksztace w czasie
przy staych napreniach i zjawisko
relaksacji definiowane jako spadek napre
w czasie przy staych odksztaceniach.

Dugotrwaa prba rozcigania stali w podwyszonej temperaturze tj. prba pezania (warunki
i sposb jej wykonania podany jest w normie PN-57/H-04330) pokae przebieg zmian
odksztace w czasie przy staym napreniu, ktrych wykres, tzw. krzyw pezania
przedstawia rys. 9.14.
Wynikiem prby relaksacji byaby krzywa relaksacji pokazujca zmian napre w czasie
przy staych odksztacenia naszkicowana na rys. 9.15.

W metalach procesy reologiczne wyranie si zaznaczaj przy temperaturach powyej
0.3 0.4 ich temperatury topnienia.
Zjawiska reologiczne, zwaszcza zjawisko relaksacji ma negatywny wpyw za zachowanie
si konstrukcji. Ono jest przyczyn spadku si sprajcych w konstrukcjach spronych czy
rozluniania si pocze rubowych i nitowanych.
W tablicy poniej, podane s wartoci charakterystyk mechanicznych i staych
materiaowych dla niektrych materiaw. Poniewa wielkoci te bardzo zale od skadu
chemicznego, obrbki cieplnej, obrbki plastycznej jak i innych czynnikw (np. wilgotnoci
w przypadku drewna) podane wartoci naley traktowa orientacyjnie , skupiajc uwag na
krzywa pezania
const =
t
zniszczenie

const =
t
krzywa relaksacji
Rys .9.14
Rys .9.15
m
R
e
R
400
800
C T
o
200
400
Rys. 9.13
MPa


81
tym z jakim rzdem wielkoci mamy do czynienia. W nawiasach podana jest wytrzymao
przy ciskaniu.

Materia
Wytrzymao na
rozciganie
m
R
MPa
Granica
plastycznoci
e
R
MPa
Wytrzymao
obliczeniowa
r
R
MPa
Modu
Younga
E
GPa
Liczba
Poissona

Gsto masy

kg/m
3
Stal
konstrukcyjna
St3SX,St3SY
375 225 205 205 0.30 7850
Aluminium 100 50 70 0.32-0.36 2070
Mied 210-240 70 110 0.30-0.34 8960
eliwo szare 200-400 95-110 0.23-0.27 7100
Ow 15 18 0.42 11340
Brz 300 113 0.32-0.35 8860
Dural 270 150 67-74 0.32-0.35 2640
Beton B350 2.31 (36) 1.54 (27.7) 38.6 1/6 2500
Szko 40-100 56 0.25 2400-2600
Drewno- sosna
(wzdu
wkien)
14-26 65-12.5 6

400-500

9.7. Podstawowe zasady i warunki projektowania
Majc wyznaczone stany naprenia, odksztacenia i przemieszczenia dla przypadku
osiowego rozcigania prtw pryzmatycznych mamy podstawy do projektowania takich
elementw konstrukcji inynierskich. Na tym przykadzie tego przypadku omwione zostan
podstawowe pojcia i procedury zwizane z projektowaniem przy bardziej zoonych
przypadkach obcienia czy elementach konstrukcji. Bdzie to w wikszym stopniu
omwienie zasad wymiarowania ni projektowania, gdy przy projektowaniu oprcz zasad
wymiarowania niezbdna jest znajomo przepisw zwanych normami budowlanymi, ktre
bd szczegowo omawiane w przedmiotach konstrukcyjnych jak konstrukcje stalowe,
betonowe, elbetowe czy drewniane.
Bdzie to raczej omwienie zasad wymiarowania ni projektowania, gdy przy projektowaniu
oprcz zasad wymiarowania niezbdna jest znajomo przepisw zwanych normami
budowlanymi, ktre bd szczegowo omawiane w przedmiotach konstrukcyjnych jak
konstrukcje stalowe, betonowe, elbetowe czy drewniane.
Zobaczymy pniej, w trakcie studiowania wymienionych przedmiotw konstrukcyjnych ,
e w wielu przypadkach, formuy czy zalenoci podane w normach, ktre s obowizujce w
procesie projektowania bd do odlege od zasad wymiarowania podanych w tym jak i
innych podrcznikach wytrzymaoci materiaw. Przyczyn tego stanu mona przede
wszystkim upatrywa w tym, e wytrzymao materiaw posuguje si w swych
rozwaaniach idealnym teoretycznym modelem materiau, konstrukcji, jak i schematach jej
zniszczenia, normy za staraj si uj w globalny i uproszczony sposb najbardziej istotne
mechaniczne aspekty zachowania si elementw konstrukcji. Std np. wytrzymao
materiaw zazwyczaj okrela warunki dla napre w punkcie a normy formuuj warunki
nonoci dla przekroju. Niemniej jednak nie ma sprzecznoci w tych dwch podejciach i co
wicej znajomo zasad wymiarowania jest niezbdna do zrozumienia i racjonalnego
stosowania normowych zasad projektowania.
Jak ju wczeniej powiedzielimy materia, ksztat i wymiary konstrukcji musz by dobrane
w taki sposb, aby bya ona odpowiednio wytrzymaa, sztywna i stateczna. Jeeli konstrukcja
82
lub jej cz przestaje przenosi obcienie, do przeniesienia ktrego zostaa przeznaczona
lub te gdy nie odpowiada zaoonym warunkom uytkowania, mwimy, e znajduje si w
stanie granicznym. Moemy wyrni dwa stany graniczne:
stan graniczny nonoci i
stan graniczny uytkowania.
Stan graniczny nonoci zwizany jest z wystpieniem zniszczenia cigoci materiau w
punkcie lub obszarze, zmiany konstrukcji w mechanizm, uszkodzeniem spowodowanym
zmczeniem materiau, utrat statecznoci przez cz lub ca konstrukcj.
Stan graniczny uytkowania natomiast zwizany jest z wystpieniem nadmiernych
przemieszcze, uszkodze zwizanych z korozj, nadmiernych drga itp.
Warunki, ktre konstrukcja musi speni, wynikajce z obu stanw granicznych formuowane
bd w postaci nierwnoci, w ktrych w stanie granicznym nonoci bdzie wystpowa
pewna graniczna warto napre, a w stanie granicznym uytkowania graniczna warto
przemieszcze zwizana z warunkami uytkowania.
Te graniczne wartoci napre, wyznaczane na podstawie dowiadcze (np. prby
rozcigania czy ciskania) i analizy probabilistycznej otrzymanych z nich wynikw,
gwarantuj bezpieczny stan materiau w danym punkcie i nazywane s jego wytrzymaoci
charakterystyczn.
Poniewa w procesie projektowania konstrukcji mogce wystpi liczne czynniki
przypadkowe, zwizane np. z niedokadnoci danych o geometrii konstrukcji, jej
obcieniach czy bdach wykonania, do oblicze przyjmowana jest wytrzymao
obliczeniowa, bdca ilorazem wytrzymaoci charakterystycznej i wspczynnikw
materiaowych speniajcych rol wspczynnikw bezpieczestwa. W praktyce projektowej
dowiemy si, e wytrzymao obliczeniowa jest zwizana nie tylko z samym materiaem ale
rwnie z rodzajem konstrukcji. Polska Norma do obliczania i projektowania
oglnobudowlanych konstrukcji stalowych PN-90/B-03200 wyrnia tylko jedn
wytrzymao obliczeniow stali oznaczan przez
d
f (modyfikowan wspczynnikami
liczbowymi dla innych przypadkw obcienia), podczas gdy norma obowizujca przy
projektowaniu mostw PN-82/S-100052 wyrnia wytrzymao obliczeniow stali
elementw konstrukcji mostowych pracujcych na rozciganie i ciskanie osiowe, rozciganie
przy zginaniu R , na cinanie
t
R , na docisk powierzchni przylegajcych
d
R , na docisk
powierzchni stycznych
dH
R . W normach zwizanych z konstrukcjami betonowymi,
elbetowymi, drewnianymi i murowymi wystpuj jeszcze inne wielkoci.
Dlatego te w toku naszych dalszych rozwaa, nie umniejszajc zasadniczo ich oglnoci,
bdziemy si posugiwa jedynie pojciami wytrzymaoci obliczeniowej przy ciskaniu
c
R ,
przy rozciganiu
r
R i przy cinaniu
t
R . W przypadku materiau izonomicznego (np. stal) i
napre normalnych, uywa bdziemy jednej wytrzymaoci obliczeniowej R .
W zwizku z powyszym warunki wymiarowania prtw osiowo rozciganych bd miay
posta:
ze wzgldu na stan graniczny nonoci
r x
R
A
N
max max =
ze wzgldu na stan graniczny uytkowania
dop
l
A E
l N
max l max = .
83
W przypadku prtw osiowo ciskanych w miejsce wytrzymaoci obliczeniowej przy
rozciganiu
r
R naley wstawi wytrzymao obliczeniow przy ciskaniu
c
R , przy czym
musimy pamita, e prt musi by w stanie rwnowagi statecznej i warunki jej zapewnienia
bd sformuowane w toku dalszych wykadw.

9.8. Przykady
Przykad 9.8.1. Wyznaczy rednice koowego stalowego prta o skokowo zmiennym
przekroju poprzecznym obcionym jak na rysunku jeli wytrzymao obliczeniowa stali
R = 165 MPa. Po okreleniu wymiarw przekroju poprzecznego obliczy przemieszczenia
wzdu osi prta ( ) x u i zmian rednicy w przekroju najwikszej siy podunej, jeli modu
Younga E = 205 GPa, a liczba Poissona = 0.3.
Rozwizanie
rednice wyznaczymy z warunku nonoci i wpierw naley wyznaczy siy osiowe w prcie.
Jest to proste zadanie w analizowanym przykadzie i ich rozkad pokazany jest na rysunku.

rednica na odcinku AB:
R
N
A R
A
N
AB
AB
AB
AB

2
1
6
3 2
1
10 89 5
10 165
10 450
4
* . d
*
* d
m
Przyjto do wykonania 0 6
1
. d = cm.
rednica na odcinku BD:
R
N max
A R
A
N
max
BD
BD
BD
BD

2
2
6
3 2
2
10 20 5
10 165
10 350
4
* . d
*
* d
m
Przyjto do wykonania 2 5
2
. d = cm.

Przemieszczenia wzdu osi prta (wyduenia) ( ) x u :
( )
( )
( ) ( ) ( ) ( ) ( )
( )

= = = =
x x
x x x
dx
A E
x N
x u dx x x u dx x x u d
dx
x u d
x
0 0

gdy N(x) jest stae to ( ) x
A E
N
x u = i wyduenie jest liniow funkcj wsprzdnej x.
Std w rozwaanym przykadzie:
0 < x < 1.0 m
( )
( )
x x x u
3
4 2 9
3
10 * 78 . 0
10 * 4 6 10 * 205
10 * 450

= =

0
.
7
8

1
.
1
8

4
5
0

3
5
0

1
5
0

N(x)
kN
1
.
3
5

u(x)
mm
A
u
2
d
1
d
x
200 kN
150 kN
100 kN
B
C D
1.0 m 0.5m 0.5m
84
( )
AB
l u = 1 = 0.78 *10
-3
m = 0.78 mm .
1.0 < x < 1.5 m
( )
( )
( ) ( ) 1 10 * 80 . 0 1
10 * 4 2 . 5 10 * 205
10 * 350
3
4 2 9
3
+ = + =

x l x l x u
AB AB

( ) ( )
3
10 * 40 . 0 78 . 0 5 . 1

+ = + = =
BC AB AC
l l l u = 1.18*10
3
m = 1.18 mm
1.5 < x < 2.0 m
( )
( )
( ) ( ) 5 . 1 10 * 34 . 0 5 . 1
10 * 4 2 . 5 10 * 205
10 * 150
3
4 2 9
3
+ = + =

x l x l x u
AC AC

( ) ( )
3
10 * 17 . 0 40 . 0 78 . 0 0 . 2

+ + = + + = =
CD BC AB AD
l l l l u = 1.35*10
3
m =1.35 mm .
Zmiana wymiarw rednicy w miejscu najwikszej siy podunej wynosi:
( )
3 2
4 2 9
3
1 1
10 * 014 . 0 10 * 6
10 * 4 6 10 * 205
10 * 450
3 . 0

= = =
d
A E
N
d
AB
AB
m = -0.014 mm .
Warto zwrci uwag jak mae s wielkoci przemieszcze i zmiany wymiarw w stosunku
do pocztkowych wymiarw konstrukcji. Potwierdza to zasadno przyjcia zaoenia zasady
zesztywnienia jak i pniejsze zaoenia o maych odksztaceniach.
Przykad 9.8.2. Prt pryzmatyczny, jak na
rysunku, obciony jest tylko ciarem
wasnym. Wyznaczy ( ) x N , ( ) x
x
i ( ) x u
jeli znane s jego: pole przekroju A, ciar
objtociowy , dugo l oraz modu
sprystoci podunej E. Obliczy dugo
zerwania jeli wytrzymao na rozciganie
wynosi R
m
.

Rozwizanie
Wyznaczenie si podunych: ( ) ( ) ( ) ( ) l A N x N max ; x l A x N = = = 0
Siy podune zmieniaj liniowo wzdu osi prta i osigaj maksymaln warto w
utwierdzeniu.
Naprenia normalne: ( )
( )
( ) ( ) l max ; x l
A
x N
x
x x x
= = = = 0
Wartoci napre te zmieniaj si liniowo wzdu osi prta, osigaj maksymaln warto
w utwierdzeniu i ta maksymalna warto nie zaley od pola przekroju poprzecznego prta.
Przemieszczenia wzdu osi prta (wyduenia) ( ) x u :
( )
( )
( ) ( ) ( ) ( )
= = =
x
x x x
dx x x u dx x x u d
dx
x u d
x
0

( )
( )
( ) ( ) [ ] ( )
2 2 2
0 0
2
2 2
x lx
E
l x l
E
dx x l
E
dx
E
x
x u
x x
x
= = = =

( ) x N
x
l
85
( )
E
l
l l u u max
2
2
= = =
Przemieszczenia s kwadratow funkcj wsprzdnej x i osigaj sw najwiksz warto na
kocu prta, przy czym warto ta nie zaley od pola przekroju poprzecznego prta. Wykresy
poszukiwanych funkcji pokazuje rysunek poniej.

Dugo zerwania
R
l to dugo prta, obcionego jedynie ciarem wasnym, przy ktrej
najwiksze w nim naprenia normalne bd rwne wytrzymaoci na rozciganie (mona
powiedzie: dugo przy ktrej zerwie si pod ciarem wasnym).
Zatem:

m
R R m x
R
l l R max = = =
Jak wida dugo zerwania
R
l jest sta materiaow. Przykadowe wielkoci dugoci
zerwania: drewno sosnowe 13.5 km, stal niskowglowa 4.8 km, stal wysokowglowa 9.1 km,
duraluminium 16.9 km .
Przykad 9.8.3. Na 1 m dugoci awy fundamentowej o
przekroju prostoktnym bxh wykonanej z betonu o
ciarze objtociowym = 22 kN/m
3
przekazuje si
rwnomiernie rozoone obcienie ze ciany q = 250
kN/m. Wyznaczy potrzebn szeroko fundamentu b
jeli jej wysoko h = 1.5 m, a wytrzymao
obliczeniowa gruntu na ciskanie, na ktrym jest on
posadowiony wynosi R
c,g
= 0.2 MPa

Rozwizanie
Sia przekazywana z fundamentu na grunt wynosi:
1 1 * b * h * * q N + =
Z warunku nonoci wynika:
g , c g , c
R
* b
* b * h * * q
R
* b
N
+

1
1 1
1

5 1 10 2 0
5 1 10 22 10 250
6
3 3
. b * .
b
b * . * * *

+
m.
Przykad 9.8.4. Nadproe wykonane z belki dwuteowej 200 przekazuje na mur obcienie
w postaci siy P = 60 kN. Obliczy potrzebn dugo oparcia belki przyjmujc, e
naprenie obliczeniowe muru na ciskanie R
c,m
= 2.0 MPa.
( ) x u
E
l
2
2
l
x
( ) x
x
l l A
( ) x N
1.0 m
b
h
q =250 kN/m
86
Rozwizanie
Z warunku nonoci wynika:
2
6 2
3
10 3 33
10 2 10 9
10 60

* . a
* * *
*
a
R * s
P
a R
a * s
P
m , c
m , c
m
Przyjto do wykonania 35 = a cm.

W dwch ostatnich powyszych przykadach warto zauway jak schemat obliczeniowy (prt
pryzmatyczny osiowo obciony) daleko odbiega od rzeczywistej konstrukcji.
Przykad 9.8.5. Wyznaczy nacisk N na 1 m dugoci przyczka mostu jaki wywiera pyta
elbetowa o gruboci h = 42 cm przy wzrocie temperatury T = 25 C jeli modu
sprystoci podunej betonu E = 38.6 GPa a wspczynnik rozszerzalnoci liniowej
T
= 10
-5
/C. Pyta przylega cile do obu przyczkw.
Rozwizanie
Wyduenie rozpitoci pyty l w przypadku jej swobodnego podparcia byoby rwne
l =
T
T l.
Skrcenie jej rozpitoci na skutek przyoenia ciskajcej siy wynosi l = Nl/EA.
Porwnanie obu tych wielkoci daje rwno:
3 9 5
10 053 4 42 0 10 6 38 25 10
1
* . . * * . * * h E T N
* h * E
l N
l T
T T
= = = =

kN.
Wida z powyszego, e ta sia (a jest ona bardzo dua) nie zaley od rozpitoci pyty
mostowej. Oczywicie szeroko potrzebnej szczeliny dylatacyjnej bdzie od niej zaleaa.
Przykad 9.8.6. Dobra potrzebny przekrj prta AB w pasie dolnym podanej stalowej
kratownicy, jeli wytrzymao obliczeniowa stali R = 215 MPa. Przekrj prta ma by
zoony z dwch ktownikw rwnoramiennych. Po wyznaczeniu przekroju obliczy nono
tego prta.

Rozwizanie
Si w prcie AB wyznaczymy
metod Rittera. Warunek
rwnowagi odcitej lewej czci
kratownicy daje:
0 =
L
C
M
0 4 * 2 * 100 4 * 50 4 * 300 =
AB
N

200 =
AB
N kN (prt jest rozcigany)

P
a
a
s=9 cm
B
AB
N
C
A
100 kN
300 kN 300 kN
6*2 m
100 kN 100 kN 100 kN 100 kN
2 m
50 kN 50 kN
2 m
87
Potrzebne pole przekroju poprzecznego wyznaczamy z warunku granicznego nonoci:
4
6
3
10 * 302 . 9
10 * 215
10 * 200

= A
R
N
A R
A
N
AB AB
m
2
= 9.302 cm
2
.
Przyjto z tablic profili walcowanych
2 45/45/6, ktrych pole przekroju
poprzecznego 2 . 10 = A cm
2
(najblisze w
tablicach ale wiksze od obliczonego).

Przez nono prta rozumiemy najwiksz si podun ktr moe przenie bez utraty
cigoci.
Z warunku nonoci otrzymujemy nono prta AB:
3 2
10 3 219 10 215 2 10 * . * * . N max R A N max R
A
N max
AB AB
AB
= N.

Przykad 9.8.7. Wyznaczy potrzebne wymiary
przekrojw poprzecznych prtw danego ukadu
przegubowo-prtowego jeli: wytrzymao
obliczeniowa stali R = 165 MPa i wytrzymao
obliczeniowa drewna przy ciskaniu R
c,d
= 10 MPa.
Po wyznaczeniu wymiarw okreli pooenie
punktu B po deformacji, jeli moduy sprystoci
podunej stali i drewna wynosz :
E
s
= 205 GPa i E
d
= 9 GPa.

Rozwizanie
Siy w prtach wyznaczymy z warunkw
rwnowagi si dziaajcych na wze B.
0 sin ; 0
0 cos ; 0
= =
= =
P N Y
N N X
BC
AB BC

0 . 32 =
AB
N kN (prt ciskany)
0 . 40 =
BC
N kN (prt rozcigany)

Wymiary przekrojw poprzecznych prtw wyznaczymy z warunku granicznego nonoci.

Prt AB drewniany; ciskany:
6
3
2
,
,
10 * 10
10 * 32
a
R
N
A R
A
N
d c
AB
AB d c
AB
AB
2
10 * 66 . 5

a m
Przyjto do wykonania a = 6.0 cm.
Skrcenie prta AB
Prt BC stalowy; rozcigany:

6
3 2
10 * 165
10 * 40
4

d
R
N
A R
A
N
s
BC
BC s
BC
BC

2
10 * 76 . 1

d m
Przyjto do wykonania d = 1.8 cm.
Wyduenie prta BC
d
B
P = 24 kN
A
C
a
drewno
stal
3.0 m
4.0 m
N
BC
N
AB B
P = 24 kN
X
Y
45 mm
88
= = =
4 9
3
10 * 36 * 10 * 9
4 * 10 * 32
AB d
AB AB
AB
A E
l N
l
2
10 * 395 . 0

= m.
( )
= = =
4 2 9
3
10 * 4 8 . 1 * 10 * 205
5 * 10 * 40
BC s
BC BC
BC
A E
l N
l
2
10 * 383 . 0

= m.

Ze wzgldu na bardzo mae skrcenie i wyduenie prtw,
pooenia punktu B po deformacji poszukiwa bdziemy na
prostych prostopadych do pierwotnych kierunkw prtw, tak
jak to jest pokazane na rysunku obok, nazywanym planem
przemieszcze. W przyjtym ukadzie odniesienia wsprzdne
wektora przemieszczenia ( )
B B
v u B B ,
'
maj wartoci:
395 . 0 = =
AB B
l u cm
165 . 1 6 . 0 383 . 0
3
4
395 . 0 sin ctg = + = + =
BC AB B
l l v cm
Przerywane linie na planie przemieszcze wyjaniaj, w jaki
sposb wyliczono
B
v .

Przykad 9.8.8.
Wyznaczy wsprzdne wektora przemieszczenia punktu przyoenia siy podanego ukadu
przegubowo-prtowego.
Rozwizanie
Przyjmijmy, e znane s wartoci siy, wielkoci
okrelajce geometri ukadu i modu Younga co
pozwala wyliczy siy w prtach ukadu i wielkoci
wyduenia i skrcenia odpowiednich prtw
1
i
2
.
Przy dowolnej geometrii ukadu kopotliwe jest po
narysowaniu planu przemieszcze wyznaczenie
wsprzdnych wektora przemieszczenia punktu
przyoenia siy ). , (
'
A A
v u A A atwo mona to zrobi
postpujc w pokazany niej sposb.

W rozwaanym punkcie przyjmijmy ukad odniesienia
(u, v) w ktrym chcemy wyznaczy wsprzdne
wektora przemieszczenia. Wsprzdne wersorw
kierunkowych prtw w przyjtym ukadzie wynosz
odpowiednio: ( ) sin , cos
1
e oraz ( ) sin , cos
2
e
i ich wyznaczenie jest proste przy znanej geometrii
ukadu.
Korzystajc z wasnoci iloczynu skalarnego wektorw
moemy napisa ukad rwna:
=
=
2 2
'
1 1
'
e A A
e A A

( )
= +
= +
2
1
sin cos
sin cos

A A
A A
v u
v u
,
z ktrego nie jest trudno wyliczy obie poszukiwane
wsprzdne
A
u oraz
A
v .
B
u
u
AB
l
BC
l
v
B

B
v
A
2
1
P
1
e
2
A
2
1
u
A

v
1
2
e
89
W omawianym przykadzie przyjmuj one wartoci:

cos sin cos sin
sin sin
2 1
+
=
A
u ;

cos sin cos sin
cos cos
2 1
+
+
=
A
v .
Przykad 9.8.9. Wyznaczy siy w odksztacalnych prtach ukadu statycznie wyznaczalnego
i wsprzdne wektora przemieszczenia punktu K. Dane s wartoci obcie, moduy
sprystoci i wymiary ukadu. Nieodksztacalne prty ukadu narysowane zostay grubymi
liniami.

W celu wyznaczenia si w odksztacalnych prtach dokonujemy podziau konstrukcji, a
nastpnie rozpatrujemy warunki rwnowagi odcitych czci.

P N
a P a N M
D
2
0 * 4 2 * 0
2
2
=
= =

P N
a P a N a N M
C
3
0 * 2 * * 0
1
2 1
=
= + =

Znajomo si w prtach 1 oraz 2 pozwala wyznaczy ich wyduenia:
1 1
1
3
A E
a P
= oraz
2 2
2
4
A E
a P
= .
Przemieszczenie punktu K bdzie zaleao od przemieszczenia punktu B spowodowanego
wydueniem prta 1 oraz wyduenia prta 2.
Plan przemieszcze pokazuje rysunek niej.

2
1
D
a
P
4P a
a a a
K
C
B
A
P
C
B
A
N
2
N
1
a
a
a
D
4P
K
N
2
a
V
D
H
D
H
C
V
C
90

Pooenia punktu A po deformacji poszukujemy na prostopadej do pierwotnego kierunku
prta 1 i prostopadej do kierunku odcinka AC, ktry jest nieodksztacalny. Podobnie
postpujemy w punkcie K.
Wsprzdne przemieszczenia wektora punktu K wynosz:
2 1
2 + =
K
u i ( ) tg 2
2 1
+ =
K
v
gdzie: tg = 1/2.

Przykad 9.8.10. Prt BC ( na odcinku B1
drewniany na odcinku 1C stalowy),
potrzymuje sztywn ram AD konstrukcji
prtowej o geometrii i obcizeniu jak na
rys. Wyznaczy wymiar a prta BC z
warunku nonoci , jeli: wytrzymao
obliczeniowa na rozciganie stali
215 =
s
R MPa, drewna 8 =
d
R MPa, i
warunku uytkowania adajcym aby
pionowe przemieszczenie punktu D - v
D

nie przekraczao 1 cm. Modu sprystoci
wynosz: stali 205 =
s
E GPa, drewna
9 =
d
E GPa.

Rozwizanie

Obliczenie si osiowych w prcie BC.
Si na odcinku B1 wyznaczymy z warunku
zerowania si momentw wzgldem punktu
A wszystkich si dziaajcych na odcit
cz konstrukcji (rys. obok)
= 0
A
M ,
0 2 4 10 2 4 12 2 4
1
= + * * * * N
B
,
142 2
1
. N
B
= kN.

Sia na odcinku 1C jest rwna:
142 14 00 12 142 2
1 1
. . . P N N
B C
= + = + = kN.

v
K
2
1
D
C
B
K

1
B

A

2
1

2
1
+
2
u
a a a
a
a
A
C
4 m 2 m
P=12 kN
A
1
B
D
a
2a
q=10 kN/m
2 m
4 m
2 m
q=10 kN/m
N
B1
C
4 m
P=12 kN
A
D
4 m
V
A
H
A
91
Wyznaczenie wymiaru a z warunku nonoci:
prt stalowy:
2
6
3 2
2
1
10 915 0
10 215
10 142 14
4 4
* . a
*
* . a
R
a
N
s
C

m,
prt drewniany:
2
6
3
2
2
1
10 818 0
10 8
10 142 2
4
4
* . a
*
* .
a R
a
N
d
B
m.

Wyznaczenie wymiaru a przekroju prta z
warunku uytkowania.
Pionowe przemieszczenie punktu D, ktre
wynosi (patrz rys. obok)
cos DD v
'
D
=
potrzebujemy wyrazi poprzez wyduenie
prta BC.
Z planu przemieszcze pokazanego obok
odczytujemy,
832 0 6 4 6
2 2
. cos = + = ,
tg . tg DD
'
211 7 6 4
2 2
= + =
'
CC tg 2 4 =

Wyduenie prta BC :

= + = + = + = =
4 10 205
2 2 142 14
4 10 9
2 2 142 2
2 9 2 9
1
1 1
1
1 1
1 1
a * *
* .
a * *
* .
A * E
l N
A * E
l N
l l CC l
C s
C C
B d
B B
C B
'
BC

2 9
10 417 0

= a * .
Pionowe przemieszczenie punktu D:
2 9
10 152 14 938 33

= = = a * . CC * . cos DD v
' '
D
,
std warunek uytkowania daje:
2 2 2 9
10 189 1 10 1 10 152 14

* . a * a * . m.
Jak widc z oblicze o wielkoci a decyduje w tym przypadku stan graniczny uytkowania i
ostatecznie przyjto do wykonania 20 1. a = cm.

Przykad 9.8.11. Wyznaczy siy w prtach ukadu pokazanego na rysunku, obcionego si
P = 48 kN jeli przekroje wszystkich prtw s jednakowe o polu A = 2 cm
2
. Okreli
pooenie punktu przyoenia siy po deformacji jeli modu Younga materiau prtw E =
205 GPa.

C
v
D
A
B
D
D

C

4 m
2 m
4 m
92

0 . 4
1
= l m, 4 . 2
2
= l m, 0 . 3
3
= l m
8 . 0 sin =
6 . 0 cos =
Rozwizanie
Konstrukcja jest jednokrotnie statycznie niewyznaczalna. Wida to wyranie po wyciciu
wza K, na ktry, oprcz siy zewntrznej P, oddziaywaj trzy niewiadome siy osiowe z
prtw, a poniewa tworz one ukad si zbienych, to istniej jedynie dwa niezalene
warunki rwnowagi. W przypadku konstrukcji statycznie niewyznaczalnych, aby wyznaczy
siy przekrojowe lub reakcje oprcz rwna rwnowagi musimy sformuowa rwnania
geometryczne wynikajce z kinematycznych warunkw brzegowych (sposobu podparcia lub
wzajemnych pocze elementw konstrukcji). Liczba niezalenych rwna geometrycznych
jest rwna krotnoci statycznej niewyznaczalnoci ukadu. Tak wic komplet rwna, ktry
pozwala na wyznaczenie si przekrojowych, skada si z rwna rwnowagi i rwna
geometrycznych.
W tym miejscu naley powiedzie jeszcze o innej wanej rnicy midzy ukadami statycznie
niewyznaczalnymi i wyznaczalnymi. Rzecz w tym, e na wielkoci si przekrojowych w
konstrukcjach statycznie niewyznaczalnych maj wpyw: zmiany temperatury, bdy
montaowe, osiadanie podpr, charakterystyki geometryczne przekrojw (pole przekroju,
momenty bezwadnoci) jak i stae materiaowe. W konstrukcjach statycznie wyznaczalnych
siy przekrojowe s niezalene od tych zjawisk i parametrw.

Rwnania rwnowagi:
0
0
3 1
= +
=

cos N sin N
; X
,

P sin N N cos N
; Y
= + +
=

3 2 1
0
.

Warunek geometryczny w rozwaanym ukadzie wynika
z poczenia trzech prtw w wle K. Wyduenia
prtw musz by takie, aby po deformacji koce
prtw schodziy si w jednym punkcie. Narysowany
obok plan przemieszcze stanowi podstaw do
sformuowania rwnania geometrycznego, a dokadniej
mwic rwnania nierozdzielnoci przemieszcze. Przy
wyznaczeniu tego rwnania zastosujemy wczeniej
opisane podejcie, wykorzystujce iloczyny skalarne
wektora przemieszczenia ( )
K K
v u K K ,
'
i wersorw
1
3
3.2 m
K
P
1.8 m
2.4 m
2
N
1
K
P
N
2 N
3
2
e
1
e
K

3
1
u
v

1

2
2
3
K

3
e
93
kierunkowych prtw ukadu
3 2 1
, , e e e .

I tak, wsprzdne wersorw w przyjtym ukadzie osi (u, v) s: ( ) cos , sin
1
e , ( ) 1 , 0
1
e ,
( ) sin , cos
3
e .
Ukad rwna, z ktrego dla dowolnej geometrii ukadu atwo moemy wyznaczy rwnanie
nierozdzielnoci przemieszcze ma posta:

=
=
=
3 3
'
2 2
'
1 1
'
e K K
e K K
e K K

Z takiego ukadu zawsze mona uzyska rwnanie wice wyduenia prtw.
Podstawienie danych z rozwaanego przykadu daje ukad:
= +
=
= +
3
2
1
sin cos
cos sin

K K
K
K K
v u
v
v u

z ktrego otrzymujemy rwnanie geometryczne w postaci:
sin cos
3 1 2
+ = .
Ostatecznie komplet rwna do wyznaczenia si przekrojowych przedstawia si nastpujco:
+ =
= + +
= +

sin cos
sin cos
0 cos sin
3 3 1 1 2 2
3 2 1
3 1
A E
l N
A E
l N
A E
l N
P N N N
N N
.

W wyniku jego rozwizania otrzymujemy: 0 . 12
1
= N kN, 0 . 28
2
= N kN, 0 . 16
3
= N kN.
Wyduenia prtw wynosz:
3
4 9
3
1
10 * 171 . 1
10 * 2 * 10 * 205
4 * 10 * 12

= = m,
3
4 9
3
2
10 * 639 . 1
10 * 2 * 10 * 205
4 . 2 * 10 * 28

= = m,
3
4 9
3
3
10 * 171 . 1
10 * 2 * 10 * 205
3 * 10 * 16

= = m.
Wsprzdne wektora przemieszczenia punktu K, wyznaczone z ukadu rwna:
=
= +
2
1
cos sin

K
K K
v
v u
,
s rwne: 234 . 0 =
K
u mm, 639 . 1 =
K
v mm .
Przykad 9.8.12. Wyznaczy siy w prtach podanego ukadu przy wzrocie temperatury
T = 30 C, jeli: modu sprystoci podunej stali E = 205 GPa a wspczynnik
94
rozszerzalnoci liniowej
T
= 12*10
-6
/C , przekroje poprzeczne wszystkich prtw s
jednakowe o polu A = 2 cm
2
.

0 . 4
1
= l m , 4 . 2
2
= l m, 0 . 3
3
= l m,
8 . 0 sin =
6 . 0 cos =
Rozwizanie

Konstrukcja jest statycznie niewyznaczalna. wic zmiana warunkw jej pracy w postaci
zmiany temperatury czy przemieszczania si podpr skutkuje powstawaniem w niej si
przekrojowych, w tym przypadku bd to siy podune.
W rwnaniach rwnowagi nie wystpi zewntrzne siy obciajce, we wzorach na
wyduenia prtw dojd czony zwizane ze wzrostem temperatury.
Rwnania rwnowagi:
0 cos sin
0
3 1
= +
=

N N
X

0 sin cos
0
3 2 1
= + +
=

N N N
Y

Warunek geometryczny jest taki sam jak w przykadzie 9.8.11 bo geometria ukadu jest
identyczna.
sin cos
3 1 2
+ = ,
ale zmieni si wzory okrelajce zmian dugoci prtw, gdy pojawi si czony zwizane
ze zmian temperatury:
3
3 3
3 2
2 2
2 1
1 1
1
l T
A E
l N
, l T
A E
l N
, l T
A E
l N
T T T
+ = + = + = ,
i komplet rwna do wyznaczenia si osiowych w prtach ma posta:
|
|
\
|
+ +
|
|
\
|
+ = +
= + +
= +

sin l T
A E
l N
cos l T
A E
l N
l T
A E
l N
sin N N cos N
cos N sin N
T T T 3
3 3
1
1 1
2
2 2
3 2 1
3 1
0
0

W wyniku jego rozwizania otrzymujemy: 38 . 7
1
= N kN, 30 . 12
2
= N kN, 84 . 9
3
= N kN.

1
3
3.2 m
K
1.8 m
2.4 m
2
N
1
K
N
2
N
3
95

Przykad 9.8.13. Wyznaczy
siy w prtach ukadu
pokazanego na rysunku,
obcionego si P = 60 kN jeli
wszystkie prty maj jednakowe
przekroje poprzeczne i
jednakowe s ich moduy
Younga.

Rozwizanie
Konstrukcja jest jednokrotnie statycznie niewyznaczalna.

Rwnania rwnowagi:
0
0
3 3 2 2 1 1
= +
=

cos N cos N cos N

; X
,

P sin N sin N sin N
; Y
=
=
3 3 2 2 1 1
0

.

Rwnanie nierozdzielnoci przemieszcze napiszemy na
podstawie przyjtego ( narysowanego obok) planu
przemieszcze. Wektor przemieszczenia liniowego wza
w ktrym przyoona jest sia, w przyjtym ukadzie
odniesienia (u, v), ma wsprzdne ( )
K K
v u K K ,
'
.
Wersory kierunkowe osi prtw maj wsprzdne:
( )
1 1 1
sin , cos e , ( )
2 2 2
sin , cos e ,
( )
3 3 3
sin , cos e .

Z geometrii konstrukcji bez trudu wyznaczamy:
600 0
1
. cos = , 800 0
1
. sin = , 707 0
2 2
. sin cos = = , 800 0
3
. cos = , 600 0
3
. sin = .
Ukad rwna, z ktrego moemy wyznaczy rwnanie nierozdzielnoci przemieszcze ma
posta:

=
=
=
3 3
2 2
1 1
e K K
e K K
e K K
'
'
'
= +
= +
= +
= +
= +
= +
3
2
1
3 3 3
2 2 2
1 1 1
600 0 800 0
707 0 707 0
800 0 600 0

K K
K K
K K
K K
K K
K K
v * . u * .
v * . u * .
v * . u * .
v * sin u * cos
v * sin u * cos
v * sin u * cos

3 m
1
3
P
2
4 m
4 m
3 m
K
3
3
N
P
1
N
2
N
2
e
3
e
1
e
K

3

1

2
3

1

2

u
v K

96
W rwnaniach wystpuj bezwzgldne wartoci zmian dugoci prtw, bo plan
przemieszcze zakada rwnie skrcenie niektrych prtw.
Z tego ukadu wyznaczamy poszukiwane rwnanie geometryczne:
2 3 1
* 414 . 1 * 000 . 5 * 000 . 5 = , ale plan przemieszcze zakada wyduenie prta 1 i
skrcenie prtw 2 i 3, wic 0
2
< oraz 0
3
< , zatem
2 2
= i
3 3
= , i
ostatecznie rwnanie geometryczne ma posta:
2 3 1
* 414 . 1 * 000 . 5 * 000 . 5 = + .
Uwzgldniajc, e sztywno na rozciganie EA wszystkich prtw jest jednakowa, komplet
rwna do wyznaczenia si w prtach podanego ukadu jest nastpujcy:
= +
=
= +
3 * 2 * 414 . 1 5 * 000 . 5 5 * 000 . 5
0 6 600 . 0 707 . 0 800 . 0
0 800 . 0 707 . 0 600 . 0
2 2 1
3 2 1
3 2 1
N N N
N N N
N N N

W wyniku jego rozwizania otrzymujemy:
353 26
1
. N = kN, 034 41
2
. N = kN, 505 16
3
. N = kN.

Przykad 9.8.14. Wyznaczy potrzebn rednice
stalowych odksztacalnych prtw ukadu
obcionego jak na rys., jeli: 50 = q kN/m,
2 1
2 A A = , E E E = =
2 1
, 165 = R MPa.
Narysowany pogrubion lini prt ABC jest
nieodksztacalny.

Rozwizanie
Ukad jest jednokrotnie statycznie niewyznaczalny. Aby wyznaczy siy przekrojowe oprcz
jednego rwnania rwnowagi potrzebujemy dodatkowo jednego rwnania geometrycznego.

Rwnanie rwnowagi:
0 5 . 1 * 3 *
2
2
* 1 *
0
2 1
= +
=
q N N
M
A

Poziomy prt jest nieodksztacalny, i moe si
obraca tylko wzgldem punktu A.
Pamitajc o tym, e pooenia punktw po
deformacji poszukiwa bdziemy na
prostopadych do pierwotnych kierunkw
prtw, moemy napisa ponisze rwnanie
geometryczne:
2 1
' '
C C B B
= , ale
1
'
= B B ;
2
'
2 = C C
std:
2 1
2 2 =

1
2
A
C B
1.0 m 1.0 m 1.0 m
1.0 m
q
1
C
B
C

B

1
2
N
1
H
A
V
A
N
2
A C
B
q
97
Podstawiajc za
1
1 1
1
A E
l N
= oraz
2
2 2
2
A E
l N
= wraz z zalenociami midzy dugociami
prtw ich przekrojami i moduami Younga do rwnania geometrycznego otrzymujemy:
2 1
2N N = .
Komplet rwna z ktrego moemy wyznaczy siy w prtach ma posta:
=
= +
2 1
2 1
2
5 . 4
2
2
N N
q N N
a jego rozwizanie daje: 80 131
1
. N = kN, 90 65
2
. N = kN.
Potrzebne rednice prtw wyznaczymy z warunku nonoci:
Prt 1:
2
1
6
3 2
1
1
1
10 189 3
10 165
10 80 131
4
* . d
*
* . d
R
A
N
m.
Prt 2:
2
2
6
3 2
2
2
2
10 255 2
10 165
10 90 65
4
* . d
*
* . d
R
A
N
m.
Poniewa siy w prtach zostay wyznaczone przy zaoonych proporcjach
2 1
2A A = wic
rednice prtw zwizane s zalenoci
2 1
2 d d = i do wykonania przyjto 20 3
1
. d = cm a
26 2
2
. d = cm.]

Przykad 9.8.15. Wyznaczy naprenia i zmiany
dugoci odksztacalnych prtw ukadu prtowego
obcionego jak na rysunku, jeli sia P = 100 kN,
pola przekrojw poprzecznych prtw
A
1
= 4 cm
2
, A
2
= 2 cm
2
, modu sprystoci podunej
E
1
= E
2
= 205 GPa.

Rozwizanie
Ukad jest jednokrotnie statycznie niewyznaczalny.

Rwnanie rwnowagi:
0 1 *
2
1 * 2 * 1 *
0
2 1
= +
=
P
P N N
M
B

Na podstawie zaoonego planu przemieszcze moemy napisa
rwnanie geometryczne, dokadniej rwnanie nierozdzielnoci
przemieszcze. W tym przypadku ma ono posta:
tg
2 1
=
Plan przemieszcze zakada wyduenie prta 1 i skrcenie prta 2,
zatem 0
1
> , a 0
2
< std
1 1
= i
2 2
= , a poniewa
5 . 0 tg = rwnanie geometryczne przyjmuje form:
2 1
2 =
Zmiany dugoci prtw wynosz:

2
K

1
K

K
C
A
0.5P
1.0 m
1
2
B
P
1.0 m 1.0 m
0.5P
H
B
V
B
N
2
B
P
N
1
K
98
1 1
1 1
1
A E
l N
= ;
2 2
2 2
2
A E
l N
= .
Komplet rwna do wyznaczenia si osiowych w odksztacalnych prtach ukadu:

=
=
4 9
2
4 9
1
3
2 1
10 * 2 * 10 * 205 10 * 4 * 10 * 205
4
10 * 50 2
N N
N N
0 . 10
1
= N kN; 0 . 20
2
= N kN.
Naprenie normalne w przekroju poprzecznym prtw i zmiany ich dugoci wynosz:
w prcie 1- rozciganym;
6
4
3
1
1
10 * 0 . 25
10 * 4
10 * 10
= = =
A
N
Pa = 25.0 MPa
3
4 9
3
1 1
1 1
1
10 * 244 . 0
10 * 4 * 10 * 205
2 * 10 * 10

= = =
A E
l N
m = 0.244 mm .
w prcie 2- ciskanym;
6
4
3
2
2
10 * 0 . 100
10 * 2
10 * 20
= = =
A
N
Pa = -100.0 MPa
3
4 9
3
2 2
2 2
2
10 * 488 . 0
10 * 2 * 10 * 205
1 * 10 * 20

= =
A E
l N
m = - 0.488 mm .

Przykad 9.8.16. Wyznaczy siy w
odksztacalnych prtach ukadu jak na rysunku,
spowodowane wzrostem temperatury = T 45 C,
jeli wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej
liniowej C *
T
o 6
10 12

= , pola przekrojw
poprzecznych prtw A
1
= A
2
= 2 cm
2
, modu
sprystoci podunej E
1
= E
2
= 205 GPa.

Rozwizanie
W rwnaniach rwnowagi nie wystpi zewntrzne siy obciajce, we wzorach
okrelajcych zmian dugoci prtw dojd czony zwizane ze wzrostem temperatury.
Rwnanie rwnowagi:
0 2 1
0
2 1
=
=
* N * N
M
B

C
A
1.0 m
1
2
B
2.0 m
H
B
V
B
N
2
B
N
1
K
99
Rwnanie nierozdzielnoci przemieszcze :
tg
2 1
= ,
ale 0
1
< , a 0
2
> std
1 1
= i
2 2
= ,
wic rwnanie geometryczne przyjmuje form:
1 2
2 =

Zmiany dugoci prtw wynosz:
1
1 1
1 1
1
l T
A E
l N
T
+ = ,
2
2 2
2 2
2
l T
A E
l N
T
+ = .
\
|
+ = +
=
2 45 10 12
10 2 10 205
2
2 1 45 10 12
10 2 10 205
0 2
6
4 9
1 6
4 9
2
2 1
* * *
* * *
N
* * *
* * *
N
N N

24600
1
= N kN; 12300
2
= N kN.
Naszkicujmy pooenie punktu K po deformacji konstrukcji.

= +
= + =

2 45 10 12
10 2 10 205
2 24600
6
4 9
1
1
1 1
1
* * *
* * *
*
l T
A E
l N
T

( )
3 3
10 12 0 10 08 1 20 1

= + = * . * . . m,

= +
= + =

1 45 10 12
10 2 10 205
1 12300
6
4 9
2
2
2 2
2
* * *
* * *
*
l T
A E
l N
T

( )
3 3
10 24 0 10 54 0 30 0

= + = * . * . . m.

odksztacalnych prtach ukadu, ktre
powstaly w wyniku bedu montaowego.
Prt 1 wykonany zosta za krtki o = 2
mm. rednice prtw wynosz
odpowiednio: 0 . 1
1
= d cm i 0 . 2
2
= d cm
a moduy Younga 205
2 1
= = E E GPa.

K

2
K
K

2
1
0
.
2
4
*
1
0
-
3

m

0.12*10
-3
m

1.0 m 1.0 m 1.0 m
2
A
C B
1
1.0 m
1.0 m
100
Rozwizanie
Ukad jest jednokrotnie statycznie
niewyznaczalny.
Rwnanie rwnowagi:
0 2 * 1 *
0
2 1
= +
=
N N
M
A

Rwnanie geometryczne:
2 1
2 1

=
ale 0
1
> , a 0
2
< std
1 1
= i
2 2
= ,
zatem: ( )
1 2
2 = .

|
|
\
|
=
= +
1
1 1
2
2 2
2 1
2
0 2
A E
l N
A E
l N
N N
|
|
\
|
=
= +
4 2 9
1 3
4 2 9
2
2 1
10 * ) 4 1 ( 10 * 205
2
10 * 2 2
10 * ) 4 2 ( 10 * 205
0 2

N N
N N
.
Siy w prtach wynosz: 613 15
1
. N = kN, 806 7
2
. N = kN.

odksztacalnych prtach ukadu, ktre
powstaly w wyniku bedu montaowego.
Prt 1 wykonany zosta za dugi o = 2
mm. rednice prtw wynosz
odpowiednio: 0 . 1
1
= d cm i 0 . 2
2
= d cm
a moduy Younga 205
2 1
= = E E GPa.

Rozwizanie
Ukad jest jednokrotnie statycznie niewyznaczalny.
Rwnanie rwnowagi:
0 2 * 1 *
0
2 1
= +
=
N N
M
A

1

2
B
C
A
C

B

1 2

1.0 m 1.0 m 1.0 m
H
A
V
A
A C B
N
1
N
2
1.0 m 1.0 m 1.0 m
A
C B
H
A
V
A
N
1
N
2
1.0 m 1.0 m 1.0 m

1.0 m 1.0 m 1.0 m
2
A
C
B
1
1.0 m
1.0 m
101

2 1
2 1

=
ale 0
1
< , a 0
2
> std
1 1
= i
2 2
=
zatem
( )
1 2
2 + = .

|
|
\
|
+ =
= +
1
1 1
2
2 2
2 1
2
0 2
A E
l N
A E
l N
N N
|
|
\
|
+ =
= +
4 2 9
1 3
4 2 9
2
2 1
10 4 1 10 205
2
10 2 2
10 4 2 10 205
0 2
* ) ( *
N
*
* ) ( *
N
N N

.
Siy w prtach wynosz: 613 15
1
. N = kN, 806 7
2
. N = kN.

Sprawdmy spenienie warunku geometrycznego i naszkicujmy obraz konstrukcji po
deformacji.
( )
3
4 2 9
1
1 1
1
10 9394 1
10 4 1 10 205
2 15613

= = * .
* *
*
A E
l N
m
( )
3
4 2 9
2
2 2
2
10 1212 0
10 4 2 10 205
1 7806

= = = * .
* *
*
A E
l N
m

Warunek geometryczny mia posta
( )
1 2
2 + = i jak atwo sprawdzi
wyznaczone przemieszczenia go speniaj:
( )
3 3
10 9394 1 2 2 10 1212 0

= * . * . m.

Przykad 9.8.19. Wyznaczy siy w odksztacalnych prtach 1 i 2 ukadu przegubowo-
prtowego jak na rys. Pola ich przekrojw poprzecznych A A A = =
2 1
, moduw sprystoci
podunej E E E = =
2 1
.

1

2
B

C
A
C

B

1 2

1.0 m 1.0 m 1.0 m
B

C A
C

B

1
2
2,0000
0,1212
1,9394

0,0606

C

B

A

2
1
20 kN/m
30 kNm
3 m
4 m
4 m
2 m
3 m
102

Rozwizanie
Ukad jest jednokrotnie statycznie
niewyznaczalny.
Rwnanie statyki:

= 0
A
M ,
0 30 2 5 20 4 3
2 1
= + + * * * N * N .

Z pokazanego obok planu przemieszcze
wyznaczymy rwnanie geometryczne.
Sztywna rama BAC moe si tylko
obraca wok przegubu A. Zadajc
wyduenie prta pierwszego
1
, przy
nieodksztacalnym prcie AB, okrelamy
pooenie punktu B po deformacji i tym
samym narzucamy, e wszystkie punkty
sztywnej ramy BAC obracaj si o ten
sam kt , a to definiuje pooenie
punktu C po deformacji i wyduenie
prta drugiego
2
.

Pokazany i opisany obraz przemieszcze daje zalenoci
AB BB tg
'
= , a poniewa dugo 5 = AB m, a sin BB
'
1
= , to
3
1
= tg .
Rwnoczenie AC CC tg
'
= , i dalej 5 = AC m , cos CC
'
2 = , wic
4
2
= tg .
Zatem rwnanie geometryczne ma posta:

2 1
2 2
2 2
1 1
1 1
2 1
375 0 75 0 4 3 N . N
A E
l N
.
A E
l N
= = = .
Ukad rwna do wyznaczenia si w prtach przedstawia si nastpujco:
=
= +
2 1
2 1
375 0
170 4 3
N . N
N N
.
Siy w prtach podanego ukadu prtowego wynosz: 439 12
1
. N = kN, 170 33
2
. N = kN.

2
B
A

3 m
4 m 3 m
4 m
B

1

8 0 5 4
6 0 5 3
. cos
. sin
= =
= =
A

N
1
N
2
3 m
20 kN/m
30 kNm
4 m 3 m
4 m
H
A
V
A
103

Przykad 9.8.20. Wyznaczy naprenia
normalne w odksztacalnych prtach 1 i 2
potrzymujcych sztywn tarcz ABC
pokazan na rys. Pole przekroju
poprzecznego prta 2 oraz prta 1 na
odcinku DF wynosi 2
2
= A cm
2
, pole
przekroju poprzecznego prta 1 na
odcinku FG jest rwne
2 1
2A A = .
Modu Younga materiau obu prtw
wynosi E.

Rozwizanie
Ukad jest jednokrotnie statyczne
niewyznaczalny.
Rwnanie rwnowagi:
= , X 0
0 3 20 15 2
2 1
= + * N N
DF
.

Pokazany obok plan przemieszcze
pozwala wyznaczy rwnanie
geometryczne. Sztywna tarcza ABC
moe przemieszcza si tylko poziomo.
Zadajc wyduenie prta pierwszego
1
, definiujemy pooenie wszystkich jej
punktw a to okrela wyduenie prta
drugiego
2
.

Zatem rwnanie geometryczne ma posta:

2 1
2 = .
Prt pierwszy jest obciony si osiow 15 kN w poowie swej dugoci i dodatkowo ma
zmienny przekrj wic jego wyduenie jest rwne:
( )
2
1
2
1
1
2
5 1 15 5 1
A * E
. * N
EA
. * N
DF DF
+
+ = , i rwnanie geometryczne jest nastpujce:
( )
2
2
2
1
2
1
5 1
2
2
5 1 15 5 1
EA
. * N
A * E
. * N
EA
. * N
DF DF
=
+
+ .
Ukad rwna do wyznaczenia si w prtach ma posta:
20 kN/m

40 kN

B

A

4 m
2
30 kNm
C

G

F

D

1
1.5 m 1.5 m
15 kN

1.5 m
1.5 m
1.5 m
B

C

B

1
45
A

2
C

G

A

2
G

V
B
2
N
V
A
20 kN/m

40 kN

B

A

4 m
30 kNm
C

G

F

DF
N
1
15 kN

3 m
104
= +
= +
2 1
2 1
2 5 1 25 11 25 2
45 2
N * . . N .
N N
DF
DF
.

Siy w prtach podanego ukadu prtowego maj wartoci: 571 23
1
. N
DF
= kN, 305 30
2
. N =
kN, 571 38
1
. N
FG
= kN.
Naprenia normalne wynosz:
w prcie 1
na odcinku DF 855 117
10 2
10 571 23
4
3
.
*
* .
= =
MPa,

na odcinku FG 428 96
10 4
10 571 38
4
3
.
*
* .
= =
MPa,
w prcie 2
525 151
10 2
10 305 30
4
3
.
*
* .
= =
MPa.
Przykad 9.8.21. Wyznaczy wykresy ( ) x N , ( ) x u i ( ) x
x
w prcie obcionym osiowo i
zamocowanym midzy nieodksztacalnymi cianami jak na rysunku.

Dane:
P = 100 kN, a = 2 cm ,
E = 205 GPa
Rozwizanie
Rwnanie rwnowagi:
0 0 0 = + = + + =
G A G A
H H H P P H X

( )
( )
( )
( ) ( )
0
5 1 5 1
2
5 1
2
5 1
0
0 0
2 2 2 2
=
+
+
+
+
+
+
= + + +
= + + + =
a E
. * P P H
a E
. * P H
a E
. * P H
a E
. * H
A E
l N
A E
l N
A E
l N
A E
l N
l l l l l
A A A A
DG
DG DG
CD
CD CD
BC
BC BC
AB
AB AB
DG CD BC AB AG

W wyniku rozwizania tego ukadu rwna otrzymujemy: 0 . 50 =
A
H kN i 0 . 50 =
G
H kN.
Wartoci si podunych s rwne:
0 . 50 =
AB
N kN, 0 . 50 =
BC
N kN, 0 . 50 =
CD
N kN, 0 . 50 =
DG
N kN.
Wartoci napre normalnych
x
wynosz:
A

B

C

G

P

x

u

a
2a
1.5 m

1.5 m
1.5 m

1.5 m

H
A
P
H
G
D

105
25 . 31 =
AB x
MPa, 25 . 31 =
BC x
MPa, 00 . 125 =
CD x
MPa, 00 . 125 =
DG x
MPa.
Wartoci wydue poszczeglnych odcinkw prta wynosz:
3
4 9
3
10 * 229 . 0
10 * 16 * 10 * 205
5 . 1 * 10 * 50

= =
AB
AB AB
AB
A E
l N
l m = -0.229 mm
3
4 9
3
10 * 229 . 0
10 * 16 * 10 * 205
5 . 1 * 10 * 50

= = =
BC
BC BC
BC
A E
l N
l m = 0.229 mm
3
4 9
3
10 * 915 . 0
10 * 4 * 10 * 205
5 . 1 * 10 * 50

= = =
CD
CD CD
CD
A E
l N
l m = 0.915 mm
3
4 9
3
10 * 915 . 0
10 * 4 * 10 * 205
5 . 1 * 10 * 50

= =
DG
DG DG
DG
A E
l N
l m = -0.915 mm
( )
3
10 * 915 . 0 915 . 0 229 . 0 229 . 0

+ + =
AG
l = 0
Wykresy poszukiwanych wielkoci:

A

B
C

G

P

x

u

1.5 m

1.5 m
1.5 m

1.5 m

P

D

N(x)
5
0

5
0

N(x)
kN
x
x
(x)
3
1
.
2
5

1
2
5
.
0

1
2
5
.
0

3
1
.
2
5

x
(x)
MPa
x
0
.
9
1
5

0
.
2
2
9

u(x)
u(x)
mm
x
106
Przykad 9.8.22. Sup elbetowy o przekroju 0.4x0.4 m i zbrojeniu 8 22 mm obciony jest
osiow si ciskajc P = 3000 kN. Wyznaczy naprenia w stali zbrojeniowej i betonie
jeli moduy Younga stali E
s
= 205 GPa i betonu E
b
= 32.5 GPa.

4
10 * 1600 4 . 0 * 4 . 0

= =
b
A m
2
4
10 * 41 . 30

=
s
A m
4
Rozwizanie
Przy zaoeniu penej przyczepnoci stali i betonu zadanie
jest jednokrotnie statycznie niewyznaczalne. Rwnanie
rwnowagi w ktrym N
b
sia przenoszona przez beton,
a N
s
sia przenoszona przez stal ma posta:
P N N
s b
= +
Warunek geometryczny, ktry wynika z zaoonej przyczepnoci mwi o rwnoci
przemieszcze w obu elementach skadowych konstrukcji:
s b
l l = .
Std komplet rwna do wyznaczenia si osiowych jest nastpujcy:
=
= +
s s
s
b b
b
s b
A E
l N
A E
l N
P N N

=
= +
4 9 4 9
3
10 * 41 . 30 * 10 * 205 10 * 1600 * 10 * 5 . 32
10 * 3000
s b
s b
N N
N N
.
W wyniku rozwizania otrzymujemy: 84 . 2678 =
b
N kN; 16 . 321 =
s
N kN, i obie siy s
ciskajce.
Naprenia ciskajce w betonie i stali s rwne:
74 . 16
10 * 1600
10 * 84 . 2678
4
3
= = =
b
b
b
A
N
MPa, 61 . 105
10 * 41 . 30
10 * 16 . 321
4
3
= = =
s
s
s
A
N
MPa.
Przykad 9.8.23. Jak zmienia si stosunek energii odksztacenia objtociowego U
V
i energii
odksztacenia postaciowego U
f
do cakowitej energii U w zalenoci od wartoci liczby
Poissona w osiowo rozcigany prcie pryzmatycznym.

Rozwizanie
|
|
|
\
|
=
0 0 0
0 0 0
0 0
, ,
, ,
, ,
T
x
.
.
E
;
E
;
A
N
x f x V x
2 2
3
1
6
2 1

+
=
= =

P
l
0.4 m
N
N
107
V
E
U U U ; V
E
dV U ; V
E
dV U
x
f V x
V
f f x
V
V V
2 3
1
6
2 1
2
2 2

= + =
+
= =
= =

.

( ) 2 1
3
1
= =
U
U
k
V
V
, ( ) + = = 1
3
2
U
U
k
f
f

Przykad pokazuje, e w analizowanym przypadku:
ilo energii, ktra zuywana jest na zmian postaci zawsze jest wiksza od tej, ktra
zuywana jest na zmian objtoci,
w materiaach nieciliwych ( 5 0. = ), caa praca si zewntrznych zuywa si na zmian
postaci.

Przykad 9.8.24. Obliczy zmian objtoci V rozciganego osiowo si N prta o dugoci
l i polu przekroju poprzecznego A wykonanego z materiau o staych sprystych E oraz .

Rozwizanie
Wzgldna zmiana objtoci w punkcie okrelona wzorem (6.19) wynosi:
z y x
D + + = .
Aby otrzyma cakowit zmian objtoci ciaa naley wykona cakowanie po jego objtoci
( )

+ + = =
V
z y x
V
dV dV D V .
W rozwaanym przypadku prta rozciganego osiowo sta si N, otrzymujemy:
( ) ( ) ( )
E
l N
V
EA
N
dV V
V
z y x
2 1 2 1 = = + + =
.
W izotropowych liniowo sprystych materiaach liczba Poissona zawiera si w granicach
5 0 0 . , wic prt rozcigany osiowo wykonany z takiego materiau zwiksza swoj
objto.

0.50
k
V
k
f
0.25
1/3
2/3
1.0
k
f
, k
V
Adam Bodnar: Wytrzymao Materiaw. Proste zginanie
108
10. PROSTE ZGINANIE
Proste zginanie prta pryzmatycznego wystpuje wwczas gdy ukad si zewntrznych po
jednej stronie jego przekroju poprzecznego redukuje si do momentu (pary si), ktrego
paszczyzna dziaania jest prostopada do paszczyzny przekroju, a wektor jest rwnolegy do
jednej z gwnych centralnych osi bezwadnoci przekroju poprzecznego. Moment ten M
nazywamy momentem zginajcym. Naszym zadaniem bdzie wyznaczenie macierzy
napre i odksztace oraz wsprzdnych wektora przemieszczenia w dowolnym punkcie
takiego prta.
Rozwamy wic, pokazany na rys. 10.1 prt pryzmatyczny o polu przekroju poprzecznego A
okrelony w ukadzie osi (X, Y ,Z) w ktrym o X jest osi prta a osie (Y, Z) s gwnymi
centralnymi osiami bezwadnoci jego przekroju poprzecznego. W rozwaanym przypadku
wystpuje proste zginanie w paszczynie (X, Z) a wektor momentu zginajcego jest
rwnolegy do osi Y i dlatego na rysunku moment ten jest nazwany M
y
. Materia prta jest
izotropowy, liniowo sprysty o staych materiaowych E oraz .

Postawione zadanie rozwiemy postpujc analogicznie jak w przypadku osiowego
rozcigania. Po dokonaniu mylowego przekroju prta na dwie czci, odrzuceniu czci II i
przyoeniu do czci I ukadu si wewntrznych rozwaymy trzy komplety rwna, tzn.
rwnania rwnowagi, geometryczne i fizyczne.
Rwnania rwnowagi wynikajce z twierdzenia o rwnowanoci odpowiednich ukadu si
wewntrznych i zewntrznych w tym przypadku przyjm posta:
( )
= = = +
= = =

. dA y , M dA z , dA y z
, dA , dA , dA
A
x y
A
x
A
xz xy
A
xz
A
xy
A
x
0 0
0 0 0

(9.1)
Rwnania geometryczne bd wynikiem analizy deformacji prta po przyoeniu obcie.
Obraz deformacji zginanego prta przypuszczony w oparciu o przyjte zaoenia odnonie
wasnoci jego materiau i hipotez paskich przekrojw Bernoulliego pokazuje rys. 10.2.
M
y
M
y
Rys. 10.1
x
X
Z
xz
xy
Y
x

I
A
M
y
Z
Y
X
x

( ) 0 0 1 , , v
I II
A
109

Analizujc przypuszczony obraz deformacji prta po przyoeniu obcie przyjmiemy, e:
przekroje paskie i prostopade do osi prta przed przyoeniem obcienia pozostay
paskie i prostopade do osi prta po deformacji,
x z y
= = ,
grne wkna ulegy wydueniu, a dolne skrceniu, istnieje warstwa wkien - warstwa
obojtna, ktrych dugo nie ulega zmianie, cho przyjy form krzywoliniow o
staym promieniu krzywizny , i w konfiguracji pocztkowej wkna te leay na
paszczynie (X, Y).

W celu wyznaczenia odksztacenia liniowego
x

rozwamy deformacj odcinka prta o dowolnie
maej dugoci dx przed przyoeniem obcie
(rys. 10.3). Po przyoeniu obcienia przekroje
skrajne obrc si i utworz dowolnie may kt d.
Jeli jest promieniem krzywizny warstwy
obojtnej to odksztacenia liniowe
x
wkien
odlegych o z od warstwy obojtnej wynosz:
( )

z
d
d d z
d dx
dx
dx
x
=
+
=
0
lim
0
lim

Tak wic rwnania geometryczne maj posta:

,
z
x
= ,

z
x y y
= = =
0 , 0 , 0 = = =
zx yz xy
.
Naprenia wyznaczymy korzystajc z rwna Hookea.
Rys. 10.2
z
d
z
C

B

A

D

z
warstwa
obojtna
Rys. 9.3
dx
dx+ dx
C

D

X
Z
dx
X
x
Z
X
warstwa obojtna
konfiguracja
pocztkowa
konfiguracja
aktualna
110
( )
x x z y x x x
E
E

=
(
+ +
+
+
=
2 1 1
( ) 0
2 1 1
=
(
+ +
+
+
=
y z y x y y
E

( ) 0
2 1 1
=
(
+ +
+
+
=
z z y x z z
E

0 = =
xy xy xy
G ; 0 = =
yz yz yz
G ; 0 = =
zx zx zx
G
Naley teraz sprawdzi czy wyprowadzone w oparciu o obserwacje deformacji prta
naprenia speniaj rwnania rwnowagi (10.1) i zwiza naprenia z obcieniami, ktre
redukuj si tylko do momentu zginajcego.
Zerowanie si napre stycznych powoduje, e rwnania drugie, trzecie i czwarte s
spenione. Sprawdzamy pierwsze rwnanie:

= = =
A A A
x x
dA z
E
dA E dA 0 0 0

jest ono spenione bo caka przedstawia moment statyczny wzgldem osi Y przekroju
poprzecznego, a o ta jest jego osi centraln.
Rwnanie szste:

= =
A A
x
dA z y
E
dA y 0 0

jest spenione bo osie (Y, Z) s gwnymi osiami bezwadnoci przekroju poprzecznego, wic
caka w powyszym rwnaniu, przedstawiajca moment dewiacji przekroju wzgldem tych
osi jest rwna zero.
Sprawdzenie rwnania pitego:

= = =
A A A
y y y x
M dA z
E
M dA z
E
M dA z
2 2

daje zaleno midzy krzywizn osi zdeformowanego prta i momentem zginajcym:
y
y
J E
M
=
1
, (10.2)
co pozwala napisa zwizki wice moment zginajcy z odksztaceniem liniowym i
napreniem normalnym:
z
J E
M
y
y
x
= (10.3)
111
z
J
M
y
y
x
= (10.4)
Ostatecznie wic macierze napre i odksztace przy prostym zginaniu w paszczynie
(X, Z) lub, inaczej mwic przy prostym zginaniu wzgldem osi Y maj posta:
|
|
|
|
|
|
\
|
=
0 0 0
0 0 0
0 0 z
J
M
T
y
y

|
|
|
|
|
|
|
|
\
|
=
z
J E
M
z
J E
M
z
J E
M
T
y
y
y
y
y
y
0 0
0 0
0 0
(10.5)
W prcie poddanym prostemu zginaniu wystpuje jednoosiowy niejednorodny stan
naprenia scharakteryzowany jednym tylko napreniem normalnym
x
, ktre zaley
liniowo od wsprzdnej z punktu, w ktrym obliczamy naprenia.
Wzr (10.4) dowodzi, e koce wektorw naprenia
x
le na paszczynie, ktr moemy
nazwa paszczyzn naprenia. Krawd przecicia si paszczyzny naprenia z
paszczyzn przekroju poprzecznego nazywa bdziemy osi obojtn, gdy jest ona
miejscem geometrycznym punktw, w ktrych wartoci napre normalnych speniaj
rwnanie:
x
= 0
Podstawienie do niego zalenoci (10.4) daje rwnanie osi obojtnej dla przypadku prostego
zginania w paszczynie (X, Z):
z = 0,
co pokazuje, e w rozwaanym przypadku naprenia zeruj si w punktach lecych na osi
Y, to jest tej gwnej centralnej osi bezwadnoci przekroju poprzecznego do ktrej
rwnolegy jest wektor momentu zginajcego. Zatem o obojtna przy prostym zginaniu
pokrywa si z kierunkiem wektora momentu zginajcego i jej pooenie nie zaley od
wartoci momentu zginajcego.
Najwiksze co do bezwzgldnej wartoci naprenia wystpi w punktach najodleglejszych
od osi obojtnej i maj warto:
y
y
y
y
x
W
M
z max
J
M
max = = , (10.6)

gdzie:
z max
J
W
y
y
= - wskanik wytrzymaoci przy zginaniu wzgldem osi Y.

Ukad (rozkad) si wewntrznych w przekroju poprzecznym prta pokazuje rys. 10.4.
112

Poniewa wartoci napre normalnych w tym przypadku nie zale od wsprzdnej y to
ich rozkad mona rysowa w paszczynie y = 0, jak to zostao pokazane na rys. 10.5.

Naprenie normalne
x
jest rwnoczenie napreniem gwnym w danym punkcie, a dwa
pozostae naprenia gwne s rwne zeru i ich kierunki to jakiekolwiek dwa prostopade do
siebie i rwnoczenie prostopade do osi prta.
Ekstremalne naprenia styczne wystpuj w przekrojach nachylonych pod ktem 45
do osi
prta i rwnaj si poowie napre normalnych w danym punkcie przekroju poprzecznego.
Stan odksztacenia jest te niejednorodny ale trjosiowy. Odksztacenia liniowe w kierunku
rwnolegym do osi prta s odksztaceniami gwnymi. Pozostae dwa odksztacenia gwne
s sobie rwne a ich kierunki to jakiekolwiek dwa prostopade do siebie i rwnoczenie
prostopade do osi prta.
Na zakoczenie warto zwrci uwag, e znaki w wyprowadzonych wzorach obowizuj
przy przyjtych zwrotach osi ukadu odniesienia i wektora momentu gncego. W przypadku
innych zwrotw naley we wzorach uwzgldni korekt znakw.

10.3. Energia sprysta prta zginanego
Podstawienie wyrae okrelajcych elementy macierzy napre do wzorw (8.18) pozwala
na wyznaczenie gstoci energii sprystej i energii sprystej dla rozwaanego przypadku
zginania prostego prta w paszczynie (X, Z):
2
2
1
|
|
\
|
= z
J
M
E
y
y
,
g
y
y
x
h
J
M
=
Y
d
y
y
x
h
J
M
=
X
X
M
y
h
g
Z
h
d
Rys. 10.4
o obojtna
Rys. 9.5
Z
Y
h
g
h
d
M
y
g
y
y
x
h
J
M
=
Z
X
d
y
y
x
h
J
M
=
g
y
y
x
h
J
M
=
Z
X
d
y
y
x
h
J
M
=
113
i std energia sprysta takiego prta o dugoci l wynosi:
y
y
A
l
y
y
y
y
l
V
y
y
V
EJ
l M
dx
EJ
M
dA z
J
M
E
dx dV z
J
M
E
dV U
2 2 2
1
2
1
2
0
2
2
0
2
= =
|
|
\
|
=
|
|
\
|
= =

. (10.7)

10.4. Wymiarowanie prtw zginanych
Ograniczymy si teraz tylko do wymiarowania ze wzgldu na stan graniczny nonoci
przyjmujc, e bdzie on osignity jeli przynajmniej w jednym punkcie warto napre
normalnych bdzie rwna wytrzymaoci obliczeniowej.
Jeli materia prta ma rn wytrzymao obliczeniow przy rozciganiu R
r
i ciskaniu R
c
,
to warunki wymiarowania przyjm posta:

r r
y
y
r x
R z max
J
M
max = i
c c
y
y
c x
R z max
J
M
max = ,
gdzie:
r x
max i
c x
max - najwiksze naprenia rozcigajce i ciskajce w przekroju
poprzecznym,
r
z max i
c
z max - odlegoci od osi obojtnej skrajnych punktw przekroju
poprzecznego, odpowiednio, rozciganych i ciskanych.
W przypadku materiau o tej samej wytrzymaoci obliczeniowej przy rozciganiu i ciskaniu
rwnej R (materia izonomiczny) , warunek wymiarowania bdzie jeden:
R
W
M
max
y
y
x
= ,
gdzie:
z max
J
W
y
y
= - wskanik wytrzymaoci przy zginaniu wzgldem osi Y.

10.5. Proste zginanie w paszczynie (X, Y)
Ten przypadek prostego zginania pokazany zosta na rys. 10.6.

Postpujc analogicznie jak w przypadku prostego zginania w paszczynie (X, Z) otrzymamy
nastpujce macierze napre i odksztace:
M
z
Rys. 10.6
Z
Y
X
M
z
114
|
|
|
|
|
\
|
=
0 0 0
0 0 0
0 0 y
J
M
T
z
z

|
|
|
|
|
|
|
\
|
=
y
J E
M
y
J E
M
y
J E
M
T
z
z
z
z
z
z
0 0
0 0
0 0
. (10.8)
Zaleno wica krzywizn osi prta po deformacji z momentem zginajcym, geometri
prta i jego moduem Younga ma posta:
z
z
J E
M
=
1
. (10.9)
Osi obojtn w tym przypadku jest o Z, a najwiksze co do bezwzgldnej wartoci
naprenia, ktre wystpi we wknach najodleglejszych od osi obojtnej, maj wielko:
z
z
z
z
x
W
M
y max
J
M
max = = (10.10)
gdzie:
y max
J
W
z
z
= - wskanik wytrzymaoci przy zginaniu wzgldem osi Z.
Rozkad napre normalnych
x
w przekroju poprzecznym pokazuje rys. 10.7.

10.6. Przykady
Przykad 10.6.1. Wyznaczy rozkad napre normalnych
x
w przekroju i
belki prostoktnej o wymiarach przekroju bxh = 0.12x0.24 m obcionej momentami jak na
rysunku.

Y
X
Z
Rys. 10.7
o obojtna
M
z
115
Rozwizanie
Momenty dziaaj w
paszczynie (X, Z), mona wic
powiedzie, e wystpuje
zginanie wzgldem osi Y.
Wyznaczenie jej pooenia jest
atwe, przechodzi przez rodek
cikoci prostokta i jest
prostopada do osi Z. Wykonanie
wykresu momentw zginajcych
pozwala na wyznaczenie
wartoci momentw zginajcych
w zadanych przekrojach i
.
Rzdne wykresu momentw umieszczone s po stronie wkien rozciganych.
Wartoci charakterystyk geometrycznych przekroju poprzecznego belki s rwne:
13824
12
24 12
12
3 3
= = =
* bh
J
y
cm
4
, 1152
6
24 * 12
6
2 2
= = =
bh
W
y
cm
3

x
w przekroju
Wykres momentw pokazuje, e w tym przekroju rozcigane s wkna dolne i moment
zginajcy w rozwaanym przekroju ma zwrot pokazany na poniszym rysunku.

Przy takim momencie zginajcym i przyjtych zwrotach ukadu wsprzdnych w punktach
przekroju poprzecznego o dodatnich wsprzdnych z (wkna grne) wystpuj naprenia
ciskajce i std rozkad napre normalnych w tym przekroju okrela wzr:
z
J
M
y
y
x

= .
Wartoci napre we wknach grnych i dolnych wynosz:
04 26 12 0
10 13824
10 30
8
3
. .
*
*
xg
= =
MPa, ( ) 04 26 12 0
10 13824
10 30
8
3
. .
*
*
xd
= =
MPa.
Poniewa s to wkna skrajne to liczc w nich naprenia moemy wykorzysta wskanik
wytrzymaoci:
04 . 26
10 * 1152
10 * 30
6
3
= = =
y
y
xg
W
M

MPa, 04 . 26
10 * 1152
10 * 30
6
3
= = =
y
y
xd
W
M

MPa.
Rozkad napre pokazuje rysunek wyej.
M
2
= 50 kNm

M
3
= 20 kNm
X
Z
Y
M
1
= 30 kNm

Z

Y

0.12 m
0.24 m
M
y
kNm
3
0

2
0

M
y

= 30 kNm

3
0

Z

X

x
MPa
M
y

26.04

26.04

Z

Y

116
x
w przekroju
W tym przekroju rozcigane s wkna grne i moment zginajcy ma zwrot pokazany na
poniszym rysunku.

W tym przypadku w punktach przekroju poprzecznego o dodatnich wsprzdnych z (wkna
grne) wystpuj naprenia rozcigajce (dodatnie wg umowy znakowania napre
normalnych) i dlatego rozkad napre normalnych w przekroju wyznacza zaleno:
z
J
M
y
y
x

= .
Wartoci napre we wknach grnych i dolnych s rwne:
36 . 17 12 . 0
10 * 13824
10 * 20
8
3
= =
xg
MPa, ( ) 36 . 17 12 . 0
10 * 13824
10 * 20
8
3
= =
xd
MPa,
lub
36 . 17
10 * 1152
10 * 20
6
3
= = =
y
y
xg
W
M

MPa, 36 . 17
10 * 1152
10 * 20
6
3
= = =
y
y
xd
W
M

MPa.
Rozkad napre pokazuje rysunek wyej.
Przykad 10.6.2. Wyznaczy wymiar a przekroju podanej belki z warunku granicznego
nonoci jeli wytrzymao obliczeniowa materiau przy rozciganiu R
r
= 60 MPa, a przy
ciskaniu R
c
= 180 MPa. Po okreleniu przekroju wyznaczy rozkad napre normalnych
x
.

Rozwizanie
Wystpuje przypadek prostego zginania w paszczynie (X, Z). Naley zacz od
wyznaczenia pooenia osi zginania i zarazem osi obojtnej; bdzie to gwna centralna o
bezwadnoci przekroju poprzecznego do ktrej rwnolegy jest wektor momentu
zginajcego. W rozwaanym przypadku bdzie to o Y.
Wyznaczenie osi obojtnej:
pole przekroju: A = 12a
2
,
Z
X
M = 120 kNm
Y
4a
2a
Z
Y
o
Y
1.5a 1.5a
a
M
y

Z

X

x
MPa
17.36

17.36

3
0

2
0

M
y
= 20 kNm

Z

Y

117
moment statyczny wzgldem osi Y
0:
3 2 2
48 5 8 2 4 a a * a a * a S
yo
= + = ,
pooenie osi zginania: a
a
a
A
S
z
yo
4
12
48
2
3
0
= = = .
Moment bezwadnoci wzgldem osi zginania:
( ) ( )
4
3 3
32
3
4
3
2 4
a
a * a a * a
J
y
= + =
Grne wkna belki s rozcigane a dolne ciskane.
Potrzebny wymiar a ze wzgldu na:
rozciganie
2 6
4
3
10 0 5 10 60 2
32
10 120
2

* . a * a
a
*
R a
J
M
r r
y
y
m
ciskanie
2 6
4
3
10 4 4 10 180 4
32
10 120
4

* . a * a
a
*
R a
J
M
c c
y
y
m
naley przyj ) a , a ( max a
r c
. Przyjto do wykonania a = 5.0 cm.
4 4
10 2 5 32 * * J
y
= = cm
4
Wartoci napre normalnych wynosz:
0 60 10 0
10 2
10 120
4
3
. .
*
*
z
J
M
xg
y
y
x
= = =
MPa, ( ) 0 120 20 0
10 2
10 120
4
3
. .
*
*
xd
= =
MPa,
ich rozkad pokazano niej.

Przykad 10.6.3. Zmierzone tensometrem elektrooporowym odksztacenia liniowe dolnych
wkien belki zginanej jak na rysunku wynosz: 0004 . 0 =
xd
. Wyznaczy warto momentu
zginajcego M oraz rozkad napre normalnych w przekroju poprzecznym belki jeli modu
Younga jej materiau E = 205 GPa.

Rozwizanie
Z
X
M
y
= 120 kNm
60
120

x

MPa
Z
Y
7.5
7.5
5
M
y
= 120 kNm
20
10
wymiary w cm

xd
Z
X
M
Y
3
Z
Y
12
9
9 3
3
wymiary w cm

118
Belka jest zginana w paszczynie (X, Z). Jej grne wkna s ciskane, wic w przyjtym
ukadzie wsprzdnych, rozkad napre normalnych w przekroju poprzecznym okrela
zaleno :
z
J
M
y
y
x
= . (a)
Wyznaczenie pooenia osi zginania Y:
pole przekroju:
50 . 319 6 * 9 * 9 24 * 15 = = A cm
2
,
moment statyczny wzgldem osi Y
0:
00 4077 6 9 9 5 0 12 24 15 . * * * . * * S
yo
= = cm
3
,
pooenie osi zginania:
761 12
5 319
0 4077
0
.
.
.
A
S
z
yo
= = = cm.

Moment bezwadnoci wzgldem osi zginania:
( ) 933 15454 6 761 12 9 5 4 5 0
36
9 5 4
2 761 0 24 15
12
24 15
2
3
2
3
. . * * . * .
* .
. * *
*
J
y
=
(
+ + = cm
4
.
Wyznaczone na podstawie zmierzonych odksztace naprenia normalne w dolnych
wknach belki s rwne:

00 82 0004 0 10 205
9
. . * * E
xd xd
= = = MPa.
Naprenia normalne we wknach dolnych obliczone ze wzoru (a) wynosz:
( )
2
8
10 761 12
10 933 15454
= * .
* .
M
xd
,
i z porwnania ich z wielkoci napre otrzymanych na podstawie pomiarw wyznaczamy
warto momentu zginajcego M:
( ) 311 99 10 00 82 10 761 12
10 933 15454
6 2
8
. M * . * .
* .
M
= =

kNm.
Naprenia normalne we wknach grnych wynosz:
220 72 10 239 11
10 933 15454
10 311 99
2
8
3
. * .
* .
* .
xg
= =

MPa.
Rozkad napre normalnych jest niej pokazany.

Y
o
3
Z
Y
12
9
9 3
3
12.761
11.239

x

MPa
82.00
72.22
wymiary w cm
Z
Y
9 3
3
12.761
11.239
M

119
Przykad 10.6.4. Dwie drewniane belki prostoktne o wymiarach przekroju 0.12x0.20 m i
0.12x0.10 m pooone na sobie obciono momentem M = 40 kNm. Wyznaczy rozkady
napre normalnych
x
w obu belkach przy zaoeniu braku tarcia midzy nimi oraz w
przypadku ich poczenia.

Rozwizanie
Zadanie jest jednokrotnie statycznie niewyznaczalne, bo do wyznaczenia momentw M
1
oraz
M
2
dziaajcych na poszczeglne belki dysponujemy tylko jednym rwnaniem momentw.
Brakujce rwnanie, rwnanie geometryczne wynika z rwnoci krzywizn obu belek.
Tak wic komplet rwna przybiera posta:
( ) ( )
=
= +
=
= +
12 10 0 12 0 12 20 0 12 0
10 40
3
2
3
1
3
2 1
2
2
1
1
2 1
. * .
M
. * .
M
* M M
J E
M
J E
M
M M M
y y

W wyniku jego rozwizania otrzymujemy wielkoci momentw dziaajcych na poszczeglne
belki:
56 35
1
. M = kNm, 44 4
2
. M = kNm
Wartoci napre we wknach skrajnych belek niepoczonych:

( )
45 44
6 20 0 12 0
10 56 35
2
3
1
1
1
.
. * .
* .
W
M
y
x
m m m = = = MPa
( )
20 22
6 10 0 12 0
10 44 4
2
3
2
2
2
.
. * .
* .
W
M
y
x
m m m = = = MPa

Wartoci napre we wknach skrajnych belek poczonych:

22 22
6 30 0 12 0
10 0 40
2
3
.
) . * . (
* .
W
M
y
x
m m m = = = MPa.
Rozkady napre normalnych pokazano niej.

x

MPa
22.22
M
1
M
2
22.20
44.45
belki
niepoczone
22.22
M

belki
poczone
wymiary
w cm

M
M
1
2
X
Z
Y
1
Y
2
12
10
20
Z
Y

15
120
Przykad 10.6.5. Obliczy zmian objtoci V , zginanego momentem
y
M , prta o
dugoci l i momencie bezwadnoci
y
J , wykonanego z materiau o staych E oraz .

Rozwizanie
Cakowit zmian objtoci V prta zginanego otrzymamy cakujc po jego objtoci sum
odksztace liniowych na przektnej gwnej macierzy odksztace:

( )
( )
0
2 1
0
=
= + + =

l
A
y
y
V
z y x
dA z dx
J
M
E
dV V

.
Zmiana objtoci jest rwna zero, gdy caka 0 =
A
dA z , w powyszym wyraeniu bo to
moment statyczny wzgldem osi centralnej Y.

Adam Bodnar: Wytrzymao Materiaw. Poprzeczne zginanie
121
11. POPRZECZNE ZGINANIE
Poprzecznym zginanie wystpuje wwczas, gdy do pobocznicy prta pryzmatycznego o
symetrycznym przekroju poprzecznym przyoone jest obcienie rozoone symetrycznie
wzgldem paszczyzny symetrii prta, ktre w jego przekroju poprzecznym redukuje si do
momentu zginajcego M i siy poprzecznej Q. Paszczyzn dziaania obu tych si
przekrojowych zarwno Q jak i M , jest paszczyzna symetrii prta. Zagadnienie to wystpuje
wtedy, gdy moment zginajcy zmienia swoj warto na dugoci prta, gdy - zgodnie ze
znan zalenoci rniczkow -
( )
( ) x Q
dx
x M d
z
y
= , wwczas sia poprzeczna ( ) 0 x Q
z

(patrz rys. 11.1).

Rys. 11.1

W tak obcionym prcie poszukiwa bdziemy macierzy napre, odksztace oraz wektora
przemieszczenia w dowolnym jego punkcie. Postawione zadanie, w tym przypadku, nie daje
si rozwiza w sposb cisy nie tylko metodami wytrzymaoci materiaw ale i metodami
teorii sprystoci. Aby uzyska zalenoci okrelajce poszukiwane wielkoci, konieczne
bdzie przyjcie dodatkowych zaoe upraszczajcych. Mona jednak pokaza poprzez
eksperymenty dowiadczalne i numeryczne, e otrzymane w ten sposb wyniki nie odbiegaj
w sposb istotny od cisych rozwiza dla szczeglnych przypadkw poprzecznego zginania,
a ich niewtpliw zalet jest prostota formy.
Jednake zanim przejdziemy do ich wyznaczenia, przeanalizujmy deformacj zginanego
poprzecznie wspornika o przekroju prostoktnym pokazanego na rys. 11.2.

Q
z
(x)

Q
z
(x)
M
y
(x)

M
y
(x)

Z
Y
dx

Z

X
q(x)
x

Y
122

Rys. 11.2
Wspornik pokazany w lewej czci rysunku skada si z kilku pooonych na sobie
elementw , a w czci prawej wspornik wykonany jest z jednego elementu. Obraz deformacji
na rys. 11.2 pokazuje, e w przypadku poprzecznego zginania przekrj paski i prostopady do
osi prta w konfiguracji pocztkowej nie pozostaje paski po przyoeniu obcienia, jak to
byo w przypadku zginania prostego. Dowodzi to wystpienia odksztace ktowych (w
pokazanym przykadzie bdzie to
xz
) wkien rwnolegych do osi ukadu odniesienia i, co
za tym idzie napre stycznych w przekroju poprzecznym. Mimo tego, przy wyprowadzaniu
zalenoci okrelajcych odksztacenie liniowe przyjmiemy spenienie hipotezy Bernoulliego
goszcej, e przekrj paski i prostopady do osi prta przed przyoeniem obcienia
pozostaje paski i prostopady do ugitej osi po przyoeniu obcienia. Mona pokaza, e
takie zaoenie upraszczajce bdzie skutkowao w wartociach napre normalnych bdem
rzdu h/l gdzie: h jest wysokoci przekroju prta, a l jego dugoci. Std te naley
pamita, e wyprowadzone zalenoci mog by stosowane w przypadku zginania
poprzecznego prtw dugich.
Po tych wstpnych uwagach rozwamy pokazany na rys. 11.1 prt pryzmatyczny o polu
przekroju poprzecznego A, okrelony w ukadzie wsprzdnych (X, Y, Z) w ktrym osie (Y,
Z) s gwnymi centralnymi osiami bezwadnoci przekroju poprzecznego, a paszczyzna (X,
Z) jest paszczyzn symetrii prta i zarazem paszczyzn obcienia. Materia prta jest
izotropowy, liniowo sprysty o staych materiaowych E oraz .
Dalej postpowa bdziemy wedug schematu, ktry poprzednio by ju dwukrotnie
zastosowany. Po dokonaniu mylowego przekroju prta na dwie czci w miejscu o odcitej
x, odrzuceniu czci II i przyoeniu do czci I ukadu si wewntrznych (rys.11.3)
rozwaymy trzy komplety rwna tzn. rwnania rwnowagi, geometryczne i fizyczne.

Rys.11.3
konfiguracja
pocztkowa
Z
X
Z

X
konfiguracja
aktualna
x
X
Z xz
xy
Y
x

I
A
M
y
(x)
Q
z
(x)
123
Rwnania rwnowagi wynikajce z twierdzenia o rwnowanoci odpowiednich ukadw si
( )
= = = +
= = =

. dA y ), x ( M dA z , dA y z
), x ( Q dA , dA , dA
A
x y
A
x
A
xz xy
z
A
xz
A
xy
A
x
0 0
0 0

(11.1)
Rwnania geometryczne napiszemy przyjmujc, e:
przekroje paskie i prostopade do osi prta przed przyoeniem obcie pozostaj
paskie i prostopade do ugitej osi prta po przyoeniu obcie,
x z y
= = ,
grne wkna ulegy wydueniu, a dolne skrceniu, istnieje warstwa wkien - warstwa
obojtna, ktrych dugo nie ulega zmianie, cho przyjy form krzywoliniow o
zmiennym promieniu krzywizny ( ) x , i w konfiguracji pocztkowej wkna te leay na
paszczynie (X, Y).

Odksztacenia liniowe
x
wyznaczymy analizujc
wyduenie odcinka prta o dowolnie maej dugoci dx
przed przyoeniem obcie (rys. 11.4). Po deformacji
przekroje skrajne obrc si i utworz dowolnie may kt
d(x). Jeli (x) jest promieniem krzywizny warstwy
obojtnej, to odksztacenia liniowe
x
wkien odlegych o
z od warstwy obojtnej wynosz:
( ) [ ] ( )
( ) ( ) x
z
x d x
x d x x d z x
x d
dx
dx
dx
x

=
+
=
=
=
) (
) ( ) (
0 ) (
lim
0
lim

Rwnania geometryczne zapiszemy w postaci:
( )
,
x
z
x
=
( ) x
z
x z y
= = = ,
0 , 0 = =
yz xy
.
Podstawienie tych odksztace do rwna fizycznych daje ponisze zalenoci i wartoci
napre:
( )
x x z y x x x
E
E

=
(
+ +
+
+
=
2 1 1
,
( ) 0
2 1 1
=
(
+ +
+
+
=
y z y x y y
E

,
z
( ) x
z
C

B

A

D

z
warstwa
obojtna
Rys. 11.4
dx
dx+ dx
C

D

X
( ) x d
124
( ) 0
2 1 1
=
(
+ +
+
+
=
z z y x z z
E

,
0 = =
xy xy xy
G , 0 = =
yz yz yz
G .
W wyniku podstawienia do rwna rwnowagi zawierajcych naprenia normalne
otrzymujemy:
( )

= = =
A A A
x x
dA z
x
E
dA E dA 0 0 0

( )

= =
A A
x
dA yz
x
E
dA y 0 0

( )
( )
( )

= =
A A
y y x
x M dA z
x
E
x M dA z
2

zaleno midzy krzywizn osi zdeformowanego prta i momentem zginajcym:
( )
( )
y
y
J E
x M
x
=
1
, (11.2)
co pozwala napisa zwizki wice moment zginajcy z odksztaceniem liniowym i
napreniem normalnym:
z
J E
x M
y
y
x
) (
= , (11.3)
z
J
x M
y
y
x
) (
= . (11.4)
Aby wyznaczy, ostatni, nieznany element macierzy napre
xz
, wytnijmy z dugoci prta
dwoma paszczyznami prostopadymi do jego osi odcinek o dowolnie maej dugoci dx i
rozwamy rwnowag grnej jego czci odcitej paszczyzn z = const (rys. 11.5).

Rys. 11.5
( ) x
x

X
dx

z
x z

~

b (z)
x

Y
Z
( ) dx x
x
+
A
1
B
C

D

F

125
Siy przyoone do tej odcitej czci winny spenia oglnie znane warunki rwnowagi.
Jeeli przez
zx
~
oznaczymy rednie naprenie styczne na ciance BCDF to jeden z
warunkw rwnowagi a mianowicie sumy rzutw si na o X moemy zapisa w postaci:
= ; 0 X

= + + +
1 1
0 ) ( ) (
~
) (
A
x
A
zx x
dA dx x dx z b dA x
Wykorzystanie zalenoci (10.4) wicej naprenia normalne z momentem zginajcym, a
nastpnie twierdzenia Lagrangea pozwala przepisa powysze rwnanie w formie:

=
(
+
+ + +
1 1
0
) (
) ( ) (
~
) (
A
y
y
y
A
zx
y
y
dA
J
z
dx
dx
dx x dM
x M dx z b dA z
J
x M

gdzie: 1 0 .
Podstawiajc do rwnania zwizek rniczkowy midzy momentem zginajcym i si
poprzeczn moemy otrzyma:
+
=
1
) (
) (
~
A
y
z
zx
dA z
z b J
dx x Q
.
Po obustronnym przejciu do granicy 0 dx otrzymujemy ostatecznie zaleno okrelajc
poszukiwane naprenia styczne:

) (
) ( ) (
z b J
z S x Q
y
y z
xz zx
= = , (11.5)
gdzie:
xz
- rednie naprenie styczne we wknach z = const w przekroju prta o
wsprzdnej x,
( ) z S
y
- moment statyczny wzgldem osi zginania czci przekroju ponad wknami w
ktrych wyznaczamy naprenia,
( ) z b - szeroko przekroju na wysokoci z ,
( ) x Q
z
- sia poprzeczna w przekroju w ktrym wyznaczamy naprenia.
Znaki w wyprowadzonych wzorach obowizuj przy przyjtych zwrotach osi ukadu
odniesienia i si przekrojowych. W przypadku innych zwrotw naley dokona odpowiedniej
korekty znakw.
Zatem macierze napre i odksztace w prcie poddanym poprzecznemu zginaniu w
paszczynie (X, Z) maj posta:
|
|
|
\
|
=
0 0
0 0 0
0
zx
xz x
T
,
|
|
|
\
|
=
x zx
x
xz x
T

0 2
0 0
2 0
(11.6)
w ktrych naprenia wyraone poprzez siy przekrojowe i charakterystyki geometryczne
okrelaj wzory wyprowadzone wyej a odksztacenia liniowe i ktowe zwizane s z nimi
rwnaniami Hookea.
Warto jednak w tym miejscu doda, e jest to najprostsza posta macierzy napre i
odksztace dla tego przypadku wytrzymaoci. Bywaj one jeszcze uzupenione
napreniami
xy
oraz
z
i odpowiadajcymi im odksztaceniami ale i wwczas s one
126
przyblione i nie speniaj kompletu rwna zagadnienia brzegowego cigego orodka
liniowo-sprystego.
Macierz napre przy poprzecznym zginaniu pokazuje, e w tym przypadku wytrzymaoci
wystpuje paski, niejednorodny stan naprenia, ktrego paszczyzn jest paszczyzna
(X, Z). Naprenia gwne (ekstremalne wartoci napre normalnych) i ich kierunki
wyznaczamy ze wzorw wyprowadzonych przy analizie paskiego stanu naprenia
podstawiajc do nich odpowiednie elementy macierzy napre:
2
2
max
2 2
xz
x x

+ |
\
|
+ = ,
2
2
min
2 2
xz
x x

+ |
\
|
= ,

max
max
tg
xz
= ,
min
min
tg
xz
= .

Naprenia normalne w przekroju poprzecznym okrelone wzorem (11.4) s liniowo zalene
od wsprzdnej z, zeruj si w punktach na osi Y, jest ona ich osi obojtn i osigaj sw
maksymaln bezwzgldn warto w punktach od niej najodleglejszych. Poniewa w tym
przypadku wytrzymaoci moment zginajcy zmienia sw warto na dugoci prta to
najwiksze naprenia
x
, w konstrukcji wystpi w przekroju maksymalnego momentu
zginajcego i s rwne:
y
y
y
y
x
W
M max
z max
J
M max
max = = (11.7)
gdzie:
z max
J
W
y
y
= znany ju wskanik wytrzymaoci przy zginaniu wzgldem osi Y.
Analiz rozkadu napre stycznych
xz
w przekroju poprzecznym okrelonych wzorem
(11.5) zaczniemy od omwienia wystpujcego w nim ujemnego znaku. Punktem wyjcia
przy jego okreleniu jest to, e zwrot tych napre jest taki jak zwrot siy poprzecznej i nie
zaley od ukadu odniesienia. Przypisanie odpowiedniego znaku po ustalonym ju zwrocie
naprenia stycznego zwizane jest z przyjtym ukadem odniesienia i reguluje to umowa
znakowania napre stycznych regua podwjnej zgodnoci (zwrotw osi ukadu
wsprzdnych i zwrotw normalnej zewntrznej do paszczyzny przekroju).
Pokazane na rysunkach obok naprenia
styczne w obu przypadkach maj zwrot w d
(bo tak dziaa na rozwaany przekrj sia
poprzeczna) ale w przypadku po lewej naley
przypisa im znak minus (bo zachodzi
niezgodno ich zwrotu z dodatnim
kierunkiem osi Z ukadu wsprzdnych, przy
rwnoczesnej zgodnoci zwrotu normalnej
zewntrznej do przekroju ze zwrotem osi X ).

W dowolnym ustalonym przekroju poprzecznym prta naprenia styczne s funkcj jednej
wsprzdnej z. Powstaje pytanie, jak funkcj ?
Z

X

xz
< 0

Q
z

Z

X

xz
> 0

Q
z

127
Zacznijmy od prostego przypadku prostoktnego przekroju o wymiarach h b , na ktry
dziaa sia poprzeczna Q Q
z
= skierowana zgodnie z osi Z. Wielkoci wystpujce we
wzorze na naprenia styczne w tym przypadku przyjmuj wartoci:
( ) , b z b , h b J
y
= = 12
3

( )
(
(
|
|
\
|
= =
2
2
2
1
8 2 4 2 h
z h b z
* z b
h
*
h
b z S
y

(
(
|
|
\
|
=
(
(
|
|
\
|
=
2 2
2
3
2
1
2
3
2
1
8
12
h
z
bh
Q
h
z h b
b * h b
Q
zx

Zatem rozkad napre stycznych po wysokoci przekroju prostoktnego jest funkcj
kwadratow, ktra osiga ekstremaln warto na osi obojtnej, a zeruje si we wknach
skrajnych. Rysunek poniej pokazuje opisan sytuacj w aksonometrii oraz w paszczynie
(X, Z).

Z napreniami stycznymi
xz
stowarzyszone
s naprenia
zx
(patrz rysunek obok) i
wanie te naprenia s przyczyn
rozwarstwiania si prta (cinania) w
paszczyznach rwnolegych do paszczyzny
(X, Y).

Majc w pamici rozkad napre
stycznych dla prostoktnego
przekroju narysowanie ksztatu
rozkadu napre stycznych dla
innych prostych przekrojw, w
ktrych boczne tworzce s
odcinkami rwnolege do osi Z nie
powinno sprawia trudnoci (patrz
szkice obok).

Z

Y

h

b

z

max
xz
= 3Q/2bh
= 3Q/2A

h/2

h/2

b

Q

X
Z

h/2
h/2
max
xz
= 3Q/2A
Y

Z

Q

Y

Z

xz
Q

Y

Z

xz
128
Stan odksztacenia przy poprzecznym zginaniu jest przestrzenny. Przy czym odksztacenia
liniowe wkien rwnolegych do osi Y to jedne z odksztace gwnych. Dwa pozostae to
odksztacenia odpowiadajce kierunkom napre gwnych dziaajcych w paszczynie
(X, Z).

11.3. Energia sprysta prta zginanego poprzecznie
Po wstawieniu do wzorw (8.18), zalenoci okrelajcych elementy macierzy napre dla
prta poddanego poprzecznemu zginaniu i wykonaniu cakowania po jego objtoci
dostajemy wyraenie okrelajce wielko energii sprystej dla tego przypadku
wytrzymaoci:
( ) [ ] = + + = =

V
xz x
V
dV
E
dV U
2 2
1 2
2
1

( ) ( ) ( )
( )
( )
( )

+ =
(
(
+
(
(
=
l
z
l
y
y
y
y z
A A
l
y
y
l
dx
A G
x Q
dx
J E
x M
dA
z b J
z S x Q
G
dx dA z
J
x M
E
dx
0
2
0
2
2
0
2
0
2 2 2
1
2
1
,
gdzie:
( )
( )
dA
z b
x S
J
A
A
y
y
=
2
2
2
- wspczynnik zaleny od ksztatu przekroju nazywany
energetycznym wspczynnikiem cinania (dla prostokta ma warto 1.2, a dla przekroju
koowego 1.18).
Energi spryst ukadu zoonego z wielu prtw poddanych poprzecznemu zginaniu
obliczamy wykonujc sumowanie po wszystkich przedziaach charakterystycznych:

( )
( )
= =
+ =
n
i
l
z
n
i
l
y
y
dx
A G
x Q
dx
J E
x M
U
1
0
2
1
0
2
2 2
. (11.8)
11.4. Wymiarowanie prtw zginanych poprzecznie
Ograniczymy si teraz tylko do wymiarowania ze wzgldu na stan graniczny nonoci
przyjmujc, e bdzie on osignity jeli przynajmniej w jednym punkcie dowolnego
przekroju poprzecznego prta, wartoci napre normalnych lub stycznych bd rwne ich
wytrzymaoci obliczeniowej. Tak wic stan graniczny nonoci wymaga, w istocie rzeczy,
rwnoczesnego spenienia dwch nierwnoci:
warunek nonoci ze wzgldu na naprenia normalne:
materia prta ma rn wytrzymao obliczeniow na rozciganie R
r
i ciskanie R
c

r r
y
y
r x
R z max
J
M max
max = i
c c
y
y
c x
R z max
J
M max
max = ,
gdzie:
r x
max i
c x
poprzecznym konstrukcji,
r
z max i
c
z max - odlegoci od osi obojtnej skrajnych punktw przekroju
poprzecznego, odpowiednio, rozciganych i ciskanych.
materia prta ma jednakow wytrzymao obliczeniow na rozciganie i ciskanie
(materia izonomiczny) R
129
R
W
M max
max
y
y
x
=
warunek nonoci ze wzgldu na naprenia styczne:

( )
( )
t
y
y z
xz
R
z b J
z S Q
max max = ,
gdzie:
t
R wytrzymao obliczeniowa na cinanie.
Punkt, w ktrym wystpi maksymalne naprenia normalne to najodleglejszy od osi
obojtnej punkt przekroju poprzecznego, w ktrym wystpuje maksymalny moment
zginajcy.
Nieco trudniej jest okreli punkt wystpienia maksymalnych napre stycznych, jeli
przekrj ma skomplikowany ksztat (np. o zmiennej szerokoci). Wymaga to pewnej analizy,
ale bdzie to niewtpliwie punkt w tym przekroju gdzie wystpuje maksymalna sia
poprzeczna.
Z tych dwch wyej podanych warunkw na og wystarcza spenienie warunku stanu
granicznego nonoci ze wzgldu na naprenia normalne, gdy te naprenia w prtach s
dominujce. Aby si o tym przekona policzmy stosunek maksymalnego naprenia
normalnego
x
do maksymalnego naprenia stycznego
xz
w belce wolnopodpartej o
przekroju prostoktnym h b obcionej jak rysunku.

Maksymalne naprenia normalne wystpi w rodku
rozpitoci we wknach skrajnych i bd miay warto
2
6
4
h b
l P
W
M max
max
y
x
= = .
Maksymalne naprenia styczne wystpi we wknach na
osi obojtnej i bd miay warto
h b
P
A
Q
max
xz
2 2
3
2
3
= = .

Zatem:
h
l
h b
P
h b
l P
max
max
xz
x
2
4
3
2
3
2
= =
.
Rozpito belki jest w wikszoci przypadkw kilkanacie razy wiksza od jej wysokoci i
podobnie dominuj wartoci napre normalnych nad stycznymi, a naprenia obliczeniowe
przy rozciganiu nie s tak duo mniejsze od tych przy cinaniu, gdy np.:
stal St3S R = 215 MPa, R
t
= 0.58 R
beton B20 R
r
= 0.71 MPa, R
t
= 0.75 R
drewno sosnowe R
r
=12.5 MPa, R
t
= 1.4 MPa.
Dla penego sprawdzenia stanu granicznego nonoci naleaoby obliczy naprenia gwne
(tzn. ekstremalne naprenia normalne) i ekstremalne naprenia styczne i porwna je z
wartociami odpowiednich wytrzymaoci obliczeniowych. Z reguy jest to jednak zbyteczne
gdy dla belek zginanych o powszechnie stosowanych ( nie udziwnionych) ksztatach
przekroju, najwiksze naprenia normalne wystpuj we wknach skrajnych (w
paszczynie przekroju poprzecznego) i tam te wystpuj ekstremalne naprenia styczne ,
ktrych warto jest rwna poowie tych napre normalnych.

11.5. Trajektorie napre gwnych w prtach zginanych poprzecznie
P

l/2

l/2

130
Rozwamy pask tarcz w paszczynie (X, Z) w ktrej wystpuje paski stan naprenia
okrelony macierz napre:

|
|
\
|
=
0
zx
xz x
T
,
ktrej elementy s funkcjami
zmiennych x oraz z .
W kadym punkcie tarczy moemy
wyznaczy naprenia gwne i ich
kierunki posugujc si znanymi
wzorami:
2
2
2 2
xz
x x
min
max

+ |
\
|
= , (a)

min
max
xz
min
max
tg
= . (b)

Wybierzmy w niej dowolny punkt I (rys. 11.6) i wyznaczmy w nim naprenie gwne
I max,

i jego kierunek okrelony
I max,
tg , a nastpnie przesumy si po tym kierunku do bliskiego
punktu II. W punkcie II wyznaczmy naprenie gwne
II max,
i jego kierunek okrelony
I max,
tg i znowu przesumy si po tym kierunku do bliskiego punktu III, itd. Dziaania takie
moemy kontynuowa startujc od dowolnego punktu na brzegu tarczy i koczc na innym
punkcie brzegowym a ich wynikiem bdzie krzywa amana, ktra w przypadku gdy z
odlegociami midzy punktami bdziemy zmierza do zera bdzie krzyw cig o tej
wasnoci, e w kadym jej punkcie kierunek maksymalnego naprenia gwnego
max
jest
do niej styczny. Krzyw o takiej wasnoci nazywa bdziemy trajektori maksymalnego
naprenia gwnego. Podobnie definiujemy trajektori minimalnego naprenia gwnego.
W paskiej tarczy trajektorie maksymalnych i minimalnych napre gwnych tworz dwie
rodziny krzywych prostopadych do siebie w kadym punkcie.
Odniemy teraz to co zostao wyej powiedziane do przykadu belki wolnopodpartej
obcionej rwnomiernie ktrej prostoktny przekrj ma wymiary h * b ( rys. 11.7)

X
Z
Rys.11.6
III
I max
I
I min

II
III max
III min
4
Z
X
q
l
Rys. 11.7
2
131

Funkcja momentw zginajcych i napre normalnych s nastpujce:
( )
2 2
2
x q x l q
x M
y
= , ( )
( )
z
J
x M
z , x
y
y
x
= , (c)
a funkcje si poprzecznych i napre stycznych maj posta:
( ) qx
l q
x Q
z
=
2
, ( )
( ) ( )
( ) z b J
z S x Q
z , x
y
y z
xz
= , (d)
w ktrych
12
3
bh
J
y
= , ( )
2 8
2 2
z b h b
z S
y
= , ( ) b z b = .
Trajektorie maksymalnych i minimalnych napre gwnych to krzywe cakowe niej
podanych rwna rniczkowych:

max
xz
max
dx
dz
tg
= = ,
min
xz
min
dx
dz
tg
= = , (e)
do ktrych trzeba wstawi zalenoci (a), (c) i (d).
Rozwizanie rwna (e) daje dwie rodziny krzywych, ktrych przebieg jest naszkicowany na
rys. 11.7. Lini cig naszkicowana jest trajektoria maksymalnego naprenia gwnego
(rozcigajcego), a linia przerywana pokazuje trajektori minimalnego naprenia gwnego
(ciskajcego). Kada z tych trajektorii przecina o X pod ktem 45 , bo tam panuje czyste
cinanie, i podchodzi do odpowiednich krawdzi (rozciganych lub ciskanych) belki pod
ktem prostym.
Zagadnienie trajektorii napre gwnych jest szczeglnie wane przy ksztatowaniu
zginanych poprzecznie belek elbetowych. Poniewa wytrzymao betonu przy rozciganiu
jest kilkanacie razy mniejsza ni przy ciskaniu, a stal posiada dua wytrzymao przy
rozciganiu, wic w obszarach belki gdzie wystpuj naprenia rozcigajce przenosz je
stalowe prty powszechnie nazywane - zbrojeniem. Przebieg zbrojenia w elbetowej belce
winien w przyblieniu odpowiada ksztatowi maksymalnych napre gwnych, i std
zbrojenie pracujce na rozciganie, w belce wyej analizowanej, bdzie miao ksztat
naszkicowany na rys. 11.8.

11.6. Przykady
Przykad 11.6.1. Wyznaczy
potrzebny przekrj stalowej belki
dwuteowej ze wzgldu na stan
graniczny nonoci jeli
wytrzymao obliczeniowa stali
wynosi R = 175 MPa. Po przyjciu
dwuteownika wyznaczy jego

q = 13 kN/ m
l = 6.0 m
X
Z
Z

Y

Rys.11.8
132
nono na zginanie.

Rozwizanie
Maksymalny moment zginajcy w belce wynosi:
50 58
8
6 13
8
2 2
.
* l q
M max
y
= = = kNm.
Warunek stanu granicznego nonoci daje:
3
6
3
10 334 0
10 175
10 5 58

= * .
*
* .
W
R
M max
W R
W
M max
y
y
y
y
y
m
3
= 334 cm
3
.
Przyjto I 240, ktrego 354 =
y
W cm
3
.
Przy tak przyjtych wymiarach przekroju
poprzecznego naprenia normalne w
skrajnych wknach przekroju maksymalnego
momentu zginajcego (rodek rozpitoci
belki) wynosz:

25 165
10 354
10 5 58
6
3
.
*
* .
W
M
y
y
grne
x
= = =
MPa
25 165
10 354
10 5 58
6
3
.
*
* .
W
M
y
y
e ln do
x
= = =
MPa
a ich rozkad pokazuje rysunek obok.

Przez nono przekroju na zginanie rozumie bdziemy najwikszy moment zginajcy, ktry
przyoony do przekroju nie wywouje w adnym jego punkcie napre normalnych
wikszych od wytrzymaoci obliczeniowej jego materiau .
Nono na zginanie, przyjtego dwuteownika, wyznaczymy z warunku stanu granicznego
nonoci:
61950 175 * 354 max max
max
=
y y y
y
y
M R W M R
W
M
Nm.

Przykad 11.6.2. Jak dodatkow
si P mona obciy pokazan
drewnian belk aby naprenia
normalne nie przekroczyy
wytrzymaoci obliczeniowej R = 10
MPa.

Rozwizanie
Wskanik wytrzymaoci przekroju poprzecznego belki wynosi:
400
6
20 6
6
2 2
= = =
* h b
W
y
cm
3
.
Maksymalny moment zginajcy w belce (wystpi on w rodku jej rozpitoci) wynosi:
4 8
2
l P l q
M max
y
+ = .
Warunek stanu granicznego nonoci daje:
Z

Y

24 cm

M
y
= 58.5 kNm

x
MPa
165.25

165.25

q=1.0 kN/ m
l = 4.0 m
X
Z
P
2.0 m
2.0 m
20 cm
6 cm
Z
Y
133
2000 10 10 10 400
4
4
8
4 10
4 8
6 6
2 3 2
+ +

P * * *
P
R W
l P l q
R
W
M max
y
y
y
N.
Przykad 11.6.3. Wyznaczy wymiary przekroju poprzecznego belki ze wzgldu na stan
graniczny nonoci jeli wytrzymaoci obliczeniowe stali s rwne R = 175 MPa oraz
R
t
= 0.6R.
Po przyjciu wymiarw wyznaczy wykres napre normalnych i stycznych w przekroju
- oraz naprenia gwne i ich kierunki w punkcie K tego przekroju.

Rozwizanie
Zaczniemy od wyznaczenia wartoci si
przekrojowych. Na wykresach pokazanych
obok zaznaczone s ich wartoci w punktach
charakterystycznych jak i ich ekstremalne
wartoci.

0 50. M max
y
= kNm, 0 60. Q max
z
= kN.

Nastpnie przejdziemy do wyznaczenia
potrzebnych charakterystyk geometrycznych
przekroju poprzecznego belki.
Potrzebujemy wyznaczy gwne centralne osie
bezwadnoci. O Z, jako o symetrii jest jedn z
nich, druga o Y jest do niej prostopada i
przechodzi przez rodek cikoci przekroju.
Musimy go wyznaczy.

Pole przekroju:
2
27 5 1 2 2 12 a a * a . * a * a A = + =
Moment statyczny wzgldem dowolnie
przyjtej osi Y
0
:
( )
3 2
0
5 16 5 5 5 1 2 a . a . a . * S
y
= =
Wsprzdna rodka cikoci w ukadzie
(Y
0
, Z):
a . a a . A S z
y
611 0 27 5 16
2 3
0 0
= = =
3 m
4
0

4
0

5
0

4
0

2
0

6
0

4
0

2
0

M
y
kNm
Q
z
kN
20 kN/ m
4 m 2 4 m 2
20 kN
X
Y
Z
2a
1.5 a 1.5 a
a
Z
6.611 a
5.389 a
Y
0
.
6
1
1

a

5 a
6 a
Y
0
a
2a
1.5a
1.5a
11a
20 kN/ m
4 m 2 4 m 2
20 kN

K
134
Gwna centralna o Y w tym zadaniu jest
osi zginania i osi obojtn napre
normalnych.
Moment bezwadnoci przekroju poprzecznego wzgldem osi obojtnej
( )
( ) ( )
4 2
3
2
3
917 368 889 4 5 1
12
5 1
2 611 0 12 2
12
12 2
a . a . * a * a .
a * a .
a . * a * a
a * a
J
y
=
(
+ + + =
Wskanik wytrzymaoci
3
4
804 55
611 6
917 368
a .
a .
a .
z max
J
W
y
y
= = =
Potrzebny wymiar ze wzgldu na naprenia normalne.
Najwiksze (co do bezwzgldnej wartoci) naprenia normalne wystpi w przekroju
maksymalnego momentu zginajcego we wknach grnych.
0172 0
10 175
10 50
804 55
6
3
3
. a
*
*
a .
R
M max
W R
W
M max
y
y
y
y
m = 1.72 cm.
Potrzebny wymiar ze wzgldu na naprenia styczne.
Najwiksze (co do bezwzgldnej wartoci) naprenia styczne wystpi w przekroju
maksymalnej siy poprzecznej (na prawo od lewej podpory) we wknach na osi Y.
Moment statyczny czci przekroju powyej wkien w ktrych wyznaczamy naprenia:
( )
3
705 43 2 611 6 2 611 6 0 a . a . * a * a . S
y
= =
( )
( )
3 6
4
3 3
10 82 5 10 175 6 0
2 917 368
705 43 10 60
0
0
* . a * * .
a * a .
a . * *
R
b J
S Q max
t
y
y z
m = 0.582 cm.
Przyjto do wykonania 8 1. a = cm.
Wyznaczymy teraz wykresy napre normalnych i stycznych w przekroju - gdzie
moment zginajcy ma warto 40 =

y
M kN i rozciga wkna grne a sia poprzeczna jest
dodatnia i ma warto 60 =

z
Q kN (patrz rysunek niej).

1.8
Z
9.7
Y
11.9
19.8
2.7 2.7 3.6

z
Q

y
M
K
wymiary w cm
81.596

x
MPa

100.187
122.910

xz
MPa

10.970
6.135
2.454
135
Moment bezwadnoci wzgldem osi obojtnej:
743 . 3872 8 . 1 * 917 . 368
4
= =
y
J cm
4
.
Wartoci napre normalnych:
z z
J
M
y
x
8
3
10 * 743 . 3872
10 * 40
= =

910 . 122 10 * 90 . 11
10 * 743 . 3872
10 * 40
2
8
3
= =

grne
x
MPa,
( ) 187 . 100 10 * 70 . 9
10 * 743 . 3872
10 * 40
2
8
3
ln
= =

e do
x
MPa,
( ) 596 . 81 10 * 90 . 7
10 * 743 . 3872
10 * 40
2
8
3
= =

K
x
MPa.
Wartoci napre stycznych:
wkna grne i dolne: z = 11.90 oraz ( 9.70 ) cm
0 =
xz

wkna na osi obojtnej: z = 0
( ) 898 . 254 2 9 . 11 * 6 . 3 * 9 . 11 0 = =
y
S cm
3
( )
( )
970 . 10
10 * 6 . 3 * 10 * 743 . 3872
10 * 898 . 254 * 10 * 60
0
0
2 8
6 3
= = =

b J
S Q
y
y
xz

MPa
wkna: z = - 7.90 cm
Moment statyczny, wzgldem osi obojtnej, wchodzcy do licznika wzoru na naprenia
styczne mona policzy od czci przekroju znajdujcej si poniej wkien (tak jest
prociej) biorc jednak do dalszych oblicze jego bezwzgldn warto gdy zwrot napre
stycznych generuje zwrot siy poprzecznej i przy przyjtym ukadzie wsprzdnych jest on
ujemny, co zostao ju uwzgldnione w znaku we wzorze na naprenia.
( ) 56 . 142 8 . 8 * 8 . 1 * 0 . 9 9 . 7 = =
y
S cm
3
Dla tej wsprzdnej z wystpuje skokowa zmiana szerokoci przekroju dlatego te wystpi
dwie wartoci napre stycznych.
135 . 6
10 * 6 . 3 * 10 * 743 . 3872
10 * 56 . 142 * 10 * 60
2 8
6 3
= =

xz
MPa,
136
454 . 2
10 * 0 . 9 * 10 * 743 . 3872
10 * 56 . 142 * 10 * 60
2 8
6 3
= =

xz
MPa.
Obliczenie napre gwnych i ich kierunkw w punkcie K przekroju -.
W tym punkcie wystpuje paski stan naprenia (wszystkie wektory napre przypisane
dowolnym paszczyzn przecicia le w paszczynie (X, Z)) okrelony macierz napre:
|
|
\
|

=
0 135 . 6
135 . 6 596 . 81
K
T
MPa
( ) ( )
2
2
2
2
135 6
2
596 81
2
596 81
2 2
.
. .
K
xz
K
x
K
x K
min
max
+ |
\
|
= +
|
|
\
|
=

459 0.
K
max
= MPa, 055 82.
K
min
= MPa.
'
max
max
max
43 85 3660 . 13
459 . 0
135 . 6
tg
o
= =
= =
K
K
xz

'
min
min
min
17 4 0748 . 0
055 . 82
135 . 6
tg
o
= =
= =
K
K
xz

Przykad 11.6.4. Wyznaczy wymiary paskownika, ktry naley przyspawa do pek
dwuteowej stalowej belki I 200 pokazanej na rysunku w celu zapewnienia jej potrzebnej
nonoci. Wytrzymao obliczeniowa stali R = 150 MPa.

Rozwizanie
q = 10 kN/ m
X
Z
l = 6.0
m
Z

Y

9 cm
10 cm
10 cm
Dane z tablic profili
walcowanych
J
y
= 2140 cm
4

W
y
= 214 cm
3

6
.
1
3
5
6.135
6.135
6
.
1
3
5
81.596 81.596
X
Z
max
= 0.459
'
min
17 4
o
=
'
max
43 85
o
=
min
= 82.055
max
= 0.459
min
= 82.055
137
Maksymalny moment zginajcy dziaajcy na belk:

00 45
8
6 10
8
2 2
.
* l q
M max
y
= = = kNm

Maksymalny dopuszczalny moment zginajcy, ktry dany przekrj dwuteowy moe
przenie:
32100 10 150 10 214
6 6
= = =

* * * R W M dop
y y
Nm = 32.10 kNm.
Belka nie moe przenie zadanego obcienia, jej przekrj wymaga wzmocnienia.
Przyjto do wzmocnienia dwa paskowniki o wymiarach 7.0*0.8 cm przyspawane do pek
dwuteownika.
Moment bezwadnoci wzmocnionego przekroju wzgldem osi obojtnej:
99 3351 60 0 39 1211 2140 4 10 8 0 7
12
8 0 7
2 2140
2
3
. . . . * . *
. *
J
y
= + + =
|
|
\
|
+ + = cm
4
Wskanik wytrzymaoci wzmocnionego przekroju:
37 310 80 10 99 3351 . . . W
y
= = cm
3
.
Dopuszczalny moment zginajcy ktry moe przenie wzmocniony przekrj (nono
przekroju na zginanie):

50 46555 10 150 10 37 310
6 6
. * * * . R W M dop
y y
= = =

Nm = 46.56 kNm.
Nono wzmocnionego przekroju na zginanie jest wiksza od maksymalnego momentu
zginajcego dziaajcego w przekroju.
Paskowniki wzmacniajce przekrj belki potrzebne s tylko na dugoci belki gdzie
wystpuje moment zginajcy wikszy od 32.10 kNm.
Miejsce wystpowania tego momentu:
( ) 40 1 0 42 6 6 10 32
2
10 30
1
2
2
. x . x x .
x
x x M = = + = = m, 60 4
2
. x = m.
Dano ostatecznie dwa paskowniki 7*0.8 cm na dugoci 3.30 m.
Na rysunku poniej lini przerywan narysowano wykres momentw zginajcych
dziaajcych na belk, linia ciga pokazuje wartoci momentw, ktre belka moe przenie.
Wykres narysowany lini cig musi obejmowa wykres narysowany lini przerywan.

9 cm
10 cm
10 cm
7 cm
0.8
0.8
Y
M
y
kNm
3
2
.
1
0

4
6
.
5
6

4
5
.
0
0

3
2
.
1
0

3
2
.
1
0

1.35 3.30 m
10 kN/ m
1.4 1.4 3.20 m
6.00 m
1.35
138
Przykad 11.6.5. Dla spawanej belki o symetrycznym przekroju teowym jak rysunku
wyznaczy najwiksz dopuszczaln warto siy P (nono belki) ze wzgldu na:
naprenia normalne jeli R = 175 MPa
naprenia styczne przy cinaniu spoin jeli R
ts
= 105 MPa.

Rozwizanie
Z pokazanych obok wykresw momentw i
si poprzecznych wynika, e:
4
Pl
M max
y
= ,
2
P
Q max
z
= .

Wyznaczenie osi gwnych centralnych i
potrzebnych charakterystyk geometrycznych
nie powinno stanowi trudnoci.
Ich pooenie pokazuje rysunek obok a
moment bezwadnoci i wskanik
wytrzymaoci wzgldem osi zginania
wynosz:
00 33210. J
y
= cm
4
,
913 1443
23
33120
.
z max
J
W
y
y
= = = cm
3
.

Nono belki ze wzgldu na naprenia normalne:
685 252 10 175 10 913 1443
4
6
6 6
. P * * * .
P
R W M max R
W
M max
y y
y
y

kN

W celu wyznaczenia nono belki ze
wzgldu na cinanie spoin policzymy
wpierw si rozwarstwiajc midzy
stopk a rodnikiem na jednostk
dugoci belki.

5 cm
6 cm
30 cm
20 cm
grubo spoin
a= 0.4 cm
Z
X
Y
P

3.0 m

3.0 m

P
l

/

4

M
y
Q
z
P

/

2

P

/

2

Z
zx
1
xz
X
zx
b
l
P

3.0 m

3.0 m

Z
6 cm
30 cm
5 cm
20 cm
13 cm
23 cm

Y
Z
139
Zakadajc rwnomierny rozkad
napre stycznych (patrz rysunek
obok) sia ta jest rwna:
y
y z
y
y z
zx
J
S Q
b
b J
S Q
* b * T = = = 1 ,
gdzie: 2 P Q
z
= ,
6 6
10 1200 10 10 20 6

= = * * * * S
y
m
3
(to moment statyczny pki
wzgldem osi zginania).
T si musz przenie dwie spoiny, ktrych powierzchnia cinania na jednostkowej dugoci
wynosi:
2 2
10 80 0 10 4 0 2 1 2

= = = * . * . * * a * A
sp
m
2
.
Przy zaoeniu rwnomiernego rozkadu napre cinajcych w spoinach, naprenia winny
spenia warunek:
s t
sp
R
A
T
.
Std nono belki ze wzgldu na cinanie spoin wynosi:

sp s t
y
y z
sp s t
A R
J
S Q
A R T
940 464
10 1200
10 8 0 10 105 10 33210 2
2
6
2 6 8
.
*
* . * * * * *
S
A R J *
P
y
sp s t y
= =

kN.
Zatem najwiksza dopuszczalna sia jak mona obciy analizowan belk ma warto
252.685 kN.

Przykad. 11.6.6. Dla belki o schemacie i przekroju jak na rys. wyznaczy w przekrojach
, i :
rozkad napre normalnych i stycznych w przekroju poprzecznym,
naprenia gwne i ich kierunki oraz maksymalne naprenia styczne
max
w
zaznaczonych piciu punktach po wysokoci przekroju,

Rozwizanie

Y
q =20 kN/m
X
Z

1 m 2 m 1 m
Z

Y

6 cm
4
*
3

c
m

3
1
2
4
5
140
Wykresy si przekrojowych wraz ich
wartociami w zadanych przekrojach
pokazane s obok.
Potrzebne do wyznaczenia napre wartoci
charakterystyk geometrycznych wynosz:
moment bezwadnoci wzgldem osi
obojtnej
00 864
12
12 6
3
.
*
J
y
= = cm
4
,
momenty statyczne wchodzce do wzoru na
naprenia styczne w zadanych kolejnych
punktach przekroju
0
5 1
= =
, y , y
S S ,
00 81 5 4 6 3
4 2
. . * * S S
, y , y
= = = cm
3,
00 108 3 6 6
3
. * * S
, y
= = cm
3

Przekrj (przekrj podporowy)
0 =
y
M , 00 40. Q
z
= kN
Naprenia normalne w przekroju poprzecznym
x
wobec zerowania si momentu
zginajcego s rwne zero.
Naprenia styczne w przekroju poprzecznym:
( )
( ) z b J
z S Q
y
y z
xz
=
0
5 1
= =
, xz , xz
, 25 6
10 6 10 864
10 81 10 40
2 8
6 3
4 2
.
* * *
* * *
, xz , xz
= = =

MPa,
33 8
10 6 10 864
10 108 10 40
2 8
6 3
3
.
* * *
* * *
, xz
= =

MPa.
Naprenia gwne i ich kierunki
W przekroju wystpuje czyste cinanie i naprenia gwne w kadym punkcie s rwne
wystpujcym w nim napreniom cinajcym a ich kierunki nachylone s pod ktem 45 do
osi Y (patrz rys. niej na ktrym opisane s tylko wartoci
max
).
Maksymalne naprenia styczne s w tym przypadku rwne napreniom stycznym w
przekroju poprzecznym.

M
y

kNm
4
0

3
0

Q
z

kN
2
0

4
0

6.25
6.25
8.33
6.25
6.25
8.33
1
2
3
4
5
45
45
45
X
Z
8.33
6.25
6.25
6.25
6.25
8.33 8.33
6.25
6.25
8.33
6.25
6.25
x
xz
max
min
max
MPa
141
Przekrj
00 30. M
y
= kNm , 00 20. Q
z
= kN,
w przekroju wystpuje poprzeczne zginanie i w oglnoci kady punkt tego przekroju (z
wyjtkiem skrajnych) znajduje si w paskim stanie naprenia, ktrego paszczyzn jest
paszczyzna (X, Z).
z
J
M
y
y
x
=
33 208 10 6
10 864
10 30
2
8
3
1
. *
*
*
, x
= =

MPa, 17 104 10 3
10 864
10 30
2
8
3
2
. *
*
*
, x
= =

MPa,
0
3
=
, x
, ( ) 17 104 10 3
10 864
10 30
2
8
3
4
. *
*
*
, x
= =

MPa
( ) 33 208 10 6
10 864
10 30
2
8
3
5
. *
*
*
, x
= =

MPa

Naprenia styczne w przekroju poprzecznym
( )
( ) z b J
z S Q
y
y z
xz
=
0
5 1
= =
, xz , xz
, 12 3
10 6 10 864
10 81 10 20
2 8
6 3
4 2
.
* * *
* * *
, xz , xz
= = =

MPa,

16 4
10 6 10 864
10 108 10 20
2 8
6 3
3
.
* * *
* * *
, xz
= =

MPa.
Naprenia gwne i ich kierunki
2
2
2 2
xz
x x
min
max

+ |
\
|
= ,
min
max
xz
min
max
tg
=
Punkt 1
0
1
=
max,
, =
1 max,
tg ,
o
90
1
=
max,
,

33 208
1
.
min,
= MPa, 0
1
=
min,
tg ,
o
0
1
=
min,
.

Punkt 2

( )
2
2
2
2
12 3
2
17 104
2
17 104
.
. .
min,
max,
+ |
\
|
= , 09 0
2
.
max,
= MPa, 26 104
2
.
min,
= MPa,

' .
.
.
tg
max, max,
50 89 67 34
09 0
12 3
2 2
= =
= ,
' * .
.
.
tg
min, min,
10 0 10 27 5
26 104
12 3
2
3
2
= =
=

.
Punkt 3
142
( )
2
3
3
16 4.
min,
max,
= , 16 4
3
.
max,
= MPa, 16 4
3
.
min,
= MPa,

= =
= 45 1
16 4
16 4
3 3 max, max,
.
.
tg , = =
= 45 1
16 4
16 4
3 3 min, min,
.
.
tg .

Punkt 4

( )
2
2
2
2
12 3
2
17 104
2
17 104
.
. .
min,
max,
+ |
\
|
= , 26 104
2
.
max,
= MPa, 09 0
2
.
min,
= MPa,

' * .
.
.
tg
max, max,
10 0 10 27 5
26 104
12 3
2
3
2
= =
=

,
' .
.
.
tg
min, min,
50 89 67 34
09 0
12 3
2 2
= =
= .
Punkt 5
33 208
5
.
max,
= MPa, 0
5
=
max,
tg ,
o
0
5
=
max,
,

0
5
=
min,
, =
5 min,
tg ,
o
90
5
=
min,
.

Maksymalne naprenia styczne :
2
min max
max

=
Punkt 1 i 5
16 104
5 1
.
max, max,
= = MPa
Punkt 3
16 4
3
.
max,
= MPa
Punkt 2 i 4
18 52
4 2
.
max, max,
= = MPa

104.26
104.17
4.16
0.09
3.12
4.16
1
2
3
4
8950
010
45
X
Z
3.12
4.16
3.12
xz
MPa
208.33
5
208.33
104.17
3.12
208.33
208.33
104.17
208.33
x
104.17
208.33
104.26
max
208.33
4.16
0.09
min
208.33
104.26
4.16
0.09
52.18
4.16
104.16
max
52.18
143
Przekrj (przekrj w rodku rozpitoci)
00 40. M
y
= kNm, 0 =
z
Q
w przekroju wystpuje proste zginanie wzgldem osi Y i w kady punkcie przekroju
wystpuje jednoosiowy stan naprenia, reprezentowany przez naprenie
x
, ktre jest
rwnoczenie jednym z napre gwnych.
z
J
M
y
y
x
=
78 277 10 6
10 864
10 40
2
8
3
1
. *
*
*
, x
= =

MPa, 89 138 10 3
10 864
10 40
2
8
3
2
. *
*
*
, x
= =

MPa,
0
3
=
, x
, ( ) 89 138 10 3
10 864
10 40
2
8
3
4
. *
*
*
, x
= =

MPa,
( ) 78 277 10 6
10 864
10 40
2
8
3
5
. *
*
*
, x
= =

MPa.

Naprenia styczne w przekroju poprzecznym
xz
wobec zerowania si siy poprzecznej s
rwne zero.
Wartoci napre gwnych, ich kierunki oraz maksymalne naprenia styczne pokazane s
niej.

Przykad 11.6.7. Obliczy warto energetycznego wspczynnika cinania dla podanych
przekrojw.

MPa
xz
138.89
x
277.78
138.89
277.78
X
Z
138.89
277.78
1
2
3
4
5
277.78
138.89
277.78
min
138.89
max
138.89
69.44
69.44
138.89
277.78
138.89
max

144

Prostokt
, 4 1
8 2 8
) ( ; ) ( ;
12
;
2
2 2 2 2 3
|
|
\
|
= = = = =
h
z bh bz bh
z S b z b
bh
J bh A
y y

( )
( ) ( ) 2 . 1
5
6
2 1
8
9
1
8
9
2
1
4
9
4 1
64
144
) (
) (
1
1
4 2
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2 4 2
6 2 2
2
2
= = + = =
=
(
=
|
|
\
|
= =

du u u du u
dz
h
z
h
dz b
b
h
z h b
h b
bh
dA
z b
z S
J
A
h
h
h
h A
y
y

atwo i warto zauway, e energetyczny wspczynnik cinania dla kwadratu 1*1 bdzie te
mia wartoci 1.2 bo jak wida z powyszych oblicze jego wielko nie zaley od b oraz h.
Liczenie powyszej caki po obszarze 1*1 jest znacznie prostsze.
Przekrj skrzynkowy i dwuteowy
Wartoci energetycznego wspczynnika cinania dla obu przekrojw bd takie same.
Obliczenia przeprowadzimy dla przekroju skrzynkowego.

32 10 * 4 12 * 6 = = A ,
667 . 530
12
10 * 4
12
12 * 6
3 3
= =
y
J ,
< <
< <
=
6 5 ; 6
5 0 ; 2
) (
z
z
z b ,
< < =
< < = +
=
6 5 ; 3 108 3 3 * 6 * 6
5 0 ; 58 5 . 2 * 5 * 2 5 . 5 * 1 * 6
) (
2 2
2 2
z z z
z z z
z S
y
,
1
1
1
1 1 4
2 2 2
h
Y
Z
b
145
( ) 447 . 1 014 . 0 433 . 1 600 . 126 667 . 12611 10 * 633 . 113
) 72 1296 ( 3 ) 116 3364 ( 10 * 633 . 113
) 36 ( 3 ) 58 ( 10 * 633 . 113
6
6
) 3 108 (
2
2
) 58 (
2
667 . 530
32
) (
) (
6
5
0
6
5
4 2 4 2 6
5
0
6
5
2 2 2 2 6
5
0
6
5
2
2 2
2
2 2
2 2
2
2
= + = + =
=
(
+ + + =
=
(
+ =
=
(
= =

dz z z dz z z
dz z dz z
dz
z
dz
z
dA
z b
z S
J
A
A
y
y

Wynik oblicze pokazuje, e decydujcy wpyw na wielko ma rodnik nie pki. W
pokazanym przykadzie udzia rodnika stanowi 1.433/1.447 = 99 %.

Przykad 11.6.8. Obliczy energi spryst U dla belki wspornikowej obcionej jak na
rysunku.

P = 1.0 kN , l = 0.20 m,
b = 0.01 m, h = 0.02 m,
E = 205 GPa, =0.3

Rozwizanie

Policzymy cakowit energi spryst tej belki wykorzystujc wzr wyraajcy energi
spryst poprzez siy przekrojowe:

( )
( )
dx
GA
x Q
dx
EJ
x M
U
z
y
y
+ =
2 2
2
2
.

M(x) = P(x-l) ; Q(x) = P

( )
GA
l P
EJ
l P
dx
GA
P
dx
EJ
l x P
U
y
l l
y
2
2 . 1
6 2
2 . 1
2
2 3 2
0
2
0
2 2
+ = +
=

4
10 00 2 02 0 01 0

= = * . . * . A m
2
,
8
3
10 667 0
12
02 0 01 0

= = * .
. * .
J
y
m
4
,
( ) ( )
9
9
10 846 78
3 0 1 2
10 205
1 2
* .
.
* E
G =
+
=
+
=
N/m
2
.

P
l
h
b
Z
Y
X
146
983 0 008 0 975 0
10 000 2 10 846 78 2
200 0 10 2 1
10 667 0 10 205 6
200 0 10
4 9
6
8 9
3 6
. . .
* . * * . *
. * * .
* . * * *
. *
U = + = + =

Nm.
Widoczny jest dominujcy wpyw momentw zginajcych w energii sprystej, udzia si
poprzecznych w tym przykadzie wynosi 0.008/0.983 0.8% i z reguy jest pomijany w
obliczeniach .
11.7. Belki zespolone
11.7.1. Naprenia normalne w belkach zespolonych
W konstrukcjach budowlanych bardzo czsto spotykamy si z ustrojami prtowymi
wykonanymi z materiaw o rnych wasnociach fizycznych, wsppracujcymi ze sob na
powierzchni styku w sposb cigy. Takie konstrukcje nazywa bdziemy belkami
zespolonymi, a typowe ich przykady jak belka elbetowa czy obetonowana belka drewniana
pokazane s na rys. 11.9.

Rys. 11.9

Wyznaczymy zalenoci podajce rozkad napre normalnych w belkach zespolonych
zginanych poprzecznie.
Przy ich wyprowadzaniu przyjmiemy, e:
speniona jest zasada paskich przekrojw Bernouliego
materiay skadowe belki s liniowo spryste i rni si jedynie staymi materiaowymi
obcienie i przekrj poprzeczny belki spenia warunki poprzecznego zginania.
Rozwamy przekrj belki zespolonej pokazany na rys. 11.10, w ktrym moment zginajcy
jest rwny ( ) x M
y
. O Z jest osi symetrii przekroju, a wkna lece na paszczynie (X, Y)
nie zmieniaj swej dugoci po przyoeniu obcienia wic o Y jest osi obojtn. Jej
pooenie, na razie nie znane, wzgldem wkien dolnych okrela wsprzdna z
0
.

Rys. 11.10

Zaoenie paskich przekrojw pozwala zapisa rwnanie geometryczne okrelajce
odksztacenia liniowe dowolnych wkien w postaci:
M
y
(x)
Z
Y
x

X
z
0
A
i-ty materia
Y
0
i x
drewno
beton
147
( ) z x a
x
=
gdzie: z - wsprzdna wkien mierzona od osi obojtnej Y (osi zginania),
( ) x a - krzywizna osi belki.
Liniowo spryste fizyczne wasnoci i-tego materiau powoduj, e naprenia normalne
w nim wynosz:
( ) z x a E E
i x i i x
= = . (11.9)
Te naprenia musz spenia rwnania rwnowanoci odpowiednich ukadw si
wewntrznych i zewntrznych:

0 =
A
x
dA ,
( ) x M dA z
y
A
x
=
.
Podstawiajc do pierwszego z nich (11.9) po kolejnych przeksztaceniach :
( ) 0 0 0
1 0 1 1
= = =
= = =
k
i
A
i
i
k
i
A
i i
k
i
A
i i x
i i i
dA z
E
E
dA z x a E dA ,
otrzymujemy rwnanie do wyznaczenia osi obojtnej Y :

( ) 0
1
0
=
=
k
i
i y i
z S n , (11.10)
gdzie: k - ilo materiaw skadowych belki,

0
E
E
n
i
i
= , a
0
E to modu Younga materiau przyjtego za porwnawczy,
( )
=
i
A
i i y
dA z z S
0
moment statyczny wzgldem osi Y pola przekroju zajmowanego
przez i-ty materia.

Podstawiajc do drugiego rwnania rwnowanoci wzr (11.9) i wykonujc szereg
przeksztace :
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) x M dA z
E
E
x a x M dA z x a E x M dA z
y
k
i
A
i
i
y
k
i
A
i i y
k
i
A
i i x
i i i
= = =
= = = 1
2
0 1
2
1
,
otrzymujemy rwnanie do wyznaczenia krzywizny osi belki:
( )
( )
yw
y
J E
x M
x a
0
= (11.11)
gdzie:

=
=
k
i
i
A
i yw
dA z n J
i
1
2
- tzw. waonym moment bezwadnoci. (11.12)
Podstawiajc (11.11) do (11.9) otrzymujemy wzr podajcy rozkad napre normalnych w
przekroju poprzecznym zginanej belce zespolonej:

148
( )
z
J
x M
n
yw
y
i i x
= . (11.13)

11.7.2. Przykady
Przykad 11.7.2.1. Wyznaczy rozkad napre normalnych na podporze B zespolonej belki
drewniano-betonowej, pokazanej na rysunku, przyjmujc, e modu Younga betonu E
b
jest
czterokrotnie wikszy od moduu Younga drewna E
d
.

Rozwizanie

Jako materia porwnawczy przyjmiemy
drewno, std wielkoci dotyczce betonu,
przy zaoonym stosunku E
b
/E
d
, bd
mnoone przez 4.
Pooenie osi obojtnej:
=
=
2
1
0
0
i
i y i
; ) z ( S n

( ) ( ) ( ) [ ] 60 18 0 16 20 10 18 36 18 4 16 20 10
0 0 0 0
. z z * * z * * z * * = = + cm.
Waony moment bezwadnoci wzgldem osi obojtnej Y:
+ + = =
=
2
2
1
3
6 2 20 10
12
20 10
. * *
*
J n J
i
i y i yw

274813 6 2 20 10
12
20 10
6 0 36 18
12
36 18
4
2
3
2
3
=
(
(
|
|
\
|
+ + + . * *
*
. * *
*
cm
4
.
Wartoci napre normalnych obliczamy ze wzoru:
z
J
M
n
yw
y
i i x
=
i wynosz one w betonie:

507 0 174 0
10 274813
10 2
4
8
3
. .
*
*
grne
b x
= =
MPa,
( ) 541 0 186 0
10 274813
10 2
4
8
3
. .
*
*
e ln do
b x
= =
MPa.
1 kN
A
B
X
Z
2 m 4 m
6 cm
20 cm
10 cm
10 4 4
E
b =
4*E
d

6
4 4
z
0
= 18.6
10
10
20
17.4
Y
0
Y
Z
wymiary w
cm
149

w drewnie:

054 0 074 0
10 274813
10 2
8
3
. .
*
*
grne
d x
= =
MPa,
( ) 092 0 126 0
10 274813
10 2
8
3
. .
*
*
e ln do
d x
= =
MPa.

Przykad 11.7.2.2. Wyznaczy pooenie osi obojtnej i waony moment bezwadnoci
zespolonej belki drewniano-stalowej pokazanej na rysunku jeli modu Younga stali E
s
= 205
GPa a modu Younga drewna E
d
= 10 GPa.

Rozwizanie
Jako materia porwnawczy przyjmiemy
drewno std wielkoci dotyczce stali bd
mnoone przez 20.5.

Pooenie osi obojtnej:
=
=
2
1
0
0
i
i
y i
; ) z ( S n

+ + + ) z . ( * * . ) z . ( * * . ) z . ( * *
0 0 0
25 1 10 5 2 75 23 10 5 2 5 27 20 5
78 13 0 5 12 25 1 5 20 2
0 0
. z ) z . ( * * * . * = = + cm.
Waony moment bezwadnoci wzgldem osi obojtnej:
+ + + + + = =
=
12
5 2 10
97 9 10 5 2
12
5 2 10
72 13 20 5
12
5 20
3
2
3
2
2
1
3
. *
. * * .
. *
. * *
*
J n J
i
i y i yw

614 194 28 1 20 1
12
20 1
5 20 2 53 12 10 5 2
2
3
2
. . * *
*
. * . * * . =
|
|
\
|
+ + + cm
4
.

0.507
0.541
0.092
0.054

x
MPa
Z
Y
10.0
1.0 1.0
z
0
=13.78
Y
0
Y
Z
5.0
2.5
2.5
20.0
wymiary w
cm
20.0
150

Przykad 11.7.2.3. Wyznaczy wartoci
napre normalnych w przekroju poprzecznym
zginanej momentem 30 =
y
M kNm belki
elbetowej o przekroju prostoktnym 20x40 cm i
zbrojeniu 4 12 mm (A
s
= 4.52 cm
2
) jak na
rysunku, przy zaoeniu, e beton nie przenosi
napre rozcigajcych. Modu Younga betonu
E
b
= 30 GPa, stali E
s
= 205 GPa

Rozwizanie
Przy rozwizaniu zadania przyjmiemy, e speniona jest zasada paskich przekrojw, oba
materiay skadowe tj. beton i stal pracuj w zakresie liniowo sprystym oraz e rozkad
napre normalnych w stali ze wzgldu na ma rednic prtw jest stay.

Niewiadomymi w zadaniu s: wartoci napre normalnych w betonie
xb
, stali
zbrojeniowej
xs
oraz pooenie osi obojtnej (zasig strefy ciskanej)
0
z .
Do dyspozycji mamy dwa rwnania rwnowanoci ukadw si wewntrznych i
zewntrznych (wynikajcych z rwna rwnowagi) i warunek geometryczny w postaci
zaoonej hipotezy paskich przekrojw.
Rwnania rwnowanoci:
s xs xb
s b s b
A
s xs
A
b xb
A
x
A b z
N N N N dA dA dA
s b

=
= = + = + =

0
2
1
0 0 0
(a)
y xb y b y
A
x
M z h b z M z h N M dA z = |
\
|
= |
\
|
=
0 1 0 0 1
3
1
2
1
3
1
, (b)
rwnanie geometryczne:
0 1 0
z h z
xs xb
=

. (c)
W powyszych zalenociach N
b
i N
s
oznaczaj wypadkow napre ciskajcych w
betonie i wypadkow napre rozcigajcych w stali.
Zaoone liniowo spryste wasnoci materiaw pozwalaj napisa zwizki:
M
y
xb
3
0
z
N
b

xb
xs
3
0 1
z h
h h
1

z
0

N
s

X

40
20
3
Z
Y
M
y
wymiary w
cm

3 cm
Z
h
b
A
b
A
s
Y
151
xb b xb
E = ,
xs s xs
E = ,
ktre wstawione do rwnania (c) daj zaleno:

xb xs
z
z h
n
0
0 1

= (d)
gdzie:
b s
E E n = .
Wstawienie tej zalenoci do rwnania (a) daje rwnanie kwadratowe
0
2 2
2
1
1 0
2
0
0
0 1
0
= +
= h
b
A n
z
b
A n
z A
z
z h
n b z
s s
s xb xb
,
z ktrego moemy wyznaczy pooenie osi obojtnej w betonie:

(
(
+ = 1
2
1
2
1
0
s
s
A n
h b
b
nA
z , (e)
co z kolei dziki rwnaniom (b) i (a), pozwala wyznaczy wyraenia okrelajce wielko
napre normalne w betonie i stali :
) z h ( z b
M
y
xb
3
2
0 1 0

= ,
) z h ( A
M
s
y
xs
3
0 1

= . (f)
Podstawiajc zadane wielkoci momentu zginajcego, staych materiaowych i wymiarw
przekrojw betonu i stali otrzymujemy:

185 0 1
10 52 4 833 6
37 0 20 0 2
1
20 0
10 52 4 833 6 2
1
2
1
2
4
4
1
0
.
* . * .
. * . *
.
* . * . *
A n
h b
b
nA
z
s
s
=
(
(
+ =
(
(
+ =
m,
259 5
3 185 0 37 0 185 0 20 0
10 30 2
3
2
3
0 1 0
.
) . . ( . * .
* *
) z h ( z b
M
y
xb
=
= MPa,
( )
260 215
3 185 0 37 0 10 52 4
10 30
3
4
3
0 1
.
. . * .
*
) z h ( A
M
s
y
xs
=
MPa.

Adam Bodnar: Wytrzymao Materiaw. Ugicia osi belek zginanych
152
12. UGICIA OSI BELEK ZGINANYCH
12.1. Rwnanie rniczkowe ugitej osi belki zginanej poprzecznie
W niniejszym rozdziale zajmiemy si wyznaczeniem przemieszcze, inaczej ugi, osi belek
zginanych poprzecznie wykonanych z materiau speniajcego rwnania fizyczne Hookea.
Rozwamy wic dowoln naszkicowan na rys. 12.1, belk zginan, ktrej konfiguracj
aktualn zaznaczono lini przerywan .

Rys. 12.1

Krzywizna poszukiwanej funkcji ugi spenia znan z matematyki zaleno:

( )
( )
[ ]
2 3
2
1
1
) x ( w
x w
x
'
''
+
=
. (12.1)
W mianowniku powyszej zalenoci moemy opuci pierwsz pochodn funkcji ugicia,
gdy zgodnie z przyjtymi wczeniej zaoenia o maych przemieszczeniach i ich
pochodnych, jej warto bdzie znikomo maa w porwnaniu z jednoci i wzr (11.1)
przyjmie posta:

( )
( ) x w
x
''
=
1
. (12.2)

Analizujc zagadnienie poprzecznego zginania wyprowadzilimy zwizek wicy krzywizn
belki z momentem zginajcych, ktry moemy zapisa w postaci:

( )
( )
y
y
EJ
x M
x
=
1
. (12.3)
Z rwnoci lewych stron zalenoci (12.2) oraz (12.3) wynika rwnanie:
( )
( )
y
y
''
EJ
x M
x w = . (12.4)
Znaki bezwzgldnych wartoci w rwnaniu (12.4) bdziemy mogli opuci jeli bdziemy
znali znaki wystpujcych w nim wielkoci, a to zwizane jest z ukadami wsprzdnych, w
ktrych te wielkoci bd wyznaczane.

X
M
y
w
M
y
> 0
w
< 0
(x) tg(x) = w
(x)
X
w
w(x)
153

Rys. 12.2
Jeli przyjmiemy ukady pokazane na rys.12.2, to dziaaniu dodatniego momentu zginajcego
( ) x M
y
(spody na dole belki) odpowiadaj ugicia ( ) x w , ktrych druga pochodna jest ujemna
i w tych ukadach rwnanie (12.4) przyjmie form:

( )
( )
y
y
''
EJ
x M
x w = , (12.5)
gdzie: E - modu Younga materiau belki, J
y
- moment bezwadnoci jej przekroju
poprzecznego wzgldem gwnej centralnej osi bezwadnoci, do ktrej rwnolegy jest
wektor momentu zginajcego (tj. osi zginania). Iloczyn EJ
y
nazywany jest sztywnoci na
zginanie i nazwa ta dobrze oddaje jego sens fizyczny.
Wyznaczenie z rwnania (12.5) funkcji ( ) x w przy znanym rwnaniu momentw zginajcych
( ) x M
y
nie stanowi merytorycznych trudnoci.
W dalszej czci tego rozdziau, dla uproszczenia zapisu rwna, opucimy indeksy y
zarwno przy funkcji momentu zginajcego jak i momentu bezwadnoci wzgldem osi
zginania.
12.2. Metoda analityczna
Jeli znana jest funkcja momentw okrelona jednym rwnaniem, (a tak zwykle jest, gdy
funkcje momentw zazwyczaj zapisujemy w przedziaach charakterystycznych), wyznaczenie
funkcji ugicia jest bardzo proste, polega ono na dwukrotnym cakowaniu wzgldem x
rwnania (12.5). Po pierwszym cakowaniu otrzymujemy:
( )
( )
C dx
EJ
x M
x w
'
+ =
, (12.6)
drugie cakowanie daje zaleno:
( )
( )
D Cx dx dx
EJ
x M
x w + +
)
`
=

, (12.7)
w ktrej C oraz D to stae cakowania, ktre moemy wyznaczy z kinematycznych
warunkw brzegowych.
Po wykonaniu cakowania i wyznaczeniu staych cakowania otrzymujemy poszukiwan
funkcj linii ugicia belki w rozwaanym przedziale. Znamy te jej pierwsz pochodn
okrelon rwnaniem (12.6), ktrej interpretacj geometryczn jest tangens kta zawartego
midzy styczn do krzywej a dodatnim kierunkiem osi X (rys. 12.1). Poniewa rozwaamy,
zgodnie z przyjtymi wczeniej zaoeniami, tylko mae przemieszczenia i mae ich pochodne
to ( ) ( ) ( ) x x x w =tg
'
. Kt ( ) x w dalszych rozwaaniach nazywa bdziemy ktem
ugicia.
Wrmy do staych cakowania. W kadym przedziale charakterystycznym, w ktrym
zapisane jest rwnanie momentw, a potem wykonane cakowanie wystpi dwie stae
cakowania. Jak ju wspomniano moemy je wyznaczy z kinematycznych warunkw
brzegowych wynikajcych z warunkw podparcia belki (rys. 12.3),

X

w
0
0
'
=
=
w
w
0
'
= w 0 = w
l
p
l
w w
w
w
' '
0
0
=
=
=
l
w w =
154

Rys. 12.3
lub sposobu jej obcienia (rys. 12.4).

Rys. 12.4
Indeksy przy ugiciach i ich pochodnych w kinematycznych warunkach brzegowych na
rys. 12.3 oraz 12.4 informuj o przedziaach z lewej i prawej strony rozpatrywanego punktu.
Kinematyczne warunki brzegowe pokazane na rys. 12.4 nazywane te bywaj warunkami
zszycia i w sensie fizyczny oznaczaj, e w punkcie wsplnym dla obu przedziaw ugicie
i kt ugicia musz by cige. Warto w tym miejscu zwrci uwag, e przy rozwaaniu
zagadnienia ugi, punktami charakterystycznymi staj si dodatkowo (w stosunku do
zagadnienia wyznaczania si przekrojowych tj. momentw zginajcych, si poprzecznych i
podunych) punkty, w ktrych nastpuje skokowo zmiana sztywnoci na zginanie oraz
przeguby wewntrzne w belce.
Tok postpowania przy wyznaczaniu ugicia i ktw ugicia pokaemy na kilku prostych
zadaniach. Zaczniemy od belki wspornikowej, pokazanej na rys. 12.5 o staej sztywnoci na
zginanie EJ. W belce tej chcemy wyznaczy ugicie i kt ugicia jej koca K.

Rys. 12.5 Rys.12.6
Funkcj momentw (przy spodach na dole belki) okrela rwnanie: M(x) = -P (l-x).
Rwnanie rniczkowe linii ugicia ma posta: EJ w
(x) = P (l-x).
Cakujc dwukrotnie otrzymujemy kolejno:
EJ w
(x) = -P (l-x)
2
/2 + C,
EJ w(x) = P (l-x)
3
/6 + Cx + D.
Kinematyczne warunki brzegowe:
( )
( ) 6
2
0 6
0 2
0 0 / 2
0 0 / 1
3
2
3
2 '
l P D
l P C
D l P
C l P
w
w
=
=
= +
= +
=
=

Rwnanie ktw ugicia: ( ) ( ) [ ] EJ l P x l P x w 2 2
2 2 '
+ = .
Rwnanie linii ugicia: ( ) ( ) [ ] EJ l P x l P x l P x w 6 2 6
3 2 3
+ = .
w

X

l

K

P

EJ

X
w
l

B A
q
EJ

p
EJ
l
EJ
p l
p l
w w
w w
' '
=
=
155
Std kt ugicia i ugicie koca wspornika wynosi:
( ) EJ l P l w
K
2
2 '
= = , ( ) EJ l P l w w
K
3
3
= = .
W wolnopodpartej belce pokazanej na rys. 12.6, wyznaczymy maksymalne ugicie i kty
ugicia na podporach.
Funkcja momentw (przy spodach na dole belki): M(x) = ql x/2 q x
2
/2.
Rwnanie rniczkowe linii ugicia ma posta: EJ w
(x) = q x
2
/2 ql x/2 .
Cakujc dwukrotnie otrzymujemy kolejno:
EJ w
(x) = q x
3
/6 - ql x
2
/4 + C,
EJ w(x) = = q x
4
/24 - ql x
3
/12 + Cx + D.
( )
( ) 24
0
0 12 24
0
0 / 2
0 0 / 1
3 4 4
l q C
D
l C l q l q
D
l w
w
=
=
= +
=
=
=

Rwnanie ktw ugicia: ( ) [ ] EJ ql x ql x q x w 24 4 6
3 2 3 '
+ = .
Rwnanie linii ugicia: ( ) [ ] EJ x ql x ql x q x w 24 12 24
3 3 4
+ = .
Kty ugicia na podporach wynosz:
( ) EJ l q w
A
24 0
3 '
= = , ( ) EJ l q l w
B
24
3 '
= = .
Maksymalne (ekstremalne) ugicie wystpi w tym punkcie przedziau gdzie zeruje si
pierwsza pochodna funkcji ugicia, czyli tam, gdzie zeruje si kt ugicia. W analizowanym
przykadzie bdzie to:
( ) 2 0 24 4 6 0
3 2 3 '
l x ql x ql x q x w = = + = ,
max w = ( ) EJ l q l w 384 5 2
4
= .
Tok postpowania w przypadku wikszej ni jeden iloci przedziaw cakowania nie
zmienia si zasadniczo. Zwiksza si liczba staych cakowania oraz liczba kinematycznych
warunkw brzegowych.
Wyznaczmy ugicie i kt w rodku rozpitoci belki wolnopodpartej pokazanej na rys. 12.7.

X
1
w
1
K
EJ

l/2

l/2

w
2
X
2
P

EJ

w
1
, w
2
X

K

P

l/2

l/2

2EJ

156
Rys. 12.7 Rys.12.8
Zadanie rozwiemy przyjmujc dwa ukady wsprzdnych (rys. 12.7). Rwnania
momentw, rwnania rniczkowe linii ugicia i dalsze po dwukrotnym cakowaniu,
zestawione s niej.
2 0
1
l x < < 2 0
2
l x < <
( ) 2
1 1 1
x P x M = ( ) 2
2 2 2
x P x M =
( ) 2
1 1
' '
1
x P x w EJ = ( ) 2
2 2
' '
2
x P x w EJ =
( )
1
2
1 1
'
1
4 C x P x w EJ + = ( )
2
2
2 2
'
2
4 C x P x w EJ + =
( )
1 1 1
3
1 1 1
12 D x C x P x w EJ + + = ( )
2 2 2
3
2 2 2
12 D x C x P x w EJ + + =

( )
( ) ( )
( ) ( )
( )
16
0
0
16 16
2 96 2 96
0
0 0 / 4
2 2 / 3
2 2 / 2
0 0 / 1
2
2 1
2 1
2
2
2
1
2
2 2
3
1 1
3
1
2
'
2
'
1
2 1
1
Pl C C
D D
D
C l P C l P
D l C l P D l C l P
D
w
l w l w
l w l w
w
= =
= =
=
= +
+ + = + +
=
=
=
=
=

Ujemny znak w trzecim kinematycznym warunku brzegowym jest konsekwencj rnej
skrtnoci przyjtych ukadw wsprzdnych.
Ugicie i kt ugicia w rodku rozpitoci belki wynosz:
( ) EJ l P l w w
K
48 2
3
1
= = , ( ) 0 2
'
= = l w
K
.
W zakoczeniu prostych zada wyznaczymy ugicie koca wspornika o skokowej zmiennej
sztywnoci na zginanie pokazanego na rys. 12.8.
2 0 l x < < l x l < < 2
( ) ( ) x l P x M =
1
( ) ( ) x l P x M =
2

( ) ( ) x l P x w EJ =
' '
1
2 ( ) ( ) x l P x w EJ =
' '
2

( ) ( )
1
2 '
1
2 2 C x l P x w EJ + = ( ) ( )
2
2 '
2
2 C x l P x w EJ + =
( ) ( )
1 1
3
1
6 2 D x C x l P x w EJ + + = ( ) ( )
2 2
3
2
6 D x C x l P x w EJ + + =
157
( )
( )
( ) ( )
( ) ( )
( ) ( )
( ) ( )
+ + = + +
+ = +
= +
= +
=
=
=
=
EJ D l C Pl EJ D l C Pl
EJ C Pl EJ C Pl
D l P
C Pl
l w l w
l w l w
w
w
2 2
3
1 1
3
2
2
1
2
1
3
1
2
2 1
'
2
'
1
1
'
1
2 48 2 2 48
8 2 8
0 6
0 2
2 2 / 4
2 2 / 3
0 0 / 2
0 0 / 1

2
2
1
l P C = , 6
3
1
l P D = , 16 5
2
2
l P C = , 8
3
2
l P D = .
Ugicie koca belki wynosi:
( ) EJ l P l w w
K
16 3
3
2
= = .
Przy wikszej iloci przedziaw charakterystycznych wyznaczenie staych cakowania,
ktrych liczba rwna si podwojonej iloci przedziaw jest bardzo pracochonne. Moemy
unikn tego nadmiernego nakadu pracy stosujc pewien specyficzny sposb zapisu funkcji
momentw zginajcych M(x) a potem ich cakowania. Sposb ten zaproponowany przez
A. Clebscha w 1862 roku, daje w przypadku belek prostych o staej sztywnoci na zginanie
EJ zrwnanie si staych cakowania we wszystkich przedziaach i tym samym
zredukowanie ich do dwch (niezalenie od iloci przedziaw), ktre wyznaczamy z
kinematycznych warunkw brzegowych wynikajcych ze sposobu podparcia belki (nie z
warunkw zszycia).
Nie uzasadniajc teoretycznie tego sposobu (patrz np. S.Piechnik: Wytrzymao Materiaw.
PWN 1978) podamy niej wymagania, ktre musz by spenione przy jego stosowaniu:
rwnania momentw zginajcych ( ) x M musz by zapisane w jednym ukadzie, ktrego
pocztek naley przyj na jednym z kocw belki,
wszystkie skadniki rwnania momentw w przedziale ( i ) musz si powtrzy bez zmian
w rwnaniu momentw w przedziale nastpnym (i + 1) a nowe dodatkowe czony musz
zawiera dwumian typu ( )
i
a x gdzie jest dowoln potg natomiast
i
a jest odcit
pocztku przedziau (i + 1),
cakowanie dwumianw typu ( )
i
a x naley wykonywa wzgldem zmiennej ( )
i
a x ,
tzn. bez otwierania nawiasw.
Dla belek o skokowo zmiennej sztywnoci na zginanie doprowadzenie liczby staych
cakowania do dwch jest rwnie moliwe przy zastosowaniu pewnych modyfikacji co
wymaga jednak sporego nakadu pracy. Dlatego w takich przypadkach zwykle nie stosuje si
sposobu Clebscha wykonujc obliczenia, jak to pokazano wyej, lub stosuje inne metody
oblicze, jak np. metoda Mohra czy jeszcze bardziej oglna i efektywna metoda Maxwella-
Mohra.
12.2.1. Przykady
Przykad 12.2.1.1. Wyznaczy ugicie i kt ugicia punktu K danej belki.

2 kN
8 kNm 4 kN 4 kN/m
2 m
2 m

2 m
2 m
X
w
7 kN

15 kN

C D B A K
EJ
158

Rozwizanie
Zadanie rozwiemy korzystajc ze sposobu Clebscha, dziki czemu liczba staych
cakowania zredukuje si do dwch, niezalenie od iloci przedziaw charakterystycznych,
ktrych w danym przykadzie mamy cztery.
Zaczynamy od rwna momentw zginajcych. W przedziale AB, przy spodach na dole belki,
rwnanie ma posta:
M(x) = -2x
AB
W przedziale BC, zgodnie z zasadami podejcia Clebscha, rwnanie momentw przyjmuje
form:
M(x) = -2x + 7(x-2) 4(x-2)
2
/2
BC
Pionowe kreski na kocach rwna informuj, w jakim przedziale dane rwnanie jest
obowizujce.
Rwnanie w przedziale CD ma posta:
M(x) = -2x + 7(x-2) 4(x-2)
2
/2 + 8(x-4)
0 CD
Czwarty czon w powyszym rwnaniu pochodzi od skupionego momentu dziaajcego na
belk. Nawias (x-4) jest konieczny, bo takie s zasady stosowania tego podejcia, a
podniesienie go do potgi zerowej (x-4)
0
daje warto jeden i nie zmienia wartoci w
rwnaniu momentw. Rwnanie w ostatnim przedziale DK wyglda nastpujco:
M(x) = -2x + 7(x-2) 4(x-2)
2
/2 + 8(x-4)
0
+ 15(x-6) +4(x-6)
2
/2
DK
Ostatni czon tego rwnania to fikcyjnie dodane obcienie cige na odcinku DK. Jego
pojawienie si wynika z zasad podejcia, e rwnanie momentw w przedziale nastpnym
musi zawiera wszystkie czony rwnania z przedziau poprzedniego. Skoro tak to musia
pozosta trzeci czon rwnania tj. 4(x-2)
2
/2, a to oznacza przyjcie, e obcienie cige
dziaa do koca belki. Poniewa w rzeczywistoci nie dziaa ono na odcinku DK, to naleao
je wyzerowa poprzez dodanie fikcyjnego obcienia. To fikcyjne obcienie jak i
przeduone do koca belki obcienie cige z przedziau BD, zaznaczone zostao na rysunku
belki lini przerywan.
Te cztery rwnania mog by formalnie zapisane w jednej linijce, nie tracc nic ze swej
oglnoci i dajc pen informacje o postaci rwnania momentw w danym przedziale:
M(x) = -2x + 7(x-2) 4(x-2)
2
/2 + 8(x-4)
0
+ 15(x-6) +4(x-6)
2
/2
DK
Rwnanie momentw w danym przedziale zawiera czony od znaku = do pionowej kreski
informujcej o punktach okrelajcych pocztek i koniec przedziau. Dotyczy to bdzie
rwnie rwna ugi i ktw ugi.
Postpujc analogicznie rwnania rniczkowe ugitej osi belki we wszystkich przedziaach
moemy zapisa w postaci:
EJw
(x) = 2x
AB
+ 7(x-2) 4(x-2)
2
/2
BC
+ 8(x-4)
0

CD
+ 15(x-6) +4(x-6)
2
/2
DK
159
W wyniku dwukrotnego cakowania otrzymujemy:
EJw
(x) = C+ 2x
2
/2
AB
- 7(x-2)
2
/2 + 4(x-2)
3
/6
BC
- 8(x-4)
CD
- 15(x-6)
2
/2 -4(x-6)
3
/6
DK

EJw(x) = D+ Cx +2x
3
/6

- 7(x-2)
3
/6 + 4(x-2)
4
/24 - 8(x-4)
2
/2 - 15(x-6)
3
/6 -4(x-6)
4
/24
Stae cakowania C oraz D musz si znale zaraz za znakiem rwnoci gdy s one
obowizujce dla wszystkich przedziaw charakterystycznych.
Kinematyczne warunki brzegowe, z ktrych moemy wyznaczy stae cakowania s
nastpujce:
( )
( )
( ) ( ) ( )
= + + +
= + +
=
=
0 2 4 6 8 24 2 6 4 6 6 6 * 2 6
0 6 2 * 2 2
0 6 / 2
0 2 / 1
2 4 3 3
3
2 - 6 7 - C D
C D
w
w
,
a wyznaczone z nich stae maj wartoci : C = - 16/3 kNm
2
, D = 8.00 kNm
3
.
Poszukiwane wartoci kta ugicia i ugicia punktu K wynosz:
( ) [ ] EJ w
K
6 2 * 4 2 2 * 15 4 * 8 6 6 * 4 2 6 * 7 2 8 * 2 3 16 8
3 2 3 2 2
+ + = =
EJ
kNm
EJ
kNm
K
2 2
33 . 9
* 3
28
= =
( ) [ ] EJ w w
K
24 2 * 4 6 2 * 15 2 / 4 * 8 24 6 * 4 6 6 * 7 6 8 * 2 3 16 * 8 8 8
4 3 2 4 3 3
+ + = =
EJ
kNm
EJ
kNm
w
K
3
33 . 13
* 3
3 40
= =

Przykad 12.2.1.2. Wyznaczy lini ugicia podanej belki oraz wymiar a jej przekroju
poprzecznego z warunku stanu granicznego uytkowania jeli 250 / l w
dop
= oraz E=205 GPa.

Rozwizanie
Lini ugicia belki wyznaczymy korzystajc ze sposobu Clebscha, dziki czemu liczba
staych cakowania zredukuje si do dwch.
M(x) = -20 x
2
/2
AB
+ 100 (x-2)
BC
+ 20 (x-6)/2
CD
+ 40 (x-10)
DE
EJw
(x) = +20x
2
/2 - 100 (x-2)

-20 (x-6)
2
/2 - 40 (x-10)

EJw
(x) = C+20x
3
/6 -100 (x-2)
2
/2

-20 (x-6)
3
/6 - 40 (x-10)
2
/2

EJw(x) = D+ Cx+20x
4
/24 -100 (x-2)
3
/6

-20 (x-6)
4
/24 - 40 (x-10)
3
/6

a
2a
1.5a 1.5a
11a
6.611a
5.389a
Y
J
y
=368.917a
4
C B
D
X
w
20 kN/ m
4 m 2 m 4 m 2 m
20 kN
A E
100 kN

40 kN

160
( )
( )
( ) ( )
= + +
= + +
=
=
0 24 6 10 20 6 2 10 100 24 10 * 20 10
0 24 2 * 20 2
0 10 / 2
0 2 / 1
4 3 4
4
C D
C D
w
w

C = 53.33 kNm
2
, D = -119.99 kNm
3
.
Ostatecznie funkcje ktw ugi i linii ugicia maj posta:
EJ w
(x) = 53.33+20x
3
/6
AB
-100 (x-2)
2
/2
BC
-20 (x-6)
3
/6
CD
- 40 (x-10)
2
/2
DE
EJ w(x) = -119.99+53.33x+20x
4
/24 -100 (x-2)
3
/6

-20 (x-6)
4
/24 - 40 (x-10)
3
/6

Ugicia i kty ugicia w punktach charakterystycznych:
w
A
= w
(0) = 53.33/EJ , w
A
= w(0) = - 119.99/EJ,
w
B
= w
(2) = 80.00/EJ , w
B
= w(2) = 0 ,
w
C
= w
(6) = - 26.67/EJ , w
C
= w(6) = 213.32/EJ,
w
D
= w
(10) = - 26.67/EJ, w
D
= w(10) = 0,
w
E
= w
(12) = 13.33/EJ, w
E
= w(12) =0.
Powysze wyniki dowodz, e maksymalne ugicie belki wystpi w przedziale BC w punkcie
w ktrym zeruje si kt ugicia
53.33 + 20*x
3
/6 100*(x-2)
2
/2 = 0 x = 5.404 m.
53.33+20*5.404
3
/6 100*(5.404-2)
2
/2 = -0.016 0
Maksymalne ugicie w belce wynosi:
( ) EJ . . w w max 51 221 404 5 = = .
Najwiksze ugicie w przedziale DE
53.33 + 20*x
3
/6 100*(x-2)
2
/2 20*(x-6)
3
/6 40*(x-10)
2
/2 = 0 x = 10.845 m.
w(10.845) = - 10.29/EJ.
Rysunek poniej pokazuje szkic linii ugicia analizowanej belki.

B
20 kN
C D
X
w
20 kN/ m
A
E
4.0 m
2.0 m 4.0 m 2.0 m
53.33/EJ
2
2
1
.
5
1
/
E
J

26.67/EJ
26.67/EJ
13.33/EJ
80.00/EJ
2
1
3
.
3
2
/
E
J

1
0
.
2
9
/
E
J

1
1
9
.
9
9
/
E
J

3.404 m 0.845 m
w(x)/EJ

161
Wyznaczenie wymiaru a:
W
dop
= l/250 = 8.00/250 = 0.032 m
9
3
4
3
10 205 032 0
10 51 221
917 368
10 51 221 51 221
* * .
* .
a .
E w
* .
J w
EJ
.
w w max
dop
dop dop

a 0.0174 m.
Przyjto do wykonania a = 2.0 cm.
Przy przyjtym wymiarze a maksymalne ugicie belki wynosi:

018 0
02 0 917 368 10 205
10 51 221 52 221
4 9
3
.
. * . * *
* .
EJ
.
w max = = = m.

Przykad 12.2.1.3. Wyznaczy ugicie i kt ugicia punktu K danej belki.

Rozwizanie

Jeli przyjmiemy pocztek ukadw wsprzdnych dla kadej z belek skadowych
rozwaanej belki gerberowskiej w przegubie C, to dla kadej z nich moemy wykorzysta
podejcie Clebscha i warunek zszycia w tym przegubie. Rozwamy wpierw belk CK (belka
grna w schemacie obliczeniowym, drugorzdna):
M
1
(x
1
) = 4 x
1
- 2x
1
2

/2
CD
+ 4 (x
1
-4)+ 2(x
1
4)

2
/2
DK

EJ w
1

(x
1
) = -4 x
1
+ 2x
1
2

/2 - 4 (x
1
4) - 2(x
1
4)

2
/2
EJ w
1

(x
1
) = C
1
-4 x
1
2
/2

+ 2x
1
3

/6 - 4 (x
1
4)
2
/2 - 2(x
1
4)

3
/6
EJ w
1
(x
1
) = D
1
+ C
1
x
1
- 4 x
1
3
/6

+ 2x
1
4

/24 - 4 (x
1
4)
3
/6 - 2(x
1
4)

4
/24

Zajmijmy si teraz belk AC (belka dolna w schemacie obliczeniowym, pierwszorzdna).
Przy jej rozwaaniu uwzgldnimy tylko pionow skadow siy pod ktem 45 dziaajc w
przegubie C, gdy rwnanie rniczkowe ugitej osi belki, ktrym si posugujemy, nie
uwzgldnia wpywu si podunych na wielko ugicia.
M
2
(x
2
) = - 6 x
2

CB
+ 4(x
2
2)
0

BA

2EJ w
2

(x
2
) = + 6 x
2
- 4(x
2
2)
0

2EJ w
2

(x
2
) = C
2
+ 6 x
2
2
/2 - 4(x
2
2)
2EJ w
2
(x
2
) = D
2
+ C
2
x
2
+ 6 x
2
3
/6

- 4 (x
2
2)
2
/2
kN 2 2
2 kN/m

4 kNm

A D
K
C
B
X
1
w
2
X
2
w
1
2EJ
EJ
2 m
4 kN

2 m 2 m 4 m
162
( )
( )
( )
( )
= + +
= +
=
=
0 2 2 4 4 6 4 6 4
0 2 4 4 2 4 6
0 4 2
0 4 1
2 3
2 2
2
2
2
2
* * C D
* * C
w /
w /
'

C
2
= -40.00 kNm
2
, D
2
= 104.00 kNm
3
.

( ) ( )
( )
= + +
=
=
=
0 24 4 2 6 4 4 4
2
0 4 4
0 0 3
4 3
1 1
2 1
1
2 1
* * C D
EJ
D
EJ
D
w /
w w /

C
1
= -7.67 kNm
2
, D
1
= 52.00 kNm
3
.

( ) ( ) ( ) [ ] EJ * * * . w w
K
24 4 6 2 6 4 6 4 24 6 2 6 6 4 6 67 7 52 6
4 3 4 3
1
+ = = ,
EJ
kNm .
w
K
3
69 36
= .

12.3. Metoda Mohra
Jeli potrzebujemy wyznaczy przemieszczenia osi belki zginanej w tylko jednym
interesujcym nas punkcie, to metoda analityczna jest mao efektywna. Przy jej zastosowaniu
nakad pracy potrzebny do okrelenia funkcji ugicia i ktw ugicia w caej belce lub
wyznaczeniu przemieszcze w jednym tylko punkcie niewiele si rni. Metoda ktr
pokaemy niej jest bardzo skuteczna i efektywna zwaszcza przy obliczaniu ugi i ktw
ugicia w jednym punkcie osi belki.

Rozwamy dowoln belk zginan, ktra na rys.
12.9 nazwana jest belk rzeczywist. W przyjtym
ukadzie odniesienia linia jej ugicia spenia znane
ju rwnanie rniczkowe:

( )
( )
EJ
x M
x w
' '
= .

Wyobramy sobie inn belk, nazwiemy j belk
fikcyjn (rys. 12.9), o tej samej dugoci co belka
rzeczywista obcion pewnym obcieniem
rozoonym w sposb cigy o intensywnoci
( ) x q
f
. Podpr belki fikcyjnej na razie nie
specyfikujemy, ale s one takie, e zapewniaj jej
geometryczn niezmienno. Midzy obcieniem
( ) x q
f
a funkcj momentw w belce fikcyjnej
( ) x M
f
zachodzi znana zaleno rniczkowa:
( ) ( ) x q x M
f
''
f
= .

Jeli pooymy:
M
f
X
w
M
M
Belka rzeczywista
EJ
Belka fikcyjna
q
f

Rys. 12.9

q
f

163
( )
( )
EJ
x M
x q
f
= , (12.8)
to zachodzi rwno:
( ) ( ) x M x w
''
f
''
= , (12.9)
ktra dowodzi, e druga pochodna linii ugicia w belce rzeczywistej rwna si drugiej
pochodnej funkcji momentw w belce fikcyjnej tj. belce, ktrej obcienie stanowi funkcja
momentw w belce rzeczywistej podzielona przez jej sztywno zginania.
Po dwukrotnym obustronnym cakowaniu rwnania (12.9) dostajemy kolejno:
( ) ( )
2 1
C x M C x w
'
f
'
+ = + ,
(12.10)
( ) ( )
2 2 1 1
D x C x M D x C x w
f
+ + = + + .
Jeli zapewnimy rwno staych cakowania w rwnaniach (12.10) i uwzgldnimy, e
pochodn linii ugicia jest kt ugicia a pochodn momentw zginajcych jest sia
poprzeczna otrzymujemy ostatecznie:
( ) ( ) x Q x
f
= ; ( ) ( ) x M x w
f
= . (12.11)
Wzory (12.11) bdce podstaw metody Mohra ( Mohr pierwszy w roku 1868 zauway i
wykorzysta do wyznaczania ugi formaln analogi rwna rniczkowych wicych
ugicia z momentami zginajcymi oraz momentami zginajcymi i obcieniem) obliczania
ugi osi belek zginanych stanowi, e kt ugicia i ugicie w dowolnym punkcie belki
rzeczywistej s rwne sile poprzecznej i momentowi zginajcemu w tym samym punkcie
belki fikcyjnej.
Wrmy do okrelenia, dotd nie zdefiniowanych, podpr belki fikcyjnej. Sposb jej
podparcia wynika ze wzorw (12.11), otrzymanych przy zaoeniu rwnoci staych
cakowania we wzorach (12.10).
Rozwamy sztywne zamocowanie w belce rzeczywistej. Jest to punkt, w ktrym kt ugicia i
ugicie jest rwne zeru, zgodnie wic ze wzorami (12.11) w tym punkcie belki fikcyjnej sia
poprzeczna i moment zginajcy musz si zerowa. Jedynym takim skrajnym punktem w
belce jest wolny koniec. W przypadku skrajnej podpory przegubowej w belce rzeczywistej
kinematyczne warunki brzegowe to zerowanie si ugicia i rny od zera kt ugicia. Musi
temu w belce fikcyjnej odpowiada punkt, w ktrym statyczne warunki brzegowe daj
zerowanie si momentu zginajcego i rn od zera si poprzeczn i takim punktem bdzie
podpora przegubowa. W tabeli poniej zestawione s podpory w belce rzeczywistej i
odpowiadajce im podpory w belce fikcyjnej.

Belka rzeczywista Belka fikcyjna
0 = ; 0 = w 0 =
f
Q ; 0 =
f
M
0 ; 0 = w 0
f
Q ; 0 =
f
M
0 ; 0 w 0
f
Q ; 0
f
M
0 = ; 0 w 0 =
f
Q ; 0
f
M

p l
= ; 0 =
l
w ; 0 =
p
w
fp fl
Q Q = ; 0 =
fl
M ; 0 =
fp
M
0
l
; 0
p
;
p l
w w = 0
fl
Q ; 0
fp
Q ;
fp fl
M M =
164
Wyznaczenie belki fikcyjnej dla dowolnej belki rzeczywistej jest zadaniem bardzo prostym.
Niej pokazany jest przykad belki rzeczywistej i odpowiadajcej jej belki fikcyjnej.

Jak powiedziane zostao na wstpie metoda Mohra jest bardzo efektywna ( w stosunku do
metody analitycznej) w przypadku gdy poszukujemy przemieszcze osi belki w okrelonym
punkcie.
Tok postpowania przy obliczaniu przemieszcze w wybranym punkcie osi belki zginanej
metod Mohra jest nastpujcy:
wyznaczy wykres momentw zginajcych w belce rzeczywistej (spody na dole belki),
wyznaczy belk fikcyjn,
obciy belk fikcyjn wykresem momentw zginajcych z belki rzeczywistej
podzielonemu przez jej sztywno na zginanie EJ. Dodatniemu wykresowi momentw
odpowiadaj zwroty obcienia fikcyjnego zgodnego ze zwrotem osi ugi belki rzeczywistej,
wyznaczy si poprzeczn i/lub moment zginajcy w tym wybranym punkcie w belce
fikcyjnej (sia poprzeczna znakowana zgodnie z ukadem wasnym przekroju poprzecznego
belki, moment przy spodach na dole belki). Bd one rwne odpowiednim przemieszczeniom
w tym samym punkcie osi belki rzeczywistej.

12.3.1. Przykady
Przykad 12.3.1.1. Wyznaczy metod
Mohra ugicie i kt ugicia koca wspornika.

Rozwizanie
Rysunki obok pokazuj kolejne etapy rozwizania.
Fikcyjne siy przekrojowe tj. sia poprzeczna i moment
zginajcy w punkcie K belki fikcyjnej wynosz:
EJ
l P
l
EJ
Pl
Q
K fK
2 2
1
2
= = = ,

EJ
l P
l * l
EJ
Pl
w M
K fK
3 3
2
2
1
3
= = = .
Obie wielkoci s dodatnie, co w przyjtym ukadzie
odniesienia zwizanego z belk rzeczywist oznacza, e
punkt K przemieci si w d a jego kt obrotu bdzie
zgodny z ruchem wskazwek zegara.

Belka fikcyjna
Belka rzeczywista
w

X

l

K

P

EJ

P
l

M

l

K

P
l
/
E
J

Belka fikcyjna

l

K

P

EJ

165
Przykad 12.3.1.2. Wyznaczy metod Mohra
ugicie i kt ugicia koca wspornika o
skokowo zmiennej sztywnoci na zginanie.

Rozwizanie
Fikcyjne siy przekrojowe tj. sia poprzeczna i moment
zginajcy w punkcie K belki fikcyjnej wynosz:
EJ
Pl l
EJ
Pl l
EJ
Pl l
EJ
Pl
Q
K fK
16
5
2 4 2
1
2 4 2 2 2
1
2
= + + = = ,

EJ
Pl
*
l l
*
l
EJ
Pl
l
*
l
EJ
l P l
*
l
EJ
Pl
w M
K fK
16
3
2 3
2
2 2 4 2
1
4
3
2 4 2 3
2
2 2 2
1
3
= |
\
|
+ +
+ + = =

Mohra ugicie i kt ugicia punktu K belki
wolnopodpartej o skokowo zmiennej
sztywnoci na zginanie.

Rozwizanie

w

EJ

X

K

P

l/2

l/2

2EJ

P
l

M

Belka fikcyjna

P
l
/
4
E
J

K

P
l
/
2
E
J

P
l
/
2
E
J

l/2

l/2

Belka fikcyjna

A

B

6
/
E
J

K

4.0 m

4.0 m
24/EJ
12/EJ
fB
V
P

EJ

K

l/2

l/2

2EJ

EJ

K

6.0 kN/m

4.0 m

4.0 m
2EJ

w

EJ

X

K

6.0 kN/m

4.0 m

4.0 m
2EJ

2
4

6*4
2
/8 = 12
2
4

M
kNm
166
Wykres momentw (na czci krzywoliniowy) w belce rzeczywistej mona rozoy na
wykresy pokazane niej na rysunku. Cz krzywoliniowa to symetryczna parabola drugiego
stopnia, ktrej maksymalna warto wynosi qa
2
/8, gdzie a to rozpito na ktrej dziaa stae
obcienie cige q.
Poszukiwane siy przekrojowe w belce fikcyjnej policzymy idc od strony prawej i w tym
celu potrzebujemy wpierw wyznaczy reakcj na prawej podporze.
0 2 4
6
3
2
4
3
2
4
12
2
1
3
4
4 4
24
2
1
8 0 = + + |
\
|
+ + =
*
EJ
*
EJ
*
EJ
V M
fB fA
,
EJ
kNm .
V
fB
2
0 44
= .
EJ
kNm .
EJ EJ
Q
fK K
2
0 4
4
24
2
1 44
= + = = ,
EJ
kNm .
*
EJ EJ
M w
fK K
3
0 112
4
3
1
4
24
2
1
4
44
= = = .
Niej podane s pola powierzchni A i pooenie rodkw cikoci S dla figur ograniczonych
parabolami drugiego stopnia, stanowicych czci wykresw momentw zginajcych
pochodzcych od rwnomiernie rozoonych obcie cigych w belkach rzeczywistych.

Przykad 12.3.1.4. Wyznaczy metod Mohra
kt ugicia na podporze B belki
wolnopodpartej o skokowo zmiennej
sztywnoci na zginanie.

Rozwizanie

EJ

6.0 kN

3.0 m

3.0 m
EJ/2

B
A

l f A
3
2
= l f A
3
2
= l f A
3
1
=
l/2
f
S
l/2
l
styczna
pozioma
S
f
5l/8 3l/8
l
S
f
3l/4 l/4
styczna
pozioma
l
EJ
kNm .
V
fB
2
0 18
=
3.0 m

3.0 m
B
A

1
8
.
0
/
E
J

9
.
0
/
E
J

Belka fikcyjna
9
.
0

M
kNm
w

EJ

X

6.0 kN

3.0 m

3.0 m
EJ/2

B
A

167
Fikcyjn si poprzeczn w przekroju podporowym policzymy idc od strony prawej, zatem
celowym jest wyznaczenie reakcji na prawej podporze.
EJ
kNm .
V *
EJ
*
EJ
V M
fB fB
f
A
2
0 18
0 3
3
2
3
18
2
1
3
3
3 3
9
2
1
6 0 = = +
|
\
|
+ + =

EJ
kNm .
V Q
fB fB B
2
0 18
= = = .
Zgodnie z przyjtym ukadem wsprzdnych przekrj podporowy obrci si przeciwnie do
ruchu wskazwek zegara.
Mohra ugicie i kt ugicia punktu K belki
jednostronnie przewieszonej.

Rozwizanie

Wykres momentw w belce rzeczywistej jest sum momentw od obcienia na
przewieszeniu i obcienia w przele AB. Oba te momenty s bardzo proste do wyznaczenia i
co bardzo wane - ich pola powierzchni jaki i pooenie rodkw cikoci s powszechnie
znane.
Belka fikcyjna jest belk gerberowsk, w ktrej w schemacie obliczeniowym cz AB jest
belk drugorzdn. Poniewa punkt K jest w dolnej belce, pierwszorzdnej wic najprociej
bdzie wpierw wyznaczy fikcyjn reakcj w przegubie B, a potem obciy ni (ze zwrotem
przeciwnym) dolny wspornik BK.

20.0 kN/m

K
EJ

B

6.0 m

2.0 m
A

w

20.0 kN/m

K

EJ

B
X

6.0 m

2.0 m
A

M
kNm
9
0
.
0

4
0
.
0

A

6.0 m

2.0 m
40/EJ

90/EJ

K

B

Belka fikcyjna
B

A

6.0 m

90/EJ

40/EJ

EJ V
fB
100 = EJ 100
40/EJ

K

2.0 m
B

168
Obliczenie reakcji
fB
V :
EJ
kNm .
V *
EJ
*
EJ
V M
fB fB fA
2
0 100
0 3 6
90
3
2
6
3
2
6
40
2
1
6 0 = = + =
.

Std kt ugicia i ugicie punktu K belki rzeczywistej wynosi:
EJ
kNm
EJ EJ
Q
fK K
2
33 . 73
2
40
3
1 100
= + = = ,
EJ
kNm
EJ EJ
M w
fK K
3
00 . 160
2
4
3
* 2
40
3
1
2
100
= + = = .
Czsto dla uproszczenia zapisw obliczenia prowadzimy bez pisania sztywnoci na zginanie
w mianowniku obcienia fikcyjnego i wstawiamy j dopiero w kocowych rezultach tj.
fikcyjnej sile poprzecznej i fikcyjnym momencie zginajcym.

Adam Bodnar: Wytrzymao Materiaw. Ukone zginanie
169
13. UKONE ZGINANIE
Ukone zginanie prta pryzmatycznego wystpuje wwczas gdy ukad si zewntrznych po
jednej stronie jego przekroju poprzecznego prta redukuje si do momentu zginajcego M ,
ktrego wektor nie jest rwnolegy do adnej z gwnych, centralnych osi bezwadnoci
przekroju poprzecznego. Bdziemy si starali wyznaczy elementy macierzy napre i
odksztace oraz wsprzdne wektora przemieszczenia w dowolnym punkcie prta.
Rozwamy wic, pokazany na rys. 13.1 prt pryzmatyczny okrelony w ukadzie osi
(X, Y ,Z), w ktrym o X jest osi prta, a osie (Y, Z) s gwnymi centralnymi osiami
bezwadnoci jego przekroju poprzecznego. Materia prta jest izotropowy, liniowo sprysty
o staych materiaowych E oraz . W rozwaanym przypadku moment zginajcy dziaa w
paszczynie zaznaczonej szarym kolorem na rysunku, a jego wektor jest nachylony pod
ktem do osi Y.

Przy rozwizywaniu postawionego zadania wykorzystamy wyniki uzyskane dla przypadku
zginania prostego.
Ot zgodnie z zasad de Saint-Venanta statycznie rwnowane obcienia wywouj
jednakowe stany naprenia i odksztacenia, a jeli tak to moment M moemy zastpi
dwoma rwnowanymi mu momentami cos M M
y
= i sin M M
z
= , ktrych kierunki
s rwnolege do odpowiednich osi ukadu odniesienia (rys. 13.1). W ten nieskomplikowany
sposb otrzymalimy dwa proste zginania wzgldem osi Y i Z, dla ktrych macierze napre
s ju nam znane. W obu przypadkach jedynym niezerowym elementem macierzy napre
jest naprenie normalne
x
. Proste sumowanie, zgodnie z zasad superpozycji, daje wzr
okrelajcy te naprenia, dla rozwaanego prta, w postaci:
y
J
M
z
J
M
z
z
y
y
x
= (13.1)
lub, po wykorzystaniu zalenoci midzy M ,
y
M i
z
M w formie:
|
|
\
|
= y
J
z
J
M
z y
x

sin cos
. (13.2)

M
z
M

M
y
Y
Z
lad paszczyzny
obcienia
Rys. 13.1
M

M

Z
Y
( ) 0 , 0 , 1 v
I II
paszczyzna
obcienia
X

x

A
170
Wzory okrelajce krzywizn osi prta po deformacji w wyniku dziaania momentw
y
M i
z
M , maj posta:
y
y
y
J E
M
=
1
oraz
y
y
z
J E
M
=
1
. (13.3)
Ugicia punktw osi prta w kierunku osi Y i Z
obliczamy od kadego momentu zginajcego
osobno, korzystajc z rwna rniczkowych,
ktre przy zwrotach momentw i ukadu
odniesienia pokazanych na rys.13.2 s
nastpujce:

y
y
J E
M
dx
w d
=
2
2
oraz
z
z
J E
M
dx
v d
=
2
2
(13.4)
Cakowite ugicie osi belki jest geometryczna sum ugi od skadowych momentw
zginajcych.
Macierz odksztace odpowiadajc temu stanowi naprenia atwo wyznaczymy z rwna
Hookea, i bdzie ona zawieraa jedynie trzy odksztacenia liniowe, z ktrych dwa s sobie
rwne.
W tym przypadku wytrzymaoci w prcie wystpuje jednoosiowy niejednorodny stan
naprenia, przy czym wartoci napre normalnych
x
, s liniow funkcj zmiennych y
oraz z i nie zale od zmiennej x. Poniewa jedynym niezerowym elementem macierzy
napre jest
x
, to wnioski z analizy stanu naprenia i odksztacenia dla tego przypadku,
dotyczce napre i odksztace gwnych ich kierunkw, jak i ekstremalnych napre
stycznych bd analogiczne do tych, jakie byy w przypadku osiowego rozcigania i zginania
prostego. Wzory (13.1) czy (13.2) pokazuj, e koce wektorw naprenia
x
le na
paszczynie - paszczynie napre. Krawd przecicia si paszczyzny napre z
paszczyzn przekroju poprzecznego, tj. o obojtna, stanowi miejsce geometryczne
punktw, w ktrych wartoci napre normalnych speniaj rwnanie:
0 =
x

Podstawiajc do niego wyraenie (13.2) dostajemy rwnanie osi obojtnej dla rozwaanego
przypadku:
y
J
J
z
z
y
tg = (13.5)
Zatrzymajmy si chwil przy rwnaniu tej prostej. Jego prosta analiza pokazuje, e przy
ukonym zginaniu:
o obojtna przechodzi przez pocztek ukadu wsprzdnych ale jej pooenie
(nachylenie) nie zaley od wartoci momentu zginajcego,
y
M
z
M
y
M
z
M
Rys.13.2
Z, w
Y, v
X
171
pooenie osi obojtnej zaley od wartoci
y
J ,
z
J oraz , tzn. od geometrii przekroju
poprzecznego i paszczyzny dziaania obcie,
o obojtna nie pokrywa si z kierunkiem wektora momentu zginajcego (tak byo w
przypadku prostego zginania), odchyla si ona od niego w kierunku minimalnej gwnej
centralnej osi bezwadnoci przekroju poprzecznego.
Wyjtek mogyby stanowi przekroje dla ktrych
z y
J J = , ale wobec zerowania si
momentu dewiacji
yz
J , kada o centralna jest osi gwn centraln i w takim przypadku
zawsze wystpowa bdzie proste zginanie.
Powysze spostrzeenia s bardzo istotne z punktu widzenia wymiarowania, bo pozwalaj
atwo wyznaczy punkty przekroju poprzecznego, w ktrych naprenia normalne
x
osigaj wartoci ekstremalne. Punkty te pooone s najdalej od osi obojtnej co wynika
to z liniowoci wzoru okrelajcego wartoci napre normalnych.
x
w przekroju poprzecznym prta pokazuje rys.13.3.

Rys. 13.3
Rozkad ten jest wynikiem dodania do siebie rozkadw z dwch prostych zgina, tj. zginania
w paszczynie (X, Z) i w paszczynie (X, Y) (rys.13.4).

Jak ju zostao powiedziane, najwiksze co do bezwzgldnej wartoci naprenia wystpi w
punktach najodleglejszych od osi obojtnej. Wyznaczenie pooenia tych punktw przy
znajomoci pooenia osi obojtnej nie powinno sprawia trudnoci.
Kolejny raz naley podkreli, e wyprowadzone wzory obowizuj przy przyjtych
zwrotach osi ukadu odniesienia i wektora momentu zginajcego. W przypadku innych
zwrotw naley we wzorach uwzgldni korekt znakw.
X
Y
Z
o obojtna
Y
Rys.13.4
Y
X
M
y
Z
X
Z
M
z
172
13.3. Wymiarowanie prtw ukonie zginanych
Tak jak w przypadku prostego zginania ograniczymy si teraz tylko do wymiarowania ze
wzgldu na stan graniczny nonoci, przyjmujc, e bdzie on osignity, jeli przynajmniej
w jednym punkcie przekroju poprzecznego wielko naprenia normalnego bdzie rwna
wytrzymaoci obliczeniowej.
Jeli prt wykonany jest z materiau ktrego wytrzymaoci obliczeniowe przy rozciganiu R
r

i ciskaniu R
c
, s rne to warunek stanu granicznego nonoci stanowi nierwnoci:
r r x
R max i
c c x
R max
gdzie:
r x
max i
c x
poprzecznym.
W przypadku materiau o tej samej wytrzymaoci obliczeniowej na rozciganie i ciskanie
(materia izonomiczny) warunek wymiarowania bdzie jeden:
R max
x
.
Gdy przekrj poprzeczny prta ma dwie osie symetrii i obrys zewntrzny jego ksztatu jest
prostoktny np. dwuteownik, prostokt z wycitymi otworami itp. to maksymalne naprenia
normalne wystpi w naroach i maj warto:
z
z
y
y
c x r x
W
M
W
M
max max + = = .
13.4. Przykady

Przykad 13.4.1. Drewniana belka wspor-
nikowa o dugoci l = 1.0 m i
prostoktnym przekroju poprzecznym
b = 12 cm, h = 24 cm obciona jest na
kocu si P = 4.0 kN nachylon pod
ktem = 20 do osi pionowej (rysunek
obok). Wyznaczy rozkad napre
normalnych w przekroju utwierdzenia i
pooenie osi obojtnej.

Rozwizanie

X

Y

Z

P
b
l
h
paszczyzna obcienia
P = 4.0 kN

M
kNm
4
.
0

X
Z

l = 1.0 m
Y

M
z
Z

lad paszczyzny
obcienia

Y

M

M
y
P

1

2
3

4

173
Rysunek wyej pokazuje wykres momentw zginajcy w paszczynie obcienia. W
utwierdzeniu moment ma warto M = 4.0 kNm a jego wektor bdc prostopady do
paszczyzny obcienia nie jest rwnolegy do adnej z gwnych centralnych osi
bezwadnoci przekroju poprzecznego. Mamy do czynienia ze zginaniem ukonym
(dokadniej mwic wraz ze cinaniem, ale naprenie styczne, w tym przykadzie, nie s
przedmiotem naszego zainteresowania).
Skadowe tego wektora (pokazane na rysunku) w osiach gwnych centralnych maj wartoci:
759 . 3 9397 . 0 * 0 . 4 cos = = = M M
y
kNm, 368 . 1 3420 . 0 * 0 . 4 sin = = = M M
z
kNm.
Gwne centralne momenty bezwadnoci wynosz:
13824 12 24 * 12
3
= =
y
J cm
4
, 3456 12 12 * 24
3
= =
z
J cm
4
.
W przyjtym ukadzie odniesienia i zwrotach momentw rozkad napre normalnych
okrela wzr:
y * . z * . y
*
* .
z
*
* .
y
J
M
z
J
M
z
z
y
y
x
7 7
8
3
8
3
10 96 3 10 72 2
10 3456
10 368 1
10 13824
10 759 3
= = =

Wartoci napre normalnych w naroach przekroju wynosz:
MPa . * . * . ) . ( * . ) . ( * .
x
88 0 10 38 2 10 26 3 06 0 10 96 3 12 0 10 72 2
6 6 7 7
1
= = =
MPa . * . * . ) . ( * . ) . ( * .
x
64 5 10 38 2 10 26 3 06 0 10 96 3 12 0 10 72 2
6 6 7 7
2
= = =
MPa . * . * . ) . ( * . ) . ( * .
x
88 0 10 38 2 10 26 3 06 0 10 96 3 12 0 10 72 2
6 6 7 7
3
= + = =
MPa . * . * . ) . ( * . ) . ( * .
x
64 5 10 38 2 10 26 3 06 0 10 96 3 12 0 10 72 2
6 6 7 7
4
= + = =
Rwnanie osi obojtnej:
y . z y * . z * .
x
456 1 0 10 96 3 10 72 2 0
7 7
= = = .

O obojtna tworzy z osi Y kt 5531, wida jak wyranie odchyla si ona od wektora
momentu gncego, ktry tworzy z osi Y kt 20, w stron gwnej centralnej osi o
mniejszym momencie bezwadnoci.
Rysunki poniej pokazuj rozkad napre normalnych w przekroju utwierdzenia. Rysunek
po lewej, czsto nazywany jest bry napre, rysunek po prawej pokazuje rozkady
napre na krawdziach przekroju, ale daje peny obraz tego co si dzieje wewntrz.

5531

0
.
8
8

0.88
5.64

o obojtna

Z

Y

5.64

5
.
6
4

5
.
6
4

0.88

0
.
8
8

x
MPa
Z

o obojtna

5.64

5.64

Y

0.88

0.88

174

Przykad 13.4.2. Wyznaczy rozkad
napre normalnych w przekroju
utwierdzenia belki wspornikowej o
obcieniu i przekroju poprzecznym
jak na rysunku.

Rozwizanie
Obcienie cige q dziaa w paszczynie ktra odchyla si od paszczyzny (X, Z) o kt 30,
sia skupiona P dziaa w paszczynie (X, Z).
Zadanie w ktrym obcienia dziaaj w dowolnych paszczyznach najprociej jest
rozwizywa wykorzystujc zasad superpozycji sumujc momenty od poszczeglnych
obcie. Poniewa momenty wystpuj w rnych paszczyznach sumowanie naley
wykona z uwzgldnieniem ich wasnoci wektorowych pamitajc, e wektory momentw
s prostopade do paszczyzn dziaania obcie ktre je wywouj.
Otrzyman sum naley potem rozoy na skadowe rwnolege do gwnych centralnych
osi bezwadnoci przekroju poprzecznego. Z tego wzgldu wydaje si, e najzgrabniej jest
rozkada obcienie na skadowe rwnolege do tych osi bo otrzymane od nich momenty
bd od razu tymi ktre naley wstawia do wzoru na naprenia normalne. I tak te
bdziemy postpowa w tym przykadzie.

Skadowe obcienia cigego q wynosz:
250 . 0 500 . 0 * 5 . 0 sin = = = q q
y
kN/m
433 . 0 866 . 0 * 5 . 0 cos = = = q q
z
kN/m

Wykresy momentw w paszczyznach ukadu odniesienia

Y

q=0.5 kN/ m
l = 3.0 m
X
Z

P = 1.0 kN

12 cm

Z

Y

q

P

= 30

24 cm

q = 0.500

Z

Y

= 30

q
z
= 0.433

q
y
= 0.250

q
z
=0.433 kN/ m
l = 3.0 m
P = 1.0 kN

Y

X
Z

M
y
kNm
4
.
9
4
9

obcienie w paszczynie (X, Z)
obcienie w paszczynie (X, Y)
M
z
kNm
1.125
q
y
=0.250 kN/ m
l = 3.0 m
Y

X
Z

175

Skadowe momentu zginajcego w przekroju
utwierdzenia pokazane s na rysunku obok, a
rozkad napre normalnych okrela
zaleno:
y
J
M
z
J
M
z
z
y
y
x
=

Wartoci napre policzymy w naroach przekroju. W tym przypadku bd to punkty,
ktrych wsprzdne s maksymalne, std moemy naprenia policzy korzystajc ze
wskanikw wytrzymaoci:
1152
6
24 * 12
6 max
2 2
= = = =
h b
z
J
W
y
y
cm
3
, 576
6
12 * 24
6 max
2 2
= = = =
b h
y
J
W
z
z
cm
3
.

6
6
3
6
3
1
10 * 343 . 2
10 * 576
10 * 125 . 1
10 * 1152
10 * 949 . 4
= = =

z
z
y
y
x
W
M
W
M
Pa = 2.343 MPa,
6
6
3
6
3
2
10 * 249 . 6
10 * 576
10 * 125 . 1
10 * 1152
10 * 949 . 4
= = =

z
z
y
y
x
W
M
W
M
Pa = -6.249 MPa,
6
6
3
6
3
3
10 * 343 . 2
10 * 576
10 * 125 . 1
10 * 1152
10 * 949 . 4
= + = + =

z
z
y
y
x
W
M
W
M
Pa = -2.343 MPa,
6
6
3
6
3
4
10 * 249 . 6
10 * 576
10 * 125 . 1
10 * 1152
10 * 949 . 4
= + = + =

z
z
y
y
x
W
M
W
M
Pa = 6.249 MPa

Przykad 13.4.3. Dobra potrzebne
wymiary ktownika rwnoramiennego ze
wzgldu na naprenia normalne dla
belki obcionej jak na rysunku jeli
R = 215 MPa.

o obojtna

Y

2.343

6
.
2
4
9

2
.
3
4
3

6
.
2
4
9
2
.
3
4
3

x
MPa
2.343

6.249

Z

6.249

Y
0
q =11 kN/ m
l = 3.0 m
X
Z
0
q
Z
0
Y
0
Z

Y

1

2

3

4

M
y
= 4.949

M
z
= 1.125

176
Rozwizanie
Obcienie dziaa w paszczynie (X, Z
0
)
zatem wektor momentu zginajcego jest
rwnolegy do osi Y
0
. Poniewa jest ona
tylko osi centraln a nie gwn centraln
wystpuje przypadek ukonego zginania.
Osie gwne centralne (Y, Z) w tym przekroju
poprzecznym (o Z jest osi symetrii)
nachylone s pod ktem 45 do osi
centralnych (Y
0
, Z
0
). Maksymalny moment
zginajcy wystpujcy w rodku rozpitoci
belki wynosi:
375 12
8
3 11
8
2 2
.
* l q
M max = = = kNm,
a jego wsprzdne w osiach gwnych
centralnych maj wartoci:

750 8
2
375 12
2
.
. M max
M M
z y
= = = = kNm.

Przyjto ktownik rwnoramienny 140*140*15, ktrego gwne centralne momenty
bezwadnoci maj wartoci J
y
= 298 cm
4
, J
z
= 1150 cm
4
. Naley teraz sprawdzi czy
speniony jest warunek stanu granicznego nonoci ze wzgldu na naprenia normalne, ktry
wymaga aby:

R max
x
.

Maksymalne naprenia normalne wystpi w punkcie najodleglejszym od osi obojtnej. Jej
pooenie jest atwo naszkicowa. Odchyla si ona od wektora momentu zginajcego w stron
osi Y, bo wzgldem tej osi moment bezwadnoci jest najmniejszy. Nietrudno teraz stwierdzi,
e punkt A jest najodleglejszy od osi obojtnej i w osiach gwnych centralnych ma
wsprzdne (8.84, 5.02) cm.
Rozkad napree normalnych w tym przypadku okrela zaleno:

y
J
M
z
J
M
z
z
y
y
x
= ,
std

66 214 10 84 8
10 1150
10 75 8
10 02 5
10 298
10 75 8
2
8
3
2
8
3
. * .
*
* .
* .
*
* .
y
J
M
z
J
M
A
z
z
A
y
y
A
x
= = =

MPa
, a poniewa : 215 66 214 = < = = R . max
x
A
x
, wic przekrj zosta przyjty prawidowo.

Y
0
q =11 kN/m
l = 3.0 m
X
Z
0

max M

= q l
2
/8

M
M
y
max M

Y
0
Z

Y

Z
0
o obojtna
45
A

M
z
10
4 10
4
wymiary w
cm
1.5
177
Przykad 13.4.4. Wyznaczy maksymalne naprenia normalne w przekroju poprzecznym
zadanej belki oraz maksymalne ugicie jej osi jeli E = 205 GPa.

Rozwizanie

atwo dowie z rwna rwnowagi, e
dziaajce w paszczynie (X, Z)
obcienie q wywoduje reakcje
0 60. R R
BZ AZ
= = kN a dziaajcy w
paszczynie (X, Y) moment powoduje
reakcje 0 4. R R
BY AY
= = kN.
Rwnania momentw zginajcych ( ) x M
y

i ( ) x M
z
napiszemy przyjmujc za
dodatnie momenty pokazane na wykresach
obok. I tak ( ) 2 20 60
2
x x x M
y
=
( ) x x M
z
4 =

Rozkad napree normalnych przy tych
ustalonych zwrotach momentw i osi ukadu
wsprzdnych wyznacza zaleno:

( ) y
J
M
z
J
M
x
z
z
y
y
x
+ =

Z rozkadu momentw na belce mona wnioskowa, e maksymalne naprenia wystpi w
punkcie K ( jeli mamy wtpliwoci to mona sprawdzi we wszystkich punktach naronych).
Zatem:
( ) ( ) ( ) ( )
( ) x . x x
M . M * .
*
M
*
*
M
x
z y
z
y
K
x
48 26 2 20 60
893
10
62 6
893
10
10 5 8
10 1147
10 18
10 16084
2
6
6
2
8
2
8
+ =
= + = + =

Warunek konieczny ekstremum funkcji jednej zmiennej daje rwnanie, z ktrego
wyznaczymy pooenie przekroju w ktrym naprenie normalne jest maksymalne:
Y
q = 20 kN/m
l = 6.0 m
X
Z
M = 24 kNm
Z

Y

Profil spawany IPES 360
Huty Pokj
J
y
= 16084 cm
4
, J
z
= 1147 cm
4

36 cm

17 cm
Z

Y

36 cm

17 cm

M
y
M
z K

Y
Z M
y
(x)

Y
Z
M
z
(x)

R
AY
= 4 kN
q = 20 kN/m
Y
X
Z
l = 6.0 m
M = 24 kNm
R
BZ
=60 kN
x
A
B
R
AZ
=60 kN
R
BY
= 4 kN
178
( )
324 4 0 48 26 20 60 . x . x
x d
x d
K
x
= = + =
m.
Momenty zginajce w tym przekroju maj wartoci:
( ) 470 72 324 4 10 324 4 60 324 4
2
. . * . * . M
y
= = kNm,
( ) 296 17 324 4 4 324 4 . . * . M
z
= = kNm.
Std maksymalne naprenia normalne w przekroju poprzecznym belki wynosz:

( ) ( ) ( ) = + =

2
8
3
2
8
3
10 5 8
10 1147
10 296 17
10 18
10 16084
10 470 72
324 4 * .
*
* .
*
*
* .
.
K
x

( )
6
10 174 128 103 81 * . . + = N/m
2
= 209.277 MPa.

Zajmiemy si teraz obliczeniem maksymalnego ugicia osi belki. Przekrj poprzeczny w
ktrym o belki przemieci si najwicej nie musi si pokrywa z tym w ktrym wystpuj
najwiksze naprenia normalne.
Ugicia punktw osi prta w kierunku osi Y i Z obliczymy
od kadego momentu osobno korzystajc z rwna
rniczkowych, ktre przy zwrotach momentw i ukadu
odniesienia pokazanych na rysunku obok s nastpujce:
y
y
J E
M
dx
w d
=
2
2
oraz
z
z
J E
M
dx
v d
=
2
2
.

Obliczenie ugicia w paszczynie (X, Z).
( )
( )
y
y
J E
x M
dx
x w d
=
2
2

( ) x x x w EJ
''
y
60 10
2
=
( )
1
2 3
30 3 10 C x x x w EJ
'
y
+ =
( )
1 1
3 4
10 6 5 D x C x x x w EJ
y
+ + =
( )
( )
2
1
1
1
3 4
1
180
0
0 6 6 10 6 6 5
0
0 6 2
0 0 1
kNm C
D
C * *
D
w /
w /
=
=
= +
=
=
=
.
Zatem funkcja ugicia w paszczynie (X, Z) ma posta:
( )
|
|
\
|
+ = x x
x
EJ
x w
y
180 10
6
5 1
3
4
.
Obliczenie ugicia w paszczynie (X, Y).
w

M
y
M
z
M
y
M
z
X

v

179
( ) ( )
z
J E
x Mz
dx
x v d
=
2
2

( ) x x v EJ
''
z
4 =
( )
2
2
2 C x x v EJ
'
z
+ =
( )
2 2
3
3 2 D x C x x v EJ
z
+ + =
( )
( )
2
2
2
2
3
2
24
0
0 6 3 6 2
0
0 6 2
0 0 1
kNm C
D
C *
D
v /
v /
=
=
= +
=
=
=
.
Std funkcje ugicia w paszczynie (X, Y) okrela zaleno:
( )
|
|
\
|
+
= x
x
EJ
x v
z
24
3
2 1
3
.
Cakowite ugicie jest geometryczn sum przemieszcze w tych dwch prostopadych
paszczyznach okrelon wzorem:
( ) ( ) ( ) x w x v x f
2 2
+ = .
Podstawiajc za ( ) x v oraz ( ) x w wyej otrzymane zalenoci dostajemy:
( )
( ) ( )
2
3 4
2
3 6
2
3 4
2
3
180 10 6 5 3 2 24 635 196 10 328 30
180 10 6 5 3 2 24
x x x x x . * .
EJ
x x x
EJ
x x
x f
y z
+ + =
=
|
|
\
|
+
+
|
|
\
|

=

Miejsce wystpienia maksymalnego ugicia otrzymujemy z rwnania zerowania si
pochodnej jego funkcji:
( )
=0
dx
x df

( )( ) ( )( )
( ) ( )
0
180 10 6 5 3 2 24 635 196
180 30 6 20 180 10 6 5 2 2 24 3 2 24 635 196 2
2
3 4
2
3
2 3 3 4 2 3
=
+ +
+ + +
x x x x x .
x x x x x * x x x . *

ktrego rozwizaniem jest 387 3. x = m.
Maksymalne ugicie wynosi:
( ) 0256 0 148 844 10 328 30 387 3
6
. . * * . . f f max = = =

m = 2.56 cm.
Skadowe tego przemieszczenia s rwne:
( ) 355 2 387 3 . . v = cm i ( ) 003 1 387 3 . . w = cm.
Adam Bodnar: Wytrzymao Materiaw. Mimorodowe rozciganie i ciskanie
180
14. MIMORODOWE ROZCIGANIE I CISKANIE
Mimorodowe rozciganie prta pryzmatycznego wystpuje wwczas gdy ukad si
zewntrznych po jednej stronie jego przekroju poprzecznego redukuje si do wypadkowej
N rwnolegej do osi prta, zaczepionej poza jego rodkiem cikoci. Poszukiwa bdziemy
elementw macierzy napre i odksztace dowolnym punkcie tak obcionego prta.
Rozwamy wic, pokazany na rys. 14.1 prt pryzmatyczny o polu przekroju poprzecznego A
okrelony w ukadzie osi (X, Y ,Z) w ktrym o X jest osi prta a osie (Y, Z) s gwnymi
centralnymi osiami bezwadnoci jego przekroju poprzecznego. Materia prta jest
izotropowy, liniowo sprysty o staych materiaowych E oraz . Wypadkowa N , normalna
do przekroju, zaczepiona jest w punkcie o wsprzdnych y
N
oraz z
N
.

Przy rozwizywaniu postawionego zadanie wykorzystamy wyniki uzyskane dla przypadku
osiowego rozcigania i prostego zginania.
Zgodnie z zasad de Saint-Venanta statycznie rwnowane obcienia wywouj jednakowe
stany naprenia i odksztacenia, a to pozwala zastpi wypadkow N ,zaczepion w punkcie
(y
N
, z
N
) rwnowanym ukadem zoonym z siy podunej N , zaczepionej w rodku
cikoci prta i dwoma momentami
N y
z N M = i
N z
y N M = , ktrych wektory s
rwnolege do odpowiednich osi ukadu odniesienia (rys. 14.1). W ten sposb otrzymalimy
osiowe rozciganie i dwa proste zginania wzgldem osi Y i Z, dla ktrych macierze napre
s ju nam znane. We wszystkich tych trzech przypadkach jedynym niezerowym elementem
macierzy napre jest naprenie normalne
x
. Sumowanie, zgodnie z zasad superpozycji,
daje wzr okrelajce te naprenia, dla analizowanego przypadku, w postaci:
y
J
M
z
J
M
A
N
z
z
y
y
x
+ + = (14.1)
lub, po wykorzystaniu zalenoci midzy N oraz,
y
M i
z
M w formie:
y
J
y N
z
J
z N
A
N
z
N
y
N
x
+ + = . (14.2)
Macierz odksztace odpowiadajc temu stanowi naprenia atwo wyznaczymy z rwna
M
z M
y
Y
Z
N

Rys. 14.1
N

Z
Y
x

( ) 0 0 1 , , v
I II
(y
N
, z
N
)
N

X
A
181
Hookea, i bdzie ona zawieraa jedynie trzy odksztacenia liniowe, z ktrych dwa s sobie
rwne.
Wyej otrzymane wzory mog by rwnie stosowane w tej formie przy mimorodowym
ciskaniu prtw bardzo krpych, gdy tylko wwczas speniona jest zasada zesztywnienia,
przy ktrej zaoeniu wzory te zostay wyprowadzone moe by przyjta. W przypadku
ciskania przypadku wypadkowa N ma zwrot przeciwny do normalnej zewntrznej, a jej
wsprzdnej N przypisujemy znak ujemny.
Jeeli we wzorze (14.2) przestrzega bdziemy umowy znakowania si podunych (plus dla
siy rozcigajcej, minus dla ciskajcej) oraz tego, e (y
N
, z
N
) oraz (y, z) oznaczaj
wsprzdne punktw w ktrych wyznaczamy naprenia w przyjtym ukadzie odniesienia,
to wyznaczone naprenia bd miay znaki zgodne z przyjt dla nich umow znakowania.

W tym przypadku w prcie wystpuje jednoosiowy, niejednorodny stan naprenia. Wartoci
napre normalnych
x
nie zale od zmiennej x, s liniow funkcj zmiennych y i z .
Wyniki analizy stanu naprenia i odksztacenia s analogiczne jak w przypadkach osiowego
rozcigania, prostego czy ukonego zginania. Podobnie te jak w poprzednich przypadkach
koce wektorw naprenia
x
le na paszczynie - paszczynie napre. Krawd
przecicia si paszczyzny napre z paszczyzn przekroju poprzecznego - o obojtna-
stanowi miejsce geometryczne punktw, w ktrych wartoci napre normalnych speniaj
rwnanie:
0 =
x
.
Podstawiajc do niego wyraenie (14.2), a nastpnie dokonujc kolejnych przeksztace
dostajemy rwnanie osi obojtnej dla rozwaanego przypadku:
1 0 1 0
2 2
= + = + + = + +
z
N
y
N
z
N
y
N
z
N
y
N
i
y * y
i
z * z
A J
y * y
A J
z * z
y
J
y N
z
J
z N
A
N

1 = +
z y
a
z
a
y
, (14.3)
gdzie:
N
z
y
y
i
a
2
= ,
N
y
z
z
i
a
2
= ,
to odcinki jakie o obojtna odcina na osiach
gwnych centralnych (patrz rys.14.2), a
A
J
i
y
y
=
2
oraz
A
J
i
z
z
=
2
- kwadraty gwnych
centralnych promieni bezwadnoci przekroju
poprzecznego.

Analizujc rwnanie osi obojtnej (14.3) spostrzegamy, e w przypadku mimorodowego
rozcigania:
pooenie osi obojtnej nie zaley od wartoci siy obciajcej N,
(14.4)
a
y
a
z
o obojtna

Y
Z
( y
N
, z
N
)
Rys. 14.2
182

o obojtna nie przechodzi przez rodek cikoci przekroju poprzecznego, a odcinki jakie
odcina na osiach ukadu wsprzdnych znajduj si w jego wiartce po przeciwnej
stronie punktu przyoenia siy,

pooenie osi obojtnej zaley od wsprzdnych punktu przyoenia siy obciajcej i
geometrii przekroju poprzecznego.
Naprenia normalne
x
osigaj wartoci ekstremalne w punktach przekroju poprzecznego
najdalej pooonych od osi obojtnej.
Rozkad tych napre w przekroju
poprzecznym prta pokazuje rys.14.3.
Jest on wynikiem dodania do siebie
rozkadw z osiowego rozcigania i
dwch prostych zgina wzgldem osi
Y oraz Z.

14.3. Wymiarowanie prtw mimorodowo rozciganych lub ciskanych
Ograniczymy si, jak poprzednio tylko do wymiarowania ze wzgldu na stan graniczny
nonoci przyjmujc, e bdzie on osignity jeli przynajmniej w jednym punkcie przekroju
poprzecznego wielko naprenia normalnego bdzie rwna wytrzymaoci obliczeniowej.
Jeli prt wykonany jest z materiau, ktrego wytrzymaoci obliczeniowe przy rozciganiu R
r

i ciskaniu R
c
, s rne to warunek stanu granicznego nonoci stanowi nierwnoci:
r r x
R max i
c c x
R max
gdzie:
r x
max i
c x
poprzecznym.
R max
x
.
R max
x
.
Gdy przekrj poprzeczny prta ma dwie osie symetrii i obrys zewntrzny jego ksztatu jest
prostoktny np. dwuteownik, prostokt z wycitymi otworami itp., to maksymalne naprenia
normalne wystpi w narou po przeciwnej stronie osi obojtnej i bdzie miao warto:
z
z
y
y
x
W
M
W
M
A
N
max + + = .
W tym miejscu ponownie naley podkreli, e w przypadku mimorodowego ciskania
konieczne jest spenienie warunkw pozwalajcych na przyjcie zasady zesztywnienia, co
ogranicza zastosowanie wyprowadzonych zalenoci do krpych prtw.
Rys.14.3
X
Z
Y
o obojtna
183
13.4. Rdze przekroju
Jak ju wyej powiedziano, w przypadku mimorodowego rozcigania lub ciskania o
obojtna nie przechodzi przez rodek cikoci przekroju poprzecznego, jej pooenie nie
zaley od wielkoci siy obciajcej i okrela je rwnanie odcinkowe prostej (14.3):
1 = +
z y
a
z
a
y
.

Dowiedziemy dwch prostych twierdze o osi obojtnej wynikajcych z tego rwnania.
Twierdzenie 1: oddalaniu si punktu przyoenia siy od rodka cikoci przekroju
poprzecznego towarzyszy przyblianie si osi obojtnej do rodka cikoci i odwrotnie.

Niech punkt 1 (rys.14.4) o wsprzdnych (
1 1 N N
z , y ) okrela
pocztkowe przyoenie siy, a
1
2
1
N
z
y
y
i
a = oraz
1
2
1
N
y
z
z
i
a = pooenie odpowiadajcej mu
osi obojtnej l
1
. Niech punkt 2 o wsprzdnych (
2 2 N N
z , y )
okrela nowe przyoenie siy, a
2
2
2
N
z
y
y
i
a = oraz
2
2
2
N
y
z
z
i
a = pooenie odpowiadajcej mu
osi obojtnej l
2
.

Poniewa
1 2 N N
y y > oraz
1 2 N N
z z > to
1 2 y y
a a < oraz
1 2 z z
a a < , co dowodzi
prawdziwoci twierdzenia 1.

Twierdzenie 2: obrotowi osi obojtnej wok ustalonego punktu odpowiada przemieszczanie
si punktu przyoenia siy po prostej.
Niech punkt A o wsprzdnych ( )
A A
z , y (rys.14.5) ley na osi
obojtnej l odpowiadajcej przyoeniu siy w punkcie 1 o
wsprzdnych ( )
N N
z , y .
Wsprzdne obu punktw speniaj rwnanie osi obojtnej
(14.3)
( ) ( )
1
2 2
=
N y
A
N z
A
z i
z
y i
y
.
Jeli przeksztacimy to rwnanie do postaci:
( ) ( )
1
2 2
=
A y
N
A z
N
z i
z
y i
y

w ktrym wsprzdne ( )
A A
z , y bd ustalone, to wida, e
wsprzdne punktw przyoenia siy ( )
N N
z , y speniaj
rwnanie prostej co dowodzi susznoci twierdzenia 2.

W przypadku mimorodowego rozcigania i ciskania naprenia normalne w przekroju
mog by jednakowego lub rnych znakw. Bd one miay we wszystkich punktach
1

2

a
y1
a
z1
Y
Z
l
1
a
y2
l
2
a
z2
Rys. 14.4
l

Y
Z
A
Rys. 14.5
1
184
przekroju ten sam znak jedynie wtedy, gdy o obojtna ktrej pooenie zaley od
wsprzdnych pooenia wypadkowej si obciajcych bdzie leaa poza przekrojem lub
bya styczna do niego. Miejsce geometryczne punktw przekroju poprzecznego prta w
ktrych przyoona sia, rwnolega do jego osi wywouje naprenia normalne jednego
znaku w caym przekroju nazywa bdziemy rdzeniem przekroju. Zagadnienie wyznaczenia
rdzenia przekroju ma istotne znaczenie praktyczne w przypadku prtw mimorodowo
ciskanych wykonanych z materiaw o niewielkiej wytrzymaoci na rozciganie (np. supy
betonowe czy filary ceglane). Takie konstrukcje dobrze jest ksztatowa w formie
zapewniajcej pooenie wypadkowej siy ciskajcej wewntrz rdzenia przekroju, co
zapewnia wystpowanie jedynie napre ciskajcych. Wyznaczenie rdzenia przekroju
przeledzimy (nie trac oglnoci rozwaa) na przykadzie pokazanym na rys.14.6.
Po wyznaczeniu gwnych centralnych osi
bezwadnoci (Y, Z) i wartoci ich promieni
bezwadnoci
y
i oraz
z
i prowadzimy styczn
1-1 uwaajc j za o obojtn. Styczna 1-1
odcina na osiach ukadu wsprzdnych
odcinki
1 y
a oraz
1 z
a .
Wsprzdne punktu 1 przyoenia siy,
ktremu odpowiada o obojtna 1-1
wyznaczamy wykorzystujc zalenoci (14.4)
wystpujce w oglnym rwnaniu osi
obojtnej

1
2
1
y
z
N
a
i
y = ,
1
2
1
z
y
N
a
i
z = .
Powtarzajc rozumowanie dla kolejnych stycznych do obrysu przekroju dostajemy punkty 2,
3, 4 i 5, ktre s punktami krzywej rdzeniowej tzn. krzywej o tej wasnoci, e przyoenie
siy w jej punktach daje osie obojtne, styczne do przekroju. Ca krzyw rdzeniow
otrzymujemy czc te punkty odcinkami prostych. Wynika to z twierdzenia 2 bo od osi
obojtnej 1-1 do osi obojtnej 2-2 przechodzimy obracajc je wok punktu A, temu za
zgodnie z tym twierdzeniem towarzyszy przesuwanie si punktu przyoenia siy po prostej.
Punktom przyoenia siy wewntrz krzywej rdzeniowej odpowiadaj osie obojtne poza
przekrojem i wynika to z twierdzenia 1 o oddalaniu si osi od rodka cikoci jeli sia
zblia si do niego. Zatem rdze przekroju w analizowanym przypadku stanowi ten
zacieniony obszar.
Z opisanej metody konstrukcji rdzenia wynika kilka prostych wskazwek odnonie ksztatu
rdzenia dla przekrojw ograniczonych odcinkami prostych:
rdze jest figur wypuk
ma tyle bokw, ile bokw ma najmniejszy wielobok opisany na przekroju
jest figur symetryczn dla symetrycznego przekroju.
W przypadku przekrojw o brzegu krzywoliniowym, rwnanie stycznej do brzegu razem ze
znanym rwnaniem brzegu i zalenociami (14.4) pozwala na napisanie rwnania krzywej
rdzeniowej i tym samym wyznaczenie ich rdzenia przekroju.

1
2
3
4
5
1
1
2
2
3
3
4 4
5
5
Y
Z
Rys. 14.6
A
185
14.5. Przykady

Przykad 14.5.1. Drewniany sup o przekroju
prostoktnym 36 20 = h b cm i niewielkiej
wysokoci obciony jest w narou si ciskajc
100 = P kN. Wyznaczy rozkad napre
normalnych w przekroju poprzecznym supa i
pooenie osi obojtnej.

Rozwizanie

Wystpuje tu klasyczny przypadek mimorodowego
ciskania, w ktrym przy przyjtym ukadzie osi
odniesienia (to osie gwne centralne przekroju
poprzecznego):
100 = N kN, 10 2= =b y
N
cm, 18 2= =h z
N
cm,
720 36 20 = = = * h b A cm
2
,
77760 12 36 20 12
3 3
= = = * h b J
y
cm
4
,
24000 12 20 36 12
3 3
= = = * b h J
z
cm
4
,
108 720 77760
2
= = = A J i
y y
cm
2
,
33 33 720 24000
2
. A J i
z z
= = = cm
2
.

Naprenia normalne okrela zaleno:

y
J
y N
z
J
z N
A
N
z
N
y
N
x
+ + = ,
ktra, po podstawieniu wyej otrzymanych wartoci, przyjmuje form:
( )
6
10 667 41 148 23 389 1 * y . z . .
x
= .
Wartoci napre w naroach s rwne:
( ) ( ) [ ] 722 9 10 10 0 667 41 18 0 148 23 389 1
6
1
. * . . . . .
, x
= = MPa,
( ) ( ) [ ] 389 1 10 10 0 667 41 18 0 148 23 389 1
6
2
. * . . . . .
, x
= = MPa,
( ) ( ) [ ] 944 6 10 10 0 667 41 18 0 148 23 389 1
6
3
. * . . . . .
, x
= = MPa,
( ) ( ) [ ] 389 1 10 10 0 667 41 18 0 148 23 389 1
6
4
. * . . . . .
, x
= = MPa.
O obojtna jest prost o rwnaniu:
1 = +
z y
a
z
a
y

Y
Z
P
b
h
X
4
P
3 2
1
Y
Z
2
b
2
h
2
b
2
h
186
w ktrym 33 3
10
33 33
2
.
.
y
i
a
N
z
y
= = = cm oraz 00 6
18
108
2
.
z
i
a
N
y
z
= = = cm to odcinki
jakie ta prosta odcina na gwnych centralnych osiach bezwadnoci przekroju poprzecznego.
Rozkad napre pokazuje poniszy rysunek.

Przykad 14.5.2. Stalowy supek wykonany z dwuteownika 500 pokazany na rysunku,
przenosi osiowo rwnomiernie rozoone obcienie q = 13 MN/m
2
ze sztywnej eliwnej
pyty o wymiarach bh = 0.70.4 m. Supek postanowiono wzmocni przyspawanym
ceownikiem 260 na caej jego wysokoci.
Sprawdzi jak zmieni si wartoci napre normalnych w wyniku wzmocnienia, wyznaczy
wykresy napre normalnych w przekrojach supka przed i po wzmocnieniu.

Y

o obojtna

6
.
9
4
5

1
.
3
8
9

x
MPa
1
.
3
8
9

9
.
7
2
3

9.723

1.389

Z

1.389

a
z
a
y
40.0

Z

Y

18.0

Profil walcowany PN I 500
A = 180 cm
2
J
y
= 68740 cm
4
, J
z
= 2480 cm
4
W
y
= 2750 cm
3
, W
z
= 268 cm
3

25.0

25.0

P
q = 1300 kN/m
2
70.0

50.0

X

Y

Z

Y

50

18
Z

Y

Profil walcowany PN [ 260
A = 48.3 cm
2
J
y
= 4820 cm
4
, J
z
= 317 cm
4

2.36
26

9

wymiary w cm

187
Rozwizanie

Wypadkowa obcienia dziaajca na supek
64 3 4 0 7 0 13 . . * . * qbh P = = = MN.
Stan przed wzmocnieniem

Supek jest ciskany osiowo si podun
64 3. N = MN i naprenia normalne w
kadym punkcie jego przekroju s rwne:
22 202
10 180
64 3
4
.
*
.
A
N
x
= = =
MPa.

Stan po wzmocnieniu
Naley wyznaczy pooenie gwnych centralnych osi
wzmocnionego przekroju. O Y nie zmieni pooenia.
Pooenie rodka cikoci wzmocnionego przekroju
3 228 3 48 180 . . A = + = cm
2
,
49 1321 36 27 3 48
0
. ) . ( * . S
z
= = cm
3
,
79 5
3 228
49 1321
0
0
.
.
.
A
S
y
z
=
= = cm.
Poniewa pooenie wypadkowej obcienia nie zmienio si
mamy teraz do czynienia z mimorodowym ciskaniem w
ktrym sia na mimorodzie 5.79 cm powoduje zginanie
wzgldem osi Z momentem o wartoci:
211 0 10 79 5 64 3
2
. * . * . M
z
= =

MNm.
Moment bezwadnoci przekroju wzgldem osi zginania:
( ) 97564 57 21 3 48 317 79 5 180 68740
2 2
= + + + = . * . . * J
z
cm
4

Rozkad napre normalnych:
y
J
M
A
N
z
z
x
=
Wartoci napre we wknach skrajnych wynosz:
( ) 03 226 3079 0
10 97564
211 0
10 3 228
64 3
8 4
1 1
. .
*
.
* .
.
x
=
MPa,

( ) 43 98 2821 0
10 97564
211 0
10 3 228
64 3
8 4
2 2
. .
*
.
* .
.
x
=
MPa.

Wyniki oblicze dowodz, e planowane wzmocnienie pogorszy stan mechaniczny supka,
powodujc zwikszenie napre normalnych.

N

Z

Y

2
0
2
.
2
2

x
MPa
25.0 25.0

x
MPa
M
z
1

2

1

2

28.21

30.79

Z
0
Z

9

25

25

N

Y

5.79

9
8
.
4
3

2
2
6
.
0
3

188
Przykad 14.5.3. Belka wspornikowa o
przekroju prostoktnym 24 0 12 0 . . h b = m
i dugoci 0 2. l = m obciona jest, jak na
rysunku, obcieniem cigym 0 2. q = kN/m,
dziaajcym w paszczynie nachylonej pod
ktem
o
30 = do paszczyzny (X, Z) oraz
dwiema siami skupionymi 0 20. P = kN i
0 1
1
. P = kN. W przekroju utwierdzenia
wyznaczy rozkad napre normalnych i
stycznych oraz pooenie osi obojtnej.

Rozwizanie
Zadanie rozwiemy, wykorzystujc zasad superpozycji sumujc momenty zginajce, siy
poprzeczne i podune w przekroju utwierdzenia od poszczeglnych obcie.

Obcienie cige q

Skadowe obcienia cigego q wynosz:
00 1 500 0 0 2 . . * . sin q q
y
= = = kN/m,
73 1 866 0 0 2 . . * . cos q q
z
= = = kN/m.
W przekroju utwierdzenia daje ono dwa
momenty zginajce:
46 3 2 73 1 1 2 . * . * * q M
z y
= = = kNm,
00 2 2 1 1 2 . * * * q M
y z
= = = kNm, oraz dwie siy
poprzeczne:
00 2 2 1 2 . * * q Q
y y
= = = kN,
46 3 2 73 1 2 . * . * q Q
z z
= = = kN.

Sia skupiona P
Sia rozcigajca P, rwnolega do osi prta, jest
zaczepiona w narou i daje momenty zginajce:
40 2 12 0 20 2 . . * h P M
y
= = = kNm,
20 1 06 0 20 2 . . * b P M
z
= = = kNm,
oraz si podun 00 20. N = kN.

Sia skupiona P
1
Sia skupiona P
1
dziaajca w paszczynie (X, Y),
prostopada do osi prta daje moment zginajcy:
00 2 2
1
. * P M
z
= = kNm,
oraz si poprzeczn 00 1. Q
y
= kN.

q= 2.00

Z

Y

= 30

q
z
= 1.73

q
y
= 1.00

Z

Y

M
y
= 2.40

M
z
= 1.20

N

= 20.00

Z

Y

M
y
= 3.46
M
z
= 2.00

Q
y
= 2.00

Q
z
= 3.46

Z

Y

Q
y
= 1.00

M
z
= 2.00

h
P
X

Z

Y

l
b
q
P
1
189
W wyniku sumowania w przekroju utwierdzenia
otrzymujemy:
si podun N i dwa momenty zginajce
y
M oraz
z
M ktre to siy przekrojowe
generuj naprenia normalne:

y
J
M
z
J
M
A
N
z
z
y
y
x
+ + =
dwie siy poprzeczne , ktre generuj naprenia
styczne:

( )
( ) y h J
y S Q
z
z y
xy
= oraz
( )
( ) y b J
z S Q
y
y z
xz
= .

Charakterystyki geometryczne przekroju s rwne:

288 24 12 = = = * h b A cm
2
,
13824 12 24 12 12
3 3
= = = * h b J
y
cm
4
, 3456 12 12 24 12
3 3
= = = * b h J
z
cm
4
,
1152 6 24 12 6
2 2
= = = * h b W
y
cm
3
, 576 6 12 24 6
2 2
= = = * b h W
z
cm
3

Naprenia normalne w naroach wynosz:
6
6
3
6
3
4
3
1
10 865 7
10 576
10 20 1
10 1152
10 86 5
10 288
10 20
* .
*
* .
*
* .
*
*
W
M
W
M
A
N
z
z
y
y
x
= + + = + + =

Pa,
6
6
3
6
3
4
3
2
10 309 2
10 576
10 20 1
10 1152
10 86 5
10 288
10 20
* .
*
* .
*
* .
*
*
W
M
W
M
A
N
z
z
y
y
x
= + = + =

Pa,
6
6
3
6
3
4
3
3
10 476 6
10 576
10 20 1
10 1152
10 86 5
10 288
10 20
* .
*
* .
*
* .
*
*
W
M
W
M
A
N
z
z
y
y
x
= = =

Pa,
6
6
3
6
3
4
3
4
10 698 3
10 576
10 20 1
10 1152
10 86 5
10 288
10 20
* .
*
* .
*
* .
*
*
W
M
W
M
A
N
z
z
y
y
x
= + = + =

Pa.
Rwnanie osi obojtnej:
0
10 3456
10 20 1
10 13824
10 86 5
10 288
10 20
0
8
3
8
3
4
3
= + + = + + =

y
*
* .
z
*
* .
*
*
y
J
M
z
J
M
A
N
z
z
y
y
x
,
y . . z 818 0 0164 0 = .

W przekroju prostoktnym naprenia styczne maj rozkad paraboliczny i osigaj
maksymaln warto A Q 2 3 w punktach na osi zginania, std:
6
4
3
10 0521 0
10 288 2
10 1 3
2
3
* .
* *
* *
A
Q
max
y
xy
= = =
Pa,
Z

Y

M
y
= 5.86

M
z
= 1.20

N

= 20.00

Q
y
= 1.00

Q
z
= 3.46
1
3
4
2
190

6
4
3
10 180 0
10 288 2
10 46 3 3
2
3
* .
* *
* . *
A
Q
max
z
xz
= = =
Pa.
Rozkady napre normalnych i stycznych pokazuj ponisze rysunki:

Przykad 14.5.4. Obliczy minimaln grubo a
betonowej ciany zbiornika wodnego (patrz
rysunek), przy ktrej u jej podstawy nie bd
wystpoway naprenia rozcigajce. Na cian o
wysokoci h
s
= 8 m oprcz parcia wody dziaa w jej
paszczynie rodkowej pionowe obcienie q = 50
kN/m. Wysoko supa wody h
w
= 6 m. W
obliczeniach naley uwzgldni ciar wasny
ciany wykonanej z materiau o ciarze
objtociowym
b
= 22 kN/m
3
. Ciar objtociowy
wody
w
= 10 kN/m
3
.
Rozwizanie
Obliczenia wykonujemy na 1m dugoci ciany.
Wpierw zredukujemy obcienia dziaajce na
cian do rodka cikoci jej przekroju u
podstawy.
Obcienie pionowe stanowi sum obcienia
zewntrznego oraz ciaru wasnego i dziaa ono w
rodku cikoci.

50 176 22 8 50 1 1 + = + = + = a * * a * h * * a * q P
b s

Obcienie poziome wynikajce z parcia wody zaczepione jest w rodku cikoci trjkta
parcia i wynosi:
180 10
2
6
2
1
2 2
= = =
w
w
h *
W kN.
2
a
2
a
Z

Y

M
z
N

1m

2

2

1

1

q=50 kN/m

W

6 m

a

6

m

8

m

2 m

Y

X

Y

7
.
8
6
5

3
.
6
9
8

x
MPa
2
.
3
0
9

6
.
4
7
6

6.476

3.698

Z
7.865

2.309

Y

0
.
0
5
2
1

Z

0.180

xy
MPa
xz
MPa
191

Obcienie to daje u podstawy ciany moment:
360 2 180
3
= = = *
h
* W M
w
z
kNm.
W rezultacie przekrj u podstawy ciany obciony jest osiowo si ciskajc
) a ( N 50 176 + = i momentem 360 =
z
M kNm ( w wyniku redukcji w przekroju wystpuje
jeszcze sia pozioma W ale nie wywouje ona napre normalnych).
Naprenia normalne w przekroju podstawy ciany wyznaczymy ze wzoru:

y
J
M
A
N
z
z
x
= ,
gdzie: 1 * a A = oraz 12 1
3
a * J
z
= .
Po stronie 1-1 na pewno wystpi naprenia ciskajce, po stronie 2-2 mog wystpi
naprenia rozcigajce (na skutek dziaania momentu
z
M ). Aby je wyzerowa naley
wykona cian o gruboci a speniajcej relacj:

( )
( ) 37 3 0 2
12
10 360 10 50 176
3
3 3
2 2
. a a
a
*
a
* a
x
= =
+
=
m.

Przykad 14.5.5. Pomiary tensometryczne wykazay, e odksztacenia liniowe we wknach
skrajnych 1-1 oraz 2-2 mimorodowo rozciganego prta stalowego o przekroju prostoktnym
wynosz , odpowiednio,
4 1 1
10 8

= *
x
i
4 2 2
10 1

= *
x
. Zakadajc, e modu Younga stali
E = 205 GPa wyznaczy wartoci siy P oraz mimorodu e.

Rozwizanie

Naprenia normalne we wknach skrajnych wynosz:
164 10 8 10 205
4 9 1 1 1 1
= = =

* * * E
x x
MPa,
5 20 10 1 10 205
4 9 2 2 2 2
. * * * E
x x
= = =

MPa.

W analizowanym przypadku wystpuje mimorodowe rozciganie na mimorodzie e
wzgldem osi Y lub, inaczej osiowe rozciganie si N = P oraz zginanie wzgldem osi Y
momentem e P M
y
= .
Poniewa mamy wyznaczone naprenia we wknach skrajnych to moemy zastosowa
wzory:
2 2 2
x
e
X
Z
P
P
1 1
x
2
1 1
e
1.5
Y
Z
P
8.0
wymiary w cm
192
Wy
e P
A
P
W
M
A
N
y
y
x
+ = + =
1 1
,
y y
y
x
W
e P
A
P
W
M
A
N
= =
2 2
.

Podstawiajc do nich
4 4
10 12 10 5 1 8

= = * * . * A m
2
i
6
6 2
10 16
6
10 8 5 1

= = *
* * .
W
y
m
3
,
otrzymujemy ukad rwna z ktrego moemy wyznaczy poszukiwane wartoci P oraz e :

=
+ =

6 4
6
6 4
6
10 16 10 12
10 5 20
10 16 10 12
10 164
*
e P
*
P
* .
*
e P
*
P
*
3
10 70 110 * . P = N,
2
10 04 1

= * . e m.

Przykad 14.5.6. Wyznaczy rdze przekroju dla prostokta.

Rozwizanie

12
12
2 3
2
h
h b
h b
A
J
i
y
y
= = = ,
12
12
2 3
2
b
h b
b h
A
J
i
z
z
= = = .

Punkty krzywej rdzeniowej:
o obojtna 1-1
=
1 y
a , 0
12
2
1
2
1
=
= =
b
a
i
y
y
z
N
;
2
1
h
a
z
= ,
6 2
12
2
1
2
1
h
h
h
a
i
z
z
y
N
=
= = .
o obojtna 2-2
2
2
b
a
y
= ,
6 2
12
2
2
2
2
b
b
b
a
i
y
y
z
N
= = = ; =
2 z
a , 0
12
2
2
2
2
=
= =
h
a
i
z
z
y
N
.
Pozostae punkty symetrycznie.

Przykad 14.5.7. Wyznaczy rdze przekroju dla trjkta.
Rozwizanie
18 2
36
2 3
2
h
h b
h b
A
J
i
y
y
= = = ,
24 2
48
2 3
2
b
h b
b h
A
J
i
z
z
= = = .


o obojtna 1-1
1
2
2 b 2 b
3 2h
1 1
Z
2
2
3 h
Y
2 h
2 h
2 b 2 b
1 1
2
2
2
Y
Z
3 h
3 b
1
193
=
1 y
a , 0
24
2
1
2
1
=
= =
b
a
i
y
y
z
N
;
3
1
h
a
z
= ,
6 3
18
2
1
2
1
h
h
h
a
i
z
z
y
N
=
= = .
o obojtna 2-2

3
2
b
a
y
= ,
8 3
24
2
2
2
2
b
b
b
a
i
y
y
z
N
= = = ;
3
2
2
h
a
z
= ,
12 3 2
18
2
2
2
2
h
h
h
a
i
z
z
y
N
= = = .
Przykad 14.5.8. Wyznaczy rdze dla podanego przekroju.
Rozwizanie
Osie symetrii (Y, Z) s osiami gwnymi centralnymi.
2 2
10 72 60 2 * * A = = cm
2
,
4
4 4
10 1512
12
60
2
12
120
* J
y
= = cm
4
,
4
4
10 216
12
60
2 * J
z
= = cm
4
,

2100
10 72
10 1512
2
4
2
= = =
*
*
A
J
i
y
y
cm
2
,
300
10 72
10 216
2
4
2
= = =
*
*
A
J
i
z
z
cm
2
.

o obojtna 1-1
85 84 2 60
1
. a
y
= = cm, 54 3
85 84
300
1
2
1
.
. a
i
y
y
z
N
= = = cm,

85 84 2 60
1
. a
z
= = cm, 75 24
85 84
2100
1
2
1
.
. a
i
z
z
y
N
=
= cm.

o obojtna 2-2

43 42 2 2 60
2
. a
y
= = cm, 07 7
43 42
300
2
2
2
.
. a
i
y
y
z
N
= = = cm,
=
2 z
a , 0
2100
2
2
2
=
= =
z
y
N
a
i
z .

2
Y
60 cm
60 cm 60 cm
2
2
1 1
Z
1
60 cm
194
Przykad 13.5.9. Wyznaczy rdze dla pkola.
Rozwizanie
03 63
2 30
30 11 0
2
11 0
2
4
2
4
2
.
* .
r
r .
A
J
i
y
y
= = = =

cm
2
,
00 225
2 30
8 30
2
8
2
4
2
4
2
.
r
r
A
J
i
z
z
= = = =
cm
2
.
Punkty krzywej rdzeniowej

o obojtna 1-1
=
1 y
a , 0
00 225
1
2
1
=
= =
.
a
i
y
y
z
N
,

73 12 3 30 4 3 4
1
. * r a
z
= = = cm, 95 4
73 12
03 63
1
2
1
.
.
.
a
i
z
z
y
N
=
= cm.
o obojtna 2-2
00 30
2
. r a
y
= = cm, 50 7
00 30
00 225
2
2
2
.
.
.
a
i
y
y
z
N
= = = cm,
=
2 z
a , 0
03 63
2
2
2
=
= =
.
a
i
z
z
y
N
.
o obojtna 3-3
=
2 y
a , 0
00 225
2
2
2
=
= =
.
a
i
y
y
z
N

27 17
3
30 4
30
3
4
2
.
* r
r a
z
= = =

cm, 65 3
27 17
03 63
2
2
2
.
.
.
a
i
z
z
y
N
= = = cm.
Krzywa rdzeniowa midzy punktami 2 i 3 nie jest prost (jest poow elipsy) gdy od osi
obojtnej 2-2 do osi 3-3 przechodzimy ze stycznymi do brzegu w punktach stycznoci
zmieniajcymi zmieniajcymi na nim swe pooenie.
Przykad 14.5.10. Wyznaczy rdze dla podanego przekroju.

r = 30 cm r = 30 cm
17.27 cm
4r/3 = 12.73 cm
Z
Y
3
1
1
1
3
2
2
3
2
wymiary w m
0.060
0.120
0.120
195
Rozwizanie

Charakterystyki geometryczne przekroju
Pole powierzchni i rodek cikoci
A = 0.12*0.06 + 0.5*0.12*0.12 = 144*10
-4
m
2
,
S
yo
= 0.12*0.06*0.06 + 0.5*0.12*0.120*0.04 = 720*10
-6
m
3
,
S
zo
= 0.12*0.06*0.03 + 0.5*0.12*0.12*0.10 = 936*10
-6
m
3
,
y
o
= S
zo
/A = 936*10
-6
/144*10
-4
= 0.065 m.
z
o
= S
yo
/A = 720*10
-6
/144*10
-4
= 0.050 m.
Momenty bezwadnoci wzgldem osi centralnych
J
yc
= 0.06*0.12
3
/12 +0.12*0.06*0.01
2
+ 0.12*0.12
3
/36 +
0.5*0.12*0.12*(-0.01
2
) = 1584*10
-8
m
4
,
J
zc
= 0.12*0.06
3
/12 +0.12*0.06*(-0.035)
2
+ 0.12*0.12
3
/36 +
0.5*0.12*0.12*0.035
2
= 2556*10
-8
m
4
,
J
yczc
= 0.12*0.06*(-0.035)*0.01 - 0.12
2
*0.12
2
/72 +
0.5*0.12*0.12*0.035*(-0.01) = -792*10
-8
m
4
.
Osie gwne centralne i momenty bezwadnoci wzgldem tych osi
+
= +
|
|
\
|
+
=

2
10 2556 10 1584
2 2
8 8
2
2
2 1
* *
J
J J J J
J
yczc
zc yc zc yc
,

( )
2
8
2
8 8
10 792
2
10 2556 10 1584

+
|
|
\
|

*
* *

J
1
= J
z
= 2999.23*10
-8
m
4
;
4 2
10 828 20

= = * .
A
J
i
z
z
m
2
,
J
2
= J
y
= 1140.77 *10
-8
m
4
;
4 2
10 922 7

= = * .
A
J
i
y
y
m
2
,
0.03 0.04
0.06
Y
0
Z
0
0.03 0.08
0.06
Y
c
Z
c
Z

Y

0.065
0.050
y
e
z e
1
4 3
2
wymiary w m
29.23
196
o
77 60 7869 1
23 2999 2556
792
1
1
1
. .
. J J
J
tg
zc
yczc
= =
= ,
o
23 29 5596 0
77 1140 2556
792
2
2
2
. .
. J J
J
tg
zc
yczc
= =
= .
Sprawdzenia:
J
yc
+ J
zc
= J
y
+ J
z
; (2556 + 1584)*10
-8
= (1140.77 + 2999.23)*10
-8
m
4
,
1
+
2
= 29.23 + 60.77 = 90.

Wyznaczenie wsprzdnych punktw krzywej rdzeniowej
Rdze definiowany jest w ukadzie osi gwnych centralnych (Y, Z), naley zatem wyznaczy
wsprzdne punktw jego konturu w tym ukadzie.
Wygodnie jest wyznaczy je korzystajc z macierzy przejcia od ukadu osi centralnych
(Y
c
, Z
c
)

do ukadu osi gwnych centralnych (Y, Z).
( ) ( )
|
|
\
|
|
|
\
|
=
|
|
\
|
|
|
\
|

=
|
|
\
|
c
c
c
c
z
y
. , .
. , .
z
y
. sin , . cos
. sin , . cos
z
y
8726 0 4884 0
4884 0 8726 0
77 60 77 60
23 29 23 29

Wyznaczone w ten sposb wsprzdne punktw konturu przekroju podane s w tabelce
poniej:

Punkty

Wsprzdne
[10
-2
m] 1 2 3 4
y
c
-6.500 11.500 -0.500 -6.500
z
c
-5.000 -5.000 7.000 7.000
y -3.230 12.477 -3.855 -9.091
z -7.538 1.254 5.864 2.934

Dalej przy wyznaczaniu odcinkw a
y
i a
z
, przez ktre o obojtna przechodzi na osiach
gwnych centralnych bdziemy korzysta z rwnania prostej przez dwa punkty:
( )
1
1 2
1 2
1
y y
y y
z z
z z
=
o obojtna 1-2
( )
2 2 2
10 730 5 560 0 10 230 3
230 3 477 12
538 7 254 1
10 538 7

= +
+
+
= + * . y . z * . y
. .
. .
* . z

2
10 232 10

= * . a
y
m,
2
10 730 5

= * . a
z
m,

2
2
4
2 1
10 035 2
10 232 10
10 828 20

= * .
* .
* x .
y
, N
m,
2
2
4
2 1
10 383 1
10 730 5
10 922 7

= * .
* .
* .
z
, N
m.

o obojtna 2-3

197
( )
2 2 2
10 776 4 282 0 10 477 12
477 12 855 3
254 1 864 5
10 254 1

+ =

= * . y . z * . y
. .
. .
* . z

2
10 920 16

= * . a
y
m,
2
10 776 4

= * . a
z
m,

2
2
4
3 2
10 231 1
10 920 16
10 828 20

= * .
* .
* x .
y
, N
m,
2
2
4
3 2
10 659 1
10 776 4
10 922 7

= * .
* .
* .
z
, N
m.
o obojtna 3-4
( )
2 2 2
10 021 8 560 0 10 855 3
855 3 091 9
864 5 934 2
10 864 5

+ = +
+
= * . y . z * . y
. .
. .
* . z

2
10 334 14

= * . a
y
m,
2
10 021 8

= * . a
z
m,

2
2
4
4 3
10 453 1
10 334 14
10 828 20

= * .
* .
* x .
y
, N
m,
2
2
4
4 3
10 988 0
10 021 8
10 922 7

= * .
* .
* .
z
, N
m.

o obojtna 1-4
( )
2 2 2
10 309 13 787 1 10 091 9
091 9 230 3
934 2 538 7
10 934 2

= +
+

= * . y . z * . y
. .
. .
* . z

2
10 448 7

= * . a
y
m,
2
10 309 13

= * . a
z
m,

2
2
4
1 4
10 796 2
10 448 7
10 828 20

= * .
* .
* x .
y
, N
m,
2
2
4
1 4
10 595 0
10 309 13
10 922 7

= * .
* .
* .
z
, N
m.

Wyznaczony rdze pokazuje rysunek niej.

0.12
Z

Y

1
4 3
2
wymiary w m
0.06
0.12
(3,4)

(1,2)

(1,4)

(2,3)

Adam Bodnar: Wytrzymao Materiaw. Skrcanie prtw o przekroju koowo
symetrycznym i prostoktnym
198
15. SKRCANIE PRTW O PRZEKROJU KOOWO SYMETRYCZNYM I
PROSTOKTNYM
Ze skrcaniem prta pryzmatycznego mamy do czynienia wwczas, gdy ukad si
zewntrznych po jednej stronie jego przekroju poprzecznego redukuje si do momentu,
ktrego paszczyzna dziaania jest styczna do przekroju, a wektor jest rwnolegy do osi prta.
Moment ten s M nazywamy momentem skrcajcym. Naszym zadaniem bdzie przede
wszystkim wyznaczenie macierzy napre i odksztace w dowolnym punkcie prta.
Zagadnienie skrcania prtw pryzmatycznych daje si rozwiza prostymi metodami
wytrzymaoci materiaw tylko w przypadku prtw o koowo symetrycznym przekroju
poprzecznym.
Rozwamy wic, pokazany na rys. 15.1 prt pryzmatyczny o koowym przekroju
poprzecznym, ktrego pole jest rwne A, okrelony w ukadzie osi (X, Y ,Z) w ktrym o X
jest osi prta a dwie pozostae s osiami gwnymi centralnymi jego przekroju
poprzecznego. Materia prta jest liniowo sprysty o staych materiaowych E oraz .

Postawione zadanie rozwiemy postpujc wedug kilkakrotnie ju stosowanego algorytmu.
Po dokonaniu mylowego przekroju prta na dwie czci, odrzuceniu czci II i przyoeniu
do czci I ukadu si wewntrznych rozwaymy trzy komplety rwna tzn. rwnania
rwnowagi, geometryczne i fizyczne.
Rwnania rwnowagi wynikajce z twierdzenia o rwnowanoci odpowiednich ukadu si
( ) ( )
= = = +
= = =

. dA y , dA z , x M dA y z
, dA , dA , dA
A
x
A
x s
A
xz xy
A
xz
A
xy
A
x
0 0
0 0 0

(15.1)

Rwnania geometryczne sformuujemy w oparciu o przypuszczony obraz deformacji prta.
Przyjte zaoenia o wasnociach materiau prta, maych przemieszczeniach i zasada
Rys. 15.1
xy
X
Z
xz
Y
x

I
M
s
A

M
s
Z
Y
X
x

( ) 0 0 1 , , v
I
II
M
s
A

199
paskich przekrojw pozwalaj przyj obraz jego deformacji po obcieniu pokazany na rys.
15.2. Narysowana na powierzchni zewntrznej prta siatka prostopadych do siebie linii po

Rys. 15.2

przyoeniu momentu skrcajcego deformuje si tak, e linie rwnolege do osi prta
przechodz w linie rubowe a linie prostopade do osi prta pozostaj do niego prostopade.
Mona wic opisa mechanizm deformacji jako obroty wok osi prta paskich koowych.
nie deformujcych si przekrojw przy nie zmieniajcych si midzy nimi odlegociach,
zatem odksztacenia liniowe wkien rwnolegych do osi ukadu odniesienia s rwne zeru:
0 = = =
z y x
,
oraz 0 =
yz
.
Kt o jaki obracaj si poszczeglne przekroje nazywa bdziemy ktem skrcenia i
oznaczymy go ( ) x .
Dla dalszej analizy deformacji prta wytnijmy z niego element o dowolnie maej dugoci dx
(patrz rys. 15.2). Przyrost kta skrcenia na tym odcinku oznaczmy przez ( ) x d .
Z rys.15.2 odczytujemy, e na pobocznicy zachodz zalenoci:
r
'
dx BB = i ( ) r x d BB
'
= zatem
( )
dx
x d
r
r
= ,
gdzie:
r
- odksztacenie ktowe na pobocznicy prta.
Jeli dalej przyjmiemy, e zalenoci zauwaone na pobocznicy spenione s rwnie
wewntrz prta to moemy napisa:
( )
dx
x d
= (15.2)
gdzie: - odksztacenie ktowe w punkcie o promieniu wodzcym dwch prostopadych
do siebie wkien, z ktrych jedno jest rwnolege do osi prta a drugie prostopade do
promienia wodzcego.
Po wprowadzeniu pojcia jednostkowego kta skrcenia okrelonego wzorem:
( )
( )
dx
x d
x

= , (15.3)
M
s
(x)
Z
( ) x
( ) l
dx
x
l
X
( ) x d
r

r

B
B

A

dx
r

200
w miejsce zalenoci (15.2) dostajemy:
( ) x = . (15.4)
Z rwna fizycznych Hookea otrzymujemy:
( ) 0
2 1 1
=
(
+ +
+
+
=
x z y x x x
E

( ) 0
2 1 1
=
(
+ +
+
+
=
y z y x y y
E

( ) 0
2 1 1
=
(
+ +
+
+
=
z z y x z z
E

0 = =
yz yz yz
G oraz

( ) x G G = = (15.5)

Kierunek wektora tych ostatnich napre
stycznych , jest prostopady do promienia
wodzcego punktu a jego zwrot jest taki,
e krci wzgldem rodka tak samo jak
obciajcy przekrj moment skrcajcy.
Jak wida z rys. 15.3 naprenia styczne w
rozwaanym punkcie, rwnolege do osi
ukadu odniesienia, mona wyrazi poprzez
naprenie styczne wzorami:

sin =
xy
i cos =
xz
(15.6)
a po podstawieniu (15.4) przyjmuj posta:

( )z x G
xy
= i ( )y x G
xz
= . (15.7)

Wracamy do rwna rwnowanoci (15.1). Pierwsze, pite i szste z uwagi na zerowania si
napre normalnych s spenione tosamociowo.
Rwnanie drugie

( ) ( ) 0 = = =

A A A
xy
dA z x G dA z x G dA ,
jest spenione, bo caka to moment statyczny wzgldem osi centralnej Y.
Z analogicznego powodu spenione jest trzecie rwnanie rwnowanoci:
( ) ( ) 0 = = =

A A A
xz
dA y x G dA y x G dA .
Przejdmy do rwnania czwartego:
( ) ( ) x M dA y z
s
A
xz xy
= +

Rys.15.3

y
Y
Z
z
xz
xy
201
Podstawienie pod cak zalenoci (15.7) i kolejne przeksztacenia daj
( ) ( ) [ ] ( ) = +
x M dA y x G z x G
s
A
2 2
( ) ( ) ( ) x M dA y z x G
s
A
= +
2 2

( )
( )
0
J G
x M
x
s
= (15.8)
gdzie: ( ) dA dA z y J
A A

= + =
2 2 2
0
to biegunowy moment bezwadnoci przekroju
poprzecznego wzgldem jego rodka cikoci, a iloczyn
0
GJ nazywany jest sztywnoci na
skrcanie.
Wstawiajc (15.8) do (15.5) otrzymujemy wzr okrelajcy rozkad napre stycznych w
przekroju poprzecznym skrcanego prta o przekroju koowo-symetrycznym:

( )

0
J
x M
s
= . (15.9)
W rozwaanym przypadku na paszczyznach prostopadych do osi ukadu odniesienia nie ma
napre normalnych a wystpujce w paszczynie przekroju poprzecznego naprenia
styczne okrelone wzorem (15.9) s liniowo zalene od odlegoci od jego rodka cikoci.
Zatem sw najwiksz warto osigaj one w punktach lecych na obwodzie:
( ) ( )
0 0
max
W
x M
r
J
x M
s s
= = (15.10)
gdzie:
r
J
W
0
0
= - wskanik wytrzymaoci przy skrcaniu (lub biegunowy wskanik
wytrzymaoci)
Rozkad tych napre stycznych pokazany
jest na rys.15.4 i jak ju powiedziano wyej
ich kierunek jest prostopady do wektora
wodzcego punktu a zwrot taki, e krc one
wzgldem rodka cikoci tak samo jak
obciajcy przekrj moment skrcajcy.
Koowa symetria przekroju powoduje, e taki
liniowy rozkad wystpuje na kadym
odcinku przechodzcym przez rodek
przekroju poprzecznego.

Pokazuje to wyraniej rys. 14.5, ktry moe rwnie uatwi zrozumienie, e w omawianym
przypadku w kadym punkcie prta mamy do czynienia z paskim stanem naprenia
(dokadniej z czystym cinaniem) i e paszczyzn tego stanu jest paszczyzna prostopada do
przekroju poprzecznego i prostopada do wektora wodzcego punktu. Naprenia gwne, z
ktrych jedno jest rozcigajce a drugie ciskajce o wartociach rwnych napreniom
stycznym, nachylone s pod ktem 45 do osi prta (rys.15.5).
max

max

Rys. 15.4

202

Rys.14.5
Macierz odksztace odpowiadajc wyznaczonym napreniom obliczamy korzystajc ze
zwizkw fizycznych Hookea.
Z zalenoci (15.3) i (18.8) wynika, e kt skrcenia dwch przekrojw odlegych o x jest
rwny:
( ) ( )
( )

= =
x
s
x
dx
J G
x M
dx x x
0
0
0
. (15.11)
Std, cakowity kt skrcenia prta o dugoci l , obcionego staym momentem skrcajcym
( )
s s
M x M = , wynosi:
0
J G
l M
s
= . (15.12)
W tym miejscu warto zwrci uwag na zaleno (15.11), pokazuje ona, e funkcja
momentw skrcajcych podzielona przez sztywno na skrcanie GJ
0
jest pochodn kta
skrcenia.
15.3. Energia sprysta skrcanego prta o koowo symetrycznym przekroju
Podstawienie wyrae okrelajcych elementy macierzy napre do wzorw (8.18) pozwala
na wyznaczenie gstoci energii sprystej i energii sprystej dla skrcanego prta o koowo
symetrycznym przekroju poprzecznym:
( )
( )
2
2
2 2
2
1
2
1
(
= = +
+
=
o
s
xz xy
J
x M
G G E
,
i std energia sprysta takiego prta o dugoci l wynosi:
( ) ( ) ( )
dx
J G
x M
dA
J
x M
G
dx dV
J
x M
G
dV U
A
l
o
s
o
s
l
V
o
s
V

=
(
=
(
= =
0
2
2
0
2
2 2
1
2
1
.
W przypadku prta, ktrego przekrj poprzeczny zmienia si na jego dugoci, energia
sprysta jest rwna:

max
max

2
=
2
=
1
=
45
1
=
45
203
( )
dx
GJ
x M
U
n
i
l
oi
si
i

=
=
1
0
2
2
, (15.13)
gdzie sumowanie naley wykona po wszystkich przedziaach charakterystycznych.
15.4. Wymiarowanie skrcanych prtw o koowo symetrycznym przekroju
Stan graniczny nonoci wymaga aby najwiksze naprenia styczne w konstrukcji byy
mniejsze od napre obliczeniowych przy cinaniu R
t
:
t
R max
W przypadku prta o staym przekroju poprzecznym na caej jego dugoci najwiksze
naprenia styczne wystpi w przekroju maksymalnego momentu skrcajcego we
wszystkich punktach na obwodzie i warunek stanu granicznego nonoci przyjmie form:
t
s
R
W
M
=
0
max
max (15.14)
Stan graniczny uytkowania nie dopuszcza zbyt duego kta skrcenia w konstrukcji i
zwizany z nim warunek stawia wymg, by najwikszy jednostkowy kt skrcenia by
mniejszy od dopuszczalnego:
dop
max .
W przypadku prta pryzmatycznego wykonanego z jednego materiau najwikszy
jednostkowy kt skrcenia wystpi w przekroju maksymalnego momentu skrcajcego i
warunek stanu granicznego uytkowania przyjmuje posta:

dop
s
J G
M max

0
. (15.15)
15.5. Przykady
Przykad 15.5.1. Wyznaczy biegunowy moment bezwadnoci i biegunowy wskanik
wytrzymaoci dla przekroju koowego i rurowego.

r
Y
d
Z
O
32 2
4 4
0
d r
J J J
z y

= = + =
16 2
3 3
0
0
d r
r
J
W

= = =
Y
Z
O
r
w
r
z
(
(
|
|
\
|
= =
4
4 4 4
0
1
2 2 2
z
w z w z
r
r r r r
J

(
(
|
|
\
|
= =
4
3
0
0
1
2
z
w z
z
r
r r
r
J
W

204
Przykad 15.5.2.Wyznaczy potrzebn rednic prta skrcanego obcionego jak na rysunku
ze wzgldu na stan graniczny nonoci i uytkowania jeli 130 =
t
R MPa, 80 = G GPa,
o
3 0.
dop
= /m. Po przyjciu rednicy wyznaczy wykres ktw skrcenia poszczeglnych
przekrojw wzgldem przekroju A.

Rozwizanie
Wykres momentw skrcajcych pozwoli okreli maksymalny moment skrcajcy w
konstrukcji. Aby go wyznaczy wpierw wyliczymy moment skrcajcy w utwierdzeniu. Po
przyjciu jego zwrotu jak na rysunku warunek rwnowagi si dziaajcych na prt ma posta:
= 0
x
M lub inaczej
= 0
s
M , co pokazuje fizyczn interpretacj tego warunku:
0 4 0 3 13 6 . M M
SA SA
= = + + kNm.
Aby sporzdzi wykres momentw skrcajcych wygodnie jest przyj lokaln umow
znakowania tych si przekrojowych, ktra uwalniaaby nas od ukadu globalnego i informacji
po ktrej stronie przekroju dokonywana jest redukcja. Z podobnymi umowami mielimy ju
do czynienia - by to ukad wasny przekroju poprzecznego prta przy znakowaniu si
poprzecznych i podunych czy te spody przy momentach zginajcych.
Umow znakowania momentw skrcajcych pokazuje poniszy rysunek

Przy tej umowie wykres momentw skrcajcych w rozwaanym prcie pokazuje rysunek
poniej:

dodatnie momenty
skrcajce
ujemne momenty
skrcajce
13 kNm
6 kNm

3 kNm

X

A

1.5 m

1.0 m

1.0 m

B

C

D

4 kNm

13 kNm
6 kNm

3 kNm

X

A

1.5 m

1.0 m

1.0 m

B

C

D

M
SA
4
.
0

1
0
.
0

3
.
0

M
s
(x)
Nm
0
.
1
2
0

0
.
4
7
5

0
.
5
6
7

Ax

205
Maksymalny moment skrcajcy max M
s
= 10.0 kNm.
Wyznaczenie rednicy prta.
Potrzebny wymiar ze wzgldu na stan graniczny nonoci:
2
6
3 3
0
0
10 23 7
10 130
10 10
16
= * . d
*
* d
R
M max
W R
W
M max
max
t
s
t
s

m.
Potrzebny wymiar ze wzgldu na stan graniczny uytkowania:
2
9
3 4
0
0
10 49 12
3 0 10 80
180 10 10
32
= * . d
. * * *
* * d
G
M max
J
GJ
M max
max
dop
s
dop
s

o
m.
W warunku stanu granicznego uytkowania
dop
podane w /m naleao wyrazi w 1/m a
poniewa 180 = - std forma zapisu tego warunku.
Przyjto do wykonania d = 12.5 cm .
Biegunowy moment bezwadnoci prta przy takiej rednicy wynosi:
84 2396
32
5 12
4
0
.
. *
J = =
cm
4
.
Kty skrcenia wzgldem przekroju utwierdzenia wyznaczymy sumujc kty skrcenia
poszczeglnych przekrojw charakterystycznych wzgldem siebie.
Poniewa we wszystkich przedziaach charakterystycznych momenty skrcajce s stae, to
kty skrcenia moemy liczy wedug wzoru:

0
J G
l M
s
= .
Zatem:
o
o
120 0
180
0021 0 0021 0
10 84 2396 10 80
0 1 10 0 4
8 9
3
. * . rd .
* . * *
. * * .
AB
= = =
,
o
o
447 0
180
0078 0 0078 0
10 84 2396 10 80
5 1 10 0 10
8 9
3
. * . rd .
* . * *
. * * .
BC
= = =
,
o
o
092 0
180
0016 0 0016 0
10 84 2396 10 80
0 1 10 0 3
8 9
3
. * . rd .
* . * *
. * * .
CD
= = = =
,
o
475 0 092 0 447 0 120 0 . . . .
CD BC AB AD
= + = + + = .
Obliczone kty pozwalaj narysowa wykres ktw skrcenia, ktry zosta pokazany na
rysunku wyej.

Przykad 15.5.3. Wyznaczy maksymalne naprenie styczne w przekroju poprzecznym
dwustronnie zamocowanego prta skrcanego o skokowo zmiennym przekroju koowym jak
na rysunku. Dane s: d, l, G oraz M.
206
Prt jest jednokrotnie statycznie
niewyznaczalny gdy do
wyznaczenia dwch reakcji w
postaci momentw skrcajcych
w utwierdzeniach
sA
M i
sE
M
dysponujemy tylko jednym
rwnaniem rwnowagi, tj.
= 0
s
M . Dodatkowego
rwnania naley, jak zawsze w
przypadku zadania statycznie
niewyznaczalnego, poszukiwa w
warunkach geometrycznych
konstrukcji. W tym przypadku
warunek geometryczny wynika z
obustronnego zamocowania prta,
zatem kt skrcenia skrajnych
przekrojw jest rwny zero co
daje dodatkowe rwnanie w
postaci 0 =
AE
.
Przy zaoonych jak na rysunku, zwrotach momentw skrcajcych w utwierdzeniach
rwnania te maj posta:
rwnanie rwnowagi
= + + = 0 4 0
sE sA s
M M M M M ,

rwnanie geometryczne
0 0 = + + + =
DE CD BC AB AE
,

( ) ( ) ( )
0
4 4 2 2
0 0 0 0
=
+
+
+
+
+
+
DE
sA
CD
sA
BC
sA
AB
sA
GJ
l M M M
GJ
l M M M
GJ
l M M
GJ
l M

Biegunowy moment bezwadnoci na odcinku AB jest rwny:
32
4
0
d
J
AB
= i jeli oznaczymy go przez

0
J , to biegunowe momenty bezwadnoci na
pozostaych odcinkach prta wynosz:
0 0 0
16J J J
CD BC
= = ,
0 0
81J J
DE
= . Przy tych
oznaczeniach rwnanie geometryczne przyjmuje posta:
( ) ( ) ( )
0
81
4
16
4
16
2 2
0 0 0 0
=
+
+
+
+
+
+
J * G
l M M M
J * G
l M M M
J * G
l M M
GJ
l M
sA sA sA sA
,
z ktrego wyliczamy M . M
sA
045 0 = , a po wstawieniu do rwnania rwnowagi otrzymujemy
M . M
sE
955 2 = . Wykres momentw skrcajcych pokazany na rysunku i geometria
przekrojw poprzecznych prta pozwala sdzi, e najwiksze naprenia styczne wystpi
na odcinku CD w punktach na obwodzie przekroju poprzecznego i bd miay warto:
( )
3 4
88 1
32 2
955 2
d
M
.
d d
M .
max = =
.
M
sA
s
M
0
.
0
4
5

M

1
.
0
4
5

M

2
.
9
5
5

M

X

2d

3d

A

2l

2l

l

B

C

D

l

E

M

4M

M
sE
d

207
Przykad 15.5.4. Wyznaczy potrzebn rednic prta skrcanego, obcionego jak na
rysunku ze wzgldu na stan graniczny nonoci i uytkowania, jeli 110 =
t
R MPa,
80 = G MPa,
o
3 0.
dop
= /m. Po przyjciu rednicy wyznaczy wykres ktw skrcenia
poszczeglnych przekrojw wzgldem przekroju A.

Rozwizanie

Prt jest jednokrotnie statycznie niewyznaczalny. Do wyznaczenia dwch reakcji w postaci
momentw skrcajcych w utwierdzeniach
sA
M i
sE
M dysponujemy jednym rwnaniem
rwnowagi i jednym rwnaniem geometrycznym.

Przy zaoonych jak na rys. zwrotach momentw skrcajcych w utwierdzeniach rwnania te
maj posta:
rwnanie rwnowagi
= + + = 0 4 3 20 0
sE sA s
M * M M
rwnanie geometryczne
X

0.8 d

A

3 m

2 m

1m

B

C

D

4 m

E

20 kNm
3 kNm/m

d

M
sE
X

0.8 d

A

3 m

2 m

1 m

B

C

D

M
sA
4 m

E

20 kNm
3 kNm/m

d

s
M
kNm
1
4
.
0
1
2

5
.
9
8
8

6
.
0
1
2

7.996 m
AX

10
-3
rd
9
.
2
8
9
3

3
.
3
7
6
8

3
.
3
3
4
6

208
0 0 = + + + =
DE CD BC AB AE

( ) ( ) ( )
0
2 4 3 20 3 20 3 20 2
0 0 0 0
=
+
+
+
+
+
+
CE
sA
CE
sA
AC
sA
AC
sA
GJ
* * M
GJ
* M
GJ
* M
GJ
* M

W powyszym rwnaniu rwnowagi obcienie, rozoonym w sposb cigy momentem
skrcajcym na odcinku DE zostao zastpione rwnowanym, skupionym w rodku odcinka
momentem skrcajcym.
Biegunowy moment bezwadnoci na odcinku AC jest rwny
32
4
0
d
J
AC
= i jeli oznaczymy
go przez
0
J , to biegunowy moment bezwadnoci na pozostaym odcinku prta ma warto
( )
0
4 4
0
5904 0
32
8 0
32
J .
d . d
J
CE
= =

. Po wykorzystaniu tej zalenoci i prostych
rachunkach rwnanie geometryczne przyjmuje posta:

0 7263 188 4688 13 = + . M .
sA

Z tych dwch rwna otrzymujemy: 012 14. M
sA
= kNm, 012 6. M
sE
= kNm.
Rwnania momentw skrcajcych:
0 2 0 . x < < m
( ) 012 14. M x M
sA s
= = kNm,
0 6 0 2 . x . < < m
( ) 988 5 20 . M x M
sA s
= + = kNm
0 10 0 6 . x . < < m
( ) ( ) ( ) 988 5 6 6 3 988 5 . M ; x . x M
s s
= = kNm, ( ) 0 996 7 = . M
s
, ( ) 012 6 10 . M
s
= kNm.
W miejscu zerowania si momentu skrcajcego, tj. dla x = 7.996 m wystpi ekstremum kta
skrcenia w tym przedziale.
Wykres momentw skrcajcych pokazany jest wyej.
Wyznaczenie wielkoci potrzebnej rednicy prta.
odcinek AC
max M
s
=14.012 kNm
stan graniczny nonoci

087 0
10 110
10 012 14
16
6
3 3
0
0
. d
*
* . d
R
M max
W R
W
M max
t
s
t
s

m,
stan graniczny uytkowania

136 0
3 0 10 80
180 10 012 14
32
9
3 4
0
0
. d
* . * *
* * . d
G
M max
J
GJ
M max
dop
s
dop
s

o
m.

odcinek CE
max M
s
=6.012 kNm
209
( )
4
4 4 4
0
0580 0
32
5904 0
32
8 0
32
d .
d
.
d . d
J = = =

,

3 0
0
1159 0
2
d .
d
J
W = = .
stan graniczny nonoci

078 0
10 110
10 012 6
1159 0
6
3
3
0
0
. d
*
* .
d .
R
M max
W R
W
M max
t
s
t
s
m,
stan graniczny uytkowania
125 0
3 0 10 80
180 10 012 6
0580 0
9
3
4
0
0
. d
* . * *
* * .
d .
G
M max
J
GJ
M max
dop
s
dop
s

o
m.
Przyjto do wykonania d = 0.14 m..
Biegunowy moment bezwadnoci na odcinku AC wynosi 3771 cm
4
a na odcinku CE jest
rwny 2227 cm
4
Rwnania ktw skrcenia wzgldem przekroju A :
0 2 0 . x < < m
( )
rd * . ; x * . dx
* * *
* .
dx
GJ
x M
AB
x x
s
Ax
3 3
0
8 9
3
0
0
10 2893 9 10 6447 4
10 3771 10 80
10 012 14

= =
= =

.
0 5 0 2 . x . < < m
( )
( ) rd * . ; x * . * .
dx
* * *
* .
dx
GJ
x M
AC
x
AB
x
s
AB Ax
3 3 3
2
8 9
3
2
0
10 3346 3 2 10 9849 1 10 2893 9
10 3771 10 80
10 988 5

= + =
= + = + =

0 6 0 5 . x . < < m
( )
( ) rd * . ; x * . * .
dx
* * *
* .
dx
GJ
x M
AD
x
AC
x
s
AC Ax
3 3 3
5
8 9
3
5
0
10 0269 0 5 10 3610 3 10 3346 3
10 2227 10 80
10 988 5

= + =
= + = + =

0 10 0 6 . x . < < m
( ) ( ) [ ]
0 10 5421 0 10 8420 0 10 4643 13 10 4496 50
10 2227 10 80
10 6 3 988 5
6 2 3 3 3
6
8 9
3
6
0
= + =
=

+ = + =

rd * . ; x * . x * . * .
dx
* * *
* x .
dx
GJ
x M
AE
x
AD
x
s
AD Ax

210
Ekstremalny kt skrcenia w tym przedziale: ( ) rd * . .
Ax
3
10 3768 3 996 7

= .
Wykres ktw skrcenia wzgldem przekroju A jest wyej pokazany.
Przykad 15.5.5. W skrcanym prcie koowym o rednicy d = 12 cm obcionym jak na rys.
wyznaczy: wykres momentw skrcajcych,
wykres ktw skrcenia poszczeglnych
przekrojw wzgldem przekroju A oraz
ekstremalne naprenia gwne i
odksztacenia gwne jeeli stae materiaowe
wynosz E = 205 GPa, 3 0. = .

Rozwizanie

Rwnania momentw skrcajcych:
0 2 0 . x < < m
( )
2
25 1 0 4 5 2
2
1
0 4 x . . x * x . . x M
s
= = ,
( ) 00 4 0 . M
s
= kNm, ( ) 25 5 1 . M
s
= kNm, ( ) 00 9 2 . M
s
= kNm.
0 4 0 2 . x . < < m
( ) ( ) 29 10 2 10 9 = + = x x x M
s

( ) 00 9 2 . M
s
= kNm, ( ) 00 11 4 . M
s
= kNm, ( ) 00 0 9 2 . . M
s
= kNm.
Biegunowy moment bezwadnoci przekroju prta wynosi: 75 2035
32
12
4
0
.
*
J = =
cm
4
.
X

A

B

2 m

C

4 kNm

5 kNm/m

2 m

10 kNm/m

X

A

B

2 m

C

4 kNm

5 kNm/m

2 m

10 kNm/m

M
s
kNm
2.9 m
4
.
0
0

5
.
2
5

9
.
0
0

1
1
.
0
0

2
.
2
3
2

7
.
0
6
1

9
.
5
8
4

5
.
8
1
5

AX

10
-3
rd
211
Sztywno na skrcanie
( ) ( )
6 8
9
0 0
10 6051 1 10 75 2035
3 0 1 2
10 205
1 2
* . * .
.
*
J
E
GJ =
+
=
+
=

Nm
2
.
Rwnania ktw skrcenia wzgldem przekroju A:
0 2 0 . x < < m

( ) ( )
( ) rd * x . x . dx
* .
* x .
dx
GJ
x M
x x
s
Ax
3 3
0
6
3 2
0
0
10 2596 0 492 2
10 6051 1
10 25 1 4

+ =
+
= =

( ) ( ) rd * . , rd * .
AB Ax Ax
3 3
10 061 7 2 10 232 2 1

= = = .

0 4 0 2 . x . < < m

( ) ( )
( ) rd * x . x . . dx
* .
* x
dx
GJ
x M
x
AB
x
s
AB Ax
3 2
2
6
3
2
0
10 067 18 115 3 613 16
10 6051 1
10 29 10

+ =
+ = + =

( ) ( ) ( ) rd * . , rd * . , rd * .
AC Ax Ax AB Ax
3 3 3
10 815 5 4 10 553 9 3 10 061 7 2

= = = = = .
Ekstremalny kt skrcenia: ( ) rd * . .
Ax
3
10 584 9 9 2

= .
Ekstremalne naprenia gwne i odksztacenia gwne wystpi w przekroju najwikszego
momentu skrcajcego w dowolnym punkcie na obwodzie przekroju poprzecznego prta.

Jeli wybierzemy punkt K , to przy przyjtym
ukadzie wsprzdnych, wystpi w nim jedynie
naprenia styczne:
420 32
16 12 0
10 0 11
3
3
.
. *
* .
W
M
o
s
zx xz
= = = =
MP.

W wybranym punkcie wystpuje paski stan naprenia (czyste cinanie) , ktry w
paszczynie stanu naprenia (tzn. paszczynie (X, Z)) jest reprezentowany przez macierz :
(
=
0 42 32
42 32 0
.
.
T
MPa.
Naprenia gwne maj wartoci:
42 32
2 2
2
2
.
xz
z x z x
max
= + |
\
|
+
+
=

MPa,
42 32
2 2
2
2
.
xz
y x
z x
min
= +
|
|
\
|
+
=

MPa.
a ich kierunki okrelaj kty :

zx

xz
K

Z

Y

X

212
o
45 0 . 1 tg
max
max
max
= =
z
xz
,
o
45 0 . 1 tg
min
min
min
= =
z
xz

Wartoci ekstremalnych odksztace gwnych wyznaczymy, korzystajc z rwna Hookea
( )
( )
3
9
6
10 206 0
10 205
10 3 0 1 42 32 1

=
+
= = * .
*
* . .
E
min max max
,
( )
( )
3
9
6
10 206 0
10 205
10 3 0 1 42 32 1

=
+
= = * .
*
* . .
E
max min min
.
Kierunki wkien, ktre maj ekstremalne odksztacenia liniowe (a odksztacenia ktowe s
rwne zero) pokrywaj si z kierunkami napre gwnych.
15.6. Naprenia styczne w skrcanym prcie o przekroju prostoktnym
Przy skrcaniu prtw o przekroju poprzecznym kadym innym ni koowo symetrycznym,
nie jest prawdziwe zaoenie jakoby przekrj paski przed przyoeniem obcienia pozosta
taki po obcieniu i jego przemieszczenia polegay jedynie na obrocie wok osi prta.
Swobodnemu skrcaniu takich prtw towarzyszy deplanacja (wypaczanie) ich przekroju
poprzecznego, tzn. punkty przekroju poprzecznego mog si swobodnie przemieszcza w
kierunku rwnolegym do jego osi i naprenia normalne w przekroju poprzecznym s rwne
zero.
Otrzymanie cisych wynikw dla takich przypadkw wymaga uycia bardziej ni dotd
zoonych metod analizy matematycznej i niej ograniczymy si jedynie do podania
kocowych wynikw cisego rozwizania zagadnienia skrcania prta o przekroju
prostoktnym uzyskanych przez de Saint-Venanta w 1855 r.
Rozkad napre stycznych w skrcanym przekroju prostoktnym pokazany jest na rys.15.6.
Naley przede wszystkim zauway, e naprenia te s styczne do konturu i osigaj
najwiksz warto w poowie duszego boku, a zeruj si w naroach. Zwrot napre jest
taki, e krc wzgldem rodka tak samo jak obciajcy moment skrcajcy.
Wartoci najwikszych napre stycznych oraz jednostkowego kta podaj wzory:
Z
X
32.42
32.42
32.42
32.42
max
o
45 =
max
o
45 =
min
42 32.
min
=
42 32.
max
=
Z
X
min
213

2
b h
M
max
s
= , (15.16)

3
b h G
M
s
= . (15.17)

Wspczynniki oraz wystpujce we wzorach (15.16) i (15.17) zale s od stosunku
bokw h/b (b jest z umowy krtszym bokiem) i podane s w tabelce poniej

h/b 1.0 1.5 1.75 2.0 2.5 3.0 4.0 6.0 8.0 10.0

0.208 0.231 0.239 0.246 0.258 0.267 0.282 0.299 0.307 0.313 0.333

0.141 0.196 0.214 0.229 0.249 0.263 0.281 0.299 0.307 0.313 0.333

15.7. Przybliony sposb wyznaczania napre stycznych w skrcanych prtach o
dowolnym przekroju
Ten przybliony sposb stosujemy najczciej przy skrcaniu prtw cienkociennych. Prty
takie charakteryzuj si niewielk gruboci cianki w stosunku do pozostaych wymiarw.
Ze wzgldu na ksztat przekroju moemy je podzieli na profile otwarte i profile zamknite
(rys.15.7). Zajmiemy si kadym z tych rodzajw prtw oddzielnie a gwnym naszym
celem bdzie wyznaczenie najwikszych napre stycznych w przekroju.

Rys. 15.7

Zaczniemy od profili otwartych. Pierwszym krokiem, ktry musimy dokona w tym podejciu
jest podzia i aproksymacja cakowitego przekroju na czci skadowe, kada o przekroju
prostoktnym (rys. 15.8). Dalej ten aproksymowany przekrj traktowany jest jako zbir
prostoktw, kady obciony jakim swoim momentem skrcajcym. Dla takiego
przyblionego przekroju przyjmiemy nastpnie zaoenia upraszczajce:
suma momentw skrcajcych poszczeglne prostoktne czci skadowe jest rwna
momentowi skrcajcemu przyoonemu do caego profilu
jednakowy jest jednostkowy kt skrcania wszystkich poszczeglnych elementw
skadowych.

profile otwarte
profile zamknite
max

Z

Y

Rys. 15.6
b

h

214

Rozwamy pokazany na rys.15.8 przekrj i
podzielmy go trzy prostoktne elementy (zatem w
dalszych wzorach n = 3) o wymiarach b
i
xh
i
, gdzie
szeroko b
i
jest mniejszym wymiarem danego
prostokta. Podzia na elementy skadowe w
zasadzie jest dowolny ale wskazane jest
zdroworozsdkowe podejcie w tym zakresie.

Dla kadego skadowego i-tego elementu obowizuj zalenoci i rozkad napre
stycznych jak w prostokcie:

2
i i i
i s
i
b h
M
max
= ,
3
i i i
i s
i
b h G
M
=

Pierwsze zaoenie upraszczajce daje rwnanie (moemy je nazwa rwnaniem rwnowagi):
=
=
n
i
i s s
M M
1
, (15.18)
a drugie zaoenie upraszczajce pozwala napisa zalenoci (moemy je nazwa
geometrycznymi):
=
i
. (15.19)
Ze wzorw dla prostokta i zalenoci geometrycznych otrzymujemy zwizki :

3 3
i i i i i i i i s
b h G b h G M = = , ktre po wstawieniu do rwnania (15.18) daj zaleno:

= =
= =
n
i
i i i
n
i
i s s
b h G M M
1
3
1
,
z ktrej moemy wyznaczy jednostkowy kt skrcenia przekroju:

s
s
GJ
M
= (15.20)
gdzie:
=
=
3
1
3
i
i i i s
b h J (15.21)

Wstawiajc wyraenie na jednostkowy kt skrcenia (15.20) do wzoru na moment skrcajcy
w i-tym prostokcie:
3 3 3
i i i
s
s
i i i
s
s
i i i i s
b h
J
M
b h G
J G
M
b h G M = = =
a dalej do wzoru na naprenia styczne, otrzymujemy wzr okrelajcy wielko
maksymalnych napre stycznych w nim wystpujcych:
i
b
i
h
max i
Rys. 15.8
M
s
h
1
b
1
h
3

b
3
b
2
215

i
i
i
s
s
i
b
J
M
max
= . (15.22)
Za maksymalne naprenie styczne w przekroju uznajemy najwiksze naprenie ze
wszystkich skadowych prostoktw.
Tablica wartoci wspczynnikw oraz pokazuje, e dla prostoktw, ktrych wysoko
h jest znacznie wiksza od szerokoci b iloraz
i i
jest bliski jednoci i gdy przekrj
skada si wanie z takich prostoktw to najwiksze naprenie styczne wystpi w
prostokcie o najwikszej szerokoci.
Zajmijmy si teraz najwikszymi napreniami stycznymi w przekroju poprzecznym profili
zamknitych i w dodatku tylko jednokomorowych (rys.15.9).

Rys. 15.9
W tym przypadku zaoeniem upraszczajcym bdzie przyjcie, e naprenia styczne
rozkadaj si rwnomiernie na gruboci cianki. Poniewa naprenia styczne na dwch do
siebie prostopadych paszczyznach s sobie rwne, to warunek rwnowagi wycitego
dowolnie maego elementu prta dowodzi:
2 2 1 1 2 2 1 1
0 0 = = =
dx dx X ,
e iloczyn gruboci cianki i panujcych w tym miejscu napre stycznych jest stay
const =
Z kolei z twierdzenia o rwnowanoci ukadw si zewntrznych i wewntrznych wynika:
( ) ( ) ( ) ( )

= = ds s h s h ds s s M
s
.
Rys.15.9 pokazuje, e ( ) dA ds s h = 2 , zatem:

0
2 2 A dA M
A
s
= =

gdzie:
0
A - pole obszaru ograniczonego lini rodkow cianki. Moemy wic napisa
zaleno:
0
2 A
M
s
= (15.23)
z ktrej wynika, e maksymalne naprenia styczne wystpi w miejscu w ktrym grubo
cianki jest minimalna i wynosz:

M
s
s
Z
Y
X
ds
h(s)
dA
dx

dx
2
216
min A
M
max
s
0
2
= . (15.24)
Wyznaczmy teraz jednostkowy kt skrcenia takiego prta. W rozdziale 8 stwierdzilimy, e
w przypadku obcie statycznych w konstrukcji wykonanej z materiau sprystego praca si
zewntrznych jest rwna energii sprystej ukadu. Zatem dla prta o rozwaanym przekroju i
jednostkowej dugoci obcionego momentem skrcajcym
s
M moemy napisa:
dV
G
M
V
s

=
2 2
1
2
.
Podstawiajc do powyszej zalenoci wzr (15.23) i uwzgldniajc geometri przekroju
poprzecznego prta, otrzymujemy:

dA
A G
M
M
s
s

=
2
0
2
2
8 2
1
,
ale ds dA = , wic ostatecznie, po prostym przeksztaceniu, dostajemy:
ds
A G
M
s
2
0
4
. (15.25)
Wzory (15.24) i (15.25), okrelajce przyblione wartoci maksymalnych napre stycznych
i jednostkowego kta skrcenia dla profili zamknitych nazywane bywaj wzorami Bredta.

15.7.1. Przykady

Przykad 15.7.1.1. Wyznaczy najwiksze naprenie styczne w przekroju poprzecznym
szyny kolejowej pokazanej na rys. skrcanej momentem o wartoci M
s
= 1.0 kNm.

Rozwizanie

Po aproksymacji przekroju trzema prostoktami jak na rysunku potrzebujemy wyznaczy
wspczynniki
i
oraz
i
dla kadego z nich. Interpolujc wartoci podane w tabelce
otrzymujemy:
prostokt 1: 210 0 237 0 70 1 40 68
1 1 1 1
. , . . b h = = = =
prostokt 2: 295 0 295 0 50 5 13 71
2 2 2 2
. , . . b h = = = =
prostokt 3: 302 0 302 0 70 6 17 114
1 1 3 3
. , . . b h = = = =
91 112 7 1 4 11 302 0 3 1 1 7 295 0 0 4 8 6 210 0
3 3 3
3
1
3
. . * . * . . * . * . . * . * . b h J
i
i i i s
= + + = =
=
cm
4
.
24
68
114
13
9
135
wymiary
w mm
40
17
68
114
1
3
2
13
40
71
217
Najwiksze naprenie styczne wystpi w prostokcie 1 (ma najwiksz szeroko) i
przyjmujemy, e jest to najwiksze naprenie styczne w rozwaanym przekroju

6 2
8
3
1
1
1
1
10 39 31 10 4
237 0
210 0
10 91 112
10 1
* . *
.
.
* .
*
b
J
M
max max
s
s
= = = =

N/m
2
= 31.39 MPa.
Przykad 15.7.1.2. Zbada jaki wpyw na wielko najwikszego naprenia stycznego w
przekroju poprzecznym skrcanym momentem M
s
ma sposb jego aproksymacji
prostoktami w dwch pokazanych na rysunku przekrojach.

Rozwizanie
Pierwszy przekrj.
Podzia na trzy prostokty
Wspczynniki 208 0.
i
= , 141 0.
i
=
4
3
1
4 3
423 0 141 0 3 a . a . * b h J
i
i i i s
= = =
=

3 4
6026 1
208 0
141 0
423 0 a
M
. a
.
.
a .
M
b
J
M
max
s s
s
s
= = =

Podzia na dwa prostokty
Wspczynniki 246 0
1
. = , 229 0
1
. = , 208 0
2
. = , 141 0
2
. =
4
2
1
4 3 3
599 0 141 0 2 229 0 a . a . a * a * . b h J
i
i i i s
= + = =
=

3 4
1
1
1
1
5541 1
246 0
229 0
599 0 a
M
. a
.
.
a .
M
b
J
M
max
s s
s
s
= = =

3 4
2
2
2
2
1317 1
208 0
141 0
599 0 a
M
. a
.
.
a .
M
b
J
M
max
s s
s
s
= = =

Jeli przyj pierwszy podzia za miarodajny to procentowy bd wynikajcy z drugiego
podziau wynosi ( ) % . . . . 03 3 6026 1 5541 1 6026 1 100 =
Drugi przekrj.
a a
3
1 2
a
a
a a
a
a
5a a
a
a 5a
4a
4a
a a
2
a
a
1
218
Podzia na trzy prostokty
Wspczynniki: 314 0
1 1
. = = , 282 0
3 2
. = = ,
281 0
3 2
. = =
4
3
3
1
3
016 6 4 281 0 2
12 314 0
a . a * a * . *
a * a * . b h J
i
i i i s
= +
+ = =

3 4
1
1
1
1
1662 0
314 0
314 0
016 6 a
M
. a
.
.
a .
M
b
J
M
max
s s
s
s
= = =

3 4
2
2
2
2
1656 0
282 0
281 0
016 6 a
M
. a
.
.
a .
M
b
J
M
max
s s
s
s
= = =

Podzia na cztery prostokty Wspczynniki
290 0. = = s takie same dla wszystkich
czterech prostoktw
4
4
1
3 3
80 5 5 290 0 4 a , a * a * . * b h J
i
i i i s
= = =
=

Maksymalne naprenie styczne w kadym
prostokcie bdzie rwne
3 4
1724 0
290 0
290 0
80 5 a
M
. a
.
.
a .
M
b
J
M
max
s s
s
s
= = =

Procentowy bd wynikajcy z rnej aproksymacji prostoktami w tym przypadku wynosi
( ) % . . . . 60 3 1724 0 1662 0 1724 0 100 =
Te dwa przykady dowodz (cho zapewne nie jednoznacznie), e dowolny ale
rozsdnypodzia przekroju na skadowe prostokty ma niewielki wpyw na warto
najwikszego naprenia stycznego w przekroju.

Przykad 15.7.1.3. Wyznaczy jak
zmieni si najwiksze naprenia
styczne i jednostkowy kt skrcenia w
rurze skrcanej momentem M
s
po jej
przeciciu na pobocznicy rwnolegle do
jej osi.

Rozwizanie
1
2
3
a
4a
4a
5a a
a 5a
1
2
3
a
4a
4a
5a a
a 5a
4
d
z
0.8 d
z
M
S
219
W przypadku rury nie rozcitej mamy do czynienia ze skrcaniem przekroju koowo
symetrycznego. cise rozwizanie tego zagadnienia daje najwiksze naprenia styczne w
dowolnym punkcie na obwodzie o wartoci:
0
max
W
M
s
= ,
a jednostkowy kt skrcenia wynosi:
0
GJ
M
s
= .
Biegunowy moment bezwadnoci i biegunowy wskanik wytrzymaoci w rozwaanym
przypadku s rwne:

( )
4 4
4
0
05796 . 0 8 . 0 1
32
d
d
J
z
= =
,
( )
3
4 4
0
0
1159 0
2
32 8 0 1
2
z
z
z
z
d .
d
. d
d
J
W =
= =
.
W przypadku rozcitej rury zastosujemy przyblione rozwizanie aproksymujc przekrj
prostoktem o wymiarach
z
d . b 1 0 = oraz
z z
d . d . * h 827 2 9 0 = =

Najwiksze naprenia styczne i jednostkowy kt skrcenia w przekroju prostoktnym
wynosz:
h b
M
max
s
2
= ,
h b G
M
s
3
= .
W rozwaanym przypadku dla 27 28 1 0 827 2 . . . b h = = , wspczynniki 333 . 0 = = .
Std najwiksze naprenia styczne po rozciciu rury wzrastaj:
( )
312 . 12
827 . 2 * 1 . 0 * 333 . 0
1159 . 0
2
3
=
z z
z
d d
d
razy,
a jednostkowy kt skrcenia wzrasta:
( )
568 . 61
827 . 2 * 1 . 0 * 333 . 0
05796 . 0
3
4
=
z z
z
d d
d
razy.

d
z
0.8 d
z
h

b

220
Przykad 15.7.1.4. Porwna wartoci
maksymalnych napre stycznych
jednostkowego kta skrcenia obliczone
wedug wzorw cisych i przyblionych
wzorw Bredta, w skrcanej rurze o rnej
gruboci cianki.

Rozwizanie
Potrzebujemy wyznaczy pewne charakterystyki geometryczne rury o promieniu
zewntrznym R i wewntrznym r wystpujcych we wzorach okrelajcych poszukiwane
wielkoci.
Grubo cianki: ( ) = = 1 R r R , gdzie : R r = .
Biegunowy moment bezwadnoci: ( )
4
4
0
1
2
=
R
J .
Biegunowy wskanik wytrzymaoci: ( )
4
3
0
1
2
=
R
W .
Pole obszaru ograniczonego lini rodkow cianki: ( )
2
2
2
0
1
4 2
+ =
|
\
| +
=
R r R
A .
Caka po linii rodkowej cianki:
( )
( )
( )
( )

+
=
+
=
1
1
1
1
R
R ds
.
Maksymalne naprenia styczne obliczone wedug wzorw otrzymanych z rozwizania
zagadnienia skrcania prtw koowo symetrycznych wynosz:
0
W
M
max
s
s
= ,
Maksymalne naprenia styczne obliczone wedug przyblionych wzorw dla
cienkociennych profili zamknitych s rwne:
min A
M
max
s
B
0
2
= ,
Stosunek napre wyznaczonych wedug wzorw przyblionych i cisych wynosi:
( )
( )( )
( )( )
( )( )
( )
( )
+
+
=
+
+
=
+
= =
1
1
1 1
1 1
1 1
1
2
2
2 2
2
4
S
B
max
max

Wykres zalenoci wspczynnika od jest niej pokazany.
Wyliczmy minimaln warto wspczynnika .
0
0,25
0,5
0,75
1
0 0,25 0,5 0,75 1
r/R
R

r

M
S
221
( )
( )
4142 0 0 1 2 0
1
1
1
2
2
2
2
.
d
d
= = + =
+
+
+
=
.
Std minimalna warto wynosi:
( )
( )
8284 0
4142 0 1
4142 0 1
2
.
.
.
min =
+
+
=
Maksymalne naprenia styczne obliczone przyblionym wzorem Bredta w skrcanej rurze,
s nisze od cisych a najwikszy procentowy bd wynosi:
(1-0.8284)*100% = 17.14%.
Jednostkowy kt skrcenia wedug wzorw otrzymanych z rozwizania zagadnienia skrcania
prtw koowo symetrycznych jest rwny:
0
J G
M
s
S
= .
Jednostkowy kt skrcenia wedug przyblionego wzoru Bredta wynosi:
ds
A G
M
s
B
2
0
4
.
Stosunek jednostkowych ktw skrcenia wyznaczonych wedug wzorw przyblionych i
cisych jest rwny:
( )
( )( )
( )( )( )
( )( )
( )
( )
2
2
3
2
3
4
1
1
1 2
1 1
1 1 1 2
1 1
1 2
+
+
=
+
+ +
=
+
= =
S
B
.
Zalenoci wspczynnika
1
od pokazuje poniszy wykres.

Zatem obliczenia jednostkowego kta skrcenia, przyblionym wzorem Bredta, daj wyniki
wiksze od dokadnych.

0
0,5
1
1,5
2
0 0,25 0,5 0,75 1
r/R
Adam Bodnar: Wytrzymao Materiaw. Hipotezy wyteniowe.
222
16. HIPOTEZY WYTENIOWE
16.1. Wytenie i jego miara
Wykres rozcigania stali mikkiej pokazuje, e punkt materialny znajdujcy si w
jednoosiowym stanie naprenia przechodzi, w trakcie zwikszania naprenia, przez kolejne
stany mechaniczne: liniowo-sprysty, nieliniowo-sprysty, sprysto-plastyczny, plastyczny
a w kocu osiga stan niszczcy gdy spjno midzy punktami materialnymi zostanie
zerwana. Jest rzecz oczywist, e ten ostatni stan jest stanem niebezpiecznym, a przejcia
midzy stanami reprezentowane s poprzez odpowiednie naprenia graniczne
H
R ,
S
R ,
e
R i
m
R .
Naley jednak zauway, e nie wszystkie materiay mog przechodzi przez te wyej
wspomniane stany mechaniczne. Materia kruchy nie osiga stanu plastycznego, a stan
niszczcy jest bardzo blisko stanu liniowo-sprystego. Dla wielu materiaw stan plastyczny,
w ktrym wystpuj due odksztacenia trwae naley uzna za stan niszczcy w sensie
niemonoci speniania zada uytkowania.
Moemy wic uzna, e przez niebezpieczny stan mechaniczny rozumie bdziemy stan w
ktrym zachodz jakociowe zmiany wasnoci materiau, najczciej rozumiane jako
wystpienie duych nieodwracalnych odksztace lub zniszczenie, a granic niebezpieczn
K
R , naprenie, przy ktrym zmiany te si dokonuj.
Jeli wprowadzimy pojcie wytenia, ktre moemy zdefiniowa jako stopie zblienia si
materiau do granicy niebezpiecznej, to warunkiem bezpiecznego stanu bdzie nierwno:
N
W W ,
gdzie: W - miara wytenia,
N
W - warto miary wytenia w stanie niebezpiecznym.
Postawimy teraz pytanie: jak okreli (albo inaczej, czym zmierzy) wytenie w punkcie, w
ktrym znamy macierz napre i ile wynosi warto tej miary w stanie niebezpiecznym.
Odpowied na to pytanie jest bardzo atwa jedynie w przypadku gdy w punkcie panuje
jednoosiowy stan naprenia.
Miar wytenia bdzie wwczas naprenie , a jej wartoci w stanie niebezpiecznym -
granica niebezpieczna
K
R , ktr dowiadczalnie wyznaczymy z prby rozcigania i ciskania.
Zatem:
K
) (
N
) (
R W ; W = =
1 1
,
a warunek bezpiecznego stanu ma posta:
K
R ,
jeli przyjmiemy, e wartoci granic niebezpiecznych przy rozciganiu i ciskaniu s takie
same
K c , K r , K
R R R = = .

Graficzn reprezentacje bezpiecznych stanw
na osi napre , stanowi wwczas bd
punkty wewntrz odcinka > <
K K
R , R .

W przypadku gdy w punkcie panuje przestrzenny stan naprenia, odpowied si komplikuje,
gdy nieskoczenie wiele stanw naprenia moe spowodowa w nim stan zniszczenia i
dlatego, musimy posuy si hipotezami wyteniowymi. Hipotezy wyteniowe okrelaj
miar wytenia niezalenie od rodzaju stanu naprenia. Innymi sowy okrelaj one, co
decyduje o zniszczeniu materiau w danym punkcie ciaa, niezalenie od tego, jaki rodzaj
R
k
R
k

223
stanu naprenia w nim wystpuje. Jeli tak, to warunek bezpiecznego stanu mechanicznego
sprowadza si do poniszej zalenoci:
) (
N
) ( ) ( ) (
W W W W
1 1 2 3
= = , (16.1)
w ktrej wskaniki w nawiasach symbolicznie okrelaj wymiarowo stanu naprenia.
Powysza relacja pokazuje zasadniczy cel hipotez wyteniowych jest nim odniesienie
przestrzennego stanu naprenia do stanu jednoosiowego, w ktrym zarwno miara wytenia
jak jej warto w stanie niebezpiecznym jest jasno zdefiniowana i atwa do dowiadczalnego
wyznaczenia.
W zalenoci od tego co przyjmiemy za miar wytenia W , otrzymamy wzr na tzw.
naprenie zredukowane (lub zastpcze)
0
, charakteryzujce dowolny stan naprenia pod
wzgldem wytenia.
Z pord wielu dotychczas postawionych hipotez wyteniowych, ktre ze wzgldu na
postulowan miar wytenia bardzo oglnie mona podzieli na: napreniowe,
odksztaceniowe i energetyczne omwimy tylko cztery.
16.2. Hipoteza Galileusza hipoteza maksymalnych dodatnich napre normalnych
Postawiona w 1632 roku przez tego genialnego uczonego, cytowana obecnie tylko ze
wzgldw historycznych. Daje, w wielu przypadkach, wyniki sprzeczne z dowiadczeniami.
W myl tej hipotezy:
o wyteniu materiau w danym punkcie ciaa decyduje warto maksymalnego,
dodatniego naprenia gwnego, niezalenie od rodzaju stanu naprenia:
( )
3 2 1
, , max W
G
= , (16.2)
gdzie: . nawias Macauleya,
>
=
0 0
0
a dla ;
a dla ; a
a .
Zatem warunek bezpiecznego stanu ma posta:
( )
r , K
R , , max =
3 2 1
. (16.3)
Powysz zaleno moemy rozpisa w postaci trzech nierwnoci:
r , K
R
1
,
r , K
R
2
,
r , K
R
3
,
ktrych graficzny obraz w trjwymiarowej przestrzeni napre ( )
3 2 1
, , , nazywanej
przestrzeni Haigha Beckera, przedstawia przestrze ograniczon od strony dodatnich osi
ukadu paszczyznami
r , K r , K
R , R = =
2 1
i
r , K
R =
3
, a w dwuwymiarowej przestrzeni
obszar ograniczony prostymi
r , K
R =
1
i
r , K
R =
2
(rys.16.1).

1
R
k,r
R
k,r
2
Rys.16.1

224
16.3. Hipoteza Rankinea Clebscha hipoteza maksymalnych napre normalnych
Zaproponowana przez Rankina (1856 r.) i Clebscha (1862 r.). Nie zostaa dostatecznie dobrze
potwierdzona dowiadczeniami. Wedug tej hipotezy:
o wyteniu materiau w danym punkcie ciaa decyduje maksymalna bezwzgldna
warto naprenia gwnego, niezalenie od rodzaju stanu naprenia:
( )
3 2 1
, , max W
C R
=
(16.4)
Std warunek bezpiecznego stanu ma posta:
( )
K
R , , max =
3 2 1
, (16.5)
jeli przyjmiemy, e granice niebezpieczne przy rozciganiu i ciskaniu s sobie rwne
K c , K r , K
R R R = = .
Powysz zaleno moemy rozpisa w postaci nierwnoci:
K
R
1

K K
R R
1
,
K
R
2

K K
R R
2
,
K
R
3

K K
R R
3
,
ktrych graficzny obraz w trjwymiarowej przestrzeni napre Haigha Beckera,
przedstawia przestrze ograniczon szecianem o boku
K
R 2 , a w dwuwymiarowej
przestrzeni - kwadrat o takim samym boku (rys. 16.2).

Rys. 16.2

16.4. Hipoteza Coulomba Tresci Guesta hipoteza maksymalnych napre
stycznych
Przedstawiona przez Coulomba (1776 r.), Tresc (1872 r.) i Guesta (1900 r.), znajduje
zastosowanie w przypadku materiaw sprysto-plastycznych.
Ta hipoteza postuluje, e:
o wyteniu materiau w danym punkcie ciaa decyduje maksymalna bezwzgldna
warto ekstremalnych napre stycznych, niezalenie od rodzaju stanu naprenia:

R
k
R
k
1
R
k
R
k
2R
k
3
225
|
|
\
|
=

2 2 2
3 2 3 1 2 1

, , max W
G T C
(16.6)
Tym razem warunek bezpiecznego stanu okrela nierwno:
2 2 2 2 2
3 2 3 1 2 1 K
R
, , max =
|
|
\
|
, (16.7)
ktra jest rwnowana trzem niej napisanym warunkom:
2 2
2 1 K
R

K K
R R
2 1
,
2 2
3 1 K
R

K K
R R
3 1
,
2 2
3 2 K
R

K K
R R
3 2
.
W trjwymiarowej przestrzeni Haigha Beckera powysze nierwnoci wyznaczaj
przestrze ograniczon nieskoczenie dugim graniastosupem o osi rwno nachylonej do osi
ukadu odniesienia (jest tzw. o aksjatorw
3 2 1
= = ) i o przekroju poprzecznym w
ksztacie szeciokta foremnego, a w dwuwymiarowej przestrzeni - obszar ograniczony
szecioktem (rys. 16.3).

Rys. 16.3
16.5. Hipoteza Hubera Misesa Henckyego hipoteza energii odksztacenia
postaciowego
Hipoteza ta zostaa sformuowana niezalenie przez trzech autorw: Hubera (1904 r.), Misesa
(1913 r.) i Henckyego (1924 r.). Pierwszy z nich Maksymilian Tytus Huber by Polakiem i
jego wybitne osignicia na trwale zapisay si w historii mechaniki orodkw cigych.
Hipoteza bardzo dobrze pokrywa si z danymi dowiadczalnymi w przypadku materiaw
sprysto-plastycznych i wedug niej:
o wyteniu materiau w danym punkcie ciaa decyduje gsto energii odksztacenia
postaciowego, niezalenie od rodzaju stanu naprenia:
1
R
k
R
k
2
R
k
R
k
1
=
2
=
3
3
226
( ) ( ) ( ) [ ]
2
1 3
2
3 2
2
2 1
6
1

+ +
+
=

E
W
H M H
. (16.8)
Zatem warunek bezpiecznego stanu mechanicznego przyjmuje form:
( ) ( ) ( ) [ ]
2 2 2
1 3
2
3 2
2
2 1
3
1
3
1
6
1
K
R
E E E
+
= + +
+
,

K
R ) ( ) ( ) ( + +
2
1 3
2
3 2
2
2 1
2
1
, (16.9)
lub
K yz xz xy x z z y y x
R ) ( ) ( ) ( ) ( + + + + +
2 2 2 2 2 2
6
2
1
. (16.10)
W trjwymiarowej przestrzeni Haigha Beckera powyszy warunek okrela przestrze
wewntrz nieskoczenie dugiego walca o osi pokrywajcej si z osi aksjatorw a w
przestrzeni dwuwymiarowej - obszar ograniczony elips (rys. 16.4).

Rys. 16.4
16.6. Porwnanie hipotez
Porwnanie zrobimy dla przypadku paskiego
stanu naprenia ( =
3
0) oraz trzech z wyej
omwionych hipotez a mianowicie
maksymalnych napre normalnych (R-C),
maksymalnych napre stycznych (C-T-G) i
energii odksztacenia postaciowego (H-M-H).
Krzywe graniczne dla tych trzech hipotez
zestawione s na rys.16.5. Wida z niego
wyranie, e najwiksze rozbienoci miedzy
kwadratem R-C, a szeciobokiem C-T-G i
elips H-M-H wystpuj w drugiej i czwartej
wiartce przestrzeni napre na prostej
2 1
= tj. dla przypadku czystego cinania.

2
R
k
R
k
R
k
R
k
1
=
2
=
3
1
= -
2
czyste cinanie
1
R
k
R
k
R
k
R
k
Rys.16.5
227
16.7. Naprenia zredukowane
Jeeli uporzdkujemy naprenia gwne wg relacji
3 2 1
, to warunek bezpiecznego
stanu mechanicznego wg poznanych hipotez moemy zapisa w nastpujcy sposb:
wg hipotezy Galileusza
K
R
1

wg hipotezy Rankinea Clebscha
( )
K
R , max
3 1
,
wg hipotezy Coulomba Tresci Guesta

K
R =
3 1
,
wg hipotezy Hubera Misesa Henckygo
K yz xz xy x z z y y x
R ) ( ) ( ) ( ) ( + + + + +
2 2 2 2 2 2
6
2
1
.
Lewe strony powyszych nierwnoci, obliczone w oparciu o wartoci elementw dowolnej
macierzy napre, porwnywane s z granic niebezpieczn przy jednoosiowym stanie
naprenia. Std moemy je interpretowa jako zastpienie czy redukcj stanu przestrzennego
do jednoosiowego i dlatego nazywane s napreniami zredukowanymi lub zastpczymi i
zwykle oznaczane przez
0
. Std wzory na naprenia zredukowane wg odpowiednich
hipotez maj posta:
1 0
=
G
,
( )
3 1 0
, max
C R
=
,

3 1 0
=
G T C
,

. ) ( ) ( ) (
) ( ) ( ) ( ) (
yz xz xy x z z y y x
H M H
2
1 3
2
3 2
2
2 1
2 2 2 2 2 2
0
2
1
6
2
1

+ + =
= + + + + + =

W przypadku paskiego stanu naprenia, w ktrym macierz napre zawiera jedynie dwa
elementy
x
oraz
xz
, wzory na naprenia zredukowane przyjmuj form:
2 2
0
4
2
1
2
xz x
x G

+ + = ,
2 2
0
4
2
1
2
xz x
x C R

+ + =
,
2 2
0
4
xz x
G T C
+ =

,
228
2 2
0
3
xz x
H M H
+ =

.
16.8. Przykady
Przykad 16.8.1. Porwna naprenia zastpcze dla przypadku czystego cinania (
2 1
= )
okrelonego napreniem .
Rozwizanie
Naprenia zredukowane wedug przedstawionych hipotez wynosz:
3 2
0 0 0 0
= = = =
H M H G T C C R G
, , .
Jeli przyj, e hipoteza H-M-H daje wyniki najlepiej odpowiadajce rzeczywistemu
zachowaniu si materiaw, a tak pokazuj dowiadczenia dla materiaw sprysto-
plastycznych, to:
dwie pierwsze hipotezy zaniaj warto wytenia o:
( ) % .26 42 3 1 3 = ,
a trzecia zawya warto wytenia o:
( ) % .47 15 3 3 2 = .
Przykad 16.8.2. Wyznaczy naprenia zredukowane wg omwionych hipotez w punkcie K
przekroju utwierdzenia konstrukcji o schemacie jak na poniszym rysunku.

Rozwizanie

Siy przekrojowe w przekroju utwierdzenia
pokazane s na rysunku obok. W rozwaanym
przekroju poprzecznym wystpuje:
rozciganie i zginanie wzgldem dwch
osi co implikuje powstanie napre
normalnych
x
oraz
cinanie oraz skrcanie co wywouje
naprenia styczne
xz
.

Y
Z
X
5 kN/m
10 kN
2 m
4 m
Y
Z
18
9
K
6
6 6 6
6
wymiary w
cm
X
Y
Z
N = 10 kN
M
S
= 20 kNm
M
y
= 40 kNm
M
z
= 10 kNm
Q
z
= 10 kN
229
Naprenia normalne:
y
J
M
z
J
M
A
N
z
z
y
y
x
+ + = ,
( ) ( ) = + + = 03 0
10 3240
10 10
06 0
10 11016
10 40
10 216
10 10
8 -
3
8 -
3
4 -
3
.
*
*
.
*
*
*
*
K
x

( )
6 6
10 582 30 10 259 9 786 21 463 0 * . * . . . = = Pa= - 30.582 MPa.
Naprenia styczne
od cinania si poprzeczn Q
z
6
8
6 3
10 858 0
06 0 10 11016
10 5 10 6 9 10 10
* .
. * *
* ) . * * ( * *
) z ( b J
) z ( S Q
K y
K y z
K
xz
= = =
Pa = -0.858 MPa.
od momentu skrcajcego M
s

Skorzystamy tutaj z przyblionego sposobu obliczenia maksymalnej wartoci naprenia
stycznego w przekroju skrcanym aproksymowanym zbiorem prostoktw.

Poniewa stosunek wysokoci do szerokoci w obu prostoktach jest
taki sam to M
S1
= M
S2
= M
S
/2 = 10.000 kNm
h/b = 18/6 = 3 = 0.267

6
2
3
2
1
10 798 57
18 0 06 0 267 0
10 10
* .
. * . * .
*
h b
M
S K
xz
= = =
Pa = 57.798 MPa.

Std sumaryczne naprenie styczne w punkcie K wynosi:
940 56 798 57 858 0 . . .
K
xz
= + = MPa,
i macierz napre ma posta:
|
|
|
\
|
=
0 0 940 56
0 0 0
940 56 0 582 30
.
. .
T
K
MPa.
Jak wida w punkcie K panuje paski stan naprenia, ktrego paszczyzn naprenia jest
paszczyzna (X ,Z).
Naprenia zredukowane maj wartoci:

( ) 666 43 940 56 4 582 30
2
1
2
582 30
4
2
1
2
2 2 2 2
0
. . * .
.
xz x
x G
= + +
= + + =
MPa,
( ) 248 74 940 56 4 582 30
2
1
2
582 30
4
2
1
2
2 2 2 2
0
. . * .
.
xz x
x C R
= + +
= + + =
MPa,
( ) 915 117 940 56 4 582 30 4
2 2 2 2
0
. . * .
xz x
G T C
= + = + =

MPa,
K
2
1
M
S1
M
S2
230
( ) 256 103 940 56 3 58 30 3
2 2 2 2
0
. . * .
xz x
H M H
= + = + =

MPa.
Prosz zwrci uwag jak due s rozbienoci wynikw otrzymanych z hipotezy Galileusza
i Coulomba-Tresci-Guesta.
Adam Bodnar: Wytrzymao Materiaw. Stateczno osiowo ciskanych prtw prostych
231
17. STATECZNO OSIOWO CISKANYCH PRTW PROSTYCH
17.1. Stateczno prta w zakresie liniowo sprystym.
Jednym z podstawowych zaoe przyjtych na pocztku naszych rozwaa byo to, e
analizowane przez nas konstrukcje znajduj si w rwnowadze trwaej (inaczej statecznej) ale
jak dotd, prcz prostych objanie, nie zostay sformuowane adne analityczne warunki
gwarantujce tak rwnowag lub jak powiemy w jzyku inynierskim gwarantujce
stateczno konstrukcji. Utrata statecznoci konstrukcji jest zagadnieniem niezwykle wanym
i skomplikowanym - i co wicej - stanowi jedn z przyczyn wystpienia stanu granicznego
nonoci. Konieczno uwzgldnienia utraty statecznoci w analizie mechanicznej
zachowania si konstrukcji dobitnie obrazuje nastpujce zadanie
1
, w ktrym naley
wyznaczy dopuszczaln wysoko stalowego prta prostego o polu przekroju poprzecznego
A = 1cm
2
, obcionego tylko ciarem wasnym = 78.50 kN/m
3
, wykonanego ze stali o
wytrzymaoci obliczeniowej przy ciskaniu 215 =
c
R MPa.
Warunek stanu granicznego nonoci zwizanego jedynie z nie przekroczeniem
wytrzymaoci obliczeniowej przy ciskaniu, daje niej wyznaczon, dopuszczaln wysoko
prta
m * .
* .
* R
l R
A
A l
c
c
3
3
6
10 739 2
10 5 78
10 215
= =
.
Jest rzecz oczywist, e nie ma moliwoci realizacji konstrukcji o tych wymiarach z
zachowaniem jej prostoliniowego ksztatu (jak to jest zaoone w wykonanych obliczeniach) i
w jzyku inynierskim powiemy, e konstrukcja taka musi utraci swoj stateczno.
Zajmiemy si teraz podaniem analitycznych warunkw zapewnienia rwnowagi statecznej dla
bardzo prostej konstrukcji, jak jest osiowo ciskany prt pryzmatyczny, wykonany z
materiau o wasnociach fizycznych okrelonych prawem Hookea.
Zaczniemy od prostego ideowego objanienia trzech postaci rwnowagi w jakich
konstrukcja moe si znajdowa.
Jeeli po dowolnie maym wychyleniu z pierwotnego pooenia rwnowagi ruch ciaa jest
taki, e wychylenia jego punktw nie s wiksze tych pocztkowych to tak rwnowag
nazywamy stateczn (trwa).
W przeciwnym przypadku rwnowaga
jest niestateczna (nietrwaa, chwiejna).
Mona jeszcze wyrni szczeglne
pooenie rwnowagi zwane
rwnowag obojtna w ktrej punkty
ciaa pozostaj w pooeniu po
wychyleniu. Opisan sytuacj mona
zobrazowa traktujc konstrukcj jako
cik kulk w rnych warunkach
podparcia znajdujc si w
potencjalnym polu si (rys. 17.1).
Rwnowadze statecznej I odpowiada minimum energii potencjalnej ukadu, a w rwnowadze
chwiejnej III maksimum. W stanie rwnowagi obojtnej II warto energii potencjalnej przy
dowolnie maym wychyleniu pozostaje staa.

1
Przykad wzity z ksiki S.Piechnik. Wytrzymao Materiaw dla Wydziaw Budowlanych. PWN 1972.
I
III
II
Rys. 17.1
232
17.2. Sia krytyczna
Zagadnienie utraty statecznoci ciskanego osiowo prta pryzmatycznego rozwiemy w
sposb podany przez L.Eulera w 1744 r.
Rozwamy, pokazany na rys. 17.2, ciskany osiowo si P prt przegubowo podparty na obu
kocach, wykonany z materiau liniowo sprystego o module Younga E i nadajmy mu

Rys. 17.2
jakim impulsem poprzecznym dowolnie mae pocztkowe ugicie w paszczynie
najmniejszej sztywnoci zginania. Jeeli po usuniciu przyczyny ugicia powrci on do swej
pocztkowej prostoliniowej postaci, oznacza to, e znajduje si w rwnowadze statecznej.
Powtarzajc rozumowanie wraz ze zwikszaniem wartoci siy P dojdziemy do sytuacji, w
ktrej prt po usuniciu przyczyny pocztkowego ugicia pozostanie krzywoliniowy (nie
powrci do swej pierwotnej prostoliniowej formy). Oznacza to, e tym razem prt znajduje
si w stanie rwnowagi obojtnej, a si, przy ktrej to nastpio nazywa bdziemy si
krytyczn
kr
P . Tak wic:
sia krytyczna to sia przy ktrej osiowo ciskany prt znajduje si w stanie rwnowagi
obojtnej.
Wyliczmy t si krytyczn. Rwnanie momentw w zakrzywionym prcie przy obcieniu
si krytyczn ma posta:
( ) ( ) x w P x M
kr
= , (17.1)
a rwnanie rniczkowe jego ugitej osi przyjmuje form:

( ) ( )
min
EJ
x M
dx
x w d
=
2
2
, (17.2)
z ktrej otrzymujemy rwnanie rniczkowe wice ugicie z si krytyczn:
( )
( ) 0
2
2
= + x w
EJ
P
dx
x w d
min
kr
. (17.3)
Przyjmujc oznaczenie:
min
kr
EJ
P
k =
2
, (17.4)
zapiszemy je w postaci:
( )
( ) 0
2
2
2
= + x w k
dx
x w d
, (17.5)
ktrego rozwizaniem jest funkcja:
( ) kx B kx A x w cos sin + = . (17.6)
Stae cakowania A oraz B wyznaczymy z kinematycznych warunkw brzegowych:
J
y
= J
min

Y

w(x)

P
kr
w

l

Z

X

P
kr
Z

233
( ) 0 0 = w oraz ( ) 0 = l w . (17.7)
Pierwszy warunek daje 0 = B , natomiast drugi zaleno kl Asin 0 = , z ktrej przy zaoeniu
e 0 A (rozwaamy prt zakrzywiony, wic rwnoczenie nie moe by 0 = B i 0 = A ),
dostajemy:
,.... 3 , 2 , 1 , 0 sin = = = n
l
n
k kl

Korzystajc z (17.4), dla kolejnych liczb naturalnych otrzymujemy:
( ) x
l
A x w
l
EJ
P n
kr

sin , , 1
2
min
2
1 ,
= = = ,

( ) x
l
A x w
l
EJ
P n
kr
2
sin ,
4
, 2
2
min
2
2 ,
= = = ,

( ) x
l
A x w
l
EJ
P n
kr
3
sin ,
9
, 3
2
min
2
1 ,
= = = ,
.............,
co dowodzi, e kadej wartoci siy krytycznej odpowiada inna forma deformacji prta, albo -
inaczej - inna posta wyboczonego prta, ale wszystkie s sinusoidami.
Jest rzecz oczywist, e za si krytyczn uznamy t najmniejsz, odpowiadajc 1 = n . W
tym miejscu warto zwrci uwag, e impuls poprzeczny wywoujcy to wstpne
zakrzywienie potrzebny jest tylko w rozwaaniach teoretycznych. W rzeczywistoci
odstpstwa od idealnych zaoe, np. idealnej prostoliniowoci prta, osiowoci przyoenia
siy czy jednorodnoci materiau, same zawsze spowoduj wyboczenie prta.
Wyniki analizy prtw o innych warunkach podparcia pozwalaj napisa jednolity wzr na
si krytyczn, nazywan si krytyczn Eulera, w postaci:
2
min
2
w
E
kr
l
EJ
P

= , (17.8)
gdzie: l l
w
= , (17.9)
nazywamy dugoci wyboczeniow.
Wartoci wspczynnika dugoci wyboczeniowej zalenego od warunkw podparcia
podano na rys. 17.3.

Rys. 17.3
l
l/2 l/2
l/3 l/3 l/3
= 1 = 2 l =0.7 = 0.5
= 1 = 2
234
17.3. Naprenia krytyczne
Zakres wanoci wzoru Eulera na si krytyczn jest ograniczony wasnociami fizycznymi
materiau ciskanego prta. Poniewa materia analizowanego przez nas prta by z zaoenia
materiaem liniowo sprystym to naprenia normalne w prcie nie mog przekracza
H
R -
granicy stosowalnoci prawa Hookea (granicy proporcjonalnoci).
W celu wyznaczenia zakresu stosowalnoci wzoru (17.8) dokonamy jego przeksztacenia.
Wpierw podzielimy obustronnie przez pole przekroju poprzecznego A
2
min
2
w
E
kr
l A
EJ
A
P
= ,
a nastpnie, definiujc pojcie naprenia krytycznego:
A
P
kr
kr
= , (17.10)
i smukoci prta:
min
i
l
w
= , (17.11)
gdzie: A / J i
min min
= - jest minimalnym promieniem bezwadnoci przekroju
poprzecznego, moemy otrzyma zaleno:
2
2
E
E
kr
= (17.12)
w ktrej:
A
P
E
kr E
kr
= oznacza naprenie krytyczne Eulera.
Na wykresie zalenoci
kr
od (rys. 17.4), wykresem funkcji ( )
E
kr
jest hiperbola, ktrej
zakres wanoci jest ograniczony od gry, na osi rzdnych, wartoci
H
R . Odpowiadajc
tej wartoci napre krytycznych
kr
, smuko nazwiemy smukoci graniczn i
wyznaczymy z warunku:
H
gr
gr
H
R
E E
R
= =
2
2
. (17.13)

kr
e
R
H
R
gr
hiperbola Eulera
prosta Tetmajera-Jasiskiego
235
Rys. 17.4
Zatem wzr Eulera jest wany dla smukoci
gr
i naprenia krytyczne s opisane
wwczas przez hiperbol Eulera, a prt pracuje w zakresie linio sprystym.
W praktycznych zastosowaniach potrzebujemy, jednak czsto, analizowa utrat statecznoci
rwnie w zakresie nieliniowo sprystym i sprysto plastycznym, dla ktrych smuko
spenia nierwno
gr
< 0 .
W stanach poza liniowo sprystych posugiwa si bdziemy zalenociami ustalonymi
empirycznie, z ktrych najbardziej znanymi s, prosta Tetmajera-Jasiskiego okrelona
wzorem:
b a
J T
kr
=
, (17.14)
oraz parabola Johnsona-Ostenfelda zdefiniowana rwnaniem:
2
B A
O J
kr
=
. (17.15)
W obu powyszych zalenociach a, b, A oraz B to stae materiaowe.
Aproksymacja krzywej teoretycznej prost Tetmajera-Jasiskiego (patrz rys. 17.4) zakada, e
dla prtw ,ktrych smuko 0 (prtw krpych) stan graniczny nonoci osigany jest
przez uplastycznienie a nie poprzez utrat statecznoci i std stae a i b we wzorze
wyznaczone s z warunkw :
e
J T
kr
R =
dla
e
R a = =0 ,
H
J T
kr
R =
dla
E
R R R R R
b b a R
H H e
gr
H e
gr H gr

= = = ,
gdzie: R
e
- wyrana granica plastycznoci. Zatem ostatecznie naprenie krytyczne wedug
Tetmajera-Jasiskiego mona zapisa w postaci wzoru:
E
R R R
R
H H e
e
J T
kr
. (17.16)
17.4. Wymiarowanie osiowo ciskanych prtw z uwzgldnieniem utraty statecznoci
Poprawnie zaprojektowany osiowo ciskany prt winien spenia rwnoczenie dwa,
niezalene od siebie warunki stanu granicznego nonoci tzn. by wytrzymay i znajdowa si
w rwnowadze statecznej. Warunki te wymagaj aby sia obciajca P speniaa
nierwnoci:
c
R A P * i
kr
P P ,
gdzie: A to pole przekroju poprzecznego prta.
W praktyce inynierskiej przy projektowaniu konstrukcji stalowych korzystamy z jednego
warunku, wystpujcego w Polskich Normach Budowlanych, speniajcego rwnoczenie oba
te kryteria. Warunek ten mona otrzyma wychodzc z nierwnoci zapewniajcej
rwnowag stateczn :
( ) A P P P
kr kr
. (17.17)
236
Utosamiajc na wykresie zalenoci ( )
kr
(rys. 17.4) wyran granic plastycznoci
e
R z
wytrzymaoci obliczeniow przy ciskaniu
c
R moemy na mocy definicji napisa:
( ) ( )
c kr
R =
by po wstawieniu do nierwnoci (17.17) dosta:
( )
c
R
A
P

(17.18)
gdzie :
( )
( )
c
kr
R

= wspczynnik wyboczeniowy. (17.19)
Wspczynnik wyboczeniowy przyjmuje wartoci ( ) 1 , i fizycznie spenia rol
wspczynnika redukcyjnego pola przekroju poprzecznego A (czyli tym samym
wspczynnika redukcyjnego nonoci obliczeniowej prta), jest funkcj smukoci oraz
staych materiaowych i w przedziale
gr
wynosi:
( )
2
2

c
R
E
= ,
a przedziale
gr
< 0 , przy zastosowaniu wzoru Tetmajera-Jasiskiego , przyjmuje posta:
( )

E
R
R
R R
H
c
H c

=1 .
Wspczynniki wyboczeniowe, podane w formie tablic w Polskiej Normie PN-90/B-03200
dotyczcej oblicze statycznych i projektowania konstrukcji stalowych, uwzgldniaj jeszcze
inne, dodatkowe niezwykle wane dla zagadnienia utraty statecznoci parametry, takie jak
pocztkowe znieksztacenia osi lub przekroju porzecznego prtw (tzw. imperfekcje). Std
wartoci tych wspczynnikw zalene s od tzw. smukoci wzgldnej
p
= , gdzie
p

jest smukoci porwnawcz:
c
p
R
E
15 . 1
= , (17.20)
oraz od technologii wytwarzania (spawany, walcowany) i ksztatu przekroju elementu.
Koncepcja wspczynnika wyboczeniowego funkcjonuje rwnie przy wymiarowaniu prtw
ciskanych w konstrukcjach drewnianych.
17.5. Przykady
Przykad 17.5.1. Wyznaczy siy krytyczne dla ciskanych osiowo prtw stalowych o
dugoci l = 1 m , wymiarach przekroju poprzecznego 3*6 cm podpartych jak na rysunkach,
jeli 200 =
H
R MPa, 215 =
e
R MPa, 195 =
c
R MPa, 205 = E GPa.

Rozwizanie
l
P
kr
a
P
kr
l
c
P
kr
l
b
237
Przyjmujemy, e warunki podparcia w obu paszczyznach s takie same, wic wyboczenie
wystpi w paszczynie minimalnej sztywnoci zginania i minimalny moment oraz promie
bezwadnoci s rwne:
50 . 13
12
3 * 6
3
min
= = J cm
4
, 0 . 18 6 * 3 = = A cm
2
, 866 . 0
0 . 18
5 . 13
min
min
= = =
A
J
i cm.
Smuko graniczna: 6 . 100
10 * 200
10 * 205
6
9
= = =
H
gr
R
E

Przypadek a
Smuko prta:
gr
w
i
l
> = = = 946 . 230
866 . 0
0 . 100 * 2
min

Obowizuje wzr Eulera: 285 . 68
2
10 * 5 . 13 * 10 * 205
2
8 9 2
2
min
2
= = =

w
E
kr
l
EJ
P kN.
Przypadek b
Smuko prta
gr
w
i
l
> = = = 473 . 115
866 . 0
0 . 100
min

Obowizuje wzr Eulera: 141 . 273
1
10 * 5 . 13 * 10 * 205
2
8 9 2
2
min
2
= = =

w
E
kr
l
EJ
P kN.
Przypadek c
Smuko prta
gr
w
i
l
< = = = 737 . 57
866 . 0
0 . 100 * 5 . 0
min

Utrata statecznoci wystpi w zakresie poza liniowo sprystym i nie obowizuje wzr
Eulera.
Przyjmujc aproksymacj prost Tetmajera-Jasiskiego otrzymamy:
389 . 206 737 . 57
10 * 205
10 * 200 200 215
215
9
6
=
E
R R R
R
H H e
e
J T
kr
MPa
500 . 371 10 * 389 . 206 * 10 * 18 *
6 4
= = =
J T
kr
J T
kr
A P kN.
Warunek wytrzymaoci we wszystkich trzech przypadkach daje dopuszczaln si
obciajc
0 . 351 10 * 195 * 10 * 18
6 4
= =

c
R A P kN.
Przykad 17.5.2. Wyznaczy si krytyczn dla ciskanego osiowo prta stalowego o
dugoci l = 1 m , wymiarach przekroju poprzecznego 6 3 = h b cm podpartego jak na
rysunku, jeli 200 =
H
R MPa, 215 =
e
R MPa, 205 = E GPa.

b
h
Y
Z
Z
l
X
Y
P
kr
238
Rozwizanie
W paszczynie (X, Z) prt jest jednym kocem zamocowany, a drugi koniec ma wolny,
natomiast w paszczynie (X, Y) oba koce prta s zamocowane.
0 . 18 6 * 3 = = A cm
2
, 00 . 54
12
6 * 3
3
= =
y
J cm
4
, 73 . 1
0 . 18
0 . 54
= = =
A
J
i
y
y
cm,
50 . 13
12
3 * 6
3
= =
z
J cm
4
, 866 . 0
0 . 18
5 . 13
= = =
A
J
i
z
z
cm.
Smuko graniczna: 6 . 100
10 * 200
10 * 205
6
9
= = =
H
gr
R
E
.
Wyboczenie w paszczynie (X, Z)
Smuko prta
gr
y
w
i
l
> = = = 607 . 115
73 . 1
0 . 100 * 2

Obowizuje wzr Eulera 141 . 273
2
10 * 0 . 54 * 10 * 205
2
8 9 2
2
2
= = =
w
y
E
kr
l
EJ
P kN.
Wyboczenie w paszczynie (X, Y)
Smuko prta
gr
z
w
i
l
< = = = 737 . 57
866 . 0
0 . 100 * 5 . 0

Utrata statecznoci wystpi w zakresie poza liniowo sprystym.
Przyjmujc aproksymacj prost Tetmajera-Jasiskiego otrzymamy:
389 . 206 737 . 57
10 * 205
10 * 200 200 215
215
9
6
=
E
R R R
R
H H e
e
J T
kr
MPa,
500 . 371 10 * 389 . 206 * 10 * 18 *
6 4
= = =
J T
kr
J T
kr
A P kN.
Sia krytyczna dla rozwaanego prta wynosi 141 . 273 =
kr
P kN.
Przykad 17.5.3.
2
Wyznaczy si krytyczn i wspczynnik dugoci wyboczeniowej, prta
przegubowo podpartego obcionego osiowo dwoma siami ciskajcymi jak na rysunku.

2
W pierwszym wydaniu podrcznika by bd w rozwizaniu tego przykadu.
J
y
= J
min

Y

Z

Z

X

P

2
l
2
l
P

239
Rozwizanie

Reakcje w zdeformowanym prcie w stanie rwnowagi obojtnej wywoane poprzecznym
impulsem wyznaczone z warunkw rwnowagi wynosz (patrz rys. wyej):
= =
kr B
P H X 2 0 ,

= =
l
P
V M
kr
B A
0 ,

= =
l
P
V M
kr
A B
0 .

Rwnania momentw zginajcych , rwnania rniczkowe osi wyboczonego prta oraz
oglna posta ich rozwizania w dwch przedziaach charakterystycznym maj form:

2
0
1
l
x
2
0
2
l
x
( ) ( )
1 1 1 1 1
x P x w P x M
kr kr
+ = , ( ) ( )
2 2 2 2 2
2 x V x w P x M
B kr
=
( ) ( ) ( )
min
A kr
min
EJ
x V x w P
EJ
x M
dx
x w d
1 1 1 1
2
1
1 1
2
+
= = ,
( ) ( ) ( )
min
B kr
min
EJ
x V x w P
EJ
x M
dx
x w d
2 2 2 2 2
2
2
2 2
2
2
= = ,
( )
( )
1 1 1
2
1
2
1
1 1
2
x
EJ
V
x w k
dx
x w d
min
A
= +
( )
( )
2 2 2
2
2
2
2 2
2
x
EJ
V
x w k
dx
x w d
min
B
= +
( ) ( )
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
x k cos B x k sin A x w x w
s
+ + = ( ) ( )
2 2 2 2 2 2 2 2
kx cos B kx sin A x w x w
s
+ + =
( )
1 1 1
x
P
V
x w
kr
A
s
= ( )
2 2 2
2
x
P
V
x w
kr
B
s
=

gdzie:
min
kr
EJ
P
k =
2
1
,
min
kr
EJ
P
k
2
2
2
= , ( )
1 1
x w
s
i ( )
2 2
x w
s
, caki szczeglne rwna niejednorodnych
a A
1
, B
1
, A
2
, i B
2
to

stae cakowania , ktre naley wyznaczy z kinematycznych warunkw
brzegowych.
Kinematyczne warunki brzegowe w tym zadaniu opisuj zalenoci:
( ) 0 0 0 1
1 1
= = B w /
( ) 0 0 0 2
2 2
= = B w /
B A
V
A
w
1
(x
1
)

w
1
X
1
2
l
2
l
X
2
w
2
H
B
w
2
(x
2
)

P
kr

P
kr

V
B
240
i rwnania zdeformowanej osi prta w poszczeglnych przedziaach s nastpujce:
( )
1 1 1 1 1 1
x k sin A x
l
x w + =
, ( )
2 2 2 2 2
2
kx sin A x
l
x w + =
.
Pozostae dwie stae wyznaczamy z warunkw zszycia:
( ) ( ) = = 2 2 3
2 1
l w l w / ,
( ) ( ) 2 2 4
2 1
l w l w /
' '
= .
Po wykorzystaniu dwch pierwszych, trzeci warunek daje zalenoci:
( ) ( ) 2
1
4
3
2
1
2
3
2
2
1
1
l k sin
A ,
l k sin
A

= = , (a)
a czwarty rwnanie:
( ) ( )
(
+ = + 2
2
2
2 2 2 1 1 1
l k cos A k
l
l k cos A k
l

,
ktre po wykorzystaniu (a) i relacji
1 2
2 k k = oraz podstawieniu 2
1
l k = przyjmuje posta
( )
( )
0
2
1 3
2
1
2
2 3
= +

tg
tg
(b)
Numeryczne rozwizanie rwnania (b) daje wynik:
2783 1. = .
A poniewa:
4
2 2
1 2
l k
= , to
2 2
2
2
2
2
1
5362 6 4 4
l
EJ .
l
EJ
P
l
k
min min
kr
= = =

.
Ten ostatni wynik moemy zapisa w formie:
( )
2
2
229 1 l .
EJ
P
min
kr
= ,
zatem wspczynnik dugoci wyboczeniowej 229 1. = .
Przykad 17.5.4. Wyznaczy si krytyczn i wspczynnik dugoci wyboczeniowej
ciskanego osiowo prta pryzmatycznego obcionego jak na rysunku.

Rozwizanie
Moment zginajcy w wyboczonym prcie wynosi:

J
y
= J
min

Y

Z

Z

X

P

l

w(x)

X

P
kr

l

B

A

V
A
w(x)

V
B
P
kr

M
B
241
( ) ( ) x V x w P x M
A kr
= .
Reakcja pionowa V
A
jest konsekwencj utwierdzenia na podporze B w wyniku czego
wystpuje tam moment zginajcy (moment utwierdzenia).

Zatem:
( )
( )
min
EJ
x V x w P
x w
A kr

= .
Kolejne rniczkowania tego rwnania daj:
( )
( )
min
EJ
V x w P
x w
A kr

= , ( )
( )
min
EJ
x w P
x w
kr IV

= .
To rwnanie rniczkowe czwartego rzdu zapiszemy w formie:
( ) ( ) 0
2
= + x w k x w
IV
, (a)
gdzie:
min
2
EJ
P
k
kr
= .
Cak ogln rwnania (a) mona zapisa w postaci:
( ) kx C kx C x C C x w cos sin
4 3 2 1
+ + + = .
Stae cakowania wyznaczamy z warunkw brzegowych:
1/ ( )
4 1 4 1
0 0 0 C C C C w = = + = ,
2/ ( ) 0 0 0
4
= = C w ,
3/ ( ) 0 sin 0
3 2
= + = kl C l C l w ,
4/ ( ) 0 cos 0
3 2
= + = kl k C C l w .
Pewnego objanienia wymaga drugi kinematyczny warunek brzegowy. Jego sens fizyczny,
oznaczajcy zerowanie si momentu zginajcego w punkcie A (podpora przegubowo
przesuwna) staje si oczywisty, jeli zauwaymy, e:
( ) ( )
min
EJ x w x M =
Z dwch ostatnich warunkw otrzymujemy rwnanie:
kl kl tg = ,
ktrego najmniejszy dodatni, rny od zera pierwiastek ma warto 4934 . 4 = kl .
Tak wic:

2
min
2
min
2
1906 . 20
4934 . 4
l
EJ
l
EJ
P
kr
= = ,
lub inaczej:

( ) ( )
2
min
2
2
min
2
7 . 0 * 6992 . 0 l
EJ
l
EJ
P
kr

= .
Wspczynnik dugoci wyboczeniowej dla takiego prta wynosi 7 . 0 = .
242
Przykad 17.5.5. Wyznaczy si krytyczn i wspczynnik dugoci wyboczeniowej
ciskanego osiowo prta pryzmatycznego obcionego jak na rysunku.

Rozwizanie
Moment zginajcy w wyboczonym prcie wynosi:

( ) ( )
A kr
M x w P x M = .
Std rwnanie rniczkowe osi wyboczonego prta ma posta:
( )
( )
min
EJ
x w P M
x w
kr A

=
Tak jak w poprzednim przykadzie, kolejne rniczkowania tego rwnania daj:
( )
( )
min
EJ
x w P
x w
kr

= , ( )
( )
min
EJ
x w P
x w
kr IV

= ,
( ) ( ) 0
2
= + x w k x w
IV
, (a)
gdzie:
min
2
EJ
P
k
kr
= .
Cak ogln rwnania (a) mona zapisa w postaci:
( ) kx C kx C x C C x w cos sin
4 3 2 1
+ + + = .
Stae cakowania wyznaczymy z warunkw brzegowych, ale zanim je sformuujemy zwrmy
uwag na zaleno midzy trzeci pochodn ugicia i si poprzeczn. Wiemy ju, e:
( ) ( )
min
EJ x w x M = ,
wic po obustronnym rniczkowaniu otrzymamy:
( ) ( )
min
EJ x w x M = ,
ale ( ) ( ) x Q x M = , zatem ( ) ( )
min
EJ x w x Q = .
Indeks min przy momencie bezwadnoci w oglnym przypadku zalenoci rniczkowych
midzy momentem zginajcym, si poprzeczn i odpowiednimi pochodnymi funkcji ugicia
winien by zastpiony indeksem wskazujcym o zginania.
Kinematyczne warunki brzegowe w tym prcie maj posta:
J
y
= J
min

Y

Z

Z

X

P

l

B

A

w(x)

X

P
kr
l

w(x)

M
A
M
B
P
kr
243
1/ ( ) 0 0 0
4 1
= + = C C w ,
2/ ( )
3 2 3 2
0 0 0 kC C kC C w = = + = ,
3/ ( ) 0 sin cos 0
4 3 2
= + = kl kC kl kC C l w ,
4/ ( ) 0 sin cos 0
4
3
3
3
= + = kl C k kl C k l w .
Czwarty kinematyczny warunek brzegowy mwi o zerowaniu si siy poprzecznej na
podporze B.
Podstawienie do warunku trzeciego,
3 2
kC C = z warunku drugiego i kl kl C C sin cos
3 4
= z
warunku czwartego daje zaleno:
0 sin
3
= kl C .
Staa cakowania
3
C nie moe by rwna zeru bo wwczas zeruj si pozostae stae
cakowania i ( ) 0 = x w , co przeczy zaoonej krzywoliniowej formie wyboczonego prta,
wic:
,.... 3 , 2 , 1 , 0 sin = = = n
l
n
k kl

Najmniejszy pierwiastek tego rwnania daje si krytyczn o wartoci:
2
min
2
l
EJ
P
kr
= , z ktrej wynika i wspczynnik dugoci wyboczeniowej dla takiego prta

1 = .
Przykad 17.5.6. O jak warto T musi wzrosn temperatura otoczenia obustronnie
zamocowanego prta stalowego, o dugoci l = 12 m i przekroju zoonego z dwch
ktownikw rwnoramiennych 150*150*12, aby utraci on swoj stateczno. Stae
materiaowe prta wynosz: modu Younga E = 205 GPa, granica proporcjonalnoci R
H
= 200
MPa, wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej liniowej C
T
o
/ 10 * 12
6
= .

Sia krytyczna dla prta obustronnie zamocowanego pracujcego w zakresie liniowo
sprystym ma warto:
2
min
2
w
E
kr
l
EJ
P

= , gdzie: l l
w
5 . 0 =
Pod wpywem podniesienia temperatury o T prt podparty w sposb nieskrpowany moe
si wyduy o l T l
T
= . Poniewa prt jest zamocowany to wyduenie redukowane jest
do zera przez ciskajc si osiow P speniajc zaleno:
l
EA l T
P
l
EA l
P
T

= = .
X

l = 12 m

Z
0
Z
0
Y
0
244
Z porwnania obu tych si otrzymamy krytyczn warto zmiany temperatury otoczenia, przy
ktrej prt utraci sw stateczno:
2
2
2
min
2

T w
T
T
l
EJ
l
EA l T
= = ,
gdzie:
min
i
l
w
= .
Potrzebujemy wyliczy minimalny promie bezwadnoci przekroju.
Z tablic profili walcowanych odczytujemy dane dla jednego ktownika

Z tablic profili walcowanych odczytujemy
dane dla jednego ktownika
Pole przekroju: A = 34.9 cm
2
,
gwne centralne momenty bezwadnoci:
1186 =
J cm
4
, 305 =
J cm
4
.

Gwne centralne osie bezwadnoci przekroju tego prta to
jego osie symetrii. Momenty bezwadnoci wzgldem tych osi
maj warto:
2372 1186 * 2 * 2 = = =
J J
y
cm
4
,
( ) [ ] = + =
2
2 * 15 . 4 2 A J J
z

( ) [ ] 261 . 3014 2 * 15 . 4 9 . 34 305 2
2
= + = cm
4
.
Minimalny promie bezwadnoci:
829 . 5
8 . 69
2372
min
= = =
y
i i cm.
Smuko:
934 . 102
829 . 5
1200 * 5 . 0
min
= =
i
l
w
.
Poniewa do oblicze przyjto si krytyczn Eulera, naley sprawdzi czy smuko prta
jest wiksza od smukoci granicznej.
58 . 100
200
10 * 205
3
= = =
H
gr
R
E
, zatem
gr
> .
Zmiana temperatury otoczenia powodujca utrat statecznoci rozwaanego prta wynosi:
62 . 77
934 . 102 * 10 * 12
2 6
2
2
2
= = =
T
T C.
10.85
4.15
4.15
10.85

45

wymiary w cm
Y
Z
245
Jeli zmienione zostan warunki podparcia prta z zamocowanych na przegubowe, to
wwczas jego smuko bdzie rwna:
867 . 205
829 . 5
1200 * 1
min
= = =
i
l
w
,
a krytyczna zmiana temperatury bdzie wynosi:
41 . 19
867 . 205 * 10 * 12
2 6
2
2
2
= = =
T
T C.
17.6. Zastosowanie metody energetycznej przy wyznaczaniu siy krytycznej
Rozwizanie zagadnienia utraty statecznoci drog cakowania rwnania rniczkowego
krzywoliniowej postaci prta w bardziej zoonych przypadkach obcienia czy jego
geometrii, czsto prowadzi do skomplikowanych rwna rniczkowych o zmiennych
wspczynnikach, ktrych rozwizanie wymaga zoonych metod matematycznych i bywa
przyczyn braku zamknitych rozwiza analitycznych.
W takich przypadkach chtnie korzystamy z metod energetycznych, umoliwiajcych szybkie
otrzymanie przyblionego rozwizania. Dalej omwimy metod Timoshenki - Ritza
wyznaczania siy krytycznej wykorzystujc twierdzenie o minimum cakowitej energii
potencjalnej ukadu. Twierdzenie to mwi, e: w pooeniu rwnowagi staej cakowita
energia potencjalna ukadu zdefiniowana wzorem:
z w
L L = , (17.21)
gdzie:
z
L - praca si zewntrznych,
w
L - praca si wewntrznych, osiga minimum.
We wspomnianej metodzie zakadamy rwnanie odksztaconej osi prta odpowiadajce
kinematycznym i statycznym warunkom brzegowym:
( ) ( ) x f C x w
m
n
m
m
=
=
1
, (17.22)
i dalej na podstawie zaoonego rwnania odksztaconej osi prta obliczamy prac si
zewntrznych oraz prac si wewntrznych , a nastpnie rozpisujemy ukad rwna
0 =
m
C
. (17.23)
Otrzymany w ten sposb ukad rwna (17.23) jest ukadem rwna liniowych jednorodnych
ze wzgldu na wspczynniki
m
C . Z przyrwnania do zera wyznacznika tego ukadu
wyznaczamy przyblion warto siy krytycznej.
Uzyskana t metod sia krytyczna ma warto zawsze wiksza od dokadnej, i tym blisz
dokadnej im blisz rzeczywistej jest zaoona posta ugitej osi prta w stanie
krzywoliniowej rwnowagi.
Jeeli w miejsce skoczonego szeregu funkcji (17.22) przyjmiemy, e zdeformowan o
opisuje jedna funkcja:
( ) ( ) x f C x w = ,
to w miejsce ukadu rwna (17.23) otrzymujemy jedno rwnanie z ktrego wyznaczamy si
krytyczn prostym wzorem zawierajcym pierwsz i drug pochodn funkcji ( ) x f . W celu
jego wyprowadzenia rozwamy prt pokazany niej na rys.

246

Praca si wewntrznych, ktra rwna si energii sprystej ukadu, przy pominiciu wpywu
si podunych wynosi:
( )
dx
EJ
x M
U L
l
y
y
w

= =
0
2
2
.
Uwzgldniajc, zwizek rniczkowy midzy momentem zginajcym i drug pochodn linii
ugicia ( ) x w EJ M
''
y y
= , otrzymujemy:
( )
( ) [ ] ( ) [ ]

= = = =
l
''
y
l
''
y
l
y
y
w
dx x f
EJ
C dx x w
EJ
dx
EJ
x M
U L
0
2 2
0
2
0
2
2 2 2
.
Aby obliczy prac si zewntrznych potrzebujemy wyznaczy poziome przemieszczenia u .
Wyliczymy je jako rnic midzy dugoci pierwotn l a rzutem zdeformowanej osi prta
na o X.
Z rysunku pokazanego wyej, atwo obliczymy zaleno midzy dowolnie maym odcinkiem
prta dx i dowolnie maym przemieszczenie jego koca du:
( ) cos dx du = 1 .
Poniewa kt jest may to: ( ) x w tg sin
'
= i kolejno przeksztacenia daj:
( ) ( ) [ ]
2
2 2
2 2
2
1
2
1
2
2
1
2
2
2
2
2 1 x w tg tg sin cos
'
= |
\
|
|
\
|
=

Std cakowite przemieszczenie u wynosi:
( ) ( ) [ ] ( ) [ ] dx x f
C
dx x w dx u
l l l

= = =
0
2 '
2
0
2 '
0
2 2
1
cos 1 , i
i praca si zewntrznych jest rwna:
( ) [ ] dx x f
C
P u P L
l
z

= =
0
2 '
2
2
.
Cakowita energia potencjalna analizowanego prta jest rwna:

( ) [ ] ( ) [ ]

= = =
l l
y
z w
dx x f
C
P dx x f
EJ
C U L L
0
2 '
2
0
2 ' ' 2
2 2
,
i przyrwnanie do zera jej pochodnej wzgldem staego wspczynnikaC daje rwnanie

w(x)

X

P
u
P
l
J
y
= J
min

Y

Z

dx
du
X
247
( ) [ ] ( ) [ ] 0
0
2
0
2
= =

l
'
l
''
y
dx x f PC dx x f EJ C
C d
d
,

z ktrego otrzymujemy poszukiwany wzr na si krytyczn:

( ) [ ]
( ) [ ]
=
l
l
''
min
kr
dx x ' f
dx x f EJ
P
0
2
0
2
. (17.24)

17.6.1. Przykady

Przykad 17.6.1.1. Wyznaczy si krytyczn i wspczynnik dugoci wyboczeniowej, prta
przegubowo podpartego obcionego osiowo dwoma siami ciskajcymi jak na rysunku.

Zakadamy rwnanie odksztaconej osi prta w postaci:

( )
l
x
sin C x w

= , (a)
ktre spenia kinematyczne warunki brzegowe - zerowanie si ugicia na podporach oraz
statyczne warunki brzegowe - zerowanie si tam momentw zginajcych.

Praca si wewntrznych wynosi:
( )
( ) [ ]
2
3
4
0
2
4
4
2
0
2
0
2
4 2 2 2
C
l
EJ
dx
l
x
sin
l
C
EJ
dx x w
EJ
dx
EJ
x M
U L
y
l
y
l
''
y
l
y
y
w

= = = = =

Przemieszczenie punktu przyoenia siy na lewej podporze jest rwne:

( ) [ ]
l
C dx
l
x
cos
l
C dx x w u
l l
'
4
2
2
1
2
2
0
2
2
2
2
0
2

= = =

,
std cakowita praca si zewntrznych wynosi:

J
y
= J
min

Y

Z

Z

X

P

2
l
2
l
P

w

X

2 u
P
P
u
2
l
2
l
248
2
2
8
3
2
C
l
P
u
P u P L
z
= + = .
Cakowita energia potencjalna analizowanego prta jest rwna:

2
1
2
2
1
3
4
8
3
4
C
l
P C
l
EJ L L
y z w

= = , i przyrwnanie do zera jej pochodnej wzgldem
wspczynnikaC daje rwnanie:

0
4
3
2
2
3
4
= = C
l
P C
l
J E
C d
d
y
,
z ktrego wyznaczamy poszukiwane wartoci siy krytycznej i wspczynnika dugoci
wyboczeniowej
( )
2
2
2
2
225 1
3
2
l .
J E
l
J E
P
min min
kr

= = .
Sia krytyczna dla tego prta otrzymana metod cakowania rwnania rniczkowego (patrz
przykad 17.5.3) wyniosa

( )
2
2
2
229 1
5362 6
l .
EJ
l
EJ .
P
min min
kr
= = ,
std bd rozwizania metod energetyczn wynosi 0.67 %.
Policzmy ponownie to zadanie przy zaoonym innym rwnaniu odksztaconej osi prta.
Przyjmijmy teraz rwnanie w formie:
( ) ( ) x l x
l
C
x w =
2
, (b)
ktre spenia kinematyczne warunki brzegowe ale nie daje zerowania si momentw
zginajcych na podporach bo:
( ) ( ) x l
l
C
x w 2
2
'
= , ( )
2
' '
2
l
C
x w = , i druga pochodna jest rna od zera. Zatem rwnanie (b)
jest gorsze od rwnania (a) i zobaczymy jaki to bdzie miao wpyw na warto siy
krytycznej.
Kolejno obliczamy:
moment zginajcy: ( )
2
2
l
C
EJ x w EJ M
y
''
y y
= = ,
prac si wewntrznych:
( )
2
3
0
2
4
0
2
2 2
2
C
l
EJ
dx C
l
EJ
dx
EJ
x M
U L
y
l
y
l
y
y
w
= = = =

,
przemieszczenie lewej podpory: ( ) [ ] ( )
l
C
dx x l
l
C
dx x w u
l l
'
6
2
2
2
1
2
0
2
4
2
0
2
= = =

,
249
prac si zewntrznych: P
l
C
Pu
u
P u P L
z
4 2
3
2
2
= = + = ,
cakowit energi potencjaln prta: P
l
C
C
l
EJ
L L
y
z w
4
2
2
2
3
= = ,
aby z zerowania si jej pochodnej:
0
8
3
= = C
l
P
C
l
J E
C d
d
y
, wyznaczy si krytyczn:
( )
2
2
2
111 1
8
l .
J E
l
J E
P
min min
kr
= = .
Tym razem bd rozwizania metod energetyczn wynosi 18.30 %.

Przykad 17.6.1.2. Wyznaczy si krytyczn, prta przegubowo podpartego, o skokowo
zmiennym momencie bezwadnoci obcionego osiowo dwoma siami ciskajcymi jak na
rysunku.

Zakadamy rwnanie odksztaconej osi prta w postaci:

( )
l
x
sin C x w

= .
Rwnanie momentw zginajcych przyjmuje form:
( )
l
x
sin
l
EJ C x w EJ M
y
''
y y

2
2
= = ,
prac si wewntrznych jest rwna:
2
3
4
4
4
2
4
4
2
2
2
4
4
2
2
0
2
4
4
2
8
3
4 2
2
4 2 2
2
2
C
l
EJ
l
l
C
EJ
l
l
C
EJ
dx
l
x
sin
l
C
EJ
dx
l
x
sin
l
C
EJ
L
y
y y
l
l
y
l
y
w

=
= + = + =

.
Przemieszczenia zewntrznych si ciskajcych jak i praca tych si s takie same jak w
przykadzie 17.6.1.1.
2
2
8
3
2
C
l
P
u
P u P L
z
= + = .
Std cakowita energia potencjalna analizowanego prta wynosi:

J
y
= J
min

Y

Z

Z

X

P

2
l
2
l
P

J
y

2J
y

250
2
2
2
3
4
8
3
8
3
C
l
P C
l
EJ
L L
y
z w
= = .
Z przyrwnanie do zera jej pochodnej wzgldem staego wspczynnikaC otrzymujemy:

2
2
l
J E
P
min
kr
= .
Przykad 17.6.1.3.
Wyznaczy krytyczn warto obcienia prta
wspornikowego, jak na rysunku obok, o
przekroju A obcionego tylko ciarem
wasnym .

Mamy tutaj do czynienia z zagadnieniem utraty statecznoci prta ciskanego osiowo
obcieniem cigym A q = rwnomiernie rozoonym wzdu jego osi.
Moment zginajcy w dowolnym przekroju prta
przy zdeformowanej jego osi (patrz rys. obok)
wynosi:
( ) ( ) ( ) [ ]
=
l
x
y
d x w q x M , gdzie: A q = .

Rwnanie rniczkowe ugitej osi prta ma posta:
( )
( ) ( ) [ ] d x w q
x d
x w d
EJ
l
x
y
=
2
2
.
Powysze rwnanie rniczkowe o zmiennych wspczynnikach mona rozwiza stosujc
nieskoczone szeregi otrzymujc (patrz np. S.P.Timoshenko, R.Gere: Teoria statecznoci
sprystej. Arkady, Warszawa 1963) w wyniku:
( )
( )
2
min
2
2
min
122 . 1
837 . 7
l
EJ
l
EJ
ql
kr
= = . (c)
Teraz przykad ten rozwiemy stosujc metod energetyczn.
Przyjmijmy lini ugicia w postaci:
( )
|
|
\
|
=
l
x
cos C x w
2
1

, ktra spenia kinematyczne warunki brzegowe (zerowanie si ugicia i
kta ugicia w utwierdzeniu).
Przy przyjtej formie linii ugicia moment zginajcy okrela zaleno:

w(x)

l
X

x
l
( )
w

q

Y

Z

l
X

Z

J
y
= J
min

251
( ) ( ) ( ) [ ] ( )
( ) ( ) ( )
( )
(
|
|
\
|
=
=
|
|
\
|

(
|
|
\
|
=
|
|
\
|
=
|
|
\
|
= =

l
x
sin
l
l
x
cos x l C q
l
x
cos x l C q
l
x
sin
l
x l C q x w q
l
sin
l
C q d x w q d
l
cos C q d x w q x M
l
x
l
x
l
x
l
x
l
x
y
2
1
2
2
2
1
2
1
2
2
2
2
1

std praca si wewntrznych (rwna energii sprystej) wynosi:
( )
|
\
|
+ = = =
3 2
3 2
2
0
2
32 9
6
1
2 2

y
l
y
y
w
EJ
l q
C dx
EJ
x M
U L .
Praca wykonana przez cigle rozoone obcienie osiowe wynosi (patrz wyraenie na
pionowe przemieszczenie punktw osi prta wywoane zaoon jej deformacj podane w
przykadzie 17.6.1.1.):
( ) ( ) [ ] ( ) |
\
|
= = =
2
2
2
0
2 2
2
2
2
0
1
4
1
8 2
8
2
1

C
q
dx
l
x
sin x l C
l
q
dx x w x l q L
l
'
l
z
.
Otrzymanie powysze wyniku wymaga wykonania do mudnych cakowa.
Cakowita energia potencjalna zdeformowanego prta jest rwna:
|
\
|

|
\
|
+ = =
2
2
2
3 2
2
3 2
1
4
1
8
32 9
6
1
2

C
q
C
EJ
l q
L L
y
z w
.
Przyrwnujc do zera jej pochodn wzgldem C otrzymujemy:

0
1
4
1
4
32 9
6
1
2
2
3 2
3 2
=
|
\
|

|
\
|
+ =
C
q
C
EJ
l q
C
y
.

Std krytyczna warto ciaru prta wynosi:
( )
( )
2
min
2
2
min
120 . 1
869 . 7
l
EJ
l
EJ
l q
kr
= = . (d)
Porwnanie zalenoci (c) i (d) pokazuje, e bd midzy rozwizaniem otrzymanym drog
cakowania rwnania rniczkowego a metod energetyczn jest znikomy i wynosi okoo
0.41 %.
Policzmy krytyczna wysoko wspornikowego prta przyjmujc, e wykonany zosta ze stali
o module Younga E = 205 GPa i ciarze wasnym = 78.50 kN/m
3
, a jego przekrj
poprzeczny jest kwadratowy o boku 1 cm. Aby j wyznaczy przeksztacamy zaleno (c)
otrzymujc:
( )

2
3 3 3
2
837 7 837 7 837 7 837 7
min
kr
min
kr
min
kr
min
kr
i E .
l
A
EJ .
l
q
EJ .
l
l
EJ .
l q = = = = .
Wstawienie wartoci staych materiaowych i wymiarw przekroju daje:
252
546 . 5
12 * 10 * 50 . 78
10 * 10 * 205 * 837 . 7
3
4 9
3
= =
kr kr
l l m.
Przytoczony na pocztku tego rozdziau warunek nonoci w postaci nie przekroczenia
wytrzymaoci obliczeniowej przy ciskaniu da dopuszczaln wysoko takiego prta rwn
2.739*10
3
m. Pokazuje to, jak w tym przypadku decydujce znaczenie na nono konstrukcji
ma zjawisko utraty statecznoci.

Adam Bodnar: Wytrzymao Materiaw. Zginanie poprzeczne ze ciskaniem
206
18. ZGINANIE POPRZECZNE ZE CISKANIEM
18.1. Postawienie zagadnienia
Przy omawianiu zagadnienia mimorodowego ciskania bardzo mocno zostao podkrelone,
e otrzymane wzory mog by stosowane tylko wwczas, gdy konstrukcja spenia warunki
pozwalajce na przyjcie zasady zesztywnienia. Teraz zajmiemy si przypadkiem, ktry
pokazuje jak istotne s konsekwencje rezygnacji z przyjcia zasady zesztywnienia i jak
wysoce bdne byyby wyniki oblicze przy jej przyjciu. Przypadek ten wystpuje, gdy do
ciskanego osiowo prta pryzmatycznego przyoone jest jeszcze obcienie powodujce jego
poprzeczne zginanie (rys. 18.1). W pokazanej na poniszym rysunku belce, ukad si

Rys. 18.1
obciajcych jest przyczyn jej ugicia i atwo zauway, e w konfiguracji aktualnej (po
przyoeniu obcie) rwnanie momentw zginajcych mona zapisa, uwzgldniajc
wpyw przemieszcze osi belki na ich wartoci, w postaci:
( ) ( ) ( ) x w P x M x M
y y
+ =
0
(18.1)
gdzie: ( ) x M
y
0
- moment zginajcy w belce nieodksztacalnej.
W przyjtym ukadzie odniesienia rwnanie rniczkowe ugitej osi belki ma posta:
( )
( )
y
y
EJ
x M
dx
x w d
=
2
2
.
Podstawienie do niego funkcji momentw (18.1) daje rwnanie:
( )
( )
( )
y
y
EJ
x M
x w k
dx
x w d
0
2
2
2
= + (18.2)
gdzie:
y
EJ
P
k =
2
. (18.3)
Rozwizaniem niejednorodnego rwnania rniczkowego zwyczajnego (18.2) jest funkcja
( ) ( ) kx B kx A x w x w
s
cos sin + + = (18.4)
gdzie: ( ) x w
s
- caka szczeglna tego rwnania, A oraz B - stae cakowania zalene od
kinematycznych warunkw brzegowych belki.
Znajc funkcj ( ) x w , momenty zginajce i siy poprzeczne w belce wyznaczamy z
zalenoci:
( )
( )
2
2
x d
x w d
EJ x M
y y
=
X
w
w(x)
P P
Z
207
( )
( )
3
3
x d
x w d
EJ x Q
y z
= .
Wartoci napre normalnych dla tego przypadku w przyjtych ukadach odniesienia
wynosz:

( )
z
J
x M
A
P
y
y
x
= . (18.5)
18.2. Belka wolnopodparta obciona si w rodku rozpitoci
Rozwamy, pokazan na rys.18.2 belk wolnopodpart obcion w rodku si Q,
prostopad do jej osi i ciskajc osiowo si P.

Rys. 18.2
Ze wzgldu na symetri belki rozpatrywa bdziemy tylko jeden przedzia 2 0 l x
Poniewa ( )
2
0
x Q
x M
y
= wic atwo zgadn i sprawdzi przez podstawienie, e:
( )
P
x Q
x w
s
2
= jest cak szczegln rwnania niejednorodnego (18.2), w zwizku z czym
jego caka oglna ma posta:
( ) kx B kx A
P
x Q
x w cos sin
2
+ + = . (18.6)
Z kinematycznych warunkw brzegowych wyznaczymy stae cakowania:
( )
2
1
2
0
0
2 2
0
0
2
2
0 0 1
/ kl cos kP
Q
A
B
kl
cos A k
P
Q
B
l
w /
w /
'
=
=
= +
=
= |
\
|
=
,
a po ich wstawieniu do (18.6) otrzymamy funkcj ugi belki:
( )
P
x Q
kl P k
kx Q
x w
2 2 cos 2
sin
= . (18.7)
Maksymalne ugicie belki wystpi w jej rodku rozpitoci i ma warto:
|
\
|
= = |
\
|
=
2 3
2
2 tg
2 4 2 cos 2
2 sin
2
max
k
l
k
kl
EJ
Q
P
l Q
kl P k
kl Q l
w w
y
.
w(x)

Q

l/2

l/2

P

P

Q/2

Q/2

Z

X

208
Poprzez szereg przeksztace moemy ostatecznie zapisa:
( ) u
EJ
l Q
w
y
1
3
48
max = , (18.8)
gdzie:
2
kl
u = , ( )
|
\
|
=
3
1
tg
3
u
u u
u .
Zwizek midzy momentem zginajcym i drug pochodn ugicia daje:
( )
2 cos 2
sin
kl k
kx Q
x M = (18.9)
Maksymalny moment zginajcy wystpuje w rodku rozpitoci belki i ma warto:
( ) u
l Q l
M M
2
4 2
max = |
\
|
= , (18.10)
gdzie: ( )
u
u
u
tg
2
=
Dokonajmy krtkiej analizy wzoru (18.8) podajcego wartoci maksymalnego ugicia w
postaci iloczynu maksymalnego ugicia w belce przy przyjciu zasady zesztywnienia i funkcji
( ) u
1
. Jeli zauwaymy, e argument tej funkcji mona wyrazi w zalenoci od wartoci
przyoonej siy ciskajcej P i siy krytycznej Eulera
E
kr
P , gdy

E
kr
y
P
P
EJ
P l
u
kl
u
2 2 2
= = = ,
to dla
, 0 = P ( ) 1
1
= u i
y
EJ
l Q
w
48
max
3
= ,
a dla
,
E
kr
P P ( ) = u
1
i w max .
Otrzymany wynik pokazuje, e w przypadku przyoenia siy krytycznej przemieszczenia
belki bd wzrasta do nieskoczonoci przy dowolnie maym obcieniu poprzecznym.
Analogiczne wnioski daje analiza wzoru na maksymalny moment zginajcy. Niej pokazane
s wartoci funkcji ( ) u
1
i ( ) u
2
w zalenoci od stosunku
E
kr
P P .

209
E
kr
P P
0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.5 0.7 0.8 0.9 1.0
( ) u
1

1.110 1.248 1.423 1.658 1.983 2.479 3.301 4.943 9.871
( ) u
2

1.091 1.205 1.351 1.545 1.817 2.223 2.900 4.253 8.307
Wyniki pokazane w tabelce mog dowodzi, e przy sile ciskajcej o wartoci
E
kr
P .1 0

uwzgldnienie zasady zesztywnienia moe dawa 10% rnice w wartociach momentw
zginajcych.
18.3. Belka wolnopodparta mimorodowo ciskana
Teraz przedmiotem rozwaa bdzie belka wolnopodparta pokazana na rys. 18.3 obciona
siami ciskajcymi P rwnolegymi do jej osi zaczepionymi na mimorodzie e. Zasada de
Saint Venanta pozwala na zastpienie tej belki rwnowan jej belk obcion momentami
zginajcymi M = Pe na podporach i ciskajc osiowo si P.

Rys. 18.3
W tym przypadku ( ) e P x M
y
=
0
, a caka szczeglna rwnania niejednorodnego (18.2), rwna
si: ( ) e x w
s
= , wic jego caka oglna przyjmuje posta:
( ) kx B kx A e x w cos sin + + = . (18.11)
Stae cakowania wyznaczone z kinematycznych warunkw brzegowych s rwne:
( )
( )
kl sin
kl cos e e
A
e B
kl cos e kl sin A e
e B
l w /
w /
=
=
= + +
=
=
=
0 0 2
0 0 1
.
Std funkcja ugi osi belki przyjmuje posta:
( )
( )
( )
(

+
=
=
+
+ = +
+ =
1
sin
sin sin
sin
cos sin sin cos sin
cos
sin
sin cos
kl
x l k kx
e
kl
kx kl kxl k kx
e e kx e
kl
kx kl e e
e x w
,
a rwnanie momentw zginajcych przedstawia zaleno:
( )
( )
(

+
+ = 1
sin
sin sin
kl
x l k kx
Pe Pe x M
y
. (18.12)
Maksymalne ugicie belki wystpi w rodku jej rozpitoci i ma warto:

e

e

w(x)

l

P

P

Z

X

M = Pe

w(x)

l

P

P

Z

X

M = Pe

210
( ) 1 2 / sec 1
2 cos
1
2
max =
|
|
\
|
= |
\
|
= kl e
kl
e
l
w w , (18.13)
std maksymalny moment zginajcy, ktry te wystpi w rodku rozpitoci, wynosi:
2 / sec
2
max kl Pe
l
M M
y y
= |
\
|
= . (18.14)
Poniewa :
E
kr
P
P kl
2 2
= ,
to przy ,
E
kr
P P zarwno maksymalne ugicie jak i maksymalny moment zginajcy w belce
zmierzaj do nieskoczonoci przy dowolnie maym mimorodzie e.
Inaczej mwic przyoenie do belki siy krytycznej powoduje jej zniszczenie, gdy
praktycznie nie jest moliwe idealnie osiowe obcienie prta.

Adam Bodnar: Wytrzymao Materiaw. Nono sprysto-plastycznych ustrojw
prtowych
253
19. NONO SPRYSTO-PLASTYCZNYCH USTROJW PRTOWYCH
19.1. Idealizacja wykresu rozcigania
Wykres rozcigania stali mikkiej, otrzymany ze statycznej prby rozcigania, daje obraz
rzeczywistego zachowania si tego materiau przy osiowym rozciganiu. Nieregularny i
skomplikowany ksztat tego wykresu sprawia, e w zastosowaniach aproksymuje si go
odcinkowo moliwie dobrze przybliajcymi, prostymi funkcjami analitycznymi. Tej
idealizacji dokonuje si w zalenoci od charakteru rzeczywistego wykresu i konkretnego
zastosowania. Najczciej stosowane aproksymacje pokazane s na rys.19.1.

Rys. 19.1
Model materiau liniowo sprystego (ciao Hookea) stosowany jest w zagadnieniach, w
ktrych nie dopuszczamy wystpienia odksztace plastycznych. Takie ciao byo
przedmiotem naszych dotychczasowych rozwaa.
Model materiau idealnie sztywno plastycznego (ciao de Saint-Venanta) uywany jest w
zagadnieniach technologicznej plastycznoci, jak np. walcowanie lub przeciganie, czyli w
procesach w ktrych odksztacenia plastyczne s dominujce i spryste mog by
pominite.
Model ciaa idealnie sprysto-plastycznego (ciao Prandtla) stosowany jest do opisu
zachowania si materiau, w ktrym wystpuje wyrana platforma pynicia i w
zagadnieniach, w ktrych dopuszczamy umiarkowane odksztacenia plastyczne.
Stosowane te bywaj bardziej skomplikowane modele materiau uwzgldniajce np.
wzmocnienie plastyczne czy nieliniowe odksztacenia spryste.

19.2. Zginanie prtw z materiau sprysto-plastycznego.

Rozwaa bdziemy zginanie poprzeczne prtw pryzmatycznych wykonanych z materiau o
jednakowych wasnociach na rozciganie i ciskanie (materia izonomiczny), opisanych
modelem ciaa idealnie sprysto-plastycznego, ktrego wykres zalenoci wraz z
rwnaniami dla jednoosiowego stanu naprenia pokazany jest na rys. 19.2.

Rys. 19.2

R
H

materia
liniowo sprysty
R
e

materia sztywno
plastyczny
R
e

materia sprysto-
plastyczny
E = dla
pl pl
< <

e
R = dla
pl

e
R = dla
pl

e
R
pl

pl

e
R
prtowych
254

Analizy zachowania si takich prtw dokonamy przyjmujc nastpujce zaoenia:
speniona jest zasada paskich przekrojw,
obcienie i przekrj poprzeczny belki spenia warunki poprzecznego zginania,
pomijalny jest wpyw si poprzecznych na osignicie stanu plastycznego.
Zaczniemy od analizy wybranego przekroju prta, pokazanego na rys. 19.3, w ktrym
moment zginajcy, dziaajcy w jego paszczynie symetrii, prta jest rwny M (dla
uproszczenia zapisu opuszczony zosta dolny indeks). W zalenoci od wartoci tego
momentu zginajcego mog wystpi nastpujce stany mechaniczne tego przekroju i
odpowiadajce im rozkady napre normalnych (patrz rys. 19.3):
1- stan sprysty,
2- graniczny stan sprysty,
3- stan sprysto-plastyczny (czciowe uplastycznienie przekroju),
4- graniczny stan plastyczny (pene uplastycznienie przekroju).

Rys. 19.3
Przy niewielkiej wartoci momentu zginajcego w przekroju wystpuje stan sprysty,
rozkad napre normalnych jest liniowy, zeruj si one na osi Y (osi obojtnej), a ich
najwiksza warto jest mniejsza od granicy plastycznoci
e
R .
Zwikszaniu wartoci momentu zginajcego odpowiada bdzie wzrost odksztace
liniowych (zarwno tych dodatnich, jak i ujemnych) i stowarzyszony z tym wzrost napre
normalnych. Przy pewnej wartoci M nazywanej granicznym momentem sprystym
punkty najbardziej oddalone od osi obojtnej zostan uplastycznione, wystpi w nich
naprenia o wartoci rwnej
e
R , i stan ten nazywamy granicznym stanem sprystym.
Dalsze zwikszaniu momentu zginajcego powoduje dalszy wzrost odksztace i napre,
ale naprenia mog si zwiksza tylko w tych punktach, gdzie byy one mniejsze od granicy
plastycznoci
e
R . W tym stanie nazywanym stanem sprysto-plastycznym w przekroju
poprzecznym wystpi obszary spryste, jak i uplastycznione.
Stan kocowy, w ktrym we wszystkich punktach przekroju naprenia s rwne granicy
plastycznoci, nazywamy granicznym stanem plastycznym, a moment zginajcy M , przy
ktrym ten stan si realizuje nazywamy - granicznym momentem plastycznym. Przekrj jest
wwczas w peni uplastyczniony i zgodnie z przyjtym modelem fizycznym materiau
odksztacenia liniowe mog wzrasta w nim nieograniczenie.
Zajmiemy si wpierw granicznym stanem sprystym.
e x
R =
e x
R =
e x
R =
e x
R <
e x
R <
Y
pl
Y
Z
M

A
e x
R <
1
e x
R =
4
e x
R =
3 3
e x
R =
2
prtowych
255
Zalenoci okrelajce w stanie sprystym rozkad napre normalnych, krzywizn osi
belki i jej przemieszczenia s znane z poprzednich rozwaa. O obojtna sprystego
zginania to gwna centralna ,o bezwadnoci przekroju poprzecznego, rwnolega do
wektora momenty zginajcego. Warto granicznego momentu sprystego M , tj. momentu
zginajcego, ktry powoduje uplastycznienie skrajnego punktu (lub punktw) przekroju
poprzecznego, wyznaczymy z zalenoci:
spr e
spr
e x
W R M
W
M
R max = = = . (19.1)
gdzie:
z max
J
W W
y
y spr
= = to wskanik wytrzymaoci wzgldem osi obojtnej sprystego
zginania.
Przejdmy teraz do granicznego stanu plastycznego.
Oznaczmy przez
1
A uplastycznion rozcigan cz przekroju, a przez
2
A uplastycznion
ciskan cz przekroju (rys. 19.4). Rozdziela je o obojtna zginania plastycznego, ktrej
pooenie nie jest, na razie, znane.

Rys. 19.4

Chcemy wyznaczy pooenie osi obojtnej tego zginania i warto granicznego momentu
plastycznego M , tj. momentu zginajcego, ktry powoduje cakowite uplastycznienie
przekroju poprzecznego.
Do dyspozycji mamy dwa rwnania rwnowanoci ukadw si wewntrznych i
zewntrznych.
0 =
A
x
dA ,
M dA z
A
x
=
.
Podstawiajc do pierwszego rwnania wartoci napre w tym granicznym stanie dostajemy
zaleno
( )
2 1 2 1
0
2 1
A A dA R dA R
A
e
A
e
= = +

, (19.2)
ktra dowodzi, e o obojtna zginania plastycznego poowi przekrj poprzeczny.
Z drugiego rwnania rwnowanoci otrzymujemy warto granicznego momentu
plastycznego:
e x
R =
e x
R =
Y
pl
Z
M
A
2
A
1
prtowych
256

( )
pl e
A
e
A
e
W R M M dA z R dA z R = = +

2 1
2 1
(19.3)
gdzie :
2 1 ypl ypl pl
S S W + = - plastyczny wskanik wytrzymaoci (19.4)

=
1
1 1
A
ypl
dA z S ,
=
2
2 2
A
ypl
dA z S - momenty statyczne odpowiednich czci przekroju
poprzecznego wzgldem osi obojtnej plastycznego zginania.
Oba graniczne momenty zginajce zalene s jedynie od materiau i ksztatu przekroju
poprzecznego.
Przejdmy teraz do analizy belek z materiau Prandtla pracujcych w warunkach zginania
poprzecznego.
W oglnoci na dugoci belki poszczeglne jej przekroje mog si znajdowa we wszystkich
wyej opisanych stanach mechanicznych i zalee to bdzie od wielkoci przyoonych
obcie. W pewnej analogii do wyej wprowadzonych okrele, dotyczcych momentw
zginajcych moemy obcienia przyoone do belki podzieli na:
graniczne obcienie spryste (graniczna nono sprysta)
graniczne obcienie plastyczne (graniczna nono plastyczna)
nono graniczna.
Graniczne obcienie spryste P lub q - to taka wielko obcienia danej belki, przy
ktrej cho w jednym jej przekroju wystpi graniczny moment sprysty M .
Graniczne obcienie plastyczne P lub q - to taka wielko obcienia danej belki przy
ktrej cho w jednym jej przekroju wystpi graniczny moment plastyczny M .
Nonoci graniczna
*
P lub
*
q - to taka wielko obcienia danej belki przy ktrym traci
ona zdolno do jego przenoszenia (belka staje si geometrycznie zmienna).
W belkach statycznie wyznaczalnych graniczne obcienie plastyczne jest tosame z
nonoci graniczn, gdy pene uplastycznienie przekroju jest rwnowane powstaniu w
nim przegubu plastycznego, co czyni belk kinematycznie zmienn. Przegub plastyczny, w
odrnieniu od zwykego przegubu przenosi graniczny moment plastyczny M , ale obrt
ssiednich przekrojw jest w nim swobodny co daje belce dodatkowy stopie swobody.
W belkach statycznie niewyznaczalnych sytuacja jest troch odmienna bo na og powstaniu
jednego przegubu plastycznego nie czyni belki geometrycznie zmienn, a tylko obnia jej
stopie statycznej niewyznaczalnoci. Std na w belce n-krotnie statycznie niewyznaczalnej
maksymalna liczba przegubw plastycznych, potrzebna do zamiany belki w mechanizm
wynosi n+1.
Nono graniczn mona otrzyma w dwojaki sposb:
pierwszy, polega na zwikszaniu obcie i analizie kolejnych wywoanych przez nie
stanw konstrukcji od sprystych a do stanu nonoci granicznej,
drugi, polega na bezporedniej analizie stanw nonoci granicznej tzn. analizie
konstrukcji w ktrej wprowadzonych zostao tak wiele przegubw plastycznych (w oglnoci
obszarw uplastycznionych), e staa si geometrycznie zmienna i wykorzystaniu twierdze
ekstremalnych teorii plastycznoci.
W teorii plastycznoci wystpuj pojcia pl statycznie i kinematycznie dopuszczalnych w
konstrukcji, ktre definiujemy nastpujco:
polem statycznie dopuszczalnym, nazywamy pole napre, ktre spenia warunki
prtowych
257
rwnowagi i jest niesprzeczne z warunkiem plastycznoci tzn. M M max (
e
R max )

polem kinematycznie dopuszczalnym nazywamy pole przemieszcze, ktre jest
niesprzeczne z istniejcymi wizami.
Twierdzenia ekstremalne teorii plastycznoci moemy sformuowa nastpujco:
twierdzenie o oszacowaniu dolnym:
najwiksze spord statycznie dopuszczalnych obcie granicznych jest rzeczywist
nonoci graniczn,
twierdzenie o oszacowaniu dolnym:
najmniejsze spord kinematycznie dopuszczalnych obcie granicznych jest rzeczywist
nonoci graniczn.
Std wnosimy, e wyznaczona metod pl statycznie dopuszczalnych (podejcie statyczne)
nono graniczna jest oszacowaniem od dou rzeczywistej nonoci granicznej, natomiast w
przypadku pl kinematycznie dopuszczalnych ( podejcie kinematyczne) jest oszacowaniem
od gry.
Mona wic powiedzie, e rezultat otrzymany podejciem statycznym jest bezpieczniejszy
gdy okrelona t metod nono graniczna jest mniejsza od rzeczywistej i w istocie rzeczy
konstrukcja moe przenie wiksze obcienie.
Te dwa sposoby pokazane zostan na przykadzie belki jednokrotnie statycznie
niewyznaczalnej o prostoktnym przekroju poprzecznym b h =0.06 0.12 m, obcionej jak
na rys. 19.5 i wykonanej z materiau, ktrego granica plastycznoci 225 =
e
R MPa.

Rys. 19.5
Wpierw obliczymy graniczne momenty sprysty i plastyczny. Poniewa przekrj jest
bisymetryczny wic o Y jest osi obojtn zginania zarwno sprystego jak i plastycznego.
Wskanik wytrzymaoci sprystego zginania wynosi: 144 6
2
= = / bh W
spr
cm
3
, natomiast
wskanik wytrzymaoci plastycznego zginania jest rwny:
216 4 / 8 / * 2
2 2
= = = bh bh W
pl
cm
3
.
Std graniczny moment sprysty: 32400 10 144 10 225
6 6
= = =

* * * W R M
spr e
Nm, a
graniczny moment plastyczny wynosi: 48600 10 216 10 225
6 6
= = =

* * * W R M
pl e
Nm.
Pierwsza metoda okrelenia nonoci granicznej wymaga wyznaczenia momentw w tej
jednokrotnie statycznie niewyznaczalnej belce. Aby to uczyni musimy zna reakcje, ktrych
wyznaczenie z samych rwna rwnowagi nie jest moliwe. Gdybymy jednak znali jedn z
nich to pozostae atwo wyznaczymy z rwna rwnowagi. Wyznaczmy wic warto
momentu w utwierdzeniu
A
M . W tym celu zastpimy dan belk statycznie niewyznaczaln
rwnowan jej wolnopodpart belk statycznie wyznaczaln obcion prcz si skupionych,
momentem
A
M . Warto
A
M wyliczymy z warunku zerowania si kta ugicia na podporze
A w belce wolnopodpartej. Moemy to uczyni korzystajc np. z metody Mohra obliczania
ugi.
X

Z

b
Y

h
2 l

l

l

A B C D
P
2 P
Z

l = 1.0 m

h = 0.12 m

b = 0.06 m

prtowych
258

0
3
2
*
2
1
2 * 3
5 . 1
2
1
2 * 4
2
1
3
4 * 2
4
2
1
4 * 0 = + =
l
l
EJ
Pl
l l
EJ
Pl
l l
EJ
Pl l
l
EJ
M
l V M
y y y y
A
fA fD
y
A
fA
EJ
M Pl
V
12
16 27
2
= ,
Pl l P M
EJ
M Pl
V
A
y
A
A fA
6875 . 1
16
27
0
12
16 27
2
= = =
= = .
Znajomo momentu utwierdzenia
A
M
pozwala na wyznaczenie wykresu
momentw zginajcych w zastpczej
statycznie wyznaczalnej belce
wolnopodpartej, ktry jest rwnoczenie
wykresem momentw w danej belce
statycznie niewyznaczalnej. Wida z
niego, e najwikszy co do bezwzgldnej
wartoci moment zginajcy wystpuje w
utwierdzeniu, wic graniczne obcienie
spryste obliczymy z zalenoci:

19200 6875 . 1 = = P l P M N.
Zwikszanie warto si powoduje rozwj obszarw uplastycznionych i skutkuje
pojawieniem si pierwszego granicznego momentu plastycznego. Wystpi on w utwierdzeniu
bo tam jest najwikszy moment zginajcy w tej belce. Zatem graniczne obcienie plastyczne
bdzie miao warto:
28800 6875 . 1 = = P l P M N.

M
A
=1.6875 Pl
2 l

l

l

A B C D
P
2 P
M

1
.
6
8
7
5

P
l

1
.
5
7
8
1
2

P
l
1
.
1
5
6
2
5

P
l
belka rzeczywista belka fikcyjna
M
A

/
E
J
y

Pl/EJ
y
2 l

l

l

B C
A

D

M
A
2 l

l

l

A B C D
P
2 P
P
l

1
.
5
P
l

M
A

1.5Pl/EJ
y
prtowych
259

Pene uplastycznienie przekroju w
utwierdzeniu nie zamienia tej belki w
mechanizm, powoduje jedynie wystpienie w
utwierdzeniu przegubu plastycznego czynic
belk statycznie wyznaczaln obcion
siami skupionymi i granicznym momentem
plastycznym M . Wykres momentw
zginajcych w tym stanie mechanicznym
belki pokazuje rysunek obok.

Belka stanie si kinematycznie zmienna gdy w wyniku dalszego zwikszenia si
obciajcych pojawi si drugi przegub plastyczny i wystpi on w przekroju C gdy zostanie
on cakowicie uplastyczniony. Nonoci graniczn tej belki wyznaczymy z zalenoci:

30375
8
5
4
2
*
= = =

l
M
P
M
l P M N.
Przejdziemy teraz do wyznaczenia nonoci granicznej danej belki wykorzystujc twierdzenia
ekstremalne teorii plastycznoci.
Wpierw wyznaczymy jej nono graniczn metod pl kinematycznie dopuszczalnych
(podejcie kinematyczne), a nastpnie metod pl statycznie dopuszczalnych (podejcie
statyczne).
Metoda pl kinematycznie dopuszczalnych podejcie kinematyczne.
W tym podejciu rozwaamy konstrukcj w stanie granicznym z odpowiedni liczb
przegubw plastycznych czynic j geometrycznie zmienn. Nastpnie do takiej konstrukcji
stosujemy zasad prac wirtualnych mwic, e: suma prac wirtualnych si zewntrznych jest
rwna sumie prac wirtualnych si wewntrznych. Z rwnania prac wirtualnych wicych
zadane obcienie zewntrzne i graniczne momenty plastyczne w przegubach plastycznych
jako siy wewntrzne wyznaczamy nono graniczn belki. Pewnym problemem tego
podejcia jest konieczno okrelenia a priori pooenia przegubw plastycznych Dobr
wskazwk do okrelenia miejsca ich wystpowania jest wykres momentw zginajcych w
stanie sprystym, gdy przeguby bd w miejscach ekstremalnych wartoci lub zaamania
tych wykresw. Ale w oglnoci, zwaszcza w wielokrotnie statycznie niewyznaczalnej i
nieprostej w swej geometrii konstrukcji nie jest atwo okreli pooenie przegubw
odpowiadajce rzeczywistemu stanowi granicznemu. Std konieczno rozwaenia kilku
schematw zniszczenia i wyznaczenia dla kadego odpowiadajcej mu nonoci granicznej.
Najmniejsz z nich uznajemy za nono graniczn i jak ju wspomniano wyej mona
dowie, e jest to grne oszacowanie rzeczywistej nonoci granicznej konstrukcji.
Kinematycznie dopuszczalne schematy zniszczenia.
Schemat pierwszy.
Zakadamy, e obcienie spowoduje pene uplastycznienie przekroju w utwierdzeniu i
punkcie B (tzn. powstanie przegubw plastycznych), bo tam s lokalne ekstrema funkcji
momentw w stanie sprystym (zaamania wykresu momentw). Z odpowiadajcego
przyjtemu schematowi zniszczenia planu przemieszcze przygotowanych wynikaj
wyraenia na prac wirtualn si zewntrznych i wewntrznych.

M
2 l

l

l

A B C D
P
2 P
M

M
2 2 M P 4 2 M P
prtowych
260

Praca wirtualna si zewntrznych:
P P L
z
+ =
1
2 .
Praca wirtualna si wewntrznych:
M L
w
3 = .
Poniewa: * 2l = , *
1
l = ,
to zasady prac wirtualnych
M l P l P L L
w z
3 2 * * 2 = + =
l M P 4 3
1
=

Schemat drugi.
Tym razem zakadamy, e pene uplastycznienie przekroju wystpi w utwierdzeniu i punkcie
C (tzn. powstanie przegubw plastycznych). Z odpowiadajcego temu schematowi
zniszczenia planu przemieszcze przygotowanych wynikaj wyraenia na prac wirtualn si
zewntrznych i wewntrznych.

1
2 + = P P L
z
,
1
2 M M L
w
+ = ,

1 1
* , * 2 l l = = ,
1
* * 3 l l =

w z
L L = ,
M M l P l P 3 2 3 * * 2 2 * + = + ,
l M P 8 5
2
=
Za nono graniczn uznajemy mniejsz z tych dwch si,
zatem 30375 8 5 = =
l M P N, i jak wyej zostao powiedziane rzeczywista nono

graniczna nie jest wiksza od tej wartoci.
Metoda pl statycznie dopuszczalnych podejcie statyczne.
Potrzebujemy zaoy (przypuci) statycznie dopuszczalne schematy zniszczenia. Tak jak
poprzednio pewnym problemem tego podejcia jest konieczno okrelenia a priori pooenia
przegubw plastycznych. I, jak poprzednio bdziemy je zakada w miejscach ekstremalnych
wartoci lub zaamania wykresw momentw w stanie sprystym. Dla kadego, zaoonego
statycznie dopuszczalnego pola wyznaczymy odpowiadajc mu nono graniczn.
Najwiksz z nich uznajemy za nono graniczn i jak ju wspomniano wyej mona
dowie, e jest to dolne oszacowanie rzeczywistej nonoci granicznej konstrukcji.

Schemat pierwszy.
punkcie B (tzn. powstanie przegubw plastycznych), bo tam s lokalne ekstrema funkcji
momentw w stanie sprystym (zaamania wykresu momentw).

1
A
B C
D
P
2 P
M M
M
1
A
B C
D
P
2 P
M
M
M
prtowych
261
Naley teraz obliczy wartoci wszystkich si
dziaajcych na konstrukcj, ktre musz spenia
warunki rwnowagi.
Z warunkw rwnowagi otrzymujemy:
l M V M l V M
A A
L
B
= = = 0 * 2 2 * 0 ,
= = 0 * 2 2 * 0 M l P l V M
D
P
B

l M P V
D
2 + = ,
l M P P V V Y
D A
4 3 0 * 3 0
1
= = + = ,
l M V
D
4 5 = .

Wykres momentw pokazuje, e zaoone pole nie jest statycznie dopuszczalne gdy w
punkcie C moment zginajcy M M > 4 5 i nie speniony jest warunek plastycznoci.
Schemat drugi.
punkcie C.

Warunki rwnowagi daj nastpujce wartoci si
dziaajcych na konstrukcje przy tym zaoonym
schemacie zniszczenia:
= = 0 * * 2 3 * 0 P l M l V M
A
L
C

( ) l l P M V
A
3 2 + = ,
l M V M l V M
D D
P
C
= = =
0 * 0 ,
l M P P V V Y
D A
8 5 0 * 3 0
2
= = + =
l M V
A
8 7 = .

Odpowiadajcy bdcym w rwnowadze siom dziaajcym na belk wykres momentw
pokazuje, e w konstrukcji speniony jest warunek plastycznoci. A wic zaoone pole
napre jest statycznie dopuszczalne, i moemy przyj, e nono graniczna rozwaanej
belki wynosi: 30375 8 5
2
= = =
l M P P N, i jak wyej zostao powiedziane rzeczywista

nono graniczna nie jest mniejsza od tej wartoci.
Poniewa z podejcia kinematycznego otrzymalimy taki sam wynik wic
30375 8 5 = =
l M P N, jest rzeczywist nonoci graniczn rozwaanej konstrukcji.

M
M

M
2 l

l

l

A B C D
M M
V
A
V
D
M
4 5M M
P 2P
M
M

2l

l

l

A B C D
M
V
A
V
D
M
4 3M
M
2P P
prtowych
262
19.2.1. Przykady
Przykad 19.2.1.1. Dla podanej belki o
przekroju prostoktnym bxh = 0.02x0.06 m
wyznaczy graniczne obcienie spryste
q , graniczne obcienie plastyczne q oraz
nono graniczn
*
q jeli
granica plastycznoci 300 =
e
R MPa.

Rozwizanie
Maksymalny moment zginajcy w belce
8
2
l q
M max =
Sprysty wskanik wytrzymaoci dla przekroju prostoktnego
6
2
h b
W W
y spr
= =
Plastyczny wskanik wytrzymaoci dla przekroju prostoktnego
4 4 2
2
2
h b h h
b * W
pl
= =
Graniczny moment sprysty 3600 10 300
6
10 6 2
6
6 2
= = =
* *
* *
R W M
e spr
Nm.
Graniczny moment plastyczny: 5400 10 300
4
10 6 2
6
6 2
= = =
* *
* *
R W M
e pl
Nm.

Graniczne obcienie spryste wyznaczymy z zalenoci:

1800
4
3600 8 8
8
2 2
2
= = = = =
*
l
M
q M
l q
M M max N/m.
Graniczne obcienie plastyczne wynosi:

2700
4
5400 8 8
8
2 2
2
= = = = =
*
l
M
q M
l q
M M max N/m.
Belka jest statycznie wyznaczalna, obcienie jej granicznym obcieniem plastycznym
spowoduje powstanie w jej rodku rozpitoci dodatkowego przegubu zmieniajc j w
mechanizm i dlatego graniczne obcienie plastyczne jest rwne nonoci granicznej
2700 = = q q
*
N/m.
W belce statycznie wyznaczalnej o przekroju prostoktnym 5 1.
W
W
q
q
q
q
spr
pl
*
= = = i to
dowodzi, e obcienie powodujce zniszczenie belki jest o 50 % wiksze od obcienia
ktre powoduje uplastycznienie wkien skrajnych w przekroju maksymalnego momentu
zginajcego. atwo mona stwierdzi, e to zwikszenie nonoci w przypadku belek
statycznie wyznaczalnych zalee bdzie jedynie od stosunku wskanikw wytrzymaoci
plastycznego i sprystego, czyli od ksztatu przekroju. W przypadku belek statycznie
niewyznaczalnych zwikszenie nonoci belki zalee jeszcze bdzie od stopnia jej statycznej
niewyznaczalnoci.
l = 4 m
q
Y

Y
pl
Z
h
b
prtowych
263
Przykad 19.2.1.2. Wyznaczy graniczne obcienie spryste, plastyczne i nono belki,
jeli granica plastycznoci 345 =
e
R MPa.

Rozwizanie

Maksymalny moment zginajcy, jak pokazuje poniszy wykres wystpuje w utwierdzeniu i
wynosi: max M = 12q.

O obojtna zginania sprystego to o Y
przechodzca przez rodek cikoci przekroju,
rwnolega do wektora momentu zginajcego. Jej
pooenie wyznaczamy z warunku zerowania si
momentu statycznego w sposb ju wielokrotnie
stosowany w zagadnieniach zginania.
0 88 4 10 14 2 2 10 . * * * A = + + = cm
2
0 768 2 4 10 11 14 2 19 2 10
0
. * * * * * * S
y
= + + = cm
3
73 8
88
768
0
.
A
S
z
yo
= = = cm.

78 4582 73 7 20
12
2 10
27 2 68
12
14 8
12
18 10
2
3
2
3 3
. . *
*
. *
* *
J
y
= + + +
= cm
4
.
Wskanik wytrzymaoci sprystego zginania
63 406
27 11
78 4582
.
.
.
z max
J
W W
y
y spr
= = = = cm
3
.
O obojtn zginania plastycznego to o rwnolega do wektora momentu zginajcego
dzielca przekrj poprzeczny na dwie czci o rwnych polach.
M = 4q
4

q

4
.
5

q

1
2

q

M
4 m 6 m
P = 7q
q
X
Z
4 m 6 m
q
M = 4 q
P = 7 q
Z
2
4
4 4
2
14
Y
wymiary w
cm
Y
0
Y
Z
4 4 2
2
4
14
cm

11.27

14

8.73

Y
pl
wymiary w
cm
prtowych
264
Z ksztatu przekroju wida, e bdzie ona przechodzi przez rodnik i jeli wsprzdna
wyznacza jej pooenie to musi spenia warunek:
0 12 2 2 10 88
2
1
. * * = + = cm.
Wskanik wytrzymaoci plastycznego zginania:
0 568 4 4 10 1 2 2 6 12 2 13 2 10
2 1
. * * * * * * * * S S W
ypl ypl pl
= + + + = + = cm
3
.
Graniczny moment sprysty 29 140 10 345 10 63 406
6 6
. * * * . R W M
e spr
= = =

kNm.
Graniczny moment plastyczny 96 195 10 345 10 568
6 6
. * * * R W M
e pl
= = =

kNm.

Graniczne obcienie spryste wynosi:
69 11
12
29 140
12
12 .
. M
q M q M M max = = = = = kN/m.
Graniczne obcienie plastyczne i nono graniczna ma warto:
33 16
12
96 195
12
12 .
. M
q M q M M max = = = = = kN/m.

Przykad 19.2.1.3.Wyznaczy nono graniczn belki jak na rys. stosujc podejcie
statyczne i kinematyczne.

Podejcie statyczne.
Belka jest dwukrotnie statycznie niewyznaczalna. Trzy przeguby czyni j kinematycznie
zmienn. Zakadamy, e pene uplastycznienie przekroju wystpi w utwierdzeniu oraz
punktach B i D.
Obliczamy wartoci wszystkich si dziaajcych na
konstrukcj, ktre musz spenia warunki
rwnowagi.
Z warunkw rwnowagi otrzymujemy wartoci si
dziaajcych na belk, ktre s w rwnowadze:
l M V M l V M
A A
L
B
2 0 2 * 0
= = = ,
l M V M l V M
D D
P
D
= = =
0 * 0 ,
= + = 0 5 * 3 * 6 * 0 M l P l V l V M
C D
P
B
3 5 3 7 P l M V
C
= ,
l M P V P V V Y
D C A
4 5 0 0
= = + = ,
l M V
C
4 =
A C D
E
B
2P
P
3 l

l

2 l

l

M

M
M 5 . 0
M
M
A
M M
M
2P
M M
P
3 l

l

2 l

l

D C B
E
V
D
V
C V
A
prtowych
265
Nono graniczna jest nie mniejsza ni:
l
M
P
4
5
=
.

Podejcie kinematyczne.
Kinematycznie dopuszczalne schematy zniszczenia.
Schemat 1.

P L
z
2 = ,
1
2 2 M M L
w
+ = ,
l = , l l 3 * *
1
=
w z
L L =
3 2 2 * 2 M M l P + =
l M P 3 4
1
=

Schemat 2.

P L
z
= ,
1
2 M M L
w
+ = ,
l 2 * = , l l * 2 *
1
=
w z
L L =
M M l P 2 2 2 * + =
l M P 2
2
=

Schemat 3.

1
2 P P L
z
+ = ,
2 1
2 2 M M M L
w
+ + = ,
l * = , l 2 *
1 1
= , l l 3 * *
1
= ,
l l * 2 *
2 1
=
w z
L L =
3 2 3 2 2
3 2 * * 2

M M M
l P l P
+ + =
= +

l M P 4 5
3
=

l M P P P
i
4 5 ) min(
3
*
= = = . I jest to rzeczywista nono graniczna belki bo takim sam rezultat
otrzymano z podejcia statycznego.

Przykad 19.2.1.4. Wyznaczy nono graniczn belki o podanej geometrii i obcieniu
stosujc podejcie kinematyczne jeli 215 =
e
R MPa.

1

A
P
3 l

l

2 l

l

D
C B
E
M
M
M
2P
M
M
M
1
A
P
D
C
B
E
M
M
3 l

l

2 l

l

2P

M

1
P
3 l

l

2 l

l

D
C
E
M

A
M
B
M
2P
prtowych
266

Rozwizanie
Kinematycznie dopuszczalne schematy zniszczenia:

w z
L L =
1 1 1 1
2 2 M M P P + = +
1 1 1
4 4 4 = = = ; ;
M . P 25 2 9
1
=
M . P 25 0
1
=

w z
L L =
M P 3 2
2
=
4 =
M P 3 8
2
=
M . P 375 0
2
=

w z
L L =
1 3
M M P + =
1 1
4 4 = = ;
M P 5 4
3
=
M . P 25 1
3
=

w z
L L =
M P 3
4
=
4 =
M . P 75 0
4
=

M . P ) P ( min P
i
*
25 0
1
= = =
Pooenie osi plastycznego zginania
Jest to o rwnolega do wektora momentu zginajcego dzielca przekrj poprzeczny na dwie
czci o rwnych polach.
2P
P
4 m 4 m 4 m 2 m 4 m
24 cm
12 cm

M

2P

P

M

schemat 4
M

M M

schemat 2
2P
P

M

M
1
2P

P

M

schemat 3
M
1

2P
P

M M

schemat 1
1
24 cm
Y
pl
=16.97 cm
prtowych
267
Zatem jej pooenie mona wyznaczy z zalenoci:
97 16
2
1
2
1
2
1
24 12
2
1
. * * * * * * = = cm.

Wskanik plastycznego zginania:
83 674
3
03 7
515 3
2
1
2
03 7
12 97 16
3
1
2
97 16
2
1
2 2 2
.
.
* . *
.
* . *
.
* W
pl
=
+ = cm
3
.
Nono graniczna belki jest rwna:
11 36272 10 215 10 83 674 25 0 25 0
6 6
. * * * . * . R * W * . P
e pl
*
= = =

N.
Przykad 19.2.1.5. Wyznaczy nono graniczn belki stosujc podejcie kinematyczne.

Rozwizanie
Kinematycznie dopuszczalne schematy zniszczenia:

M L ; P L
w z
2 2 = =
M P 2 2 =
2 =
M . P 5 0
1
=

M L ; P L
w z
2 2 = =
M P 2 2 =
2 =
M . P 5 0
2
=

M L ; P L
w z
2 = =
M P 2 =
2 =
M P =
3

M L ; P P L
w z
2 2 = =
2P
1 2 m
2 m 2 m 2 m
1
P

2P

M M

P

schemat 1

2P

M
M

P
schemat 2
P

2P

M
M

schemat 3
P

2P

M
M

schemat 4
prtowych
268
M P P 2 2 =
2 =
M P =
4

Nono graniczna belki wynosi:
M . ) P ( min P
i
*
5 0 = = .
Przykad 19.2.1.6.Wyznaczy nono graniczn belki jak na rys. stosujc podejcie
kinematyczne.

Symetria konstrukcji pozwala na
analizowanie rwnowanej belki
jednoprzsowej, utwierdzonej na
jednym kocu a na drugim
wolnopodpartej.

Jedyny kinematycznie dopuszczalny schemat
zniszczenia bdzie mia dwa przeguby, jeden w
utwierdzeniu a drugi w przele przy czym jego
pooenie nie jest znane, ale moemy je wyznaczy z
zasady prac wirtualnych.
1
2 M M L
w
+ = ,

+ =
a l a
z
dx x q xdx q L
0
1 1 1
0
,
( ) a l a = * *
1
,

a l
a l
l a
M
q L L
w z
= =
2 2
.
Poniewa podejcie kinematyczne daje oszacowanie od gry, poszukujemy najmniejszego
obcienia q. Warunek konieczny jego istnienia daje rwnanie:
( ) l l a l la a
a
q
586 . 0 2 2 0 2 4 0
2 2
= = = + =
.
Std ostatecznie otrzymujemy nono graniczn belki
2
657 . 11 l M q =
.
Przykad 19.2.1.7.Belk o schemacie jak na rys. naley podeprze dodatkowo w przle w
miejscu zapewniajcym jej najwiksz nono graniczn.

Wprowadzenie dodatkowej podpory C czyni
l

l

q
l

q
1

M
M M
q
l - a

a

A
B
q
l

A
C
l - a

a
B
q
prtowych
269
belk dwukrotnie statycznie niewyznaczaln.
Ksztat wykresu momentw zginajcych w
stanie sprystym sugeruje dwa
kinematycznie dopuszczalne schematy
zniszczenia.

Schemat 1.

Nono graniczna dla tego schematu
zniszczenia zostaa wyznaczona w
poprzednim przykadzie.
Wynosi ona :
2
1
657 . 11
a
M
q =

Schemat 2.
W tym schemacie zniszczenia przegub
plastyczny w przle AC wystpi w rodku
tego przsa. Zatem:
M L
w
4 = ,
=
2 / ) (
0
2
a l
z
xdx q L ,
( )
2
2
16
a l
M
q L L
w z
= = .

Widoczne jest e zwikszanie a powoduje zmniejszanie q
1
i zwikszanie q
2
. Przy ustalonej
dugoci belki jej nono graniczn wyznaczymy z warunku rwnoci:
( )
= +
= = 0 657 . 11 314 . 23 343 . 4 00 . 16 657 . 11

2 2
2 2
2 1
l al a
a l
M
a
M
q q
l a 4605 . 0 = .

Odpowiadajca temu pooeniu dodatkowej podpory nono graniczna belki wynosi:
( )
2 2
970 . 54
4605 . 0
657 . 11
l
M
l
M
q = =

19.3. Nono graniczna osiowo rozciganych ukadw prtowych
Rozwaa bdziemy konstrukcje wykonane z prtw prostych przegubowo poczonych i
obcionych tylko w wzach w sposb powodujcy ich osiowe rozciganie. Prty wykonane
s z materiau o wasnociach ciaa idealnie sprysto plastycznego (rys. 19.2).
Poniewa rozkad napre normalnych w dowolnym przekroju poprzecznym na dugoci
prta rozciganego si P jest jednorodny to w przekroju i tym samym w prcie mog
wystpi tylko dwa stany mechaniczne w zalenoci od wielkoci przyoonej siy a
mianowicie stan sprysty, gdy naprenia s w nim mniejsze od
e
R i stan penego
uplastycznienia, gdy rwnaj si
e
R . Co wicej jeli naprenia osign warto granicy
M

M
C
B
q
M M
a
(la)/2 (la)/2
A
1

M
C
B
q
M M
l - a

b a - b
A
prtowych
270
plastycznoci to prt moe si wydua dowolnie duo i dlatego graniczne obcienie
spryste, plastyczne i nono graniczna s w nim takie same i wynosz:
A R P P P
e
*
= = = . (19.5)
Analogicznie jest w dowolnej statycznie wyznaczalnej konstrukcji kratowej z tym e o jej
nonoci granicznej decyduje nono prta w ktrym wystpuj najwiksze naprenia
normalne w stanie sprystym.
W kratownicach statycznie niewyznaczalnych sytuacja jest bardziej zoona gdy w
zalenoci od wielkoci obcienia wszystkie prty mog by w stanie sprystym albo
niektre w stanie sprystym inne za uplastycznione, albo wreszcie liczba uplastycznionych
prtw jest taka e konstrukcja staje si geometrycznie zmienna i nie moe przenosi
zadanego obcienia. Dlatego w konstrukcjach zoonych z osiowo rozciganych prtw
wykonanych z materiau idealnie sprysto-plastycznego mona przyj okrelenia:
graniczne obcienie spryste (nono sprysta) to najwiksza warto obcienia
przy ktrej we wszystkich prtach konstrukcji wystpuje stan sprysty
nono graniczna to taka wielko obcienia przy ktrym konstrukcja traci zdolno do
jego przenoszenia.

19.3.1. Przykady
Przykad 19.3.1.1. Wyznaczy nono graniczn danego ukadu kratowego jeli przekroje
wszystkich prtw s jednakowe o polu A = 2.0 cm
2
a granica plastycznoci 225 =
e
R MPa.

0 4
1
. l = m
0 3
2
. l = m
6 . 0 sin =
8 . 0 cos =

Rozwizanie
Obliczenie si w prtach ukadu.

Rwnania rwnowagi:
0 sin cos
0
2 1
= +
=

N N
X

P N N
Y
= +
=

cos sin
0
2 1

Siy w prtach wynosz:
P N 6 . 0
1
= , P N 8 . 0
2
= .

1
3.2 m
K
P
1.8 m
2.4 m
2
N
1
P
N
2

prtowych
271
Poniewa pola przekrojw obu prtw s rwne wic o nonoci ukadu decyduje prt 2 .
Przy wzrastaniu wartoci obcienia on pierwszy ulegnie uplastycznieniu i poniewa krata
jest statycznie wyznaczalna ulegnie zniszczeniu.
Nono graniczna konstrukcji wynosi:

56250
8 . 0
10 * 2 * 10 * 225
8 . 0
4 6
* *
= = =
P A R P
e
N.

Przykad 19.3.1.2. Dla stalowej konstrukcji przegubowo prtowej jak na rysunku.
w ktrej pola przekrojw wszystkich prtw i
ich moduy sprystoci podunej s rwne
wyznaczy potrzebne pole przekrojw
poprzecznych prtw oraz nonoci graniczn
jeli P = 30 kN, R = 215 MPa, R
e
= 235 MPa,
E = 205 GPa.
Wyznaczy wykres okrelajcy jak wzrasta
pionowe przemieszczenie wza K w zalenoci
od wielkoci siy P.

Rozwizanie
Obliczenie si podunych w prtach.

Ukad jest jednokrotnie statycznie niewyznaczalny, wic
komplet rwna do ich wyznaczenia bdzie si skada z
rwnania rwnowagi i rwnania geometrycznego.

Rwnanie rwnowagi:
N N P N N Y = + = + =
2 1 2 1
2 cos 2 0
.
2 1
2 2
2 2
1 1
1 1
1 2
2 2 cos N N
A E
l N
A E
l N
= = = .

Std siy podune w prtach:
574 . 17 ) 2 2 ( 2
1
= + = P N kN,
787 . 8 ) 2 2 (
2
= + = P N kN.

Potrzebny przekrj prtw z warunku wytrzymaoci:
4 6 3
1 1
10 * 817 . 0 10 * 215 10 * 574 . 17 ) ( max

= = R N A R A N R A N m
2
.
Nono graniczn ukadu wyznaczymy zwikszajc obcienie i przechodzc kolejno jego
stany od sprystego poprzez sprysto-plastyczny a do stanu granicznej nonoci, w ktrym
konstrukcja nie moe przenie zadanego obcienia, przemieszczenia jej punktw s
dowolnie due (staje si kinematycznie zmienna).

K
P
N
1
N
2
N
2
K
K

1
2
2.0 m
K
P
2.0 m
2.0 m
1 2

prtowych
272
Sia obciajca powodujca pierwsze uplastycznienie w konstrukcji, ktre wystpi w prcie
1 bo w nim w stanie sprystym jest najwiksza sia poduna, ma warto:
= + = = =
e
R A P N N N ) 2 2 ( 2 1 1
1

3 2
10 * 776 . 32 10 * 235 * 817 . 0
2
2 2
2
2 2
=
+
=
+
=
e
R A P N.
Przy tej sile konstrukcja moe jeszcze przenosi obcienie bo naprenia w prtach 2 s
nadal mniejsze od granicy plastycznoci R
e
.

Siy ktre wwczas wystpuj w prtach 2
moemy wyznaczy z warunku rwnowagi si
dziaajcych na wze K :

2
2
cos 2 0
1
2 2
1
2
1
N P
N P N N
P N N Y
= = +
= + =
.

Konstrukcja stanie si kinematycznie zmienna gdy nastpi uplastycznienie prtw 2 tzn.
gdy:
e
R A N N N = = = 2 2
2
. Odpowiadajce tej wartoci siy obcienie P bdzie nonoci
graniczn i oznaczymy je przez
*
P . Wyznaczymy je z zalenoci:

3
1
*
1
*
2 2
2
10 * 352 . 46 ) 2 1 ( 2
2
= + = + = =
= = =
e e e
R A N R A P R A
N P
N N N N.
Iloraz
545 . 1
000 . 30
352 . 46
*
= =
P
P

pokazuje wielko rezerwy (54.5 %), ktra tkwi w analizowanej konstrukcji jeli dopucimy
pene jej uplastycznienie. Ale zwikszenie obcie jest zwizane ze zwikszeniem
przemieszcze i pokazuje to wykres zalenoci - pionowego przemieszczenia wza K od
wielkoci siy obciajcej P.

000 . 30 = P kN - stan sprysty
EA
l N
2 2
2
2 * 2 = = ;
( )

+
=
2 2
2
P
N
( )
3
5
3
10 * 098 . 2
10 * 817 . 0 * 205 * 2 2
2 2 * 10 * 000 . 30
2

=
+
= m.

776 . 32 = = P P kN - uplastycznienie prta 1

+
= = =
2 2
; 2 * 2
2
2 2
2
P
N
EA
l N

e
R A N N = = 1 1
K
P
N
2 N
2
prtowych
273
3
5
3
10 * 293 . 2
10 * 817 . 0 * 205 * ) 2 2 (
2 2 * 10 * 776 . 32
2

=
+
= m.

352 . 46
*
= = P P kN - stan graniczny nonoci (uplastycznienie wszystkich prtw)

= = = =
e
R A N N
EA
l N
2
2
2 2
2
; 2 * 2
3
5
2
10 * 585 . 4
10 * 817 . 0 * 205
2 2 * 10 * 235 * 817 . 0
2

= = m.

2.293
6
0

2
0

4
0

P [kN]
352 . 46
*
= P
2
4
4.585
[mm]
Adam Bodnar: Wytrzymao Materiaw. Literatura
274
LITERATURA
[1] R.Bk, T.Burczyski: Wytrzymao materiaw z elementami ujcia komputerowego.
WNT, Warszawa 2001.
[2] Z.Brzoska: Wytrzymao materiaw. PWN, Warszawa 1979.
[3] E. Cegielski: Wytrzymao materiaw. Teoria, przykady, zadania. IMiPKM,
Politechnika Krakowska 2000.
[4] W. Derski: Podstawy teorii sprystoci. PWN, Warszawa-d 1965.
[5] Z.Dylg, A.Jakubowicz, Z.Oro: Wytrzymao materiaw. WNT, Warszawa 1996.
[6] K.Krzy, M.yczkowski: Sprysto i plastyczno. Wybr zada i przykadw. PWN,
Warszawa 1962.
[7] W.Orowski, L.Sowaski: Wytrzymao materiaw. Przykady oblicze. Arkady,
Warszawa 1978.
[8] S. Piechnik: Wytrzymao materiaw dla Wydziaw Budowlanych. PWN, Warszawa-
Krakw 1978.
[9] S.P. Timoshenko, J.M. Gere: Teoria statecznoci sprystej. Arkady, Warszawa 1963.
[10] J.Wickowski: Wytrzymao materiaw. Wydawnictwa Politechniki Gdaskiej,
Gdask 1975.

Adam Bodnar - Wytrzymałość Materiałów

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Adam Bodnar - Wytrzymałość Materiałów

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Adam Bodnar: Wytrzymao Materiaw.

Podstawowe pojcia, definicje i zaoenia

cos sin 2 sin cos cos sin

cos sin 2 cos sin sin cos

cos sin sin cos

J wzgldem nowych osi

J oraz moment dewiacji

Adam Bodnar: Wytrzymao Materiaw. Teoria stanu naprenia.

Adam Bodnar: Wytrzymao Materiaw. Teoria stanu naprenia.

to kt transformacji ukadu wsprzdnych do

nachylonego pod ktem do osi X wkna AB, jak i odksztacenia

wkien CAB wyznaczymy korzystajc ze wzorw (6.6) i (6.7):

Adam Bodnar: Wytrzymao Materiaw. Osiowe rozciganie i ciskanie

Adam Bodnar: Wytrzymao Materiaw. Osiowe rozciganie i ciskanie

cos N cos N cos N

Adam Bodnar: Wytrzymao Materiaw. Poprzeczne zginanie

= i jeli oznaczymy go przez

= , z ktrej wynika i wspczynnik dugoci wyboczeniowej dla takiego prta

l M P N, i jak wyej zostao powiedziane rzeczywista nono

l M P P N, i jak wyej zostao powiedziane rzeczywista

l M P N, jest rzeczywist nonoci graniczn rozwaanej konstrukcji.

= = 0 657 . 11 314 . 23 343 . 4 00 . 16 657 . 11

You might also like