Praca MGR 08510109 Wojciech Kryszak

Uniwersytet Mikoaja Kopernika
Wydzia Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowanej

Instytut Fizyki
Wojciech Kryszak
nr albumu: 199631
Praca magisterska
na kierunku zyka
Wykrywanie spltania kwantowego.
Metody oparte na entropowych relacjach
nieoznaczonoci
Opiekun pracy dyplomowej
doktor Jacek Jurkowski
Instytut Fizyki, Zakad Fizyki Matematycznej
Toru 2011
Prac przyjmuj i akceptuj
................................................
data i podpis opiekuna pracy
Potwierdzam zoenie pracy dyplomowej
................................................
data i podpis pracownika dziekanatu
Dzikuj memu opiekunowi - Jackowi Jurkowskiemu
za zaufanie i wsparcie
Szczeglnie dzikuj moim Rodzicom i Paulinie
za zaufanie i wsparcie
i wszystko inne
To rozlega, mroczna polana owietlona jedynie wskimi pasmami
wiata padajcymi z gry. Na polanie tej chciaoby si bawi i roz-
koszowa. Tu obok jednak rozpoczyna si gsta puszcza glottogonii,
pena cikiego milczenia, wiecznej ciemnoci i rozrastajcych si buj-
nie zaroli, w ktrych atwo si cakiem zaplta. Do tego ciemnego
lasu nie powinnimy wchodzi
Gerhard Doerfer
Memu Sonku Wiosennemu...
Uniwersytet Mikoaja Kopernika zastrzega sobie prawo wasnoci niniejszej pracy
magisterskiej w celu udostpniania dla potrzeb dziaalnoci naukowo-badawczej lub
dydaktycznej
Spis treci
Spis treci i
1 Wstp 1
1.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.2 Plan pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
2 Formalizm Nierelatywistycznej Mechaniki Kwantowej 5
2.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
2.2 Struktura formalna Mechaniki Kwantowej . . . . . . . . . . . . . . 6
2.3 Eksperyment i jego kwantowomechaniczny opis . . . . . . . . . . . 6
2.3.1 Postulaty Mechaniki Kwantowej . . . . . . . . . . . . . . . 11
2.3.2 Interpretacja macierzy gstoci macierze statystyczne . . 12
2.3.3 Pomiary uoglnione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
2.4 Zoone ukady kwantowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
2.4.1 Fizyka ukadw zoonych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
2.4.2 Interpretacja macierze zredukowane a statystyczne . . 18
2.4.3 Zagadnienie Cirelsona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
3 Spltanie Kwantowe 22
3.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
3.2 Separowalno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
3.2.1 Spltanie wieloskadnikowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
3.2.2 Dyskusja i interpretacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
3.3 Zunikowane kryteria kwantowej nielokalnoci . . . . . . . . . . . . 26
3.3.1 Denicje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
3.3.2 (Nie)lokalno Bella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
3.3.3 Spltanie kwantowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
3.3.4 EPR-sterowalno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
3.3.5 Hierarchia modeli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
3.3.6 Interpretacje operacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
i
SPIS TRECI ii
3.3.7 Argument EPR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
3.3.8 Spltanie a nielokalno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
3.4 Wykrywanie spltania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
3.4.1 Czciowa Transpozycja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
3.4.2 Odwzorowania dodatnie, ale niekompletnie . . . . . . . . . 40
3.4.3 wiadkowie spltania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
3.4.4 Inne kryteria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
4 Relacje nieoznaczonoci w mechanice kwantowej 44
4.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
4.2 Sformuowanie wariancyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
4.2.1 Historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
4.2.2 cise sformuowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
4.2.3 Wady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
4.3 Entropowe relacje nieoznaczonoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
4.3.1 Historia i przegld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
4.3.2 cise sformuowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
4.3.3 Entropie i ich wasnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
4.3.4 Wzajemnie zrwnowaone bazy . . . . . . . . . . . . . . . . 54
4.3.5 Pewne uoglnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
4.3.6 Pami kwantowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
4.4 Sformuowanie Landaua-Pollaka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
4.4.1 Uoglnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
4.4.2 Silniejsze entropowe relacje nieoznaczonoci . . . . . . . . . 66
4.5 Sformuowanie majoryzacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
4.5.1 Majoryzacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
4.5.2 Suprema i formalna relacja nieoznaczonoci . . . . . . . . . 68
4.6 Znaczenie relacji nieoznaczonoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
5 Wykrywanie spltania za pomoc relacji nieoznaczonoci 74
5.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
5.2 Entropowe relacje nieoznaczonoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
5.2.1 Metoda G uhne-Lewensteina . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
5.2.2 Pewne zastosowania i przykady . . . . . . . . . . . . . . . 78
5.2.3 Formalizm stabilizatorw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
5.3 Sformuowanie Landaua-Pollacka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
5.3.1 Przykady zastosowa (saba wersja) . . . . . . . . . . . . . 88
5.4 Sformuowanie majoryzacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
5.4.1 Przykady i porwnanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
5.5 Metoda macierzy Q . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
5.5.1 Twierdzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
5.5.2 Przykady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
SPIS TRECI iii
5.5.3 Wykrywanie spltania wieloczciowego . . . . . . . . . . . 98
5.6 Dyskusja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
6 EPR-sterowalno i Kwantowa Pami 101
6.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
6.2 Relacje nieoznaczonoci z pamici kwantow . . . . . . . . . . . 102
6.2.1 Wykrywanie spltania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
6.3 Kryteria EPR-sterowalnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
6.3.1 Oglne kryteria entropowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
6.4 Dyskusja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
6.4.1 Uyteczno kryteriw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
6.4.2 Interpretacja ujemnej entropii . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
6.4.3 Otwarte pytania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
7 Inne powizane metody 120
7.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
7.2 Kryteria Termodynamiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
7.2.1 Zasada Landauera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
7.2.2 Kryterium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
7.3 Entropowe nierwnoci Bella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
7.3.1 Kryterium Schumachera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
7.3.2 Kryterium Braunsteina - Cavesa . . . . . . . . . . . . . . . 127
7.3.3 Kryterium Cerfa - Adamiego . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
7.4 Dyskusja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Bibliograa 136
A Elementy teorii przestrzeni Hilberta 148
A.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
A.2 Przestrze Hilberta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
A.2.1 Iloczyn skalarny i notacja Diraca . . . . . . . . . . . . . . . 148
A.2.2 Operatory liniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
A.2.3 Operatory normalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
A.2.4 Operatory unitarne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
A.2.5 Operatory hermitowskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
A.2.6 Operatory dodatnie i projektory . . . . . . . . . . . . . . . 155
A.3 Przestrze iloczynu tensorowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
A.3.1 Wektory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
A.3.2 Operatory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
B Entropie Shannona i von Neumanna 160
B.1 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
B.2 Entropia Shannona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
SPIS TRECI iv
B.2.1 Intuicje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
B.2.2 Formalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
B.2.3 Znaczenie operacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
B.2.4 Wielkoci pochodne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
B.3 Entropia von Neumanna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
B.4 Dyskusja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
Spis symboli i skrtw 169
Spis rysunkw 170
Rozdzia 1
Wstp
1.1 Wprowadzenie
Teoria Kwantowa stanowi gwny lar naszego rozumienia i formalnego opisy-
wania Przyrody. Jest doskonale potwierdzon empirycznie konstrukcj formal-
n. Mimo wielu lat cigych postpw eksperymentalnych nie udao si znale
zjawiska sprzecznego z jej przewidywaniami. Te nieodmiennie sprawdzajce si
przewidywania umoliwiy niezwyke zmiany jakie zaszy w cigu ostatnich 80
lat w yciu ludzi jako jednostek, oraz Ludzkoci w ogle. Mimo wielu lat cigych
prb, nie udao si te znale powszechnie akceptowanego sposobu interpretacji
matematycznego formalizmu tej Teorii.
Fenomen kwantowego spltania uwaany jest za najbardziej niezwyk i wy-
mykajc si naszemu klasycznemu rozumowaniu cech mechaniki kwantowej.
Jego istota zostaa dostrzeona bezporednio po sformuowaniu matematycznych
podstaw nierelatywistycznej mechaniki kwantowej. Wieloletnie zmagania koncep-
cyjne z tajemniczym dziaaniem (nawet, cho niekoniecznie) na odlego roz-
poczy si od fundamentalnej pracy Einsteina, Podolskiego i Rosena [35]. Trwaj
one nieprzerwanie do dzi. Dzi ju jednak wiemy, e kwantowe splatanie cigle
pozostajc wielk zagadk daje si realizowa eksperymentalnie, kontrolowa
i wykorzystywa do pewnych nietrywialnych zada. Nale do nich bezpieczna
komunikacja kwantowa, obliczenia kwantowe i wiele innych.
Tak obiecujce perspektywy praktycznego wykorzystania tego zasobu, jakim
moe by kwantowe spltanie, jasno ukazuj wag wysikw zmierzajcych do
lepszego teoretycznego zrozumienia tego fenomenu. Podstawowym zadaniem jest
podanie jasnych kryteriw spltania kwantowego. Dobrze, jeli te kryteria da-
dz si atwo realizowa eksperymentalnie. Takimi kryteriami na pewno s te
bezporednio odnoszce si do pomiarw na potencjalnie spltanych ukadach
zoonych. W szczeglnoci gdy interesuj nas ukady rozseparowane prze-
1
ROZDZIA 1. WSTP 2
strzennie pomiary te wykonywane s na podukadach ukadu zoonego, a ich
wyniki zbierane i porwnywane za porednictwem komunikacji klasycznej. Nieste-
ty nie jest atwo rozstrzygn o spltaniu ukadu, nawet tylko dwuskadnikowego
i to nawet jeli posiadamy pen moliw wiedz na temat tego ukadu (znamy
odpowiadajc mu tzw. macierz gstoci)!
Spltanie nie jest jednak jedyn nieklasyczn cech mechaniki kwantowej.
Ju na poziomie jej nierelatywistycznego sformuowania spotykamy si z innymi
przejawami zupenie nieintuicyjnego opisu mikroskopowego Przyrody. Opis ten
wynikajcy bezporednio z formalizmu matematycznego teorii jest nieod-
cznie zwizany m. in. z zasad superpozycji, kwesti tosamoci (tzw. iden-
tycznoci numerycznej) czstek nieodrnialnych (identycznych jakociowo) [39],
niekompatybilnoci pomiarw i z relacjami nieoznaczonoci. To wanie relacje
nieoznaczonoci i ich zwizki z kwantowym spltaniem s przedmiotem tej pracy.
Niniejsza praca dotyczy pewnych metod wykrywania splatania opartych na
kwantowych relacjach nieoznaczonoci. Rozwaane s relacje nieoznaczonoci opar-
te na prawdopodobiestwach otrzymania konkretnych wynikw pomiarw kwan-
towych. Nie s rozwaane kryteria spltania zwizane z (bardziej znanymi) wa-
riacyjnymi sformuowaniami Zasady Nieoznaczonoci.
Opisywane alternatywne podejcia do Zasady Nieoznaczonoci maj jako ce-
ch wspln to, e wszystkie one bior pod uwag tylko prawdopodobiestwa (ro-
zumiane eksperymentalnie jako czstoci wzgldne) otrzymania poszczeglnych
wynikw pomiarw. Odnoszc si tylko do podstawowej i nieodcznej cechy po-
miarw kwantowych jak jest ich probabilistyczno, s one najprostszymi i naj-
bardziej fundamentalnymi sformuowaniami kwantowej nieoznaczonoci (zwanej
rwnie komplementarnoci). Do takich sformuowa kwantowej nieoznaczonoci
nale m.in.:
relacje oparte na funkcjach entropowych (wypukych),
relacje Landaua-Pollaka,
sformuowania majoryzacyjne
Na uytek tej pracy, te alternatywne (cho jak si wydaje bardziej funda-
mentalne) sformuowania relacji nieoznaczonoci bd nazywane odtd probabi-
listycznymi sformuowaniami relacji nieoznaczonoci, lub krtko probabilistycz-
nymi relacjami nieoznaczonoci. Trzeba podkreli, e nie jest to terminologia
powszechna i nie naley raczej oczekiwa spotkania jej w innej literaturze.
Wszystkie one umoliwiaj formuowanie pewnych metod wykrywania splta-
nia kwantowego. Metody te nie s wic tylko czysto matematycznymi kryteriami,
ale maj bezporedni implementacj eksperymentaln. Mwi co i w jaki spo-
sb naley mierzy, aby zbada czy dany ukad wykazuje kwantowe spltanie.
Co wicej, kryteria te opieraj si tylko na czstoci wzgldnej otrzymywania
ROZDZIA 1. WSTP 3
rnych wynikw pomiarw. Nie wymagaj adnej dodatkowej obrbki danych
eksperymentalnych typu liczenie wartoci rednich, wariancji itp. S wic one
kryteriami najbliszymi surowym danym pomiarowym, a przez to (prawdopo-
dobnie) w wielu przypadkach najprostszymi w praktyce eksperymentalnej. Cho
nie s to czsto kryteria silne, to maj podstawowe znaczenie koncepcyjne wic
dwie niezwyke dla klasycznego pojmowania Natury cechy jej kwantowego opisu
nieseparowalno i indeterminizm. Przegld, opis i analiza takich kryteriw
spltania s gwnymi celami pracy.
Skupiono si na wykrywaniu spltania dwuskadnikowego. Jest to najprostszy
i najlepiej zrozumiany rodzaj spltania. Pewne metody daj si jednak zastosowa
rwnie do detekcji spltania wieloskadnikowego. Ich wykorzystanie w tym celu
zostanie wic rwnie opisane.
Oprcz opisu pewnych szczeglnych metod wykrywania spltania, praca ta
podkrela pewne fundamentalne zwizki midzy spltaniem a nieoznaczonoci.
Mimo i praktyczna istotno tych zwizkw jest cigle niejasna, to na pewno
maj one kluczowe znaczenie dla lepszego zrozumienia mechaniki kwantowej.
W celu nawietlenia tych powiza, opisano rwnie inne pokrewne metody
wykrywania spltania. S to tzw. metody termodynamiczne i metody oparte na
entropowych nierwnociach Bella. Przedstawione zostan te zwizki pomidzy
komplementarnoci (lub kompatybilnoci) pomiarw a amaniem nierwnoci
Bella.
1.2 Plan pracy
Struktura pracy jest nastpujca. 3 kolejne rozdziay stanowi cz wprowa-
dzajc pracy. W rozdziale 2 zostanie przedstawiony formalizm i terminologia
Nierelatywistycznej Mechaniki Kwantowej, wraz ze stosowan w pracy notacj.
Rozdzia 3 przypomina podstawowe informacje o spltaniu kwantowym. Jego ce-
lem nie jest szeroki przegld tego zoonego zagadnienia, a jedynie prezentacja
tych faktw ktre s niezbdne dla zrozumienia dalszej czci pracy. Wprowadza
on poza tym zunikowane denicje nielokalnoci kwantowej i niezbdn cho
specyczn terminologi. Wreszcie rozdzia 4 zawiera do szerok dyskusj
Relacji Nieoznaczonoci. Kadzie on szczeglny nacisk na waciwe zrozumienie
znaczenia teoretycznego i koncepcyjnego tych relacji.
Po czci wprowadzajcej nastpuje, gwna cz pracy. Zawiera ona prze-
gld niektrych znanych metod wykrywania spltania opartych na probabilistycz-
nych relacjach nieoznaczonoci. Rozdzia 5 prezentuje gwne znane metody, ich
powizania, ograniczenia i ulepszenia. Opisuje on kolejno: metody oparte na en-
tropowych relacjach nieoznaczonoci [53], metody zwizane ze sformuowaniem
Landaua-Pollacka [29] i krtko wspomina o moliwych zastosowaniach majoryza-
cyjnego sformuowania relacji nieoznaczonoci [115]. Poszczeglne metody ilustro-
ROZDZIA 1. WSTP 4
wane s prostymi przykadami pozwalajcymi zorientowa si w ich sile, zaletach
i ograniczeniach. Metody te opisywane s w kontekcie dostpnych w literaturze
wynikw z innych obszarw bada. Te czsto niedawno otrzymane wyniki
pozwalaj z jednej strony lepiej zrozumie pewne fakty, a z drugiej umoliwia-
j czasem istotne ulepszenia opisanych metod. Takim ulepszeniem jest niedawno
wprowadzona metoda [70], ktr na potrzeby tej pracy bdzie si tu nazywa
metod macierzy Q. Podrozdzia 5.5.3 prezentuje interesujc moliwo roz-
szerzenia tej metody w celu wykrywania spltania wieloczciowego.
Rwnie kolejny rozdzia 6 prezentuje kryteria kwantowego spltania (a do-
kadniej tzw. EPR-sterowalnoci ) oparte na relacjach nieoznaczonoci. S to jed-
nak kryteria koncepcyjnie odmienne od wczeniej przedstawionych. W podroz-
dziaach 4.3.6 oraz 6.2 opisano niedawno otrzymane wyniki dotyczce tzw. relacji
nieoznaczonoci z kwantow pamici. S to entropowe relacje nieoznaczonoci
uwzgldniajce moliwo spltania 2 ukadw. Koncepcyjnie relacje te nawizuj
do argumentu EPR. Fenomen dostrzeony przez Einsteina, Podolskiego i Rosena
wie si natomiast cile z pojciem tzw. EPR-sterowalnoci. Oglne kryteria
EPR-sterowalnoci opisane s w podrozdziale 6.3. Wszystkie one opieraj si na
relacjach nieoznaczonoci. W szczeglnoci moliwe jest stosowanie entropowych
relacji nieoznaczonoci. Nie powinny zatem dziwi zwizki midzy fenomenem
EPR, a wykrywaniem spltania za pomoc kwantowej pamici. Podkreleniu
tych zwizkw suy podrozdzia 6.4.
W celu dostarczenia czytelnikowi pewnego szerszego obrazu i nawietlenia
rnych powiza, opisano w rozdziale 7 rwnie inne, pokrewne wczeniej wpro-
wadzonym, metody wykrywania spltania. S to tzw. metody termodynamiczne i
metody oparte na entropowych nierwnociach Bella. Przedstawione zostan te
zwizki pomidzy komplementarnoci pomiarw a amaniem nierwnoci Bella.
Koczc wstp, autor chciaby podkreli, e jego praca jest w duej cz-
ci prac przegldow. Obejmuje ona bardzo szerok tematyk (std dua liczba
odnonikw do prac rdowych), ale przedstawia do subiektywny punkt wi-
dzenia. Subiektywno ta wynika z zainteresowa autora pewnymi szczeglnymi
problemami, o istocie ktrych chciaby przekona czytelnika. Wybr opisywanych
tematw i zagadnie w rwnej mierze odzwierciedla rwnie niewiedz autora. W
istocie, podana byoby szerokie i spjne rozumienie opisywanych zagadnie,
czego autor yczy sobie, a przede wszystkim czytelnikowi. Ma on przy tym na-
dziej, e praca ta potencjalnemu czytelnikowi bardziej pomoe ni przeszkodzi
w deniu do tego celu.
Rozdzia 2
Formalizm Nierelatywistycznej
Mechaniki Kwantowej
W tym rozdziale zostanie wprowadzony formalizm nierelatywistycznej mechani-
ki kwantowej (NMK). Rozdzia ten jest z koniecznoci bardzo skondensowany,
niemniej zawiera wszystkie podstawowe matematyczne narzdzia i zyczne idee
konieczne do zrozumienia dalszej czci pracy. Opiera si on gwnie na pozycjach
takich jak [128, 50]. Szczeglnie polecana czytelnikowi jest ksika [50] bdca
bardzo dobrym podrcznikiem podstaw Mechaniki Kwantowej kadcym szcze-
glny nacisk na ciso i klarowno wywodu matematycznego. Nie brakuje w
niej rwnie zagadnie interpretacyjnych, szerzej poruszonych mi.in. w [119, 72].
Niezbdny formalizm matematyczny jest opisany w Dodatku A. Obejmuje
on podstawowe zagadnienia przestrzeni Hilberta (skoczenie wymiarowych) oraz
iloczynw tensorowych takich przestrzeni. Tu skupiono si na zastosowaniu tego
formalizmu w Nierelatywistycznej Mechanice Kwantowej.
2.1 Wprowadzenie
Kada teoria zyczna powinna przewidywa zachowanie si obiektw zycznych
w czasie eksperymentw. Teoria Kwantowa moe by uwaana za oglny schemat
teoretyczny wszystkich teorii zycznych opisujcych zjawiska zyczne na pozio-
mie mikroskopowym. Najwczeniejsz tak teori jest nierelatywistyczna mecha-
nika kwantowa. Fundamenty formalizmu matematycznego tej teorii powstaway
na przeomie lat 20. i 30. XX w., a trwa posta uzyskay w 1932 r. [163]. Od
tego czasu pozostaje on w istocie niezmieniony. Jedyn istotn (przynajmniej
z punktu widzenia prezentowanego w tej pracy) innowacj byo wprowadzenie
pojcia pomiarw uoglnionych (pomiarw typu POVM). Formalizm ten tworzy
5
ROZDZIA 2. FORMALIZM NIERELATYWISTYCZNEJ MECHANIKI
KWANTOWEJ 6
spjn matematyczn struktur.
1
Warto podkreli, e formalizm ten jest w peni postulowany. Cho na jego
podstawie otrzymuje si wyniki bdce w doskonaej zgodnoci z eksperymentami,
to zawsze pozostaje pytanie o gbsze uzasadnienie takiego a nie innego formali-
zmu. Nie udao si dotychczas w peni zadowalajcy sposb wyprowadzi go (lub
w szczeglnoci uzasadni liniowo teorii
2
, stosowanie amplitud prawdopodo-
biestwa, itp.) z zasad majcych jasn interpretacj zyczn, w szczeglnoci z
zasad majcych jasne znaczenie w teorii informacji. Podejmowano w ostatnich la-
tach liczne prby w tym kierunku, przykadem mog by prace [55, 100, 95, 103].
Mog to by bardzo owocne poszukiwania prowadzce do lepszego zrozumienia
Teorii Kwantowej, cho trzeba podkreli, e podejcie takie ma te wielu kryty-
kw [17].
Formalizm nierelatywistycznej mechaniki kwantowej ma sw cz kinema-
tyczn (opis obiektw zycznych) i dynamiczn (opis ewolucji tych obiektw w
czasie).
To wanie sposb w jaki mechanika kwantowa opisuje systemy jest rdem
podstawowych rnic midzy ni, a teori klasyczn. Opis samej ewolucji jest
w obu schematach zasadniczo podobny. Dynamika systemw zamknitych jest
odwracalna i opisywana jest za pomoc rwna rniczkowych.
3
Zagadnienia
swobodnej ewolucji systemw nie s istotne z punktu widzenia tej pracy. Gwny
nacisk pooony wic zostanie na cz kinematyczn formalizmu, cile zwizan
z pojciem przestrzeni Hilberta.
Jako, e zajmowa si bdziemy tylko tzw. d-poziomowymi ukadami kwan-
towymi w dalszej czci ograniczymy si do opisu formalizmu dotyczcego tylko
takich systemw. Precyzyjniej, rozwaa bdziemy ukady, ktrych opis matema-
tyczny wymaga stosowania jedynie skoczenie wymiarowych przestrzeni Hilberta.
Znacznie uproci to rwnie zamieszczony w dodatku A przegld podstaw teorii
takich przestrzeni.
2.2 Struktura formalna Mechaniki Kwantowej
2.3 Eksperyment i jego kwantowomechaniczny opis
Tak zwany eksperyment zyczny dogodnie jest podzieli koncepcyjnie na dwie
czci: przygotowanie i pomiar.
1
Nie wystpuj problemy typowe dla elektrodynamiki kwantowej, gdzie wiadomo (prawie z
pewnoci odpowiadajc rygorom matematycznym), e opis jaki oferuje ta teoria jest niespjny.
2
Artyku [80] oferuje przykad pokazujcy, e liniowo teorii nie wynika tylko z tzw. zasady
niesygnalizowania (ang. no signalling), cho nieliniowo umoliwia jej amanie [44]
3
Dynamik tak nazywa si te czasem dynamik typu U, dla odrnienia od dynamiki typu
R majcej opisywa proces kolapsu funkcji falowej [118]. Jej opis nie jest jednak niezbdny do
formuowania przewidywa eksperymentalnych. Kolaps mona po prostu postulowa i uwaa
jego interpretacj za nieistotn.
KWANTOWEJ 7
Przygotowanie ukadu jest procedur okrelajc warunki pocztkowe dla
ukadu zycznego. Dysponujc dokadn informacj na temat procedury przygo-
towawczej ukadu, teoria powinna przewidywa wynik dowolnego pomiaru na tym
ukadzie. Okazuje si, e w oglnoci tak silny wymg jest niemoliwy do spenie-
nia. Te same pomiary wykonywane na tak samo przygotowanych obiektach mog
dawa rne wyniki. Wszystko co jestemy w stanie przewidzie to prawdopo-
dobiestwa otrzymania poszczeglnych wynikw. Eksperymentalnie prawdopo-
dobiestwa s rozumiane jako (zbiene w dugiej serii eksperymentw) czstoci
wzgldne. Istniej silne powody by traktowa ten probabilistyczny opis ekspery-
mentw nie jako artefakt niekompletnoci teorii, ale jako fundamentaln cech
Przyrody. Kwestia ta zostanie nawietlona w dalszej czci pracy, m.in. w pod-
rozdziale 4.6.
Przygotowaniem systemu kwantowego nazywamy wic zbir dziaa ktre de-
terminuj dystrybucje prawdopodobiestwa dowolnych (pniej dokonywanych)
pomiarw. Poniewa wiele rnych procedur przygotowawczych moe prowadzi
do tych samych dystrybucji prawdopodobiestw, rozsdnie i wygodnie jest wpro-
wadzi pojcie tzw. stanu. Stan ukadu kwantowego okrela mierzalny efekt pro-
cedury przygotowawczej, bez wzgldu na to jak rzeczywicie zostaa ona przepro-
wadzona.
Stan kwantowy naley wic rozumie jako klas rwnowanoci procedur przy-
gotowawczych. Warto zaznaczy, e zupenie analogiczne pojcie stanu wystpuje
w zyce klasycznej. Stan np. pola elektromagnetycznego w pewnym obszarze na-
ley rozumie jako klas rwnowanoci rozkadw adunkw i prdw prowadz-
cych do tych samych obserwowalnych efektw (zachowa adunkw prbnych).
Jedyn rnic jest konieczno opisu probabilistycznego.
W dalszej czci obiekt zyczny bdcy w pewnym stanie kwantowym bdzie
si nazywa skrtowo stanem kwantowym. Jest to do powszechnie stosowany,
cho oczywicie niepoprawny i mylcy, nieformalny zwyczaj. Warto wic uwia-
domi sobie zasadnicz rnic midzy obiektem zycznym, a matematyczn re-
prezentacj naszej wiedzy o tym obiekcie, stosowan w jakiej teorii.
Dowoln dobrze okrelon procedur pomiarow na ukadzie nazywamy ob-
serwabl. Tu rwnie naley rozway klasy rwnowanoci procedur pomiaro-
wych prowadzcych do tych samych dystrybucji prawdopodobiestw dowolnych
pomiarw wykonywanych na jednakowo przygotowanych ukadach.
Podstawow kwesti jest wic matematyczny opis obserwabli. Ujawnialne w
pomiarach cechy systemu s reprezentowane przez podprzestrzenie E
P
pewnej
przestrzeni Hilberta H stowarzyszonej z tym systemem. Co wicej, wykluczajce
si cechy s reprezentowane przez ortogonalne podprzestrzenie. 2 cechy s wyklu-
czajce, jeli nie jest moliwe aby ujawniy si one w 2 (nastpujcych po sobie)
pomiarach (mogcych ujawni te cechy). Oznaczmy zbir wszystkich podprze-
strzeni H przez P(H). Niech bdzie miar probabilistyczn na tym zbiorze,
KWANTOWEJ 8
tzn. odwzorowaniem P(H) [0, 1] speniajcym 2 podstawowe wymogi:
1. addytywno: miara dla sumy prostej podprzestrzeni wzajemnie ortogonal-
nych musi by rwna sumie miar dla tych podprzestrzeni:
(
N
j=1
P
j
) =
N
j=1
(P
j
).
2. unormowanie: miara przestrzeni zerowej musi by zerem, a miara dla penej
przestrzeni H musi by unormowana do jednoci:
() = 0; (H) = 1.
Mimo swej prostoty, 2 powysze wymogi narzucaj bardzo silne ograniczenia
na moliwe miary probabilistyczne okrelone na P(H). Matematycznie, ogranicze-
nia te zostay znalezione w 1957 r. przez Gleasona, ktry udowodni nastpujce
kluczowe twierdzenie:
Twierdzenie 1 (Gleasona).
Dla przestrzeni Hilberta o wymiarze dimH > 2 kada dopuszczalna miara proba-
bilistyczna (czyli speniajca 2 powysze wymogi) jest postaci:
(P) = Tr[P] (2.1)
gdzie jest samosprzonym, dodatnim i unormowanym (w sensie normy
ladowej) operatorem, tzn.:
1. =
,
2. [[ , 0; H,
3. Tr[] = 1.
Dowd twierdzenia mona znale w oryginalnej pracy [48] oraz np. w [20].
4
Twierdzenie Gleasona w znacznym stopniu ogranicza moliwoci zmodyko-
wania standardowego formalizmu mechaniki kwantowej
5
.
4
Dowd mona istotnie uproci jeli uwzgldni si tzw. uoglnione pomiary (opisane w
czci 2.3.3) i zaoy niekontekstualno prawdopodobiestw. Twierdzenie jest wtedy suszne
nawet dla dimH = 2 [26].
5
Istotnym wnioskiem z Twierdzenia Gleasona jest to, e miara (P) jest ciga w P(H).
Wykorzystywane jest to w dowodzie Twierdzenia Kochena-Speckera (ograniczajcego moliwo
odtwarzania przewidywa mechaniki kwantowej przez tzw. niekontekstualne modele zmiennych
ukrytych) [60, 20].
KWANTOWEJ 9
Wzr okrelajcy miar nazywany jest (uoglnionym) postulatem (zasad)
Borna. Jak wida, mona go wyprowadzi, jeli najpierw zapostuluje si sto-
warzyszenie cech obiektw kwantowych z podprzestrzeniami odpowiednich prze-
strzeni Hilberta, tak aby wykluczajce si cechy odpowiaday podprzestrzeniom
ortogonalnym
6
.
Operator jest nazywany operatorem gstoci lub operatorem statystycznym.
W skoczenie wymiarowych przestrzeniach Hilberta (a tylko takie nas interesuj)
kady operator jest okrelony przez macierz bdc konkretn reprezentacj tego
operatora w konkretnej bazie. Mwi si wic czsto (skrtowo i mao cile) o
macierzy gstoci. W analogii do statystycznych mieszanin klasycznych stanw
jest nazywana stanem systemu. Zbir macierzy gstoci (operatorw speniaj-
cych warunki 13 z Twierdzenia Gleasona) oznacza bdziemy symbolem S(H).
Wan cech tego zbioru jest to, e zbir ten jest wypuky. Oznacza to, e je-
li
i
s macierzami gstoci, a
i
prawdopodobiestwami (sumujcymi si do
jednoci), wtedy wypuka mieszanina:
=

i
i
jest rwnie macierz gstoci.
Z twierdzenia spektralnego, krtko wspomnianego w dodatku A wynika, e
kada macierz
7
gstoci ma kompletny zbir ortonormalnych wektorw wasnych
[
i
. Dowolna macierz S(H) moe wic by zapisana jako:
=
N
i=1
i
gdzie:
i
= [
i

i
[ (2.2)
Powysze rwnanie okrela wic wypuky rozkad za pomoc operatorw
rzutowych. Macierz jest elementem ekstremalnym S(H), jeli powysza suma
redukuje si do jednego elementu. W takim wypadku stan (reprezentowany
przez jednowymiarowy operator rzutowy) nazywamy stanem czystym. Stan, ktry
nie jest stanem czystym nazywamy stanem mieszanym (mieszanin).
Powtarzalny (a wic te nieniszczcy) pomiar to taki ktry jeli zostanie po-
wtrzony (natychmiast) na tym samym ukadzie zycznym (cho ju nie takim
samym), zawsze da wczeniej uzyskany wynik. Mwimy, e wynik pomiaru po-
wtarzalnego jest reprodukowalny z pewnoci (z prawdopodobiestwem rwnym
1). Nie kady pomiar jest powtarzalny.
8
Specjaln podklas pomiarw powtarzal-
nych s pomiary idealne.
Pomiary idealne to takie, ktre nie zmieniaj stanw wasnych. Jeli jest
stanem, dla ktrego pewien pomiar daje zawsze ten sam wynik, to pomiar ten
6
Istnieje wiele drg prowadzcych do zasady Borna [61]. Jedna z nich wiedzie przez fenomen
kwantowego splatania [172, 142].
7
Dla prostoty rozwaamy przypadek niezdegenerowanej macierzy
8
Przykadem moe by pomiar detektorem o skoczonej sprawnoci.
KWANTOWEJ 10
jest idealny, jeli nie zmienia tego stanu. Przykadami pomiarw powtarzalnych s
tzw. pomiary von Neumanna oraz pomiary L udersa. Niech P
k
bdzie projektorem
na podprzestrze H odpowiadajc k-temu wynikowi. Podprzestrze ta moe
by l-wielowymiarowa, wtedy mona dokona (niejednoznacznego) rozkadu na
projektory rzdu l: P
k
=

l
P
kl
. W wyniku pomiaru von Neumanna na stanie
zmienia si on nastpujco:
I
vN
k
() =

l
P
kl
P
kl
,
natomiast w wyniku pomiaru L udersa:
I
L
k
() = P
k
P
k
.
Wida, e w oglnoci (P
k
rzdu > 1) tylko pomiar L udersa jest pomiarem
idealnym. Jest on te pomiarem powtarzalnym.
Z postulatu Borna wynika, e idealny pomiar jest zdeniowany przez zbir
ortogonalnych podprzestrzeni przestrzeni H. Brak ortogonalnoci umoliwiaby
otrzymanie innego wyniku przy powtrzonym pomiarze.
9
Ale nie oznacza to,
e z kadym pomiarem idealnym naley wiza projektory na te przestrzenie.
Jest tak dopiero gdy rozwaamy perfekcyjne (inaczej ostre) pomiary, tzn. takie
ktre zawsze daj jaki wynik. Kady taki pomiar idealny i ostry jest pomiarem
L udersa.
Bardzo wygodnym sposobem deniowania idealnych pomiarw ostrych jest
wic przypisanie im samosprzonych operatorw. Kady taki operator A moe
by zdiagonalizowany w bazie ortonormalnej:
A =

k
a
k
[k k[ , a
k
R. (2.3)
Zazwyczaj a
k
uznaje si za moliwe wyniki pomiaru otrzymywane z prawdo-
podobiestwami p
k
. W takim wypadku atwo obliczy wielkoci pochodne, takie
jak warto rednia obserwabli A =

k
a
k
p
k
= Tr[A].
Jednak to co okrela pomiar idealny, to baza ortonormalna (i zwizane z ni
operatory rzutowe, nazywane operatorami efektowymi). Same oznaczenia wyni-
kw pomiarw s przecie zupenie dowolne. Zazwyczaj uwaa si e mierzalne
wielkoci zyczne powinny przyjmowa wartoci nalece do zbioru liczb rze-
czywistych R. Jest to jednak tylko przyzwyczajenie wywodzce si z mechaniki
klasycznej. Jest to wygodny wybr, ale skale makroskopowych przyrzdw po-
miarowych mog by wyskalowane dowolnie (nawet kolorami czy symbolami). To
co si naprawd mierzy w eksperymentach to czstoci wzgldne otrzymywania
rnych wynikw. Jeli s one zbiene to utosamia si je z prawdopodobiestwa-
mi
10
Wartoci rednie s jedynie wielkociami pochodnymi.
9
Zwizane jest to z opisanym niej postulatem rzutowym
10
Z dokadnoci do bdu odpowiadajcego iloci dokonanych pomiarw.
KWANTOWEJ 11
2.3.1 Postulaty Mechaniki Kwantowej
Tak zwany ortodoksyjny formalizm mechaniki kwantowej mona podsumowa w
poniszych punktach:
1. Stany (postulat)
Kademu zycznemu systemowi odpowiada pewna przestrze Hilberta H.
Stany mieszane odpowiadaj (bijektywnie) operatorom (macierzom) gsto-
ci z wntrza zbioru S(H). Stany czyste odpowiadaj (bijektywnie) ele-
mentom ekstremalnym, czyli macierzom nalecym do brzegu zbioru S(H).
S one jednowymiarowymi operatorami rzutowymi.
2. Obserwable (postulat)
Kadej mierzalnej zycznej wielkoci (obserwabli) A odpowiada samosprz-
ony operator A dziaajcy na H.
11
(Zgodnie z powysz dyskusja jest tak
gdy ograniczamy si do idealnych i ostrych obserwabli.)
3. Spektrum (postulat)
Jedynymi moliwymi wynikami pomiarw obserwabli A s wartoci z widma
operatora A.
4. (Uoglniona) Zasada Borna (dla przypadku dyskretnego)
Dla systemu w stanie i pomiaru obserwabli A (o skoczenie wielu mo-
liwych wynikach) reprezentowanej przez operator A (ze skoczonym wid-
mem) prawdopodobiestwo otrzymania wyniku a
i
(bdcego wartoci wa-
sn A) jest rwne:
Tr[P
A
i
]
gdzie P
A
i
s projektorami rzutujcymi na podprzestrzenie rozpinane przez
wektory wasne A odpowiadajce a
i
. W przypadku oglnym P
A
i
nie musz
by oczywicie jednowymiarowe.
5. (Uoglniona) projekcja (postulat, dla przypadku dyskretnego)
Jeli w wyniku pomiaru obserwabli A dokonanego na ukadzie S bdcym
w stanie otrzymano rezultat a
i
(ze spektrum A), to stan systemu po po-
miarze bdzie najbliszym stanem z podprzestrzeni wasnej odpowiadajcej
a
i
:
11
W dalszej czci dla uniknicia pomyek operator odpowiadajcy obserwabli A bdzie si
zazwyczaj oznacza A. Podkrela to zasadnicz rnic midzy procedur pomiarow A i jej
matematyczn reprezentacj A. Moliwe przy zwykej konwencji pomyki wynikaj m.in. z za-
stosowanej konwencji zapisu entropii Shannona i von Neumanna.
KWANTOWEJ 12
;
=
P
a
i
P
a
i
Tr[P
a
i
P
a
i
]
(2.4)
Znaczenie tego postulatu staje si jasne, jeli traktuje si stan ukadu jako
obiekt matematyczny umoliwiajcy dokonywanie przewidywa wynikw
przyszych pomiarw.
Nie przedstawiono jeszcze ewolucji ukadw w czasie. Podobnie jak w zyce
klasycznej, ewolucja ukadw zamknitych jest odwracalna. Okazuje si, e impli-
kuje to opis ewolucji za pomoc operatorw unitarnych. Opis dynamiki podsumo-
wuje kolejny, ostatni punkt ortodoksyjnego sformuowania mechaniki kwantowej:
6. (Uoglniona) ewolucja Schrodingera (postulat)
Stan systemu, na ktrym w pewnym przedziale czasu nie dokonuje si ad-
nych pomiarw, ewoluuje w sposb opisywany przez rodzin operatorw
unitarnych:
(t) = U(t, t
0
)(t
0
)U(t, t
0
)
gdzie U(t, t
0
) = exp[iH(t t
0
)/], a H jest niezalenym od czasu hamil-
tonianem systemu.
2.3.2 Interpretacja macierzy gstoci macierze statystyczne
Powyej, w czci 2.3 wprowadzono koncepcj stanu kwantowego opisywanego
za pomoc macierzy w sposb formalny i do abstrakcyjny. Pojcie stanu
czystego jest jeszcze do atwe do przyswojenia i interpretowania. Odpowiada
on wektorowi z przestrzeni Hilberta okrelonemu z dokadnoci do fazy (czsto
mwi si wic o tzw. promieniu).
Jednak stany mieszane dostarczaj powanych trudnoci interpretacyjnych.
Chciaoby si interpretowa je jako odpowiadajce mieszaninie statystycznej pew-
nych dobrze okrelonych stanw czystych. Odpowiadaoby to sytuacji znanej z
zyki klasycznej.
Istotnie, taka interpretacja narzuca si sama jeli spojrze na rwnanie (2.2).
Stan odpowiada mieszaninie probabilistycznej stanw [
i
. Warto oczekiwana
operatora A w stanie jest rwna A = Tr[A], co zgodnie z przedstawieniem
spektralnym mona zapisa jako:
A =
N
i=1
i
Tr[A
i
] =
N
i=1
i
[A[
i
Jest to rednia waona wartoci oczekiwanych dla stanw czystych. Podobnie

jako redni waon mona zapisa prawdopodobiestwo otrzymania jakie-
go konkretnego wyniku pomiaru. Tak wic wydaje si, e stan jest rzeczywicie
KWANTOWEJ 13
mieszanin statystyczn stanw [
i
. Taka interpretacja jest bez wtpienia po-
prawna i mona poda przykady procedur przygotowawczych, w wyniku ktrych
z okrelonym prawdopodobiestwem
i
otrzymuje si ukady w takich stanach
czystych. Sytuacja ta jest analogiczna do opisu ukadw statystycznych w me-
chanice klasycznej.
12
Jednak taka naiwna interpretacja macierzy gstoci natraa na powane trud-
noci. Pierwsz jest to, e rozkad (2.2) nie jest jednoznaczny. Kady stan mie-
szany mona przedstawi nie tylko na wiele, ale na nieskoczenie wiele sposobw
analogicznych do (2.2):
=
K
k=1
p
k
[
k

k
[
gdzie
K
k=1
p
k
= 1, a K N
+
jest dowolne, oraz [
k
s dowolne. Oznacza to,
e stan mona przygotowa jako mieszanin stanw czystych na nieskoczenie
wiele sposobw!
Jest to kluczowa rnica w porwnaniu do klasycznej teorii, gdzie zbir stanw
statystycznych jest tzw. zbiorem symplektycznym. Oznacza to, e dla kadego sta-
nu mieszanego istnieje tylko jedna unikalna dekompozycja w postaci mieszaniny
probabilistycznej stanw czystych.
Zbir S(H) nie jest sympleksem. Skoro rne moliwe sposoby mieszania sta-
nw czystych prowadzi mog do tego samego stanu, to (zgodnie z wprowadzon
denicj stanu kwantowego) te rne procedury przygotowawcze s zycznie nie-
odrnialne. Kada procedura daje ukad, dla ktrego przewidywania statystyki
wynikw pomiarw s te same
13
.
2.3.3 Pomiary uoglnione
Jako e prawdopodobiestwa musz sumowa si do jednoci, konieczne jest aby
suma tzw. operatorw efektowych
P
A
i
= [
i

i
[ ,
bya operatorem jednostkowym:

i
P
i
= 1. Warunek ten jest oczywicie spenio-
ny w tym najprostszym przypadku, ktry odpowiada rozkadowi spektralnemu
12
By to pierwotny sposb wprowadzenia stanw mieszanych przez von Neumanna.
13
Warto w tym miejscu wspomnie o czysto hipotetycznym urzdzeniu/procedurze pozwala-
jcym okreli jakiej mieszaninie stanw czystych odpowiada stan . Takie urzdzenie (nazywa-
ne analizatorem stanw mieszanych) nie moe istnie zgodnie z powysz dyskusj. Co wicej
urzdzenie takie umoliwiaoby przekazywanie sygnaw midzy dwoma eksperymentatorami
za porednictwem tylko i wycznie dzielonych stanw spltanych. Taka komunikacja mogaby
odbywa si nawet z dowoln prdkoci! Jest to jednak niemoliwe i mona to pokaza na wiele
sposobw, np. [19, 18].
KWANTOWEJ 14
operatora A danemu wzorem (2.3). Ale Mechanika Kwantowa nie nakada takiego
ograniczenia na pomiar. Nie musimy rozwaa wycznie pomiarw idealnych.
Oglniej, kady zbir operatorw dodatnich speniajcych taki warunek nor-
malizacyjny (bdcych rozkadem operatora identycznociowego) nazywamy mia-
r o wartociach w operatorach dodatnio okrelonych (ang. positive operator-
valued measure - (POVM)), lub miar pspektraln. Takie miary operatorw
dodatnich odpowiadaj najoglniejszej koncepcji pomiaru kwantowego. Najogl-
niejszej, gdy nie jest wymagane, aby wyniki pomiarw byy wzajemnie wyklu-
czajce si.
Oczywicie projektory spektralne tworz tak miar. Jednak pomiary POVM
nie musz odpowiada ortogonalnym projektorom. Nie da si ich wtedy reprezen-
towa za pomoc operatorw hermitowskich. Pomiary takie nazywa si pomiara-
mi uoglnionymi, nieostrymi (lub pomiarami typu POVM). Jeszcze inna nazwa
spotykana w literaturze to probability operator measurements (POM). Pomiary
idealne (i ostre) nazywa si natomiast czsto pomiarami von Neumanna
14
(lub
pomiarami typu PVM - projector valued measures).
Najoglniejsza koncepcja pomiaru sformalizowana jest wic nastpujco. Po-
miar uoglniony jest reprezentowany przez odwzorowanie X E(X) o nastpu-
jcych wasnociach:
1. dziedzin s wszystkie elementy X z -algebry podzbiorw przestrzeni
wynikw A,
2. przeciwdziedzin s operatory E(X) takie e 0 E(X) 1. Operatory
takie nazywa si operatorami efektowymi,
3. odwzorowanie jest -addytywne, tzn.: E (
i
X
i
) =

i
E(X
i
), dla kadej
skoczonej lub przeliczalnie nieskoczonej sumy rozcznych zbiorw z .
(W przypadku sum nieskoczonych rwno naley rozumie w sensie sabej
zbienoci)
4. E(A) = 1.
Zwyke pojcie obserwabli stowarzyszonej z operatorem hermitowskim jest
szczeglnym przypadkiem, gdy operatory efektowe s projektorami na podprze-
strzenie wartoci wasnych.
2.4 Zoone ukady kwantowe
Do tej pory dyskusja formalizmu mechaniki kwantowej dotyczya tzw. ukadw
prostych. Obiekt zyczny nazywamy obiektem zoonym, jeli posiada on pewn
14
Cho powinno chyba nazywa si je pomiarami L udersa.
KWANTOWEJ 15
wewntrzn struktur, ktra umoliwia wyrnienie kilku stopni swobody obiek-
tu, ktre mog by oddzielnie traktowane eksperymentalnie. Takie stopnie swo-
body tworz podsystemy (podukady) ukadu zoonego. S one dostpne dla
eksperymentatora w sposb indywidualny, oddzielny i niezalenie od siebie.
Mona poda wiele przykadw ukadw zoonych. Ukadem takim dobrze
opisywanym przez zyk klasyczn jest ukad Ziemia + Ksiyc (+ oddziay-
wanie grawitacyjne). Klasycznie, stan ukadu zoonego jest w peni okrelony
przez stany podukadw i ich wzajemne interakcje. Taki opis klasycznych uka-
dw zoonych jest efektywn implementacj podejcia redukcjonistycznego.
Najprostszym przykadem kwantowego ukadu zoonego moe by system,
dla ktrego w pomiarach wykonywanych w 2 rnych miejscach rejestruje si
foton w kadym z tych miejsc. System ten, i wiele innych podobnych, nazywamy
systemem rozseparowanym przestrzennie. Jest to sytuacja mogca prowadzi do
bardzo nietrywialnych i nieintuicyjnych obserwacji. W szczeglnoci systemw
takich dotyczy synny argument EPR [35], omwiony w czci 3.3.7.
Fotony s traktowane w mechanice kwantowej jako czstki nieodrnialne.
15
Odrnialne s natomiast lokalizacje (oznaczane np. A i B) w ktrych fotony si
rejestruje. Podsystemy ukadu zoonego odpowiadaj wic lokalizacjom detekto-
rw A i B. Mimo i fotony nie maj indywidualnej tosamoci, mamy moliwo
indywidualnego manipulowania nimi w miejscach A i B. To wystarcza do jasne-
go, operacyjnego zdeniowania systemu zoonego. By podkreli to operacyjne
sformuowanie zyki ukadw zoonych, czsto wprowadza si w literaturze ob-
serwatorw (eksperymentatorw) umieszczonych w rnych lokalizacjach i prze-
prowadzajcych indywidualnie eksperymenty (pomiary) na swoich podukadach
za pomoc swojej aparatury. Dla prostoty, te indywidualne manipulacje i pomia-
ry w lokalizacjach A, B, C, ... okrela si jako dziaania Alicji, Bolka, Cezarego, ...
16
W tej pracy czsto bdzie stosowana taka narracyjna terminologia uatwiajca
nadanie operacyjnego sensu rozwaanym zagadnieniom. Zazwyczaj dopuszcza si,
aby obserwatorzy ci mogli komunikowa si za pomoc klasycznych rodkw (li-
stw, sygnaw radiowych). Takie lokalne, indywidualne dziaania obserwatorw,
ktre mog by uzalenione od informacji (np. o wynikach pomiarw) pocho-
dzcych od innych obserwatorw, nazywa si skrtowo operacjami LOCC (od
angielskiego terminu Local Operations and Classical Communication).
Oczywicie, podsystemy nie musz by oddzielone przestrzennie. Ukadem
zoonym moe by pojedynczy elektron z orbitalnym (zewntrznym) i spinowym
(wewntrznym) stopniem swobody. Ukady takie nie znajduj jednak zastosowa-
nia w zagadnieniach kwantowej komunikacji i kwantowych oblicze rozproszo-
15
Jest to jeden z nieklasycznych elementw opisu kwantowego [39]. Jest on omwiony w
kadym podrczniku mechaniki kwantowej. Tu zaznaczmy tylko, e wie si on z nietrywialnym
zagadnieniem spltania czstek nieodrnialnych.
16
Niekoniecznie majcych stopie doktorw zyki, ale zdolnych do dokonania kolapsu funkcji
falowej [9].
KWANTOWEJ 16
nych. S one rwnie mniej interesujce dla zrozumienia spltania i zagadnie na
styku Mechaniki Kwantowej i Szczeglnej Teorii Wzgldnoci.
Ukady zoone opisywane przez zyk kwantow mog wykazywa zupenie
nieklasyczne, holistyczne cechy.
17
W przypadku klasycznym, stan czysty systemu zoonego jest zawsze stanem
produktowym, tzn. (dla ukadw dwuskadnikowych) stanem postaci S
A
S
B
,
gdzie zarwno S
A
, jak i S
B
s stanami czystymi.
Zasada superpozycji mechaniki kwantowej nie pozwala aby przestrzeni sta-
nw ukadu zoonego by iloczyn kartezjaski przestrzeni podukadw. Taka
przestrze nie jest bowiem przestrzeni wektorow. Przestrzeni wektorow za-
wierajc wszystkie stany produktowe i ich liniowe kombinacje jest przestrze
tensorowa:
H
AB...
= H
A
H
B
. . .
Przegld matematycznego formalizmu produktowych przestrzeni Hilberta za-
warty jest w Dodatku A.
Tu opisane zostan zastosowania tego formalizmu w mechanice kwantowej sys-
temw zoonych. Dla prostoty notacyjnej dyskusja jest zazwyczaj prowadzona
dla przypadku ukadw dwuskadnikowych. Uoglnienie na wiksz liczb skad-
nikw jest trywialne.
2.4.1 Fizyka ukadw zoonych
Fundamentalnym postulatem okrelajcym kwantowomechaniczny opis ukadw
zoonych jest nastpujcy:
1 Stany ukadu zoonego (postulat):
Stany izolowanego zoonego systemu S
AB
zoonego z podsystemw S
A
,
S
B
,... s opisywane za pomoc operatora (macierzy) gstoci
AB...
okrelo-
nego na produktowej przestrzeni Hilberta H
AB...
= H
A
H
B
. . .
18
Postulat tenjak kadyswe podstawowe uzasadnienie znajduje w zgodno-
ci przewidywa teoretycznych z eksperymentem. Na gruncie nierelatywistycznej
mechaniki kwantowej czysto dowiadczalne rdo ma rwnie fakt, e gdy ma-
my do czynienia z czstkami identycznymi, wtedy nie kady element iloczynu
tensorowego opisuje stan takiego ukadu. W przyrodzie realizuj si dwie mo-
liwoci: stany czyste odpowiadaj albo wektorom symetrycznym (bozony), albo
antysymetrycznym (fermiony) ze wzgldu na permutacje numeracji czstek iden-
tycznych.
17
Jest tak, gdy wykazuj one tzw. spltanie, szerzej omwione w czci 4
18
W dalszej czci system zoony S
AB
bdzie si czsto oznacza po prostu AB, podob-
nie podsystemy: A i B. Zbieno oznacze z obserwablami nie jest przypadkowa. Podkrela
natomiast operacyjn denicj podsystemu.
KWANTOWEJ 17
Postulaty wprowadzone wczeniej w sekcji 2.3.1 stosuj si oczywicie do sys-
temu S
AB
. Kady nieizolowany system mona uzupeni do cakowitego systemu
izolowanego poprzez uwzgldnienie w nim wszelkich innych ukadw z ktrymi
oddziauje (tzw. otoczenie).
Pomiar na systemie zoonym jest okrelony za pomoc hermitowskiego ope-
ratora okrelonego na H
AB
. Specjalnym przypadkiem jest pomiar dokonywany
na jednym z podsystemw, np. pomiar Alicji na podsystemie S
A
. Pomiar ta-
ki (w przypadku ukadw rozseparowanych przestrzennie) nazywamy pomiarem
lokalnym. Jest on reprezentowany przez operator:
C
AB
= C
A
1
B
a konkretny wynik pomiaru jest stowarzyszony z operatorem rzutowym:
P
AB
= P
C
A
1
B
Przypumy, e dwaj obserwatorzy, Alicja i Bolek, s w posiadaniu poduka-
dw dwuskadnikowego ukadu zoonego (spltanego lub nie). Rozwamy kon-
sekwencje pomiarw lokalnych Alicji z jej punktu widzenia. Alicja moe nawet
nie wiedzie o istnieniu Bolka bdcego w posiadaniu ukadu skorelowanego z
jej ukadem. Niemniej powinna ona mc opisywa swoje eksperymenty w jzyku
mechaniki kwantowej.
19
Musi istnie moliwo przypisania ukadowi Alicji sta-
nu (operatora speniajcego warunki 13 z twierdzenia Gleasona), ktry okrela
wszelkie obserwowalne przez Alicj cechy jej (pod)ukadu.
Prawdopodobiestwo otrzymania przez Alicj wyniku pomiaru oznaczonego
przez a wynosi:
Tr[(P
A
a
1
B
)
AB
]
Wprowadmy tzw. stan zredukowany, zdeniowany za pomoc operacji ladu
czciowego:
A
= Tr
B
[
AB
] :=
N
B
j=1
j
[
AB
[
j
.
atwo si przekona, e prawdopodobiestwa (np. otrzymania konkretnego
wyniku a) dla pomiarw Alicji mona teraz przedstawi w postaci:
Tr[(P
A
a
1
B
)
AB
] = Tr
A
[P
A
a

A
]
Oznacza to,e jeli ograniczymy si do rozwaania tylko pomiarw na pod-
systemie S
A
, to operator gstoci otrzymany przez lad czciowy
AB
umoliwia
19
Z pewnoci jest to podana sytuacja, gdyby tak nie byo, Alicja musiaby wczy do
opisu swego ukadu opis caego Wszechwiata.
KWANTOWEJ 18
wszelkie przewidywania statystyczne dla tego podsystemu. Podobnie rzecz si ma
dla drugiego podsystemu.
Poniewa wszystkie przewidywania dotyczce pomiarw na S
A
s w sposb
jednoznaczny zdeterminowane przez zredukowan macierz gstoci
A
, naley
uzna, e stanem podsystemu S
A
jest wanie
A
. Analogicznie, stanem pod-
systemu Bolka S
B
jest zredukowana macierz gstoci
B
. Takie stany nazywa si
te stanami czciowymi lub stanami lokalnymi. Alicja i Bolek mog opisywa
swoje podsystemy lokalnie.
Operacja liczenia ladu jest niezalena od wyboru bazy (tzw. unitarna nieza-
leno). Bardzo wanym wnioskiem wynikajcym z tej wasnoci jest to, e bez
wzgldu na to co (hipotetyczny) Bolek robi ze swoj czci ukadu, stan cz-
ciowy (zredukowany) Alicji jest ten sam. Bolek nie moe wic w aden sposb
przekaza Alicji adnej informacji (tylko za porednictwem dzielonych ukadw i
lokalnych operacji na podukadach). Okrela si to jako zasad niesygnalizowania
(ang. no-signalling principle)
20
. Naley zaznaczy, e pewna forma sygnalizacji
ponadwietlnej waciwie jest moliwa na gruncie Nierelatywistycznej mechaniki
Kwantowej, ale nie za porednictwem lokalnych pomiarw na podukadach.
Liczc lady czciowe zawsze mona korzysta z oglnej denicji i dowolnej
bazy. Czasem jednak prociej zaoy, e Bolek dokonuje pomiaru swego podu-
kadu w jakiej bazie. W wyniku, z pewnymi prawdopodobiestwami, stan Alicji
ulega projekcjom na odpowiednie podprzestrzenie. Taka mieszanina statystyczna
stanw skolapsowanych musi by rwna stanowi zredukowanemu Alicji! Jest to
wniosek z zasady niesygnalizowania. Do kwestii tej powrcimy w czci 3.3.
2.4.2 Interpretacja macierze zredukowane a statystyczne
Problem interpretacji macierzy gstoci zosta zarysowany ju w czci 2.3.2. Dys-
kusja dotyczya ukadw prostych, jednoskadnikowych. Zauwaono, e mimo nie-
symplektycznego charakteru przestrzeni stanw S(H), cigle mona uwaa mie-
szany stan kwantowy za istotnie przygotowany za pomoc procedury mieszania
dobrze okrelonych stanw czystych. Jest to tak zwana interpretacja statystyczna
(zwana rwnie w literaturze angielskojzycznej ignorance interpretation).
Jednak dla systemw zoonych taka interpretacja nie jest ju moliwa. W
oglnoci nie mona ju interpretowa stanw podsystemw S
A
i S
B
jako miesza-
nin statystycznych. Zamy e jest to zawsze moliwe, niech wic
A
i
B
bd
mieszaninami statystycznymi:
A
=

i
q
A
i
i
A
i
A
20
W szczeglnoci nie jest moliwe przesyanie sygnaw ponadwietlnych. Oznacza to wic,
e jest speniony minimalny wymg zgodnoci mechaniki kwantowej (nierelatywistycznej!) ze
Szczegln Teori Wzgldnoci [51]. Jest to jednak tylko tzw. zgodno epistemologiczna, nie-
koniecznie ontologiczna [10].
KWANTOWEJ 19
B
=

j
q
B
j
j
B
j
B
Zamy, e stan caego ukadu dany jest macierz gstoci:
AB
=
A
B
=

ij
q
AB
ij
i
A
j
B
i
A
j
B
=

ij
q
AB
ij
i
A
i
A
j
B
j
B
(2.5)
czne prawdopodobiestwa q
AB
ij
powinny zachowywa korelacje, tak aby:
j
q
AB
ij
=q
A
i
, oraz

i
q
AB
ij
=q
B
j
Jednak najoglniejsza macierz gstoci stanu
dwuskadnikowego jest postaci:
AB
=

ijklm
p
m
q
AB
ijm
(q
AB
klm
)
i
A
j
B
k
A
l
B
(2.6)
gdzie prawdopodobiestwa p
m
sumuj si do jednoci, oraz
ij
q
AB
ijm
2
=

kl
q
AB
klm
2
= 1.
Jest jasne, e ta najoglniejsza posta 2.6 macierzy gstoci nie moe zawsze
by zapisana w postaci 2.5.
Powyszy argument (opierajcy si na strukturze przestrzeni tensorowej sto-
sowanej do opisu ukadw zoonych) pokazuje, e stany mieszane nie mog w
oglnoci by traktowane jako mieszaniny stanw czystych. Nie zachodzi wic
sytuacja taka jak w mechanice klasycznej, gdzie stany mieszane wprowadza si,
aby uwzgldni nasz nieznajomo rzeczywistego stanu ukadu.
Biorc pod uwag sposb ich przygotowania, stany mieszane nie musz by ju
mieszankami statystycznymi. Sytuacja taka nie dopuszcza naiwnej interpretacji
stanw mieszanych. Takie zredukowane macierze gstoci s rwnowane staty-
stycznie nieskoczenie wielu mieszaninom statystycznym. Za pomoc lokalnych
rodkw Alicja nie moe oczywicie okreli, czy jej stan powsta w wyniku jakiej
konkretnej procedury statystycznej (rzeczywicie opisuje zbir stanw czystych
w okrelonych proporcjach). Ale z powyszej dyskusji jasno wynika, e Alicja nie
wie nawet czy jej ukad nie jest czci jakiego wikszego systemu. System ten
moe by nawet w stanie czystym!
Konkludujc podkrelmy, e oglny operator gstoci
AB
systemu zoone-
go nie moe by w oglnoci skonstruowany ze swoich stanw zredukowanych.
System moe by podzielony na podsystemy (opisywane w sposb zupeny za
porednictwem stanw zredukowanych), jednak z takich podsystemw nie mona
zoy caego ukadu. Dzielc system moemy utraci istotne informacje o je-
go caociowym (holistycznym) zachowaniu (tzn. o pewnych korelacjach wynikw
KWANTOWEJ 20
pomiarw na podsystemach). Nawet maksymalna wiedza o zachowaniu podsys-
temw nie wystarcza do okrelenia takich korelacji globalnych.
Te zupenie nieklasyczne wnioski s aspektami tzw. kwantowego spltania.
Podstawowe zagadnienia zwizane z takim zachowaniem systemw zoonych zo-
stan przyblione w kolejnym rozdziale pracy.
2.4.3 Zagadnienie Cirelsona
Zagadnienie Borysa Cirelsona
21
dotyczy tego jak modelowa matematycznie po-
miary na podukadach kwantowych. Standardowo (w Nierelatywistycznej Me-
chanice Kwantowej) w tym celu wprowadza si struktur iloczynu tensorowego
H
AB
= H
A
H
B
. Prawdopodobiestwa wynikw moliwych pomiarw (POVM)
oblicza si wtedy ze wzoru:
P
Q
(a, b[A, B) = Tr[M
A
a
M
B
b
];

a
M
A
a
= 1.
Poniewa kady uoglniony pomiar POVM na stanie mieszanym moe by
opisany jako pomiar rzutowy (PVM) na stanie czystym w wikszej przestrzeni
Hilberta, zbir powyszych korelacji kwantowych spenia rwnowanie:
P
Q
(a, b[A, B) = [E
a
E
b
[ .
Jednak aksjomaty tzw. algebraicznej kwantowej teorii pola wymagaj jedynie
tego, by operatory odpowiadajce pomiarom na ukadach rozseparowanych prze-
strzennie
22
komutoway ze sob.
23
Zbir cznych prawdopodobiestw wynikw
pomiarw jest wtedy zbiorem elementw, takich e:
P
Q
(a, b[x, y) = [E
a
E
b
[ ; [E
a
, E
b
] = 0.
Czy zatem trzeba zakada struktur tensorow? Czy ma to w ogle jakie-
kolwiek znaczenie z punktu widzenia nierelatywistycznej mechaniki kwantowej?
Zachodzi P
Q
P
Q
. Zagadnienie Cirelsona to pytanie czy te dwa modele opisu
matematycznego obejmuj dokadnie te same korelacje. Jeli tak, to rozwizuje
to nasz problem: moemy uywa struktury tensorowej. Jeli jednak struktura
komutacyjna jest bogatsza (modeluje szersz klas pomiarw i ich wynikw), to
uzasadnienie stosowania struktury tensorowej sta si moe wanym zagadnie-
niem.
21
W literaturze anglojzycznej stosuje si rwnie zapis Tsirelson. Sam Tsirelson robi tak
od 1990r. Opisywany problem jest jednak wczeniejszy. Poza tym stosowana tu transkrypcja jest
polsk transkrypcj.
22
W sensie interwau czasoprzestrzennego w Szczeglnej Teorii Wzgldnoci, a wic oddalone
tylko w przestrzeni w pewnym ukadzie odniesienia
23
Motywowane jest to m.in.Twierdzeniem L udersa. [90]
KWANTOWEJ 21
Problem Cirelsona poza znaczeniem czysto teoretycznym, moe mie impli-
kacje praktyczne, np. dla problemw bezpiecznej dystrybucji kluczy kwantowych
lub generowania liczb prawdziwie losowych.
Z naszego punktu widzenia nie ma ten problem znaczenia, gdy zajmowa si
bdziemy ukadami w skoczenie wymiarowych przestrzeniach Hilberta, a tam te
dwa zbiory korelacji s identyczne. Udowodni to sam Cirelson [143]. W oglnoci
problem pozostaje jednak otwarty. Jest on te zwizany z pewn niewyjanion
hipotez matematyczn, problemem Connesa [77]. Struktur tensorow postuluje
si i jak dotd nie prowadzi to do sprzecznoci z dowiadczeniem. Istniej jednak
metody pozwalajce j uzasadni. Jedn z nich jest wariant twierdzenia Gleasona
[40].
Rozdzia 3
Spltanie Kwantowe
Zadaniem tego rozdziau jest przyblienie czytelnikowi podstaw teorii stanw
spltanych. Przypomniane zostan podstawowe denicje oraz wprowadzona zo-
stanie niezbdna terminologia. W duej czci jest to skondensowane wprowadze-
nie, typowe dla wielu prac z dziedziny kwantowej teorii informacji. Zaznajomiony
z t problematyka czytelnik moe wic swobodnie przej do lektury dalszych
rozdziaw. Nie powinien jedynie pomin podrozdziau 3.3, gdzie wprowadza
si zunikowany opis rnych typw korelacji dla pomiarw na ukadach dwu-
skadnikowych. Zaznajomienie si z tym opisem oraz stosowan terminologi jest
konieczne dla zrozumienia metod wykrywania spltania opisanych w czci 6.3.
W kocowych podrozdziaach zarysowana zostanie problematyka wykrywania
spltania, tzn. metod pozwalajcych na eksperymentalne rozstrzygnicie kwestii
przynalenoci ukadu do jednej z 2 klas, ukadw spltanych bd separowalnych.
Wyczerpujco o rnych aspektach kwantowego spltania traktuje m.in. jesz-
cze do wiea praca przegldowa Horodeckich [69].
3.1 Wprowadzenie
Jedn z najwaniejszych rnic koncepcyjnych miedzy klasycznym a kwantowym
opisem obiektw zycznych, jest to, e spltane stany kwantowe charakteryzuj
si silniejszymi korelacjami, ni te osigalne za pomoc dowolnego modelu tzw.
lokalnych zmiennych ukrytych. Innymi sowy, nie s one opisywalne za pomoc
lokalnie przyczynowej teorii. Jest to bardzo znamienny fakt, po raz pierwszy
dostrzeony z ca moc przez Bella w 1964 r. [7].
Takie nielokalne korelacje nie wystpuj, jeli pomiary dokonywane s na tzw.
stanach separowalnych. Nieseparowalno stanu (jego spltanie) jest warunkiem
koniecznym dla podwaenia naszych klasycznych intuicji. Dopiero niedawno oka-
22
ROZDZIA 3. SPLTANIE KWANTOWE 23
zao si, e (przynajmniej w pewnych scenariuszach eksperymentalnych dla uka-
dw dwuskadnikowych) jest rwnie warunkiem dostatecznym [99].
W tym rozdziale zaprezentowana zostanie podstawowa matematyczna de-
nicja stanw spltanych. Ich istnienie jest bezporedni konsekwencj struktury
tensorowej przestrzeni Hilberta dla zoonych ukadw kwantowych.
3.2 Separowalno
Rozwamy najprostszy przypadek stanw czystych: n - czciowy czysty stan
kwantowy nazywamy separowalnym, jeli da si zapisa w postaci produktu ten-
sorowego n stanw czystych:
[
sep
= [
1
... [
n
. (3.1)
Z powodu swojej formy, takie stany separowalne nazywa si te czsto stanami
produktowymi lub stanami nieskorelowanymi.
atwo zauway, e statystyki pomiarw na tym stanie mog zawsze by opi-
sywane za pomoc lokalnych zmiennych ukrytych. (Oczywicie tymi zmiennymi
ukrytymi s w istocie same stany

). Wyniki pomiarw s zawsze skorelowanie

klasycznie.
1
Dopumy moliwo tzw. klasycznego skorelowania stanw. Najbardziej ogl-
n postaci stanw skorelowanych klasycznie jest wypuka kombinacja stanw
produktowych:
sep
=

k
p
k
k
1
...
k
n
(3.2)
gdzie
k
p
k
, 0 oraz

k
p
k
= 1. Warunek
k
p
k
, 0 jest istotny, gdy przy jego
pominiciu kady stan kwantowy daje si zapisa w powyszej postaci.
Jeli stan kwantowy nie da si zapisa w postaci (3.2), nazywamy go stanem
spltanym (niem. verschrankt, ang. entangled). Kady rozkad takiego stanu na
stany czyste musi zawiera co najmniej jeden stan czysty spltany. Powysza
denicja zostaa wprowadzona dopiero w 1989 r. przez Wernera [168].
Denicja ta kadzie nacisk na opis matematyczny stanu w przestrzeni Hilber-
ta. Mona j interpretowa operacyjnie nastpujco: stan spltany to taki, ktry
nie moe by przygotowany za pomoc operacji lokalnych i klasycznej komuni-
kacji (tzw. operacje LOCC). Jest to interpretacja w terminach zasobw i metod
potrzebnych do przygotowania stanu. Nie mwi wiele o zachowaniu ukadw w
eksperymentach. Jasne jest jednak, e kady stan separowalny jest stanem, ktry
wykazuje wycznie klasyczne korelacje.
1
Pojcie klasycznych i kwantowych korelacji wynikw pomiarw zostanie sformalizowane w
czci 3.3.
Warto tu podkreli, e z denicji bezporednio wynika fakt, e stany separo-
walne tworz zbir wypuky. Kada wypuka kombinacja stanw separowalnych
jest te stanem separowalnym. Co wicej, kady stan separowalny moe by za-
pisany jako wypuka kombinacja czystych stanw produktowych.
2
3.2.1 Spltanie wieloskadnikowe
Klasykacja dwuczciowych stanw kwantowych jest bardzo prosta. Mog to
by stany czyste produktowe lub spltane. W przypadku stanw mieszanych,
stan albo daje si zapisa jako wypuka kombinacja stanw produktowych (jest
separowalny), albo jest spltany.
W przypadku ukadw wieloskadnikowych
3
sytuacja jest bardziej zoona.
Musimy rozrni tzw. pene spltanie (ang. genuine entanglement) oraz pewne
nisze klasy spltania. Ucilijmy denicje podane w poprzednim podrozdziale.
Rozwamy ponownie n-czciowy stan czysty. Nazywamy go w peni separo-
walnym jeli jest postaci 3.1. Stan mieszany jest w peni separowalny, jeli jest
wypuk kombinacj czystych stanw separowalnych (a wic jest postaci 3.2).
Jest jednak moliwe, e stan czysty da si zapisa jako iloczyn tensorowy tyl-
ko m stanw czystych, gdzie 1 < m < n. Taki stan nazwiemy m-separowalnym
stanem czystym. Oznacza to, e cz z tych stanw czystych nie opisuje poje-
dynczych podsystemw, ale podsystemy dwu- lub wicej-skadnikowe. Taki stan
kwantowy jest w pewnym stopniu stanem spltanym, lecz nie jest to spltanie
wszystkich podsystemw. Analogicznie, jeli n-skadnikowy stan mieszany da si
zapisa jako wypuka kombinacja stanw czystych m-separowalnych, to nazwie-
my go m-separowalnym stanem mieszanym. Co istotne, te stany czyste mog by
stanami ktre dziel n podsystemw na m czci w rny sposb.
Wreszcie, stan czysty nazywamy w peni spltanym, jeli nie jest w peni
separowalny, ani m-separowalny dla dowolnego m > 1. Wprowadzone tu denicje
s rozszerzeniem tych z poprzedniego rozdziau.
Struktura stanw wieloczciowych jest ciekawa i nie w peni poznana. W
przypadku 3-czciowych stanw kubitw istniej 2 klasy stanw w peni splta-
nych [34]. S to tzw. klasy stanw W oraz GHZ. Stan nalecy do jednaj z tych
klas nie moe by przeksztacony w stan z drugiej klasy za pomoc tzw. stocha-
stycznych lokalnych operacji i klasycznej komunikacji (ang. Stochastic LOCC).
Moe by jednak przeksztacony (z pewnym prawdopodobiestwem) w inny stan
ze swojej klasy. 2 stany nalece do tej samej klasy s wic w stanie realizowa
te same zadania, cho z rnym prawdopodobiestwem sukcesu.
2
Wypuko jest bardzo wan cech, szczeglnym przykadem jej znaczenia jest istnienie
tzw. wiadkw spltania dla kadego stanu spltanego. Kwestia ta zostanie poruszona w czci
3.4.3.
3
Inaczej zwanych ukadami wieloczciowymi, lub czasem ukadami wieloczstkowymi. Ta
druga nazwa jest w oglnoci nieodpowiednia. Podukadami nie musz by czstki, mog by
nimi rwnie rne stopnie swobody tej samej czstki.
Stany typu GHZ s stanami typu [GHZ
3
=
1
2
([000 +[111), natomiast
przykadem stanu W jest stan [W =
1
3
([100 +[010 +[001).
Dowolny stan da si zapisa jako wypuka kombinacja stanw typu GHZ.
Tylko niewielka cz stanw da si zapisa w postaci wypukej kombinacji sta-
nw typu W. Istniej rwnie 3 klasy niesymetrycznych stanw biseparowalnych.
Ju dla ukadw czteroskadnikowych kubitw istnieje potencjalnie nieskoczenie
wiele klas stanw rwnowanych wzgldem operacji SLOCC [34]. W pracy [89]
zidentykowano 49 takich klas.
Stany typu W i typu GHZ wykazuj rwnie fundamentalne rnice ze wzgl-
du na charakter ich podukadw. Kady zredukowany stan dwuczciowy, otrzy-
many przez pominicie jednego z podukadw (co matematycznie oznacza doko-
nanie operacji ladu czciowego) jest stanem separowalnym w przypadku stanu
GHZ, lub maksymalnie spltanym w przypadku stanu W. Warto tu wspomnie
o ciekawej analogii midzy spltaniem kwantowym a spltaniem topologicznym,
jak mona poda w tym przypadku [153]. Mianowicie stan GHZ odpowiada 3
piercieniom zaplecionym w tzw. wze boromejski. Jest to wze zoony z trzech
(lub czasem wikszej liczby) piercieni poczonych w ten sposb, e usunicie
dowolnego spowoduje rozpad pozostaych. Taka wizualizacja moe by pomoc-
na w analizowaniu cech pewnych ukadw kwantowych. Nie naley si jednak
spodziewa, e topologia piercieni w przestrzeni trjwymiarowej bdzie dobrze
modelowa kwantowe spltanie oglnych wieloczciowych ukadw.
Innym wanym pojciem dotyczcym ukadw o wicej ni 2 skadnikach jest
tzw. monogamia spltania. Spltanie nie moe objawia si dowolnym plta-
niem podsystemw. Rozkad spltania podlega pewnym ograniczeniom. Jako
prosty przykad rozwamy 3-czciowy system 3 kubitw. Niech kubity A i B
bd w stanie maksymalnie spltanym (ich zredukowane macierze gstoci s
maksymalnie mieszane). Co istotne jest to stan czysty. System C w takim wy-
padku nie moe by splatany z adnym z nich. Jeli byby, to oznaczaoby to, e
stan podukadu AB nie jest stanem czystym.
3.2.2 Dyskusja i interpretacja
Intuicyjnie, lokalne operacje, nawet wspomagane klasyczn komunikacj nie mo-
g prowadzi do adnych nieklasycznych efektw typu kwantowego spltania.
Sformalizujmy i udowodnijmy t wasno.
Oglna dynamika ukadw kwantowych moe by reprezentowana matema-
tycznie przez kompletnie dodatnie odwzorowania, ktre nie zwikszaj normy
ladowej stanu:
L() =

i
L
i
L
i
(3.3)
gdzie

i
L
i
L
i
1. Odwzorowania dla ktrych zachodzi rwno odpowiadaj
tzw. nieselektywnej dynamice. Jeli odwzorowanie zmniejsza norm, to odpowia-
da selektywnym operacjom, np. pomiarom i selekcjom systemw na podstawie
ich wynikw.
Dynamika kwantowa generowana przez operacje typu LOCC moe by zde-
niowana nastpujco:
Denicja 1 (Opis formalny operacji LOCC). Lokalne operacje i klasyczna ko-
munikacja s reprezentowane przez wielo-lokalny superoperator, tzn. kompletnie
dodatni liniowy superoperator L niezwikszajcy ladu: L() =

i
L
i
L
i
, gdzie
i
L
i
L
i
1, taki e L
i
maja posta produktu lokalnych operacji na podukadach,
np. dla ukadu dwuskadnikowego L
i
= L
A
i
L
B
i
.
Kada operacja LOCC dla ukadu dwuskadnikowego ma wic posta:

= p
i
(L
A
i
L
B
i
)(L
A
i
L
B
i
)
(3.4)
gdzie p 1 jest sta reprezentujc prawdopodobiestwo realizacji operacji. Dla
p < 1 mwimy o operacjach stochastycznych (SLOCC).
atwo udowodni, e wyej sformalizowane operacje SLOCC nie mog prowa-
dzi do nielokalnych efektw. Zamy, e pierwotny dwuskadnikowy stan kwan-
towy jest postaci =
A

B
. Dowolna operacja SLOCC przeksztaca ten stan
nastpujco:
L() = p
i
(L
A
i
L
B
i
)(L
A
i
L
B
i
)
=
p
i
(L
A
i
L
B
i
)(
A
B
)(L
A
i
L
B
i
)
=
p
i
(L
A
i

A
L
A
i
) (L
B
i

B
L
B
i
)
(3.5)
Tak wic otrzymuje si ostatecznie ponownie stan separowalny postaci p
i
p
i

i
A

i
B
.
Konkludujc, nie mona ze stanu produktowego stworzy stanu spltanego za
pomoc operacji typu SLOCC.
3.3 Zunikowane kryteria kwantowej nielokalnoci
Korelacja jest relacj pomidzy kilkoma zmiennymi. Mona uwaa, e ostatecz-
nym zadaniem wszelkich teorii zycznych powinno by tumaczenie nie tylko
lokalnych efektw, ale rwnie wszelkich korelacji pomidzy odrbnymi systema-
mi zycznymi. W istocie to co okrela obiekt zyczny, to jego relacje z innymi
obiektami.
W tym podrozdziale wprowadzony zostanie formalny opis korelacji wynikw
moliwych pomiarw na 2 podukadach. Opis ten (a w szczeglnoci stosowane
oznaczenia i terminologia) jest typowy dla literatury powiconej teorii Bella,
nielokalnoci i zagadnieniom pokrewnym, dobrym przykadem mog by prace
[74, 23]. To co nie jest typowe, to omwienie niedawno wprowadzonego pojcia
EPR-sterowalnoci. Zostao ono wprowadzone i sformalizowane w pracy [169].
Rozwinicie tej idei i umieszczenie jej w szerszym kontekcie jest natomiast przed-
stawione w pracy [25]. Wanie na tej drugiej pracy w duej mierze wzoruje si
ten podrozdzia.
Pewne korelacje wynikw pomiarw na podukadach mog by symulowane
za pomoc modelu zmiennych ukrytych. Model ten dobrze formalizuje klasycz-
ne intuicje. Korelacje zgodne z tym modelem nazywamy zatem korelacjami kla-
sycznymi
4
, lub korelacjami lokalnymi. Mechanika Kwantowa dopuszcza jednak
silniejsze korelacje. S to tzw. korelacje nielokalne. Nawet one nie pozwalaj jed-
nak na przesyanie sygnaw (informacji) za pomoc pomiarw na podukadach
zoonego ukadu kwantowego. Nazywamy takie korelacje korelacjami niesygna-
lizujcymi.
5
Korelacje klasyczne wykazuj specyczn hierarchi: mona je podzieli na
kilka podkategorii. Zajmiemy si tym w tym podrozdziale 3.3.5. Nie s to czysto
teoretyczne rozwaania. Jak zostanie pokazane w rozdziale 6.3 mona sformuo-
wa warunki konieczne na przynaleno dowolnej korelacji pomiarw na ukadzie
dwuskadnikowym do pewnej podklasy korelacji lokalnych. Podklasa ta zawiera
korelacje stanw separowalnych.
6
Niespenienie takich warunkw implikuje wic
spltanie.
3.3.1 Denicje
Przypumy, e rozwaamy oglny scenariusz w ktrym rozseparowani przestrzen-
nie Alicja i Bolek dokonuj pomiarw na podsystemach pewnego dwuskadniko-
wego ukadu. Niech odpowiednio A /
i B /
oznaczaj moliwe pomiary

dokonywane przez Alicj i Bolka, a a T
a
i b T
b
moliwe wyniki tych pomia-
rw. Schematycznie przedstawia to rysunek 3.1.
Alicja i Bolek dokonuj pomiarw na ukadzie przygotowanym zgodnie z pew-
n procedur C. Symbol C reprezentuje wic wszystkie zmienne, ktre s znane
i istotne dla przygotowania systemu (np. ustawienia luster, polaryzatorw, itp.)
4
Nie naley ich myli z korelacjami wynikw pomiarw na ukadach kwantowych skorelo-
wanych klasycznie (czyli niespltanych). S to istotnie korelacje klasyczne, ale istniej ukady
spltane rwnie symulowalne modelem zmiennych ukrytych!
5
Co ciekawe, istniej korelacje niesygnalizujce bardziej nielokalne ni te dopuszczalne przez
mechanik kwantow [136]. To spostrzeenie stao si impulsem do bada nad oglnymi korela-
cjami niesygnalizujcymi.
6
Nie jest jednak z nimi tosama. Nie jest te tosama z korelacjami klasycznymi, jest zatem
pewn nietrywialn podklas. Mowa oczywicie o wczeniej wspomnianych korelacjach EPR-
niesterowalnych.
a
A
b
B
Rysunek 3.1: Idealizacja eksperymentu typu Bella
Bdzie nas interesowa czne prawdopodobiestwa
7
otrzymania wynikw a i b
przy pomiarach A i B dla danej procedury C:
P(a, b[A, B, C). (3.6)
Zbir P(a, b[A, B, C); A /
, B /
nazwijmy zachowaniem. Jest to

termin wprowadzony przez Cirelsona.
Niech oznacza dowolne zmienne odpowiadajce zdarzeniom nalecym do
stokw przeszoci zdarze zwizanych z pomiarami dokonywanymi przez Alicj
i Bolek, ktre mog by potencjalnie istotne dla sytuacji eksperymentalnej, ale nie
opisywane przez procedur przygotowawcz C. Mog to by np. pewne zmienne
potencjalnie dokadniej okrelajce stan systemu, ale pozostajce poza kontrol
eksperymentaln. Mog te reprezentowa pewne niekontrolowane przez ekspery-
mentatorw czynniki wpywajce na ich aparatury pomiarowe. Zakada si przy
tym, e sam rodzaj dokonywanego pomiaru jest nieskorelowany z . Formalnie
zaoenie to ma posta: P([A, B, C) = P([C). Jest ono pewn formalizacj
wolnej woli eksperymentatorw [23].
Czsto ze wzgldw historycznych parametry nazywa si zmiennymi ukryty-
mi [8]. Taka terminologia jest jednak do mylca, gdy w istocie za takie zmien-
ne ukryte mona uwaa same stany kwantowe [46]. Ostatnio modnagwnie
za spraw teoretykw (kwantowej) informacjistaa si rwnie nazwa dzielona
losowo (ang. shared randomness). Koncepcj zmiennych moe pomc zrozu-
mie poniszy rysunek 3.2. Jest to czasoprzestrzenny schemat wyidealizowane-
go eksperymentu na dwch podukadach rozseparowanych przestrzennie. Warto
zwrci uwag na stoki wietlne i obszar zdarze odpowiadajcych parametrom
ukrytym .
7
Prawdopodobiestwa rozumie si jako granica czstoci wzgldnych otrzymywanych w eks-
perymentach, przy zmierzajcej do nieskoczonoci liczbie serii pomiarowych.
A B
C
a b

Rysunek 3.2: Schemat czasoprzestrzenny eksperymentu opisywanego modelem
lokalnie przyczynowym
Czytelnikowi zainteresowanemu szersz dyskusj poleca si przede wszystkim
prace samego Bella, m.in. [10].
3.3.2 (Nie)lokalno Bella
Mwimy, e istnieje model lokalnych zmiennych ukrytych (ang. local hidden va-
riables (model) - LHV(M), inaczej model lokalnie przyczynowy) dla zachowania
(zbioru korelacji) P(a, b[A, B, C), wtedy i tylko wtedy jeli P(a, b[A, B, C) dla
dowolnych A /
, a T
a
oraz B /
, b T
a
mona zapisa w postaci:
P(a, b[A, B, C) =

P([C)P(a[A, C, )P(b[B, C, ) (3.7)

gdzie P([C) jest rozkadem prawdopodobiestwa zmiennych ukrytych (warun-
kowanym procedur C), a P(a[A, C, ) dowolnymi rozkadami prawdopodobie-
stwa. Kady warunek na P(a, b[A, B, C) wynikajcy z powyszego przedstawienia
nazywamy kryterium Bella (nierwnoci Bella).
3.3.3 Spltanie kwantowe
Podobnie, mwimy, ze istnieje kwantowy model separowalny (ang. quantum sepa-
rable (model) - QS(M)) wtedy i tylko wtedy jeli:
P(a, b[A, B, C) =

P([c)P
Q
(a[A, C, )P
Q
(b[B, C, ), (3.8)
gdzie P
Q
(a[A, B, C) reprezentuj rozkady prawdopodobiestwa wynikw A, kt-
re s kompatybilne z pomiarami na stanach kwantowych, tzn.
P
Q
(a[A, C, ) = Tr
A
a
(c, ). (3.9)
Stan, dla ktrego wszystkie P(a, b[A, B, C) mona przedstawi w powyszy
sposb nazywamy stanem separowalnym. Jeli to nie zachodzi to taki stan jest
stanem spltanym. Kady warunek na P(a, b[A, B, C) wynikajcy z powyszego
przedstawienia jest warunkiem koniecznym na to by stan by separowalny. Jest
to wic kryterium separowalnoci (lub spltania). Modele kwantowo-separowalne
(QS) s podzbiorem modeli lokalnych zmiennych ukrytych (LHV):
QS LHV
Standardowo [168] mwimy, e stan jest separowalny, jeli da si go zapisa
w postaci (3.2), ktr tu przepiszmy jako:
=

P([C)
(C, )
(C, ). (3.10)
Oczywicie dla takiego stanu zachodzi:
P(a, b[A, B, C) =

P([C)P
Q
(a[A, C, )P
Q
(b[B, C, ). (3.11)
Odwrotnie, jeli statystyki wszystkich moliwych pomiarw na ukadzie s opi-
sywalne powyszym modelem separowalnym, to za stan ukadu przyjmujemy po
prostu:
=

P([C)
(C, )
(C, ). (3.12)
Stan ukadu okrela bowiem statystyki wszystkich moliwych pomiarw, te 2
denicje s wic rwnowane. Szczeglnie wane jest tu rozwaenie wszelkich
moliwych pomiarw jakie mona wykonywa na podukadach. W przeciwie-
stwie do poprzedniej denicji, ta okrela spltanie za pomoc struktury cznych
prawdopodobiestw wynikw pomiarw dokonywanych na ukadzie. Jest to tzw.
aktywna denicja spltania, kadzie ona nacisk na zachowanie si ukadw w eks-
perymentach, a nie na procedur przygotowawcz ukadu. Ogranicza ona moliwe
do uzyskania korelacje wynikw pomiarw.
3.3.4 EPR-sterowalno
Pomidzy modelem separowalnym a modelem zmiennych ukrytych ley model
lokalnych stanw ukrytych Bolka (ang. local hidden states (model) - LHS(M)):
P(a, b[A, B, C) =

P([C)P(a[A, C, )P
Q
(b[B, C, ) (3.13)
Wyniki pomiarw Bolka s opisywane za pomoc pomiarw na stanach kwan-
towych, natomiast wyniki Alicji s w sposb dowolny okrelone przez zmienn .
Mog w szczeglnoci by one opisywane rwnie za pomoc stanw kwantowych,
ale nie musz. Jest to formalizacja wprowadzonej przez Schrodingera koncepcji
sterowalnoci [144]. Koncepcja ta czekaa ponad 70 lat na swe cise sformuowa-
nie. Zrobiono to dopiero w niedawnej pracy [169]. Niemono opisania korelacji
za pomoc modelu LHS oznacza wystpowanie tzw. EPR-sterowalnoci. Kade
ograniczenie na korelacje wynikajce z powyszego modelu to tzw. kryterium
EPR-sterowalnoci.
Widzimy, e denicja korelacji lokalnych stanw kwantowych (EPR-niesterowalnych)
jest jawnie niesymetryczna.
8
Korelacje lokalnych stanw kwantowych Bolka nie-
koniecznie s korelacjami lokalnych stanw kwantowych Alicji. Ma to operacyjne
znaczenie dla opartych na tym pojciu kryteriw spltania omwionych w roz-
dziale 6.3.
3.3.5 Hierarchia modeli
Zachodzi nastpujca hierarchia dla trzech wprowadzonych modeli lokalnoci:
QS LHS LHV
Kady nieseparowalny stan czysty amie pewn nierwno Bella [45]. Jest tak
nawet w przypadku stanw wieloskadnikowych [121]. Zatem w przypadku stanw
czystych te 3 modele s rwnowaneokrelaj ten sam zbir korelacji. Istniej
jednak mieszane stany spltane ( QS) opisywalne modelem lokalnych zmiennych
ukrytych. Pierwsze przykady takich stanw zostay podane przez Wernera w
1989r. Podobnie, istniej mieszane stany sterowalne ( LHS) opisywalne modelem
lokalnych zmiennych ukrytych. Jest tak np. dla tzw. stanw Wernera opisywanych
parametrem mieszania p z przedziau p [0, 5; 0, 66]
W przypadku stanw mieszanych te trzy modele korelacji zawieraj si wic
cile w sobie. Ilustruje to poniszy rysunek 3.3. Przedstawia on schematycznie
przestrze korelacji, lub rwnowanie przestrze stanw kwantowych.
8
Odpowiada to koniecznej asymetrii samego pojcia sterowanie.
QS
LHS
LHV
spltanie
spltanie
Rysunek 3.3: Hierarchia rnych modeli lokalnoci. Jeli pewien stan jest sepa-
rowalny, to pomiary na nim mog by symulowane modelem LHS. Jeli ukad
dopuszcza model LHS to jest te zgodny z modelem LHV. Co istotne nie zacho-
dz implikacje odwrotne.
Jeli statystyki nie s opisywalne za pomoc jakiego z tych 3 modeli, to otrzy-
mujemy (z negacji poprzednich implikacji) nastpujc hierarchi nielokalnoci:
nielokalno Bella EPR-sterowalno spltanie.
Ilustruje to poniszy schemat 3.4:
spltanie
EPR-sterowalno
nielokalno Bella
Rysunek 3.4: Hierarchia rnych modeli nielokalnoci.
3.3.6 Interpretacje operacyjne
Te 3 formy nielokalnoci mog by zinterpretowane operacyjnie jako pewne zada-
nie. Opiszmy scenariusz tego zadania. Nawizuje ono koncepcyjnie do podobnego
opisu operacyjnego zawartego w pracy [169].
9
Przypumy, e trzecia osoba Cezary (akceptujcy przewidywania mecha-
niki kwantowej) chce dowodu na to, e Alicja i Bolek dziel (jednakowe) stany
spltane. Zamy, e Alicja i Bolek nie mog si ze sob komunikowa. Moliwe
s wtedy 3 sytuacje:
Cezary ufa i Alicji i Bolkowi, tzn. uwaa wyniki pomiarw, jakie otrzymuje
od Alicji i Bolka, za wyniki pomiarw na stanach kwantowych Alicji i Bolka.
Cezary ufa tylko Bolkowi.
Cezary nikomu nie ufa, tzn. podejrzewa, e wyniki jakie otrzymuje od Alicji
i Bolka, mog by otrzymane na podstawie lokalnych zmiennych ukrytych.
Pierwsz sytuacj mona przedstawi schematycznie za pomoc nastpujce-
go rysunku 3.5:
Rysunek 3.5: Obustronnie otwarte pudeko - pomiary na obydwu kocach s
pomiarami na podukadach kwantowych
Powysze otwarte pudeko ma symbolizowa wiedz Bolka o tym, e zosta
przygotowany pewien ukad zyczny. Ukadem tym mog by np. dwa fotony wy-
emitowane z miejsca oznaczonego gwiazdk. Co wicej, Cezary wie, e zarwno
Alicja jak i Bolek rzeczywicie dokonuj pomiarw na swych podukadach (kt-
rymi w naszym przypadku s fotony). Na rysunku moliwe pomiary odpowiadaj
moliwym ustawieniom polaryzatorw.
Druga sytuacja odpowiada obrazkowi 3.6:
9
W pracy tej opis podobnego zadania mia wyjani czytelnikowi zwizek abstrakcyjnego
modelu LHS z koncepcj sterowalnoci. Zajmiemy si tym w podrozdziale 3.3.7.
Rysunek 3.6: Jednostronnie otwarte pudeko - tylko pomiar na jednym kocu
jest na pewno pomiarem na (pod)ukadzie kwantowym
Cezary ufa tylko Bolkowi - wie, e otrzymywane od niego wyniki s rzeczy-
wicie otrzymane przez pomiary na pewnych stanach kwantowych. Nie wie nato-
miast nic o tym co robi Alicja.
Wreszcie trzecia sytuacja odpowiada cakowicie zamknitemu pudeku zi-
lustrowanemu rysunkiem 3.7:
Rysunek 3.7: Obustronnie zamknite pudeko - nie wiadomo czy wyniki po-
miarw s wynikami rzeczywistych pomiarw na (pod)ukadach kwantowych
Cezary nikomu nie ufa, tzn. podejrzewa, e wyniki jakie otrzymuje od Alicji
i Bolka, mog by otrzymane na podstawie lokalnych zmiennych ukrytych.
Jak zatem przekona ufnego Cezarego? Jeli korelacje wynikw pomiarw
odpowiadaj modelowi:
P(a, b[A, B, C) =

P([C)P
Q
(a[A, C, )P
Q
(b[B, C, )
to Cezary bdzie (susznie) uwaa, e Alicja i Bolek nie dziel stanu spltane-
go. Jeli natomiast Cezary nie znajdzie sposobu by wytumaczy je za pomoc
takiego modelu, to bdzie zmuszony zaakceptowa fakt, e Alicja i Bolek dziel
stany splatane.
Rozwamy z kolei drugi przypadek, czyli p-ufnego Cezarego. Cezary ufa
tylko Bolkowi, uwaa e jego wyniki s otrzymane na podstawie pomiarw na
stanach kwantowych, ale nie ufa Alicjiuwaa, e Alicja w oglnoci moe:
1. losowa zmienn okrelon przez rozkad P([C),
2. na podstawie wyniku losowania wybiera stan kwantowy
(C, ) i wysya
go Bolkowi,
3. wyniki swoich pomiarw okrela za pomoc pewnego rozkadu P(a[A, C, ).
Sytuacja ta odpowiada rozkadowi LHS:
P(a, b[A, B, C) =

P([C)P(a[A, C, )P
Q
(b[B, C, ).
Tylko wtedy, gdy Cezary nie moe wytumaczy w ten sposb wynikw otrzymy-
wanych od Alicji i Bolka, bdzie on przekonany o tym, e dziel oni stan spltany.
Wreszcie w 3. sytuacji w ktrej Cezary nikomu nie ufa, podejrzewa on, e
wyniki jakie otrzymuje od Alicji i Bolka, mog by otrzymane na podstawie
lokalnych zmiennych ukrytych (czyli w praktyce dowolnych, wczeniej ustalonych
strategii):
P(a, b[A, B, C) =

P([C)P(a[A, C, )P(b[B, C, ).
Tylko wtedy, gdy Cezary nie moe wytumaczy w ten sposb wynikw otrzymy-
wanych od Alicji i Bolka, bdzie on przekonany o tym, e dziel oni stan spltany.
3.3.7 Argument EPR
Z powyszej dyskusji nie wynika jeszcze jasno dlaczego korelacje niesymulowalne
za pomoc modelu LHS nazwalimy korelacjami EPR-sterowalnymi. By wyjani
t terminologi naley przypomnie synny argument EPR oraz to, jak by on
rozumiany przez Schrodingera. Warto to rwnie zrobi, by wyjani czytelnikowi
kilka kwestii dotyczcych nielokalnoci mechaniki kwantowej oraz jej zupenoci.
Moe si to okaza pomocne rwnie dla lepszego zrozumienia pewnych oglniej-
szych form zasad nieoznaczonoci, o ktrych wspomnimy w 4.3.6. Nie bdziemy
przedstawia argumentu EPR i subtelnoci z nim zwizanych w caej jego peni.
Bardzo dobrze opisany jest on w artykule przegldowym autorstwa Arthura Fine
[38]. Duo peniejsza dyskusja zawarta jest te w pracy [23]. Tu przedstawimy
tylko schemat logiki ich rozumowania.
Czy mechanika kwantowa moe by uwaana za kompletn? Pierwsz pr-
b odpowiedzi na to pytanie by fundamentalny artyku (pod tym wanie ty-
tuem) autorstwa Einsteina, Podolskiego i Rosena [35], w ktrym przedstawi-
li oni pewien eksperyment mylowy oraz pewne rozumowanie nazywane dalej
argumentem EPR
10
. Ich celem byo jednak waciwie pokazanie, e odpowied
na tytuowe pytanie jest przeczca. Chcieli pokaza konieczno istnienia lokal-
nych zmiennych ukrytych ktre odpowiadaj za statystyki pomiarw na ukadach
kwantowych.
11
Forma ich argumentacji przedstawia si nastpujco: zakadajc
10
Czsto niepoprawnie mwi si o paradoksie EPR. Jest to bdne uycie terminu paradoks.
11
Statystyki pomiarw EPR mog istotnie by symulowane za pomoc LHV, jednak p-
niej Bell pokaza, e nie jest to moliwe w przypadku innych pomiarw. Zaoenie lokalnej
przyczynowoci (i ewentualnie kontrfaktycznej deniowalnoci [110]) prowadzi do sprzecznoci z
przewidywaniami mechaniki kwantowej. To jednak wiemy od 1964 r.
poprawno przewidywa mechaniki kwantowej (PMK) nie jest moliwe, aby by-
a ona teori kompletn (KMK), oraz aby teoria bya teoria lokaln (L)
12
. W
formie symbolicznej:
Przewidywania Mechaniki Kwantowej ((L) (KMK))
Wyjanijmy zastosowan terminologi. Po pierwsze kompletno teorii ozna-
cza, e kady element zycznej realnoci znajduje swj odpowiednik w formali-
zmie teorii, jest przez t teori w pewien sposb uwzgldniany. Czym jest element
zycznej rzeczywistoci? Trjka autorw podaa tylko warunek wystarczajcy na
istnienie takiego elementu: jeli nie zaburzajc ukadu, moemy przewidzie z
pewnoci warto pewnej wielkoci zycznej ukadu, to istnieje element zycznej
rzeczywistoci odpowiadajcy tej wielkoci. Mechanika Kwantowa nie dopusz-
cza moliwoci przewidzenia z pewnoci wartoci 2 niekomutujcych obserwablii.
Oznacza to, e nie jest moliwe, aby jednoczenie bya to teoria kompletna oraz
istniay takie elementy zycznej rzeczywistoci odpowiadajce niekomutujcym
obserwablom.
((istniej elementy rzeczywistoci dla niekomutujcych obserwabli) (KMK))
Einstein, Podolski i Rosen starali si przekona czytelnikw, e zachodzi to
drugie: istniej (jednoczenie) takie elementy rzeczywistoci (nawet) dla nieko-
mutujcych obserwablii. W tym celu musieli pokaza, e moemy przewidzie
wartoci takich obserwablii i to nie zaburzajc jednoczenie ukadu. Jak zapew-
ni te nieingerujce w ukad przewidywania? Autorzy odwoali si do argumentu
lokalnoci : Jeli rozwaymy 2 podsystemy rozseparowane przestrzennie
13
to do-
wolne manipulacje (pomiary) na jednym z podsystemw nie maj wpywu na
drugi. Argument ten jest konsekwencj zaoenia lokalnoci w sensie Bella [23].
Niech podsystemami tymi bd 2 czstki o spinie 1/2 (tak jak w przykadzie
Davida Bohma) w maksymalnie spltanym stanie singletowym:
[
s
= [z
+
A
[z
B
[z
A
[z
+
B
Jeli Alicja mierzy S
z
i otrzymuje wynik odpowiadajcy [z
+
A
(lub [z
A
)
to podsystem Bolka jest rzutowany na stan [z
B
(lub [z
+
B
). Pomiar Bolka
skadowej z spinu jego czstki da z pewnoci takie wyniki. W dodatku wiemy
to tylko na podstawie wyniku pomiaru Alicji (i wiedzy jak przygotowany zosta
ukad). Istnieje wic element rzeczywistoci odpowiadajcy skadowej z spinu
podukadu Bolka. Ten sam stan moemy jednak zapisa rwnie jako:
[
s
= [x
+
A
[x
B
[x
A
[x
+
B
12
w sensie rwnowanym pnej sformalizowanej tzw. lokalnoci Bella.
13
W sensie interwau czasoprzestrzennego w Szczeglnej Teorii Wzgldnoci, a wic oddalone
tylko w przestrzeni w pewnym ukadzie odniesienia.
Podobnie moemy wic wnioskowa o istnieniu elementu rzeczywistoci dla
skadowej x podukadu Bolka. Jeli takie przewidywania mechaniki kwantowej
s poprawne, to na podstawie argumentu o lokalnoci jest speniony warunek
wystarczajcy istnienia elementw zycznej rzeczywistoci dla niekomutujcych
obserwablii:
(L) + (PMK) (istniej elementy rzeczywistoci dla niekomutujcych
obserwabli)
Z wczeniejszych rozwaa wynikao natomiast:
((istniej elementy rzeczywistoci dla niekomutujcych obserwabli) (KMK))
co cznie daje:
Mechanika Kwantowa jest niekompletna
Wniosek ten mgby by suszny, jednak opiera si na zaoeniu lokalnoci
Bella. Ta jak wiemy jest sprzeczna z przewidywaniami mechaniki kwantowej. Od
niedawna wiemy te, e jest sprzeczna z samymi wynikami eksperymentalnymi.
Schrodingertwrca Mechaniki Kwantowejwierzy w jej kompletno, lecz
nie widzia bdu w argumencie EPR.
14
Widzia on jednak pewne wyjcie z tej
sytuacji (oparte na praktycznej werykowalnoci przewidywa Mechaniki Kwan-
towej). W swej odpowiedzi
15
na argument EPR ich eksperyment mylowy opisa
on wprowadzajc termin sterowalnoci (ang. steering)
16
[?]. Wyraa on zdolno
wpywania na stan 2. podukadu poprzez wykonywanie dowolnych pomiarw na
1. podukadzie. Zachodzi to rzeczywicie (w przedstawionym opisie) dla ekspery-
mentu EPR. Jakie ukady wykazuj tak sterowalno? Dokadnie te, ktre nie
dopuszczaj tumaczenia wynikw pomiarw na nich (w takiej niesymetrycznej
sytuacji EPR) za pomoc modelu lokalnych zmiennych ukrytych (LHS). Jeli
bowiem taki model dziaa, to nie ma powodw przypuszcza, e zachodzi jaki
tajemniczy wpyw na odlego. Wyjania to uywan wczeniej terminologi.
Rwnowano korelacji niesymulowalnych modelem LHS (czyli wykazujcych
sterowalno) i korelacji demonstrujcych paradoks EPR zostaa podkrelona
w pracy [25].
Naley tu powtrzy raz jeszcze, e taka sterowalno w aden sposb nie
umoliwia przekazywania informacji.
17
Wprowadzona w 2.4.1 tzw. zredukowana
macierz gstoci nie ulega zmianie.
14
Jest to jedyny paradoks zwizany z argumentem EPR.
15
Mowa o synnym artykule w ktrym Schr odinger wprowadzi termin spltanie, oraz opisa
paradoks kota.
16
Warto zaznaczy, e termin sterowalno ma w polskojzycznej literaturze rwnie zu-
penie inne znaczenie, odpowiadajce angielskiemu controllability[147]
17
Bez wzgldu na to czy rozwaamy przekaz ponadwietlny czy po prostu przekaz. aden nie
jest dozwolony, cho czsto uwaa si, e zakaz dotyczy tylko sygnalizacji ponadwietlnej.
3.3.8 Spltanie a nielokalno
Jak ju zaznaczono, kady spltany stan czysty amie pewn nierwno Bella.
Innymi sowy istniej pomiary, ktrych statystyki wynikw nie mog by sy-
mulowane za pomoc zmiennych ukrytych. Z denicji 3.2 stanw separowalnych
wynika natomiast, e s one zawsze symulowalne za pomoc takiego modelu. W
istocie sama ich struktura matematyczna zapewnia taki model.
Problem pojawia si, gdy rozway kwesti amania nierwnoci Bella przez
stany mieszane. Istniej stany mieszane, ktre nie ami adnej z takich nierwno-
ci. Pierwsze przykady poda Werner [168]. Jest tak nawet dla pomiarw POVM
[6].
Tak wyglda sytuacja, jeli rozwaa tylko indywidualne pomiary na swoich
podukadach. Nie jest to najbardziej oglny scenariusz. Pewne ukady kwantowe
wykazujce lokalne korelacje, mog wykazywa korelacje nielokalne dla pomia-
rw kolektywnych (cznych) wykonywanych lokalnie jednoczenie na wielu ko-
piach takich ukadw.
18
W ten sposb pomiary kolektywne pozwalaj na odkrycie
ukrytej (np. dla indywidualnych pomiarw) nielokalnoci.
Co wicej, pokazano ostatnio, e wszystkie dwuskadnikowe stany splta-
ne lecz symulowalne klasycznie, umoliwiaj amanie pewnych nierwnoci Bella
jeli pomiarw dokonywa na stanie , gdzie stan jest rwnie stanem symu-
lowalnym klasycznie. Ten efekt nazywamy aktywacj ukrytej nielokalnoci [99].
Stan jest tu stanem pomocniczym (ang. ancilla state).
Jest to bardzo elegancki rezultat: dla takich oglnych scenariuszy pomiaro-
wych spltanie jest rwnowane z niemonoci symulacji statystyk pomiarw za
pomoc lokalnych zmiennych ukrytych.
Stany spltane to, w powyszym rozumieniu, te ktre nie mog by symulo-
wane przez klasyczne korelacje [99]. Daje to wic jeszcze inn denicje spltania.
W przypadku ukadw dwuskadnikowych jest ona na pewno rwnowana deni-
cji Wernera danej wzorem (3.2). Przypomnijmy, e ta standardowa denicja jest
bezporednio interpretowalna w jzyku zasobw koniecznych i dostatecznych do
przygotowania systemu. Implikuje te symulowalno ukadu przez model lokal-
nych zmiennych ukrytych. Z drugiej strony moemy j interpretowa jako ogra-
niczenie na moliwe do uzyskania korelacje wynikw pomiarw.
3.4 Wykrywanie spltania
Kwantowe spltanie (a szczeglnie zwizana z nim nielokalno) jest nie tylko klu-
czowo wane dla naszego rozumienia Przyrody. Stosunkowo niedawno zdano sobie
spraw, e jest to rwnie zasb zyczny o bardzo szerokich praktycznych zasto-
18
Nie naley myli takich pomiarw cznych (ang. multicopy, collective measurements) z
pomiarami cznymi 2 niekomutujcych obserwablii (ang. joint measurements), o ktrych wspo-
mnimy w sekcji 4.3.5.
sowaniach. Co wicej, jest to zasb ktrego nie da si zastpi adnym innym.
Umoliwia on perfekcyjnie bezpieczn kryptogra kwantow (ograniczeniem na
bezpieczestwo jest tylko technologia), redukuje zoono komunikacyjn oraz
moe umoliwi potencjalnie m.in. przeprowadzanie tzw. oblicze kwantowych.
19
Nie dziwi wic, e problemy wykrywania, mierzenia i kontrolowania spltania
s zagadnieniami o wielkiej wadze. Ze wzgldu na coraz bardziej realn (za spra-
w postpu technologicznego) praktyczn uyteczno stanw spltanych, stay
si one ostatnio szeroko i intensywnie badane. Mimo znacznego postpu, nadal
wiemy niewiele. Kwestie wykrywania spltania badane s zarwno z czysto ma-
tematycznego punktu widzenia, jak i z punktu widzenia kadcego nacisk na eks-
perymentalnie dostpne cechy obiektw zycznych. W szczeglnoci, co moe by
do zaskakujce, wci nie sformuowano jasnego i oglnego koniecznego kryte-
rium spltania, dajcego si stosowa praktycznie. Jednym z gwnych celw tej
pracy jest prezentacja pewnych szczeglnych kryteriw spltania, bezporednio
odnoszcych si do danych pomiarowych.
W tym podrozdziale opisane zostan podstawowe kryteria i metody wykry-
wania spltania kwantowego. Znanych jest wiele warunkw, spenienie ktrych
implikuje splatanie bd separowalno. Omwione tu zostanie kryterium cz-
ciowej transpozycji (ang. Partial Transposition - PT). Nastpnie wprowadzone
zostanie pojecie odwzorowa dodatnich lecz nie kompletnie dodatnich (ang. Posi-
tive not Completely Positive - PnCP). Wreszcie omwiona zostanie bardzo oglna
(i zycznie realizowalna) koncepcja wiadkw spltania (ang. entanglement wit-
ness - EW).
3.4.1 Czciowa Transpozycja
Podstawow i prost koncepcyjnie metod decydowania o separowalnoci sta-
nu jest tzw. kryterium czciowej transpozycji. Zostao ono wprowadzone przez
Peresa [120], a nastpnie rozwinite przez Horodeckiego [67]. Peres w 1996 r. wy-
kaza, e jest to kryterium konieczne separowalnoci, Horodecki natomiast, e w
pewnych sytuacjach nawet dostateczne. Omwienie tego kryterium jest te do-
brym wprowadzeniem do przedstawienia pojcia odwzorowa dodatnich, lecz nie
kompletnie dodatnich.
Zdeniujmy po pierwsze operacj transpozycji, oznaczan T. Transpozycja
operatora (utosamianego z macierz w pewnej reprezentacji [i) jest odwzoro-
waniem T : N N
T
takim, e:
k[N[l =
l[N
T
[k
(3.14)
Transpozycja zachowuje lad macierzy N. Co wicej, jeli wyjciowa macierz
N bya dodatnia (w sensie N > 0), to macierz N
T
rwnie bdzie macierz
19
Cho rola spltania nie jest tu cakiem jasna [78].
dodatni. Mwimy, e transpozycja jest odwzorowaniem dodatnim.
Czciowa transpozycja PT operatora O na przestrzeni H
AB
= H
A
H
B
wzgldem 1. podsystemu jest odwzorowaniem PT : O O
T
A
takim, e:
kl[N[mn =
ml[N
T
[kn
. (3.15)
Macierz nazywamy stanem o dodatniej czciowej transpozycji (ang. positive
partial transposition - PPT), jeli wszystkie czciowe transpozycje tej macierzy
s dodatnie. Jeli po czciowej transpozycji macierz ma co najmniej jedn ujem-
n warto wasn, to nazywamy tak macierz macierz o ujemnej czciowej
transpozycji (ang. negative partial transposition - NPT).
Bezporednio z denicji stanu separowalnego wynika:
Twierdzenie 2 (Kryterium PPT (warunek konieczny)).
Jeli stan jest separowalny, to czciowa transpozycja wzgldem dowolnego pod-
systemu jest operatorem dodatnim.
Tak wic, jeli po czciowej transpozycji stan ma co najmniej jedn warto
wasna ujemn to jest spltany. Jest to wic warunek konieczny separowalnoci.
Co wicej, w przypadku systemw niskowymiarowych, jest to rwnie warunek
dostateczny:
Twierdzenie 3 (Kryterium PPT (warunek dostateczny)).
Jeli stan nalecy do przestrzeni H
AB
= H
A
H
B
gdzie dimH
A
= 2 oraz
dimH
B
= 2 lub dimH
B
= 3 jest stanem PPT, to jest te stanem separowalnym.
Niestety dla ukadw w przestrzeniach wyejwymiarowych nie istnieje podob-
ne uniwersalne kryterium.
Stany spltane o dodatniej czciowej transpozycji nale do klasy tzw. stanw
o zwizanym spltaniu [65]. W pewnym sensie spltanie tych stanw jest bardzo
sabe. Mianowicie bez wzgldu na to jak (skoczon) liczb kopii takich stanw
dysponujemy, nie jest moliwe aby za pomoc operacji LOCC otrzyma z nich
cho jeden stan cakowicie spltany.
3.4.2 Odwzorowania dodatnie, ale niekompletnie
Transpozycja jest odwzorowaniem dodatnim, jednak nie jest odwzorowaniem tzw.
kompletnie dodatnim (ang. completely positive - CP).
Denicja 2 (Kompletna dodatnio).
Odwzorowanie nazywamy kompletnie dodatnim, wtedy i tylko wtedy, gdy odwzo-
rowanie
:= 1
n
jest dodatnie dla kadego n, gdzie 1
n
jest odwzorowaniem
identycznociowym w przestrzeni Hilberta o wymiarze n.
Jeli
jest dodatnie, to mwimy, e jest n-dodatnie. Zatem kompletna do-

datnio to n-dodatnio dla kadego n.
Tylko wic tylko te odwzorowania dodatnie, ktre nie s kompletnie dodat-
nimi (ang. positive, not completely positive - PnCP) s uyteczne w wykrywaniu
spltania. Zastosowanie takiego odwzorowania do stanu spltanego moe da w
efekcie operator posiadajcy ujemn warto wasn. Sygnalizuje to wtedy spl-
tanie. Oczywicie dowolne odwzorowanie dodatnie na stanach separowalnych za-
wsze prowadzi do stanw dodatnich. Uoglnia to kryterium PPT, dostarczajc
koniecznych kryteriw separowalnoci dla dowolnego odwzorowania typu PnCP.
Mona jednak udowodni co wicej, mianowicie:
Twierdzenie 4 (Kryterium PnCP).
Jeli dla wszystkich odwzorowa dodatnich macierz (
A
1
B
)
AB
nalecy do
przestrzeni H
AB
= H
A
H
B
jest macierz dodatnio okrelon, to
AB
jest stanem
separowalnym.
Twierdzenie 4 zapewnia oglne konieczne i dostateczne kryterium separowal-
noci. Problemem jest oczywicie sprawdzenie warunku dodatnioci dla wszyst-
kich odwzorowa PnCP. Charakteryzacja takich odwzorowa jest powanym i
wci nierozwizanym problemem.
3.4.3 wiadkowie spltania
Odwzorowania PnCP daj jak widzielimy ogln metod wykrywania splta-
nia. Jest to jednak metoda czysto matematyczna. Wymaga bowiem znajomoci
macierzy gstoci stanu kwantowego. By pozna ten stan musimy w oglnoci sto-
sowa metody tomograi kwantowej. Dopiero wtedy mona go bada metodami
matematycznymi.
Czy jednak nie da si stosowa metod odwzorowa PnCP bezporednio w
laboratorium? Czy nie da si zaprojektowa ukadu eksperymentalnego realizu-
jcego takie odwzorowanie, a nastpnie bada tylko przeksztacony stan ukadu?
Odpowied jest negatywna, odwzorowania niekompletnie dodatnie nie mog by
implementowane eksperymentalnie [22]. S to odwzorowania niezyczne.
Istnieje jednak sposb obejcia tego problemu. Zapewnia go tzw. izomorzm
Jamiokowskigo [73]. Jak sama nazwa wskazuje okrela on pewn wzajemnie jed-
noznaczn odpowiednio, w tym przypadku midzy odwzorowaniami liniowymi,
a stanami:
Denicja 3.
Niech bdzie dowolnym odwzorowaniem liniowym z (d
1
wymiarowej) przestrzeni
Hilberta H
1
do (d
2
wymiarowej) przestrzeni H
2
. Istnieje wzajemnie jednoznaczna
odpowiednio midzy , a operatorem E B(H
1
H
2
). Jest ona dana wzorem:
E = ( 1)([ [)
gdzie [ jest stanem maksymalnie spltanym.
Maksymalnie spltany stan dwuczciowy to taki, ktrego redukcja do podu-
kadu jest cakowicie mieszana ( proporcjonalna do 1, a jej entropia von Neu-
manna jest maksymalna).
Powyszy wzr nie tylko okrela wzajemn odpowiednio. Pewne wasnoci
macierz E (nazywanej macierz Choi, lub stanem Jamiokowskiego w przypadku
gdy jest dodatnie i zachowujce lad) odpowiadaj wasnociom odwzorowania
. W szczeglnoci odwzorowania PnCP odpowiadaj wzajemnie jednoznacznie
hermitowskim operatorom dodatnim na podprzestrzeni rozpitej przez czyste sta-
ny separowalne, lecz nie na caej przestrzeni. Takie operatory hermitowskie s w
zasadzie zycznie realizowalne (odpowiadaj one obserwablom). Ich implemen-
tacja eksperymentalna moe by jednak zoona. Obserwable takie nazywamy
wiadkami spltania.
Denicja 4 (wiadek spltania).
wiadkiem spltania nazywamy tak obserwabl W, dla ktrej:
Tr(W
sep
) , 0 dla wszystkich stanw separowalnych
sep
, oraz
Tr(W
ent
) < 0 dla pewnego stanu spltanego
ent
.
Z twierdzenia Hahna-Banacha i z wypukoci zbioru stanw separowalnych
wynika, e dowolny stan spltany ma swojego wiadka (w istocie nieskoczenie
wiele), w tym sensie, e istnieje obserwabla, ktrej warto oczekiwana na tym
stanie jest ujemna, natomiast na wszystkich stanach separowalnych jest dodat-
nia. Sprawdzenie wszystkich obserwablii odpowiadajcych odwzorowaniom PnCP
jest wic wystarczajce do okrelenia spltania [64]. Mona nawet ograniczy
si do obserwabli odpowiadajcych odwzorowaniom przeksztacajcym operator
identycznociowy w siebie. Oczywicie takich obserwabli nadal jest nieskoczenie
wiele.
3.4.4 Inne kryteria
Istnieje wiele innych, oglnych metod wykrywania spltania, np. kryterium reduk-
cji (sabsze ni PPT), kryterium przetasowania elementw macierzowych stanu
(ang. matrix realignment), kryteria majoryzacji wartoci wasnych macierzy g-
stoci [137]. W szczeglnoci metod tak moe by rwnie szukanie nielokalnych
korelacji dla prawdopodobiestw wynikw pomiarw (amanie nierwnoci Bel-
la). Istniej rwnie liczne podejcia algorytmiczne. Przegld metod wykrywania
splatania zawarty jest w pracy [54].
W tej pracy zaprezentowane zostan natomiast pewne bardzo specyczne
metody. S to metody oparte na relacjach nieoznaczonoci. Nie s one zazwy-
czaj silne w tym sensie, e nie wykrywaj wielu stanw spltanych. Warunki
konieczne dla separowalnoci otrzymane za pomoc relacji nieoznaczonoci maj
jednak wiele zalet. Jedn z nich jest to, e s zazwyczaj atwiejsze do sprawdzenia
eksperymentalnego. Wyraone s one bowiem bezporednio za pomoc prawdo-
podobiestw wynikw pomiarw. Inne kryteria s czsto bardziej wymagajce
eksperymentalnie. Kryterium czciowej transpozycji wymaga na przykad zna-
jomoci macierzy gstoci. Wyznaczenie jej metodami tomograi kwantowej nie
jest proste i wymaga wykonania wielu pomiarw.
Oczywicie ostatecznie wszystkie kryteria da si przetumaczy na jzyk praw-
dopodobiestw wynikw pomiarw (tylko te wielkoci s nam dane w ekspery-
mentach zycznych). Zalet opisywanych w tej pracy kryteriw jest to, e s one
wyraone w tym jzyku od samego pocztku.
Rozdzia 4
Relacje nieoznaczonoci w
mechanice kwantowej
W rozdziale tym zostanie przypomniane powszechnie kojarzone z mechanik
kwantow pojcie nieoznaczonoci. Wprowadzone zostan rne sformuowania
matematyczne relacji nieoznaczonoci. Jest ich wiele, a te najbardziej znane to
oczywicie sformuowanie wariacyjne. Zostanie ono omwione w rozdziale 4.2.
Istniej jednak zupenie inne, mniej znane, ale pod wieloma wzgldami ciekaw-
sze i bardziej fundamentalne sformuowania. S one kluczowo istotne dla gwnego
tematu tej pracy, jakimi s pewne oparte na nich metody wykrywania kwanto-
wego spltania. Te inne sformuowania zostan do szeroko omwione w tym
rozdziale.
Nie jest to omwienie wyczerpujce. Skupiono si na pewnych szczeglnych
opisanych w literaturze zwizkach i ich uoglnieniach, a s one jak zobaczymy
liczne i wielokierunkowe. Co wicej, wiele z tych rezultatw zostao otrzymanych
dopiero w ostatnich latach. Warto wic im si przyjrze, nie tylko ze wzgldu na
ich rol w dalszej czci pracy.
4.1 Wprowadzenie
Mechanika kwantowa jest powszechnie uwaana za fundamentalny i uniwersalny
opis wiata zycznego. Schematy koncepcyjne tej teorii rni si jednak zasadni-
czo od tych z zyki klasycznej. Powstanie mechaniki kwantowej rozpoczo rewo-
lucj w naszym pojmowaniu wiata. Jednym z najbardziej uderzajcych aspek-
tw tych rnic jest to, e teoria stawia fundamentalne ograniczenia na precyzj,
z jak moemy ukadom zycznym przypisywa rwnoczenie wartoci rnych
wielkoci zycznych: najlepszym przykadem moe by pooenie i pd czstki.
44
ROZDZIA 4. RELACJE NIEOZNACZONOCI W MECHANICE KWANTOWEJ45
Najlepszym, gdy najbardziej sprzecznym z naszymi makroskopowymi przyzwy-
czajeniami. Nie moemy przygotowa czstki tak by miaa dobrze okrelony pd,
a zarazem dobrze okrelone pooenie.
W terminach pomiarw oznacza to, e w pomiarach na jednakowo przygoto-
wanych ukadach nie otrzymuje si zarwno maego rozrzutu wynikw pomiarw
pdw jak i maego rozrzutu wynikw pomiarw pooe, nawet jeli na kadym z
ukadw dokonujemy tylko jednego typu pomiaru. Jest to oglna cecha mechani-
ki kwantowej i dotyczy wszystkich tzw. niekomutujcych obserwabli, lub oglniej
obserwablii, ktre nie maj cho jednego wsplnego wektora wasnego.
rda zasady komplementarnoci i zasad nieoznaczonoci s cile zwizane z
t nieprzemiennoci operatorw opisujcych obserwable w mechanice kwantowej.
Koncepcja komplementarnoci rodzia si wraz z sam mechanik kwantow (i
za jej spraw). Graa ona gwn rol w debatach nad lozocznymi konsekwen-
cjami mechaniki kwantowej, w szczeglnoci nad spjnoci tzw. interpretacji
kopenhaskiej mechaniki kwantowej. Debaty te byy szczeglnie ywe w tamtych
pocztkowych latach nowej teorii, przykadem mog by synne dyskusje midzy
Einsteinem a Bohrem [14].
Pierwsze cise sformuowania zasada komplementarnoci znalaza w mate-
matycznych relacjach znanych jako zasady lub reguy nieoznaczonoci. Wkrtce
po pierwszych nieprecyzyjnych prbach Heisenberga przyszy cise sformuowa-
nia, wane jako fakty matematyczne dotyczce operatorw. Ich implikacje dla
rozumienia mechaniki kwantowej byy na tyle wane, e nadano im nazw zasad.
Okrelaj one bowiem wysoce nieklasyczne cechy nowej teorii.
Wolfgang Pauli twierdzi, e ta nowa teoria moga zosta nazwan Teori
Komplementarnoci. Ju to wskazuje na centraln rol jak gra Komplementar-
no i zwizane z ni Zasady nieoznaczonoci w rozumieniu podstaw tej nowej
teoriiMechaniki Kwantowej.
4.2 Sformuowanie wariancyjne
Podrozdzia ten przypomina pierwsze i najbardziej znane sformuowanie zasady
nieoznaczonoci: sformuowanie Schrodingera - Robertsona. Nie bdzie ono czsto
wykorzystywane w dalszej czci pracy. Dyskusja tego sformuowania pozwoli
jednak lepiej zrozumie zalety sformuowa alternatywnych.
4.2.1 Historia
Zasada Nieoznaczonoci zostaa wprowadzona przez Heisenberga w 1927 r. w
artukule pod tytuem
Uber den anschaulichen Inhalt der quantentheoretischen

Kinematik und Mechanik [59]:
At the instant of time when the position is determined, that is, at
the instant when the photon is scattered by the electron, the electron
undergoes a discontinuous change in momentum. This change is the
greater the smaller the wavelength of the light employed, i.e., the
more exact the determination of the position. At the instant at which
the position of the electron is known, its momentum therefore can be
known only up to magnitudes which correspond to that discontinuous
change; thus, the more precisely the position is determined, the less
precisely the momentum is known, and conversely.
Z elementarnego sformuowania efektu Comptona dla pewnego mylowego
eksperymentu, Heisenberg oszacowa, e niedokadnoci s rzdu:
px h.
Wedle Heisenberga relacja ta wywodzi si z nieuniknionego zaburzenia pdu
spowodowanego przez pomiar pooenia. (Dotyczy miaaby tzw. preegzystuj-
cych wasnoci ukadu.) Wielkoci p i x nie zostay przez niego jednak pre-
cyzyjnie okrelone. Dotycz one niedokadnoci w pomiarze jednaj z wielkoci
zycznych i stowarzyszonego zaburzenia w rozkadzie innej wielkoci. Tak relacja
ta bya pierwotnie rozumiana przez Heisenberga [62].
Droga rozumowania Heisenberga bya niekoniecznie poprawna[113].
4.2.2 cise sformuowanie
Mierzc dowoln obserwabl Q zwykle powtarzamy pomiar wielokrotnie otrzy-
mujc pewien rozkad wynikw. Oblicza si nastpnie warto redni, a za miar
rozrzutu otrzymanych wartoci czsto przyjmuje si odchylenie standardowe:
Q
=
(QQ)
2
.
W zyce klasycznej skoczony rozrzut interpretuje si po prostu jako skutek
skoczonej dokadnoci przyrzdw pomiarowych oraz jako skutek naszej niewie-
dzy co do rzeczywistego stanu ukadw. Ten rozrzut wynikw pomiarw (i to dla
rnych wielkoci) na ukadach w tym samym maksymalnie okrelonym stanie
(tzw. stanie czystym) moe by w zasadzie dowolnie may. W zyce kwantowej
takie niepewnoci maj duo bardziej fundamentalny charakter. Zwizane one
s cile z matematyk mechaniki kwantowej, a dokadniej z nieprzemiennoci
operatorw.
Pierwszym cisym sformuowaniem matematycznym relacji nieoznaczonoci
byo sformuowanie Kennarda [79]. W 1927 r. dowid on, e dla wszystkich
znormalizowanych wektorw [ zachodzi:
Q , /2, gdzie(
T)
2
=
T
2
(T
)
2
.
Nierwno ta zostaa uoglniona w 1929 r. przez Robertsona [134] na wszyst-
kie obserwable. Mwi ona, e jeli przygotujemy wiele kopii ukadw w tym sa-
mym stanie i na kadej z nich zmierzymy bd A bd B, to otrzymamy:
B ,
1
2
[/, B]
Jego dowd wykorzystuje nierwno Cauchyego-Schwartza.

1
E. Schrodinger
z kolei w 1930 r. znalaz silniejsz relacj [2]:
B ,
1
4
[/, B]
+
1
4
//
, B B
2
gdzie (, T := (T + T( jest tzw. antykomutatorem dwch operatorw ( i T.
Relacja ta jest te znana jako relacja Schrodingera - Robertsona.
Wszystkie sformuowania zasady nieoznaczonoci dotycz niepewnoci co
do wartoci pomiarw niekomutujcych obserwabli przynalenych temu same-
mu stanowi kwantowemu (procedurze przygotowawczej systemu). Jednoczesny
pomiar takich obserwabli nie jest dobrze okrelony (pierwotny stan jest niszczo-
ny podczas pomiaru, postulat 2.4 z czci 2.3.1), a wic relacje nieoznaczonoci
dotycz tzw. kontrfaktualnych sytuacji.
2
Nie mwi one nic o jednoczesnych (na-
stpujcych po sobie) pomiarach na tym samym ukadzie.
3
4.2.3 Wady
Sformuowanie Schrodingera-Robertsona jest cisym, matematycznym rezulta-
tem. Jednak jego interpretacja zyczna pozwala uwiadomi sobie liczne wady
takiej formalizacji kwantowej nieoznaczonoci. Po raz pierwszy waga tych wad
zostaa podkrelona przez Deutscha w 1983 r. [32].
Po pierwsze, prawa strona wyraenia zaley jawnie od wektora [. Jest tak,
gdy w oglnoci komutator / i B nie jest liczb (nie jest operatorem proporcjo-
nalnym do operatora identycznociowego). Prawa strona nie okrela zatem staego
dolnego ograniczenia. W szczeglnoci ograniczenie to jest trywialne jeli [ ma
zerow warto oczekiwan na [/, B], co w skoczenie wymiarowym przypadku
jest zawsze moliwe.
Inna niedogodno uwidacznia si, gdy rozwaymy obserwable stowarzyszone
z operatorem /, oraz 2 /. Odchylenie standardowe obserwabli 2A jest wte-
dy 2 razy wiksze! Nasza niewiedza o wyniku pomiarw nie zwikszya si.
1
Dodatek A
2
Zobacz dyskusj w podrozdziale 4.6.
3
Do tak zwanych pomiarw cznych nawiemy w sekcji 4.3.5.
Jest ona zwizana bowiem tylko z baz operatorw, a nie z wielkociami war-
toci wasnych. Dobrze wic byoby dysponowa miar stopnia naszej niewie-
dzy (niepewnoci) niezalen od jednostek. Istniej te inne wady relacji
Schrodingera-Robertsona, ale jako, e nie dotycz systemw skoczenie wymia-
rowych, nie bd tu omawiane.
Oprcz wytknicia niedogodnoci standardowego podejcia, Deutsch sformu-
owa rwnie kilka warunkw ktre powinny wedug niego by spenione przez
kad formalizacj zasady nieoznaczonoci. Co wicej pokaza, e spenienie tych
warunkw jest moliwe, wyprowadzajc pewn cis relacj opisan niej. W
szczeglnoci zapewnia ona nietrywialne i niezalene od stanu (a jedynie od bazy
operatorw reprezentujcych obserwable) dolne ograniczenie na nasz niepew-
no.
4.3 Entropowe relacje nieoznaczonoci
Spostrzeenia Deutscha uwiadomiy zykom konieczno wprowadzenie innych
miar niepewnoci (nieoznaczonoci). Zgodnie z teori informacji Shannona [149]
(ktrej zwize wprowadzenie zawarto w dodatku B) entropia (nazwana pniej
jego nazwiskiem) jest jedyn rozsdn (speniajc pewne fundamentalne i
intuicyjne kryteria) miar niepewnoci co do wartoci zmiennej losowej.
Wanie za pomoc entropii Shannona wyraono po raz pierwszy w alter-
natywny sposb relacje nieoznaczonoci. Zalety takiego sformuowania zostay
podkrelone przez Deutscha. Byo to impulsem do intensywnych bada, czego
efektem s liczne sformuowania entropowe, wyraone rwnie za pomoc tzw.
entropii uoglnionych (4.3.3). W tym podrozdziale zostan omwione rne en-
tropijne sformuowania wraz z ich ulepszeniami i uoglnieniami. Dla wygody czy-
telnika i przejrzystoci rozdzia ten podzielono na liczne podrozdziay. Pozwoli to
czytelnikowi lepiej zorientowa si w rozlegym polu bada i zastosowa entro-
powych relacji nieoznaczonoci.
4.3.1 Historia i przegld
Zacznijmy od krtkiego przegldu historii bada na tym polu i kluczowych re-
zultatw.
Pierwsz entropow zasad nieoznaczonoci zaproponowa w 1957 r. Hirsch-
mann. Bya to - idc za przykadem Heisenberga i Kennarda - relacja dla pooe-
nia i pdu. Ulepszon nierwno w 1975 r. otrzyma Becker. W tym samym roku
swoj relacj dla n kanonicznie sprzonych par pooe Q
i
i pdw P
i
przedsta-
wili Biaynicki-Birula i Mycielski [13]. Ich relacja przedstawia si nastpujco:
H(Q
1
...Q
n
, ) +H(T
1
...T
n
, ) , nlog(e),
gdzie H() jest tzw. cig (lub inaczej rniczkow) entropi Shannona.
4
Co istot-
ne, nierwno ta implikuje nierwno Robertsona! Entropowe relacje nieozna-
czonoci mog by zatem uwaane za silniejsze i bardziej oglne sformuowanie
kwantowej komplementarnoci.
Pierwsz relacj entropow wyraon za pomoc entropii Shannona dla do-
wolnych obserwabli otrzyma w 1983 r. David Deutsch [32]. Jeli dokonamy
pomiaru na dowolnym stanie H (dimH = d) obserwabli odpowiadaj-
cych operatorom z bazami ortonormalnymi odpowiednio / = [a
1
, .., [a
d
oraz
B = [b
1
, .., [b
d
, to otrzymamy zwizek:
1
2
(H(/, ) +H(B, )) , log
_
1 +c(/, B)
2
_
, (4.1)
gdzie ograniczenie c:
c(/, B) := max[a [ b[ [ [a /, [a B (4.2)
jest rwne maksymalnej wartoci bezwzgldnej nakrywania si wektorw wa-
snych dla 2 dowolnych operatorw. Intuicyjnie jest zrozumiae, e im mniej na-
krywaj si te wektory wasne, tym mniej kompatybilne s odpowiednie obserwa-
ble i tym wiksza moe by suma entropii. Maassen i Unk w 1988 r. wzmocnili
t nierwno [92] dowodzc wczeniejszego przypuszczenia Krausa [84].
1
2
(H(/, ) +H(B, )) , log c(/, B) (4.3)
Staa c w powyszej nierwnoci dana jest tym samym wzorem 4.2. Rela-
cja Maassena i Unka nie jest atwa w dowodzie. Warto wspomnie tylko, e
wykorzystuje ona Twierdzenie Riesza.
Prawa strona przyjmuje maksymaln warto rwn
1
2
log d dla tzw. wzajem-
nie rwnych baz operatorowych, omwionych niej w rozdziale 4.3.4. W oglnoci
to ograniczenie dolne nie musi by osigalne, ale wyraa si za pomoc bardzo
prostej, geometrycznej informacji o wzajemnym pooeniu baz.
Rozwamy na przykad pomiar na ukadzie dwuwymiarowym (kubicie) b-
dcym w stanie czystym [0. Rozwamy pomiar w bazie [0 , [1 oraz w bazie
[+ , [. W przypadku tej pierwszej, znamy wynik pomiaru z cakowit pew-
noci. Pomiar w drugiej bazie daje jednak wynik cakowicie losowy. Nie moemy
go przewidzie, musimy po prostu zgadywa. Entropia zwizana z 1. typem po-
miaru jest zerowa, natomiast dla 2. bazy przyjmuje warto maksymaln. Ich
suma osiga w tym przypadku ograniczenie dolne dla tych pomiarw.
Wiadomo e ograniczenie Maassena i Unka jest osigalne dla przypadku ob-
serwabli komplementarnych. Nasuwa si pytanie czy tak jest rwnie w oglnym
4
W nastpnym podrozdziale zostanie dokadnie wyjanione znaczenie argumentw takich
funkcji.
przypadku. Numeryczne analizy dla kubitw pokazuj, e w przypadku obser-
wablii niecakowicie niekompatybilnych (czyli tych nie bdcych obserwablami
komplementarnymi) dolne ograniczenie nie musi by osigalne [42].
Entropowe sformuowania zasad nieoznaczonoci maj liczne zalety i speniaj
w wikszoci kryteria Deutscha. Otrzymujemy dziki nim uniwersalne (niezalene
od stanu) dolne ograniczenie na rozrzut wynikw pomiarw, nawet w przypad-
ku skoczenie wymiarowym. Ograniczenie to wyraa stopie niekompatybilnoci
rnych pomiarw. Cho wprowadzone tu nierwnoci dotycz 2 obserwablii, to
w oglnoci podejcie to da si zastosowa dla wyraenia zwizkw midzy roz-
rzutami wynikw pomiarw dla dowolnej ich iloci (niemniej prawd jest, e
przypadek 2 obserwabli jet najlepiej zrozumiany). Jest to niemoliwe (lub przy-
najmniej trudne) w przypadku takich relacji, ktre stosuj ograniczenia zalene
od komutatorw.
4.3.2 cise sformuowanie
Powyej przedstawiono kilka entropowych relacji nieoznaczonoci, gwnie w kon-
tekcie historii bada nad nimi oraz ich zalet. Wprowadmy pojcie entropowych
zasad nieoznaczonoci w sposb maksymalnie oglny i cisy deniujc wszelkie
istotne wielkoci.
Niech zbiory /
j
= M
j
x
[M
j
x
B(H) reprezentuj pomiary (oglne) na
przestrzeni H ze skoczonymi zbiorami A wynikw x A. Dla wszystkich x
mamy zatem warunek

x
M
j
x
= 1.
Dla kadego stanu kwantowego , pomiar /
j
indukuje rozkad T
(/
j
) wy-
nikw pomiarw dany wzorem:
T
M
j
= T
(/
j
) =
_
P
x
(/
j
)[x A
M
j
_
, (4.4)
gdzie: P
x
(/
j
) = Tr
_
M
j
x
_
.
Wzr (4.4) okrela tzw. wektor probabilistyczny. Precyzyjniej, jest to element
przestrzeni [0, 1]
|X|
unormowany do jednoci, tzn.

x
P
x
(/
j
).
Entropi (ogln, niekoniecznie Shannona) H
tej dystrybucji oznaczmy przez

H
(/
j
, ).
5
Entropia jest funkcj okrelon na zbiorze wektorw probabilistycz-
nych. Nie jest to jednak dowolna funkcja. Jak wskazuje nazwa, spenia ona mu-
si pewne warunki. Dla dystrybucji ostrej lub inaczej deterministycznej (tzn.
takiej, e jeden z elementw wektora probabilistycznego jest jedynk, co zycz-
nie oznacza, e zawsze otrzymujemy odpowiedni wynik pomiaru), powinna ona
przyjmowa warto minimaln. Zazwyczaj wygodnie by wartoci t byo 0. Im
rozkad bardziej niepewny, tym warto entropii powinna by wiksza. Oczy-
wicie, to co oznacza bardziej niepewny zaley od postaci funkcji. Warto
5
Nie naley takiego oznaczenia argumentw funkcji (po przecinku) myli z czsto stoso-
wanym w kolejnych rozdziaach oznaczeniem entropii cznej dystrybucji prawdopodobiestwa.
maksymaln powinna ona przyjmowa dla maksymalnie niepewnej dystrybucji,
ktra jest bez wtpienia wektorem o wszystkich skadowych rwnych.
Tak entropi jest np. entropia Shannona (majca w dodatku wiele innych
podanych cech). Jej jawna posta to:
H(/
j
, ) =
x
Tr(M
j
x
) log[Tr(M
j
x
)]. (4.5)
Oglna entropowa relacja nieoznaczonoci wyraa wzajemn niekompatybil-
no kilku pomiarw /
1
, ..., /
L
. Najoglniejsz postaci takiej relacji dla sum
entropii jest:
1
L
L
j=1
H
(/
j
, ) , c
{M
j
}
(4.6)
dla wszystkich o(H), gdzie c
{M
j
}
jest sta zalen tylko od zbioru pomiarw
(a nie od stanu ).
Bdziemy odtd stosowa czsto oznaczenie:
H
(B, ) := H
([x x[ , )
okrelajce entropi wynikajc z pomiarw w bazie ortonormalnej operatora B
odpowiadajcej pomiarowi B. Entropia dla pomiarw uoglnionych obserwabli
A danej przez odpowiednie operatory A
x
= E
A
x
bdzie natomiast zapisywana w
nastpujcych formach:
H
(/, ) := H
(A
x
, ) = H
(T
A
) = H
(/) .
Szczeglnie interesujce jest znalezienie pomiarw, dla ktrych c
{M
j
}
jest tak
due, jak to moliwe.
Jaki wybr A i B maksymalizuje praw stron (4.3)? Z postaci (4.2) jasno
wynika, e jest tak, gdy wszystkie wektory wasne 2 obserwabli nakrywaj si
tak, e ich iloczyny skalarne s rwne. Wynosz wtedy one 1/
d, a prawa strona
przyjmuje warto
1
2 log d
.
Jest to ograniczenie dolne ktre jest osigalne dla pewnego stanu kwantowego.
O takim ograniczeniu mwimy, e jest ciasne (ang. tight). Takim stanem kwan-
towym jest oczywicie np. stan [a
1
. Naley zaznaczy, ze dla oglnych obserwa-
bli ograniczenie dolne dane wzorem (4.2) nie musi by ograniczeniem ciasnym.
Istotnie, nie jest tak np. dla nieoznaczonoci wyraonej sum entropii Shannona.
4.3.3 Entropie i ich wasnoci
Pojcie entropii jest jednym z najwaniejszych zarwno w zyce statystycznej,
jak i w teorii informacji. Pojcie to okazuje si by zwizane cile rwnie z
wydawaoby sibardzo odlegymi od termodynamiki dziedzinami, np. z ogln
teori wzgldnoci [160]. Entropie s rwnie interesujce same w sobie, jako
obiekt ciekawych bada matematycznych.
Entropi Shannona i bdc (w pewnym sensie) jej kwantowym odpowiedni-
kiem entropi von Neumanna opisano w dodatku B.
Tu natomiast opisane zostana pewne oglniejsze ni entropia Shannona funk-
cje. Skupimy si na tych oglnych entropiach, ktre s uyteczne ze wzgldu na
ich zastosowania w mechanice kwantowej. W szczeglnoci na tych, dla ktrych
sformuowano entropowe relacje nieoznaczonoci.
Moemy zdeniowa wiele dogodnych miar entropowych dla rozkadu P
X
=
x
1
, ..., x
n
nad zbiorem A, gdzie P
X
(x) jest prawdopodobiestwem otrzymania
okrelonego elementu x A. Najwaniejszymi z nich s tzw. entropie Renyiego
[133] oraz entropie wprowadzone niezalenie przez Havrda i Charvata [56] oraz
przez Tsallisa [156].
Entropie Renyiego
Entropia informacyjna Shannona zostaa uoglniona przez wgierskiego matema-
tyka Renyiego [133]. Entropie te tworz jednoparametrow rodzin miar entropo-
wych i dziel z entropia Shannona wiele wanych cech. Cho zostay wprowadzone
w latach 60., zastosowanie w zyce i naukach pokrewnych znajduj dopiero od
niedawna.
Entropie Renyiego s zdeniowane formu:
H
R
(P
X
) =
1
1
log
_
xX
P
X
(x)
_
(4.7)
Renyi w swej pracy [133] ograniczy si do dodatnich wspczynnikw , ale
w zasadzie mona dopuci wszystkie wartoci (oprcz osobliwoci w = 1, dla
takiego parametru moemy rozwaa entropi jedynie przez przejcie do granicy).
Czasem wygodnie jest jednak narzuci warunek > 1, poniewa wtedy mona
wprowadzi parametr sprzony speniajcy relacj:
1
+
1
= 2. (4.8)
Entropia Renyiego spenia dwa pierwsze aksjomaty opisane w dodatku B, nie
spenia natomiast trzeciego z nich. Jednak spenia (wynikajcy z tego trzeciego
aksjomatu) sabszy warunek addytywnoci (co atwo sprawdzi przeksztacajc
logarytm iloczynu na sum logarytmw). Kada liniowa kombinacja (ciga lub
dyskretna) entropii Renyiego rwnie spenia prawo addytywnoci.
Entropia ta zwizana jest z tzw. -norm wektora probabilistycznego v, zde-
niowan jako:
[[v[[
=
_
xX
P
X
(x)
_
1/
Przechodzc do granicy 1 entropia Renyiego staje si rwna entropii
Shannona:
H(P
X
) = lim
1
H
R
(P
X
) =
xX
P
X
(x) log [P
X
(x)].
By to zobaczy wystarczy zastosowa regu de lHospitala.
Podstawowe wasnoci entropii Renyiego s nastpujce:
Entropia Renyiego monotonicznie maleje wraz z : H
R
() , H
R
() dla
.
Przyjmuje wartoci z przedziau:
0 H
R
() log [A[ .
Dolne ograniczenie otrzymuje si dla ostrej dystrybucji (P
X
(x) = 1 dla
pewnego x), grne ograniczenie osiga ona dla jednorodnego rozkadu:
P
X
(x) = 1/ [A[.
Istotn cech entropii jest ich wypuko na zbiorze wektorw probabilistycz-
nych. Entropie Renyiego s wypuke dla 0 < 1. Naley podkreli, e entro-
pie te rzdu > 1 nie s ani czysto wypuke, ani czysto wklse [75].
Mona rwnie zdeniowa tzw. entropi kolizyjn (ang. collision entropy),
tzn. entropi Renyiego rzdu = 2 i dan rwnaniem:
H
R
2
(P
X
) = log

xX
P
X
(x)
2
(4.9)
i tzw. entropi minimaln dan w granicy jako:
H
R
(P
X
) = log max
xX
P
X
(x). (4.10)
Entropia Tsallisa
Rozwamy z kolei rodzin entropii Tsallisa [156]. Entropie te s zdeniowane
wzorem:
H
T
q
(P
X
) =
1

xX
P
X
(x)
q
q 1
(4.11)
gdzie q jest parametrem rzeczywistym (q = 1).
Rodzina tapodobnie jak to ma miejsce dla entropii Renyiegozawiera en-
tropi Shannona w swej granicy q 1. Co istotne, rodzina ta zawiera rwnie
wariancje dla tzw. obserwablii dychotomicznych (o 2 moliwych wynikach pomia-
rw), reprezentowanych przez operatory w dwuwymiarowej przestrzeni Hilberta.
Dla operatora:
/ = [a a[ [a a[ (4.12)
gdzie: a[a = 0 zachodzi mianowicie:
H
2
(/) = 2P(a) (1 P(a)) =
(/)
2
2
(4.13)
oraz:
H
3
(/) =
3(/)
2
8
. (4.14)
Ten zwizek ma znaczenie w kontekcie tzw. meta-relacji nieoznaczonoci,
opisanej w podrozdziale 4.3.5.
Kluczow rnic w porwnaniu do entropii Renyiego jest to, e entropie
Tsallisa maj okrelon wasno wypukoci. Entropie Tsallisa s mianowicie
wypuke dla parametrw q > 0 oraz wklse dla q < 0.
Krtki przegld wasnoci i zastosowa entropii Tsallisa w zyce mona zna-
le w artykule [123]. O zastosowaniach jej w zyce i naukach pokrewnych daje
pogld rwnie praca [41].
4.3.4 Wzajemnie zrwnowaone bazy
Silna relacja nieoznaczonoci, to taka dla ktrej staa c
{M
j
}
jest bardzo dua.
Zauwamy, e dla zbioru pomiarw rzutowych PVM : /
1
. . . /
L
, zawsze moe-
my znale stan taki, e H
(/
j
, ) = 0 dla pewnego /
j
. W tym celu wybra
naley jako stan wasny /
j
. Entropia dla prawdopodobiestw odpowiadaj-
cych /
j
bdzie wic zerowa. Dla pozostaych pomiarw jest ona oczywicie nie
wiksza ni log [A[.
Otrzymujemy wic fundamentalne ograniczenie:
log [A[ (1 1/L) , c
{M
j
}
, 0
Jeli c
{M
j
}
osiga powysz grn granic, to zbir takich pomiarw bdziemy
nazywa maksymalnie niekompatybilnym, a odpowiedni relacj nieoznaczonoci
okrela jako maksymalnie siln. Zerowa entropia dla jednego z pomiarw impli-
kuje wtedy maksymaln dla pozostaych.
Do maksymalnie silnych relacji nieoznaczonoci prowadz tzw. wzajemnie
zrwnowaone (ang. unbiased, brak znanego mi innego polskiego terminu) ba-
zy pomiarw (ang. Mutually Unbiased Bases - MUB).
Denicja 5 (Bazy Wzajemnie Zrwnowaone).
Niech B
1
=
b
1
1
, ...,
b
1
d
i B
2
=
b
2
1
, ...,
b
2
d
bd dwoma ortonormalny-
mi bazami w C
d
. Nazywamy je wzajemnie zrwnowaonymi, jeli zachodzi
b
1
k
b
2
l
= 1/
d dla kadego k, l.
Zbir B
1
, ..., B
m
baz ortonormalnych w C
d
jest nazywany zbiorem wza-
jemnie zrwnowaonych baz, jeli kada para baz jest wzajemnie rwna.
Pojecie to zostao wprowadzone przez Schwingera. Ostatnio bada si je do
szeroko w kontekcie spltania i innych fundamentalnych cech ukadw kwanto-
wych.
Wszystkie bazy operatorw musz by wzajemnie rwne, aby mc otrzyma
maksymalnie siln relacj nieoznaczonoci. Wynika to z prostego argumentu. Za-
my, e dwie z baz nie s wzajemnie rwne. Wtedy [x B
1
i [y B
2
na-
krywajce si tak, e iloczyn skalarny tych wektorw ma warto [x [ y[
2
> 1/d
Wybierajc zatem = [x x[ otrzymujemy zerow entropi w bazie B
1
i mniej
ni maksymaln entropi w bazie B
2
.
Wzajemnie rwne bazy prowadz do maksymalnie silnych relacji nieoznaczo-
noci dla L = 2 pomiarw. W oglnoci nie zachodzi to jednak dla L > 2 [4].
Maksymalnie niekompatybilne pomiary mog by jednak zawsze znalezione dla
dowolnego L, jeli ograniczymy si do [A[ = 2 wynikw pomiarw.
Wiadomo wic, e istniej dowolnie due zbiory pomiarw dychotomicznych
dajcych maksymalnie silne relacje. Wiadomo te, e w przestrzeniach wysokowy-
miarowych wybieranie baz losowo rwnie moe prowadzi do do silnych relacji.
Nie znamy jednak odpowiedzi czasem na proste pytania, nie wiadomo w szczegl-
noci, czy istniej 3 pomiary z 3 moliwymi wynikami (dla wymiaru przestrzeni
d > 2) ktre s maksymalnie niekompatybilne wzgldem entropii Shannona.
Istniej 2 podstawowe sposoby konstrukcji baz wzajemnie rwnych. Pierwsza
i bardziej powszechna korzysta z uoglnionych macierzy Pauliego. Druga opiera
si na tzw. kwadratach aciskich.
4.3.5 Pewne uoglnienia
Istnieje wiele mocniejszych lub bardziej oglnych sformuowa entropowych za-
sad nieoznaczonoci. W tym podrozdziale przedstawione zostan te najbardziej
znane.
Silniejsze relacje oraz inne entropie
W pewnych sytuacjach mona znale silniejsze ograniczenia dla sformuowania
(4.3). Taka silniejsza relacja istnieje na przykad dla pomiarw na kubitach [76].
Inne wzmocnienia relacji Maassena i Unka otrzymano w [165].
Silniejsze ograniczenia dla relacji (4.3) mona te otrzyma (dla kubitw) sto-
sujc jawn minimalizacj z wizami narzuconymi przez relacj nieoznaczonoci
Landaua-Pollaka. Opisane to zostanie w czci 4.4.2.
Oprcz najpopularniejszego sformuowania relacji nieoznaczonoci za pomoc en-
tropii Shannona, Maassen i Unk (wzmacniajc rezultat Landaua i Pollacka z
1961 r.) pokazali, e relacja Deutscha zachodzi rwnie dla wczeniej zdeniowa-
nej tzw. entropii minimalnej (min-entropy):
1
2
(H
(/, [) +H
(B, [)) , log

_
1 +c(/, B)
2
_
, (4.15)
gdzie:
H
(P
X
) = log max
xX
P
X
(x). (4.16)
Dla pewnych pomiarw ograniczenie dolne jest osigalne dla pewnego stanu
czystego [ (czyli jest ciasne). Rozwamy np. 2 wzajemnie rwne bazy dla
pomiarw na kubitach. Bazami takimi s w szczeglnoci baza obliczeniowa:
/ = [0 , [1 oraz tzw. baza Hadamarda: B = [+ , [.
Co wicej, udao si [94] udowodni relacje nieoznaczonoci dla entropii mi-
nimalnej i pomiarw odpowiadajcych wzajemnie rwnym bazom. W dowodzie
korzysta si z istnienia pewnych wasnoci symetrii takich baz. Relacja ta dotyczy
dowolnej, w oglnoci wikszej ni 2 liczby pomiarw. Zostanie wic przedstawio-
na w podrozdziale 4.3.5.
Istnieje wiele sformuowa uywajcych entropii Renyiego. Najwczeniej otrzy-
man relacj tego typu jest:
1
2
(H
(/, ) +H
(B, )) , log c(/B), (4.17)

gdzie indeksy i s wzajemnie sprzone:
> 1, =

(2 1)
< 1.
W granicy , 1 otrzymujemy rezultat dla entropii Shannona. Wynik ten
zosta otrzymany przez Maassena i Unka. Mona sprawdzi bezporednimi obli-
czeniami, e dla baz wzajemnie zrwnowaonych, stanami osigajcymi powysze
dolne ograniczenie s stany tworzce bazy pomiarowe.
Pewne silne relacje wyraone za pomoc sumy entropii Renyiego i oglnych
pomiarw POVM opisane s w pracy [127]. Otrzymano tam ograniczenia dolne
zalene od stanu , jak i pewne sabsze, niezalene od stanu kwantowego.
Relacje nieoznaczonoci dla entropii Tsallisa otrzymano dla pomiarw poo-
enia i pdu, ale rwnie dla pomiarw PVM na kubitach [93].
Dla sumy entropii Tsallisa wyraajcej niepewno dotyczc wynikw 2 nie-
kompatybilnych pomiarw odkryto pewien ciekawy efekt [91]. Mianowicie zacho-
dzi (co najmniej dla pomiarw na kubitach) pewna sprzeczno midzy wnioskami
opartymi na rnych wyborach parametrw q. Stany, dla ktrych suma entropii
(dla tego samego parametru q
1
) jest minimalna, mog by stanami dla ktrych
przy innym wyborze parametru q
2
otrzymuje si maksymaln niepewno pomia-
rw.
Inne relacje dla entropii Tsallisa i oglnych pomiarw POVM otrzymano rw-
nie w pracy [127].
Stany mieszane
Za pomoc bardzo oglnego rozumowania (prowadzcego przede wszystkim do
wynikw prezentowanych w czci 4.3.6) otrzymano silniejsze relacje nieoznaczo-
noci dla stanw mieszanych. W szczeglnoci s to silniejsze relacje typu Maasse-
na i Unka dla 2 dowolnych pomiarw POVM (z czego jeden musi by pomiarem
rzdu 1) [85]. Ograniczenie dolne jest wiksze precyzyjnie o warto entropii von
Neumanna stanu, na ktrym dokonywany jest pomiar. W ten sam sposb mona
wzmocni wynik S`anchez-Ruiz [76].
Pomiary POVM
Entropowa relacja nieoznaczonoci Maassena i Unka zostaa uoglniona do po-
miarw POVM [85], w szczeglnoci do tych o rzdzie wikszym lub rwnym 1.
Wynik otrzymany przez Krishn i Parthasarathyego jest nastpujcy. Dla dwch
POVM danych zbiorami projektorw A
i
oraz B
j
zachodzi:
H(/, ) +H(B, ) , max
i,j
_
2 log
A
1/2
i
B
1/2
j
_
= c(/, B) (4.18)
gdzie [O[ jest minimum z
[OO
[ po wszystkich znormalizowanych wekto-

rach [.
Powysze ograniczenie Krishny i Parthasarathyego jest suszne rwnie dla
dwch entropii Renyiego o indeksach sprzonych + = 2. Znaleziono rw-
nie ostatnio [154] wynik ograniczajcy niepewno wyraon jako suma entropii
Renyiego rzdu 1/2 oraz :
H
R
1/2
(A, ) +H
R
(B, ) , c(A, B). (4.19)

Nierwno ta wynika z pewnej oglnej relacji dla tzw. gadkich (ang. smooth)
entropii minimalnych i maksymalnych. Relacja ta z kolei koncepcyjnie nawizuje
do fundamentalnych relacji opisanych w rozdziale 4.3.6.
Wicej ni 2 bazy
Natura zazwyczaj pozwala nam dokonywa wicej ni 2 pomiary na systemach.
Prowadzi to naturalnie do pytania o to, jak okrela wzajemn niekompatybilno
wielu pomiarw i jak znale ograniczenie na odpowiednie miary nieoznaczonoci,
w szczeglnoci miary entropowe. Najprawdopodobniej pierwsza osob, ktra po-
ruszya kwestie nieoznaczonoci dla wicej ni 2 obserwablii by Robertson. Poda
on pewne ograniczenie na iloczyny wariancji parzystej liczby operatorw [135].
Niestety, nadal niewiele wiadomo na ten temat. Wikszo bada na tym
polu dotyczy przypadku pomiarw w bazach wzajemnie rwnych. Jak zaznaczono
wyej, warunek rwnoci jest warunkiem koniecznym otrzymania maksymalnie
silnych relacji nieoznaczonoci. Nie jest to natomiast warunek dostateczny.
Rozwamy przypadek, gdy w d wymiarowej przestrzeni Hilberta dysponujemy
d + 1 bazami wzajemnie rwnymi. Dodajc parami ograniczenia typu Maassena
i Unka otrzymujemy raczej sabe ograniczenie dolne. Istnieje jednak silniejsze
ograniczenie postaci:
1
d + 1
d+1
j=0
H(B
j
, ) , log(d + 1) 1. (4.20)
Zostao ono przedstawione w pracy [141]. Dla przestrzeni parzystowymiarowej
ten sam autor w pniejszej pracy [76] przedstawi silniejsze ograniczenie:
1
d + 1
d+1
j=0
H(B
j
, ) ,
1
d + 1
_
d
2
log
_
d
2
_
+
_
d
2
+ 1
_
log
_
d
2
+ 1
__
. (4.21)
Dla kubitw (d = 2) prawa strona przyjmuje warto 2/3. Jest to ograniczenie
ciasne.
Jak ju zaznaczono, udowodniono ostatnio [94] entropow relacje nieoznaczo-
noci dla entropii minimalnej i pomiarw odpowiadajcych wzajemnie zrwno-
waonym bazom:
1
L
L1
j=0
H
(B
j
, ) , log
_
1
L
_
1 +
L 1
d
__
.
Poniewa entropia minimalna jest nie wiksza ni entropia Shannona, powy-
szy wynik zapewnia rwnie ograniczenie dla sum entropii Shannona.
Wicej ciekawych informacji o entropowych relacjach nieoznaczonoci dla wie-
lu pomiarw mona znale w artykule przegldowym [166].
Formalizm stabilizatorw
Bardzo ciekawe rezultaty dotyczce entropowych relacji nieoznaczonoci uzyskano
ostatnio w oparciu o tzw. formalizm stabilizatorw [155]. Formalizm ten, zwany
rwnie formalizmem stanw grafowych (ang. graph state) jest bardzo ciekawym
narzdziem o wielu zastosowaniach. Zapewnia on m.in. efektywny opis wielu wie-
loczciowych stanw kubitw, rwnie tych silnie spltanych. Nie bdzie on tu
jednak omawiany, w celu bliszego zapoznania si z nim poleca si czytelnikowi
artyku [57].
Uywajc jzyka i metod formalizmu stabilizatorw, w cytowanej pracy otrzy-
mano m.in. warunek dla silnej relacji typu Maassena i Unka. Tak siln relacj
otrzymuje si dla pomiarw w dwch szczeglnych bazach. S to tzw. bazy sta-
nw grafowych. Kada taka baza dla n kubitw w stanie grafowym skada si z
takich stanw n kubitw, ktre s wektorami wasnymi dla tzw. operatorw gene-
rujcych stan (generatorw tego stanu). Otrzymane ograniczenie (dane wzorem
(4.2) ) jest ciasne. Rwno otrzymuje si dla dowolnego stanu bazowego.
Duo ciekawszy rezultat (szczeglnie w kontekcie opisanych metod wykry-
wania spltania) znaleziono dla pomiarw odpowiadajcych dychotomicznym i
antykomutujcym obserwablom.
6
.
Rozwamy obserwable znormalizowane, o wartociach wasnych 1. Punktem
wyjcia do dalszych rozwaa jest pewna fundamentalna relacja, nazwana meta-
relacj nieoznaczonoci :
Lemat 1 (Meta-relacja nieoznaczonoci).
Niech A
1
, ..., A
L
bd obserwablami parami antykomutujcymi, tzn. /
l
, /
k
=
0 dla k = l. Jeli w dodatku s to obserwable znormalizowane, o wartociach
wasnych 1, to zachodzi:
L
k=1
/
k
2
1, (4.22)
co jest rwnowane warunkowi:
L
k=1
2
(/
k
) , L 1, (4.23)
gdzie
2
(/) =
(//)
2
jest wariancj.
Zachodzi rwnie wasno odwrotna:
Lemat 2.
Niech A
1
, ..., A
L
l
, /
k
=
0 dla k = l. Niech w dodatku bd to obserwable znormalizowane, o wartociach
wasnych 1. Jeli dla dowolnych liczb rzeczywistych a
1
, ...a
L
zachodzi
L
k=1
a
2
k
1,
to istnieje taki stan kwantowy , e liczby a
l
s wartociami oczekiwanymi dla
pomiarw na tym stanie: a
k
= Tr(/
k
).
6
Obserwable takie s konieczne dla maksymalnego amania nierwnoci Bella typu CHSH
[148]. Antykomutacja wynika rwnie z dychotomii i maksymalnej niekompatybilnoci (komple-
mentarnoci).
Oznacza to oczywicie, e meta-relacja nieoznaczonoci jest najlepszym mo-
liwym ograniczeniem na sum wariancji pomiarw takich obserwabli. Pozwala
ona rwnie wyprowadzi ca klas entropowych relacji nieoznaczonoci.
Niech A bdzie dychotomiczn i znormalizowan obserwabl, a x kwadra-
tem jej wartoci oczekiwanej. Wektor probabilistyczny jest wtedy dany przez
P =
_
1+
x
2
,
1
x
2
_
, lub przez wektor z zamienionymi skadowymi. Rozwamy
entropie niezmiennicze ze wzgldu na permutacje skadowych wektorw probabi-
listycznych. Taka entropia jest wtedy rwna pewnej funkcji x:
S(x) := S(/, ) = S
__
1
x
2
,
1
x
2
__
. (4.24)
Unormujmy rozwaan entropi tak, aby dla wektora (0, 1) przyjmowaa war-
to 0. W cytowanej pracy udowodniono nastpujce:
Twierdzenie 5 (O oglnych relacjach entropowych).
Niech A
1
, ..., A
L
l
, /
k
=
0 dla k = l. Dodatkowo niech bd to obserwable znormalizowane, o wartociach
wasnych 1. Dla kadej entropii S (o opisanych wyej wasnociach), dla ktrej
S(x) jest funkcj wypuk zachodzi:

min
1
L
L
k=1
S(/
k
, ) =
L 1
L
S
0
, (4.25)
gdzie S
0
jest entropi dla rozkadu jednostajnego (1/2, 1/2).
Wymg wypukoci dla

S jest speniony przez entropi Shannona. Dla en-
tropii Tsallisa odpowiednie funkcje

S s wypuke tylko dla pewnych wartoci
parametrw q, mianowicie dla 1 < q 2 bd q , 3. Przypomnijmy, e entro-
pie Tsallisa rzdu 2 lub 3 s proporcjonalne do wariancji. Dla takich entropii
powysza relacja jest rwnowana meta-relacji nieoznaczonoci. Jest wic relacj
najsilniejsz z moliwych. Inne entropie, w szczeglnoci Shannona, daj sabsze
ograniczenia. Sabsze w tym sensie, e dopuszczaj takie wartoci oczekiwane,
ktre nie speniaj warunku (4.22). W zakresie parametrw 2 < q < 3 warunek
wypukoci nie jest speniony. Do tej obserwacji powrcimy w czci 5.2.3. War-
to tu przypomnie, e same entropie Tsallisa s wypuke dla q > 0. Wypuko
entropii nie implikuje wic wypukoci stowarzyszonej z ni funkcji

S.
Pomiary czne
Interesujcym problemem jest rwnie oszacowanie naszej niepewnoci dotyczcej
wynikw tzw. pomiarw cznych.
Pomiar czny dwch obserwabli to pojedynczy pomiar, ktry daje nam pew-
n informacj o tych obserwablach. Pomiar ten jest wykonywany oczywicie wielo-
krotnie na zbiorze tak samo przygotowanych systemw. Nie naley jednak sdzi,
e pomiar taki odsania w pewnym stopniu jednoczenie istniejce wartoci tych
mierzonych cznie obserwablii. W oglnoci nie istniej czne prawdopodobie-
stwa dla wynikw pomiarw obserwablii. Jest to przejaw tzw. niekontekstualnoci
teorii kwantowej.
7
Jeli dwie obserwable komutuj, to pomiar taki moe by wykonany za po-
moc zwykego pomiaru rzutowego. Jeli nie komutuj, naley w tym celu uy
oglnych pomiarw POVM. Taki schemat powoduje, e pomiar czny charakte-
ryzuje si wiksz nieoznaczonoci ni pomiary standardowe (na kadym z uka-
dw ze zbioru dokonujemy tylko jednego typu pomiaru). Opis takich pomiarw
cznych mona znale m.in. w ksikach [108] oraz [119]. Wzrost niedokadnoci
(niepewnoci) pomiarw cznych wydaje si by w zgodzie z ogln cech opisu
kwantowomechanicznego, jak jest ograniczona ilo informacji, jak mona wy-
doby z ukadw zycznych. Naturalnym pytaniem jest wic: na jak wiele tej
dodatkowej niepewnoci musimy si zgodzi mierzc obserwable cznie?
W szczeglnoci dla pomiarw dokonywanych na kubitach uzyskano na tym
polu ciekawe rezultaty. Przeczyta o nich mona w pracy [16], w ktrej to stosu-
je si entropowe zasady nieoznaczonoci. Otrzymane relacje ograniczaj entropie
Shannona dla dwch pomiarw. Ograniczenie to ma dwa rda. Po pierwsze, wy-
stpuje wewntrzna nieoznaczonoprzygotowywanych systemw, ograniczona
za pomoc standardowej relacji nieoznaczonoci. Wyraa ona niemono przy-
gotowania stanu kwantowego o okrelonych wartociach dwch dowolnych obser-
wablii. Po drugie, istnieje wkad do niepewnoci pochodzcy od samego schematu
pomiaru cznego. Mona wic uwaa rnic midzy ograniczeniami dla przy-
padku pomiarw standardowych i cznych za (szacunkow) miar tej dodatkowej
niepewnoci.
Zagadnienia te maj wiele praktycznych zastosowa, w szczeglnoci s one
wane dla badania bezpieczestwa pewnych protokow kryptogracznych [47].
4.3.6 Pami kwantowa
Niepewnoci wynikw pomiarw zawsze dotycz wiedzy pewnego obserwatora.
Obserwator o maej wiedzy (na temat ukadu) dowiadcza duej niepewnoci,
obserwator znajcy lepiej stan ukadu moe z wiksz precyzj przewidzie wy-
niki pomiarw. Mechanika kwantowa mwi, e nawet perfekcyjna wiedza o stanie
ukadu nie pozwala na perfekcyjne przewidywania dotyczce rnych (niekompa-
tybilnych) wielkoci. Jest tak jednak tylko wtedy, gdy nasza wiedza o ukadzie
jest wiedz klasyczn. Wiedza ta to nic innego jak wiedza o zastosowanej pro-
cedurze przygotowawczej ukadu. Rozwamy wiedz silniejsz, kwantow. By
wyjani ten termin przedstawmy nastpujcy eksperyment mylowy. Jest to for-
ma gry midzy Alicja a Bolkiem. Bolek wysya Alicji pewien ukad kwantowy
(np. czstk o spinie 1/2). Alicja dokonuje na nim pomiarw w jednej z dwch
7
Zobacz dyskusj w podrozdziale 4.6.
moliwych baz (oznaczanych dalej jako pomiary/bazy X i Z; odpowiadaj im
operatory A i Z). Informacj o wybranej bazie przekazuje (listownie) Bobowi.
Gr tak przedstawia schematycznie rysunek 4.1.
?
X
Z
X/Z
Alicja
Bolek
Rysunek 4.1: Gra midzy Alicj a Bobem wykorzystujcym pami kwantow
Zadaniem Bolka jest minimalizacja jego niepewnoci dotyczcej wynikw po-
miarw Alicji. Jeli Alicja wybiera zawsze (losowo) jedn z dwch baz pomiaro-
wych, a niepewno Bolka co do wyniku mierzy bdziemy za pomoc entropii
Shannona, to suma takich niepewnoci dla dwch moliwych pomiarw Alicji jest
ograniczona od dou. Wyraa si to oczywicie wzorem Maassena i Unka.
8
Zamy np., e Bolek wysya Alicji ukad w stanie czystym [0, a ta dokonuje
pomiaru w bazie [0 , [1, bd w bazie [+ , [. W przypadku tej pierwszej,
Bolek zna wynik pomiaru z cakowit pewnoci. Odpowiada to zerowej entropii.
Pomiar w drugiej bazie daje jednak wynik cakowicie losowy. Bolek nie moe go
przewidzie, musi po prostu zgadywa.
Z obserwacji poczynionej ju przez EPR wynika, e Bolek moe by bardziej
sprytny. Zamiast po prostu przygotowywa stan, wysya go Alicji i zgady-
wa wyniki, moe on przygotowa zoony dwuczciowy stan spltany. Jedn
cz wysya Alicji, a drug ma do swojej dyspozycji. Bolek dysponuje teraz
czym wicej ni klasyczn informacj o ukadzie wysanym Alicji. Dysponuje on
tzw. kwantow pamici. Jeli ten stan zoony (system Alicji + pami Boba)
jest stanem maksymalnie spltanym, Bolek zna wyniki pomiarw Alicji z pen
dokadnoci! Jest to wtedy sytuacja zupenie analogiczna do tej rozwaanej w
argumencie EPR.
9
8
Oczywicie, jak dyskutowano powyej, w pewnych sytuacjach da si uzyska jeszcze silniej-
sze ograniczenia.
9
Kluczowym elementem ich rozumowania byo to, e dla stanw maksymalnie spltanych
Relacja Maassena i Unka nie opisuje wic ju dobrze tej uoglnionej sytu-
acji (jeli uwzgldni moliwo uycia kwantowej pamici).
10
Czy jest jakie nie-
trywialne sformuowanie takiej uoglnionej relacji nieoznaczonoci? Czy istnieje
matematyczna formua opisujca niepewno Bolka, co do moliwych pomiarw
Alicji na ukadzie, ktry moe by spltany z jego wasnym?
Okazao si niedawno, e tak jest w istocie, a formu t jest uoglniona
relacja Maassena i Unka [11]. Szczeglnym przypadkiem tej oglniejszej relacji
jest wanie ograniczenie Maassena i Unka na sum entropii Shannona. Ale w
zastosowaniu do pamici kwantowej nowy zwizek jest duo ciekawszy. Aby go
przedstawi dogodnie jest najpierw zmodykowa zapis zwykej relacji Maassena i
Unka. Modykacja jest do prosta. Relacj t mona mianowicie przedstawi w
postaci entropii warunkowych, okrelajcych wiedz o wynikach pomiarw Alicji
z punktu widzenia Bolka, ktry przygotowa stan Alicji, a wic dysponuje o nim
klasyczn informacj:
H(A[B) +H(Z[B) , log c, (4.26)
gdzie H(A[B) oznacza warunkow entropi von Neumanna
11
dla stanu:
X
A
AB
=

j
(P
X
A
j
1)
AB
(P
X
A
j
1), (4.27)
gdzie P
X
A
j
=
X
A
j
X
A
j
. Pomiar X jest zdeniowany przez baz ortonormaln

_
X
A
j
_
j
, a
AB
jest cznym stanem systemu AB = ukad (kwantowy) Alicji
+ pami kwantowa Bolka.
Stan ten jest stanem otrzymywanym po dokonaniu nieselektywnego pomiaru
obserwablii X na podukadzie A ukadu AB bdcego w stanie
AB
. Alternatyw-
nie mona go zapisa jako:
X
A
AB
=

j
p
j
(P
X
A
j

j
B
),
gdzie p
j
jest prawdopodobiestwem otrzymania wyniku j, a
j
B
jest stanem po-
dukadu B odpowiadajcym temu wynikowi.
(typu singlet) dysponujemy pen wiedz o wynikach moliwych komplementarnych pomiarw
na ukadzie na ktry nie mamy adnego lokalnego wpywu. Argument EPR zosta omwiony w
czci 3.3.
10
Oczywicie relacja nieoznaczonoci Robertsona-Heisenberga rwnie nie opisuje ju dobrze
tej uoglnionej sytuacji. Zobacz dyskusj w rozdziale 6.4.
11
Stosujemy czsto to samo oznaczenie dla entropii Shannona i von Neumanna. Pozwala to
podkreli ich wzajemne zwizki (choby fakt, e entropi Shannona zawsze mona wyrazi jako
entropi von Neumanna pewnego ukadu). Nie prowadzi te to do nieporozumie, gdy zawsze
mona te dwie funkcje odrni ze wzgldu na ich argumenty. Wymusza wreszcie pewn uwag
u czytelnika i piszcego te sowa.
Uzasadnijmy ten nowy zapis relacji Maassena i Unka. Pami Bolka skore-
lowana jest klasycznie z systemem Alicji. Bolek wie, e z prawdopodobiestwem
p
i
stan Alicji to
i
. Oznacza to, e system AB jest w stanie cznym:
AB
=

i
p
i
i
[i i[. (4.28)
Entropia warunkowana klasyczn pamici Bolka jest po prostu redni wa-
on entropii dla stanw

j
P
j
i
P
j
z wagami p
i
:
H(A[B) =

i
p
i
H(
j
P
j
i
P
j
) =

i
p
i
H(A,
i
) = H(
X
A
AB
) H(
B
).
Wzr (4.26) mona przepisa jako:
H(A[B) +H(Z[B) =

i
p
i
(H(A,
i
) +H(Z,
i
)) ,
i
p
i
(log c) = log c,
(4.29)
gdzie zastosowano zapisan w standardowy sposb relacj Maassena i Unka
(4.3). Widzimy wic, e sformuowanie (4.26) jest poprawne (i o tyle oglniejsze od
standardowego, e uwzgldnia klasyczn niepewno co do stanu Alicji, wyraona
przez rozkad prawdopodobiestwa p
i
).
Uwzgldniajc natomiast moliwo zastosowania kwantowej pamici, suszn
relacj jest:
H(A[B) +H(Z[B) , log c(A, Z) +H(A[B). (4.30)
Teraz system A+B nie musi by skorelowany klasycznie, stan
AB
jest do-
wolnym stanem, w oglnoci spltanym. W szczeglnym przypadku jest to stan
maksymalnie spltany, co umoliwia Bolkowi pene
12
zwycistwa w jego grze z
Alicj.
Ta relacja jest rwnowana nastpujcej relacji zaproponowanej w pracy [130]
i udowodnionej w [11]:
H(A[B) +H(Z[E) , log c(A, Z), (4.31)
gdzie H(A[B) jest dane wzorem (4.27), a H(Z[E) oznacza warunkow entropi
von Neumanna wyraajc si analogicznym wzorem:
X
A
AE
=

j
(P
X
A
j
1)
AE
(P
X
A
j
1), (4.32)
gdzie jednak teraz
AE
jest stanem kwantowym systemu ukad A Alicji + ukad
E Ewy. System ten jest podsystemem duego systemu: ukad A Alicji + ukad
12
W sensie sumy entropii rwnej zeru.
B Boba + ukad E Ewy. Ukad E jest niezaleny od ukadu B (nie jest z nim
spltany). Moe on zawiera informacj o ukadzie A w postaci klasycznej (ana-
logicznie do (4.28)), lub kwantowej (podukad E moe by spltany z A).
13
T nierwno mona rozumie jako zasad wykluczania informacji(lub ina-
czej zasad monogamii informacyjnej). Obecno pewnej informacji o A w uka-
dzie B wyklucza obecno informacji o komplementarnej wielkoci A w ukadzie
E.
Jeli obydwa systemy B i E zawieraj tylko klasyczn informacje o A, to
otrzymujemy w takim wypadku z powrotem klasyczn relacj Maassena i Unka.
Jest tak tylko dlatego, ze informacja klasyczna moe by swobodnie kopiowana
Powysze relacje wynikaj rwnie z oglnego rozumowania przedstawionego w
pracy [28]. Jej autorzy uoglnili rwnie 2 powysze relacje (4.30) i (4.31) na
przypadek oglnych pomiarw POVM. S one wic rozszerzeniem na przypadek
pamici kwantowych relacji otrzymanych w pracy [85], ktre zostay wspomniane
wyej w podrozdziale 4.3.5.
Zastosowali oni rwnie inne podejcie w dowodach. Autorzy pracy [11] naj-
pierw udowodnili odpowiednie relacje dla tzw. gadkich entropii minimalnych i
maksymalnych, a nastpnie pokazali, ze w odpowiedniej granicy otrzymuje si
(4.31). W pracy [28] zastosowano inne podejcie.
4.4 Sformuowanie Landaua-Pollaka
Inne, alternatywne matematycznie sformuowanie relacji nieoznaczonoci to tzw.
sformuowanie Landaua-Pollaka. Wywodzi si ono z klasycznej teorii przetwa-
rzania sygnaw [88], a w kontekcie pomiarw w mechanice kwantowej zostao
po raz pierwszy rozwaane w cytowanej ju pracy Unka [92]. Spenia ono wie-
le z formalnych wymogw (dla podanych sformuowa relacji nieoznaczonoci)
postawionych przez Deutscha. W sformuowaniu Landaua-Pollaka losowo dys-
trybucji prawdopodobiestwa okrelona jest wycznie przez najwiksze prawdo-
podobiestwo. Formalnie relacja nieoznaczonoci Landaua-Pollaka przedstawia
si nastpujco:
arccos
max
(/) + arccos
max
(B) , arccos c, (4.33)
gdzie P
max
(/) = max
xX
M
P
x
(/) jest najwikszym prawdopodobiestwem dla
pomiaru M, a staa c dana jest wzorem (4.2).
Ta nierwno pozostaje suszn dla ukadw w przeliczalnie wielu wymia-
rach.
Co ciekawe, relacja Landaua-Pollaka nie jest ani silniejsza, ani sabsza ni sfor-
muowanie Maassena i Unka. istniej dystrybucje prawdopodobiestwa spenia-
13
Naley zaznaczy, e wbrew swemu imieniu Ewa nie jest wrogiem Alicji i Bolka. Staje
si nim dopiero w podrozdziale 6.2.1.
jce (4.3), lecz nie speniajce (4.33) i odwrotnie. Sabsze warunek Deutscha jest
jednak implikowany przez 4.33 [92, 157].
Nierwno Landaua-Pollaka jest wic koncepcyjnie zupenie inn miar nie-
pewnoci pomiarowej. Bierze ona pod uwag tylko najwiksze prawdopodobie-
stwa. Dyskutowane wczeniej relacje nieoznaczonoci opieray si na funkcjach
wektorw probabilistycznych (entropiach) i (poza entropi minimaln) zaleay
od wszystkich prawdopodobiestw.
Minimalizujc sum najwikszych prawdopodobiestw z uwzgldnieniem wi-
zu narzuconego przez (4.33) otrzymujemy nierwno:
P
max
(/) +P
max
(B) 1 +c, (4.34)
ktra jest sabsza ni (4.33), ale za to prostsza i bardziej naturalna. Bdziemy j
nazywa sab wersj relacji nieoznaczonoci Landaua-Pollaka.
4.4.1 Uoglnienia
Powysze relacje stosuj si tylko dla dwch pomiarw rzutowych. W pracy
[105] otrzymano istotne ulepszenie sformuowania zasady nieoznaczonoci typu
Landaua-Pollaka. Umoliwia ono stosowanie jej sabej wersji dla dowolnej liczby
pomiarw uoglnionych POVM.
Po pierwsze, dla dwch pomiarw POVM: / = A
1
, ..., A
s
oraz B = B
1
, ..., B
s
zachodzi nastpujce ograniczenie na sum prawdopodobiestw otrzymania i-

tego wyniku dla pomiaru / oraz j-tego wyniku dla pomiaru B:
P
i
(/) +P
j
(B) 1 +
_
_
_A
1/2
i
B
1/2
j
_
_
_ , (4.35)
gdzie jest norm operatorow zdeniowan jako A := sup
|
A|
|
.
Oczywicie w przypadku pomiarw PVM powyszy wzr redukuje si do sa-
bej wersji (4.34).
Po drugie, dla dowolnej liczby m pomiarw POVM: /
k
= A
k
1
, ..., A
k
s
k
dla
k = 1, . . . , m zachodzi nastpujce ograniczenie na sum prawdopodobiestw
otrzymania i
k
-tego wyniku dla pomiaru /
k
:
m
k=1
P
i
k
(/
k
) 1 +
_
_
k=l
_
_
_
_
_
A
k
i
k
_
1/2
_
A
l
j
l
_
1/2
_
_
_
_
2
_
_
1/2
, (4.36)
dla dowolnych j
l
.
4.4.2 Silniejsze entropowe relacje nieoznaczonoci
Jak juz podkrelono, relacja Landaua-Pollaka jest koncepcyjnie zupenie inna
ni sformuowanie Maassena i Unka. Pozwala ona jednak w pewnych sytu-
acjach otrzyma silniejsze ograniczenia dolne dla tej ostatniej. Mona to uczyni
w skoczenie wymiarowych przestrzeniach dla dwch obserwablii speniajcych
tzw. warunek silnego nakrywania. Warunek ten jest speniony, jeli charaktery-
styczna staa c dana wzorem (4.2) jest wiksza ni
1
2
. Oczywicie warunek ten
jest speniony zawsze w przestrzeni dwuwymiarowej. W pracy [30] jawnie maksy-
malizowano sum entropii Shannona z uwzgldnieniem wizu narzuconego przez
siln relacj (4.33).
Otrzymano najlepsze moliwe ograniczenie dolne wyraajce si tylko za po-
moc staej c. Dla bardzo silnego nakrywania znaleziono jeszcze silniejsze ogra-
niczenie numeryczne.
Otrzymane rezultaty implikuj ciekawe wnioski. Relacja Landaua - Pollaka
jest silniejsza ni Maassena-Unka jeli speniony jest warunek silnego nakrywa-
nia. Jest to o tyle ciekawe, e relacja ta ma zupenie inna struktur. Uwzgldnia
mianowicie tylko najwiksze prawdopodobiestwa. Z drugiej strony relacja ta jest
sabsza dla obserwablii niespeniajcych warunku silnego nakrywania.
4.5 Sformuowanie majoryzacyjne
Relacj nieoznaczonoci mona rwnie sformuowa za pomoc pojcia majory-
zacji [115]. Majoryzacja okrela porzdek czciowy w zbiorze wektorw praw-
dopodobiestwa. Okrela stopie ich nieokrelonoci. nie kade dwa wektory
probabilistyczne da si wic porwna w ten sposb. Nie jest to jej wad, ale
raczej konsekwencja bardziej rygorystycznego charakteryzowania niepewnoci
ni dowolne sformuowanie oparte na funkcjach zdeniowanych na wektorach pro-
babilistycznych.
4.5.1 Majoryzacja
Zdeniujmy najpierw samo pojcie majoryzacji. Niech
1
= (
1
1
, . . . ,
1
d
1
) i
2
=
(
2
1
, . . . ,
2
d
2
) bd par wektorw o skadowych uporzdkowanych w porzdku
malejcym.
Denicja 6 (Majoryzacja).
Wektor
1
jest majoryzowany przez
2
(co oznaczamy:
1

2
) jeli:
j
1
i

j
2
i
dla:j = 1, 2, ..., d,
gdzie d = max[d
1
, d
2
] jest wikszym z 2 wymiarw (w razie ich rnicy do krt-
szego wektora dopisujemy zera).
Alternatywnie
1

2

1
jest wypuk mieszanin permutacji
2
.
Pojecie majoryzacji cile wie si z funkcjami entropowymi [12]. Mianowicie,
dla kadej funkcji F() wypukej i symetrycznej na wektorach probabilistycznych
zachodzi:
1

2
F(
1
) , F(
2
).
Implikacja odwrotna nie zachodzi, chyba e F(
1
) , F(
2
) dla kadej wypukej
i symetrycznej funkcji F.
4.5.2 Suprema i formalna relacja nieoznaczonoci
Wektor probabilistyczny T
X
= T
(/
j
) odpowiadajcy pomiarowi X na stanie
nazywamy nieokrelonym (niepewnym), jeli jest on majoryzowany przez 1 =
(1, 0, ..., 0), ale nie jest mu rwny (tzw. cisa majoryzacja, oznaczana: v 1).
Podobnie jest bardziej nieokrelony wzgldem pomiaru Y jeli odpowiada-
jcy temu pomiarowi wektor T
Y
jest majoryzowany przez T
X
Nieokrelono dla pomiarw w bazach X oraz Y odpowiada wektorowi T
Y
.
Twierdzenie 6.
Niech T
X
, ..., T
Y
bd wektorami probabilistycznymi odpowiadajcymi pomia-
rom X, ..., Y na pewnym stanie . Zachodzi:
T
X
... T
Y
sup
[T
X
... T
Y
] 1,
chyba e bazy X, ..., Y maj wsplny wektor.
Supremum zbioru wektorw to taki wektor ktry posiada dwie nastpujce
cechy:
1 majoryzuje wszystkie wektory tego zbioru,
2 jest majoryzowany przez wszystkie wektory majce wasno 1.
Podobnie deniujemy inmum, jest to taki wektor ktry:
1 jest majoryzowany przez wszystkie wektory danego zbioru,
2 majoryzuje wszystkie wektory majce wasno 1.
Supremum skoczonego zbioru wektorw zawsze istnieje, ale nie musi nalee do
tego zbioru.
To wanie okrelenie sup
[T
X
... T
Y
] nadaje konkretn posta majory-
zacyjnemu sformuowaniu relacji nieoznaczonoci. W prostych przypadkach da
si tego dokona analitycznie. Taka analityczna konstrukcja supremum zostaa
przedstawiona w pracy [114]. Omwimy j tu w skrcie.
Rozwamy zbir N wektorw :
1
, . . . ,
N
. Zakadamy, e skadowe kadego
z nich s uporzdkowane nierosnco. By znale ich supremum
sup
konstruujemy
najpierw wektor
sup
. Jego zerowa skadowa
sup
0
jest zerem. Natomiast j-ta
skadowa jest maksymaln wartoci sumy pierwszych j skadowych rozwaanych
wektorw:
sup
j
= max
_
_
j
i=1
1
i
, ...,
j
i=1
N
i
_
_
, (4.37)
dla 1 < j < d
max
, gdzie d
max
jest najwikszym z wymiarw wektorw.
Na podstawie
sup
wyznaczamy wektor
sup
:
sup
i
=
sup
i

sup
i1
. (4.38)
gdzie 1 < 1 < d
max
. Wektor ten niekoniecznie jest podanym supremum. Je-
go skadowe mog nie by uporzdkowane nierosnco. Jeli tak jest istotnie i
zachodzi
sup
i+1
>
sup
i
, to te dwie skadowe zastpi naley ich redni. Proces
takiego uredniania naley kontynuowa, a otrzyma si wektor o nierosncych
skadowychjest on supremum
sup
.
Wicej o samym pojciu majoryzacji i jego zastosowaniach matematycznych
mona przeczyta w pracy [12]. Zastosowania zyczne majoryzacyjnego sformuo-
wania relacji nieoznaczonoci zostan przedstawione w rozdziale 5.4 w kontekcie
wykrywania splatania kwantowego.
4.6 Znaczenie relacji nieoznaczonoci
Rozdzia ten warto zakoczy pewn podsumowujc dyskusj. Dotyczy ona b-
dzie pewnych oglnych kwestii zwizanych z Zasad Komplementarnoci oraz Nie-
oznaczonoci. Warto uporzdkowa i wyjani pewne zagadnienia, nie ze wzgldu
na ich szczeglne znaczenie dla gwnej czci pracy, ale ze wzgldu na ich wag.
Rzecz dotyczy bowiem samych podstaw mechaniki kwantowej.
Dobrym wstpem bdzie kwestia samej terminologii. Pojcie nieoznaczono-
ci i niepewnoci pojawia si w literaturze zycznej w szeregu rnych znacze.
Moe si odnosi do:
braku wiedzy obserwatora o (istniejcej) wartoci pewnej wielkoci zycz-
nej,
eksperymentalnej niedokadnoci, z ktr ta wielko jest mierzona,
pewnej niecisoci w denicji tej wielkoci,
statystycznego rozrzutu wartoci mierzonej wielkoci, gdy pomiar dokony-
wany jest na zbiorze jednakowo przygotowanych ukadw.
Czy ktre z powyszych znacze dobrze okrela sens wprowadzonych tu roz-
maitych relacji nieoznaczonoci? Z powyszej dyskusji wynika powinno jasno, e
chodzi moe np. o to ostatnie znaczenie. Szczeglnie wtedy gdy rozwaamy zwy-
ke, wariancyjne sformuowania relacji nieoznaczonoci. Wyraa ono cis relacj
pomidzy odchyleniami standardowymi dla otrzymywanych w pomiarach warto-
ci dwch obserwabli. (Obserwablom tym odpowiada musz pewne samosprz-
one operatory, a dolnym ograniczeniem na iloczyn odchyle s pewne wyraenia
zalene od tych operatorw.) Pomiary te dokonywane s na duej liczbie jedna-
kowo przygotowanych ukadw. Na kadym z nich dokonuje si jednak pomiaru
tylko jednej z dwch wielkoci zycznych.
Tak samo jest oczywicie w przypadku wszystkich innych wprowadzonych tu
relacji nieoznaczonoci. Jeli relacja nieoznaczonoci dotyczy N obserwabli, to
chcc j sprawdzi podzieli mona zbir ukadw w jednakowych stanach kwan-
towych na N czci. Na ukadach z kadej z tych czci dokonuje si pomiaru tylko
jednej z N obserwabli. To co jest szczeglnie wane z punktu widzenia probabi-
listycznych sformuowa relacji nieoznaczonoci, to wanie prawdopodobiestwa
otrzymania rnych wynikw pomiarw. To wanie sam wektor probabilistycz-
ny (lub rozmaite moliwe jego funkcje) charakteryzuje teraz rozrzut wynikw
pomiarw.
Dla dowolnej wielkoci zycznej istnieje procedura przygotowawcza ukadu, w
wyniku ktrej otrzymuje si ukad majcy cile okrelon warto tej wielkoci.
W istocie tak procedur jest sam pomiar i tzw. postselekcja ukadw. Nie istnie-
je jednak w oglnoci procedura, ktra pozwalaaby przygotowa ukad majcy
cile okrelon warto dwch obserwablii. Procedur tak nie mog by w szcze-
glnoci dwa nastpujce po sobie pomiary tych dwch wielkoci. Pomiar drugiej
z nich wymazuje bowiem w oglnoci wasnoci jakie system mia po pierwszym
z nich. S to dwa cile powizane aspekty Zasady Komplementarnoci. Mona
by je nazwa komplementarnoci przygotowania i komplementarnoci pomiaru
[21]. Te ograniczenia s konsekwencj synnego twierdzenia von Neumanna, ktre
mona podsumowa nastpujco: istnieje procedura przygotowawcza dla dwch
wielkoci zycznych wtedy i tylko wtedy, kiedy operatory reprezentujce te dwie
wielkoci komutuj.
Co jednak oznacza mie okrelon warto zmiennej zycznej? Operacyj-
ne znaczenie to: ujawnia t warto w pomiarze. Kady z ukadw w pomiarze
ujawnia tylko jedn z N rozpatrywanych wielkoci zycznych. Jeliby dokona
innego pomiaru, to ujawniona zostaaby warto innej wielkoci zycznej. Czy
nie mona by wic sdzi, e kady z ukadw rzeczywicie posiada cile okre-
lon warto dla kadej z tych wielkoci zycznych? Sformuowanie to miaoby
sens tylko wtedy, gdyby sowu posiada nada silniejsze (ontologiczne) zna-
czenie ni (epistemologiczne) ujawnia w pomiarze. Wymagaoby to zaoenia,
e opis ukadw oferowany przez Mechanik Kwantow jest niekompletny. Czy
nie istniej wic jakie zmienne ukryte determinujce wynik pomiaru dowolnej
obserwablii? Pomys taki rodzi jednak pewne problemy.
Po pierwsze, czy nie oznaczaoby to, e relacje nieoznaczonoci przestaj by
suszne. Niekoniecznie, wystarczy bowiem sobie uprzytomni, e relacje te dotycz
wielkiej liczby ukadw. Jeli nie potramy kontrolowa tych zmiennych ukry-
tych (tzn. przeprowadzi dokadniejszej procedury przygotowawczej nadajcej
wszystkim ukadom te same wartoci tych zmiennych), to relacje nieoznaczonoci
pozostaj w mocy. Wystarczy wic zaoy, e rozkad tych zmiennych jest loso-
wy i poza nasz kontrol. Jest to wic pozorny problem. Mona by wic myle,
ze relacje nieoznaczonoci to tak naprawd relacje naszej niepewnoci co do
wartoci tych zmiennych ukrytych.
14
Takie uzupenienie Mechaniki Kwantowej
moe wic nie by uyteczne w praktyce, ale mona sdzi, e jest w zasadzie
moliwe. Zamy wic chwilowo, e dowolne obserwable zdeniowane dla ukadu
kwantowomechanicznego maj okrelone wartoci.
15
To do naturalne podejcie napotka jednak na powane trudnoci. Jedna
z nich to taka, e zaoenie istnienia zmiennych ukrytych wymusza by byy to
tzw. zmienne nielokalne (oczywicie tak dugo jak model ten ma reprodukowa
przewidywania Mechaniki Kwantowej, te s jednak doskonale zgodne z ekspery-
mentem). Jest to jeden z wnioskw z tzw. twierdzenia Bella. Oglniej stwierdza
ono, e nie jest moliwy (jeli przyj pewne subtelne dodatkowe zaoenia [110])
opis Przyrody za pomoc modeli zgodnych z tzw. siln lokalnoci, zwan rw-
nie lokalnoci Bella [10]. Niemniej model zmiennych nielokalnych jest moliwy.
Przykadem moe by mechanka bohmowska
16
Inna trudno zostaa sformali-
zowana w tzw. Twierdzeniu Kochena-Speckera [82], odkrytym rwnie niezalenie
przez Bella [8]. Twierdzenie to nie odnosi si w aden sposb do argumentu lokal-
noci. Pokazuje natomiast, e inne (rwnie oczywiste) zaoenie prowadzi do nie-
uchronnych sprzecznoci, jeli prbowa przypisa rnym obserwablom okrelone
wartoci, jakie miaby posiada (w mocnym, ontologicznym sensie, zdetermino-
wane zmiennymi ukrytymi) ukad zyczny. Sprzeczno zachodzi gdy wielkoci
te odpowiadaj niekomutujcym obserwablom, ale wystarczy nawet niewielka ich
liczba. Tym dodatkowym zaoeniem jest tzw. niekontekstualno: jeli ukad po-
siada (w mocnym sensie) pewne wasnoci (np. wartoci obserwablii), to s one
niezalene od kontekstu pomiarowego, tzn. od tego w jaki sposb te wasnoci
s eksperymentalnie sprawdzane [60]. Wartoci rnych zmiennych zycznych s
niezalene od tego jak zmienn rzeczywicie badamy w eksperymencie. Zaoe-
nie o istnieniu okrelonych wartoci i o ich niezalenoci od pomiarw wydaje si
bardzo naturalne. Prowadzi jednak do sprzecznoci z przewidywaniami Mecha-
niki Kwantowej.
17
Kontekstualno stawia pod znakiem zapytania sensowno
14
Angielski termin uncertainty relations naleaoby tak wanie dosownie tumaczy. Jak
zobaczymy istniej bardzo dobre powody by uwaa polsk terminologi za duo lepsz.
15
W literaturze angielskojzycznej okrela si to zaoenie jako value deniteness - VD.
16
Pewien wariant interpretacji Mechaniki Kwantowej stworzony przez de Brogliea a rozwi-
nity przez D. Bohma. W istocie raczej inna teoria, empirycznie idealnie z ni zgodna [49].
17
Mechanika bohmowska jest odporna na argumenty tego typu, poniewa odrzuca niekon-
tekstualno i za jedyne wielkoci zyczne uwaa pooenia (wszelkie inne maj si sprowadza
caego podejcia zmiennych ukrytych. Ukryte dla nas, ale okrelone wartoci
wielkoci zycznych musiayby zalee od naszych pomiarw i to nawet w sposb
nielokalny.
Tak wic najbezpieczniej i najoszczdniej uwaa, e ukad posiada pewn
warto wielkoci zycznej dopiero wtedy, gdy ta wielko zostanie zmierzona.
Wniosek dla rozumienia relacji nieoznaczonoci jest nastpujcy: W oglnoci
mierzone wielkoci wykazuj rozrzut nie ze wzgldu na nasz ignorancj , su-
biektywn niepewno co do zmiennych ukrytych okrelajcych prawdziwe
ontyczne stany rzeczywistoci [152]. Przyczyn rozrzutu jest to, e wartoci te
s prawdziwie nieokrelone.
Na koniec wspomnijmy krtko o ciekawym zagadnieniu jakim jest status za-
sad nieoznaczonoci lub komplementarnoci w schematach teoretycznych ogl-
niejszych ni mechanika kwantowa. Takie meta-teorie dostarczaj uniwersalnego,
spjnego jzyka, w ktrym mona opisywa cechy rnych teorii.
18
Moliwe s dwa podejcia. Po pierwsze mona rozwaa pewne oglne schema-
ty teoretyczne i sprawdza, czy z pewnych innych aksjomatw da si wyprowadzi
jak oglniejsz form zasady nieoznaczonoci/komplementarnoci. Innym po-
dejciem jest postulowanie samej Zasady Nieoznaczonoci/Komplementarnoci
19
w jakiej formie i sprawdzanie co wynika moe z takiego postulatu.
Okazuje si, e pewne typowo kwantowe cechy, takie jak losowo wynikw
pomiarw, czy nieoznaczono w jakiej formie pojawiaj si w sposb nieuniknio-
ny w takich oglnych teoriach. Przykadem to ilustrujcym moe by praca [116].
W szczeglnoci nieprzewidywalno wynikw pomiarw jest konieczna by oglne
nielokalne korelacje nie umoliwiay sygnalizowania.
20
Pokazano to w jzyku tzw.
nielokalnych i niesygnalizujcych pudeek [98] oraz niezalenie w pracy [24]. W
pracy [98] pokazano rwnie, e im bardziej niekompatybilne dwa pomiary, tym
wiksze ograniczenie dolne na entropie ich wynikw. Relacja ta nie ma jednak
formy relacji nieoznaczonoci. Inne ciekawe rezultaty otrzymano m.in. w pracy
[170].
Drug strategia bada moe by postulowanie istnienia jakiej oglnej formy
Zasady Nieoznaczonoci i analiza konsekwencji takiego zaoenia. Komplementar-
no i/lub nieoznaczono traktowane s w takim podejciu jako Zasada, podob-
nie jak dwie Zasady z ktrych wynika formalizm Szczeglnej Teorii Wzgldnoci.
21
ostatecznie do pooe) [49].
18
Rozwaa mona np. oglnie wszystkie teorie, ktre nie pozwalaj na przesyanie sygnaw
za porednictwem tylko i wycznie nielokalnych korelacji midzy wynikami pomiarw na podu-
kadach. Takiemu ograniczeniu podlega oczywicie mechanika kwantowa. Nie jest to jedyna w
zasadzie moliwa taka teoria. Mona bowiem okreli pewne - wykraczajce poza te kwantowe
- korelacje moliwych wynikw pomiarw, ktre nie pozwalaj na taki przesy informacji [136].
19
Pisanych teraz z duej litery.
20
Formalnie przewidywalno deniuje si jako: P(a, b|A, B, C, ) = P(a, b|A, B, C) {0, 1}.
21
Nazywanie komplementarnoci i/lub nieoznaczonoci Zasadami mechaniki kwantowej jest
wic naduyciem. Cechy te nie s postulowane, wynikaj one z formalizmu matematycznego
tej teorii. Mona mwi tylko nieformalnie o nich jako o zasadach, poniewa wyraaj pewne
W szczeglnoci mona bada jak bardzo postulat ten ogranicza klas moliwych
teorii. Czy z tego postulatu i kilku innych da si wywie schemat teoretyczny me-
chaniki kwantowej? W tym duchujako o Teorii Komplementarnociwyraali
si o Mechanice Kwantowej ju Bohr i Pauli.
Takie podejcie przynioso pewne ciekawe rezultaty. W szczeglnoci udao
si gbiej uzasadni konieczno opisu w jzyku przestrzeni Hilberta nad ciaem
liczb zespolonych, a nie np. nad ciaem liczb rzeczywistych [87]. Z innych dokona
na tym polu wymieni mona prace Lahtiego i Bugajskiego [86], Schwingera [147]
i inne, np. [52].
zasadnicze cechy teorii, fundamentalne dla jej intuicyjnego zrozumienia.
Rozdzia 5
Wykrywanie spltania za pomoc
relacji nieoznaczonoci
5.1 Wprowadzenie
Rozdzia ten oraz kolejny stanowi centraln cz pracy. Prezentuje on liczne
i zaskakujce moliwoci zastosowania pewnych (nazywanych w tej pracy pro-
babilistycznymi) relacji nieoznaczonoci do wykrywania spltania kwantowego.
Moliwo skonstruowania tych metod jest jednym z aspektw cisych powiza
midzy tymi dwoma fundamentalnie nieklasycznymi cechami teorii kwantowej.
Ostatecznie wszystkie one sprowadzaj si (jeli rozwaa to tylko na gruncie
samego formalizmu traktowanego jako dany) do liniowej struktury mechaniki
kwantowej i niekomutacji obserwablii.
1
Warto tu zaznaczy, e opisywane metody pozwalaj na ich bardzo atw
implementacj eksperymentaln. Mog by bezporednio zastosowane do danych
otrzymywanych z eksperymentw. Nie jest potrzebne ani rekonstruowanie ma-
cierzy gstoci, ani wyznaczanie jej wartoci wasnych, okrelanie entropii tych
wartoci wasnych, itp. Rni to przedstawiane metody od wielu pozostaych.
S to metody bezporednio zwizane z eksperymentem i z zachowaniem uka-
dw w tych eksperymentach, a nie z matematycznym opisem stanw ukadw.
(W tym sensie podejcia te s zblione koncepcyjnie do tych opartych np. na
wykrywaniu amania nierwnoci Bella.)
Zadaniem tego rozdziau jest klarowne przedstawienie tych metod, ich zalet,
nie ukrywajc jednak ich wad. Istnieje wiele metod wykrywania spltania opar-
1
Prowadzi to do pytania, czy mona wyobrazi sobie teorie charakteryzujce si tylko jedn
z tych cech. Jakie miaaby wasnoci? To bardzo trudne pytania. Jedno jest pewne, w wiecie
bez zasad nieoznaczonoci nie byoby prezentowanych tu kryteriw spltania. W naszym wiecie
s, wiec pora je przybliy.
74
ROZDZIA 5. WYKRYWANIE SPLTANIA ZA POMOC RELACJI
NIEOZNACZONOCI 75
tych na relacjach nieoznaczonoci. Szczegln klas stanowi metody oparte na
entropowych relacjach nieoznaczonoci. S to metody najwczeniej odkryte, a
samo sformuowanie entropowe jest najlepiej poznanym alternatywnym sformu-
owaniem zasad nieoznaczonoci.
Podstawowa taka metoda zostanie wprowadzona w pierwszym podrozdziale.
Zaprezentowany zostanie pewien bardzo wany lemat (nazywany tu lematem ma-
joryzowania) i oparte na nim podstawowe twierdzenia. Podane zostan nastpnie
przykady zastosowa. Pozwol one zbada uyteczno rnych rodzajw entro-
pii. Przykady te ujawni w szczeglnoci pewn charakterystyczn cech entropii
Tsallisa. W kolejnym podrozdziale, na podstawie tzw. meta-relacji nieoznaczo-
noci wyjanimy czciowo te efekty oraz podamy analityczne odpowiedniki dla
pewnych formu liczonych wczeniej numerycznie. Meta-relacja nieoznaczonoci
pozwoli sformuowa rwnie inne kryteria wykrywania splatania wieloczciowe-
go.
W nastpnym podrozdziale opisane zostan kryteria oparte na relacjach Landaua-
Pollaka. Wyrnimy dwa takie kryteria: mocne i sabe. Co ciekawe, to sabe
opiera si na tym samym lemacie majoryzowania co metoda G uhne-Lewensteina.
Przedstawione zostan przykady ilustrujce efektywno kryteriw Landaua-
Pollaka, przede wszystkim tych sabych.
Kolejna metoda opierajca si na lemacie majoryzowania, to metoda oparta
wanie na majoryzowalnociowym sformuowaniu relacji nieoznaczonoci. Jest to
zupenie odrbny rodzaj relacji nieoznaczonoci od poprzednio wykorzystanych
w celu wykrywania spltania. Interesujce bdzie wic porwnanie siy metod
wynikajcych z tych rnych sformuowa.
Wreszcie rozdzia ten zamyka pewna oglna metoda, pozwalajca na ulepsze-
nia wszystkich kryteriw spltania opartych na relacjach nieoznaczonoci wyko-
rzystujcych entropowe funkcje wypukle. Po przedstawieniu tej oglnej metody
zaprezentujemy w jaki sposb ulepsza ona wczeniej wprowadzone kryteria. Na-
stpnie pokaemy w jaki sposb mona j zastosowa do wykrywania splatania
wieloczciowego.
Ta ostatnia kwestia nie zostaa opisana literaturze. Rozdzia ten nie zawiera
jednak istotnie nowych wynikw. Jest on gwnie przegldem i porwnaniem
metod opisanych w literaturze.
5.2 Entropowe relacje nieoznaczonoci
Najwczeniej odkrytymi interesujcymi nas metodami wykrywania spltania s
te oparte na entropowych relacjach nieoznaczonoci. Zostay one opisane m.in.
w pracy [53]. Ich opis jest o tyle istotny dla dalszej dyskusji, e opiera si na
pewnym kluczowym rwnie dla innych metod zwizku.
NIEOZNACZONOCI 76
5.2.1 Metoda G uhne-Lewensteina
Tym zwizkiem jest relacja majoryzowalnoci eksperymentalnie atwych do otrzy-
mania wektorw probabilistycznych. By je zdeniowa, konieczne jest przypo-
mnienie wczeniej wprowadzonych poj i notacji.
Dowolny pomiar /ze skoczonym zbiorem wynikw x A
M
jest dany przez
zbir operatorw dodatnich M
x
B(H):
/= M
x
[M
x
B(H) (5.1)
sumujcych si do operatora identycznociowego:

xX
M
M
x
= 1
Dla kadego stanu kwantowego , pomiar / indukuje rozkad T
(/) praw-
dopodobiestwa wynikw pomiarw dan wzorem:
T
M
=T
(/) = P
x
(/)[x A
M
(5.2)
gdzie P
x
(/) = Tr (M
x
).
Po przypomnieniu postawowych oznacze mona przystpi do prezentacji
samej metody. Koncepcyjnie opiera si ona na znalezieniu ograniczenia dolnego
na sum entropii dla prawdopodobiestw pomiarw dokonywanych na stanie se-
parowalnym. Zajmiemy si w szczeglnoci pomiarami rzutowymi (PVM), ktre
w dodatku maj form pomiarw produktowych. Jeli otrzymane wektory pro-
babilistyczne ami to ograniczenie dolne, to jest to oznak tego, e ukad na
ktrym dokonany zosta pomiar jest ukadem w stanie spltanym.
Oczywicie kluczow kwesti jest znalezienie tego ograniczenia dolnego dla
stanw separowalnych. Pierwszym krokiem do tego celu jest skorzystanie z po-
niszego lematu:
Lemat 3 (Lemat majoryzowalnoci).
Niech =
A

B
bdzie stanem produktowym na dwuczciowej przestrzeni
Hilberta H
AB
= H
A
H
B
. Niech / i odpowiednio B bd obserwablami (z nieze-
rowymi wartociami wasnymi) na odpowiednio H
A
oraz H
B
. Zachodzi wtedy:
T
AB
(/B) T
A
(/) (5.3)
oraz analogicznie:
T
AB
(/B) T
B
(B). (5.4)
Dowd lematu mona znale w pracy [53]. W dowodzie tam podanym roz-
rnia si przypadek, gdy obserwabla AB jest zdegenerowana, lub nie. Jeli jest
zdegenerowana, to dla poprawnoci dowodu konieczne jest, aby obserwable A i B
miay niezerowe wartoci wasne. Jest to jednak tylko techniczny wymg, ktry
nie przekada si na ograniczenia zyczne (eksperymentalne). Jak podkrelono
w czci 2.3, to co okrela pomiar idealny, to baza ortonormalna. To ona okre-
la prawdopodobiestwa, nie s one zalene od wartoci wasnych. Moemy je
NIEOZNACZONOCI 77
wic swobodnie zmienia, ale tak aby nie zmienia degeneracji obserwablii. Pre-
cyzyjniej: 2 rnych wartoci wasnych nie moemy uczyni rwnymi i odwrotnie,
nie powinnimy dzieli pewnej podprzestrzeni wasnej odpowiadajcej zdegene-
rowanej wartoci wasnej na podprzestrzenie odpowiadajce rnym wartoci
wasnym. Zawsze jednak moemy przesun zerow warto wasn, a wic za-
wsze moemy speni ten techniczny wymg. Kolejny i ostatni krok na drodze do
znalezienia ograniczenia dolnego na sum entropii dla stanu separowalnego polega
na zastosowaniu oglnej relacji midzy pojciem majoryzowalnoci 2 wektorw,
a ich entropiami. Przypomnijmy tu ten zwizek:
Dla kadej funkcji F() wypukej i symetrycznej na wektorach probabilistycz-
nych =
i
i
zachodzi:
1

2
F(
1
) , F(
2
)
.
2
Znajc ju te dwa wyniki moemy ostatecznie atwo udowodni nastpujce
twierdzenie:
Twierdzenie 7 (Relacja G uhne-Lewensteina).
Niech /
1
oraz /
2
bd obserwablami na podprzestrzeni H
A
i niech odpowiednio
B
1
oraz B
2
bd obserwablami na podprzestrzeni H
B
. Niech bd to w dodatku
obserwable o niezerowych wartociach wasnych. Zamy te, e dla obserwablii
/
1
oraz /
2
zachodzi pewna entropowa relacja nieoznaczonoci:
H(/
1
) +H(/
2
) , C(/
1
, /
2
) (5.5)
gdzie C jest funkcj obserwabli (lecz nie zaley od stanu, na ktrym dokonywany
jest pomiar), a H jest dowoln wypuka i symetryczna funkcj wektora probabili-
stycznego. (Zastosowalimy oznaczenie H(T
A
) = H(/
1
).) Dla dowolnego stanu
separowalnego
AB
zachodzi wwczas:
H(/
1
B
1
) +H(/
2
B
2
) , C(/
1
, /
2
). (5.6)
Analogiczne nierwno (z inna sta C(B
1
, B
2
)) zachodzi, jeli istnieje dowolna
entropowa relacja dla obserwablii B
1
oraz B
2
.
Dowd. Zapiszmy stan separowalny w postaci wypukej kombinacji stanw pro-
duktowych :
AB
=

k
p
k
k
A
k
B
i rozpiszmy lew stron (5.6) otrzymujc:
2
Nie zachodzi implikacja odwrotna, ale jeli dla kadej takiej funkcji F zachodzi F(
1
)
F(
2
) to
1

2
. Implikacja odwrotna zachodzi nawet wtedy, gdy ograniczymy si do pewnej
szczeglnej podklasy takich funkcji [167], a mianowicie tych postaci F() =

i
f(
i
), gdzie
f : [0, 1] R s funkcjami wypukymi. Ta dygresja nie jest jednak bardzo istotna dla dalszej
dyskusji.
NIEOZNACZONOCI 78
H(/
1
B
1
) +H(/
2
B
2
)
,
k
p
k
_
H(T
k
A
k
B
A
1
B
1
) +H(T
k
A
k
B
A
2
B
2
)
_
,
k
p
k
_
H(T
k
A
A
1
) +H(T
k
A
A
2
)
_
(5.7)
Pierwsza nierwno wynika z wypukoci funkcji entropowej, natomiast dru-
ga jest konsekwencj lematu 3.
Dla stanw spltanych moliwe jest amanie powyszej nierwnoci dla staej
C(/
1
, /
2
) lub C(B
1
, B
2
). Istotnie, operatory A
1
B
1
i A
2
B
2
mog by zdege-
nerowane i mie wsplny wektor wasny, ktry jest spltany.
3
Podkreli naley,
e wyznacznikiem spltania jest oczywicie amanie nierwnoci dla dowolnej z
tych staych. Silniejszym kryterium jest wic powysza nierwno dla wikszej
z nich.
Warunek niezerowych wartoci wasnych wynika z zastosowania w dowodzie
lematu 3, ktrego poprawno wymagaa takiego ograniczenia. jak juz wyej za-
znaczono, jest to tylko techniczne ograniczenie.
Warto podkreli, e twierdzenie pozostaje suszne dla wicej ni dwch po-
miarw na kadym z podukadw. Wynika to jasno z dowodu. Wymaga to jedynie
zastosowania relacji nieoznaczonoci dla wicej ni 2 obserwablii. Jak wiemy z po-
przedniego rozdziau, takie relacje istniej.
5.2.2 Pewne zastosowania i przykady
Po przedstawieniu tego oglnego twierdzenia i uzasadnieniu jego potencjalnej sku-
tecznoci, przejdmy do przedstawienia kilku prostych przykadw. Rozwamy po
pierwsze zastosowania wyprowadzonej metody do badania ukadw dwuskadni-
kowych. niech zatem
AB
bdzie stanem dwch kubitw, dla ucilenia: czstek
o spinie 1/2. Dla pomiarw rzutu spinw na osie x, y i z odpowiadajcych obser-
wablom X, Y i Z zachodzi relacja Maassena - Unka postaci:
H(A) +H() , ln 2, (5.8)
co implikuje nastpujcy konieczny warunek separowalnoci stanu
AB
:
3
Pomiar odpowiadajcy operatorowi produktowemu ze spltanym wektorem wasnym to
tzw. pomiar globalny. Operatorem takim jest np. operator X X, ktrego przestrze wasna
odpowiadajca wartoci wasnej rwnej 1 jest rozpita przez wektory |0, 0 oraz |1, 1. Prba
przeprowadzenia takiego pomiaru lokalnie, tzn. za pomoc procedur odpowiadajcych opera-
torom X 1 oraz 1 X daje ten sam wynik (1) i z tym samym prawdopodobiestwem, co
pomiar globalny. Stan ukadu po pomiarze jest jednak w oglnoci inny. Jest tak, gdy pomiar
przeprowadzamy na stanie spltanym. To co najistotniejsze z naszego punktu widzenia to fakt,
e prawdopodobiestwa wynikw pomiarw mona otrzymywa za pomoc pomiarw lokalnych.
Wyznaczenie ich nie wymaga stosowania (bardziej skomplikowanych eksperymentalnie) metod
pomiarw globalnych.
NIEOZNACZONOCI 79
H(A A) +H( ) , ln 2.
Natomiast z entropowej relacji nieoznaczonoci dla wszystkich 3 maksymalnie
niekompatybilnych pomiarw [141]:
H(A) +H() +H(Z) , 2 ln 2, (5.9)
wynika analogiczny warunek konieczny:
H(A A Z) +H( Z) , 2 ln 2.
Nie bdziemy tu porwnywa skutecznoci tych warunkw. Porwnamy za to
znacznie oglniejsze kryteria. mianowicie rozwamy analogiczne do powyszych
relacje nieoznaczonoci, ale wyraone za pomoc entropii Tsallisa H
T
q
. Jak wiemy,
dla q 1 entropia Tsallisa zmierza do entropii Shannona i w ten sposb uzyskane
kryteria zawieraj 2 powysze jako szczeglne przypadki.
Rozwamy wic entropowe relacje nieoznaczonoci dla entropii Tsallisa o tych
samych indeksach:
H
T
q
(A) +H
T
q
() , C
q
(A, ) (5.10)
oraz
H
T
q
(A) +H
T
q
() +H
T
q
(Z) , C
q
(A, , Z). (5.11)
Niestety, nie znamy oglnych (wanych dla dowolnych obserwablii i dowolnych
q) wzorw analitycznych na stojce po prawej stronie stae. Jedyn moliwoci
jest oszacowanie ich metodami numerycznymi. Oczywicie dla q 1 musz one
zbiega do ogranicze stojcych po prawej stronie wzorw (5.8) oraz (5.9), gdy
s to ciasne relacje.
Jako, e entropie s funkcjami wypukymi, wystarczy dokonywa minimaliza-
cji po wszystkich stanach czystych. Mona wprowadzi wygodn parametryzacj
takich stanw i prbowa analitycznej minimalizacji. Numeryczna analiza jest
znacznie prostsza i istotnie zostaa ona wykonana oraz przedstawiona w pracy
[53].
Otrzymane ograniczenia dolne mona teraz wykorzysta do badania spl-
tania. Rozwamy dla przykadu tzw. stany Wernera. S to mieszaniny stanu
cakowicie mieszanego oraz stanu maksymalnie spltanego, np. singletu [
=
1
2
([00 [11). Ich oglna posta zalena od parametru mieszania p jest nast-
pujca:
W
=
1 p
4
1
A
1
B
+p
. (5.12)
Stany Wernera s spltane dla p > 1/3.
4
Mona atwo pokaza, e wektory
prawdopodobiestwa dla pomiarw rzutw spinw na stanach Wernera s postaci:
4
Cho ami nierwnoci CHSH dopiero dla znacznie wikszych p.
NIEOZNACZONOCI 80
T
W
XX
= T
W
YY
=
_
1 +p
2
,
1 p
2
_
. (5.13)
Z faktu, e istniej stany kubitw, dla ktrych
T
|
X
= T
|
Y
=
_
2
2
4
,
2 +
2
4
_
(5.14)
wynika, e wynikajce z (5.10) kryterium postaci:
H
T
q
(A A) +H
T
q
( ) , C
q
(A, ) (5.15)
nie moe wykry spltania dla stanw Wernera o wspczynniku p 1/
2. Dla
takiego zakresu entropia Tsallisa wektora (5.13) przewysza t dla wektora (5.14).
atwo to zobaczy porwnujc wiksze skadowe tych wektorw.
Z podobnych rozwaa wynika, e uzyskane z (5.10) kryterium postaci
H
T
q
(A A) +H
T
q
( ) +H
T
q
(Z Z) , C
q
(A, , Z) (5.16)
nie jest w stanie wykry spltania dla p 1/
3.
Poniszy wykres 5.2.2 przedstawia rezultaty, ktre zostay otrzymane pier-
wotnie w pracy [53] metodami numerycznymi:
5
5
Tu jednak s one policzone analitycznie na podstawie oglnego Twierdzenia 5 z podroz-
dziau 4.3.5 powiconemu formalizmowi stabilizatorw. Zobacz rwnie dyskusj w nastpnym
podrozdziale 5.2.3.
NIEOZNACZONOCI 81
2 4 6 8 10
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
1.0
Rysunek 5.1: Ilustracja siy kryteriw (5.15) (ciga, czerwona linia), oraz (5.16)
(przerywana, purpurowa linia) dla stanw Wernera.
Na osi poziomej odoono parametr q charakteryzujcy entropie Tsallisa. Na
osi pionowej odoono minimalne wartoci parametru p charakteryzujcego te sta-
ny Wernera, dla ktrych kryteria s skuteczne. Linia ciga (czerwona) odpowia-
da kryterium (5.15), a linia przerywana (purpurowa) kryterium (5.16). Poziome
linie przerywane oznaczaj wyej omwione progi skutecznoci tych kryteriw:
p = 1/
2 oraz p = 1/
3. Warto zwrci uwag na obszar odpowiadajcy para-

metrom 2 q 3 (ograniczony pionowymi przerywanymi liniami). Zilustrowane
kryteria s optymalne dla takich zakresw parametru q entropii Tsallisa. S one
istotnie w stanie wykrywa spltanie dla parametrw p stanw Wernera odpo-
wiednio p > 1/
2 oraz p > 1/
3. To co najciekawsze to fakt, e dzieje si tak dla

wszystkich q [2, 3]. Czciowo to zachowanie zostanie wyjanione w podrozdziale
5.2.3.
Rozwamy teraz z kolei moliwo zastosowania oglnego kryterium z twier-
dzenia 7 do wykrywania splatania wieloczciowego. Po raz kolejny dla prostoty
rozwamy przykad 3 kubitw. Jak wynika z dyskusji w czci 3.2.1, spltanie
wieloczciowe moe mie kilka podklas. Wyrni naley w szczeglnoci stany
w peni spltane (ang. genuine entanglement). S to w naszym przypadku takie
stany, ktre w swej dekompozycji na stany czyste zawieraj przynajmniej jeden
stan wykazujcy trjczciowe spltanie (czyli nie bdcy postaci biseparowalnej
[
ABC
= [
A
[
BC
lub podobnej).
Aby wykry pene spltanie, naley wykluczy biseparowalno stanu. Sfor-
NIEOZNACZONOCI 82
muowa w tym celu naley warunek wynikajcy z bieseparowalnoci, tzn. z tego,
e stan da si zapisa jako wypuka kombinacja wycznie stanw biseparowal-
nych. Naley tu podkreli, e stany wchodzce w skad tej kombinacji mog by
biseparowalne wzgldem rnych sposobw podziau stanu ABC na dwie czci
(s oczywicie trzy takie sposoby).
Uzasadnijmy, e korzystajc z
H(A) +H(Z) +H(1) , H(A) +H(Z) , C(A, Z) = ln 2, (5.17)
oraz
H(A) +H(Z) +H(Z) , H(A) +H(Z) , C(A, Z) = ln 2, (5.18)
mona sformuowa warunek konieczny biseparowalnoci postaci:
H(A A A) +H(Z Z 1) +H(1 Z Z) , ln 2. (5.19)
Istotnie, jeli rozwaymy stan
A|BC
= [
A
[
BC
, to jako e jest to dwu-
skadnikowy stan produktowy,
6
powysza nierwno zachodzi na mocy twierdze-
nia 7 oraz relacji (5.17) dotyczcej podukadu A.
Podobnie jest, jeli rozwaymy inny podzia ukadu na dwie czci i inny
stan czysty. Dla podziau AB[C i odpowiadajcego mu stanu postaci
AB|C
=
[
A
B [
C
ponownie korzystamy z relacji (5.17), tym razem dla podukadu C.
Natomiast podzia AC[B wymusza zastosowanie odpowiedniej relacji nieoznaczo-
noci dla podukadu B. Jest ni oczywicie (5.18). Tak wic z wypukoci entropii
wynika ze kady stan biseparowalny spenia warunek (5.19).
Pozostaje pokaza e nie jest to trywialny warunek, tzn. e mog istnie stany
splatane amice go. Takimi stanami s np.:
(p) =
1 p
4
1
A
1
B
+p [GHZ GHZ[ ,
gdzie [GHZ
1
2
([000 [111). S one wykrywane przez powysze kryterium dla
p , 0, 877.
Podobnie z relacji nieoznaczonoci S(A) + S() + S(Z) , 2 ln 2 wynika wa-
runek konieczny biseparowalnoci:
S(A A A) +S( ) +S(Z Z Z) , 2 ln 2. (5.20)
Istnieje wiele rnych relacji nieoznaczonoci, a kad mona zastosowa do
dowolnych pomiarw. Jakie relacje pozwalaj na sformuowanie warunkw ko-
niecznych biseparowalnoci i jak posta maj te warunki? Oczywicie posta
samych funkcji entropowych nie jest niczym ograniczona, tak dugo, jak s to
funkcje wypuke i symetryczne (i istniej dla nich relacje nieoznaczonoci).
6
Oczywicie kady stan trjskadnikowy jest te dwuskadnikowy, ale niekoniecznie jest sta-
nem produktowym.
NIEOZNACZONOCI 83
Jednak rodzaje dokonywanych pomiarw (a precyzyjniej bazy pomiarowe)
maj oczywicie wpyw na posta warunkw koniecznych biseparowalnoci. Wy-
nika to z powyszej dyskusji. Kady taki warunek jest ograniczeniem dolnym na
sum entropii pewnych pomiarw. Musz to by oczywicie takie pomiary pro-
duktowe, e przy dowolnym podziale ukadu na dwie czci istnieje nietrywialna
relacja nieoznaczonoci dla pomiarw ograniczonych do jednej z tych czci (moe
istnie rwnie pewna relacja dla pomiarw na drugiej czci). Innymi sowy, dla
kadego podziau ukadu na dwie czci otrzymujemy warunek konieczny na tak
biseparowalno w postaci pewnego ograniczenia dolnego. Musimy teraz przyj
najgorsz moliwo, gdy oglny stan biseparowalny jest mieszanin rnych
typw stanw biseparowalnych. Warunek konieczny (dowolnej) biseparowalnoci
jest teraz takim ograniczeniem dolnym, ktre odpowiada najmniejszemu z tych
ogranicze wynikajcych z rnych moliwych biseparowalnoci.
5.2.3 Formalizm stabilizatorw
Poprzednio, w czci 4.3.5, przedstawiono pewne przykady zastosowania forma-
lizmu stabilizatorw do konstruowania entropowych relacji nieoznaczonoci. W
szczeglnoci zaprezentowano tzw. meta-relacj nieoznaczonoci. Jest ona najlep-
szym moliwym ograniczeniem dolnym na sum dowolnej liczby wariancji odpo-
wiadajcych tzw. dychotomicznym i antykomutujcym obserwablom.
Ten fakt pozwala (przynajmniej czciowo) wyjani zaobserwowany w [53] i
opisany wyej efekt: dlaczego to wanie entropie Tsallisa rzdu q = 2 lub q = 3
okazay si by tymi najskuteczniejszymi z caej rodziny w wykrywaniu spltania
stanw Wernera.
Przypomnijmy wiec, e entropie tego rzdu (dla operatora A o wartociach
wasnych 1 oraz -1) s proporcjonalne do wariancji:
H
T
2
(/) = 2P(a) (1 P(a)) =
(/)
2
2
(5.21)
oraz:
H
T
3
(/) =
3(/)
2
8
. (5.22)
Meta-relacja nieoznaczonoci (dla sumy wariancji) daje si wic atwo prze-
ksztaci do entropowej relacji nieoznaczonoci (w postaci sumy odpowiednich
entropii). Relacja ta oczywicie (za meta-relacj nieoznaczonoci) jest najlepsz
moliw dla dychotomicznych antykomutujcych obserwablii. A takimi obser-
wablami s w szczeglnoci te odpowiadajce rzutom spinw na dowolne trzy
ortogonalne osie, np. obserwable odpowiadajce operatorom A, , Z .
Relacje nieoznaczonoci dla entropii Tsallisa rzdu q = 2 albo q = 3 typu:
H
T
q
(A) +H
T
q
() , C
q
(A, ),
NIEOZNACZONOCI 84
lub
H
T
q
(A) +H
T
q
() +H
T
q
(Z) , C
q
(A, , Z)
precyzyjnie, cile ograniczaj zakres kwantowomechanicznych wynikw po-
miarw. (Relacje nieoznaczonoci dla innych entropii mog dopuszcza pewne
wektory probabilistyczne dla takich obserwablii, ktre nie s realizowalne kwan-
towomechanicznie.)
Nie tumaczy to jednak do koca zaobserwowanego efektu. Z tego bowiem e
nie zachodzi np. zwizek
H
T
q
(A A) +H
T
q
( ) , C
q
(A, )
dla pewnego q nie wynika automatycznie ze nie zachodzi on rwnie dla q = 2
albo q = 3. Nie mona tego atwo wywnioskowa dla dowolnych stanw, rw-
nie dla rozwaanych stanw Wernera. Jak widzielimy, przynajmniej dla stanw
Wernera taka implikacja zachodzi. Nie wynika ona jednak tylko z meta-relacji
nieoznaczonoci.
Metoda z pracy [107] (dokadniej, wprowadzony wczeniej wzr (4.25) po-
zwala za to uzyska ograniczenie analityczne odpowiadajce tym numerycznym
liczonym wczeniej przez G uhne i Lewensteina. Jest tak oczywicie tylko dla ta-
kiego zakresu parametrw q entropii Tsallisa, dla ktrego wprowadzona w 4.3.5
funkcja

S wartoci oczekiwanej dychotomicznej obserwablii jest funkcj wypuk.
Dla entropii Tsallisa odpowiednie funkcje

S s wypuke tylko dla pewnych
wartoci parametrw q, mianowicie dla 1 < q 2 lub q , 3. Dla takich zakresw
moemy wic atwo otrzyma ograniczenia analityczne.
7
Kolejnym ciekawym wnioskiem z meta relacji nieoznaczonoci jest moli-
wo sformuowania pewnych oglnych koniecznych kryteriw biseparowalnoci
dla ukadw wielu kubitw. Dla nieparzystej liczby kubitw zachodzi mianowicie
m.in. nastpujcy warunek speniany przez wszystkie stany biseparowalne:
S
T
2/3
(A A A ...) +S
T
2/3
( ...) +S
T
2/3
(Z Z Z ...) , C (5.23)
gdzie C jest ograniczeniem, ktre mona otrzyma analitycznie na podstawie
wzoru (4.25).
Warunek nieparzystej liczby kubitw ma nastpujce uzasadnienie. Przy do-
wolnym podziale takiego ukadu na 2 czci, jedna z tych czci jest ukadem
nieparzystej liczby kubitw. Oznacza to, e jeli ograniczymy si do odpowied-
nich pomiarw na tej czci, to istnieje odpowiadajca takim pomiarom relacja
nieoznaczonoci. Jej istnienie wynika mianowicie z twierdzenia 5 z podrozdziau
4.3.5 dla antykomutujcych obserwablii. Wanie warunek antykomutacji uzasad-
nia istnienie takiej relacji dla podukadu skadajcego si z nieparzystej liczby
7
Z oglnego Twierdzenia 5 z podrozdziau 4.3.5 wynika, e jest to najlepsze moliwe ogra-
niczenie.
NIEOZNACZONOCI 85
kubitw (i pomiarw takich jak w przykadzie). Ograniczenie dolne dla takiej
biseparowalnoci otrzymujemy ze wzoru (4.25).
Jak posta ma ograniczenie dolne dla warunku koniecznego dowolnej bisepa-
rowalnoci? Podobnie jak to uzasadniano poprzednio, naley wzi najmniejsze z
tych ogranicze dla kadego rodzaju biseparowalnoci.
W powyszym przykadzie zastosowalimy entropie Tsallisa rzdu 2 albo 3
(albo 2 dla wszystkich pomiarw, albo 3 dla wszystkich pomiarw), gdy daj one
najsilniejsze relacji nieoznaczonoci. Moemy natomiast je zastosowa, poniewa
odpowiadajca im funkcja

S jest wypuka speniajc warunek twierdzenia 5.
5.3 Sformuowanie Landaua-Pollacka
W sekcji 4.4 omwiono krtko relacje nieoznaczonoci typu Landaua-Pollaka.
Mona oczekiwa e one rwnie pozwol na sformuowanie koniecznych kryte-
riw separowalnoci stanw kwantowych. Jest tak w istocie. Mona wyprowadzi
takie kryteria i to zarwno z tzw. silnego jak i sabego sformuowania zasady
nieoznaczonoci Landaua-Pollaka.
Przypomnijmy, e to co nazwano silnym sformuowaniem ma ogln posta:
arccos
max
(/) + arccos
max
(B) , arccos c, (5.24)
gdzie P
max
(/) = max
xX
M
P
x
(/) jest najwikszym prawdopodobiestwem dla
pomiaru M, a staa c dana jest wzorem (4.2) i jest rwna maksymalnej wartoci
bezwzgldnej nakrywania si wektorw wasnych dla dwch operatorw.
Natomiast wynikajce z powyszego inne ograniczenie nazwalimy sabym
sformuowaniem:
P
max
(/) +P
max
(B) 1 +c. (5.25)
Zbadajmy najpierw siln wersj. Funkcja arccos
max
(/) jest wypuk i
symetryczn funkcj wektora prawdopodobiestwa T
A
. Symetria (niezaleno
od permutacji wektora) jest oczywista. Wypuko na zbiorze wektorw pro-
babilistycznych rwnie zachodzi, poniewa po pierwsze funkcja arccos
x jest
malejca:
NIEOZNACZONOCI 86
0.2 0.4 0.6 0.8 1.0
x
0.5
1.0
1.5
arccos x
Rysunek 5.2: Wykres funkcji arccos
x
Po drugie, rednia wartoci maksymalnych dla dwch wektorw jest wiksza
ni warto maksymalna dla urednionych tych 2 wektorw. Mwic krcej, sama
funkcja P
max
(/) jest wklsa na wektorach probabilistycznych T
A
.
Mona wic zastosowa oglne twierdzenie 7 z poprzedniego podrozdziau.
Otrzymuje si zatem nastpujce konieczne kryterium separowalnoci:
arccos
AB
max
(/
1
B
1
) + arccos
AB
max
(/
2
B
2
) , arccos c (5.26)
Co ciekawe, praca [29] nie wspomina o takim kryterium. Stosuje si tam na-
tomiast kryterium wynikajce z tzw. sabej wersji relacji Landaua-Pollaka.
Saba wersja ogranicza (od gry) sum najwikszych prawdopodobiestw dla
dowolnych 2 obserwablii. W tym wypadku nie mona ju zastosowa oczywicie
oglnego twierdzenia 7. Mona natomiast przeprowadzi inne rozumowanie. Opie-
ra si ono na lemacie 3. Z denicji pojcia majoryzowalnoci wynika bezporednio,
e dla produktowego stanu
AB
=
A
B
zachodzi:
P
AB
max
(/B) P
A
max
(/), (5.27)
oraz podobnie
P
AB
max
(/B) P
A
max
(/). (5.28)
Rozwamy wic dowolny stan separowalny
AB
=

k
p
k
k
A

k
B
i rozpiszmy
sum maksymalnych prawdopodobiestw dla dwch pomiarw produktowych:
NIEOZNACZONOCI 87
P
sep
max
(/
1
B
1
) +P
sep
max
(/
2
B
2
)
k
p
k
_
P
k
A
k
B
max
(/
1
B
1
) +P
k
A
k
B
max
(/
2
B
2
)
_
k
p
k
_
P
k
A
max
(/
1
) +P
k
A
max
(/
2
)
_
k
p
k
(1 +c(/
1
, /
2
)) = c(/
1
, /
2
)
(5.29)
Pierwsza nierwno wynika z wklsoci funkcji na zbiorze wektorw probabi-
listycznych. Drugie ograniczenie natomiast z relacji (5.27) wynikajcej z lema-
tu 3. Wreszcie trzecia (nie)rwno jest po prostu sab zasad nieoznaczonoci
Landaua-Pollaka.
Istotnie otrzymujemy wic konieczne ograniczenie dla stanw separowalnych.
Stany spltane mog je ama, gdy operatory produktowe mog mie wsplne
spltane wektory wasne. Powysze ograniczenie nie jest jednak optymalne, gdy
zastosowano w nim szereg nieoptymalnych nierwnoci. Jest za to bardzo oglne.
W szczeglnych przypadkach mona znale znacznie lepsze ograniczenia. Ta-
kimi szczeglnymi przypadkami s stany dwch kubitw. Moemy wprowadzi do-
godn parametryzacj takich stanw i prbowa znale (analitycznie) maksima
dla sum maksymalnych wartoci prawdopodobiestw. Maksymalizowana funkcja
ma stosunkowo prost posta (w szczeglnoci nie jest to funkcja entropowa za-
lena nieliniowo od wszystkich skadowych wektora probabilistycznego). Ponadto
z wklsoci funkcji, wynika e wystarczy znale maksima dla separowalnych sta-
nw czystych. Daje to nadziej na sukces, jak okazao si moliwy do odniesienia
i opisany w pracy [29].
W szczeglnoci mona otrzyma analitycznie nastpujce ograniczenie:
P
sep
max
(A A) +P
sep
max
(Z Z)
3
2
, (5.30)
ktre jest silniejsze ni to wynikajce z oglnego wzoru (5.29) dajcego grne
ograniczenie 1 +
1
2
1, 71.
Zalet takiego podejcia jest rwnie moliwo otrzymania ogranicze na
sum maksymalnych wartoci prawdopodobiestw odpowiadajcych wicej ni
dwm obserwablom produktowym. Nie jest to moliwe za pomoc oglnego po-
dejcia, gdy nie s znane relacje nieoznaczonoci Landaua - Pollaka dla wicej
ni 2 obserwablii. Stosujc metod jawnej analitycznej maksymalizacji dla stanw
produktowych mona otrzyma m.in. nastpujce konieczne warunki separowal-
noci:
P
sep
max
(A A) +P
sep
max
( ) +P
sep
max
(Z Z) 2 (5.31)
oraz
P
sep
max
(o
X
) +P
sep
max
(o
Y
) +P
sep
max
(o
Z
) 2, (5.32)
NIEOZNACZONOCI 88
gdzie o
X
= A 1 + 1 A.
Warto zwrci uwag e drugie ograniczenie dotyczy obserwablii, ktre nie
maj struktury produktowej. Obserwablii takich nie dotycz poprzednio zapre-
zentowane oglne twierdzenia.
5.3.1 Przykady zastosowa (saba wersja)
Rozpatrzmy kilka przykadw ilustrujcych si otrzymanych kryteriw. Dla po-
rwnania z poprzednimi metodami zrbmy to ponownie dla stanw Wernera:
W
=
1 p
4
1
A
1
B
+p
.
Analizujc prawdopodobiestwa znalezienia tych stanw w odpowiednich prze-
strzeniach wasnych rozwaanych operatorw, atwo obliczy sumy maksymal-
nych prawdopodobiestw [29]:
P
W
max
(A A) +P
W
max
(Z Z) = 1 +p,
P
W
max
(A A) +P
W
max
( ) +P
W
max
(Z Z) =
3(1 +p)
2
,
P
W
max
(o
X
) +P
W
max
(o
Y
) +P
W
max
(o
Z
) =
3(1 +p)
2
.
Kryterium (5.30) wykrywa wic stany Wernera dla parametru p > 1/2, nato-
miast relacje (5.31) oraz (5.32) wykrywaj je ju dla p > 1/3. Oznacza to, e te
dwa ostatnie kryteria wykrywaj wszystkie spltane stany Wernera.
Przypomnijmy, jak efektywne s odpowiadajce (w sensie dokonywanych po-
miarw) kryteriom 5.30 oraz 5.31 zaprezentowane poprzednio kryteria G uhne-
Lewensteina. Dla optymalnych parametrw entropii Tsallisa q = 2/3 mog one
wykry stany Wernera dla p > 1/
2 oraz odpowiednio p > 1/
3. S wic
mniej skuteczne. Warto zaznaczy ze stany Wernera ami nierwnoci Bella dla
p > 1/
2.
5.4 Sformuowanie majoryzacyjne
W rozdziale 4.5 opisano majoryzacyjne sformuowanie relacji nieoznaczonoci.
Pokamy, e je rwnie mona zastosowa do wykrywania spltania. Istotnym
krokiem ku temu jest znwkluczowy jak si okazujelemat 3.
Przypomnijmy, e sformuowanie majoryzacyjne relacji nieoznaczonoci jest
postaci:
T
AB
:= T
A
T
A
sup
AB
1 (5.33)
NIEOZNACZONOCI 89
gdzie cisa majoryzowalno () zachodzi jeli obserwable / i B nie maj
wsplnego wektora wasnego .
Rozwamy wic stan separowalny
AB
. Dokonujc pomiaru dowolnych obser-
wablii o strukturze produktowej, otrzymujemy wektor probabilistyczny T
AB
A
1
B
1
.
Niech drugiemu takiemu produktowemu pomiarowi odpowiada wektor T
AB
A
2
B
2
.
Rozpatrzmy wic wektor kodujcy w swej postaci kompatybilno tych 2 po-
miarw:
T
AB
(A
1
B
1
)(A
2
B
2
)
:= T
AB
(A
1
B
1
)
T
AB
(A
2
B
2
)
i rozwamy jego majoryzowalno przy zaoeniu, e stan
AB
jest stanem
produktowym. Na podstawie lematu wiemy, e kady z czynnikw powyszego
wektora jest majoryzowany, np. dla pierwszego z nich zachodzi T
AB
(A
1
B
1
)
T
A
A
1
oraz T
AB
(A
1
B
1
)
T
A
B
1
, co mona cznie zapisa jako:
T
AB
(A
1
B
1
)
inf
_
T
A
A
1
, T
B
B
1
_
. (5.34)
Podobnie zachodzi dla drugiego czynnika:
T
AB
(A
2
B
2
)
inf
_
T
A
A
2
, T
B
B
2
_
. (5.35)
Korzystajc wic z powyszych relacji wida, e rozwaany wektor produkto-
wy jest majoryzowany przez:
T
AB
(A
1
B
1
)(A
2
B
2
)
inf
_
T
A
A
1
, T
B
B
1
_
inf
_
T
A
A
2
, T
B
B
2
_
inf
_
T
A
A
1
T
A
A
2
, T
B
B
1
T
B
B
2
_
.
Rozwamy teraz szczeglny przypadek, gdy na obu podukadach dokonujemy
tych samych pomiarw, tzn. /
1
= B
1
= A oraz /
2
= B
2
= (oznaczenia nie
powinny sugerowa, e s to pomiary rzutu spinw). Z denicji supremum wynika
wtedy:
inf
_
T
A
X
T
A
Y
, T
B
X
T
B
Y
_
sup
XY
Zachodzi to dla dowolnych stanw produktowych. Ostatecznie na podstawie
tego, e stan separowalny jest wypuk kombinacj stanw produktowych otrzy-
mujemy relacj:
T
sep
(XX)(YY)
:= T
sep
(XX)
T
sep
(YY)
sup
XY
, (5.36)
jest to warunek konieczny separowalnoci W powyszej dyskusji dla przejrzy-
stoci wzorw ograniczono si do 2 obserwablii oraz ukadu dwuskadnikowego.
Warto podkreli, e wszystkie kroki rozumowania pozostaj wane dla oglne-
go przypadku wielu obserwablii i stanu wieloskadnikowego. otrzymujemy w tym
NIEOZNACZONOCI 90
wypadku warunek konieczny penej separowalnoci, np. dla ukadu trjskadni-
kowego i trzech typw pomiarw:
T
sep
(XXX)(YYY)(YYY)
sup
XYZ
.
Z przedstawionej konstrukcji dowodowej wynika, e mona te wykrywa ca-
kowite spltanie. Dla uproszczenia notacji ograniczmy si ponownie do dwch
typw pomiarw. Warunek konieczny biseparowalnoci jest postaci:
T
sep
(XXX)(YYY)
sup
_
sup
XY
, sup
(XX)(YY)
_
. (5.37)
Aby mc zastosowa takie kryteria w praktyce, trzeba najpierw wyznaczy
stojce z prawej strony wektory majoryzujce. S to suprema, a te wyznacza
mona za pomoc opisanej ju w podrozdziale 4.5.2 konstrukcji analitycznej.
Mona rwnie posuy si metodami numerycznymi.
5.4.1 Przykady i porwnanie
Zbadajmy uyteczno tych kryteriw dla wykrywania stanw Wernera. Zasto-
sujmy dla przykadu kryterium:
T
sep
(XX)(YY)(ZZ)
sup
XYZ
(5.38)
Po pierwsze zna naley posta wektora sup
XYZ
:= sup
_
T
X
T
Y
T
Z
_
.
Kady z czynnikw jest wektorem binarnym, a wic wektory postaci T
XYZ
maj osiem skadowych. Supremum dotyczy wszystkich stanw kubitw, ktre
to stany sparametryzujmy ich trjwsprzdnymi wektorami Blocha (polaryza-
cyjnymi) p:
= (1 + p)/2 (5.39)
Dla takiej parametryzacji otrzymujemy skadowe wektora T
XYZ
postaci
(1 p
x
)(1 p
y
)(1 p
z
)/8. Za pomoc metod analitycznych, lub numerycznie
mona teraz znale supremum:
sup
XYZ
(0, 491; 0, 238; 0, 136; 0, 136; 0; 0; 0; 0)
Dokadna posta analityczna 2 pierwszych skadowych to
_
1 + 1/
3
_
3
_
8
oraz
_
1 + 1/
2
_
2
_
4.
Dla stanu Wernera (sparametryzowanego przez q dla uniknicia pomyki z
parametryzacj kubitu) skadowe wektora probabilistycznego stojcego po lewej
stronie (5.38) s postaci (1q)(1q)(1q)/8. Najwiksza z tych skadowych jest
NIEOZNACZONOCI 91
wiksza od najwikszej skadowej supremum dla q > 1/
3. Rozwaenie drugich
skadowych daje trywialny warunek q < 1. Kryterium to jest wic tak samo
skuteczne jak odpowiednie (w sensie wymaganych pomiarw) kryterium G uhne-
Lewensteina, ale sabsze ni odpowiednie kryterium Landaua-Pollaka.
Analogicznie moemy rozpatrzy kryterium:
T
sep
(XX)(YY)
sup
XY
Tylko dwie skadowe sup
XY
s niezerowe, a ta wiksza wynosi
_
1 + 1/
2
_
2
_
4.
Wida wic, e to kryterium wykrywa stany Wernera o parametrach q >
1/
2, a wic znw jest tak samo skuteczne jak odpowiednie kryterium G uhne-
Lewensteina. Jest te mniej skuteczne ni sabe kryterium Landaua-Pollaka (5.30)
dla takich pomiarw (wynikajce z jawnej analitycznej maksymalizacji).
Przypomnijmy jeszcze zwyke sabe kryterium Landaua-Pollaka (wynikajce
bezporednio ze sabej relacji nieoznaczonoci Landaua-Pollaka):
P
sep
max
(A A) +P
sep
max
( ) 1 +c(A, ) = 1 + 1/
2.
Z powyszego warunku wynika oczywicie, e iloczyn najwikszych prawdo-
podobiestw jest nie wikszy ni
P
sep
max
(A A) P
sep
max
( )
_
1 + 1/
2
2
_
2
.
Jest to warto rwna najwikszej skadowej sup
XY
. Widzimy, e ju ze
spenienia tej najsabszej wersji kryterium Landaua - Pollaka wynika spenienie
kryterium majoryzacyjnego. Co wicej atwo pokaza, e jest tak zawsze, nie tylko
dla komplementarnych pomiarw rzutw spinw na osie x i y.
Rozwamy wic pomiary o
1
i o
2
rzutu spinw na osie pooone wzgldem
siebie pod ktem . Z osiami tymi zwimy wektory s
1
i s
2
. Saba relacja Landaua-
Pollaka ma posta:
P
sep
max
(o
1
o
1
) +P
sep
max
(o
2
o
2
) 1 +c(o
1
, o
2
), (5.40)
gdzie sta c(o
1
, o
2
) dan wzorem (4.2) mona zapisa rwnie za pomoc kta
:
c(o
1
, o
2
) =
1 +s
1
s
2
2
=
1 + cos
2
. (5.41)
Wynikajce z tej relacji ograniczenie na najwiksz skadow wektora T
sep
(S
1
S
1
)(S
2
S
2
)
jest nastpujce:
_
T
sep
(S
1
S
1
)(S
2
S
2
)
_
1

_
1 +c(o
1
, o
2
)
2
_
2
(5.42)
NIEOZNACZONOCI 92
Znajdmy teraz najwiksz skadow wektora sup
S
1
S
2
. W tym celu naley
skorzysta z metody przedstawionej w podrozdziale 4.5.2. Dla kubitu sparame-
tryzowanego zgodnie z (5.39) atwo pokaza, e wektory probabilistyczne dla
pomiarw o
1
i o
2
wynosz:
T
S
1
=
_
1 + ps
1
2
,
1 ps
1
2
_
,
T
S
2
=
_
1 + ps
2
2
,
1 ps
2
2
_
Wektor produktowy wynosi wiec:
T
S
1
S
2
=
_
(1 + ps
1
)(1 + ps
2
)
4
,
(1 + ps
1
)(1 ps
2
)
4
,
(1 ps
1
)(1 + ps
2
)
4
,
(1 ps
1
)(1 ps
2
)
4
_
(5.43)
Zgodnie z procedur przedstawion w podrozdziale 4.5.2, naley teraz znale
wektor
sup
. Jego skadowe dane s wzorem (4.37). W naszym przypadku wynosi
on wic:
sup
=
_
0, max
p
(1 + ps
1
)(1 + ps
2
)
4
, 1, 1, 1
_
Maksimum otrzymuje si oczywicie dla wektora p lecego dokadnie pomi-
dzy wektorami s
1
oraz s
2
i tworzcego z nimi kt /2. Maksimum to wynosi:
max
p
(1 + ps
1
)(1 + ps
2
)
4
=
_
1 + cos

2
_
2
4
>
1
2
.
Ostatecznie otrzymujemy wic:
sup
S
1
S
2
=
_
_
_
1 + cos

2
_
2
4
, 1
_
1 + cos

2
_
2
4
, 0, 0
_
_. (5.44)
Zatem jeli zachodzi (wynikajcy z (5.40)) warunek (5.42), to z postaci (5.41)
wynika, e speniona jest rwnie nastpujca nierwno dla najwikszych ska-
dowych wektorw probabilistycznych:
_
T
sep
(S
1
S
1
)(S
2
S
2
)
_
1

_
sup
S
1
S
2
_
1
. (5.45)
Speniony jest wic pierwszy z warunkw koniecznych separowalnoci:
P
sep
(S
1
S
1
)(S
2
S
2
)
sup
S
1
S
2
. (5.46)
NIEOZNACZONOCI 93
Pozostae warunki wynikajce z (5.46) daj jednak trywialne ograniczenia,
gdy ju dwie pierwsze skadowe (5.44) sumuj si do jednoci. Ostatecznie do-
chodzimy do wniosku, e w przypadku dwch dowolnych (rzutowych) pomiarw
na kubitach, sabe kryterium Landaua-Pollaka (5.40) jest zawsze, mimo swej na-
zwy, silniejsze ni kryterium majoryzacyjne (5.46).
5.5 Metoda macierzy Q
Mona poda wiele kryteriw konstruowanych w oparciu o przedstawione oglne
metody. Mog to by kryteria oparte na silniejszych lub oglniejszych zasadach
nieoznaczonoci opisywanych w 4.3.5. Moliwoci jest bardzo wiele: mona stoso-
wa oglne pomiary POVM, wiele takich pomiarw, mona wreszcie korzysta z
silniejszych ogranicze analitycznych.
Rozlege pole zagadnie zwizanych z oglnymi probabilistycznymi relacja-
mi nieoznaczonoci nie bdzie tu jednak eksplorowane w ten sposb. Znajdowanie
nowych szczeglnych kryteriw (podobnych do poprzednich i je wzmacniajcych)
nie wydaje si interesujce.
Zamiast tego przedstawimy pewne oglne podejcie dziki ktremu mona
otrzyma silne kryteria separowalnoci. Zostao ono wprowadzone w pracy [70].
Podejcie to korzysta oczywicie z zasad nieoznaczonoci. S to relacje wyrao-
ne za pomoc wypukych i symetrycznych funkcji zdeniowanych na wektorach
probabilistycznych, a wiec wikszo z tych relacji, ktrymi si zajmowalimy.
Prezentowana tu metoda pozwala uzyska kryteria zupenie analogiczne do zapre-
zentowanych, ale zawsze od nich silniejsze. Stosuje si w tym celu pewn bardzo
ciekaw konstrukcj. Przejdmy wiec do jej opisu.
Konieczne jest najpierw wprowadzenie kilku nowych, wczeniej nie stoso-
wanych w pracy oznacze. Po pierwsze zdeniujmy tzw. macierz prawdopodo-
biestw. Rozwamy stan dwuskadnikowy
AB
, oraz dwie niezdegenerowane ob-
serwable okrelone przez zbir swoich wektorw wasnych: / = [a
i
iX
A
oraz
B = [b
j
jX
B
.
Jeli dim(H
A
) = d
A
oraz dim(H
B
) = d
B
, to macierz P = (P
ij
) prawdopodo-
biestwa jest macierz d
A
d
B
,ktrej elementy s dane wzorem:
P
ij
:= P
A
i
(/) P
B
j
(B) (5.47)
Po drugie okrelmy co bdziemy rozumie przez tzw. macierz permutacji Q =
(Q
ij
). Macierz ta ma kluczowe znaczenie w dalszej dyskusji. Opisywan tu metod
nazwijmy wic metod macierzy Q. Macierz ta jest macierz d
A
d
B
, tak e
kada z jej d
B
kolumn jest wektorem o skadowych bdcych dowoln permutacj
elementw d
A
-elementowego zbioru S = s
1
, s 2, ..., s
d
A
.
Dowoln wypuk i symetryczn funkcj na wektorach probabilistycznych
oznaczmy przez f. Zdeniujmy wreszcie funkcj:
NIEOZNACZONOCI 94
f(, /, B, Q) := f
_
_
i,j
(Q
ij
, s
1
)P
ij
,
i,j
(Q
ij
, s
2
)P
ij
,...,
i,j
(Q
ij
, s
d
A
)P
ij
_
_
,
(5.48)
gdzie oznacza delt Kroneckera.
Denicja ta wyglda na pozr na bardzo skomplikowan. Warto wic j wy-
jani. Po pierwsze warto tej funkcji zaley tylko od stanu , baz okrelonych
przez obserwable A i B oraz przez struktur macierzy Q. nie jest istotne to jak
nazwiemy elementy zbioru S, a tylko to jak s rozoone w macierzy Q. Z tego
te powodu dla prostoty zamy, e zbir S skada si z liczb naturalnych od 1
do d
A
.
5.5.1 Twierdzenia
Podstaw do udowodnienia gwnego twierdzenia opisywanej metody jest nast-
pujcy lemat.
Lemat 4.
Niech =
A
B
bdzie stanem produktowym na H
AB
= H
A
H
B
. Dla kadej
macierzy permutacji Q oraz dla kadej wypukej i symetrycznej funkcji f zachodzi
zwizek:
f(
AB
, /, B, Q) , f(
A
, /) := f(T
A
A
).
Dowd. Dowd jest prosty i polega na rozpisaniu lewej strony:
f(
AB
, /, B, Q) = f
_
_
i,j
(Q
ij
, 1)P
ij
,
i,j
(Q
ij
, 2)P
ij
,...,
i,j
(Q
ij
, d
A
)P
ij
_
_
= f
_
_
i,j
(Q
ij
, 1)P
A
i
(/) P
B
j
(B), ...,
i,j
(Q
ij
, d
A
)P
A
i
(/) P
B
j
(B)
_
_
= f
_
_
j
P
B
j
(B)
i
(Q
ij
, 1)P
A
i
(/), ...,
j
P
B
j
(B)
i
(Q
ij
, d
A
)P
A
i
(/)
_
_
,
j
P
B
j
(B)f
_
i
(Q
ij
, 1)P
A
i
(/), ...,
i
(Q
ij
, d
A
)P
A
i
(/)
_
=

j
P
B
j
(B)f
_
P
A
1
(/), ..., P
A
d
A
(/)
_
,
gdzie skorzystano z wypukoci i symetrii funkcji f
NIEOZNACZONOCI 95
Co ciekawe lemat ten moe oczywicie suy jako kryterium separowalnoci
dla stanw czystych. Przede wszystkim pozwala on jednak dowie nastpujcego
twierdzenia:
Twierdzenie 8 (Metoda macierzy Q).
Wemy dowolne symetryczne i wypuke funkcje f
k
, macierze permutacji Q
k
oraz
(niezdegenerowane) operatory /
k
oraz B
k
dla k = 1, ..., m.
Dla dowolnego stanu separowalnego
AB
zachodzi wtedy:
m
k=1
f
k
(, /
k
, B
k
, Q
k
) , min
H
A
m
k=1
f
k
(, /
k
) (5.49)
gdzie H
A
s stanami czystymi
Dowd. Rozpisujc lew stron mamy:
m
k=1
f
k
(, /
k
, B
k
, Q
k
) =
m
k=1
f
k
(
l
p
l
l
A
l
B
, /
k
, B
k
, Q
k
)
Z wypukoci otrzymujemy ograniczenie:
,
m
k=1
l
p
l
f
k
_
l
A
l
B
, /
k
, B
k
, Q
k
_
,
=

l
p
l
m
k=1
f
k
_
l
A
l
B
, /
k
, B
k
, Q
k
_
.
Wczeniej pokazany lemat pozwala ostatecznie otrzyma:
,
l
p
l
m
k=1
f
k
_
l
A
, /
k
_
,
l
p
l
min
H
A
m
k=1
f
k
(, /
k
) = min
H
A
m
k=1
f
k
(, /
k
).
Jeli wiec powysza nierwno jest amana, to stan
AB
jest stanem spl-
tanym. Jeli jest speniona dla pewnej macierzy Q, to o niczym nam to jednak
nie mwi. Kolejnym krokiem mogoby by zastosowanie tego kryterium dla innej
macierzy permutacji. Okazuje si jednak, e nie musimy postpowa w tak nie-
wygodny sposb. Istnieje znacznie lepsze podejcie. Okazuje si mianowicie, e
mona i wystarczy sprawdzi powyszy warunek dla jednej szczeglnej macierzy
permutacji. Oznaczmy j Q
. Spenia ona zwizek:

f
k
(, /
k
, B
k
, Q
k
) = min
Q
k
f
k
(, /
k
, B
k
, Q
k
) (5.50)
NIEOZNACZONOCI 96
Co wicej mona j atwo wyznaczy. Przedyskutujmy jej konstrukcj, uza-
sadniajc zarazem zwizek (5.50). Macierz Q
k
jest skonstruowana na podstawie
macierzy prawdopodobiestw P
k
= (P
k
i
j
) w ten sposb, e kady element i w ka-
dej kolumnie tej macierzy oznacza i-ty co do wielkoci element w odpowiadajcej
kolumnie macierzy P
k
= (P
k
i
j
).
Oznaczmy argumenty funkcji f
k
(, /
k
, B
k
, Q
k
) i f
k
(, /
k
, B
k
, Q
k
) zdeniowa-
nych oglnym wzorem (5.48) przez wektory odpowiednio X = x
1
, x
2
, ..., x
d
A
oraz Y = y
1
, y
2
, ..., y
d
A
. Jako e rozwaane s funkcje symetryczne, moemy
dowolnie uporzdkowa skadowe tych wektorw, np. nierosnco.
l
i=1
x
i
jest sum
l najwikszych elementw w kadej z d
B
kolumn macierzy P
k
= (P
k
i
j
) (sum
cznie ld
B
elementw), podczas gdy
l
i=1
y
i
jest po prostu sum pewnych l ele-
mentw z kadej kolumny. To jakie s to elementy, zaley od dowolnej macierzy
Q
k
, jednak zawsze, dla kadego l = 1, ..., d
A
zachodzi:
l
i=1
x
i
,
l
i=1
y
i
,
co z denicji oznacza, e wektory X oraz Y s wzgldem siebie w relacji majory-
zowalnoci:
X Y.
Z tego faktu (na mocy przywoywanego ju zwizku) wynika ostatecznie, e
dla dowolnej funkcji symetrycznej i wypukej zachodzi bardzo podany i wygod-
ny zwizek (5.50).
5.5.2 Przykady
Oczywicie by zastosowa w praktyce przedstawion metod macierzy Q, nale-
y znale warto ograniczenia dolnego dla
m
k=1
f
k
(, /
k
). W tym celu mona
oczywicie skorzysta ze znanych relacji nieoznaczonoci dla wypukych i syme-
trycznych funkcji wektorw probabilistycznych.
Przedstawmy kilka najprostszych moliwoci. Po pierwsze, zastosowa mona
relacj Maassena i Unka:
f(
A
, /
1
) +f(
A
, /
2
) = H(/
1
,
A
) +H(/
2
,
A
) , 2 ln c(/
1
, /
2
),
otrzymujc warunek konieczny separowalnoci postaci:
H(, /
1
, B
1
, Q
1
) +H(, /
2
, B
2
, Q
2
) , 2 ln c(/
1
, /
2
).
Podobnie mona zastosowa relacj Landaua - Pollaka:
NIEOZNACZONOCI 97
L(/
1
,
A
) +L(/
2
,
A
) , arccos c(/
1
, /
2
),
gdzie L(/
1
,
A
) := arccos
max
i
P
A
i
(/
1
), co prowadzi oczywicie do analogicz-
nego warunku:
L(, /
1
, B
1
, Q
1
) +L(, /
2
, B
2
, Q
2
) , arccos c(/
1
, /
2
).
S to oczywicie poprawne kryteria. Wida, e s jednak troch bardziej skom-
plikowane obliczeniowo od odpowiednich kryteriw wyprowadzonych wczeniej.
Nie jest oczywiste, czy stosowanie tej zoonej i do niejasnej koncepcyjnie kon-
strukcji jest w ogle opacalne. Okazuje si e tak, warto na podstawie danych
pomiarowych (wartoci prawdopodobiestw) skonstruowa macierz Q
1
, a nastp-
nie zamiast liczy funkcje surowych, eksperymentalnych wektorw probabili-
stycznych liczy te same funkcje, ale dla wektorw przeksztaconych (w sposb
wynikajcy z denicji (5.48)) za pomoc macierzy Q
1
. Pokamy, e tak jest na
przykadzie entropii Shannona. Zachodzi mianowicie:
H(/
1
B
1
, ) , H(, /
1
, B
1
, Q
1
). (5.51)
Przypumy, e operator /
1
B
1
ma s rnych niezerowych wartoci wasnych.
To, e s one rne od zera wynika z dyskutowanego ju warunku koniecznego dla
zachodzenia lematu 3: wartoci wasne /
1
oraz B
1
musz by niezerowe. Operator
/
1
jest w dodatku niezdegenerowany, wic liczba jego wartoci wasnych to d
A
.
Musi wic zachodzi warunek s , d
A
.
Oznaczmy argumenty tych dwch powyszych funkcji przez wektory odpo-
wiednio Y = y
1
, y
2
, ..., y
s
oraz X = x
1
, x
2
, ..., x
d
A
. Jako e rozwaane funk-
cje s symetryczne, moemy uporzdkowa skadowe tych wektorw nierosnco.
Wystarczy teraz pokaza, e X Y . To jednak zachodzi, gdy (dla dowolne-
go l)
l
i=1
x
i
jest sum l najwikszych czynnikw z kadej z d
B
kolumn macierzy
prawdopodobiestw P
1
. Dla dowolnego i czynnik y
i
jest natomiast sum kilku
czynnikw z tej macierzy. S to oczywicie te czynniki, ktre odpowiadaj wek-
torom wasnym nalecym do i-tej wartoci wasnej /
1
B
1
. Jako e /
1
i B
1
maj niezerowe i niezdegenerowane wartoci wasne, czynniki te nalee musz
do rnych kolumn macierzy P
1
. Jest wic ich co najwyej d
B
. Suma
l
i=1
x
i
do-
tyczy wic co najwyej ld
B
czynnikw macierzy P
1
. Oczywistym jest wic to, e
suma co najwyej l czynnikw z kadej kolumny P
1
jest nie wiksza ni suma l
najwikszych czynnikw z kadej kolumny:
l
i=1
x
i
,
l
i=1
y
i
.
NIEOZNACZONOCI 98
Zachodzi wic podana relacja X Y implikujca (5.51). Powysze rozumowa-
nie nie jest w oglnoci suszne dla dowolnej macierzy Q. Ma to znaczenie dla
dyskusji w kolejnym podrozdziale.
5.5.3 Wykrywanie spltania wieloczciowego
Pokamy, e istnieje moliwo sformuowania za pomoc metody macierzy Q
pewnych kryteriw wieloczciowego spltania. Takie kryteria bd warunkami
koniecznym biseparowalnoci. amanie takich warunkw sygnalizuje prawdziwe
3-spltanie. Jak zastosowa metod z [70] dla sformuowania tych warunkw?
Zaprezentujmy taki warunek na przykadzie metody wykrywania penego, 3-
czciowego spltania dla ukadu 3 kubitw.
Punktem wyjcia s pewne warunki speniane przez dowolny stan biseparo-
walny. Warunkiem takim jest np.:
S(A A A) +S( ) +S(Z Z Z) , 2 ln 2.
Jest to warunek wynikajcy z relacji S(A) + S() + S(Z) , 2 ln 2. Moemy te
rozway podobny warunek wyprowadzony za pomoc formalizmu stabilizatorw,
np. (5.23)
Rozwamy pomiary np. skadowych x (dla pozostaych pomiarw sytuacja
bdzie analogiczna). Na podstawie czstoci wynikw dostajemy trjwymiarow
kostk 2x2x2, ktrej elementami s prawdopodobiestwa otrzymania konkret-
nych wynikw dla pomiarw skadowych x spinw na trzech kubitach (cznie
8 moliwoci). Ta kostka odpowiada wczeniejszej dwuwymiarowej macierzy P
danej wzorem (5.47).
Kluczowym problemem jest teraz skonstruowanie odpowiadajcej tej kostce
kostki Q (rwnie trjwymiarowej). Nie moe to by dowolna kostka (tak jak do-
woln moga by 2-wymiarowa macierz Q dla wczeniejszego przypadku ukadu
dwuskadnikowego). Ukad trjskadnikowy biseparowalny jest bowiem w oglno-
ci mieszanina produktowych ukadw dwuskadnikowych odpowiadajcych r-
nym moliwym podziaom tego ukadu na dwie czci. Nasz ukad moe wic by
w oglnoci mieszanin stanw biseparowalnych typu A[BC, AB[C i AC[B.
Trzeba teraz skonstruowa kostk Q, ktr bdzie mona zastosowa dla
wszystkich takich moliwych podziaw ukadu. Rozwamy podzia typu A[BC.
Otrzymane dowiadczalnie prawdopodobiestwa s reprezentowane jako elementy
kostki P. Teraz naley t kostk rozstogowa
8
, tzn. utworzy z niej odpowiedni
macierz P
A|BC
o wymiarach 2 (2 2). Wymiar 2 odpowiada moliwym dwm
wynikom pomiarw na podukadzie A, natomiast podukadowi BC odpowiada
8
Pojcie stogowania jest obowizujcym terminem matematycznym. Oznacza ono w naj-
prostszym przypadku operacj tworzenia z m wektorw n wymiarowych macierzy n m. Tu
rozwaamy operacje odwrotn. Jedyn komplikacja jest to, e kostk 2 2 2 uwaamy za
powsta ze stogowania dwch macierzy 2 2
NIEOZNACZONOCI 99
wymiar (2 2). W analogiczny sposb naley rozstogowa kostk Q, otrzymujc
z niej macierz Q
A|BC
o wymiarach 2 (2 2). By macierz Q
A|BC
bya poprawn
macierz Q, musi w kadej z 4 kolumn o dugoci 2 zawiera liczby (na przykad)
1 i 2.
Rozwamy z kolei podzia typu AB[C. Prowadzi on do innego rozstogowania
kostek P i Q, prowadzcych do macierzy P
AB|C
, oraz Q
AB|C
. Macierz Q
AB|C
by by poprawn macierz, rwnie musi w kadej z 4 kolumn (lub wierszy)
o dugoci 2 zawiera liczby 1 i 2. Podobny wymg narzuca 3 podzia ukadu,
prowadzcy do macierzy Q
AC|B
.
Jest wic jasne jak struktur musi mie kostka Q. Mona by j nazwa
kostk acisk. W kadej kolumnie kostki (4 kolumny wzdu 3 moliwych
wymiarw, cznie 12 kolumn dugoci 2) musi si znale (na przykad) jedynka
oraz dwjka. czy skonstruowanie takiej kostki jest moliwe. Dla rozpatrywanego
przypadku 3 kubitw taka kostk jest oczywicie ta przedstawiona na poniszym
rysunku:
Rysunek 5.3: Schematyczne przedstawienie kostki Q dla eksperymentu na 3 ku-
bitach. Ziele odpowiada jedynce, a brak wypenienia odpowiada zeru.
Odpowiada ona tensorowi o skadowych Q
=
(1)
++
+1
2
Z dyskusji nie wynika, czy mona tak kostk skonstruowa dla oglnego uka-
du o dowolnych wymiarach podprzestrzeni Hilberta (dowolnej liczbie wynikw
moliwych pomiarw na podukadach).
5.6 Dyskusja
W tym rozdziale wprowadzono szereg metod wykrywania spltania opartych na
probabilistycznych relacjach nieoznaczonoci. Wszystkie one s warunkami ko-
niecznymi separowalnoci. W pewnych sytuacjach da si sformuowa analogicz-
ne warunki konieczne biseparowalnoci. Zilustrowano tu te oglne twierdzenia
NIEOZNACZONOCI 100
prostymi przykadami. Pokazano si tych rnych kryteriw na przykadzie wy-
krywania stanw Wernera.
Trzeba podkreli, e otrzymane kryteria nieokazay si by silnymi. Jest to
niewtpliwie ich wad. Mog one nie by w stanie wykry silnie zaszumionych
stanw.
Maja jednak rwnie swoje zalety. Pierwsz z nich jest trywialna wrcz ich
implementacja eksperymentalna. Warto rwnie zwrci uwag na drug zalet.
Kryteria te s w pewien sposb odporne na niepewno co do rzeczywistego typu
dokonywanego pomiaru. Wyjanijmy co mamy tu na myli.
W rzeczywistych eksperymentach mona nie mie cakowitej pewnoci co do
tego jaka obserwable rzeczywicie si mierzy. Mona np. nie by pewnym, czy
rzeczywicie badamy rzuty spinw czstek w ortogonalnych kierunkach. (Jest
to wane np. w badaniu nierwnoci Bella, ale nie tylko.) Mona mie jednak
uzasadnion pewno, e kierunki s bliskie ortogonalnoci i kty miedzy nimi s
bliskie 90
mieszcz si w pewnym zakresie wok 90
.
Wszystkie opisane kryteria pozwalaj precyzyjnie uwzgldni tak niepew-
no, tzn. precyzyjnie mwi o ile wzronie odpowiednie ograniczenie dolne (lub
zmaleje ograniczenie grne, jak to jest w przypadku sabego kryterium Landaua-
Pollaka). Okrelajc pewien poziom ufnoci co do mierzonych obserwablii moe-
my obliczy jak wpynie to na kryteria konieczne separowalnoci. Co wicej s
to bardzo atwe obliczenia. Wiele z innych kryteriw splatania nie posiada tej
podanej cechy. Nie jest tak (przynajmniej wedle mojej wiedzy) dla wiadkw
spltania. Trudno przewidzie jak bardzo zmieni si ich skuteczno w wyniku
jakiej niekontrolowanej zmiany rzeczywicie dokonywanych pomiarw.
Rozdzia 6
EPR-sterowalno i Kwantowa
Pami
6.1 Wprowadzenie
Rozdzia ten koncentruje si na dwch, na pozr odrbnych zagadnieniach. Po
pierwsze, zaprezentowana zostanie moliwo wykorzystania omwionych wcze-
niej relacji nieoznaczonoci z tzw. kwantow pamici do wykrywania splta-
nia kwantowego.
Po drugie, wprowadzone zostan pewne oglne kryteria tzw. EPR-sterowalnoci.
cilej, pokaemy, e z postaci oglnych EPR-niesterowalnych korelacji prawdo-
podobiestw cznych oraz z pewnych typw relacji nieoznaczonoci mona wy-
prowadzi warunki konieczne na EPR-niesterowalno. Okazuje si, e mona w
szczeglnoci otrzyma warunki identyczne w swej postaci z tymi otrzymanymi
przy uyciu podejcia kwantowej pamici.
Te dwa zagadnienia s wic w istocie cile ze sob zwizane. Nie powinno to
dziwi, zwaywszy na fakt, e u rde obydwu zagadnie stoi fenomen EPR.
Celem jest wic prba przyblienia tych zwizkw. Omwiona zostanie uy-
teczno otrzymanych kryteriw. Pozwalaj one (nie zawsze) w istocie na wy-
krycie ujemnej entropii von Neumanna. Zaprezentowane zostan wic te inter-
pretacje operacyjne tych ujemnych entropii. Jest to zagadnienie ciekawe samo w
sobie.
Rozdzia kocz pewne ciekawe pytania pojawiajce si w zwizku z prezen-
towanymi tu problemami.
101
ROZDZIA 6. EPR-STEROWALNO I KWANTOWA PAMI 102
6.2 Relacje nieoznaczonoci z pamici kwantow
Relacje nieoznaczonoci w mechanice kwantowej omwione zostay krtko w roz-
dziale 4. W szczeglnoci skoncentrowany on by na pojciu entropowych zasad
nieoznaczonoci. S to bardzo uyteczne sformuowania. Wydaj si by przy
tym bardzo fundamentalnym jzykiem do opisywania fenomenu kwantowej kom-
plementarnoci.
W najoglniejszym sformuowaniu komplementarno ta manifestuje si ogra-
niczon iloci informacji, jakiej nonikiem moe by dowolny system kwantowy.
Te nieprecyzyjne intuicje s potwierdzane cisymi relacjami matematycznymi.
W szczeglnoci relacjami tymi s wanie entropowe sformuowania zasady nie-
oznaczonoci. Entropi traktowa bowiem moemy jako miar informacji. Jest
tak niewtpliwie w przypadku entropii Shannona, okrelajcej ilo klasycznej
informacji. Sformuowanie entropowe relacji nieoznaczonoci bierze pod uwag
klasyczn wiedz o systemie na ktrym dokonywany jest pomiar.
W oglnoci jednak taka wiedza moe by zakodowana w ukadach kwan-
towych. Jeli ukad
A
, na ktrych dokonujemy pomiaru jest spltany z pewnym
innym ukadem
B
, to istnieje moliwo, e bdziemy dysponowa pen wiedz
nawet o pomiarach niekompatybilnych obserwablii. Nasza wiedza nie jest juz ogra-
niczona zwykymi relacjami nieoznaczonoci. Scenariusz taki wymaga ich uogl-
nienia. Zostao to przedstawione w czci 4.3.6. Tu korzystajc z uzasadnionych
tam relacji wyprowadzimy warunki konieczne na separowalno takiego ukadu
zoonego
AB
.
6.2.1 Wykrywanie spltania
Przypomnijmy podstawow relacj nieoznaczonoci uwzgldniajc moliwo sto-
sowania kwantowej pamici. Jest ona postaci:
H(A[B) +H(Z[B) , c +H(A[B), (6.1)
gdzie H(A[B) oznacza warunkow entropi von Neumanna dla stanu:
X
A
AB
=

i
(P
X
A
i
1)
AB
(P
X
A
i
1), (6.2)
oraz P
X
A
i
=
X
A
i
X
A
i
, pomiar X jest zdeniowany przez baz ortonormaln

_
X
A
i
_
i
, a
AB
jest cznym stanem systemu AB = ukad (kwantowy) Alicji
+ pami kwantowa Bolka.
Stan ten jest stanem otrzymywanym po dokonaniu nieselektywnego pomiaru
obserwabli X na podukadzie A ukadu AB. Alternatywnie mona go zapisa
jako:
X
A
AB
=

i
p
i
(P
X
A
i

i
B
)),
gdzie p
i
jest prawdopodobiestwem otrzymania wyniku i, a
i
B
jest stanem po-
dukadu B odpowiadajcym temu wynikowi.
Charakterystyczna jest obecno czynnika H(A[B) po prawej stronie. Jeli
ukad Alicji jest maksymalnie spltany z pamici Bolka, to warto tego czynnika
wynosi log d gdzie d = dimH
A
. Otrzymujemy wtedy trywialn relacj z praw
stron mniejsz od zera. Oznacza to, e pami kwantowa Bolka pozwala mu
na zmniejszenie do zera jego niepewnoci co do wynikw pomiarw dowolnych
2 obserwablii na stanie Alicji, jeli niepewno t mierzy sum warunkowych
entropii von Neumanna.
Spltanie pozwala wic na zupenie nieoczekiwane (jeli nie syszao si o
argumencie EPR) efekty. Ale jak przy pomocy powyszej relacji dowiadczalnie
wykry spltanie?
Jest to moliwe i by to uzasadni warto przedstawi nastpujce:
Twierdzenie 9 (Majoryzowalno wartoci wasnych).
Niech
AB
bdzie stanem separowalnym i niech
B
bdzie zredukowanym stanem
Bolka. Oznaczmy przez T = (p
1
, p
2
, ...) uporzdkowane nierosnco wartoci wa-
sne macierzy , a przez Q = (q
1
, q
2
, ...) uporzdkowane nierosnco wartoci wa-
sne macierzy
B
. Wektor T jest wtedy majoryzowany przez wektor Q.
Podobna relacja zachodzi dla wektora zoonego z uporzdkowanych nierosnco
wartoci wasnych stanu zredukowanego Alicji.
Relacja ta zostaa zaproponowana przez Nielsena i Kempe [109], a jej za-
stosowanie do wykrywania spltania opisano m.in. w [138]. Oznacza ona, e w
pewnym sensie nasza niewiedza o stanach separowalnych jest wiksza ni o ich
podukadach. Innymi sowy, w przypadku stanw spltanych moemy mie pe-
n wiedz o stanie caego ukadu, wiedzc niewiele lub nawet nie wiedzc nic o
stanach podukadw.
Zachodzi bowiem dyskutowany wczeniej zwizek midzy pojciem majoryza-
cji, a funkcjami entropowymi (patrz rozdzia 4.5.1, jak rwnie np. [137]). Wynika
z niego jasno, e dla stanu separowalnego dowolna funkcja entropowa (wypuka
i symetryczna na wektorach probabilistycznych) dla wektora T jest wiksza ni
entropia Q. W szczeglnoci dotyczy to entropii Shannona dla wartoci wasnych
stanw oraz
B
. Entropie takie s z denicji rwne entropiom von Neumanna.
Dla dowolnego stanu separowalnego zachodzi wic relacja:
H(
AB
) , H(
B
), (6.3)
czyli rwnowanie:
H(A[B) , 0. (6.4)
Powysza nierwno jest warunkiem koniecznym separowalnoci. Jej amanie
sygnalizuje spltanie. Oczywicie dla nas istotny jest tylko ten ostatni wniosek
dotyczcy warunkowej entropii von Neumanna. Dalsza dyskusja w aden sposb
nie odwouje si do bardziej oglnego twierdzenia 9. Prowadzi ono do analogicz-
nych do (6.3) relacji dla wypukych entropii Renyiego bd Tsallisa. Zostao ono
tu przedstawione dla zapewnienia szerszego kontekstu.
Jeli wic tylko zachodzi:
H(A[B) +H(Z[B) log c(A, Z) < 0, (6.5)
to implikuje to ujemn entropi warunkow von Neumanna: H(A[B) < 0, a to
oznacza spltanie.
Jak zatem wyznaczy eksperymentalnie H(A[B) (oraz H(Z[B))? Jest to wiel-
ko okrelone za pomoc entropii von Neumanna. Jej warto mona wyznaczy
jeli zna si posta stanu:
X
A
AB
=

i
(P
X
A
i
1)
AB
(P
X
A
i
1).
Mona wic zastosowa oglne metody tomograi kwantowej. Uczyniono tak
w pracy [124]. Jej celem jednak byo eksperymentalne potwierdzenie relacji nie-
oznaczonoci z kwantow pamici. W zastosowaniu do wykrywania spltania
metoda tomograi jest bardzo niewygodna. Wymaga ona dokonywania wielu po-
miarw.
Istniej jednak prostsze metody. Nie pozwalaj one na wyznaczenie wartoci
H(A[B), lecz jedynie na znalezienie ograniczenie grnego na t wielko. S wic
o tyle sabsze, o ile to ograniczenie grne jest wiksze od rzeczywistej wartoci
H(A[B) (podobnie dla H(Z[B)). W szczeglnoci mog ono by tak wysokie, e
mimo zachodzenia (6.5) nie jestemy w stanie tego stwierdzi tymi metodami.
Ich zalet jest jednak to, e nie musimy dokonywa penej tomograi kwan-
towej. Wystarczy dokonanie pewnego (w zasadzie dowolnego) pomiaru na podu-
kadzie B oraz porwnanie statystyk wynikw z wynikami pomiarw obserwablii
X na podukadzie A. Opiszmy dwie takie metody.
Ograniczenie entropii pomiarowej
Pierwsze ograniczenie jest nastpujce. Dla dowolnego pomiaru V na podukadzie
B Bolka (jego kwantowej pamici) zachodzi:
H(A[B) H(A[1), (6.6)
gdzie H(A[1) jest warunkow entropi von Neumanna dla stanu:
X
A
V
B
AB
=

ij
(P
X
A
i
P
V
B
j
)
AB
(P
X
A
i
P
V
B
j
). (6.7)
Stan ten jest stanem otrzymywanym po dokonaniu nieselektywnych pomiarw
obserwablii X na podukadzie A oraz obserwablii V na podukadzie B ukadu AB.
Alternatywnie mona go zapisa jako:
X
A
V
B
AB
=

ij
p
ij
(P
X
A
i
P
V
B
j
),
gdzie p
ij
jest cznym prawdopodobiestwem otrzymania wyniku i dla pomiaru
V oraz j dla pomiaru X.
Zredukowany stan podukadu B po takim nieselektywnym pomiarze jest na-
tomiast postaci:
V
B
B
=

j
p
j
P
V
B
j
.
Oznacza to, e entropia von Neumanna H(A[1) moe by wyraona prosto
za pomoc entropii Shannona prawdopodobiestw P(1) = p
j
j
oraz prawdopo-
dobiestw cznych P(A, 1) = p
ij
ij
:
H(A[1) = H(P(A, 1)) H(P(1)). (6.8)
Podobnie ograniczy moemy warto czynnika H(Z[B) dokonujc pomiarw
dowolnej obserwablii W:
H(Z[B) H(Z[J).
Rwnanie (6.6) wyraa fakt, e pomiary nie mog zmniejszy entropii. Jest
to szczeglny przykad tzw. nierwnoci przeksztacania danych (ang. data pro-
cessing inequality). Omwiona jest ona krtko w dodatku B.
Otrzymujemy wic kryterium spltania:
H(A[1) +H(Z[J) log c(A, Z) < 0. (6.9)
Jeli suma powyszych entropii warunkowych Shannona dla dowolnych pomia-
rw X,V,Z,W jest mniejsza od staej c(A, Z), to stan
AB
jest stanem spltanym.
Jak intuicyjnie mona zrozumie t nierwno? Wielko H(A[1) okrela to
jak bardzo Bolek znajcy wyniki pomiarw obserwablii V na swoim podsys-
temie jest niepewny co do wynikw pomiarw X na podsystemie Alicji. Jeli
suma tych niepewnoci co do dwch obserwabli Alicji jest mniejsza ni fundamen-
talne ograniczenie narzucone przez zwyk relacj nieoznaczonoci Maassena i
Unka, to oznacza to musi istnienie pewnych bardzo silnych, nieklasycznych
korelacji midzy ukadem Alicji, a pamici Bolka.
Ograniczenie Fano
Drug metod jest wykorzystanie tzw. nierwnoci Fano [36]. Wynika z niej ko-
lejne ograniczenie grne, tym razem na entropi (6.8). Jeli zarwno pomiar X,
jak i pomiar V mog da N rnych wynikw, to zachodzi:
H(A[1) d
XV
log d
XV
(1 d
XV
) log(1 d
XV
) +d
XV
log(N 1) = h(d
XV
) +d
XV
log(N 1),
(6.10)
gdzie d
XV
jest prawdopodobiestwem uzyskania rnych wynikw przy pomia-
rach obserwablii X na podukadzie A i V na podukadzie B, a h(d
XV
) tzw. binarn
entropi Shannona dla tego prawdopodobiestwa.
W przypadku pomiarw PVM na kubitach N = 2, a wic powyszy wzr dla
takich pomiarw upraszcza si do postaci:
H(A[1) d
XV
log d
XV
(1 d
XV
) log(1 d
XV
) = h(d
XV
). (6.11)
Jest to zatem sabsze podejcie ni poprzednie, gdy dokonujemy kolejnego
ograniczenia grnego. Zalet takiego sformuowania s jednak prostsze obliczenia.
W szczeglnoci atwiej znale metodami numerycznymi taki pomiar V, ktry
minimalizuje d
XV
dla danego pomiaru X i znanego stanu ukadu kwantowego.
Gadkie entropie i klucze kwantowe
Warto wspomnie, e powysze kryterium mona otrzyma w jeszcze inny sposb.
Warto przeledzi t (nieco okrn) drog, by lepiej pozna znaczenie relacji
nieoznaczonoci z pamici kwantow. W pracy [154] uoglniono relacj (4.30)
dowodzc, e jest ona wci suszna dla tzw. gadkich entropii minimalnych i
maksymalnych:
H
min
(A[B) +H
max
(Z[E) , log c(A, Z), (6.12)
gdzie H
min
(A[B) jest entropi dla stanu zredukowanego
AB
podukadu AB uka-
du ABE, na ktrym to stanie (wielu jego kopiach) Alicja dokonaa nieselektyw-
nego pomiaru obserwablii X rzutujcego na stany bazowe
_
X
A
j
_
j
. Podobnie
okrelony jest drugi czynnik.
Nie bdziemy deniowa tu tych entropii. Dla dalszej dyskusji wane jest tyl-
ko podkrelenie faktu, e mona je uwaa za pewne uoglnienia entropii von
Neumanna. Precyzyjniej, entropia von Neumanna stanu moe by otrzymana
z gadkich entropii minimalnych bd maksymalnych stanu
n
(bdcego sta-
nem ukadu n nieskorelowanych ukadw w stanie ) przez odpowiednie przejcia
graniczne [132, 83]:
H(A[B)
AB
= lim
0
lim
n
1
n
H
min
(A[B)
n
oraz
H(A[B)
AB
= lim
0
lim
n
1
n
H
max
(A[B)
n.
Znajc powysze relacje nie moe dziwi fakt, e gadkie entropie minimalne
i maksymalne dziel wiele cech z entropiami Shannona i von Neumanna. S np.
silnie subaddytywne.
1
Co ciekawe, rwnanie (6.12) mona zastosowa do analizy bezpieczestwa
procedury dystrybucji klucza kwantowego (ang. quantum key distribution - QKD).
Zostao to opisane w pracy [154].
Alicja i Bolek dysponuj skorelowanymi cigami bitw odpowiednio oznaczo-
nymi

X i

V . Otrzymuj je oni dokonujc pomiarw obserwablii X i V na swych
podukadach dzielonego ukadu bdcego w stanie
AB
. Stanowi one tzw. surowe
(ang. raw) klucze kryptograczne. Dla przykadu rozwamy przypadek protoko-
u generacji kluczy za pomoc dzielonych stanw spltanych. Jeli s to singlety,
to w wyniku pomiarw na swych podukadach Alicja i Bolek mog w zasadzie
otrzyma perfekcyjnie skorelowane klucze. W rzeczywistoci nie s one jednak
perfekcyjnie skorelowane. Nie jest tak na skutek skoczonej sprawnoci aparatu-
ry, rozmaitych zakce i wreszcie dziaa wrogiej im Ewy (dcej do poznania
klucza i majcej w oglnoci pewne informacje o

X i

V ).
Aby mc uy klucza w skutecznej szyfrowanej nim komunikacji, Alicja i Bolek
musz naprawi niedoskonaoci swych cigw, tzn. doprowadzi do sytuacji,
gdy oboje bd mieli moliwie w peni skorelowane inne cigi bitw. Co wicej
musz to by cigi moliwie prywatne, tzn. nieznane Ewie. Z koniecznoci ta
klasyczna procedura korekcji bdw i wzmacniania prywatnoci prowadzi do
pewnego krtszego cigu bitw, nie duszego ni [131]:
l H
min
(A[E) H
max
(A[1), (6.13)
gdzie H
max
(A[1) jest entropi dla stanu zredukowanego
AB
podukadu AB uka-
du ABE, na ktrym to stanie (wielu jego kopiach) Alicja dokonaa nieselektyw-
nego pomiaru obserwablii lokalnej X rzutujcego na stany bazowe
_
X
A
j
_
j
, a
Bolek dokona pomiaru obserwablii V.
Pierwszy czynnik mona interpretowa jako niepewno (niewiedz) Ewy co
do postaci surowego klucza, natomiast drugi podobnie okrela niepewno Bolka,
co do postaci wyjciowego klucza bdcego w posiadaniu Alicji. Mona go prosto
oszacowa, gdy dane do tego szacunku s dostpne Alicji i Bolkowi. Jeli surowe
klucze skadaj si z n bitw, spord ktrych n si rni, to:
H
max
(A[1) nh(), (6.14)
1
Termin ten wyjaniony jest w dodatku B.
gdzie h() oznacza (binarn) entropi Shannona. Czynnik mona z kolei wyzna-
czy porwnujc (za pomoc jawnej komunikacji) pewne niewielkie fragmenty
surowych kluczy.
Problemem natomiast jest oszacowanie pierwszego czynnika w (6.13). Zaley
on od tego, jak wiele wie Ewa na temat wyjciowego klucza. Ewa nie zdradzi Alicji
i Bolkowi tego sekretu. Mog oni jednak wykorzysta relacj nieoznaczonoci
(6.12).
W opisywanym protokole (bdcym w istocie opart na spltaniu wersj pro-
tokou BB84) Alicja i Bolek dokonuj losowych pomiarw na swoich kubitach.
W oryginalnej wersji za kadym razem Alicja wybiera jedn z dwch baz pomia-
rowych: X lub Z oraz Bolek wybiera losowo jedn z dwch baz, a s to te same
bazy: X lub Z. Zapewnia to, e przy pomiarach na singletach i przypadkowym
wyborze tych samych baz otrzymuj pena korelacje wynikw. Rozwamy ogl-
niejszy przypadek, gdy Alicja wybiera losowo jedn z dwch baz: X lub Z, a Bolek
wybiera losowo spord baz V i W. Niech dokonuj takich pomiarw na n dzielo-
nych ukadach. Poniewa Alicja dokonuje losowego wyboru swojego pomiaru, to
odpowiada to sytuacji opisywanej przez uoglnion relacje nieoznaczonoci dla
gadkich entropii minimalnych i maksymalnych:
1
n
_
_
H
min
(A[E)
_
A
X
AE
_
n +H
max
(Z[B)
_
A
Z
AB
_
n
_
_
, log c(A, Z), (6.15)
gdzie jawnie oznaczono jakich stanw kwantowych dotycz te entropie. Stan
A
X
AE
jest stanem ukadu AE, na ktrym (wielu jego kopiach) Alicja dokonaa niese-
lektywnego pomiaru obserwablii X. Natomiast podobnie stan
A
Z
AB
jest stanem
ukadu AE na ktrym Alicja dokonaa pomiaru Z.
Zachodzi rwnie nierwno przeksztacania danych (data processing inequ-
ality):
H
max
(Z[J)
_
A
Z
,B
W
AB
_
n , H
max
(Z[B)
_
A
Z
AB
_
n. (6.16)
Stan
_
A
Z
,B
W
AB
_
n
jest stanem ukadu AB na n kopiach ktrego Alicja zmie-
rzya obserwabl Z, a Bolek obserwabl W.
cznie pozwala nam to oszacowa warto pierwszego czynnika w (6.13) jako:
H
min
(A[E) , nlog c(A, Z) H
max
(Z[J). (6.17)
Wstawiajc to do wzoru (6.13) dochodzimy ostatecznie do wniosku, e dugo
klucza kryptogracznego moliwa do otrzymania t metod jest rwna:
l nlog c(A, Z) H
max
(Z[J) H
max
(A[1). (6.18)
Przechodzc do granicy nieskoczenie duych n i nieskoczenie maych , na
podstawie (6.18) dochodzimy do wniosku, e jeli za pomoc powyszej procedury
mona otrzyma klucz kwantowy o dodatniej dugoci (czyli da si wykorzysta
stan
AB
do bezpiecznej kryptograi), to zachodzi:
H(A[1) +H(Z[J) log c(A, Z) < 0, (6.19)
czyli dokadnie ten sam zwizek, ktry otrzymalimy wczeniej.
6.3 Kryteria EPR-sterowalnoci
Oglne kryteria EPR-sterowalnoci zostay wprowadzone w pracy [25]. Tu zaj-
mowa bdziemy si ich szczegln klas, kryteriami entropowymi. Nie zostay
one dokadnie opisane w cytowanej pracy. Nie zosta te w znanych mi pniej-
szych pracach jasno przedstawiony cisy zwizek midzy entropowymi kryteriami
EPR-sterowalnoci, a kryterium 6.9 z poprzedniego podrozdziau.
2
Kryterium EPR-sterowalnoci to kade ograniczenie na korelacje P(X, V ) =
p
ij
ij
= p(i, j)
ij
wynikajce z modelu lokalnych stanw kwantowych Alicji
(LHS):
p(i, j) =

p()p
Q
(i[)p(j[). (6.20)
W powyszym wzorze, w porwnaniu z (3.13) z rozdziau 3.3.4 zmieniono
oznaczenia z P(a, b[A, B, C) na p(i, j[X, V, C), oraz uproszczono oznaczenia po-
mijajc w zapisie prawdopodobiestw warunkowych warunki X, V, c oznaczajce
kolejno: pomiar Alicji, pomiar Bolka i procedur przygotowawcz systemu czne-
go. (Poza tym, tam rozwaano lokalne stany kwantowe Bolka, to Alicja prbowaa
go oszuka, nie odwrotnie. Sens sowa oszuka wyjania dobrze praca [169].)
Podobnie jak poprzednio, statystyki wynikw pomiarw Alicji s opisywane
za pomoc pomiarw na stanach kwantowych
(std litera Q w oznaczeniu

p
Q
(i[)), natomiast wyniki Bolka s w sposb dowolny okrelone przez zmienn
.
Niech H(A[j) okrela warunkow entropi Shannona rozkadu wynikw i ob-
serwabli X przy warunku otrzymania przez Bolka wyniku j obserwabli V:
H(A[j) =
i
p(i[j) log p(i[j).
Uredniajc po wszystkich moliwych wynikach Bolka otrzymujemy:
H(A[1) =

j
p(j)H(A[j) = H(i, j) H(j).
Z modelu LHS zapisanego wzorem (6.20) wynika natomiast warunek:
2
Zwizek ten nie mg oczywicie by przedstawiony w pracy [25], gdy jest ona wczeniejsza
ni praca [11] prezentujca relacje nieoznaczonoci z kwantow pamici.
p(i[j) =

p()p(j[)
p(j)
p
Q
(i[) =

p([j)p
Q
(i[).
Powysze wyraenie okrela p(i[j) w postaci pewnej wypukej kombinacji, a wic
z wypukoci entropii Shannona otrzymujemy:
H(A[j) ,
p([j)H
Q
(A, ),
gdzie literka Q w oznaczeniu entropii H
Q
(A, ) ma podkrela fakt, e jest to
entropia dla prawdopodobiestw p
Q
(i[)
i
pomiaru X na pewnym stanie kwan-
towym
.
Z powyszych przeksztace wynika:
H(A[1) ,
j,
p(j, )H
Q
(A, ) =

p()H
Q
(A, ).
Przypumy, e Alicja mierzy obserwable X lub Z, a o dokonanym wyborze
informuje Bolka. Bolek stara si przewidzie jej wyniki mierzc odpowiednio V
lub W. Jeli dla X i Z istnieje pewna entropowa relacja nieoznaczonoci (wyraona
za pomoc entropii Shannona):
H
Q
(A, ) +H
Q
(Z, ) , C(A, Z), (6.21)
gdzie H
Q
(A, ) okrela entropi Shannona dla prawdopodobiestw wynikw po-
miarw obserwabli X mierzonej na stanie
, to z tej relacji nieoznaczonoci oraz

z poprzedniej nierwnoci otrzymujemy ostatecznie tzw. entropowe kryterium
EPR-NIEsterowalnoci:
H(A[1) +H(Z[J) , C(A, Z). (6.22)
Jest to wic w istocie to samo kryterium jakie w poprzednim rozdziale otrzy-
mano stosujc oglniejsz ni (6.21) relacj nieoznaczonoci uwzgldniajc pa-
mi kwantow.
Oczywicie w podobny sposb moemy otrzyma wiele innych kryteriw, sto-
sujc inne entropowe relacje nieoznaczonoci dla pomiarw Bolka. Musz to by
jedynie relacje stosujce takie entropie, ktre speniaj oglny warunek wypuko-
ci na zbiorze wektorw probabilistycznych. W nastpnym podrozdziale przeana-
lizujemy takie znane relacje.
6.3.1 Oglne kryteria entropowe
Oprcz entropii Shannona istnieje wiele innych entropii wykazujcych wasno
wypukoci. Przypomnijmy, e entropie Renyi s wypuke dla 0 < 1 [75].
Entropie Tsallisa s natomiast wypuke dla parametrw q > 0 oraz wklse dla
q < 0.
Niestety, warunek wypukoci funkcji sprawia, e wiele znanych relacji nie-
oznaczonoci dla entropii Tsallisa i Renyi (patrz [127]) sprowadza si do relacji
nieoznaczonoci wyraonej za pomoc entropii Shannona.
Rozwamy dla przykadu pewne uoglnione relacje nieoznaczonoci otrzyma-
ne w [127]. Dla entropii Renyi i dwch dowolnych pomiarw POVM / oraz ^
zachodzi zwizek:
R
(/, ) +R
(^, ) , 2 log g(/, ^, ), (6.23)

gdzie g(/, ^, ) jest pewn funkcj. W pracy [126] podano natomiast sabsz
nierwno od powyszej, lecz za to niezalen od stanu :
R
(/, ) +R
(^, ) , log

f(/, ^). (6.24)
Istotne jest to, e obydwa ograniczenia s suszne dla parametrw oraz
wzajemnie sprzonych, tzn. takich, e
1
+
1
= 2. Oznacza to, e tylko jedna z

entropii Renyi w powyszych wzorach jest funkcj wypuk. Oczywicie jest tak,
jeli nie liczy przypadku gdy = = 1, ale jak wiemy takie parametry sprowa-
dzaj entropie Renyiego do entropii Shannona. Podobna sytuacja zachodzi dla
relacji nieoznaczonoci wyraonych za pomoc entropii Tsallisa dla parametrw
sprzonych
1
+
1
= 2.
Istnieje jednak pewne oglne sformuowanie relacji nieoznaczonoci dla po-
miarw PVM przy uyciu entropii Renyiego dla dowolnych (niekoniecznie sprz-
onych) indeksw z dolnym ograniczeniem na sum entropii bdcym sta:
R
(/, ) +R
(^, ) , d ln
_
2n
2
n + 1
_
. (6.25)
Powysze sformuowanie dotyczy szczeglnego przypadku, gdy wyniki pomia-
rw nale do skoczonego zbioru, n oznacza wtedy moc tego zbioru (liczb mo-
liwych wynikw, dla kubitw np. n = 2). Zostao ono przedstawione dokadniej
m.in. w pracy [171], gdzie rozpatrzono rwnie przypadek pomiarw o cigym
zbiorze wynikw. Mona wic zastosowa powysz relacj w kryterium EPR-
sterowalnoci. Naley oczywicie zastosowa takie entropie ktre s wypuke.
Da si rwnie sformuowa silniejsze relacje nieoznaczonoci za pomoc en-
tropii Renyi o dowolnych indeksach, gdzie dolne ograniczenie jest jednak zalene
od stanu kwantowego[125]:
R
(/, ) +R
(^, ) , log((/, )(^, )), (6.26)

natomiast (/, ) = max
i
Tr(M
i
) = p
M,max
jest najwikszym prawdopodobie-
stwem dla pomiaru POVM.
To dolne ograniczenie moemy zatem wyznaczy (oszacowa) eksperymental-
nie, wykonujc pomiary na duej liczbie ukadw kwantowych bdcych w tym
samym stanie (przygotowanych wedug tej samej procedury). Jednak w modelu
LHS Alicja wysya Bolkowi w oglnoci rne stany kwantowe. Czy mona wic
zastosowa powysz relacj nieoznaczonoci, aby sformuowa (eksperymentalnie
werykowalny) warunek wynikajcy z modelu LHS? Niestety, nie jest to moliwe.
Wynika to jasno z wyprowadzenia warunku koniecznego dla korelacji symulowal-
nych przez model LHS. Nie wiemy jakie stany kwantowe wysya Alicja i z jak
czstoci. By wykluczy model LHS trzeba zatem wykluczy najbardziej nieko-
rzystn moliwo. Zaoy trzeba, e Alicja zawsze wysya ukady w stanach,
dla ktrych nieoznaczono dana wzorem (6.26) jest najmniejsza z moliwych.
Sprowadza to relacj (6.26) do ograniczenia (6.25).
Wypuky na zbiorze wektorw probabilistycznych jest te funkcjona Landaua-
Pollaka, zatem opart na tym funkcjonale relacj nieoznaczonoci:
arccos
P
A
+ arccos
P
B
, arccos c, (6.27)
rwnie moemy stosowa w przedstawionej metodzie wykrywania EPR-sterowalnoci.
Podobnie mona zastosowa relacje nieoznaczonoci oparte na entropiach mini-
malnych [94]. Wreszcie dla parami antykomutujcych i dychotomicznych obser-
wablii mona wykorzysta oglne twierdzenie 5.
Ciekaw kwesti jest pytanie o to czy i jak mona by skorzysta z moliwoci
dokonywania pomiarw cznych na podukadzie Alicji. Takie pomiary czne
wprowadzono w podrozdziale 4.3.5. Istniej dla nich pewne entropowe relacje
nieoznaczonoci, ktre mog mie form zupenie analogiczn do (6.21):
H
Loc
Q
(A, ) +H
Loc
Q
(Z, ) , C
Loc
(A, Z). (6.28)
Oczywicie ograniczenie dolne C
Loc
(A, Z) bdzie teraz wiksze (co wynika z
samego schematu takiego pomiaru [16]), ale istotne jest tylko istnienie pewnej
relacji dotyczcej podukadu Alicji.
Alicja wykonuje teraz za kadym razem (na kadym podukadzie z duego
zbioru eksperymentalnego ukadw) tak sam procedur pomiaru cznego dla
dwch dowolnych obserwablii oznaczanych X i Z
3
. Oznacza to, e nie ma sensu
by Bolek mierzy tak jak poprzednio jedn z dwch obserwablii: V lub W. W
kadej serii pomiarowej dokonuje on wic pomiaru tej samej obserwablii na swoim
podukadzie, oznaczmy j V. Z modelu lokalnych stanw ukrytych Alicji wynika
teraz nastpujcy warunek:
H
Loc
(A[1) +H
Loc
(Z[1) , C
Loc
(A, Z). (6.29)
3
Zazwyczaj rozwaa si tylko obserwable dopuszczajce tzw. dobry pomiar czny. Do-
bremu pomiarowi cznemu stawia si wymg, by wartoci oczekiwane cznie mierzonych ob-
serwablii byy proporcjonalne do wartoci oczekiwanych obserwablii mierzonych standardowo,
pojedynczo [3].
Rozwamy jak silne moe by kryterium (6.29). W pracach [1, 151] analizowa-
no zwizek pomiarw cznych z nierwnociami Bella typu CHSH. Nierwno
taka dotyczy moe dwch czstek o spinie 1/2. Na jednej z nich Alicja dokonuje
pomiarw bd w bazie X bd w bazie Z. Bolek podobnie, na swojej czstce
dokonuje pomiarw V lub W. Nierwno CHSH jest postaci:
[E(X, V ) +E(X, W) +E(Z, V ) E(Z, W)[ 2, (6.30)
z ktrej to wynika rwnie:
[E(X, V ) +E(X, W)[ +[E(Z, V ) E(Z, W)[ 2, (6.31)
gdzie E(X, V ) jest wartoci oczekiwan dla pomiarw X i V.
Zamy, e w kadej serii pomiarowej Alicja mierzy cznie X i Z, a Bo-
lek albo W albo V. Z samej istoty pomiaru cznego wynika, e istniej czne
prawdopodobiestwa p(i, i
) dla wynikw i oraz i
obserwablii X oraz Z. Jako e

Bolek dokonuje pomiarw V albo W na swoim osobnym podukadzie, istnie mu-
sza te prawdopodobiestwa czne p(i, i
, j) oraz p(i, i
, j
) odpowiednio, gdzie j
numeruje wyniki obserwablii V, a j
obserwablii W.
W pracy [37] A.Fine pokaza, e dla pomiarw w schemacie CHSH (na podu-
kadach dwupoziomowych) trzy nastpujce stwierdzenia s rwnowane:
1 Wszystkie nierwnoci Bella (CHSH) s spenione.
2 Korelacje wynikw pomiarw mog by symulowane modelem lokalnych
zmiennych ukrytych.
3 Istnieje rozkad prawdopodobiestwa cznego dla trjek obserwablii.
Ukad moe wic ujawni swoj nielokalno w pomiarach typu CHSH wtedy
i tylko wtedy, gdy nie dokonuje si na adnym z podukadw pomiarw cznych.
Wyniki pomiarw cznych X i Z dokonywanych przez Alicj, s tak skorelowane
z wynikami pomiarw Bolka, e zawsze speniona jest nierwno (6.30). wyniki
takich pomiarw da si wtedy symulowa modelem LHV.
Nie oznacza to jednak, e wyniki te dadz si rwnie symulowa modelem
lokalnych stanw ukrytych Alicji. Model ten jest przecie modelem sabszym.
Oznacza to, e nie mona wykluczy tego, i warunek (6.29) jest warunkiem
nietrywialnym i jest on w stanie wykry EPR-sterowalno.
6.4 Dyskusja
6.4.1 Uyteczno kryteriw
Przedyskutujmy krtko uyteczno powyszych kryteriw. Kryterium pami-
ci kwantowej przy zastosowaniu tzw. ograniczenia pomiarowego prowadzi do
warunku rwnowanego temu z kryterium EPR-sterowalnoci dla entropii Shan-
nona. Sprowadza si ono w istocie do wygodnego eksperymentalnie badania zna-
ku warunkowej entropii von Neumanna. Tylko wtedy, gdy jest ona ujemna, jest
moliwe wykrycie spltania tymi metodami. Nie jest to warunek dostateczny, a
tylko warunek konieczny, gdy dokonujemy szacowania za pomoc nierwnoci
przeksztacania danych.
Zauwamy po pierwsze, e dla stanw czystych S(A[B) > 0 wtedy i tylko
wtedy gdy stan jest separowalny. Jak wyglda sytuacja dla stanw mieszanych?
Zachodzi nastpujca hierarchia: stany separowalne s stanami PPT, ktre z kolei
zawsze speniaj tzw. kryterium redukcji (rwnie oparte na badaniu spektrum
stanw). Ze spenienia tego kryterium wynika spenienie kryterium majoryzacji 9
[162, 63], a to wreszcie na podstawie zwizku z funkcjami entropowymi zapewnia
dodatnio entropii warunkowej von Neumanna.
Wiadomo, e spltane stany PPT s stanami o tzw. spltaniu zwizanym
(niedestylowalnym). Tak wic w szczeglnoci opisane metody nie mog wykry
takich zwizanych stanw (o wasnoci PPT). Ilustruje to poniszy diagram Ven-
na na rysunku 6.1 (nie wiadomo czy istniej niedestylowalne stany NPT):
Rysunek 6.1: Diagram Venna siy kryteriw
Nie jest natomiast oczywista kwestia tego, jak silne s metody wykrywania
EPR-sterowalnoci oparte na innych relacjach nieoznaczonoci ni relacje Maas-
sena - Unka. Metody takie nie maj swoich odpowiednikw opartych na re-
lacjach z kwantow pamici. W szczeglnoci nie mona rwnie wysnu ja-
snych wnioskw o relacji pomidzy stanami o spltaniu zwizanym, a stanami
EPR-sterowalnymi.
Warto tu zaznaczy, e pierwsze entropowe kryteria EPR-sterowalnoci zasto-
sowano dla entropii Shannona cigych rozkadw prawdopodobiestw pooe i
pdw. Okazay si one by skuteczniejsze ni podobne kryteria oparte na wa-
riancjach [164].
6.4.2 Interpretacja ujemnej entropii
Zajmijmy si teraz interpretacj ujemnej entropii warunkowej von Neumann. Wa-
runkowa entropia Shannona wyraa brakujc informacj. Jest ona zawsze do-
datnia, lub innymi sowy systemy klasyczne nios wicej informacji ni ich pod-
systemy. Odpowiednik kwantowy entropii Shannonaentropia von Neumanna
okrelajca kwantow informacj ma szczeglne wasnoci. Warunkowa entro-
pia von Neumanna moe by bowiem ujemna. Jak widzielimy jest to warunkiem
dostatecznym spltania. Jak jednak mona interpretowa ujemn niewiedz?
W szczeglnoci podana jest jasna interpretacja operacyjna, mwica co umo-
liwiaj stany kwantowe o takich cechach. Stanem takim jest np. czysty stan mak-
symalnie spltany dwch kubitw, dla ktrego H(A[B) = 1. Istnieje kilka cieka-
wych interpretacji operacyjnych. Pierwsza z nich dotyczy fenomenu tzw. czenia
stanw (ang. state merging) [66]. Jest on w pewnym sensie kwantowym uogl-
nieniem sytuacji klasycznej opisywanej oglnym twierdzeniem Slepiana - Wolfa.
Opiszmy wic najpierw prosty scenariusz klasyczny. Niech Alicja dysponuje stru-
mieniem X danych, a Bolek skorelowanym strumieniem Y. Jak wiele informacji
musi przesa bobowi Alicja, by ten pozna X. Oczywicie zaley to od tego jak
bardzo skorelowane s te strumienie. Tak miara korelacji jest warunkowa en-
tropia Shannona H(X[Y ). Dla strumieni w peni skorelowanych jest ona zerem.
Dla strumieni nieskorelowanych jest rwna entropii dla X. Twierdzenie Slepiana-
Wolfa mwi, ze ta minimalna konieczna ilo bitw informacji jest rwna wanie
H(X[Y ).
Uoglnienie kwantowe tej sytuacji jest nastpujce. Alicja i Bolek dziel uka-
dy w pewnym stanie kwantowym
AB
. Mog to by ukady nieskorelowane, skore-
lowane klasycznie, bd spltane. Zadaniem Alicji jest doprowadzenie do sytuacji,
w ktrej obydwie czci ukadw s w posiadaniu Bolka. Mog oni komunikowa
si klasycznie i dysponuj dzielonymi pomidzy sob stanami maksymalnie spl-
tanymi (tzw. singletami, bdcymi jednostkami spltania, czyli ebitami). Jaka
jest wydajno najlepszego protokou realizujcego to zadanie, mierzona liczba
stanw maksymalnie spltanych (ebitw), ktre s konieczne do takiej transmisji
kwantowych podukadw (a dokadniej granicznym stosunkiem zuytych ebitw
do liczby n dzielonych stanw)? Okazuje si, e ta wydajno jest dana warun-
kow entropi von Neumanna dla stanu
AB
.
Jeli H(A[B) jest dodatnia, to Alicja (na kady przyczany Bolkowi podu-
kad ukadu AB) musi przesa wanie tak liczb kubitw (bdcych czciami
dzielonych singletw) Bolkowi, tracc w ten sposb H(A[B) dzielonych ebitw.
Jeli H(A[B) jest dodatnia, to Alicja i Bolek zyskuj z kolei taka ilo ebi-
tw (na kady podukad przyczany Bolkowi). te ebity mog by przez nich
wykorzystane do innych zada.
Z powysz dyskusj wie si twierdzenie udowodnione przez Devetaka i
Wintera [33]. Mwi ono, e istnieje protok jednokierunkowej (tylko Alicja mo-
e przekazywa Bolkowi informacje) destylacji stanw maksymalnie spltanych,
ktrego efektywno E
D
(
AB
) (mierzona granicznym stosunkiem k otrzymywa-
nych singletw z n ukadw) jest co najmniej rwna tzw. spjnej (koherentnej)
informacji:
E
D
(
AB
) , I
coh
AB
= H(A[B)
.
Jest to tzw. nierwno haszowania (ang. hashing inequality).
Kolejna interpretacja wie ujemn entropi warunkow von Neumanna z
zyczn wielkoci, a mianowicie energi (lub prac). Jest to rozwinicie synnej
zasady Landauera na przypadek wiedzy kwantowej.
Klasyczna zasada Landauera jest nietrywialnym cznikiem miedzy mecha-
nika statystyczn, a teori informacji. Zostanie ona przybliona czytelnikowi w
czci 7.2.1. tu ograniczmy si do naszkicowania jej istoty. Mianowicie istnieje
minimalna ilo energii jaka musi zosta rozproszona, aby wymaza 1 bit infor-
macji zakodowany w dowolnym ukadzie zycznym. Przez wymazanie rozumie si
przywrcenie tego ukadu do pewnego stanu pocztkowego, stanu odniesienia. Im
wicej jednak wiemy o stanie ukadu (tzn. im wiksza nasza klasyczna wiedza o
wartoci bitu informacji), tym mniejsza ta minimalna wydatkowana energia.
Oglnie, by wymaza klasyczny rejestr pamici o n stanach potrzeba wydatko-
wa i rozproszy energi w iloci co najmniej kT ln 2H(P), gdzie P = p
1
, ...p
n
okrela prawdopodobiestwa znalezienia si systemu w jednym z n stanw, a

H(P) jest entropi Shannona. Jeli dysponujemy klasyczn wiedz na temat tego
systemu, tzn. wiemy, e z prawdopodobiestwem q
j
ukadowi odpowiada wektor
probabilistyczny P
j
, to ta minimalna wydatkowana energia jest redni waon
rwn (w jednostkach kT ln 2 = 1):
j
q
j
H(P
j
) = H(P, Q) H(Q) = H(P[Q).
Jest to cay czas wielko dodatnia, okrelona warunkow entropi Shanno-
na. Podobna sytuacja ma miejsce gdy wymazujemy informacj zakodowan w
ukadach kwantowych [159, 158]. Jeli posiadamy klasyczn informacj o tym,
e z prawdopodobiestwem p
i
ukad jest w stanie kwantowym
i
, to minimalna
wydatkowana wtedy energia jest rwna, redniej:
i
p
i
H(
i
).
Mona j przepisa atwo jako warunkow entropi von Neumanna stanu cz-
nego: kwantowy rejestr pamici S + klasyczna pami O. Ukad taki jest w
stanie:
SO
=

i
p
i
(
i
[i i[).
Jest to stan separowalny, wic ilo koniecznej wydatkowanej energii musi by
dodatnia.
Jak wynika z poprzedniej dyskusji, mona wyj poza ten klasyczny scenariusz
i rozwaa pami kwantow, tzn. wiedz zakodowan bezporednio w stanie
systemu kwantowego O. Co wicej, ten kwantowy nonik naszej wiedzy moe by
spltany z samym wymazywanym ukadem.
Okazuje si, ze w takiej oglnej, w peni kwantowej sytuacji nadal konieczna
do wymazania ukadu S praca jest dana warunkow entropia von Neumanna [31].
Tym razem jednak moe by ona ujemna. Oznacza to, ze w istocie zyskujemy
energi wymazujc taki ukad silnie spltany z nasz pamici!
6.4.3 Otwarte pytania
W zwizku z powysz dyskusj nasuwa si kilka interesujcych pyta.
Pierwsze z nich dotyczy symetrii pojcia EPR-sterowalnoci.
Metody wykrywania EPR-sterowalnoci s jawnie niesymetryczne. S one
oparte na warunkowych entropiach (wypukych). Czy jest moliwe, e jaki stan
spenia kryterium w jedn stron (stan nie jest EPR-sterowalny w kierunku Alicja
Bolek, istnieje model LHS
B
ukrytych stanw kwantowych Bolka), ale amie w
drug stron (stan jest EPR-sterowalny w kierunku Bolek Alicja, nie istnieje
model LHS
A
ukrytych stanw kwantowych Alicji)?
Z warunku:
H(A
A
[B) +H(Z
A
[B) < c(A
A
, Z
A
), (6.32)
lub silniejszego, implikujcego powyszy (i wiadczcego o EPR-sterowalnoci w
kierunku Bolek Alicja):
H(A
A
[A
B
) +H(Z
A
[Z
B
) < c(A
A
, Z
A
), (6.33)
nie mona (przynajmniej w aden prosty sposb) wyprowadzi nierwnoci od-
wrotnej do (6.32) :
H(A
B
[A
A
) +H(Z
B
[Z
A
) < c(A
B
, Z
B
). (6.34)
Nierwno powysza jest odwrotna w tym sensie, e jej zachodzenie impli-
kuje EPR-sterowalnoci w odwrotnym kierunku: Alicja Bolek.
W pracy [104] pokazano, e ta asymetria pojcia EPR-sterowalnoci (modelu
lokalnych stanw kwantowych) rzeczywicie moe ujawni si eksperymentalnie,
jeli ograniczy moliwe pomiary wykonywane przez Alicj i Bolka (do tzw. po-
miarw gaussowskich [43]). Nie rozwaamy wic statystyk wszystkich moliwych
pomiarw na ukadzie spltanym, a jedynie pewn wsk podklas pomiarw.
Korelacje wynikw takich pomiarw na pewnych stanach mog istotnie by wy-
tumaczone modelem LHS
B
lokalnych stanw kwantowych Bolka, jednoczenie
wykraczajc poza te korelacje dopuszczalne przez model lokalnych stanw kwan-
towych Alicji. Otwart kwesti pozostaje to, czy dopuszczenie innych pomiarw
moe wykluczy model LHS
B
.
Druga kwestia dotyczy optymalnych pomiarw Bolka, tzn. takich, ktre naj-
cilej ograniczaj od gry entropi warunkow H(X[B). Co ciekawe nie musz
to by pomiary dokonywane w tej samej bazie, w jakiej Alicja dokonuje pomiaru
obserwablii X. W oglnoci znalezienie takiego optymalnego pomiaru nie jest pro-
stym zadaniem. W przypadku znanego stanu kwantowego
AB
optymalny pomiar
Bolka V wzgldem pomiaru Alicji X moe by oczywicie znaleziony metodami
optymalizacji numerycznej.
Innym ciekawym zagadnieniem jest moliwo uwzgldnienia kwantowej pa-
mici w relacjach Heisenberga-Robertsona
Kryterium EPR-sterowalnoci da si rwnie przedstawi za pomoc innych
relacji nieoznaczonoci. W szczeglnoci da si to zrobi dla relacji wyraonych
za pomoc wariancji [25]. Pokazano powyej, e kryterium EPR-sterowalnoci
wyraone za pomoc entropii Shannona wynika rwnie z uoglnionych relacji
nieoznaczonoci (typu Maassena i Unka) uwzgldniajcych kwantow pami.
Naturalne jest wic pytanie o to, czy istniej takie uoglnione relacje wyraone
za pomoc wariancji. Gdyby istniay, zapewne prowadziyby do wariancyjnych
kryteriw EPR-sterowalnoci. Sytuacja byaby wic symetryczna. Ilustruje to
poniszy rysunek 6.2.
Jeli takie uoglnione relacje wariancyjne nie istniayby, to byby to kolejny
i bardzo silny argument potwierdzajcy fundamentalny status relacji entropo-
wych, a dokadniej tych wykorzystujcych entropie Shannona. Podobnie mona
rozwaa kwesti tego, czy dla innych entropii lub w jeszcze innych sformuowa-
niach (typu Landaua-Pollaka, majoryzacyjnych) da si uwzgldni efekt pamici
kwantowej.
Relacje
Nieoznaczonoci
zwyke
z kwantow pamici
entropijne
wariancyjne
????
entropijne
wariancyjne
model LHS
entropijne kryterium
EPR-sterowalnoci
wariancyjne kryterium
EPR-sterowalnoci
Rysunek 6.2: Schemat rnych rodzajw relacji nieoznaczonoci i kryteriw EPR-
sterowalnoci
Rozdzia 7
Inne powizane metody
7.1 Wprowadzenie
Istniej rwnie inne kryteria spltania kwantowego wyraajce si za pomoc
warunkowych entropii Shannona dla pomiarw na podukadach. S one wic
co najmniej z eksperymentalnego, operacyjnego punktu widzeniapodobne do
opisanych wczeniej kryteriw.
Przedstawione tu zostan tzw. kryteria termodynamiczne oraz entropowe nie-
rwnoci Bella (zwane rwnie jako informacyjne nierwnoci Bella). Kryteria ter-
modynamiczne maj bezporedni zwizek z kryteriami EPR-sterowalnoci. Przy
stosowaniu jednych i drugich podane s takie pomiary, ktre minimalizuj wa-
runkowe entropie Shannona. Widzielimy w poprzednim rozdziale, e taki opty-
malny pomiar Bolka niekoniecznie jest pomiarem w tej samej bazie co pomiar
Alicji!
Kryterium termodynamiczne jest zwizane z drug klas prezentowanych w
tym rozdziale kryteriwentropowymi nierwnociami Bella. Spenienie kryte-
rium termodynamicznego implikuje bowiem spenienie kryterium Schumachera
(jest wiec ono sabsze, wykrywa mniej stanw spltanych). Oprcz nierwno-
ci Schumachera przedstawione zostan rwnie kryteria Cerfa i Adamiego oraz
Braunsteina i Cavesa. To pierwsze jest najsilniejsze, lecz obydwa s silniejsze ni
kryterium Schumachera.
Entropowe nierwnoci Bella podkrelaj raz jeszcze zasadnicz rol jak w
zrozumieniu kwantowego spltania gra moe pojcie entropii informacyjnej. Dys-
kusja entropowych nierwnoci Bella jest rwnie dobrym wprowadzeniem do
podsumowujcych rozwaa nad pewnymi oglnymi zwizkami midzy nieozna-
czonoci a kwantowym splataniem. Jest to oczywicie bardzo rozlege pole ba-
da. Pewne znane fakty zostan nawietlone w czci 7.4
120
ROZDZIA 7. INNE POWIZANE METODY 121
7.2 Kryteria Termodynamiczne
Mechanika statystyczna i teoria informacji wi si w szczeglny i w maym
stopniu poznany sposb. Przykadem tych powiza moe by zasada Landau-
era. Przykadem braku zrozumienia tych powizaliczne kontrowersje z ni
zwizane.
W rozdziale tym zostanie ta zasada krtko przedstawiona. Najpierw dla przy-
padku klasycznego dotyczcego wymazywania informacji zakodowanej w uka-
dach klasycznych. Nastpnie rozpatrzymy p-kwantowy przypadek wymazywa-
nia ukadw kwantowych. Pozwoli on nam z kolei wyprowadzi pewne bardzo
specyczne kryterium separowalnoci ukadw kwantowych. Kryterium to doty-
czy iloci energii jaka mona (w zasadzie) uzyska z ukadw zycznych sucych
jako pami (klasyczna). W tych (lokalnych) pamiciach zapisywane s wyniki po-
miarw na podukadach. T informacje mona wykorzysta do uzyskania energii
ze zbiornika cieplnego
1
. Okazuje si, e z pomoc ukadw spltanych mona (dla
pewnej okrelonej dalej procedury) uzyska wicej energii ni z pomoc stanw
separowalnych.
Podkreli naley, e energia jest uzyskiwana dziki pomiarom na ukadach
kwantowych, ale jej bezporednim rdem jest zbiornik cieplny w kontakcie z
ukadem pamici klasycznej. Wykluczamy sytuacje, gdy moe ona by jako spl-
tana z ukadami, na ktrych dokonujemy pomiar. Pewne rozszerzenia suszne dla
wiata fundamentalnie kwantowomechanicznego zawarto w [31].
7.2.1 Zasada Landauera
Zasada Landauera wie na pozr mao cis i niejasn koncepcj informacji z
duo bardziej namacalnym pojciem pracy. Mianowicie istnieje minimalna ilo
energii jaka musi zosta rozproszona, aby wymaza 1 bit informacji zakodowany
w dowolnym ukadzie zycznym. Przez wymazanie rozumie si przywrcenie tego
ukadu do pewnego stanu pocztkowego, stanu odniesienia. Ta minimalna ilo
energii jest rwna kT ln 2 na kady bit wymazywanej informacji. W dalszym cigu
czsto bdziemy uywa jednostek w ktrych wielko ta jest rwna 1.
Rozwamy prosty przykad mogcy cho w czci uzasadni powysze sformu-
owanie. Dla prostoty rozwamy wic informacj zakodowan w pooeniu atomu
wewntrz cylindra podzielonego przegrod na cz lew L i praw R (tzw. pa-
mi Szilarda). Zakadamy, e cylinder jest w kontakcie ze zbiornikiem ciepa o
temperaturze T. Za stan odniesienia przyjmijmy pooenie atomu w lewej czci
cylindra. Wymazanie informacji to doprowadzenie ukadu do takiego wanie sta-
nu. Rozpatrzmy przypadek maksymalnej informacji. Zgodnie z formalizacj tego
1
Podobnie jak informacj o kierunku wiatru mona wykorzysta do uzyskania energii wia-
trowej.
pojcia przez Shannona, oznacza to, e molekua moe z rwnym prawdopodo-
biestwem znajdowa si w obydwu czciach.
Proces wymazywania nie powinien jednak zalee od aktualnego stanu pami-
ci. Moe on przebiega nastpujco. Przegroda jest usuwana (co skutkuje roz-
preniem atomu do caej objtoci). Nastpnie kompresujemy objto cylindra
za pomoc toka umieszczonego z prawej strony. Przesuwajc tok doprowadzamy
zmniejszamy objto cylindra do (lewej) poowy. Umieszczamy przegrod i co-
famy tok. Dziki temu atom jest w lewej czci cylindra. Okazuje si, e na taki
proces musimy wydatkowa energi co najmniej kT ln 2, gdzie T jest temperatur
zbiornika ciepa w kontakcie z cylindrem [97]. Nazywamy to wymazywaniem przez
termalizacj. Jeli wymazujemy mniejsz informacj, to rozpraszana jest energia
proporcjonalna do entropii Shannona okrelonej przez prawdopodobiestwo zna-
lezienia si atomu w lewej czci: H(p)kT ln 2. Dyskusja ta nie udowadnia to w
peni Zasady Landauera (a jedynie zasad Landauera, pisan z maej litery). Nie
jest w szczeglnoci oczywiste e zawsze musimy wymazywa informacj w ten
lub analogiczny sposb [139, 140].
Rozwaany przypadek klasyczny dotyczy sytuacji wymazywania z pamici
pewnej wiadomoci. Wiadomo taka skada si moe w oglnym przypadku z
cigu sygnaw nalecych do pewnego zbioru S = s
1
, ..., s
n
, ktre pojawiaj
si z prawdopodobiestwem p
i
. Rozwamy przypadek kwantowych nonikw in-
formacji. rdo sygnau wysya cig ukadw kwantowych w stanach ze zbioru
S =
1
, ...,
n
=
i
i
. Ich czsto wzgldna w sygnale odpowiada p
i
. Zadaniem
jest teraz wymazanie tych kwantowych nonikw, tzn. doprowadzenie ich do pew-
nego stanu odniesienia . Okazuje si, e dla procesu takiego wymazywania przez
termalizacj zasada Landauera przybiera zupenie analogiczn posta. Entropi
Shannona naley jednak zastpi entropi von Neumanna dla stanu =

i
p
i
i
.
Dokadny opis takiego procesu wymazywania mona znale w pracach [159, 158].
Naley tu zaznaczy, e status samej zasady Landauera w zyce jest przedmio-
tem licznych dyskusji [111]. John Norton uwaa j np. za do luno sformuowan
i nie popart adnym oglnym dowodem. Jej wano mona uzasadni w pew-
nych szczeglnych sytuacjach, brakuje jednak silnego dowodu przemawiajcego
za jej uniwersalna susznoci.
7.2.2 Kryterium
Rozwamy dwuskadnikowy ukad kwantowy w stanie
AB
. Dla prostoty rozwa-
my ukad 2 kubitw. Zamy, e Bolek dokona dowolnego pomiaru rzutowego na
swoim kubicie. Wynik pomiaru zapamituje w swojej wasnej pamici. Nastp-
nie kopiuje je do pamici typu Szilarda. Poniewa wie, w ktrej czci cylindra
znajduje si atom, odpowiednio umieszczajc tok i pozwalajc na izotermiczne
rozpranie moe on zawsze uzyska z takiej pamici 1 bit energii. Naley teraz
jeszcze wymaza swoj wasn pami. Koszt takiego wymazania jest dany en-
tropi Shannona dla prawdopodobiestw uzyskania dwch moliwych wynikw w
pomiarze na kubicie. Tak wic w caym procesie moe on zyska 1 H(p) bitw
energii. Jak maksymaln energi moe uzyska? Jaki pomiar zapewnia mini-
maln entropi wynikw? Konkretna baza zaley od stanu
B
, jednak istnieje
fundamentalne ograniczenie na t entropi wyraajce si entropi von Neuman-
na mierzonego stanu [115]:
H(p) , H()
.
Maksymalna uzyskiwana energia to wic 1 H(). Bolek w oglnoci nie zna
stanu swojego ukadu, nie zna wic tego optymalnego pomiaru. Dla pomiaru B
uzyska moe np. energi 1 H(T
B
B
) 1 H(
B
). Jednak jego ukad moe
by skorelowany (klasycznie lub nawet spltany) z ukadem Alicji. Jeli Alicja
dokonaa pomiaru / na swoim podukadzie i przekazaa wynik Bolkowi, to ten
dysponuje ju pewn informacj. Od tego, jak istotna jest dla niego ta informacja,
zaley jak energi musi zuy na wymazanie swej pamici. Im lepiej s skorelo-
wane wyniki pomiarw Alicji z jego wasnymi, tym wicej energii moe uzyska.
Miar tej korelacji jest entropia wzgldna Shannona. Okazuje si, e uzyskiwana
energia jest rwna:
1 H(T
B
B
[T
A
A
) := 1 H(B[/). (7.1)
Jest to intuicyjnie zrozumiae. Wyniki pomiarw na nieskorelowanych uka-
dach s rwnie nieskorelowane. Entropia wzgldna redukuje si do zwykej en-
tropii Shannona dla jego pomiarw. Jeli ukady s skorelowane moe by inaczej.
Rozwamy stan singletowy i pomiary w tych samych dowolnych bazach. Wyniki
s wtedy w perfekcyjnej (anty)korelacji,co pozwala Bolkowi uzyska zawsze 1 bit
energii. Alicja po swojej stronie uzyskuje natomiast 1 H(B) = 1 H(
B
) =
1 1 = 0 energii.
Rozwamy wreszcie ukad maksymalnie skorelowany klasycznie typu:
1
2
([00 00[ [11 11[) .
Pomiary w bzach [0 , [1 dadz perfekcyjnie skorelowane wyniki, pomiary
w bazach [+ , [ dadz natomiast zupenie nieskorelowane wyniki. Korela-
cja klasyczna ukadw tylko dla szczeglnych pomiarw zwiksza wiedz Bolka
umoliwiajc mu wydobycie wikszej iloci energii. W przypadku sigletu wystar-
czy by Alicja i Bolek dokonywali pomiarw w tej samej, ale dowolnej bazie. To
spostrzeenie jest kluczem do konstrukcji termodynamicznej metody wykrywania
spltania.
Alicja i Bolek dziel du liczb ukadw w nieznanym stanie
AB
. Chc
zbada czy s to stany spltane. Dziel ukady na dwie rwno liczne czci. Na
ukadach z jednaj czci to Alicja najpierw dokonuje pomiaru i przekazuje swj
wynik bobowi. Dla ukadw z drugiej czci sytuacja jest odwrotna. Rozwamy
tylko ten pierwszy schemat. Alicja i Bolek dokonuj pomiarw w tej samej ba-
zie /
= B
sparametryzowanej ktami oraz . kty te oznaczaj kierunek,

wzdu ktrego dokonuj pomiarw rzutw spinw swych czstek. Kluczowe dla
dziaania metody jest to, e w sposb cigy zmieniaj oni ten kierunek dla kolej-
nych ukadw.
2
Zamy, e dokonuj pomiarw dla (asymptotycznie) wszystkich
kierunkw rwno rozoonych w paszczynie = 0, [0, 2]. Sumuj uzyskan
w wyej opisany sposb energi. Dla ukadw z drugiej czci postpuj analo-
gicznie, z tym e to teraz Bolek informuje Alicj o wyniku swojego pomiaru.
Moliw do uzyskania energi w takim symetrycznym schemacie pomiarowym
oznaczmy (
AB
). Okazuje si, e koniecznym kryterium separowalnoci jest:
(
AB
) ([00)
= 0, 8854. (7.2)
Dowd tej nierwnoci mona znale w pracy [96]. Kryterium to wykrywa wi-
cej stanw Wernera ni nierwno Bella. Rozpatrzono tam rwnie analogiczne
silniejsze kryterium polegajce na dokonywaniu pomiarw we wszystkich mo-
liwych kierunkach. Istnieje rwnie moliwo skonstruowania wielu podobnych
kryteriw dla ukadw wieloczciowych. Mog one nawet wykrywa rne typy
spltania. Przykadem jest praca [161].
Takie kryteria termodynamiczne maj bezporedni zwizek z kryteriami EPR-
sterowalnoci. Przy stosowaniu jednych i drugich podane s takie pomiary, kt-
re minimalizuj warunkowe entropie Shannona. W opisanych schematach Alicja i
Bolek dokonuj pomiarw zawsze w tych samych kierunkach. Widzielimy w po-
przednim rozdziale, e taki optymalny pomiar Bolka niekoniecznie jest pomiarem
w tej samej bazie co pomiar Alicji!
7.3 Entropowe nierwnoci Bella
Omwi teraz warto tzw. entropowe nierwnoci Bella. Powodw jest kilka. Po
pierwsze, zachodzenie powyszego warunku termodynamicznego implikuje jedn
z takich nierwnoci. Nie implikuje jednak innych.
Kryteria takie zwizane s cile z kryteriami omwionymi w poprzednim roz-
dziale zasadami nieoznaczonoci dla pamici kwantowej oraz kryteriami EPR-
sterowalnoci. Wszystkie one posuguj si entropiami wzgldnymi dla wektorw
probabilistycznych pomiarw na podukadach. Tak wic wykonujc pomiary ko-
nieczne do sprawdzenia poprzednich kryteriw czsto automatycznie bdziemy
dysponowa danymi koniecznymi do werykacji entropowych nierwnoci Bella.
S to jednak rne kryteria i nie wynikaj jedne z drugich. Poza tym jedne wyklu-
2
Przypomina to podejcie tzw. acuchowych nierwnoci Bella [15].
czy mog model lokalnych zmiennych ukrytych, a drugie s w stanie wykluczy
nawet sabszy model lokalnych stanw kwantowych.
Ostatnim powodem do przedstawienia entropowych nierwnoci Bella jest
to, e s one interesujce same w sobie. Bd te wstpem do krtkiej dyskusji
zwizkw midzy (nie)lokalnoci a nieoznaczonoci.
Rozwamy wic dwuskadnikowy ukad kwantowy AB. Na podukadzie A
pomiary wykonywa bdzie Alicja, dostp do podukadu B ma natomiast Bolek.
Oznaczmy pomiary jakie wykonuj przez odpowiednio /
1
i /
2
oraz B
1
i B
2
. Sytu-
acja jest analogiczna do tej, dla ktrej wyprowadza si nierwno CHSH (ale ta
dotyczy tylko przypadku ukadu kubitw, entropowe nierwnoci Bella s ogl-
niejsze). Nierwno ta posuguje si jednak funkcjami korelacji. Nas interesuje
inny opis, opis w terminach klasycznej teorii informacji.
Elementy klasycznej teorii informacji omwione s w dodatku B. Dla wygody
przypomnijmy i przedstawmy tu tylko te wielkoci ktre s istotne w wyprowa-
dzeniu omawianych kryteriw. Dokonujc pomiarw obserwablii /
1
otrzymuje-
my (asymptotycznie w dugiej serii) prawdopodobiestwa otrzymania poszcze-
glnych wynikw T
A
A
1
. Moemy obliczy entropi Shannona tych prawdopodo-
biestw H(T
A
A
1
) = H(/
1
). Podobnie dla pomiaru przez Bolka obserwabli B
1
moemy obliczy H(T
B
B
1
) = H(B
1
). Moemy te wyznaczy entropi prawdopo-
dobiestw cznych H(T
AB
A
1
,B
1
) = H(/
1
, B
1
). Miar korelacji wynikw pomiarw
jest entropia wzgldna H(/
1
[B
1
) := H(/
1
, B
1
) H(B
1
). Wprowadmy jeszcze
pojecie informacji wzajemnej:
H(/
1
: B
1
) := H(/
1
) H(/
1
[B
1
) = H(B
1
) H(B
1
[/
1
)
= H(/
1
, B
1
) H(/
1
[B
1
) H(B
1
[/
1
)
Podobne wielkoci moemy atwo wyznaczy z pomiarw dla innych obserwa-
blii. Wszystkie one wynikaj z dystrybucji cznych prawdopodobiestw wyni-
kw pomiarw dla dwch obserwablii mierzonych na dwch podsystemach (oraz
ze zwykych, zredukowanych dystrybucji dla pojedynczych obserwablii).
Kluczowym zaoeniem w dalszej dyskusji bdzie zaoenie istnienia cznych
prawdopodobiestw dla wynikw trzech dowolnych obserwablii z pord czterech
rozwaanych. Oznacza to, e dwie z nich musz dotyczy tego samego podsyste-
mu. Jest to pewna forma realizmu, jednak nie bdziemy rozwaa kwestii tego
czy wynika ona tylko z zaoenia lokalnoci teorii.
3
7.3.1 Kryterium Schumachera
Specycznym pojciem dla wyraenia tegozaprezentowanego przez Schumache-
ra w 1988 r. [146]kryterium jest wprowadzony przez urka dystans informacyj-
3
Nierwnoci Bella mona wyprowadzi zakadajc lokalno Bella, nie jest potrzebne do-
datkowe zaoenie realizmu[101]. Potrzebna moe by jedynie tzw. kontrfaktyczna okrelono
lub tylko kontrfaktyczna deniowalno [110].
ny:
(/
1
, B
1
) := H(/
1
[B
1
) +H(B
1
[/
1
).
Jest to symetryczna miara korelacji miedzy wynikami pomiarw /
1
i B
1
. Ma
ona cechy metryki na przestrzeni wektorw probabilistycznych.
4
Istotnie, nierw-
no trjkta mona udowodni zakadajc istnienie prawdopodobiestw cz-
nych dla trzech zmiennych losowych np. T
AB
A
1
,A
2
,B
1
. Zachodzi wtedy:
(/
1
, B
1
) +(/
2
, B
1
) , (/
2
, /
1
).
Na podstawie tej nierwnoci trjkta atwo pokaza, e zachodzi tzw. nie-
rwno czworokta:
(/
1
, B
1
) +(/
2
, B
1
) +(/
2
, B
2
) , (/
1
, B
2
). (7.3)
Jest ona speniona jeli istniej rozkady prawdopodobiestw cznych T
AB
A
1
,A
2
,B
1
oraz T
AB
A
1
,A
2
,B
2
.
5
Sens nierwnoci czworokta ilustruje poniszy rysunek 7.1:
A
1
B
1 A
2
B
2
(
A
1
,
B
1
)
(A
1
,B
2
)
(A
2
,B
1
)
(
A
2
,
B
2
)
(
A
1
,
A
2
)
Rysunek 7.1: Schematyczna reprezentacja nierwnoci czworokta.
Jeli zmienne ukryte (zapewniajce istnienie prawdopodobiestw cznych
dla wynikw pomiarw trjek obserwablii) s lokalne w swym charakterze, to
powysze wielkoci mog by wyznaczone w eksperymencie przez odpowiednie
statystyki wynikw pomiarw na podukadach. Wybr dokonywanego pomiaru
na jednym z podukadw nie zaburza wtedy rozkadu wynikw pomiarw na dru-
gim z podukadw. Otrzymywane w eksperymentach dane odzwierciedlaj wtedy
zakadane rozkady zmiennych ukrytych determinujcych wyniki pomiarw.
6
Za-
oenie lokalnoci jest wic bardzo istotneumoliwia eksperymentalne badanie
powyszej nierwnoci.
4
Dokadniej na przestrzeni ilorazowej dla pewnej relacji rwnowanoci dwch wektorw:
X Y (X, Y ) = 0.
5
Lub jeli istniej P
AB
B
1
,B
2
,A
1
oraz P
AB
B
1
,B
2
,A
2
.
6
Lokalno ma wic uzasadnia niekontekstualno pomiarw. Formalnie oznacza ona, e
rozkad P
A
A
1
otrzymany przez redukcj rozkadu P
AB
A
1
,A
2
,B
1
jest taki sam jak rozkad otrzymany
przez redukcj rozkadu P
AB
A
1
,A
2
,B
2
.
Okazuje si, e dokonujc pomiarw na ukadach kwantowych, moemy otrzy-
mywa takie wyniki, ktre nie s zgodne z nierwnoci (7.3) [146].
7.3.2 Kryterium Braunsteina - Cavesa
W podobny sposb mona udowodni nieco silniejsz nierwno. Pokazali to
Braunstein i Caves w 1989 r. [15]. Przeledmy kluczowe elementy ich dowo-
du. Zamy istnienie cznej dystrybucji prawdopodobiestwa dla wszystkich
czterech moliwych pomiarw: T
AB
A
1
,A
2
,B
1
,B
2
. Dla entropii tych cznych prawdo-
podobiestw zachodzi oczywicie relacja
H(/
1
, B
1
) H(/
1
, /
2
, B
1
, B
2
), (7.4)
wyraajca fakt, e cztery zmienne losowe nie nios mniej informacji ni dwie z
nich. Rozpisujc praw stron wykorzysta moemy uoglnienie relacji H(/
1
, B
1
) =
H(/
1
[B
1
) +H(B
1
). Otrzymujemy wtedy:
H(/
1
, /
2
, B
1
, B
2
) = H(/
1
[/
2
, B
1
, B
2
)+H(/
2
[B
1
, B
2
)+H(B
1
[B
2
)+H(B
2
). (7.5)
Wystpujce po prawej stronie dwie pierwsze wielkoci nie s moliwe do
wyznaczenia eksperymentalnego. Mechanika kwantowa uniemoliwia bowiem ba-
danie rozkadw prawdopodobiestw cznych dla dwch niekomutujcych ob-
serwablii, a takimi s B
1
i B
2
.
7
Moemy jednak pozby si przeszkadzajcych
warunkw w tych entropiach warunkowych:
H(/
1
[/
2
, B
1
, B
2
) H(/
1
[B
2
),
H(/
2
[B
1
, B
2
) H(/
2
[B
2
).
czc razem te nierwnoci i odejmujc od obu stron H(B
2
) otrzymujemy
wreszcie tzw. informacyjn nierwno Bella:
H(/
1
, B
1
) H(/
1
[B
2
) +H(/
2
[B
2
) +H(B
1
[B
2
) (7.6)
Jak ju zaznaczono, z jej spenienia wynika spenienie warunku czworokta
(a moe on by amany w pomiarach na pewnych stanach spltanych).
7
Z zaoenia istnienia P
AB
A
1
,A
2
,B
1
,B
2
wynika oczywicie istnienie zredukowanego rozkadu dla
P
B
B
1
,B
2
. Fakt jego istnienia nie oznacza jednak jeszcze, e da si go wyznaczy eksperymentalnie.
I odwrotnie, z tego e dwa operatory nie komutuj nie wynika, e nie mona zdeniowa rozkadu
prawdopodobiestwa cznego dla odpowiednich obserwablii [106]. Prawdopodobiestwa takie
bd mogy mie oczywicie tylko czysto matematyczne znaczenie.
7.3.3 Kryterium Cerfa - Adamiego
Opiszmy wyprowadzenie najsilniejszej ze znanych entropowych nierwnoci Bella.
Pod t wanie nazw zostaa ona wprowadzona w 1996 r. przez Cerfa i Adamiego
[27]. Jeli zaoymy istnienie prawdopodobiestw cznych dla trzech zmiennych
losowych
8
np. T
AB
A
1
,A
2
,B
1
, to moemy odpowiednie entropie przedstawi schema-
tycznie na tzw. diagramie Venna. Przedstawia go rysunek 7.2.

A
1
B
1
A
2
Rysunek 7.2: Diagram Venna entropii dla kryterium Cerfa - Adamiego
Z diagramu tego odczyta moemy, e:
+ = H(/
1
) +H(B
1
: /
2
) H(/
1
: B
1
) H(/
1
: /
2
), (7.7)
+

= H(B
1
) +H(/
1
: /
2
) H(/
1
: B
1
) H(B
1
: /
2
), (7.8)
+ = H(/
2
) +H(/
1
: B
1
) H(/
1
: /
2
) H(B
1
: /
2
). (7.9)
Wszystkie wielkoci na diagramie Venna (poza pen informacj wzajemn
) s wielkociami nieujemnymi. Istotnie, z monotonicznoci entropii Shannona
wynika, e entropie warunkowe typu = H(/
1
[B
1
, /
2
) s dodatnie. Podobnie
dodatnie s warunkowe entropie typu = H(B
1
: /
2
[/
1
) (wynika to z silnej
subaddytywnoci [167])
Z tej dodatnioci oraz z zalenoci (7.7),(7.8) ,(7.9) wynika, e zachodzi mu-
sz nierwnoci:
8
A wic stosujc to same zaoenie, ktre byo konieczne do wyprowadzenia nierwnoci
czworokta.
H(/
1
) , H(/
1
: B
1
) +H(/
1
: /
2
) H(B
1
: /
2
),
H(B
1
) , H(/
1
: B
1
) +H(B
1
: /
2
) H(/
1
: /
2
),
H(/
2
) , H(/
1
: /
2
) +H(B
1
: /
2
) H(/
1
: B
1
).
Nie wszystkie wystpujce powyej wielkoci da si wyznaczy eksperymen-
talnie. Nie ma sensu w mechanice kwantowej np. wielko H(/
1
: /
2
). Z tych
trzech nierwnoci atwo jednak otrzyma entropow nierwno Bella w postaci:
H(B
1
: /
2
) +H(/
1
: B
2
) H(/
2
: B
2
) +H(/
1
: B
1
) 2. (7.10)
Jeli jest ona amana, to oznacza to, e jedna z wielkoci wystpujcych
w (7.7),(7.8) ,(7.9) jest ujemna. Jest to klasycznie niemoliwe. Oznacza to, e
zaoenie o istnieniu cznej dystrybucji prawdopodobiestwa doprowadzio do
sprzecznoci. Jeli opis za pomoc takiej cznej dystrybucji jest niemoliwy, to
oznacza to, e badany system nie dopuszcza modelu lokalnych zmiennych ukry-
tych. Zachodzenie (7.10) jest wic warunkiem koniecznym separowalnoci. Jest
to te najsilniejsza z przedstawionych tu nierwnoci. Jej spenienie implikuje
spenienie zarwno nierwnoci czworokta, jak i nierwnoci informacyjnej.
7.4 Dyskusja
Wszystkie przedstawione entropowe nierwnoci Bella zostay wyprowadzone przy
zaoeniu istnienia cznych rozkadw prawdopodobiestwa dla trzech (T
AB
A
1
,A
2
,B
1
),
lub wszystkich czterech moliwych pomiarw (T
AB
A
1
,A
2
,B
1
,B
2
). Co istotne, rozkady
te dotycz zawsze dwch obserwablii dla pewnego podukadu (lub obydwu po-
dukadw). amanie tych nierwnoci oznacza, e korelacji wynikw pomiarw
(zawsze dwch obserwabli dotyczcych dwch podsystemw) nie mona w sposb
spjny opisa za pomoc takich rozszerzonych cznych prawdopodobiestw. Pr-
ba zdeniowania prawdopodobiestwa cznego dla dwch obserwablii prowadzi
moe do sprzecznoci.
Istotnie, mechanika kwantowa deniuje takie rozkady tylko dla komutujcych
obserwablii. Kade dwie obserwable dotyczce dwch podsystemw, np. /
1
i B
1
,
zawsze komutuj. Prawdopodobiestwo otrzymania wyniku a
1
oraz b
1
wynosi:
P
AB
a
1
b
1
(/
1
, B
1
) = Tr
_
A
1
a
1
B
1
b
1
_
,
gdzie A
1
a
1
oraz B
1
b
1
s projektorami na przestrzenie wasne odpowiadajce a
1
oraz
b
1
. Podobne wyraenie dla niekomutujcych obserwablii nie ma jednak sensu.
Fakt ten nie znaczy jeszcze, e mechanika kwantowa zabrania deniowania
cznego prawdopodobiestwa dla takich obserwablii. Prawdopodobiestwa cz-
ne mogyby by na przykad okrelone za pomoc zmiennych ukrytych. Jak dys-
kutowano to juz w rozdziale 4.6, tak bogata dodatkowa struktura musi by nie-
lokalna i kontekstualna, chcc pozosta w zgodzie z eksperymentem.
Problematyczno pojcia prawdopodobiestwa cznego dla niekomutuj-
cych obserwablii sugeruje cisy zwizek midzy nielokalnoci mechaniki kwanto-
wej, a niekompatybilnoci pomiarw jakie trzeba wykona by j ujawni. Zwia-
zek ten jest istotnie bardzo silny. Szczeglnie dobrze poznany jest on w przypadku
najprostszej nierwnoci Bellanierwnoci CHSH. Przypomnijmy, e dotyczy
ona dwch czstek o spinie 1/2. Zdeniujmy tzw. operator Bella:
L := A
1
(B
1
+B
2
) +A
2
(B
1
B
2
), (7.11)
gdzie wszystkie operatory s (dychotomicznymi) operatorami odpowiadajcymi
pomiarom rzutu spinu czstki (np. /
1
:= a
1
odpowiada pomiarowi rzutu
spinu na os a
1
). nierwno CHSH to ograniczenie na warto oczekiwan tej
obserwablii dla dowolnych modeli respektujcych lokalno typu Bella: [L[ 2.
Pomiary na pewnych ukadach kwantowych wykazuj jednak silniejsze, amice
t nierwno korelacje. Oczywiste jest pytanie o to jak to amanie zaley od ro-
dzajw dokonywanych pomiarw (czyli od kierunkw a
1
, a
2
,

b
1
oraz

b
2
pomiarw
rzutw spinw). Z dotychczasowej dyskusji wynika, ze nie naley si spodziewa
amania tej nierwnoci, jeli /
1
i /
2
lub B
1
iB
2
komutuj. Tak jest istotnie, kore-
lacje takich pomiarw zawsze dopuszczaj model lokalnych zmiennych ukrytych.
Cirelson pokaza duo oglniejsz zaleno. Udowodni mianowicie nastpujce
ograniczenie na warto oczekiwana pomiaru obserwablii B na stanie :
[B[
4 +[A
1
, A
2
] [B
1
, B
2
]
. (7.12)
Z powyszej nierwnoci Cirelsona wynika natychmiast kilka wnioskw. oprcz
braku sensu badania nielokalnoci przy uyciu komutujcych obserwablii, widzi-
my, ze warunkiem maksymalnego amania nierwnoci Bella jest to, aby [A
1
, A
2
] [B
1
, B
2
]
przyjmowa sw maksymaln warto rwn 4. nie jest to warunek dostateczny.

Warunkiem takim
9
jest to, aby operatory antykomutoway:
A
1
, A
2
= B
1
, B
2
= 0. (7.13)
W jzyku kierunkw wektorw a
1
, a
2
,

b
1
oraz

b
2
oznacza to oczywicie, e s
one ortogonalne:
a
1
a
2
=
b
1
b
2
= 0. (7.14)
9
Otrzymanym w kilku pracach, m.in. w [122, 148].
Lokalna komutacja operatorw oznacza, e odpowiednie wektory s rwno-
lege bd antyrwnolege. Mona si spodziewa istnienia relacji uzaleniajcej
stopie maksymalnego amania nierwnoci CHSH od ktw
A
(pomidzy a
1
a
a
2
) oraz
B
(pomidzy

b
1
a

b
2
). Relacj taka niedawno udowodniono w pracy
[148]. Ma ona ponisz posta:
C(
A
,
B
) := max
4 + 4 [sin
A
sin
B
[. (7.15)
Generalny wniosek jest wic nastpujcy. Stopie amania nierwnoci Bel-
la (ujawniana w pomiarze nielokalno stanu) zaley od tego jakich pomiarw
dokonujemy. Im bardziej niekompatybilnych, tym silniej ujawniaj si nielokal-
ne korelacje. Rwnanie (7.15) wyraa to jakociowo dla nierwnoci CHSH.
10
To
co najciekawsze to fakt, e nie jest to artefakt samego formalizmu mechaniki
kwantowej. Podobna w swej istocie relacja, wica stopie amania nierwno-
ci CHCH z niekompatybilnoci obserwablii, istnie musi w dowolnej teorii nie
pozwalajcej na przesy informacji za pomoc (tylko) dokonywania pomiarw na
podukadach.
11
Pewnym sposobem badania takich (w zasadzie moliwych) teorii jest badanie
cech dopuszczalnych (przez te teorie) korelacji wynikw pomiarw na poduka-
dach. Zamy, e podobnie jak w przypadku CHSH, zarwno Alicja jak i Bolek
mog zmierzy jedn z dwch dychotomicznych obserwablii. Interesuj wiec nas
wielkoci: P(a, b[A, B), gdzie A A
1
, A
2
, B B
1
, B
2
, a wyniki a i b mog
przyjmowa jedn z dwch wartoci: a 0, 1, b 0, 1. Nie interesuje nas
to, czy te wyniki otrzymano dokonujc eksperymentw na pewnych ukadach
kwantowych (odpowiednie rozkady oznaczmy wtedy P
Q
(a, b[A, B)), czy moe
na jakich (hipotetycznych, jeszcze nie odkrytych) ukadach zycznych wykazu-
jcych jeszcze silniejsz nielokalno. Jedyne ograniczenie jakie narzuca si to
zasada niesygnalizowania: rozkady prawdopodobiestw wynikw pomiarw Ali-
cji nie mog zalee od wyboru mierzonej przez Bolka obserwablii i odwrotnie.
(Okazuje si, e rozkady P(a, b[A, B) speniajce ten warunek istotnie wykra-
czaj poza rozkady kwantowe.)
Dla czterech moliwych pomiarw okreli moemy cztery funkcje korelacji
postaci:
C
A,B
:= +P(0, 0[A, B) +P(1, 1[A, B) P(0, 1[A, B) P(1, 0[A, B). (7.16)
Dla takiego unormowania wynikw, warto oczekiwana dla pomiaru obser-
wablii Bella (7.11) wynosi teraz:
10
Podobne relacje mog te obowizywa dla innych nierwnoci Bella. Nie spotkaem si
jednak w literaturze z takimi przykadami.
11
Jest to wspominana wczeniej zasada niesygnalizowania.
L
CHSH
=
1
2
[C
A
1
,B
1
+C
A
1
,B
2
+C
A
2
,B
1
C
A
2
,B
2
] . (7.17)
Maksymalny stopie amanie nierwnoci Bella to wic L
max
CHSH
= 1, podczas gdy
rozkady kwantowe P
Q
(a, b[A, B) pozwalaj tylko na L
maxQ
CHSH
=
1
2
.
Rozwaamy tu tylko sam przestrze dopuszczalnych korelacji. Nie narzu-
camy adnych dodatkowych struktur. Dziki temu nasze podejcie jest bardzo
oglne. Z drugiej jednak strony nie mogc np. zidentykowa obserwablii z ope-
ratorami, nie moemy stosowa relacji (anty)komutacyjnych do okrelenia ich
niekompatybilnoci. Powstaje wic problem jak w takich oglnych teoriach okre-
la niekompatybilno obserwablii.
12
Mona to zrobi w nastpujcy sposb. W
mechanice kwantowej dwie obserwable B
1
i B
2
s kompatybilne, jeli istnieje jaka
trzecia, ktrej funkcjami s rozwaane B
1
i B
2
. Przez pewn analogi, dwie obser-
wable Bolka: B
1
i B
2
s kompatybilne wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje rozkad
prawdopodobiestwa cznego P
(a, b
1
, b
2
[A) wynikw pomiarw jednej z dwch
obserwablii Alicji i obydwu obserwablii Bolka. Rozkad ten musi oczywicie dawa
odpowiednie rozkady marginalne:
b
2
P
(a, b
1
, b
2
[A) = P(a, b
1
[A, B
1
), (7.18)
oraz
b
1
P
(a, b
1
, b
2
[A) = P(a, b
2
[A, B
2
). (7.19)
To czy obserwable Bolka s kompatybilne, zaley wic od tego jaki rozkad
prawdopodobiestwa P(a, b[A, B) rozpatrujemy. Dla pewnych rozkadw da si
zdeniowa P
(a, b
1
, b
2
[A) speniajcy (7.18) oraz (7.19), dla innych nie. Dla do-
wolnego rozkadu prawdopodobiestwa stopie kompatybilnoci (komplementar-
noci) deniujemy nastpujco:
inc[B
1
, B
2
] := min > 0; P(a, b[A, B) = P
INK
(a, b[A, B) + (1 )P
KPB
(a, b[A, B) ,
(7.20)
gdzie P
KPB
(a, b[A, B) jest takim rozkadem, dla ktrego B
1
i B
2
s kompaty-
bilne, a P
INK
(a, b[A, B) jest dowolnym rozkadem. Z denicji jasno wynika, e
inc[B
1
, B
2
] [0, 1], oraz inc[B
1
, B
2
] = 0 wtedy i tylko wtedy, gdy B
1
i B
2
s
kompatybilne.
W pracy [98] pokazano, e stopie amania nierwnoci Bella CHSH jest rwny
tak zdeniowanemu stopniu niekompatybilnoci:
B
CHSH
= inc[B
1
, B
2
]. (7.21)
12
Do oczywistym pomysem jest, by tak niekompatybilno charakteryzowaa jaka uogl-
niona relacja nieoznaczonoci. Probem w tym, e w tak oglnym podejciu adnej takiej relacji
jeszcze nie udowodniono. Pokazano tylko zwizki j przypominajce [98].
Dotychczasowa dyskusja pokazuje cisy zwizek midzy niekompatybilnoci
obserwabli (wyraona przez kt
B
, lub wielko inc[B
1
, B
2
]), a amaniem nierw-
noci Bella (stopniem nielokalnoci korelacji). Oglne korelacje niesygnalizujce
mog by nawet bardziej nielokalne ni te kwantowomechaniczne. Powstaje wic
pytanie o przyczyn takiego ograniczenia korelacji kwantowych. Co sprawia, e
nie s bardziej nielokalne?
13
W niedawnej pracy [112] pokazano, ze na problem ten patrze mona rwnie
z perspektywy zasady nieoznaczonoci. Istnieje cisy zwizek pomidzy pewnymi
(tzw. drobnoziarnistymi) sformuowaniami relacji nieoznaczonoci, a tym jak
bardzo amana moe by nierwno Bella.
14
Opiszmy krtko otrzymane w [112] rezultaty. Niech odpowiednio A
s
/
i
B
t
/
oznaczaj moliwe pomiary dokonywane przez Alicj i Bolka, a a

s
T
a
i b
t
T
b
moliwe wyniki tych pomiarw. Zamy, e Bolek mierzy obserwable
z prawdopodobiestwem p(t) okrelonym przez rozkad
B
= p(t)
t
. Interesuje
nas prawdopodobiestwo otrzymania konkretnych wynikw b
t
dla kadej obser-
wablii B
t
. Wyniki te moemy uoy w wektor
b = (b
1
, b
2
, ..., b
n
), gdzie n = [/
[.
Prawdopodobiestwo o zaley oczywicie od stanu ukadu na ktrym dokony-
wany jest pomiar, rodzaju dokonywanych pomiarw, oraz od ich czstoci wzgld-
nej:
P(,
b) :=
n
t=1
p(t)P
(b
t
[B
t
)
b
(/
, R
B
). (7.22)
Zbir takich nierwnoci dla wszystkich moliwych

b T
n
b
tworzy drobno-
ziarnist relacj nieoznaczonoci. Np. dla pomiarw rzutw spinu 1/2 na kierunki
X i Z otrzymujemy:
1
2
P(b
Z
[Z) +
1
2
P(b
X
[X)
b
=
1
2
+
1
2
2
dla wszystkich:
b = (b
Z
, b
X
) 0, 1
2
.
(7.23)
Naley teraz powiza takie relacje nieoznaczonoci z nierwnociami Bella.
Zamy, e badajc nielokalno teorii Alicja i Bolek dokonuj pomiarw swych
obserwablii na pewnym stanie z prawdopodobiestwami danymi przez rozkady
B
= p(t)
t
i
A
= p(s)
s
. Jeli Alicja dokonaa pomiaru A
s
i uzyskaa
13
Istnieje wiele powodw majcych jasna interpretacje zyczn. Bardziej nielokalne rozka-
dy prawdopodobiestwa trywializowayby np. zoono komunikacyjn pewnych problemw,
amayby tzw. przyczynowo informacyjn lub makroskopow lokalno.
14
Co ciekawe zwizek ten wydaje si sprzeczny z intuicjami, ktre mona by naby za spra-
w dotychczasowej dyskusji. Wiemy, e aby osign maksymaln warto granicy Cirelsona
(7.12), Bolek musi mierzy maksymalnie niekompatybilne obserwable. Dla takich obserwablii
spodziewamy si silnej relacji nieoznaczonoci. Z drugiej strony w cytowanej pracy udowodnio-
no, ze maksymalny stopie amania nierwnoci CHSH w mechanice kwantowej zaley tylko od
drobnoziarnistej relacji nieoznaczonoci, i to tak, e gdyby bya ona sabsza, to mechanika
kwantowa byaby bardziej nielokalna.
wynik a
s
, to stan podukadu Bolka oznaczmy
s,a
s
. Mwimy, e Alicja mierzc
A
s
steruje podukad Bolka z prawdopodobiestwem P
(a
s
[A
s
) do stanu
s,a
s
.
15
Przypumy, e Alicji i Bolkowi zaley na otrzymaniu moliwie nielokalnych
korelacji. By nierwno Bella bya maksymalnie amana wynik b
t
pomiaru B
t
przez Bolka musi by maksymalnie skorelowany z indeksem s oznaczajcym po-
miar Alicji, oraz wynikiem a
s
tego pomiaru. Rozwamy takie nierwnoci, dla
ktrych jest tylko jeden taki optymalny wynik.
16
Oznaczmy go b
s,a
s
t
. Zbir ta-
kich optymalnych wynikw moemy uoy w wektor

b
s,a
s
= b
s,a
s
1
, b
s,a
s
2
, ..., b
s,a
s
n
).
Prawdopodobiestwo uzyskiwania takich maksymalnych korelacji wynosi wic:
P
Bell
(/
, /
,
A
,
B
, ) =

s
p(s)
a
s
P
(a
s
[A
s
)

P(
s,a
s
,
b
s,a
s
). (7.24)
Widzimy zatem, e wyraa si ono przez drobnoziarnist relacje nieoznaczo-
noci postaci (7.22). Dla pewnych typw nierwnoci Bella znamy optymalne
pomiary, ktre powinien wykona Bolek, by otrzyma maksymalne amanie tych
nierwnoci. Oznaczmy ich zbir przez /
opt
W przypadku nierwnoci CHSH

musz to by komplementarne obserwable, np. /
opt
= X, Z. Jakie s na-
tomiast optymalne pomiary Alicji? Jasne jest, e musi ona dokonywa takich
pomiarw by w ich wyniku podukad Bolka by wysterowywany do stanw dla
ktrych prawdopodobiestwa

P(
s,a
s
,
b
s,a
s
) s moliwie due.
Okazuje si, e w przypadku nierwnoci CHSH
17
Alicja zawsze moe doko-
na takich pomiarw A
opt
s
, by prawdopodobiestwo

P(
s,a
s
,
b
s,a
s
) osigao swe
grne ograniczenie
b
s,a
s
(M
opt
, R
B
). Mechanika kwantowa umoliwia perfekcyjn
sterowalno. Stopie maksymalnego amania takich nierwnoci Bella wynosi
wic:
P
Bell
=

s
p(s)
a
s
P
(a
s
[A
s
)
b
s,a
s
(M
opt
, R
B
). (7.25)
Zaley on zatem tylko od tego jak restrykcyjne s drobnoziarniste relacje nie-
oznaczonoci dotyczce optymalnych pomiarw Bolka. Tylko amanie takich rela-
cji umoliwia uzyskanie bardziej nielokalnych korelacji ni te dopuszczalne przez
mechanik kwantow. Innymi sowy, gdyby mechanika kwantowa bya bardziej
nielokalna, to amaaby rwnie pewne relacje nieoznaczonoci.
Nie chodzi tu jednak tylko o drobnoziarniste relacje typu (7.22). Okazuje si,
e amane musiayby by rwnie entropowe relacje nieoznaczonoci Deutscha dla
15
Oczywicie takie sterowanie nie umoliwia sygnalizowania, gdy bez wzgldy na to czy
i jakiego pomiaru A
s
dokonuje Alicja stan podukadu Boba jest ten sam: Tr
A
[] =
B
=
a
s
P
(a
s
|A
s
)
s,a
s
.
16
Jest tak np.dla nierwnoci CHSH.
17
I innych z tzw. klasy nierwnoci XOR, tzn. takich dla ktrych maksymalna korelacja
oznacza, e a
s
b
t
= a
s
+b
t
mod2 musi by pewn funkcj s i t.
entropii minimalnych zdeniowanych wzorami (4.15) oraz (4.16). W rozwaanym
przypadku optymalnych pomiarw dla nierwnoci CHSH jest to ciasna relacja
postaci:
1
n
t
H
(B
t
, ) , log max
t
Tr[B
b
t
t
]. (7.26)
Oczywicie mechanika klasyczna nie narzuca adnego ograniczenia na praw-
dopodobiestwa wynikw pomiarw. Ograniczenie grne relacji (7.24) wynosi za-
wsze 1, natomiast suma entropii minimalnych wystpujcych w (7.26) jest zawsze
zerowa dla optymalnego stanu . Powodem dla ktrego mechanika kwantowa nie
pozwala na uzyskiwanie nielokalnych korelacji jest to, e nie umoliwia ona stero-
walnoci. Optymalne wyniki Bolka zale od pomiarw i wynikw Alicji (musz
by z nimi maksymalnie skorelowane), wic rne (zalene od pomiarw i wy-
nikw Alicji) s te klasyczne stany maksymalizujce prawdopodobiestwa ich
otrzymania. Bez wzgldu na pomiary i wyniki Alicji, Bolek musi jednak zawsze
dokonywa pomiarw na ukadzie klasycznym bdcym zawsze w tym samym
stanie. Dla przypadku kwantowego, Alicja moe natomiast wykorzysta stero-
walno i przygotowa stan Bolka tak, by maksymalizowa prawdopodobiestwo
otrzymania wanie tych najbardziej skorelowanych wynikw.
Podsumowujc, zarwno relacje nieoznaczonoci, jak i nielokalno korelacji
(cile, jak si okazuje i co opisano w rozdziale 3.3.8, zwizana z kwantowym spl-
taniem) s konsekwencjami formalizmu mechaniki kwantowej. Nie s na pewno
redukowalne do siebie, nie s jednak zupenie niezwizane. Wiele z tych zwizkw
przedstawiono w tej pracy. Wiele umoliwia nawet wykorzystanie ich do nietry-
wialnego zadania jakim jest wykrywanie spltania, co byo gwnym tematem tej
pracy.
Okazuje si , e te bardzo cise i nie w peni jeszcze poznane i wykorzystane
zwizki wykraczaj nawet poza schemat matematyczny mechaniki kwantowej. S
obecne w kadej
18
teorii.
18
Odpowiednio rozsdnej, czyli np. zgodnej z zasad niesygnalizowania.
Bibliograa
[1] Andersson, E., Barnett, S. M., Aspect, A. Joint measurements of spin,
operational locality, uncertainty. Phys. Rev. A 72, 4 (Oct 2005), 042104.
[2] Angelow, a. b. A., Batoni, M. . About Heisenberg Uncertainty Relation (by
E.Schrodinger). ArXiv Quantum Physics e-prints (Mar. 1999).
[3] Arthurs, E., Goodman, M. S. Quantum Correlations: A Generalized Heisenberg
Uncertainty Relation. Phys. Rev. Lett. 60, 24 (Jun 1988), 24472449.
[4] Ballester, M. A., Wehner, S. Entropic uncertainty relations and locking: tight
bounds for mutually unbiased bases. Phys. Rev. A 75 (2007), 022319.
[5] Barnum, H., Barrett, J., Orloff Clark, L., Leifer, M., Spekkens, R.,
Stepanik, N., Wilce, A., Wilke, R. Entropy and information causality in
general probabilistic theories. New Journal of Physics 12, 3 (Mar. 2010), 033024.
[6] Barrett, J. Nonsequential positive-operator-valued measurements on entangled
mixed states do not always violate a Bell inequality. Phys. Rev. A65, 4 (Apr. 2002),
042302.
[7] Bell, J. S. On the Einstein Podolsky Rosen Paradox. Physics 1, 3 (1964), 195
200.
[8] Bell, J. S. On the Problem of Hidden Variables in Quantum Mechanics. Rev.
Mod. Phys. 38, 3 (Jul 1966), 447452.
[9] Bell, J. S. Quantum Mechanics for Cosmologists. In Quantum Gravity II (1981),
C. J. Isham, R. Penrose, & D. W. Sciama, Ed., pp. 611.
[10] Bell, J. S. The Theory of Local Beables. Dialectica 39 (1985), 8696.
[11] Berta, M., Christandl, M., Colbeck, R., Renes, J. M., Renner, R. The
uncertainty principle in the presence of quantum memory. Nature Physics 6 (Sept.
2010), 659662.
[12] Bhatia, R. Matrix Analysis. Springer Verlag, New York, 1997.
[13] Biaynicki-Birula, I., Mycielski, J. Uncertainty relations for information
entropy in wave mechanics. Communications in Mathematical Physics 44 (June
1975), 129132.
136
BIBLIOGRAFIA 137
[14] Bohr, N. Discussion with Einstein on Epistemological Problems in Atomic Phy-
sics, vol. 66. 1958, pp. 571598.
[15] Braunstein, S. L., Caves, C. M. Information-Theoretic Bell Inequalities. Phys.
Rev. Lett. 61, 6 (Aug 1988), 662665.
[16] Brougham, T., Andersson, E., Barnett, S. M. Entropic uncertainties for
joint quantum measurements. Phys. Rev. A80, 4 (Oct. 2009), 042106.
[17] Brown, H. R., Timpson, C. G. Why special relativity should not be a template
for a fundamental reformulation of quantum mechanics. ArXiv Quantum Physics
e-prints (Jan. 2006).
[18] Bruss, D., Dariano, G. M., Macchiavello, C., Sacchi, M. F. Approximate
quantum cloning and the impossibility of superluminal information transfer. Phys.
Rev. A62, 6 (Dec. 2000), 062302.
[19] Busch, P. Is the quantum state (an) observable? ArXiv Quantum Physics e-prints
(Apr. 1996).
[20] Busch, P. Quantum States and Generalized Observables: A Simple Proof of
Gleasons Theorem. Physical Review Letters 91, 12 (Sept. 2003), 120403.
[21] Busch, P. No Information Without Disturbance: Quantum Limitations of Me-
asurement. 2008, pp. 229.
[22] Carteret, H. A., Terno, D. R., yczkowski, K. Dynamics beyond com-
pletely positive maps: Some properties and applications. Phys. Rev. A77, 4 (Apr.
2008), 042113.
[23] Cavalcanti, E. G. Reality, locality and all that: experimental metaphysics
and the quantum foundations.
[24] Cavalcanti, E. G. Relativity, signal locality and the uncertainty principle (or
How Bohr could have replied to Einstein if he knew about Bell).
[25] Cavalcanti, E. G., Jones, S. J., Wiseman, H. M., Reid, M. D. Experimental
criteria for steering and the Einstein-Podolsky-Rosen paradox. Phys. Rev. A80, 3
(Sept. 2009), 032112.
[26] Caves, C. M., Fuchs, C. A., Manne, K. K., Renes, J. M. Gleason-Type
Derivations of the Quantum Probability Rule for Generalized Measurements. Fo-
undations of Physics 34 (Feb. 2004), 193209.
[27] Cerf, N. J., Adami, C. Entropic Bell inequalities. Phys. Rev. A55 (May 1997),
33713374.
[28] Coles, P. J., Yu, L., Gheorghiu, V., Griffiths, R. B. Information theoretic
treatment of tripartite systems and quantum channels. ArXiv e-prints (June 2010).
[29] de Vicente, J. I., S anchez-Ruiz, J. Separability conditions from the Landau-
Pollak uncertainty relation. Phys. Rev. A71, 5 (May 2005), 052325.
[30] de Vicente, J. I., S anchez-Ruiz, J. Improved bounds on entropic uncertainty
relations. Phys. Rev. A77, 4 (Apr. 2008), 042110.
BIBLIOGRAFIA 138
[31] del Rio, L., Aberg, J., Renner, R., Dahlsten, O., Vedral, V. The ther-
modynamic meaning of negative entropy. ArXiv e-prints (Sept. 2010).
[32] Deutsch, D. Uncertainty in Quantum Measurements. Physical Review Letters
50 (Feb. 1983), 631633.
[33] Devetak, I., Winter, A. Distillation of secret key and entanglement from qu-
antum states. Royal Society of London Proceedings Series A 461 (Jan. 2005),
207235.
[34] D ur, W., Vidal, G., Cirac, J. I. Three qubits can be entangled in two inequ-
ivalent ways. Phys. Rev. A 62, 6 (Nov 2000), 062314.
[35] Einstein, A., Podolsky, B., Rosen, N. Can Quantum-Mechanical Description
of Physical Reality Be Considered Complete? Phys. Rev. 47, 10 (May 1935), 777
780.
[36] Fano, R. M. Transmission of Information: A Statistical Theory of Communica-
tions. American Journal of Physics 29 (Nov. 1961), 793794.
[37] Fine, A. Hidden Variables, Joint Probability, and the Bell Inequalities. Phys. Rev.
Lett. 48, 5 (Feb 1982), 291295.
[38] Fine, A. The Einstein-Podolsky-Rosen Argument in Quantum Theory. In The
Stanford Encyclopedia of Philosophy, E. N. Zalta, Ed., fall 2009 ed. 2009.
[39] French, S. Identity and Individuality in Quantum Theory. In The Stanford
Encyclopedia of Philosophy, E. N. Zalta, Ed., summer 2011 ed. 2011.
[40] Fuchs, C. A. Quantum Foundations in the Light of Quantum Information. ArXiv
Quantum Physics e-prints (June 2001).
[41] Gell-Mann, M., Tsallis, C. Nonextensive Entropy - Interdisciplinary Applica-
tions. Apr. 2004.
[42] Ghirardi, G., Marinatto, L., Romano, R. An optimal entropic uncertainty
relation in a two-dimensional hilbert space. Phys. Lett. A 317 (2003), 32.
[43] Giedke, G., Eisert, J., Cirac, J. I., Plenio, M. B. Entanglement transfor-
mations of pure Gaussian states. ArXiv Quantum Physics e-prints (Jan. 2003).
[44] Gisin, N. Weinbergs non-linear quantum mechanics and supraluminal communi-
cations. Physics Letters A 143, 1-2 (Jan. 1990), 12.
[45] Gisin, N. Bells inequality holds for all non-product states. Physics Letters A 154
(Apr. 1991), 201202. Artyku opublikowany pod bdnym tytuem. Prawidowy
tytu to: Bells inequality is violated by all non-product states.
[46] Gisin, N. Non-realism: Deep Thought or a Soft Option? Foundations of Physics
(Sept. 2010), 119.
[47] Gisin, N., Ribordy, G., Tittel, W., Zbinden, H. Quantum cryptography.
Reviews of Modern Physics 74 (Jan. 2002), 145195.
BIBLIOGRAFIA 139
[48] Gleason, A. M. Measures on the Closed Subspaces of a Hilbert Space. Journal
of Mathematics and Mechanics 6 (1957), 885893.
[49] Goldstein, S. Bohmian Mechanics. In The Stanford Encyclopedia of Philosophy,
E. N. Zalta, Ed., spring 2009 ed. 2009.
[50] Grabowski, M., Ingarden, R. Mechanika kwantowa: ujcie w przestrzeni Hil-
berta. Wydawnictwo Naukowe PWN, 1989.
[51] Griffiths, R. B. Quantum Locality. Foundations of Physics 41 (Apr. 2011),
705733.
[52] Gudder, S. P. Quantum logics, physical space, position observables and symme-
try. Reports on Mathematical Physics 4, 3 (1973), 193 202.
[53] G uhne, O., Lewenstein, M. Entropic uncertainty relations and entanglement.
Phys. Rev. A70, 2 (Aug. 2004), 022316.
[54] G uhne, O., Tth, G. Entanglement detection. Physics Reports474 (Apr. 2009),
175.
[55] Hardy, L. Quantum Theory From Five Reasonable Axioms. ArXiv Quantum
Physics e-prints (Jan. 2001).
[56] Havrda, J., Charv at, F. Quantication method of classication processes. Con-
cept of structural $a$-entropy. Kybernetika 3 (1967), 3035.
[57] Hein, M., D ur, W., Eisert, J., Raussendorf, R., Van den Nest, M., Brie-
gel, H. . Entanglement in Graph States and its Applications. ArXiv Quantum
Physics e-prints (Feb. 2006).
[58] Heinosaari, T., Ziman, M. Guide to mathematical concepts of quantum theory.
Acta Physica Slovaca 58 (Aug. 2008), 487674.
[59] Heisenberg, W.

Uber den anschaulichen Inhalt der quantentheoretischen Kine-
matik und Mechanik. Zeitschrift fur Physik 43 (Mar. 1927), 172198.
[60] Held, C. The Kochen-Specker Theorem. In The Stanford Encyclopedia of Philo-
sophy, E. N. Zalta, Ed., winter 2008 ed. 2008.
[61] Herbut, F. Derivation of the quantum probability law from minimal non-
demolition measurement. Journal of Physics A Mathematical General 40 (Aug.
2007), 1054910555.
[62] Hilgevoord, J., Uffink, J. The Uncertainty Principle. In The Stanford Encyc-
lopedia of Philosophy, E. N. Zalta, Ed., spring 2011 ed. 2011.
[63] Hiroshima, T. Majorization Criterion for Distillability of a Bipartite Quantum
State. Phys. Rev. Lett. 91, 5 (Aug 2003), 057902.
[64] Horodecki, M., Horodecki, P., Horodecki, R. Separability of mixed states:
necessary and sucient conditions. Physics Letters A 223 (Feb. 1996), 18.
BIBLIOGRAFIA 140
[65] Horodecki, M., Horodecki, P., Horodecki, R. Mixed-State Entanglement
and Distillation: Is there a Bound Entanglement in Nature? Physical Review
Letters 80 (June 1998), 52395242.
[66] Horodecki, M., Oppenheim, J., Winter, A. Quantum State Merging and
Negative Information. Communications in Mathematical Physics 269 (Jan. 2007),
107136.
[67] Horodecki, P. Separability criterion and inseparable mixed states with positive
partial transposition. Physics Letters A 232 (Feb. 1997), 333339.
[68] Horodecki, R., Horodecki, P. Quantum redundancies and local realism. Phy-
sics Letters A 194, 3 (1994), 147 152.
[69] Horodecki, R., Horodecki, P., Horodecki, M., Horodecki, K. Quantum
entanglement. Reviews of Modern Physics 81 (Apr. 2009), 865942.
[70] Huang, Y. Entanglement criteria via concave-function uncertainty relations. Phys.
Rev. A82, 1 (July 2010), 012335.
[71] Ingarden, R., Urbanik, K. Information as a fundamental notion of statistical
physics. Bull. Acad. Polon. Sci., Ser. Sci. Math. Astronom. Phys. 9 (1961), 313.
[72] Isham, C. J. Lectures on Quantum Theory: Mathematical and Structural Foun-
dations. World Scientic Publishing Company, 1995.
[73] Jamiolkowski, A. Linear transformations which preserve trace and positive semi-
deniteness of operators. Reports on Mathematical Physics 3 (Dec. 1972), 275278.
[74] Jarrett, J. On the Physical Signicance of the Locality Conditions in the Bell
Arguments. In Usability Symposium (1984).
[75] Jizba, P., Arimitsu, T. The world according to Renyi: thermodynamics of mul-
tifractal systems. Annals of Physics 312, 1 (2004), 17 59.
[76] Jorge S anchez-Ruiz. Improved bounds in the entropic uncertainty and certainty
relations for complementary observables. Physics Letters A 201, 2-3 (1995), 125
131.
[77] Junge, M., Navascues, M., Palazuelos, C., Perez-Garcia, D., Scholz,
V. B., Werner, R. F. Connes embedding problem and Tsirelsons problem.
Journal of Mathematical Physics 52, 1 (Jan. 2011), 012102.
[78] Kendon, V. M., Munro, W. J. Entanglement and its Role in Shors Algorithm.
ArXiv Quantum Physics e-prints (Dec. 2004).
[79] Kennard, E. H. Zur Quantenmechanik einfacher Bewegungstypen. Zeitschrift
fur Physik 44 (Apr. 1927), 326352.
[80] Kent, A. Nonlinearity without superluminality. Phys. Rev. A72, 1 (July 2005),
012108.
[81] Kimura, G., Nuida, K., Imai, H. Distinguishability Measures and Entropies for
General Probabilistic Theories. ArXiv e-prints (Oct. 2009).
BIBLIOGRAFIA 141
[82] Kochen, S., Specker, E. P. The Problem of Hidden Variables in Quantum
Mechanics. Indiana Univ. Math. J. 17, 1 (1968), 5987.
[83] Koenig, R., Renner, R., Schaffner, C. The operational meaning of min- and
max-entropy. ArXiv e-prints (July 2008).
[84] Kraus, K. Complementary observables and uncertainty relations. Phys. Rev. D35
(May 1987), 30703075.
[85] Krishna, M., Parthasarathy, K. An Entropic Uncertainty Principle for Qu-
antum Measurements. ArXiv Quantum Physics e-prints (Oct. 2001).
[86] Lahti, P. J., Bugajski, S. Fundamental principles of quantum theory. II. From a
convexity scheme to the DHB theory. International Journal of Theoretical Physics
24 (1985), 10511080.
[87] Lahti, P. J., Maczynski, M. J. Heisenberg inequality and the complex eld in
quantum mechanics. Journal of Mathematical Physics 28, 8 (1987), 17641769.
[88] Landau, H. J., Pollak, H. O. Prolate spheroidal wave functions, Fourier ana-
lysis, and uncertaintyIII. Bell Syst. Tech. J. 41 (July 1962), 12951336.
[89] Li, D., Li, X., Huang, H., Li, X. SLOCC classication for nine families of
four-qubits. ArXiv e-prints (Dec. 2007).
[90] L uders, G. Concerning the state-change due to the measurement process. Annalen
der Physik 518 (Sept. 2006), 663670. Tumaczenie oryginalnego artykuu: G.
Luders, Uber die Zustandsanderung durch den Messprozess, Ann. Phys. (Leipzig)
8 322-328 (1951).
[91] Luis, A. Contradictory uncertainty relations. ArXiv e-prints (Apr. 2011).
[92] Maassen, H., Uffink, J. B. M. Generalized entropic uncertainty relations.
Physical Review Letters 60 (Mar. 1988), 11031106.
[93] Majernk, V. The determination of bounds of the -entropic sum of two noncom-
muting observables. Reports on Mathematical Physics 47 (June 2001), 381392.
[94] Mandayam, P., Wehner, S., Balachandran, N. A transform of comple-
mentary aspects with applications to entropic uncertainty relations. Journal of
Mathematical Physics 51, 8 (Aug. 2010), 082201.
[95] Marcovitch, S., Reznik, B. How to derive quantum formalism from rst prin-
ciples? ArXiv e-prints (Feb. 2010).
[96] Maruyama, K., Morikoshi, F., Vedral, V. Thermodynamical detection of
entanglement by Maxwells demons. Phys. Rev. A71, 1 (Jan. 2005), 012108.
[97] Maruyama, K., Nori, F., Vedral, V. Colloquium: The physics of Maxwells
demon and information. Reviews of Modern Physics 81 (Jan. 2009), 123.
[98] Masanes, L., Acin, A., Gisin, N. General properties of nonsignaling theories.
Phys. Rev. A73, 1 (Jan. 2006), 012112.
BIBLIOGRAFIA 142
[99] Masanes, L., Liang, Y.-C., Doherty, A. C. All Bipartite Entangled States
Display Some Hidden Nonlocality. Physical Review Letters 100, 9 (Mar. 2008),
090403.
[100] Masanes, L., Mueller, M. P. A derivation of quantum theory from physical
requirements. ArXiv e-prints (Apr. 2010).
[101] Maudlin, T. What Bell proved: A reply to Blaylock. American Journal of Physics
78, January 2009 (2010), 121125.
[102] Maurin, K. Metody przestrzeni Hilberta. Wydawnictwo Naukowe PWN, 1959.
[103] Mauro DAriano, G. How to Derive the Hilbert-Space Formulation of Quantum
Mechanics From Purely Operational Axioms. In Quantum Mechanics: Are there
Quantum Jumps? and On the Present Status of Quantum Mechanics (July 2006),
E. B. A. Bassi, D. D urr, T. Weber, & N. Zanghi, Ed., vol. 844 of American Institute
of Physics Conference Series, pp. 101128.
[104] Midgley, S. L. W., Ferris, A. J., Olsen, M. K. Asymmetric Gaussian ste-
ering: When Alice and Bob disagree. Phys. Rev. A 81, 2 (Feb 2010), 022101.
[105] Miyadera, T., Imai, H. Generalized Landau-Pollak uncertainty relation. Phys.
Rev. A76, 6 (Dec. 2007), 062108.
[106] M uller, T., Placek, T. Against a Minimalist Reading of Bells Theorem: Les-
sons from Fine. Synthese 128 (2001), 343379.
[107] Niekamp, S., Kleinmann, M., G uhne, O. Entropic uncertainty relations and
the stabilizer formalism. ArXiv e-prints (Mar. 2011).
[108] Nielsen, M. A., Chuang, I. L. Quantum computation and quantum information.
Cambridge University Press, New York, NY, USA, 2000.
[109] Nielsen, M. A., Kempe, J. Separable States Are More Disordered Globally than
Locally. Physical Review Letters 86 (May 2001), 51845187.
[110] Norsen, T. Counter-Factual Meaningfulness and the Bell and CHSH Inequalities.
ArXiv Quantum Physics e-prints (June 2006).
[111] Norton, J. D. Eaters of the lotus: Landauers principle and the return of Ma-
xwells demon. Studies In History and Philosophy of Science Part B: Studies In
History and Philosophy of Modern Physics 36, 2 (2005), 375 411.
[112] Oppenheim, J., Wehner, S. The Uncertainty Principle Determines the Nonlo-
cality of Quantum Mechanics. Science 330 (Nov. 2010), 1072.
[113] Ozawa, M. Universally valid reformulation of the Heisenberg uncertainty principle
on noise and disturbance in measurement. Phys. Rev. A67, 4 (Apr. 2003), 042105.
[114] Partovi, M. H. Correlative Capacity of Composite Quantum States. Physical
Review Letters 103, 23 (Dec. 2009), 230502.
[115] Partovi, M. H. Majorization Formulation of Uncertainty in Quantum Mechanics.
ArXiv e-prints (Dec. 2010).
BIBLIOGRAFIA 143
[116] Paterek, T., Dakic, B., Brukner, C. Theories of systems with limited infor-
mation content. ArXiv e-prints (Apr. 2008).
[117] Pawowski, M., Paterek, T., Kaszlikowski, D., Scarani, V., Winter,
A., ukowski, M. Information causality as a physical principle. Nature461 (Oct.
2009), 11011104.
[118] Penrose, R. On gravitys role in state vector reduction. Gen. Rel. Grav (1996).
[119] Peres, A. Quantum Theory: Concepts and Methods (Fundamental Theories of
Physics). Springer, Oct. 1993.
[120] Peres, A. Separability Criterion for Density Matrices. Physical Review Letters
77 (Aug. 1996), 14131415.
[121] Popescu, S., Rohrlich, D. Generic quantum nonlocality. Physics Letters A 166
(June 1992), 293297.
[122] Popescu, S., Rohrlich, D. Which states violate Bells inequality maximally?
Physics Letters A 169, 6 (1992), 411 414.
[123] Portesi, M., Plastino, A. Generalized entropy as a measure of quantum un-
certainty. Physica A Statistical Mechanics and its Applications 225 (Feb. 1996),
412430.
[124] Prevedel, R., Hamel, D. R., Colbeck, R., Fisher, K., Resch, K. J. Expe-
rimental investigation of the uncertainty principle in the presence of quantum me-
mory. ArXiv e-prints (Dec. 2010).
[125] Rastegin, A. E. Uncertainty relations for arbitrary measurement in terms of
Renyi entropies. ArXiv e-prints (May 2008).
[126] Rastegin, A. E. Renyi formulation of the entropic uncertainty principle for
POVMs. Journal of Physics A Mathematical General 43, 15 (Apr. 2010), 155302.
[127] Rastegin, A. E. Entropic uncertainty relations for extremal unravelings of super-
operators. Journal of Physics A Mathematical General 44, 9 (Mar. 2011), 095303.
[128] Redhead, M. Incompleteness, Nonlocality, and Realism: A Prolegomenon to the
Philosophy of Quantum Mechanics. Oxford University Press, 1987.
[129] Reed, M., Simon, B. Methods of modern mathematical physics I: Functional
analysis.
[130] Renes, J. M., Boileau, J.-C. Conjectured Strong Complementary Information
Tradeo. ArXiv e-prints (June 2008).
[131] Renes, J. M., Renner, R. One-Shot Classical Data Compression with Quantum
Side Information and the Distillation of Common Randomness or Secret Keys.
ArXiv e-prints (Aug. 2010).
[132] Renner, R. Security of Quantum Key Distribution. ArXiv Quantum Physics
e-prints (Dec. 2005).
BIBLIOGRAFIA 144
[133] Renyi, A. On measures of information and entropy. In Proceedings of the 4th
Berkeley Symposium on Mathematics, Statistics and Probability (1960), pp. 547
561.
[134] Robertson, H. P. The Uncertainty Principle. Physical Review 34 (July 1929),
163164.
[135] Robertson, H. P. An Indeterminacy Relation for Several Observables and Its
Classical Interpretation. Phys. Rev. 46, 9 (Nov 1934), 794801.
[136] Rohrlich, D., Popescu, S. Nonlocality as an axiom for quantum theory. ArXiv
Quantum Physics e-prints (Aug. 1995).
[137] Rossignoli, R., Canosa, N. Violation of majorization relations in entangled
states and its detection by means of generalized entropic forms. Phys. Rev. A 67,
4 (Apr 2003), 042302.
[138] Rossignoli, R., Canosa, N. Generalized disorder measures and the detection of
quantum entanglement. Physica A Statistical Mechanics and its Applications 344
(Dec. 2004), 637643.
[139] Sagawa, T., Ueda, M. Second Law of Thermodynamics with Discrete Quantum
Feedback Control. Phys. Rev. Lett. 100, 8 (Feb 2008), 080403.
[140] Sagawa, T., Ueda, M. Minimal Energy Cost for Thermodynamic Information
Processing: Measurement and Information Erasure. Phys. Rev. Lett. 102, 25 (Jun
2009), 250602.
[141] S anchez, J. Entropic uncertainty and certainty relations for complementary ob-
servables. Physics Letters A 173 (Feb. 1993), 233239.
[142] Schlosshauer, M., Fine, A. On Zureks Derivation of the Born Rule. Founda-
tions of Physics 35 (Feb. 2005), 197213.
[143] Scholz, V. B., Werner, R. F. Tsirelsons Problem. ArXiv e-prints (Dec. 2008).
[144] Schr odinger, E. Discussion of Probability Relations between Separated Systems.
In Proceedings of the Cambridge Philosophical Society (1935), vol. 31 of Proceedings
of the Cambridge Philosophical Society, pp. 555.
[145] Schumacher, B. Quantum coding. Phys. Rev. A 51, 4 (Apr 1995), 27382747.
[146] Schumacher, B. W. Information and quantum nonseparability. Phys. Rev. A44
(Dec. 1991), 70477052.
[147] Schwinger, J., Greenberger, D. Quantum Mechanics: Symbolism of Atomic
Measurements. American Journal of Physics 71 (2003).
[148] Seevinck, M., Uffink, J. Local commutativity versus Bell inequality violation
for entangled states and versus non-violation for separable states. Phys. Rev. A76,
4 (Oct. 2007), 042105.
[149] Shannon, C. E. A mathematical theory of Communication. The Bell system
technical journal 27 (July 1948), 379423.
BIBLIOGRAFIA 145
[150] Short, A. J., Wehner, S. Entropy in general physical theories. New Journal of
Physics 12, 3 (Mar. 2010), 033023.
[151] Son, W., Andersson, E., Barnett, S. M., Kim, M. S. Joint measurements
and Bell inequalities. Phys. Rev. A72, 5 (Nov. 2005), 052116.
[152] Spekkens, R. W. Evidence for the epistemic view of quantum states: A toy
theory. Phys. Rev. A75, 3 (Mar. 2007), 032110.
[153] Sugita, A. Borromean Entanglement Revisited. ArXiv e-prints (Apr. 2007).
[154] Tomamichel, M., Renner, R. Uncertainty Relation for Smooth Entropies. Phy-
sical Review Letters 106, 11 (Mar. 2011), 110506.
[155] Tth, G., G uhne, O. Entanglement detection in the stabilizer formalism. Phys.
Rev. A72, 2 (Aug. 2005), 022340.
[156] Tsallis, C. Possible generalization of Boltzmann-Gibbs statistics. Journal of
Statistical Physics 52 (July 1988), 479487.
[157] Uffink, J. Measures of Uncertainty and Uncertainty Principle. PhD thesis, Rijk-
suniversiteit te Utrecht, 1988.
[158] Vedral, V. Landauers erasure, error correction and entanglement. Proceedings
of the Royal Society of London. Series A: Mathematical, Physical and Engineering
Sciences 456, 1996 (2000), 969984.
[159] Vedral, V. The role of relative entropy in quantum information theory. Rev.
Mod. Phys. 74, 1 (Mar 2002), 197234.
[160] Verlinde, E. On the origin of gravity and the laws of Newton. Journal of High
Energy Physics 4 (Apr. 2011), 29.
[161] Vigui e, V., Maruyama, K., Vedral, V. Work extraction from tripartite en-
tanglement. New Journal of Physics 7 (Sept. 2005), 195.
[162] Vollbrecht, K. G. H., Wolf, M. M. Conditional entropies and their relation
to entanglement criteria. Journal of Mathematical Physics 43 (Sept. 2002), 4299
4306.
[163] von Neumann, J. Mathematical Foundations of Quantum Mechanics. Prince-
ton University Press, 1995. Tumaczenie oryginalnej ksiki: von Neumann, J.,
Mathematische Grundlagen der Quantenmechanik,1932.
[164] Walborn, S. P., Salles, A., Gomes, R. M., Toscano, F., Souto Ribeiro,
P. H. An Entropic Einstein-Podolsky-Rosen Criterion. ArXiv e-prints (July 2009).
[165] Wehner, S., Winter, A. Higher entropic uncertainty relations for anti-
commuting observables. Journal of Mathematical Physics 49, 6 (June 2008),
062105.
[166] Wehner, S., Winter, A. Entropic uncertainty relations - A survey. New Journal
of Physics 12, 2 (Feb. 2010), 025009.
BIBLIOGRAFIA 146
[167] Wehrl, A. General properties of entropy. Rev. Mod. Phys. 50, 2 (Apr 1978),
221260.
[168] Werner, R. F. Quantum states with Einstein-Podolsky-Rosen correlations ad-
mitting a hidden-variable model. Phys. Rev. A 40, 8 (Oct 1989), 42774281.
[169] Wiseman, H. M., Jones, S. J., Doherty, A. C. Steering, Entanglement, Non-
locality, and the Einstein-Podolsky-Rosen Paradox. Physical Review Letters 98, 14
(Apr. 2007), 140402.
[170] Wolf, M. M., Perez-Garcia, D., Fernandez, C. Measurements Incompati-
ble in Quantum Theory Cannot Be Measured Jointly in Any Other No-Signaling
Theory. Physical Review Letters 103, 23 (Dec. 2009), 230402.
[171] Zozor, S., Portesi, M., Vignat, C. Some extensions of the uncertainty princi-
ple. Physica A Statistical Mechanics and its Applications 387 (Aug. 2008), 4800
4808.
[172] Zurek, W. H. Probabilities from entanglement, Borns rule p
k
= [
k
[
2
from
envariance. Phys. Rev. A71, 5 (May 2005), 052105.
Dodatki
147
Dodatek A
Elementy teorii przestrzeni
Hilberta
A.1 Wprowadzenie
Dodatek ten przedstawia podstawowe zagadnienia teorii przestrzeni Hilberta. S
one narzdziem w wielu rnych dziaach matematyki i zyki. W szczeglnoci
wanie w jzyku teorii przestrzeni Hilberta najlepiej wyraa si formalizm nie-
relatywistycznej mechaniki kwantowej.
Nie jest to w adnym razie kompletne i eleganckie wprowadzenie matema-
tyczne. Jest to tylko przypomnienie podstawowych wiadomoci, jakich znajomo
zakada si u czytelnika. Zarazem wprowadza si tu notacj stosowan w pracy,
w szczeglnoci notacj Diraca. W pracy rozwaa si jedynie ukady w skoczenie
wymiarowych przestrzeniach Hilberta dim[H
d
] = d = 1, 2, 3, .... Tylko takie bd
tu omawiane.
Czytelnikowi zainteresowanemu cisym i klarownym wykadem teorii prze-
strzeni Hilberta mona poleci takie pozycje jak [102, 129, 58]. Ksika [50] jest
natomiast bardzo dobrym podrcznikiem podstaw mechaniki kwantowej kad-
cym szczeglny nacisk na ciso i klarowno wywodu matematycznego. (Cho
nie brakuje w niej rwnie zagadnie interpretacyjnych.)
A.2 Przestrze Hilberta
A.2.1 Iloczyn skalarny i notacja Diraca
Przestrze Hilberta jest przestrzeni liniow nad pewnym ciaem / (w zasto-
sowaniach kwantowomechanicznych / = C) wyposaon w odwzorowanie zwane
iloczynem skalarnym. Elementy tej przestrzeni oznacza si (zgodnie z tzw. notacj
148
DODATEK A. ELEMENTY TEORII PRZESTRZENI HILBERTA 149
Diraca) jako wektory ket: [ , [ , [ , itp. Wektor zerowy oznaczamy [0.
Pojcia takie jak: dodawanie i mnoenie przez elementy ciaa (liczby zespo-
lone), liniowa niezaleno, baza przestrzeni, wymiar przestrzeni s zdeniowane
tak jak w rzeczywistych przestrzeniach liniowych. Nie bdziemy tutaj przypomi-
na tych podstawowych denicji.
Iloczyn skalarny jest odwzorowaniem przyporzdkowujcym dwm wektorom
[ , [ liczb zespolon. W notacji Diraca zapisuje si go nastpujco: [.
Iloczyn skalarny ma nastpujce wasnoci:
[ = [
,
[c
1
1
+c
2
2
= c
1
[
1
+c
2
[
2
, c
1
, c
2
C,
[ , 0 [ H
n
, ([ = 0 [ = [0).
Iloczyn skalarny jest liniowy w drugim argumencie i antyliniowy w pierwszym.
Wektory, ktrych iloczyn skalarny jest zerem nazywamy ortogonalnymi. Prze-
strzeni dualn do przestrzeni Hilberta nazywamy przestrze funkcjonaw linio-
wych okrelonych na H. Oznaczamy j , a wektory przestrzeni dualnej w notacji
Diraca zapisujemy jako [ , [ , [ , .... S to tzw. wektory bra. Dziki natural-
nemu izomorzmowi pomidzy H
a H, moemy utosami te dwie przestrzenie.

Kady funkcjona liniowy [ dziaajcy na [ da si jednoznacznie zapisa jako
iloczyn skalarny pewnego unikalnego wektora [ oraz [: [ ([) = [. T
naturaln korespondencj oznaczmy symbolicznie: [ [. Za pomoc iloczy-
nu skalarnego moemy zdeniowa norm wektora:
=: [ :=
[. (A.1)
Fakt speniania wszystkich warunkw wynikajcych z oglnej denicji normy
atwo sprawdzi. W szczeglnoci nierwno trjkta wynika z tzw. nierwnoci
Schwartza:
[[[ .
Przestrze Hilberta jest przestrzeni zupen, w sensie zbienoci zdeniowa-
nej przez norm (A.1). Oznacza to, e kady cig
i
i=1
wektorw przestrzeni
H, takich e d(
i
,
j
) :=
i
j
0 dla i, j , jest cigiem zbienym do
pewnego wektora H.
Zbir wszystkich liniowych kombinacji wektorw ze zbioru S H
d
oznacz-
my span(S). Ten zbir jest podprzestrzeni przestrzeni H
d
. Baz ortonormalna
oznaczamy w skrcie BON. Dla BON [i ; i = 1, .., d zachodzi rozkad:
[ =
d
i=1
[i i[ ,
ktry deniuje skadowe i[ wektora [ wzgldem tej BON. Ortogonalnym do-
penieniem podprzestrzeni

H przestrzeni H nazywamy zbir wszystkich wektorw
prostopadych do wektorw z

H i oznaczamy

H
.
Suma prosta dwch podprzestrzeni jest rwnie przestrzeni Hilberta H =

H := [ + [ gdzie [

H
, [

H oraz , C.
A.2.2 Operatory liniowe
Operatorem liniowym (oznaczanym du liter, np. A) na przestrzeni Hilberta
nazywamy kade liniowe odwzorowanie wektorw w wektory:
A([ + [) = A[ +A[ , , C.
Operatory tworz algebr z suma i mnoeniem okrelonymi jako:
(A+B) [ = A[ +B[ ,
(AB) [ = A(B[).
Operator identycznociowy oznaczamy 1. Wektor [
a
taki e A[
a
= a [
a
nazywamy wektorem wasnym A odpowiadajcym wartoci wasnej a. Dziedzina

operatora A nie musi by ca przestrzeni Hilberta. Rwnie przeciwdziedzina
nie musi si pokrywa z dziedzin. Operator odwrotny do A oznaczamy A
1
,
spenia on zaleno AA
1
= A
1
A = 1. Operatory liniowe dziaajce na prze-
strzeni dualnej oznaczamy
[ = [
B. Dla odrnienia operatory dziaajce na

wektory ket oznaczmy [
=

A[ =: [A. Zachodzi wzajemnie jednoznaczna
odpowiednio midzy operatorami na przestrzeni Hilberta H, a operatorami na
H
dana przez warunek:

([
A) [ = [ (
A[) =: [A[ , [ , [ H. (A.2)

Na mocy tej relacji dalej stosowa bdziemy czsto oznaczenia operatorw
bez strzaek. Operatorem sprzonym do

A nazywamy operator

A
taki, e:
A[ =: [
.
Za pomoc odpowiednioci dualnej

A
A danej denicj (A.2) okrelamy

operator sprzony do operatora

A. Zachodzi wic nastpujca relacja zapisana
w notacji Diraca:
A[
[A
. (A.3)
Jako e zachodzi rwnie:
(A
= A,
to atwo otrzymujemy relacj odpowiadajc A.3:
= [A[ . (A.4)
atwo wykaza jest rwnie nastpujce zwizki:
_
A
1
_
=
_
A
_
1
, (cA)
=
c
, (A+B)
= A
+B
, (AB)
= B
.
Wprowadmy iloczyn diadyczny dwch wektorw, zwany iloczynem zewntrz-
nym lub te diad i oznaczany [u v[. Jest to operator liniowy:
[ [ = ([u v[) [ = [u v[ .
Ma on nastpujce wasnoci:
([u v[)
[v u[ ,
A[u v[ = [Au v[ ,
[u v[ A = [u
.
Sam operator identycznociowy moe by rwnie przedstawiony w formie
diad wektorw z BON jako:
1 =

i
[i i[ . (A.5)
Nazywa si to diadyczn dekompozycj operatora identycznociowego. Kady
operator liniowy mona zapisa w postaci diadycznej za pomoc (A.5):
A =

i
[i i[ A
j
[j j[ =

ij
i[A[j [i j[ =

ij
A
ij
[i j[ .
Dla operatora sprzonego zachodzi:
A
=

ij
A
ij
[j i[ .
Zdeniujmy te norm supremum operatora jako:
A := sup
|=1
[[A[[ .
Bardzo czsto uywana funkcj operatora jest jego lad:
Tr[A] :=

i
i[A[i =

i
A
ii
,
gdzie [i jest BON. atwo pokaza, e lad operatora jest niezaleny od wyboru
bazy. Mona pokaza rwnie nastpujce wasnoci ladu:
Tr[AB] = Tr[BA],
Tr[A+B] = Tr[A] + Tr[B],
Tr[A] = Tr[A],
Tr[A[ [] = [A[ ,
Tr[[ [] = [ ,
Tr[A
] = (Tr[A])
.
A.2.3 Operatory normalne
Operator normalny N, zwany rwnie diagonalizowalnym to taki, dla ktrego
istnieje BON [i ; i = 1, .., d przestrzeni H
d
oraz liczy zespolone
i
; i = 1, .., d
takie e
N [i =
i
[i . (A.6)
Macierz N w odpowiedniej BON wektorw wasnych jest diagonalna:
N
ij
= i[N[j =
i
ij
,
co pozwala zapisa taki operator w postaci rozkadu spektralnego (zwanego rw-
nie ortogonalnym)
N =

i
i
[i i[ .
Tak baz nazywa si baz wasn N. Jeli jest g , 2 liniowo niezalenych
wektorw [j
l
speniajcych rwnanie wasne (A.6) dla wartoci wasnej
j
, to
mwimy, e
j
jest g-krotnie zdegenerowana. Kada liniowa kombinacja takich
wektorw [j
l
jest rwnie wektorem wasnym do tej wartoci wasnej. Takie wek-
tory wasne rozpinaj g-wymiarow podprzestrze H
(j)
przestrzeni H. Operator
P zdeniowany jako
P =
g
l=1
[j
l
j
l
[
rzutuje na podprzestrze H
(j)
. Jest on samosprzony oraz idempotentny: P
=
P, P
2
= P. Nazywa si taki operator operatorem rzutowym, lub projektorem.
Projektor Q = 1 P rzutuje natomiast na ortogonalne dopenienie H
(j)
.
Diagonalizowalno jest bardzo wan wasnoci operatora. Warunek ko-
nieczny i dostateczny diagonalizowalnoci mona poda w postaci nastpujcego
twierdzenia: operator N jest operatorem normalnym wtedy i tylko wtedy, gdy
znika komutator operatora N i operatora do niego sprzonego:
[N, N
] = 0,
gdzie komutator dwch operatorw A i B jest operatorem zdeniowanym jako:
[A, B] := ABBA. Poniszy diagram A.1 hierarchii operatorw przedstawia jak
rne wasnoci operatorw odpowiadaj ich coraz wikszej specjalizacji:
fazowe
rzeczywiste
operatory liniowe
operatory normalne diagonalizowalne, N
i
i
ii
operatory unitarne,
i
e
i
i
operatory hermitowskie,
i
R
operatory dodatnie,
i
0
operatory rzutowe
i
0,1
operator identycznosciowy
i
1
Rysunek A.1: Graf hierarchii operatorw liniowych
Funkcja f operatora A jest zdeniowana jako rozwinicie w odpowiedni szereg
potgowy. Dla operatorw normalnych moe by atwo zapiana w sposb wyko-
rzystujcy funkcje wartoci wasnych operatora:
f(N) :=

i
f(
i
) [i i[ f(N) [i = f(
i
) [i
A.2.4 Operatory unitarne
Operator linowy U nazywany jest operatorem unitarnym jeli ma wasno U
=
U
1
. Operatory unitarne s szczeglnymi operatorami normalnymi. Ich rozkad
spektralny jest nastpujcy:
U =

i
e
i
i
[i i[ ,
i
R. (A.7)
Wartoci wasne s liczbami zespolonymi o jednostkowym module. Wektory
wasne rozpinaj ca przestrze. Te odpowiadajce rnym wartociom wasnym
s ortogonalne. Wektory wasne do zdegenerowanych wartoci wasnych mog by
wybrane jako ortogonalne. Operator U(t) = e
iHt
, t R jest unitarny, jeli H jest
hermitowski.
1
Zachodzi rwnie: U(t = 0) = 1 oraz U(t
2
)U(t
1
) = U(t
2
+t
1
).
Pod wpywem jednoczesnej transformacji unitarnej wektorw i operatorw:
= U [ ,
A
= UAU
1
,
iloczyny skalarne (a wic rwnie normy), wartoci wasne i wartoci oczeki-
wane nie ulegaj zmianie. Odwrotnie, operator T, ktry zachowuje norm kadego
wektora w H
d
(tzw. operator izometryczny) spenia warunek unitarnoci:
T = T
= T
1
.
A.2.5 Operatory hermitowskie
Operator liniowy H na H
d
nazywamy hermitowskim lub samosprzonym, jeli
zachodzi H = H
. Operatory hermitowskie s szczeglnymi operatorami normal-

nymi. Graj one bardzo wan rol w mechanice kwantowej ze wzgldu na posta
ich rozkadu spektralnego:
H =

i
r
i
[i i[ , r
i
R. (A.8)
Wektory wasne tworz baz ortonormaln (wektory do tej samej wartoci
wasnej mog zosta wybrane jako ortogonalne). Wektory odpowiadajc rnym
wartociom wasnym s ortogonalne. Jest to nazywane twierdzeniem spektralnym.
1
Operatory hermitowskie zostan opisane w kolejnym podrozdziale.
Warto oczekiwana (inaczej warto rednia) operatora na wektorze [ jest
rzeczywista:
[H[ R.
Speniona jest rwnie wasno odwrotna: operator jest hermitowski wtedy
i tylko wtedy, gdy jego warto oczekiwana na wszystkich wektorach jest rzeczy-
wista.
Zachodzi te nastpujce twierdzenie: operatory hermitowskie komutuj wte-
dy i tylko wtedy, gdy maja wspln BON wektorw wasnych. Zbir operatorw
hermitowskich (zwanych te czsto obserwablami) jest nazywany kompletnym
systemem komutujcych obserwabli, jeli istnieje dokadnie jedna BON wektorw
wasnych wsplna operatorom tego zbioru. Wartoci wasne dla wszystkich ope-
ratorw z tego systemu jednoznacznie wyznaczaj wektor nalecy do tej BON.
W kadej przestrzeni Hilberta H
d
istnieje (skoczony) system takich operatorw.
A.2.6 Operatory dodatnie i projektory
Szczeglnym przypadkiem operatora hermitowskiego jest operator dodatni, dla
ktrego warto oczekiwana na dowolnym wektorze jest nieujemna:
[A[ , 0; [
Zapisuje si to jako A , 0. Zdeniujmy relacj nierwnoci dla wektorw:
A , B (AB) , 0.
Kady dodatni operator A ma rozkad spektralny postaci:
A =

i
a
i
[i i[ , a
i
, 0.
Dla kadego operatora liniowego A, operator A
A jest operatorem dodatnim.

Z drugiej strony, dla kadego operatora dodatniego A istnieje liniowy operator B
taki, e A moe by zapisany w formie:
A = B
B.
Operator B (okrelony jednak tylko z dokadnoci do unitarnych transfor-
macji) jest dany wzorem:
B =

i
a
i
[
i

i
[
gdzie [
i
jest BON.
Dla projektora P mamy: P
2
= P, P
= P. Z wasnoci tych wynika, e:

v[P[v = v[PP[v =
v[P
P[v
= P [v , 0.
P jest wic operatorem dodatnim, o rozkadzie spektralnym:
P =

i
p
i
[i i[ , p
i
, 0.
, Dodatkowo z idempotentnoci natychmiast wynika, e p
i
0, 1. Operator
rzutowy P mona zapisa w formie:
P =

jI
[j j[,
gdzie I jest podzbiorem BON. Taki projektor P rzutuje na podprzestrze rozpit
przez [j
jI
.
A.3 Przestrze iloczynu tensorowego
W tym podrozdziale zawarty zostanie przegld podstawowego formalizmu po-
trzebnego do kwantowomechanicznego opisu systemw zoonych. Jak to opisano
w 2.4 opis taki posuguje si iloczynami tensorowymi przestrzeni Hilberta.
A.3.1 Wektory
Iloczyn tensorowy przestrzeni Hilberta H
A
oraz H
B
jest rwnie przestrzeni
Hilberta. Oznacza si j jako H
AB
= H
A
H
B
. Dla kadej pary wektorw [
A

H
A
oraz [
B
H
B
istnieje w przestrzeni H
AB
wektor produktowy, zapisywany
w rnych postaciach:
[
A
[
B
=: [
A
[
B
=: [
A
,
B
=: [, .
Jest to wektor liniowy wzgldem mnoenia przez element ciaa / (w naszym
przypadku przez liczb zespolon) w kadym z argumentw.
Niech baz H
A
bdzie [n
A
i niech baz H
B
bdzie [i
B
. Baz przestrzeni
iloczynu tensorowego tych przestrzeni jest [n
A
[i
B
. Wymiar tej przestrzeni
jest rwny iloczynowi wymiarw podprzestrzeni: dimH
AB
= (dimH
A
)(dimH
B
).
Kady wektor w H
AB
moe by rozwinity w bazie, co zapisujemy
[
AB
=

n,i
ni
[n
A
[i
B
.
Wszystkie powysze denicje i stwierdzenia przenosz si na przypadek ilo-
czynu tensorowego skoczonej liczby przestrzeni Hilberta. Wprowadza si rwnie
zapisy skrtowe:
H
n
:= H H ... H; [
n
:= [ [ . . . [ .
Wektory w H
AB
, ktre nie s iloczynem tensorowym wektorw podprzestrzeni
nazywa si wektorami spltanymi. Mog one by zapisany wycznie jako super-
pozycje wektorw produktowych.
Odpowiadajcy wektorowi [
A
[
B
funkcjona liniowy zapisujemy jako
A
[
B
[ =: , [. Jego rozwinicie w odpowiedniej bazie przestrzeni dualnej
jest nastpujce:
, [ =

n,i
ni
n
A
, i
B
[.
Iloczyn skalarny dwch wektorw produktowych w H
AB
jest iloczynem od-
powiednich iloczynw skalarnych:
A
,
B
[
A
,
B
=
A
[
A

A
[
B
.
Baza [n
A
[i
B
przestrzeni H
AB
jest BON, jeli
n
A
, i
B
[n
A
, i
=
nn

ii
,
tzn. wtedy kiedy [n
A
oraz [i
B
s BON.
Szczegln baz ortonormaln w H
AB
= H
A
H
B
, gdzie dim(H
B
) = dim(H
B
) =
2 tworz nastpujce 4 wektory:
AB
:=
1
2
([0
A
, 0
B
[1
A
, 1
B
)
AB
:=
1
2
([0
A
, 1
B
[1
A
, 0
B
)
Tak BON nazywa si baz Bella, a powysze wektory stanami Bella. Czsto o
wektorze
AB
mwi si krtko: stan singletowy, lub po prostu singlet.

A.3.2 Operatory
Niech C
A
bdzie operatorem liniowym na przestrzeni H
A
i niech D
B
bdzie ope-
ratorem liniowym na H
B
. Iloczyn tensorowy tych operatorw zapisujemy
C
A
D
B
=: C
A
D
B
.
Jest to operator liniowy na H
AB
, zwany operatorem produktowym. Dziaa on
na wektory produktowe z H
AB
nastpujco:
[C
A
D
B
] [
A
,
B
= [C
A
A
, D
B
B
.
Na mocy liniowoci jego dziaanie jest wic okrelone na dowolnych wektorach
z H
AB
. Operator diadyczny [
AB

AB
[ stworzony z wektorw produktowych
[
AB
= [
A
,
B
oraz [
AB
= [
A
,
B
jest operatorem produktowym:
[
AB

AB
[ = [
A
,
B

A
,
B
[ = ([
A

A
[)([
B

B
[).
Operator identycznociowy na H
AB
moe by zapisany wic jako:
1
AB
=

n,i
[n
A
, i
B
n
A
, i
B
[ = 1
A
1
B
.
Szczeglnie istotne w kontekcie zycznym s operatory produktowe stwo-
rzone jako iloczyny tensorowe operatorw z ktrych wszystkie poza jednym s
operatorem identycznociowym. Nazywa si je operatorami rozszerzonymi i cz-
sto oznacza przez symbol z daszkiem, np.:
C
A
:=

C
AB
:= C
A
1
B
,
D
B
:=

D
AB
:= 1
A
D
B
.
S one operatorami na caej przestrzeni, ale w sposb nietrywialny dziaaj
tylko na jednej z podprzestrzeni. Nazywane s te czsto (w kontekcie rozsepa-
rowanych przestrzennie ukadw zycznych) operatorami lokalnymi.

C
AB
i

D
AB
komutuj ze sob oraz zachodzi rwno

C
AB

D
AB
=

D
AB

C
AB
= C
A
D
B
.
Dowolny operator Z
AB
na H
AB
nie musi by operatorem produktowym. Za-
wsze mona go zapisa w nastpujcej formie diadycznej:
Z
AB
= 1
AB
Z
AB
1
AB
=

n,m
i,j
n
A
, i
B
[Z
AB
[m
A
, j
B
([n
A
m
A
[ [i
B
j
B
[).
Jest wic okrelony przez swoje dziaanie na elementy BON.
lad jest zdeniowany w standardowy sposb za pomoc BON:
Tr[Z
AB
] := Tr
AB
[Z
AB
] :=

n,i
n
A
, i
B
[Z
AB
[n
A
, i
B
.
Z powyszej denicji atwo wynika, e lad operatorw produktowych jest ilo-
czynem ladw odpowiednich operatorw: Tr
AB
[C
A
D
B
] = Tr
A
[C
A
]Tr
B
[D
B
]. Ze
wzgldw na zastosowania zyczne szczeglnie istotne jest pojcie ladu czcio-
wego. lad czciowy wzgldem podprzestrzeni H
A
jest zdeniowany nastpujco:
Tr
A
[Z
AB
] :=

n
n
A
[Z
AB
[n
A
.
W wyniku tej operacji otrzymuje si operator na podprzestrzeni H
B
. Dla
operatorw produktowych lad czciowy mona zapisa szczeglnie prosto, np.:
Tr
A
[C
A
D
B
] = Tr
A
[C
A
]D
B
. Cakowity lad jest operacj rwnowan zoeniu
ladw czciowych w dowolnej kolejnoci:
Tr
AB
[Z
AB
] = Tr
B
_
Tr
A
[Z
AB
]
_
= Tr
A
_
Tr
B
[Z
AB
]
_
.
Kady dodatni operator o ladzie rwnym 1 nazywamy czasem operatorem
gstoci (lub czciej i niepoprawnie macierz gstoci). Moe on opisywa stan
ukadu kwantowego. Warto rednia operatora hermitowskiego Z
AB
na stanie
AB
jest zapisywana jako:
Tr
AB
[Z
AB
AB
].
Rozwamy operator produktowy C
A
D
B
o rozkadzie diadycznym:
C
A
D
B
=

n,i
c
n
d
i
[n
A
, i
B
n
A
, i
B
[ ,
gdzie C
A
[n
A
= c
n
[n
A
oraz D
B
[i
B
= d
i
[i
B
. Warto rednia takiego operatora
na dowolnym stanie
AB
ukadu zoonego AB moe by zapisana jako:
Tr
AB
[(C
A
D
B
)
AB
] =

n,i
Tr
AB
_
P
AB
ni

AB
_
c
n
d
i
,
gdzie P
AB
ni
= [n
A
, i
B
n
A
, i
B
[.
lad po prawej stronie jest interpretowany zycznie jako prawdopodobiestwo
tego, e w lokalnych pomiarach C
A
i D
B
na podsystemach A i B otrzyma si par
wartoci (c
n
, d
i
). W kontekcie zycznym oznacza to, e warto rednia dowolnej
obserwablii o strukturze produktowej moe by otrzymana jako iloczyn lokalnych
wartoci rednich.
Dodatek B
Entropie Shannona i von
Neumanna
B.1 Wprowadzenie
Kluczowym pojciem wykorzystywanym w pracy jest pojcie informacji i jej mia-
ry. Pojcie to zostao sformalizowane stosunkowo niedawno przez Shannona. Dao
to impuls do rozwoju klasycznej teorii informacji. Jeszcze modsza jest kwantowa
teoria informacji.
Zadaniem tego dodatku jest zapoznanie czytelnika ze stosowanym w pracy
formalizmem teorii informacji. Wprowadzone zostan tu i zdeniowane wszelkie
niezbdne wielkoci. Nadana zostanie im te interpretacja operacyjna i wyja-
nione znaczenie oraz pewne wzajemne powizania. Te powizania s szczeglnie
istotne i subtelne dla wielkoci przynalenych dwm gaziom teorii informacji:
klasycznej i kwantowej. Posuguj si one odpowiednio tzw. entropi Shannona
oraz (wprowadzon nawet duo wczeniej, cho w innym kontekcie) entropi von
Neumanna.
W dodatku tym zostan wprowadzone te dwie entropie, ich podstawowe wa-
snoci i wielkoci pochodne. Zostanie zaprezentowane rwnie operacyjne znacznie
tych wielkoci.
B.2 Entropia Shannona
Jest cech charakterystyczn fakt, e bardzo dua klasa zagadnie klasycznej teo-
rii informacji wyraa si za pomoc prostej wielkoci (oraz wielkoci pochodnych).
Jeli rozwaa si zagadnienia operacyjnie i procesy w bardzo wielu powtrzeniach,
to t kluczow wielkoci jest entropia Shannona. Przejdmy do jej omwienia.
Zacznijmy od prby sformalizowania pewnych intuicji.
160
DODATEK B. ENTROPIE SHANNONA I VON NEUMANNA 161
B.2.1 Intuicje
Informacja moe by uwaana za odpowied na pewne pytanie. Im pytanie trud-
niejsze i bardziej dla nas istotne, tym wiksz informacj zyskujemy poznajc na
nie odpowied. Jeli interesuje nas aktualna pogoda, to odpowied uzyskujemy
wychodzc z domu. Jak wiele wyjania takie wyjcie zaley od tego, w jakim
klimacie mieszkamy (precyzyjniej, jak zmienna jest pogoda w rnych dniach).
Pogoda na pustyni jest bardziej przewidywalna ni pogoda w Polsce. Zamy, e
ta zmienno pogody w kolejnych dniach jest losowa i niezalena od dni poprzed-
nich i e ta losowo nie zmienia si przez cay rok (tzw. proces Markowa.
1
) Jak
okreli formalnie ilo informacji ktr (rednio) zyskujemy wychodzc z domu?
Claude Shannon zauway [149], e mona to zrobi przy uyciu prostej wiel-
koci, ktra zaley tylko od prawdopodobiestw wystpienia rnych (wyklucza-
jcych si) typw pogody (np. adna=ciepo, neutralna, nieadna=zimno)
T wielkoci jest entropia nazwana jego nazwiskiem.
B.2.2 Formalizm
Entropia Shannona jest funkcj H : T R
+
= [0, ) na zbiorze wektorw pro-
babilistycznych T = p = [p
i
]
i
[
i
p
i
= 1; p
i
[0, 1], ktra spenia nastpujce
aksjomaty:
1 Symetria: warto funkcji na wektorze p i na wektorze powstaym przez
dowoln permutacje skadowych p jest taka sama (funkcja zaley tylko od
wartoci skadowych, nie od ich kolejnoci).
2 Cigo:

H(p) = H(p, 1 p) jest cig funkcj p dla p [0, 1].
3 Aksjomat dzielenia (rozgaziania
2
): H(t(p
1
), (1t)p
1
, p
2
, ..., p
n
) = H(p
1
, p
2
, ..., p
n
)+
p
1
H(t, 1 t) dla t [0, 1].
Czasami dodaje si jeszcze czwarty aksjomat, majcy uzgodni skal, tzn.
maksymaln warto funkcji H na T. Aksjomaty te zaprezentowane zostay w for-
mie podanej przez Renyiego. Rni si one od oryginalnych aksjomatw Shan-
nona. Prowadz jednak do tej samej i jedynej speniajcej je funkcji H. Funkcj
t jest entropia Shannona. Jest ona dana wzorem:
H(p
i
) =
n
i=1
p
i
log(p
i
), (B.1)
(przyjmuje si konwencj 0 log 0 = 0).
1
Przykad pogody w kolejnych dniach jest wic bardzo zym przykadem procesu Markowa.
2
ang. branching
Pierwsze dwa aksjomaty maj prost i naturaln form. Kluczowym jest ak-
sjomat rozgaziania. Wymusza on niezmienniczo entropii wzgldem rozga-
ziania tzw. drzewa probabilistycznego, co zaprezentowano schematycznie na po-
niszym rysunku B.1 dla przypadku p = [p
1
, p
2
].
Rysunek B.1: Drzewo probabilistyczne dla 3. aksjomatu
Aksjomat ten prowadzi w szczeglnoci do bardzo wanej cechy entropii. Jest
ona mianowicie wielkoci addytywn, co formalnie oznacza, e dla dwch nieza-
lenych wektorw prawdopodobiestwa spenia warunek:
H( p q) = H( p) +H(q).
Zastpujc trzeci aksjomat przez powysze prawo addytywnoci znacznie zwik-
szamy klas dopuszczalnych funkcji. Nazywa je si czsto entropiami uoglniony-
mi. Przykadem takiej entropii jest entropia Renyiego:
H
R
:=
1
1
) log
_
i
(p
i
)
_
. (B.2)
atwo stwierdzi, e rzeczywicie spenia ona aksjomat addytywnoci.
Informacja jest wic wielkoci okrelon za pomoc prawdopodobiestwa.
Warto zaznaczy, e istnieje aksjomatyczna denicja informacji nie posugujca
si pojciem prawdopodobiestwa [71]. W schemacie takim prawdopodobiestwo
jest za to okrelone w sposb wtrny, na podstawie pojcia informacji. Midzy
prawdopodobiestwem, a informacj istnieje zatem cisy i obustronny zwizek.
S to w pewnym sensie pojcia rwnowane.
B.2.3 Znaczenie operacyjne
Powrmy do naszego przykadu z pogod. Pogod (opisywan n rnymi, wy-
kluczajcymi si stanami, np. ciepo, neutralnie, zimno) dla N dni mona
zapisa jako cig znakw o dugoci N, kady z tych znakw naley do zbioru
A = x
i
i
(np. x
1
=ciepo, x
1
=neutralnie, x
1
=zimno). Pojawiaj si one
w tym cigu z prawdopodobiestwami p
i
. Cig ten oznaczmy jako X. Zgodnie z
twierdzeniem udowodnionym przez Shannona, taki bardzo dugi cig moemy (w
asymptotycznej granicy N ) skompresowa do cigu tych samych znakw,
lecz o dugoci H( p)N = H(X)N. Daje to jasne, intuicyjnie zrozumiae operacyj-
ne znaczenie entropii. Jest to te miara informacji jaka jest zawarta w cigu sym-
boli. Najmniejsz jednostk informacji jest tzw. bit. Jest to odpowied na pytanie
typu tak-nie (np.: Czy wystpuje opad atmosferyczny ?). Jeli rozwaymy
odpowiedzi na to pytanie dla N dni, to mona taki opis pogody skompresowa do
H(q)N bitw (gdzie q = [q
opad
, q
brakopadu
]). Rwnowanie, wystarczy zada tak
liczb pyta typu tak-nie, by otrzyma obraz pogody (opadw) dla tych N dni.
B.2.4 Wielkoci pochodne
Rozwamy dwa wektory probabilistyczne: p odpowiadajcy zmiennej losowej X
oraz q dla zmiennej losowej Y. Niech jeden z nich okrela to, jak adna rednio
jest pogoda, a drugi to jak czsto wystpuj opady atmosferyczne. Na podstawie
dugich obserwacji meteorologicznych moemy otrzyma wektor probabilistycz-
ny, ktrego skadowe okrelaj prawdopodobiestwa czne p(x, y) (np. tego, e
pogoda bya ciepa i nie byo opadw). Oznaczmy go r. Odpowiadajc mu
entropi oznaczmy H(r) := H(X, Y ). Naley podkreli, e ta wielko nie zaley
tylko od p oraz q, ale rwnie od korelacji miedzy nimi (a wiemy, e w naszym
przypadku pogody takie korelacje s bardzo silne). Entropia ta jest dana wzorem
H(r) := H(X, Y ) =
n
X
i=1
n
Y
j=1
r
ij
) log(r
ij
) =
xX
yY
p(x, y)) log(p(x, y)).
(B.3)
Na podstawie prawdopodobiestw warunkowych p(x[y) Shannon zdeniowa
kolejno tzw. entropi warunkow:
H(X[Y ) :=

yY
p(y)H(X[Y = y) =
xX
yY
p(x, y)) log(p(x[y)), (B.4)
gdzie H(X[Y = y) :=

xX
p(x[y) log p(x[y)
Entropie t nazywa si czsto informacj czciow. Mierzy ona ilo infor-
macji jak znajc tylko Y musimy uzyska by pozna X. Operacyjne znaczenie
czciowej informacji zostao wyjanione w ten wanie sposb przez Slepiana i
Wolfa. Jest to minimalna ilo pyta jakie trzeba zada by (wykorzystujc kore-
lacje X z Y) pozna X.
Zachodzi nastpujca rwno nazywana regu acucha:
H(X, Y ) = H(X) +H(Y [X).
Moemy wprowadzi wreszcie informacj wzajemn:
I(X : Y ) := H(X) H(X[Y ) = H(Y ) H(Y [X), (B.5)
oraz warunkow informacj wzajemn:
I(X : Y [Z) := H(X[Z) H(X[Y, Z) = H(Y [Z) H(Y [X, Z). (B.6)
Kada z nich dopuszcza interpretacj jako informacja dzielona przez dwie
osoby: jedn znajc X i drug znajc Y. Ta druga wielko jest okrelona z
perspektywy trzeciej osoby, ktra zna Z.
Informacja wzajemna odgrywa podstawow rol w okreleniu przepustowoci
zaszumionego kanau transmisji informacji. Rwnie warunkowa informacja wza-
jemna wyraa wiele wielkoci dotyczcych operacyjnie deniowalnych problemw.
Rysunek (diagram Venna) B.2 ilustruje te podstawowe wielkoci klasycznej
teorii informacji.
H(X) H(Y)
H(X,Y)
H(X|Y)
H(Y|X)
I(X:Y)
Rysunek B.2: Podstawowe wielkoci klasycznej teorii informacji
Wszystkie wprowadzone wielkoci s nieujemne. Ten wniosek i wiele innych
wynika z tzw. nierwnoci Jensena dla wartoci oczekiwanej E[X] :=

xX
xp(x)
(gdzie np. X R). Dla dowolnej wypukej funkcji f zachodzi bowiem f (E[X])
E[f(X)].
Zachodzi wreszcie tzw. nierwno przeksztacania danych
3
. Mwi ona, e
jeli zmienna losowa Y daje nam jak informacj o zmiennej X (jest jako skore-
lowana ze zmienn losow X), to dowolna operacja T przeksztacania tej zmiennej
(losowa lub deterministyczna) i prowadzca do zmiennej Z=T[Y] nie moe nam
da adnej dodatkowej informacji o X. Formalnie zapisuje si to jako:
I(X : Y ) , I(X : Z). (B.7)
3
ang. data processing inequality
B.3 Entropia von Neumanna
W ostatnich latach spostrzeono, e analogiem entropii Shannona w kwantowej
teorii informacji jest wielko okrelana entropi von Neumanna. Zmienna lo-
sowa jest teraz zastpiona systemem C w stanie
C
. Entropi von Neumanna
deniujemy nastpujco:
H(C) := Tr [C ln(C)] . (B.8)
Jest to entropia Shannona wartoci wasnych
C
. Zostaa ona zdeniowana
przez von Neumanna w 1935 r. (wyprzedzajc entropi Shannona o prawie 20
lat), jednak jej operacyjne znaczenie (oraz wielkoci pochodnych) odkrywa si
dopiero w ostatnich latach. Schumacher w 1995 r. w pracy [145] pokaza, e
dua liczba n systemw przygotowanych w stanie
C
moe by w pewnym sensie
skompresowana do przestrzeni NH(
C
) kubitw. Inaczej mwic okrela to
liczb kubitw potrzebn do reprezentacji ukadw kwantowych wytwarzanych
losowo, o statystyce reprezentowanej przez
C
.
Podobnie jak Shannon okreli podstawow jednostk informacji klasycznej,
zrobi to rwnie Schumacher dla informacji kwantowej. Tak jednostk informacji
kwantowej nazywa si kubitem.
4
Kwantowa informacja jest zawarta w ukadach
kwantowych i moe by w pewien sposb odkrywana w pomiarach dokonywa-
nych na nich. (Takimi fundamentalnymi pomiarami s pomiary typu tak-nie,
tzn. rzutujce na pewn domknit podprzestrze przestrzeni Hilberta oraz jej
dopenienie ortogonalne.) Co wicej, w przeciwiestwie do informacji klasycznej,
informacja kwantowa nie moe by kopiowana. Jeli wic Alicja chce przekaza
Bolkowi informacj o
C
, to nie tylko musi wysa mu H(
C
) kubitw. W pro-
cesie tym traci ona sam system C (precyzyjniej, traci wiedz kwantow o nim,
reprezentowana przez stan
C
).
Mona kontynuowa rozwaania, deniujc dla kadej wielkoci pochodnej en-
tropii Shannona analogiczn wielko pochodn entropii von Neumanna. Analogia
to okazuje si jednak nie by pen, np. kwantowy analog informacji wzajemnej
nie reprezentuje ju pojemnoci kanau kwantowego. Jest ona zdeniowana przez
inn wielko, tzw. informacj koherentn (spjn) [33]:
I(A > B) := H(B) H(AB) := H(
B
) H(
AB
) = H(A[B) =: H(
A|B
).
(B.9)
(Kwantowy analog informacji wzajemnej ma rwnie pewne operacyjne zna-
czenie, jako najmniejsza ilo klasycznego szumu, ktra wymazuje wszystkie
korelacje pomidzy podukadami A i B ukadu AB.) Informacja koherentna ma
4
ang. qubit, od quantum bit; proponowano stosowa w polskojzycznym pimiennictwie na-
zw kwabit, od bit kwantowy
zupenie nieoczekiwane cechy. Moe by ujemna. Stawia to pod znakiem zapy-
tania jej znaczenie operacyjne w tym wypadku. Informacja klasyczna nie moe
by ujemna i nie mamy adnych intuicji co mogaby oznacza ujemna informacja
kwantowa.
Ju Schrodinger zauway [144], e stany spltane mog posiada takie niekla-
syczne cechy. Moemy wiedzie wicej o caym systemie
A
B ni o jego podsyste-
mach
A
i
B
. Intuicja Schrodingera moe by sformalizowana przez odpowiednie
entropie von Neumanna. Okazuje si, e entropia podsystemu moe by wiksza
od entropii systemu tylko wtedy, gdy system jest w stanie spltanym [68]. Nie
jest to jednak warunek dostateczny. Operacyjne znaczenie negatywnej kwantowej
informacji warunkowej opisalimy w podrozdziale 6.4.2. Z drugiej strony kwan-
towa warunkowa informacja wzajemna jest zawsze nieujemna. Wynika to z tzw.
silnej subaddytywnoci entropii von Neumanna:
H(
ABC
) + H(
B
) H(
AB
) + H(
BC
). (B.10)
Silna subaddytywno jest bardzo wan cech, stoi za niemal kady ograni-
czeniem w kwantowej teorii informacji. Entropia von Neumanna spenia rwnie
(analogiczn do wczeniej wprowadzonej) nierwno przeksztacania danych.
Rozwamy dowolny system dwuskadnikowy AB w stanie pocztkowym
AB
.
Dla dowolnej transformacji T (opisywanej kompletnie dodatnim odwzorowaniem
zachowujcym lad, czyli okrelanym jako kana kwantowy) na podukadzie A
zachodzi relacja:
I(A : B) , I(T[A] : B). (B.11)
B.4 Dyskusja
Opiszmy najpierw kilka ciekawych zwizkw zachodzcych midzy entropiami
von Neumanna a Shannona. Jednym z nich jest zwizek pomidzy entropi von
Neumanna ukadu kwantowego, a entropi dla prawdopodobiestw wynikw po-
miarw dokonywanych na tym ukadzie. Zwizek ten wynika z nastpujcego
twierdzenia:
Twierdzenie 10.
Rozwamy dowolny pomiar uoglniony (POVM) / = M
x
[M
x
B(H), gdzie
dodatnio okrelone operatory sumuj si do jednoci. Niech bd to operatory o
rzdzie jednostkowym (r[M
x
] := dim[Im[M
x
]] = 1), tzn. takie, ktrych podprze-
strzenie wasne s jednowymiarowe. W wyniku takiego pomiaru z prawdopodo-
biestwem P
x
(/) otrzymujemy stan
x
. Zachodzi zwizek [115]:
sup
M
[
x
P
x
(/)(
x
)] = (), (B.12)
gdzie () oznacza spektrum , natomiast oznacza sum prost.
Supremum zbioru wektorw to taki wektor, ktry majoryzuje wszystkie wek-
tory ze zbioru, sam bdc majoryzowany przez inne takie wektory majoryzujce
[12].
Jeli uwzgldnimy teraz fundamentalny zwizek miedzy funkcjami entropowy-
mi a pojciem majoryzacji [12], to natychmiastowym wnioskiem z poprzedniego
twierdzenia jest to, e entropia von Neumanna stanu kwantowego jest nie wiksza
ni entropia Shannona dla prawdopodobiestw dowolnego pomiaru (rzdu 1) na
tym stanie:
H() H(T
M
).
Oczywicie powyszy zwizek zachodzi dla dowolnych wypukych i symetrycz-
nych funkcji okrelonych na wektorach probabilistycznych oraz dla ich kwanto-
wych odpowiednikw.
Rozwamy na koniec krtko zagadnienie moliwoci rozszerzenia pojcia en-
tropii na oglne teorie probabilistyczne (oglne probabilistyczne schematy teore-
tyczne). Schematy takie (meta-teorie) jako swe szczeglne przypadki zawieraj
np. mechanik kwantow i klasyczn mechanik statystyczn. Kluczowe cechy
obydwu teorii i wielu innych moliwych koncepcyjnie da si wyrazi za pomo-
c wsplnego, unikujcego jzyka. Czy w tym jzyku da si zdeniowa oglne
pojcia entropii? Takie oglne entropie musz si oczywicie sprowadza do en-
tropii von Neumanna oraz entropii Shannona dla odpowiednich teorii. Problemy
te, cho czysto teoretyczne przycigaj uwag wielu badaczy, rwnie tych zain-
teresowanych podstawami kwantowej teorii informacji [150, 81].
W takich oglnych teoriach probabilistycznych istnie musi pojcie systemu
S w stanie s. Dopuszczalne stany tworz oczywicie zbir wypuky. Istnieje te
oglne pojcie pomiaru na tym systemie. narzuci mona szereg warunkw na
opis systemw, pomiarw, itp. Prowadzi to do rnych oglnych schematw pro-
babilistycznych. Co najmniej dla pewnych takich schematw mona zdeniowa
oglne pojecie entropii. Czasem nawet na kilka sposobw.
Istotnie, dla pewnego schematu teoretycznego przedstawionego w pracy [5]
mona zdeniowa tzw. entropi dekompozycyjn oraz entropi pomiarow. En-
tropia dekompozycyjna H(s) systemu w stanie s to najmniejsza entropia Shan-
nona dystrybucji po stanach czystych spord wszystkich dekompozycji stanu
s na wypuke kombinacje stanw czystych. Entropia pomiarowa to analogicz-
nie najmniejsza entropia Shannona prawdopodobiestw poszczeglnych wynikw
pomiarw spord wszystkich moliwych pomiarw na systemie. Musz to by
oczywicie tzw. drobnoziarniste
5
pomiary, odpowiadajce pomiarom rzdu 1 w
mechanice kwantowej. Obydwie entropie redukuj si do entropii von Neumanna
5
ang. ne-grained
w przypadku mechaniki kwantowej (oraz do entropii Shannona w teorii klasycz-
nej). Fakt, e tak odmiennie koncepcyjnie entropie sprowadzaj si do entropii
von Neumanna jest bardzo intrygujcy [5].
W szczeglnoci zaskakujce jest to, jak wiele cech entropii Shannona przenosi
si na entropie von Neumanna. Okazuje si, e takie zwizki mog by kluczem
do lepszego zrozumienia tego jak niezwyk teori jest mechanika kwantowa. Zro-
zumienie to da moe rozwaanie kwestii tego dlaczego nie jest ona teori jeszcze
bardziej niezwyk. Takie rozwaania s moliwe tylko na gruncie oglnych sche-
matw teoretycznych. Pewne oglniejsze teorie ami np. tzw. Przyczynowo
Informacyjn [117]. Nie jest ona amana przez mechanik kwantow. Wynika to
bezporednio z koincydencji wczeniej opisanych 2 typw oglnych entropii [5].
Spis symboli i skrtw
Skrt Opis Strona
PVM Projector Valued Measure (pomiar rzutowy, von
Neumanna)
13
POVM Positive Operator Valued Measure (pomiar uogl-
niony)
13
QS Quantum Separable (separowalny kwantowo) 29
QSM Quantum Separable Model (model separowalny
kwantowo)
29
LHV Locall Hidden Variables (lokalne zmienne ukryte) 29
LHVM Locall Hidden Variables Model (model lokalnych
zmiennych ukrytych)
29
LHS Locall Hidden States (lokalne stany kwantowe) 30
LHSM Locall Hidden States Model (model lokalnych sta-
nw kwantowych)
30
LOCC Local Operations and Classical Communication
(operacje lokalne i klasyczna komunikacja)
15
169
Spis rysunkw
3.1 Idealizacja eksperymentu typu Bella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
3.2 Lokalno Bella . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
3.3 Hierarchia modeli lokalnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
3.4 Hierarchia modeli nielokalnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
3.5 Obustronnie otwarte pudeko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
3.6 Jednostronnie otwarte pudeko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
3.7 Obustronnie zamknite pudeko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
4.1 Gra miedzy Alicj a Bobem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
5.1 Metoda G uhne-Lewensteina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
5.2 Wykres funkcji arccos
x . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
5.3 Schemat kostki Q . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
6.1 Diagram Venna siy kryteriw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
6.2 Schemat rodzajw relacji nieoznaczonoci . . . . . . . . . . . . . . . . 119
7.1 Nierwno czworokta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
7.2 Entropie dla kryterium Cerfa - Adamiego . . . . . . . . . . . . . . . . 128
A.1 Graf operatorw liniowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
B.1 Drzewo probabilistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
B.2 Podstawowe wielkoci klasycznej teorii informacji . . . . . . . . . . . . 164
170

Praca MGR 08510109 Wojciech Kryszak

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Praca MGR 08510109 Wojciech Kryszak

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Uniwersytet Mikoaja Kopernika

Wydzia Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowanej

Jest to rednia waona wartoci oczekiwanych dla stanw czystych. Podobnie

Zamy, e stan caego ukadu dany jest macierz gstoci:

). Wyniki pomiarw s zawsze skorelowanie

oznaczaj moliwe pomiary

nazwijmy zachowaniem. Jest to

P([C)P(a[A, C, )P(b[B, C, ) (3.7)

jest dodatnie, to mwimy, e jest n-dodatnie. Zatem kompletna do-

Uber den anschaulichen Inhalt der quantentheoretischen

Jego dowd wykorzystuje nierwno Cauchyego-Schwartza.

tej dystrybucji oznaczmy przez

(B, [)) , log

(B, )) , log c(/B), (4.17)

[ po wszystkich znormalizowanych wekto-

(B, ) , c(A, B). (4.19)

S(x) jest funkcj wypuk zachodzi:

. Pomiar X jest zdeniowany przez baz ortonormaln

zachodzi nastpujce ograniczenie na sum prawdopodobiestw otrzymania i-

3. Warto zwrci uwag na obszar odpowiadajcy para-

3. To co najciekawsze to fakt, e dzieje si tak dla

2 oraz odpowiednio p > 1/

. Spenia ona zwizek:

mieszcz si w pewnym zakresie wok 90

, pomiar X jest zdeniowany przez baz ortonormaln

(std litera Q w oznaczeniu

, to z tej relacji nieoznaczonoci oraz

(^, ) , 2 log g(/, ^, ), (6.23)

= 2. Oznacza to, e tylko jedna z

(^, ) , log((/, )(^, )), (6.26)

) dla wynikw i oraz i

obserwablii X oraz Z. Jako e

okrela prawdopodobiestwa znalezienia si systemu w jednym z n stanw, a

sparametryzowanej ktami oraz . kty te oznaczaj kierunek,

przyjmowa sw maksymaln warto rwn 4. nie jest to warunek dostateczny.

oznaczaj moliwe pomiary dokonywane przez Alicj i Bolka, a a

W przypadku nierwnoci CHSH

a H, moemy utosami te dwie przestrzenie.

nazywamy wektorem wasnym A odpowiadajcym wartoci wasnej a. Dziedzina

B. Dla odrnienia operatory dziaajce na

dana przez warunek:

A[) =: [A[ , [ , [ H. (A.2)

A danej denicj (A.2) okrelamy

. Operatory hermitowskie s szczeglnymi operatorami normal-

A jest operatorem dodatnim.

= P. Z wasnoci tych wynika, e:

mwi si krtko: stan singletowy, lub po prostu singlet.

You might also like