Queerstudies Podrecznik

pod redakcj dr.
Jacka Kochanowskiego Marty Abramowicz Roberta Biedronia
Queer Studies. Podrcznik kursu Kampania Przeciw Homofobii 2010 Wszelkie prawa zastrzeone. Redakcja: Marta Abramowicz Robert Biedro Jacek Kochanowski Korekta: Anna Pocztek Okadka, projekt typograficzny, skad i amanie: Bartek Matusiak Publikacja powstaa w ramach projektu Queer Studies wspartego przez Fundacj im. Ry Luksemburg w Polsce. ISBN: 978-83-930480-0-7 Wydawca: Kampania Przeciw Homofobii ul. elazna 68, 00-866 Warszawa 22 423 64 38 www.kph.org.pl info@kph.org.pl Wydanie I
Spis treci
Jacek Kochanowski
Queer Studies wprowadzenie ...................................................... 7
Ireneusz Krzemiski
Spoeczna historia homoseksualnoci. Ruch wyzwolenia (szkic do problematyki) ................................................................. 27
Robert Biedro
Historia homoseksualnoci w Polsce ............................................ 57
Marta Abramowicz
Sytuacja spoeczna osb bi- i homoseksualnych w Polsce....... 97
Tomasz Basiuk
Coming out po polsku ................................................................. 115
Agnieszka Graff
Niebezpieczne zwizki, czyli: gender seksualno nard... 125
Jerzy Krzyszpie
Jzyk i emancypacja LGBT: uwagi praktyczne ........................ 139
Queer Studies. Podrcznik kursu
Anna wirek
Performatywne aspekty queer krtka historia rozwoju kultury drag kings na scenie zagranicznej i polskiej .................. 147
Magorzata Biekowska-Ptasznik
Meandry pci transseksualizm .................................................. 159
Jerzy Krzyszpie
Homoseksualno a religia: judaizm, chrzecijastwo i islam (wprowadzenie) ........................................................................... 173
Pawe Leszkowicz
Erotyka i polityka sztuki gejowskiej w Polsce .............................. 203
Bartosz urawiecki
Geje i lesbijki w kinie ..................................................................... 217
Queer Studies wprowadzenie

Jacek Kochanowski
Polskie kopoty z queer studies1
Joanna Mizieliska, jedna z osb, ktre wprowadziy perspektyw queer do polskiej humanistyki, a zarazem znakomita komentatorka prac Judith Bulter, kanonicznych dla queer studies, wskazuje trzy podstawowe problemy utrudniajce recepcj tych studiw w Polsce.2 Pierwszym jest zasadnicza nieprzekadalno terminu queer na jzyk polski, co osabia kontrkulturowy wydwik tej perspektywy, ktry byby bardziej syszalny, gdyby rzecz pojawia si pod hasem teorie perwertw czy teoria pedalska, co swego czasu postulowano. Zamazanie znaczenia terminu queer terminu obelywego, sucego do ponienia osb homoseksualnych powoduje utrat niezwykle istotnego kontekstu teoretycznego. Jak pisze Judith Butler:
Jak to moliwie, e obelywy termin sta si nonikiem nowych, pozytywnych znacze, zosta zrefunkcjonowany, by uy okrelenia Brechta? Czy w gr wchodzi tu po prostu nagy zwrot wartociowania, dziki ktremu queer oznacza albo dawniejsze ponienie, albo obecn czy przysz afirmacj? Zwrot, ktry podtrzymuje i potwierdza poniajc (abjected) histori znaczenia tego terminu? Stosowanie okrelenia
W tej czci artykuu wykorzystaem fragmenty mojej ksiki: Jacek Kochanowski, Spektakl i wiedza. Perspektywa spoecznej teorii queer, Wschd-Zachd, d 2009. 2 Mizieliska Joanna, Pe, ciao, seksualno. Od feminizmu do teorii queer, Universitas, Krakw 2006, s. 123 nn.
1
queer jako paraliujcej obelgi, jako przyziemnego odwoania do patologicznej seksualnoci, powoao do istnienia uytkownika tego terminu jako wzoru i nonika normalizacji, a jednoczenie ukonstytuowao akt wypowiedzenia tego terminu jako dyskursywne znormalizowanie granic seksualnej prawomocnoci. Spora cz heteroseksualnego wiata zawsze potrzebowaa tych, ktrzy s queer, a od ktrych usiuje si odci przez performatywn moc tego okrelenia. Jeli termin queer jest obecnie zawaszczany na nowo, na jakich dzieje si to warunkach, jakie s granice tego wanego odwrcenia znaczenia? Czy powiela ono logik odrzucenia, ktra je zrodzia? Czy jest w stanie przezwyciy histori krzywdy, ktra je ukonstytuowaa?3
Jacek Kochanowski
Nieprzekadalno terminu queer powoduje zagubienie tego wanego kontekstu teoretycznego zwizanego z przejciem i odwrceniem antyhomoseksualnego dyskursu. Pozostaje tylko strategia pozostawiania terminu queer w jego oryginalnym brzmieniu wraz z obszernym wyjanieniem tak, aby by on nadal znakiem informujcym o antynormatywnym kontekcie przedsiwzicia teoretycznego, ktre sygnuje. Drugi problem, na ktry wskazuje Mizieliska, wie si z tym, e teoria queer posiada swoj genealogi, wyrosa ona z pewnego rodzaju rozczarowania dotychczasowym sposobem budowania wiedzy o homoseksualnoci, ktry charakteryzowa studia lesbijsko-gejowskie czy wczeniejszy dyskurs medyczny. Kontekstem politycznym tego rozczarowania byo fiasko polityki podmiotowej opartej na zaoeniu istnienia staych i stabilnych tosamoci homoseksualnych, ktre miay by podstaw utworzenia mniejszociowego ruchu spoecznego, wzorowanego na ruchu Afroamerykanw. W ramach tego ruchu zakadano istnienie stabilnej kategorii osoby homoseksualnej (lub ewentualnie biseksualnej czy transpciowej), na wzr esencjonalnie ujmowanych kategorii etnicznych czy rasowych. Warto zauway, e przewiadczenie to, co zreszt z aprobat zauwaa Michel Foucault, oznacza kontynuacj logiki zawartej w dyskursie medycznym, ktry powoa homoseksualistw do istnienia, przy czym kontynuacja ta miaa mie subwersywny charakter i wyprowadzi kategori homoseksualnoci z pozycji podporzdkowania poprzez rewaloryzacj jej znaczenia i wykazywania tendencyjnoci normatywnych narracji antyhomoseksualnych. Foucault w nastpujcy sposb komentuje ten proces:
(...) pojawienie si w XIX wieku w psychiatrii, prawodawstwie, a take literaturze caej serii wywodw o rodzajach i podrodzajach homoseksualizmu, inwersji seksualnej, pederastii, psychicznego hermafrodytyzmu sprzyjao bez wtpienia bardzo silnemu wzrostowi spoecznej kontroli nad tym obszarem perwersyjnoci. Zarazem jednak spowodowao to powoanie dyskursu zwrotnego: homoseksu3 Butler Judith, Krytycznie Queer, tum. Agnieszka Rzepa, Furia Pierwsza. Zeszyty Gender Studies, 2000, 7, s. 37.
Tego rodzaju przejcie dyskursu oznacza uznanie istnienia esencjalnie ujmowanej (domknitej, stabilnej, jednoznacznej) kategorii homoseksualnoci, a zatem take akceptacj przewiadczenia, e osoba, ktra wspyje seksualnie z osob tej samej pci, posiada pewne cechy osobowoci, charakteru, stylu ycia, moe nawet anatomii ktre czyni z niej odrbny gatunek. Polityka mniejszociowa za oznacza bazujce na tym przewiadczeniu wezwanie do tego, by tak stworzon kategori uzna za bdc przedmiotem dyskryminacji mniejszoci i otoczy opiek, umoliwiajc korzystanie z peni praw czowieka, w tym praw obywatelskich. Sadz, e ze wzgldu na charakter liberalnej demokracji, ktra jest podstawowym modelem adu politycznego w naszej czci wiata, nie da si unikn tego rodzaju strategicznego esencjalizmu i e w obrbie sfery dyskursu publicznego w taki wanie sposb naley stawia spraw, jest to bowiem po prostu kwestia dostosowania si do obowizujcych regu gry. Nie oznacza to jednak, e nie naley podejmowa prb zmiany tych regu, e istniejca sytuacja zwalania nas z koniecznoci bycia wiadomymi ogranicze wicych si z tego rodzaju artykulacj i z prb dodawania do strategicznego esencjalizmu dziaa, ktre bd minimalizoway jego negatywne konsekwencje. Trudnoci w recepcji teorii queer w Polsce polegaj na tym, e polityka podmiotowa oparta na esencjalizowanych tosamociach wci postrzegana jest jako strategia nieposiadajca alternatywy, co prowadzi do formuowanych wobec teoretyczek i teoretykw queer oskare o polityczn impotencj. Oskarenie to wynika z nieporozumienia: perspektywa queer umoliwia zrozumienie, e polityka tosamoci jest polityk umoliwiajc jedynie osignicie zwycistwa taktycznego, polegajcego na zwykle czstkowym uznaniu obywatelstwa osb nieheteroseksualnych, co zazwyczaj traktowane jest jako wielkoduszne ustpstwo ze strony wikszoci na rzecz nieszkodliwych dziwakw. Polityka wica si z wiedz wypracowywan w ramach queer studies umoliwia osignicie celu strategicznego: dekonstrukcj i destabilizacj kategorii pci i seksualnoci, a co za tym idzie, destrukcj opartego na tych kategoriach systemu stratyfikacji spoecznej, z jego wykluczeniami i jego przemoc. Jest to cel dalekosiny i o wiele bardziej doniosy ni dorane sukcesy taktyczne, ale tylko on prowadzi moe do uwolnienia naszych cia i pragnie z opresji normatywnej, co jest zasadniczym przedmiotem zabiegw polityki queer.
4
Foucault Michel, Wola wiedzy..., dz. cyt., s. 91.
Jacek Kochanowski
alizm zacz przemawia we wasnym imieniu, rewindykowa swoj legalno lub naturalno, czsto posugujc si nawet sownictwem i terminami, za pomoc ktrych dyskwalifikowaa go medycyna.4
Ostatni problem wicy si z recepcj teorii queer w polskiej humanistyce, o ktrym wspomina Joanna Mizieliska, zwizany jest z wczaniem tej perspektywy do polskiej myli feministycznej. Mizieliska pisze:
(...) tu rwnie moemy zaobserwowa resygnifikacj znaczenia poprzez przemilczenie lub przesuwanie na dalszy plan seksualnego komponentu pci. Tym samym ma miejsce podporzdkowanie seksualnoci kategorii pci, traktowanie jej nie jako rwnorzdnego elementu ludzkiego ycia, ale jako derywatu pci, przed czym przestrzegay wielokrotnie teoretyczki queer (...). Teoria queer, by moe w konsekwencji braku istnienia innych podje oraz do pnej recepcji feminizmu, zostaa przyjta jako jedyna oferujca antyesencjalistyczne podejcie do kategorii pci/rodzaju. (...) Czsto teoria queer jest te uywana jedynie do mwienia o kategorii pci i podwaania jej dychotomicznego charakteru i jako taka zdobywa popularno. Na przykad prace Judith Butler s najczciej przywoywane w kontekcie jej synnego zakwestionowania zasadnoci podziau na pe biologiczn i kulturow oraz performatywnego charakteru tej ostatniej. Czsto dzieje si to bez odniesie do jej analiz heteronormatywnoci oraz przykadw mniejszoci, ktre zawsze podaje.5
Jacek Kochanowski
Procesowi temu towarzyszy jeszcze inne zjawisko, a mianowicie wypychanie problematyki seksualnoci poza obrb gender studies (coraz wyraniej rezerwowanych w Polsce dla teorii feministycznych) i utosamienie queer studies z badaniami nad seksualnoci, a w zasadzie nad homoseksualnoci. W praktyce prowadzi to do uprawiania starych, dobrych studiw lesbijsko-gejowskich pod now, by moe bardziej prestiow, nazw. Konsekwencj jest z jednej strony to, e jak susznie zwraca uwag Mizieliska z programw kursw genderowych znika tematyka seksualnoci, a z drugiej to, e programy kursw sygnowanych terminem queer dotycz niemal wycznie homoseksualnoci, nawet z pominiciem biseksualnoci czy transpciowoci. Wydaje si, e zarwno okrajanie perspektywy queer z problematyki spoecznej konstrukcji seksualnoci, jak i uprawianie queer studies jako kontynuacji studiw lesbijsko-gejowskich prowadzi do powanego nieporozumienia, w wyniku ktrego zagubione zostaje wszystko to, co jest najwaniejszym przyczynkiem teorii queer do rozwoju nowych, nienormatywnych bada nad pci i seksualnoci. Donioso prac Judith Butler polega na wykazaniu, e pe i seksualno to dwie instancje normatywne konstruowane i implantowane w obrbie tego samego procesu i wzajem ze sob cile powizane. Pe jest performatywnym konstruktem spoecznym, ale jest take wytworem mechanizmw heteronormatywnych, ustanawiajcych ad obowizkowego hetero5
Mizieliska Joanna, Pe, ciao..., dz. cyt., s. 138-139.
10
seksualizmu. Nie tylko chodzi o to, e nasze ciaa s opisywane jako mskie lub kobiece, bowiem ustanawiani jestemy jako mczyni, ktrzy podaj kobiet oraz kobiety, ktre s obiektem mskiego podania. Nasza (wytworzona) seksualno determinuje sposb, w jaki konstruowana jest nasza (wytworzona) pe, za normy pci determinuj nasze podanie i sposoby jego realizacji. Perspektywa queer oferuje nowy sposb analizowania problematyki pci i seksualnoci, ujawniajc procedury normatywnej przemocy, ktre wi si z wytwarzaniem tych instancji. Dziki temu queer studies oferuj nowe spojrzenia na wszelkie dziaajce w naszej codziennoci, na powierzchniach naszych cia dyskretne i rozproszone procesy normatywnej konkwisty, stajc si w ten sposb podstaw nowej teorii spoecznej. Teoria queer sprowadzona do zakwestionowania binaryzmu sex gender albo do nowszej wersji gay studies nie jest wiedz, ktra byaby komukolwiek do czegokolwiek potrzebna, nie oferuje ani nowej propozycji teoretycznej, ani nowych narzdzi do budowania skuteczniejszych strategii antynormatywnego oporu. By moe ta momentami przedziwna recepcja queer studies w Polsce jest dowodem na to, e perspektywa ta posiada wany krytyczny potencja, e jest wiedz, ktra stanowi zagroenie dla dotychczas prowadzonych bada nad problematyk pci i seksualnoci, dlatego podejmowane s prby jej marginalizacji i rozmydlenia. Sdz jednak, e kluczowe znaczenie maj utrwalone w polskiej socjologii, take w polskich gender studies, esencjalistyczne przyzwyczajenia. Pe i seksualno brane s tu zbyt powanie i zbyt dosownie, jednak nie dlatego e powszechna jest wiadomo wpywu norm pci/seksualnoci na ksztat przestrzeni spoecznej i strukturujcych je procesw, ale dlatego e wci dominuje przekonanie, e w naukach spoecznych naley bada raczej konsekwencje spoeczne, kulturowe, polityczne czy ekonomiczne pci czy seksualnoci, ni krytyczne przyglda si samym tym instancjom i procedurom ich konstruowania. W ten sposb, jak wspomniaem wyej, przygldamy si skutkom procesw normatywnych, poza refleksj pozostawiajc przyczyny: same te procesy. Tymczasem spoeczna sytuacja kobiet nie jest konsekwencj po prostu mskiej dominacji, w zwizku z czym problem s w stanie rozwiza mechanizmy promujce obecno kobiet w przestrzeni publicznej z jednej strony oraz zaangaowanie mczyzn w ycie domowe z drugiej strony. W moim przekonaniu to dziaania wane, ale niewystarczajce. Problemem zasadniczym jest bowiem sposb, w jaki przede wszystkim w procesie socjalizacji ustanawiana jest nasza pe, sposb, w jaki stajemy si mczyznami i kobietami oraz w jaki wikani jestemy w konsekwencje logiki suplementacji, odgrywajc w naszej codziennoci pe. Przyczyn kopotw jest sama instancja pci oraz
11
Jacek Kochanowski
zwizane z jej ustanawianiem, implantowaniem i egzekwowaniem mechanizmy normatywne, ale jest ni take seksualno, skonstruowana tak, by podtrzymywa suplementarn struktur binaryzmu pci. Podobnie rdem spoecznej sytuacji osb nieheteroseksualnych jest nie tyle dominacja heteroseksualistw, ile konstrukcja seksualnoci jako narzdzia normatywnej przemocy, ale take heteronormatywna konstrukcja norm pci. To istotne midzy innymi dlatego, e otwiera nowe pole bada nad sposobem konstruowania (dominujcej) mskoci czy sposobem konstruowania (obowizkowej) heteroseksualnoci, co pozwala odpowiedzie na wiele wanych pyta dotyczcych roli normatywnej przemocy w naszym codziennym yciu i sposobw budowania skutecznej strategii oporu. W teorii queer oczywisto pci i seksualnoci zostaj radykalnie zakwestionowane, a instancje te, dziki instrumentarium teoretycznemu i pojciowemu poststrukturalizmu, poddane s drobiazgowej analizie dekonstrukcyjnej, dziki czemu ujawniaj swoj genealogi i swoje uwikanie w procedury normatywne i szerzej w procedury dyscyplinarnego zarzdzania naszymi ciaami i naszymi pragnieniami.
Jacek Kochanowski
Genealogia perspektywy queer

Perspektywa queer, szczeglnie ta jej odmiana, ktra wkroczya do mojej dyscypliny naukowej socjologii, ma swoje cztery zasadnicze rda. Pierwszym s studia lesbijsko-gejowskie, zwane studiami LGBT (Lesbian, Gay, Bisexual, Transsexual/ Transgender), cho nie mog si oprze wraeniu, e to niekiedy przybierajce posta groteskow rozszerzanie akronimu jest czyst uzurpacj, bowiem lektura niemal kadej antologii tekstw sygnowanej LGBT studies dowodzi, e chodzi wci o studia gejowskie, z lesbijkami na doczepk i symbolicznie zaznaczon reszt. Drugie rdo to myl feministyczna, szczeglnie rnorodne nurty feminizmu kulturowego, zwanego z normatywnych powodw feminizmem radykalnym, trzecim s koncepcje filozoficzne francuskiego poststrukturalizmu, czwartym za idee zawarte w pracach Michela Foucault. W ksice wydanej kilka lat temu6 staraem si do szczegowo opisa zmiany chodzce w obrbie naukowego dyskursu dotyczcego problematyki homoseksualnoci, dlatego tutaj, by unikn zbdnych powtrze, ogranicz si tylko do tego, co niezbdne dla uwyranienia mojego sposobu rozumienia perspektywy queer. Ot, jak wiadomo, pod koniec lat szedziesitych, w reakcji na normatywny, antyhomoseksualny dyskurs naukowy, powstay studia
6 Por. Kochanowski Jacek, Fantazmat zrNICowany. Socjologiczne studium przemian tosamoci gejw, Universitas, Krakw 2004, s. 93-139.
12
lesbijsko-gejowskie (gay studies). w dyskurs antyhomoseksualny, w ktrego obrbie homoseksualizm zosta wynaleziony w drugiej poowie XIX w., przedstawia osoby homoseksualne jako spoecznych degeneratw (tym bardziej zdegenerowanych, im bardziej ujawniajcych swoj homoseksualno). W ramach tego dyskursu wypracowana zostaa, jak to wskazuje Mary McIntosh7, szczeglnego rodzaju rola homoseksualna, bdca wizk opartych na antyhomoseksualnych stereotypach i podniesionych do rangi naukowej obserwacji oczekiwa co do klinicznego obrazu homoseksualizmu. Naukowa charakterystyka osoby homoseksualnej ukazywaa nam j jako jednostk owadnit mani seksualn, cakowicie niedostosowan spoecznie i najczciej powizan z krgami przestpczymi. Opis ten dotyczy mczyzn, bowiem kobiecej seksualnoci, a zatem take homoseksualnoci, nigdy dyskurs ten nie traktowa powanie. Charakterystyk homoseksualisty uzupeniaa jeszcze tzw. zniewieciao (interpretowana jako zaburzenie identyfikacji pciowej i czsto postrzegana podstawow przyczyn homoseksualizmu jako wyrazu hermafrodytyzmu duszy albo pomieszania pci) oraz skonno do modych chopcw (co doprowadzio ostatecznie do powizania homoseksualizmu z pedofili). Tak oto wynaleziono homoseksualist: gatunek szerszej rodziny seksualnych zboczecw. Jak powiada Michel Foucault:
Wobec dawnego prawa cywilnego i kanonicznego sodomia zaliczana bya do czynw niedozwolonych, jej sprawca by wycznie podsdnym. Dziewitnastowieczny homoseksualista zyska osobowo, posiada przeszo, histori i dziecistwo, charakter i sposb ycia, a take morfologi wraz z niewaciw anatomi i by moe zagadkow fizjologi. Bez reszty zamyka si w swej seksualnoci, jest w nim ona wszechobecna: ukryta we wszystkich zachowaniach, gdy stanowi ich podstpn i w pewien sposb aktywn zasad; nosi j bezwstydnie wypisan na twarzy i ciele, albowiem ten sekret zawsze j zdradza. Wspistnieje z nim, nie tyle jako grzeszny nawyk, ile osobliwa natura (...) pewien sposb przemieszania w sobie tego, co mskie i co kobiece. Homoseksualizm okaza si jedn z postaci seksualnoci z chwil, gdy z zakresu praktyk sodomicznych przeniesiono go na swego rodzaju androgyni wewntrzn, na hermafrodytyzm duszy. Sodomita by odszczepiecem, homoseksualista jest teraz gatunkiem.8
To ta szczeglna genealogia homoseksualnoci jest przyczyn, dla ktrej obraz homoseksualisty musia by przedstawiony w tak ponurych barwach.
McIntosh Mary, Homosexual Role, w: Social Perspectives in Lesbian and Gay Studies. A Reader, ed. P.H. Nardi, B.E. Schneider, Routledge, London New York 1998. 8 Foucault Michel, Wola wiedzy, w: tene, Historia seksualnoci, tum. Bogdan Banasiak, Krzysztof Matuszewski, Czytelnik, Warszawa 20002, s. 45.
7
13
Jacek Kochanowski
Homoseksualizm by typem zboczenia, dewiacji, choroby. Jego charakterystyka musiaa potwierdza jego dewiacyjno, uzasadnia antyhomoseksualn paranoj, by podstaw praktyk renormalizacyjnych, praktyk leczenia z homoseksualizmu. Homoseksualizm by wynaleziony z perspektywy obowizkowego heteroseksualizmu i dlatego jawi si musia jako niedopuszczalne, zbrodnicze odchylenie od tego, co zdrowe, rozumne i prawidowe. Pojciem sucym pomoc w wyjanieniu genealogii homoseksualnoci jest termin ze sownika dekonstrukcjonizmu Jacquesa Derridy. Twierdzi on, i systemem jzykowym rzdzi szczeglnego rodzaju logika, zwana przez niego logik suplementacji. Jzyk nasz zbudowany jest z opozycyjnych binaryzmw (msko kobieco, dusza ciao, pene puste, ciepe zimne), jednak w ich przypadku nie mamy do czynienia z pokojowym wspistnieniem pewnego vis--vis, lecz z hierarchi majc charakter przemocy.9 Binaryzmy te zaprojektowane s z perspektywy czonu pierwszego, dominujcego w taki sposb, e czon drugi, podporzdkowany, jest jedynie negatywem, odwrotnoci i zaprzeczeniem czonu dominujcego, jest pojciem-mietnikiem, do ktrego (moc normatywnego gestu separacji) wrzucone jest wszystko to, co jest wypchnite ze znaczenia czonu dominujcego. Heteroseksualizm by norm seksualn, absolutn i niekwestionowaln, std binaryzm seksualny wyraa mia logik heteronormatywn (logik obowizkowego heteroseksualizmu) i charakteryzowa homoseksualizm jako negatyw nie-normatywny heteroseksualnoci. Przynalec do logiki heteronormatywnej, homoseksualizm musia zosta scharakteryzowany w obrbie praw podania heteroseksualnego, a zatem takiego, gdzie mczyzna poda k o b i e t y, za kobieta jest obiektem mskiego podania. Z tego powodu homoseksualno mska dawaa si wyjani tylko jako skutek hermafrodytyzmu duszy uwizienia kobiecej duszy w mskim ciele. Opis taki lokuje (i zarazem blokuje) homoseksualno na (podporzdkowanej) pozycji kobiecoci, co zarazem umoliwia wypchnicie go poza zakres mskoci, ktra dziki temu pozostaje czysta i jednoznaczna. Logika suplementacji odpowiada take za uporczywe utosamianie homoseksualizmu z pedofili: jeli heteroseksualizm oznacza zdolno do podzenia i wychowywania dzieci, otaczania ich trosk i mioci, to homoseksualizm wiza si musi z zagroeniem dla dzieci. Przypisywanie obcym/innym zbrodniczych zamiarw wobec dzieci jest staym wtkiem kulturowym potwierdzonym przez badania antropologiczne, jednak zawsze specyfika zagroenia dostosowana jest do specyfiki stereotypizowanej obcoci. Inno ydw bya obcoci religijn, std ich zbrodnia wobec dzieci miaa
9
Jacek Kochanowski
Derrida Jacques, Positions, Minuit, Paris 1972, s. 56.
14
charakter religijny (posdzani byli w niezwykle konsekwentny sposb o wykorzystywanie do obrzdw religijnych dziecicej krwi10). Inno homoseksualistw ma charakter seksualny, zatem take zagroenie wobec dzieci musi mie charakter zboczonej seksualnoci pedofilii. Bardzo istotne s dwie rzeczy: po pierwsze, cakowita wymienialno cech osoby homoseksualnej, ktre dowodzi maj jej nie-normatywnoci, jej perwersyjnoci, czyli zepsucia. Homoseksualno istotnie jest pojciem-mietnikiem, gdzie obalenie jednego ze stereotypw powoduje jedynie pojawianie si w jego miejsce kilku innych. Po drugie, podkreli naley, e pojcie homoseksualnoci wraz z jej szczegln charakterystyk wypracowane zostao w obrbie dyskursu naukowego, wypeniajcego cile normatywn funkcj legitymizowania adu spoecznego opartego na zasadzie obowizkowego heteroseksualizmu. Wiedza naukowa bya czynnikiem wspierajcym, a niekiedy take generujcym antyhomoseksualn przemoc, tote wiedza sta si musiaa przestrzeni walki o zmian wizerunku osb homoseksualnych i osabienie w ten sposb procedur dyskryminacji. Studia lesbijsko-gejowskie byy zatem przede wszystkim projektem politycznym, bdcym reakcj na rwnie polityczny (cho rzekomo obiektywny) dyskurs nauk medycznych na temat homoseksualizmu. Nie tylko medycznych zreszt, take socjologia lat pidziesitych i szedziesitych (a w wielu miejscach take pniej) obfitowaa w opracowania naukowe powicone charakterystyce zwyczajw i obyczajw wielkomiejskich rodowisk homoseksualnych.11 Czytelnik tych publikacji mg si dowiedzie, i rodowiska te skupiaj przede wszystkim osoby o niskim statusie socjoekonomicznym, majce zwyczaj uprawia seks w toaletach publicznych, najczciej zniewieciae, yjce z prostytucji lub drobnej przestpczoci. Teoretycy i teoretyczki studiw lesbijsko-gejowskich chcieli zatem przede wszystkim wykaza, i opis taki jest tendencyjny i nieuczciwy, dotyczy jedynie marginesu wrd osb homoseksualnych, poniewa wikszo z nich prowadzi porzdne ycie uczciwego obywatela, tworzy wieloletnie monogamiczne zwizki i z powodzeniem realizuje si w rnorodnych rolach zawodowych. Logik suplementacji zastpi zatem miaa logika ekwiwalencji: osoby homoseksualne s tak samo normalne, jak osoby heteroseksualne, potrafi by tak samo odpowiedzialne, uczciwe, praworzdne i pracowite, jak heteroseksualici. Wiele natomiast z zachowa, ktre charakteryzuj lesbijki i gejw (np. tendencja do migracji do wielkich miast, wybieranie zawodw gay friendly, poszukiwanie partnera seksualnego
Zob. Tokarska-Bakir Joanna, Legendy o krwi. Antropologia przesdu, WAB, Warszawa 2008. Kochanowski Jacek, Socjologia dewiacji: tosamo bywalcw toalet i mskich prostytutek, w: tene, Fantazmat..., dz. cyt., s. 96-106.
10 11
15
Jacek Kochanowski
w specyficznych miejscach, takich jak parki, toalety publiczne itp.), spowodowanych jest nie perwersyjn natur homoseksualistw, ale ich wykluczeniem, marginalizacj i dyskryminacj. To szczeglna sytuacja spoeczna i kulturowa zmusza ich do tego rodzaju zachowa. Logika ekwiwalencji dyskursu lesbijsko-gejowskiego wyrastaa ze susznych motyww i wydaje si, e w spoeczestwach, gdzie niech wobec osb homoseksualnych jest nadal silna, moe by rozsdn strategi agodzenia niechci i obalania rnorodnych stereotypw i powizanych z nimi uprzedze. Niemniej jednak logika ta zwieraa w sobie puapk. Antyhomoseksualna logika suplementacji, dominujca w dyskursie naukowym drugiej poowy XIX i pierwszej poowy XX w., wpisana bya w procedury, ktre w innym miejscu proponowaem okreli jako procedury normetyczne12. Procedury te s czci mechanizmu przemocy normatywnej wikszoci spoecznej wobec mniejszoci, zatem w naszym przypadku dotyczyy przemocy antyhomoseksualnej ze strony heteronormatywnego spoeczestwa. Logika suplementacji opisujca homoseksualno jako negatyw heteroseksualnoci bya podstawowym narzdziem tak rozumianej przemocy normetycznej. Tymczasem logika ekwiwalencji, wypracowana w ramach studiw lesbijsko-gejowskich, generowaa przemoc o charakterze normemicznym, to jest przemoc wewntrzrodowiskow, przemoc jednych osb homoseksualnych wobec innych. Przemoc ta dotyczya w pierwszym rzdzie separacji takich znacze homoseksualnoci, ktre nie byy zgodne z logik ekwiwalencji, a zatem wykluczania z opisu homoseksualnoci tego wszystkiego, co mogoby by postrzegane negatywnie przez heteroseksualne otoczenie: homoseksualnych zwizkw niemonogamicznych i przypadkowego seksu (poniewa zjawiska takie nie pozwalaj ukazywa zwizkw homoseksualnych jako rwnie zacnych, jak zwizki heteroseksualne), osb transseksualnych czy transgenderowych (poniewa czenie ich z homoseksualizmem wzmacnia teorie o pomieszaniu norm pciowych u osb homoseksualnych) itp. Przemoc normemiczna zastpia (a w zasadzie uzupenia) przemoc normetyczn. Jest to proces bardzo istotny dla uksztatowania si specyfiki podejcia queer, dlatego pozwol sobie zilustrowa jego trwao i powszechno pewnym przykadem. 17 lutego 2009 r. najwikszy portal lesbijsko-gejowski w Polsce, Inna Strona, opublikowa tekst Wojciecha Szota Darkroom zrehabilitowany. Tekst w tonie zdecydowanie humorystycznym opisywa zwyczaje i obyczaje homoseksualnych
Binaryzm procedur normetycznych i normemicznych, odwoujcy si do wanego dla antropologii kultury rozrnienia porzdkw emic i etic wyjaniam szerzej w: Kochanowski Jacek, Poza funkcj falliczn. Pe w perspektywie spoecznej teorii queer, [w:] Teatr pci. Eseje z socjologii gender, red. Magorzata Biekowska-Ptasznik, Jacek Kochanowski, Wschd-Zachd, d 2008, s. 242.
12
Jacek Kochanowski
16
Przegita ciotka nigdy nie bdzie takim samym gejem, jak ja. (...) Przegita ciotka to zawsze bdzie tylko damsko-mski mieszaniec, a s/m - cho jestem gejem, zawsze uwaaem za dewiacj (wg wiatowej Organizacji Zdrowia, WHO, jest on chorob). A ja sobie nie wyobraam, porwnywa siebie do osb z zaburzeniami seksualnymi (sadomasochizm) lub do mieszacw, bo cho jestem gejem, to jednak zupenie innym, zdrowym na ciele i umyle. I nie chodz na parady dlatego, e si, jak twierdzisz, czego boj, ale dlatego, e uwaam je za gupot i dalsze zraanie osb heteroseksualnych do nas. (...) Nie ma czego takiego jak rodowisko. S tylko ludzie o rnych orientacjach seksualnych. Rnimy si tym, e ty ze swojego homoseksualizmu zrobie sposb na ycie, jeste homoseksualist przede wszystkim, zapewne, jeli pomylisz sam o sobie, to pierwsza myl bdzie dotyczya wanie twojego homoseksualizmu. Prawda? Ja nie jestem gejem przede wszystkim, nie widz powodw, aby rozdziera koszul na paradzie jak Rejtan, nikt mnie i mojego partnera nie dyskryminowa. Ale jak patrz, co si dzieje z samymi gejami w Polsce, na ich nachalno, na nie szanowanie wasnego ciaa (darkroomy...) to dziwi si, e nas jeszcze nie zlinczowali. (...) A zniewieciali geje zawsze wywoywali moje obrzydzenie, i mam prawo do takiej opinii, nawet jako gej. Jak dla mnie, powielaj tylko i rozpowszechniaj negatywne stereotypy na temat gejw, wic wcale nie jest mi ich al, i gwarantuj ci, gdybym mia stanowi prawo, take to w odniesieniu do gejw, to byoby ono tak dugo surowe, a wszystkie ciotki wrciyby do normalnych, mskich zachowa. Facet to facet i jak facet powinien si zachowywa. Jeli mylisz inaczej, to by moe jest to sygna do tego, aby zastanowi si nad zmian swojej pci, najwidoczniej ta, ktr masz, ci nie odpowiada.13
Ten zestaw wypowiedzi wydaje si by jednoczenie znakomitym przykadem logiki ekwiwalencji, jak i jej konsekwencji. Nemo wprawdzie stwierdza, e nie dowiadcza dyskryminacji, ale jednoczenie uwaa, e naley pitnowa wszystkie zachowania osb homoseksualnych, ktre mog drani nastawionych antyhomoseksualnie heteroseksualistw. Gotw jest wrcz przyczynia si do likwidacji wszelkich nienormatywnych zachowa wrd lesbijek i gejw, jednoznacznie
13 http://www.innastrona.pl/magazyn/bequeer/blog-abiekt-darkroom.phtml, 15 lipca 2009 r., podkrelenia J.K.
17
Jacek Kochanowski
mczyzn bywajcych w tzw. darkroomach, czyli mniej lub bardziej ciemnych pomieszczeniach w klubach najczciej gejowskich, pokojach przeznaczonych do uprawiania seksu. Pod tekstem wywizaa si niezwykle burzliwa dyskusja, w ktrej uwag zwraca uytkownik podpisujcy si sygnatur nemo. Oto kompilacja kilku jego wypowiedzi:
opowiadajc si za przemoc wobec tych, ktrych uznaje za niewaciwie homoseksualnych. Sadz, e w logik ekwiwalencji wpisany jest taki wanie mechanizm przemocy zwizanej z deniem do ujednoznacznienia kategorii homoseksualnej na pozycjach heteronormatywnych. Mechanizm ten opiera si na zaoeniu, e akceptacja homoseksualizmu jest moliwa jedynie za cen maksymalnego upodobnienia go do heteroseksualizmu, co wprawdzie jest myleniem poprawnym, ale tylko w kontekcie wzorcw heteronormatywnoci. Claude Lvi-Strauss zwrci uwag, e w zetkniciu z obcym/innym stosowane s zazwyczaj dwie strategie: strategia antropofagiczna, polegajca na poarciu obcego, co interpretowa mona jako poddanie go procedurom normalizacji, przerobieniu na swojego oraz strategia antropoemiczna, polegajca na zwymiotowaniu obcego, pozbyciu si go lub przynajmniej zmuszeniu do niewidzialnoci14. Jeli obco/inno budzi strach, mona zrobi tylko dwie rzeczy: wyrzuci obcego lub go oswoi uczyni swojskim. Logika ekwiwalencji usiuje wpisa si w obie te strategie: z jednej strony polega na prbie takiej modyfikacji homoseksualnoci, by jak najbardziej upodobni j do heteroseksualnoci, przede wszystkim poprzez realizacj obowizujcych w spoeczestwie standardw moralnych nawet w sytuacji, gdy standardy te s wycznie normami deklarowanymi, a nie realizowanymi. W zwizku z tym z drugiej strony logika ta wiza si musi z ukryciem, wykluczeniem tych wszystkich znacze homoseksualnoci (stylw ycia i pragnie seksualnych), ktre przeszkadzaj w upodobnieniu homoseksualnoci do heteroseksualnoci. W konsekwencji logika ekwiwalencji jest logik normatywn, realizujc w rzeczywistoci heteronormatywny nakaz uniewanienia homoseksualnoci, bowiem kierujce si ni osoby, oznaczone jako homoseksualne, co samo w sobie jest arbitralnym zabiegiem normatywnym, usiuj nastpnie w jak najwikszym stopniu upodobni si (poprzez stylizacj swojego ciaa, swoich pragnie, swoich zwizkw) do implantowanych im przewiadcze o normie porzdnego ycia osoby heteroseksualnej. Sama ta procedura ekwiwalencji wydaje si gboko perwersyjna. Mechanizmy normatywne, dziaajc poprzez jzyk, ustanawiaj jednostk jako podmiot homoseksualny. Ewa Hyy, odwoujc si do teorii Luisa Althussera, tak opisuje ten proces:
Mog powiedzie o sobie ja tylko w takich granicach, w jakich wczeniej si do mnie zwracano, i to zwracanie si do mnie uruchamia moje miejsce w mowie; dyskursywny warunek spoecznego rozpoznania formuuje mnie jako podmiot.15
Por. Claude Lvi-Strauss, Smutek tropikw, tum. Aniela Steinsberg, PIW, Warszawa 1964, s. 183. Hyy Ewa, Kobieta, ciao, tosamo. Teorie podmiotu w filozofii feministycznej koca XX wieku, Universitas, Krakw 2003, s. 169.
14 15
Jacek Kochanowski
18
Do tej koncepcji odwouje si Didier Eribon16, uznajc, e tosamo homoseksualna (identit gai) inicjowana jest aktem homofobicznej interpelacji przy pomocy sowa obelgi (le mot dinjure): jednostka nazwana pedaem/lesb zostaje ulokowana w systemie jzykowym/spoecznym jako peda/lesba i w ten sposb ustanowiona zostaje jako podmiot homoseksualny, co m.in. oznacza postawienie przed ni zadania realizowania roli homoseksualnej w znaczeniu wskazanym wyej, czyli wpisaniu owej jednostki w obrb logiki suplementacji. Zarazem jednak osoba homoseksualna jako inny/obcy poddana zostaje procedurom normalizacji, ma wic wpisana w logik ekwiwalencji stara si upodobni do osb heteroseksualnych. Ustanowiona jako osoba homoseksualna ma zarazem przesta ni by w takim stopniu, w jakim to tylko moliwe oto wspomniana perwersja ekwiwalencji. Oczywicie jest to zadanie nierealizowalne, w zwizku z tym osoba homoseksualna zdaje si zyskiwa graniczny status opisywanego przez Giorgio Agambena homo sacer, istoty niezdolnej wypowiedzenia siebie, pozbawionej znaczenia, funkcjonujcej w zawieszeniu pomidzy sacrum (tu: wiatem heteroseksualnej normy) a profanum (tu: wiatem dewiacji, od ktrego nakazuje si mu odci, jednoczenie skazujc na), pozostajc w strefie nierozrnialnoci, paradoksalnie zamieszkujcym oba wiaty, a nieprzynalecym do adnego.17 Dodajmy tu tylko: strategia oparta na logice ekwiwalencji jest cakowicie nieskuteczna. Homoseksualici w heteronormatywnej przestrzeni spoecznej zawsze bd postrzegani jako obcy/inni ze wzgldu na swoje perwersyjne potrzeby seksualne destabilizujce porzdek normatywny. W systemie obowizkowego heteroseksualizmu homoseksualno bdzie niemoliwym do zaakceptowania skandalem, poniewa system taki jest zarazem systemem fallocentrycznym przestrzeni mskiej dominacji. Homoseksualno za podwaa binaryzm pci oparty na suplementarnym podporzdkowaniu kobiecoci poprzez ulokowanie mskoci w pozycji biernego przedmiotu podania. Ponadto, na co wskazuje m.in. Eve Kosofsky-Sedgwick18, homoseksualno zaburza ad homospoecznoci: przestrzeni spoecznej opartej na mskich wiziach i jednoczenie na mskiej konkurencji. Mczyni, ktrzy zamiast konkurowa ze sob, zaczynaj uprawia seks, s zbyt wywrotowi dla fallocentrycznego systemu spoecznego. Ponadto strategia oparta na logice ekwiwalencji jest niesprawiedliwa, poniewa generuje nowe wykluczenia
Por. Eribon Didier, Rflexions sur la question gay, Fayard, Paris 1999. Agamben Giorgio, Homo sacer. Suwerenna wadza i nagie ycie, tum. Mateusz Salwa, Prszyski i S-ka, Warszawa 2008, s. 146. 18 Zob. Kosofsky-Sedgwick Eve, Between Men. English Literature and Male Homosocial Desire, Columbia University Press, New York 1992.
16 17
19
Jacek Kochanowski
i marginalizacje. Osoby homoseksualne opowiadajce si po stronie logiki ekwiwalencji opowiadaj si tym samym po stronie mechanizmu normatywizacji, ktry zawsze wie si z separacj, wykluczeniem i uniewanieniem tych, ktrzy s nie-norm, odwrotnoci normy. To z tych dwch powodw perspektywa queer odrzuca logik ekwiwalencji i powizan z ni polityczn strategi asymilacjonistyczn, ktrej absurdalnym z wyej zarysowanych powodw celem jest upodobnienie homoseksualizmu do heteroseksualizmu. Perspektywa queer odrzuca logik ekwiwalencji take jako podstaw analiz teoretycznych zmierzajcych do charakterystyki tego, co okrelone zostao jako tosamo osb homoseksualnych (gay identity) i powizany z t tosamoci styl ycia, prowadzcy do wytworzenia specyficznej kultury lesbijek i gejw (gay culture) z ich rnorodnymi instytucjami. Innymi sowy, teoretycy i teoretyczki queer sdz, e osoby nienormatywne pciowo i/lub seksualnie potrzebuj dla swych dziaa politycznych innego rodzaju wiedzy ni ta, ktra wypracowana zostaa w ramach studiw lesbijsko-gejowskich. Przede wszystkim chodzi o zmian przedmiotu analiz, a przynajmniej o zmian priorytetu w tym zakresie. Priorytetem tym nie moe by charakterystyka gay identity szeroko rozumianej tosamoci (jednostkowej tosamoci spoecznej) wszystkich osb homoseksualnych. Po pierwsze, dlatego e taki ustanowiony przedmiot bada zakada istnienie realne istnienie homoseksualnoci, tosamoci homoseksualnej i spoecznoci homoseksualnych, ktre mog sta si przedmiotem badania. Opis tych kategorii moe by moliwy tylko przy zaoeniu ich esencjalnej stabilnoci, tymczasem o niczym takim nie moe by mowy. Homoseksualno to sztuczna kategoria arbitralnie narzucana osobom, ktre zostay jako takie rozpoznane w obrbie dyskursu naukowego. Tymczasem nawet pobiena lektura najskuteczniej pretendujcych do cisoci wspczesnych opracowa seksuologicznych19 wskazuje, e istniej olbrzymie rozbienoci przy definiowaniu homoseksualizmu mskiego, za homoseksualizm kobiecy w zasadzie w ogle wymyka si definicjom. Oczywicie w tej sytuacji kwestia istnienia stabilnych konstrukcji tosamociowych czy trwaych wzorw ycia spoecznoci homoseksualnych musi by poddana w wtpliwo: skoro nie wiadomo do koca, kto jest, a kto nie jest, osob homoseksualn, to w jaki sposb budowa mona domknite opisy tego, jak koncepcj siebie i jakie style budowania zwizkw maj osoby homoseksualne? Oczywicie mona i socjologia czsto korzysta z tej moliwoci arbitralnie domkn definicje wtpliwych poj i w ten sposb ustawi sobie przedmiot badawczy, powstaje jednak pytanie: czy powstajcy dziki
19 Lew-Starowicz Zbigniew, Lew-Starowicz Micha, Homoseksualizm, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1999, s. s. 9-10.
Jacek Kochanowski
20
temu zabiegowi opis jest charakterystyk homoseksualnoci, czy te pewnej wersji homoseksualnoci, tekstualnie wytworzonej symulacji? Taki arbitralny gest zamknicia jest zawsze gestem normatywnym i jego konsekwencj s wykluczenia z opisu tego, co wypado z definicji. Analiza tekstw powstajcych w obrbie gay studies wskazuje, e do atwo przewidzie to, co wypadnie. Po pierwsze ze wzgldu na dominacj msk w dyskursie naukowym oraz, szerzej, fallogocentrycznoci jzyka najpierw wypada dowiadczenie kobiet lub w powstajcym opisie jest ono marginalizowane. Z tego powodu konieczne okazao si powstanie odrbnego nurtu studiw lesbijskich, w ktrych specyfika podwjnego wykluczenia homoseksualnych kobiet i wynikajca std ich szczeglna sytuacja kulturowa i spoeczna zostaaby we waciwy sposb uwzgldniona, a nie rozpuszczana w oglnej charakterystyce sytuacji osb homoseksualnych. Ten sam mechanizm dotyczy innych kategorii: kolorowych osb homoseksualnych, osb ubogich, osb transpciowych. Prba obejmowania tych wszystkich zrnicowanych dowiadcze uniwersalizujcym dyskursem prowadzia zazwyczaj do uznawania za najbardziej typowe problemy zwizane z konstrukcj tosamoci homoseksualnej czy prowadzeniem gejowskiego stylu ycia tych problemw, ktre byy czci dowiadczenia biaych, dobrze sytuowanych, monogamicznych homoseksualnych mczyzn. Po drugie, z takiego dyskursu wypada to, co ze wzgldu na logik ekwiwalencji uznane jest za marginalne i niepoprawne: dowiadczenie osb budujcych zwizki niemonogamiczne, bywalcw/bywalczynie klubw seksualnych, osoby z subkultur sadomasochistycznych czy te subkultury misiowej. Dowiadczenie tych osb uznane zostaje za nieswoiste nie dlatego, e udowodniono ich statystyczn marginalno, ale dlatego, e ich istnienie jest przeszkod dla budowania pozytywnego wizerunku lesbijek i gejw. W perspektywie queer nie ma nieistotnych dowiadcze, bowiem kade dowiadczenie wykluczenia i marginalizacji przynosi istotn informacj o procedurach i konsekwencjach normatywnej przemocy, a to ona ma by podstawowym przedmiotem badawczym. Sdz, e ustanawianie homoseksualnoci jako przedmiotu badawczego nie jest niczym innym ni przejmowaniem perspektywy dyskursu heteronormatywnego, w zwizku z czym prowadzi do zaznaczonych wyej normatywnych konsekwencji. Konieczna jest zmiana optyki i skupienie si na mechanizmach i procesach ustanawiania podania heteroseksualnego na pozycji normy oraz konsekwencji utrwalenia porzdku heteronormatywnego. To norma, jak wspomniaem wyej, jest w cisym sensie tego sowa problemem badawczym, a nie tosamoci abiektalne (to jest wyprodukowane w procesie suplementacji
21
Jacek Kochanowski
tosamoci podporzdkowanej), ktre s efektem oddziaywania mechanizmw normatywnych. Uwaam, e bada naley przede wszystkim przyczyny (system obowizkowego heteroseksualizmu), a dopiero potem skutek, jakim jest dyskursywnie ustanowiona homoseksualno. Tak rozumiem przesunicie teoretyczne w badaniach socjologicznych, jakie wie si z przyjciem perspektywy queer. Przesunicie to w pewien paradoksalny sposb oznacza rezygnacj z badania homoseksualnoci i zajcie si spoeczn konstrukcj (obowizkowej) heteroseksualnoci analizowanej jako norma. Jak pisze Ki Namaste:
Poststrukturalistyczna teoria queer oferuje socjologii metod umoliwiajc badanie wyaniania si i reprodukowania heteroseksualnoci. Bardziej ni wskazywanie gejw, lesbijek i/lub osb biseksualnych jako jedynych podmiotw czy wsplnot wartych badania zadaniem poststrukturalistycznej socjologii mogaby by pomoc w zrozumieniu tego, w jaki sposb heteroseksualno jest sama w sobie konstruktem spoecznym.20
Jacek Kochanowski
Podstawowym przedmiotem analizy queer studies jest zatem seksualno ujmowana jako normatywne urzdzenie wiedzy/wadzy21. Homoseksualno powstaa jako suplement i odwrotno heteroseksualnoci po to, by wyznaczy jej granice, stanowi jej zewntrze i umoliwi w ten sposb uzyskanie jednoznacznoci heteroseksualnoci take poprzez zabiegi abiektywizacji (wyparcia) tego, co z powodw normatywnych nie mogo znale si w obrbie jej znaczenia. To zatem heteroseksualno i seksualno w ogle jako wytwr procesu heteronormatywizacji musi sta si podstawowym przedmiotem badawczym. Zrozumienie sposobu, w jaki ustanawiana jest (hetero)seksualno, w jaki wpisywana jest ona w jednostkowe pragnienia i wypisywana na ciele, wyjanienie okolicznoci jej takiego, a nie innego, uksztatowania pozwoli zrozumie to, w jaki sposb procesy normatywne warunkuj podanie, zmierzajc do zarzdzania nim i wczenia go w spoeczne struktury znaczenia. Dopiero wtedy mona bdzie zrozumie znaczenie homoseksualnoci oraz wszystkich pozostaych suplementarnych seksualnoci i wykaza ich rol w podtrzymywaniu adu heteronormatywnego. Jak za susznie wskazuje Ki Namaste, ogromn pomoc w tym przedsiwziciu jest aparat pojciowy francuskiego poststrukturalizmu (dodabym: oraz ame20 Namaste Ki, The Politics of Inside/Out: Queer Theory, Postructuralism and a Sociological Approach to Sexuality, w: Queer Theory/Sociology, ed. Steven Seidman, Blackwell, New York 1996, s. 203. 21 Pochodzce z prac Michela Foucault pojcie wiedzy/wadzy, to jest wiedzy, ktra jest immanentnym elementem procedur wadzy normatywnej, zostanie szerzej omwione w rozdziale czwartym.
22
Teoretycy i teoretyczki queer nie ujmuj homoseksualnoci i heteroseksualnoci jedynie jako kategorii tosamoci czy statusu spoecznego, ale jako kategorie wiedzy, kategorie jzykowe determinujce nasz wiedz o ciaach, podaniach, seksualnociach. Jest to jzyk normatywny, ktry nadaje ksztat normom moralnym i politycznej hierarchii. Teoretycy i teoretyczki queer przenosz swoj uwag z wycznego zainteresowania opresj i wyzwoleniem homoseksualnego podmiotu na analiz instytucjonalnych praktyk i dyskursw produkujcych wiedz seksualn oraz sposoby, w jakie organizuj one ycie spoeczne represjonujce rnic. W tym sensie teoria queer sugeruje, e studia nad homoseksualnoci nie powinny by studiami nad mniejszociami przyczyniajcymi si do upodmiotowienia lesbijek, gejw czy osb biseksualnych ale badaniami tej wiedzy i praktyk spoecznych, ktre organizuj spoeczestwo jako cao, seksualizacj heteroseksualizacj lub homoseksualizacj cia, podania, dziaania, tosamoci, relacji spoecznych, wiedzy, kultury i instytucji spoecznych. Teoria queer dy do transformacji teorii homoseksualnej w ogln teori spoeczn, punkt widzenia, ktry umoliwi analiz procesw spoecznych.23
22 Pojcie instancji to pojcie pomocnicze na terenie spoecznej teorii queer. Jego znaczenie odsya do aciskiego terminu instantia, oznaczajcego m.in.: obecno, nacisk, presj, natok, danie, przeszkod. Pojcie to jest zatem bliskie socjologicznemu terminowi rola spoeczna, obejmuje bowiem wizk norm zwizanych z jednym z aspektw konstrukcji tosamociowych jednostki (pci, seksualnoci, rasy, etnosu, religijnoci itp.). Instancje normatywne to role spoeczne, ktre s odwoujc si do pojcia Michela Foucault urzdzeniami wiedzy/wadzy. Ich zasadniczym celem jest wpisanie dziaania jednostki w reprodukcj Spektaklu normatywnego. W tym sensie instancja jest obecnoci znaczenia spektakularnego w tych dziaaniach, obecnoci uzyskiwan dziki presji normatywnej unieruchamiajcej dziaania jednostki w normatywnym polu Spektaklu, a w konsekwencji jest przeszkod w podejmowaniu przez jednostk nie-normatywnych dziaa autokreacyjnych. 23 Sediman Steven, Introduction, w: Queer Theory/Sociology..., dz. cyt., s.12-13.
23
Jacek Kochanowski
rykaskiego neopragmatyzmu). Idee Michela Foucault, Jacquesa Derridy, Gillesa Deleuzea czy Julii Kristevej pozwalaj wnikn gboko w genealogi i anatomi instancji normatywnych22, jakimi s pe i seksualno, oraz wykaza spoeczne konsekwencje wpisania ich w spoeczny i kulturowy system znacze oraz wypisania ich na powierzchni naszych cia. Co wicej jednak, koncepcje poststrukturalistyczne s niezwykle uytecznym narzdziem do konstrukcji teorii spoecznej, ktra umoliwi analiz spoeczestwa z nowej perspektywy, z perspektywy pozycji abiektalnych, to jest tych kategorii spoecznych, ktre zostay wytworzone jako kategorie suplementarne i podporzdkowane. Znaczenie queer studies w nastpujcy sposb podsumowuje prof. Steven Seidman, jeden z prekursorw obecnoci tej perspektywy w socjologii:
Poststrukturalizm dostarcza teorii queer niezbdnych narzdzi analitycznych do wykazania, e wszystkie rzekomo stabilne kategorie tosamociowe, w tym kategorie pci i seksualnoci, s arbitralnie wytworzonymi symulacjami, ktrych podstawowym celem jest blokowanie naszych pragnie i zwizanych z nimi dziaa w normatywnie okrelonych granicach. Nie istnieje nic takiego, jak stabilna pe czy stabilna seksualno: s to tylko normatywne kategorie przemocy, ktrych zadaniem jest ograniczenie radykalnie zrnicowanie pragnie, moliwych stylizacji ciaa, potencjalnych trajektorii biograficznych, ograniczenie nieskoczonej wieloci wytwarzanych znacze. Maj one sztucznie stabilizowa to, co pierwotnie pynne i zrnicowane. Stabilizacja ta jest niezbdna dla uksztatowania jednoznacznej, uporzdkowanej przestrzeni spoecznej i zarazem zagwarantowania trwaoci spoecznego systemu dominacji. To zatem przede wszystkim owe domknite, normatywne kategorie tosamociowe, rozumiane w odwoaniu do teorii Michela Foucault jako kategorie wiedzy/wadzy, s podstawowymi narzdziami przemocy i dlatego to one, wraz z technologiami ich wytwarzania i stabilizowania, musz by podstawowym przedmiotem badawczym teorii, ktra wyjani chce mechanizmy spoecznego wytwarzania i utrwalania hierarchii dominacji normatywnej strukturacji przestrzeni spoecznej. Na tym polega specyfika perspektywy queer oraz metodologiczne i teoretyczne przesunicie, jakie si z ni wie. Teoria queer oznacza zatem kres zudzenia stabilnych i jednoznacznych kategorii normatywnych, w tym kategorii pci i seksualnoci, oraz krytyk opartych na tym zudzeniu narracji politycznych i teoretycznych. Trudno w recepcji tej teorii w Polsce wie si z silnym oporem przed przyjciem tego rodzaju stanowiska.
Jacek Kochanowski
O kursie Queer Studies sw kilka

Perspektywa queer, cho obecna w polskiej nauce od mniej wicej dekady, wci jest nowink, przyjmowan z oporami i krytykowan. Z tego powodu take specjalici i specjalistki w zakresie queer studies to wci nieliczne grono osb, ktre prbuje dokona przekadu tego nurtu teoretycznego i badawczego na jzyk i metodologi swoich dyscyplin naukowych. Stosunkowo najsilniej studia queer obecne s w naukach filologicznych i literaturoznawstwie, sytuacja nauk spoecznych jest pod tym wzgldem o wiele gorsza tu wci dominuje ujcie esencjalne, zakadajce istnienie stabilnej, indywidualnej i kolektywnej tosamoci homoseksualnej, ktra moe by przedmiotem badawczego opisu.
24
Z tak sytuacj musielimy si zmierzy, przygotowujc program kursu z zakresu queer studies. Specyfika polskiej recepcji teorii queer oraz wci wczesne stadium zadomawiania si tej perspektywy w Polsce sprawiaj, e program kursu rwnie musia by specyficzny: dostosowany do polskich uwarunkowa, ale zarazem obejmujcy moliwie szeroki zakres zagadnie i problematyki. Z tego powodu jak wiadcz o tym take teksty zawarte w niniejszym podrczniku kursu nie wszystkie zajcia oferowane w ramach kursu mog by usytuowane jednoznacznie w obrbie perspektywy queer, niemniej jednak cao prezentowanych zagadnie pozwala osobom zainteresowanym t problematyk zorientowa si we wspczesnym stanie refleksji naukowej zwizanej z dowiadczeniem osb o nienormatywnej pci i seksualnoci. I taki wanie jest cel podstawowy kursu. Warto te pamita: nie istnieje kanoniczna posta queer studies. Wystarczy przejrze programy kursw sygnowanych t nazw, ktre prowadzone s przede wszystkim na amerykaskich uniwersytetach, by przekona si, e pomysw na queer studies jest tyle, ile zajmujcych si nimi osb. Specyfik tego podejcia jest bowiem jego lokalno: queer to narracja otwarta i pourywana prowadzona w oparciu o dowiadczenie konkretnych osb, w ich szczeglnej sytuacji kulturowej i spoecznej, opowiadajcych sw niepowtarzaln histori zmaga z normami pci i seksualnoci. Std take celem naszego kursu nie jest dostarczenie kompletnej, autorytatywnej opowieci o tym, jak si rzeczy maj z osobami nieheteroseksualnymi czy transpciowymi. Raczej chodzi nam o zaproszenie do wspmylenia na temat specyfiki kulturowej, spoecznej, politycznej i ekonomicznej sytuacji tych wszystkich osb, ktre nie mieszcz si w ramach norm pci i/lub seksualnoci, i z tego powodu zmagaj si w swej codziennoci z wieloma trudnociami. Chodzi nam o wsptworzenie wiedzy/oporu, ktra moe by nastpnie przekadana na indywidualne i wsplne strategie politycznego sprzeciwu wobec przemocy powizanej z wymuszaniem obowizkowej heteroseksualnoci oraz poprawnego odgrywania pci. Chodzi o budowanie wielogosowej, polilogicznej wiedzy, ktra bdzie nas wspomaga w drodze ku wolnoci. W swojej pracy naukowej przyjem perspektyw queer za wasn, poniewa w moim przekonaniu lepiej ni inne suy ona sprawie wolnoci, lepiej ni inne pomaga przezwycia wykluczenia i spowodowane nimi cierpienia, take te wykluczenia, ktre zachodz wewntrz rodowisk osb o nienormatywnej pci i/lub seksualnoci. Wydaje mi si, e perspektywa ta pomaga oswaja nas z rnorodnoci i zmiennoci stylizacji pciowych oraz wieloci pragnie seksualnych. Wskazuje ona, e ten pluralizm nie jest grony, przeciwnie, jego ujawnienie, obnaenie
25
Jacek Kochanowski
mechanizmw mu przeciwdziaajcych, a take uczynienie syszalnym gosw tych wszystkich osb, ktre w zwizku swoj nienormatywnoci dowiadczaj upokorze, pomaga zmieni przestrze spoeczn, w ktrej yjemy, w taki sposb, by ogranicza wystpujce w niej obszary przemocy. Jak wskazuje m.in. Richard Rorty, nie ma dla nauki bardziej wzniosego celu ni walka z przemoc i cierpieniem. To dlatego queer studies to wiedza/opr, to nie tylko akademicka perspektywa bada naukowych, ale take powizana z ni praktyka polityczna: praktyka ujawniania tego, co skazane na niewidzialno, czynienia syszalnym tych wszystkich, ktrych gos jest skutecznie wymazywany ze sfery publicznej debaty. Nasz kurs, wielogosowy i otwarty take na te perspektywy, ktre nie s cile zwizane z teori queer, suy ma budowaniu takiej wiedzy i wsptworzeniu takiej strategii politycznej. Strategii zawsze lokalnej, gdzie kady/ kada samodzielnie okrela swoje cele, metody i trajektori walki, co jednak nie zamyka moliwoci zblienia podobnych celw i podobnych strategii. czy nas cel: otwarte, sprawiedliwe, zrnicowane spoeczestwo, gdzie odmienno jest przedmiotem szacunku i afirmacji. Spoeczestwo wyleczone z totalitarnych cigot do czynienia wszystkich takimi samymi. Spoeczestwo otwartej rnicy, a nie zamknitej tosamoci.
Jacek Kochanowski
dr Jacek Kochanowski Socjolog kultury, specjalizuje si w studiach queer, studiach gender, studiach kulturowych. Adiunkt na Uniwersytecie Warszawskim, wykadowca Gender Studies UW i Gender Studies UJ. Swoj autorsk wersj spoecznej teorii queer przedstawi w ksice Spektakl i wiedza. Perspektywa spoecznej teorii queer (Wyd. Wschd-Zachd, d 2009). Strona domowa: www.kochanowski.edu.pl
Spoeczna historia homoseksualnoci. Ruch wyzwolenia (szkic do problematyki)

Ireneusz Krzemiski
Kilka uwag wstpnych
Powyszy tytu brzmi bardzo naukowo i solidnie, ale dlatego od razu pragn uprzedzi, i podtytu jest rwnie wany. Bowiem poniej czytelnik znajdzie tylko najwaniejsze zagadnienia i informacje dotyczce zawartej w tytule problematyki. W ostatnich latach, a waciwie w cigu minionej dekady, zagadnienia orientacji seksualnej i obecno tzw. mniejszoci seksualnych oraz ich znaczenie w yciu i kulturze codziennej, nie tylko w krgu zachodnich demokracji, stay si tematem nieustannie obecnym w debacie publicznej. Problematyka ta nabraa globalnego charakteru, zwaszcza jeli wzi pod uwag wysiki ludzi Zachodu zmierzajce do upowszechnienia tolerancji i zaprzestania przeladowa osb homoseksualnych na caym wiecie. Od wielu ju lat zagadnienia te stay si jednym z bardziej atrakcyjnych tematw docieka akademickich. Jeszcze w poowie lat 90. pojawiy si pierwsze instytucjonalne jednostki organizacyjne na uniwersytetach (gwnie amerykaskich), powicone problematyce homoseksualnoci. Bardzo wwczas popularne stay si projekty i programy edukacyjne, zwane queer studies, opierajce si na specyficznej perspektywie teoretyczno-ideologicznej (bdzie jeszcze dalej o tym mowa). Ale ju wczeniej pojawiy si gay studies lub podobnie nazywane orodki badawcze, gromadzce wiedz na temat homoseksualnoci
27
i historii spoecznoci gejowskich. Akademickie jednostki badawcze i edukacyjne powizane byy czsto z problematyk gender lub powstaway w jej rozwoju. Studia nad pci spoeczn jeli tak przeoymy na polski to pojcie byy od dawna bardzo popularne na uniwersytetach amerykaskich i koncentroway si pocztkowo gwnie, jeli nie wycznie, na problematyce feministycznej. Dopiero z czasem rozszerzy si cakiem zasadnie teoretycznie zakres tych bada i docieka. Czsto studia genderowe wci kojarzone s z zagadnieniem feminizmu i rl kobiecych w kulturze. Ale przecie podjcie w praktyce feministycznej problematyki i studiw nad spoeczno-kulturowym konstruowaniem rl kobiecych musiao prowadzi i doprowadzio do zainteresowania esk homoseksualnoci. Si rzeczy sprzyjao to uoglnieniu tej problematyki na mczyzn. Obecnie wyksztaci si ju nurt bada i docieka nad zagadnieniem rl mskich oraz ich spoecznym konstruowaniem. Zagadnienia homoseksualnoci mczyzn, seksualnych kontaktw midzy nimi i ich spoecznych wzorw s nieodczn czci mskiej problematyki gender. Literatura na ten temat ronie bardzo szybko, eby nie powiedzie lawinowo. Nawet w Polsce, gdzie zajmowanie si otwarcie tego typu problematyk wci budzi indywidualne i instytucjonalne opory, mona wskaza rosnc ilo rodzimych publikacji dotyczcych problematyki gejowskolesbijskiej, i bynajmniej nie o charakterze publicystycznym czy politycznym, nie mwic ju o tumaczeniach z literatury zachodniej. Oczywicie trudno nie uzna, e problematyka ta czy to w socjologii, czy to w psychologii spoecznej i studiach kulturoznawczych nie ma odniesienia do aktualnych sytuacji i problemw spoecznych. W istocie, ma ona znaczenie niewtpliwie polityczne, w gbszym rozumieniu polityki: polityki rozumianej nie wycznie jako walka o wadz, lecz polityki jako mechanizmu wytwarzania adu spoeczno-kulturowego i regulacji stosunkw spoecznych. Ale dlatego tym bardziej o szkicowoci tego tekstu musz uprzedzi na pocztku, gdy zwizki midzy badaniami i nauk a yciem spoeczno-politycznym wymagaaby znacznie wnikliwszej analizy. Przedmiotem tej prezentacji bd zagadnienia dwojakiego rodzaju: po pierwsze, ksztatowanie si w nowoczesnej kulturze europejskiej sposobu pojmowania homoseksualnoci, a wic sposobu, w jaki nowoczesna epoka wyodrbnia i nazwaa zjawisko obecnie oznaczane tym mianem i jak mona z grubsza zaprezentowa ewolucj stereotypowych przekona i obrazw (spoecznych reprezentacji) na ten temat. Ale oznacza to te prb pokazania, jak ewoluoway pogldy zwane naukowymi i jak mona przedstawi ksztatowanie si kulturowych wzorw odnoszenia si do osb homoseksualnych. Drugie zagadnienie jest cile zwizane z po-
Ireneusz Krzemiski
28
Narodziny homoseksualizmu i homoseksualisty

Pojcie homoseksualnoci, ktrego tutaj uywam, jest niedawnym wynalazkiem i stanowi przetworzenie kategorii homoseksualizmu. Od powstania tego wanie pojcia rozpoczyna si nowoczesna kategoryzacja tych, ktrzy jak to mwi encyklopedie odczuwaj pocig seksualny do osb tej samej pci. Pojcie homoseksualnoci jest efektem refleksji i wynikiem historycznej analizy zjawiska nazwanego homoseksualizmem oraz sposobu, w jaki zaja si nim nauka od pocztku czasw nowoczesnych a do dzi. Historia homoseksualnoci nie byaby moliwa bez propozycji, ktr zgosi Michael Foucault. Wanie francuski myliciel wyodrbni jako temat analizy co, co nazwa histori seksualnoci1, zakadajc, e ycie seksualne i sposb jego traktowania, pojmowania i uprawiania w epoce nowoczesnej nabra szczeglnego znaczenia, a nowoczesno stworzya nowe wzorce rozumienia seksu, uprawiania go i pojmowania zarazem. Tym samym wic i nazywania wszelkich zjawisk z dziedziny seksualnoci, co odmienio wiat dozna i relacji erotycznych midzy ludmi. wiat nowoczesny, oparty na ideaach demokratycznego spoeczestwa i pastwa oraz na kapitalistycznej, rynkowej gospodarce, to wiat nauki, posugujcy si nowym, naukowym wiatopogldem, szczeglnie w wieku pary i pierwszej rewolucji technicznej, wiat odczarowany, jak to okrela Max Weber, a wic wiat, w ktrym religia i Kocioy utraciy prym w kierowaniu yciem ludzkim i yciem spoeczestw. Nie oznacza to, e religia utracia wpyw na ludzi, ale uleg on zdecydowanej przemianie, zwaszcza w Europie, gwatownie si industrializujcej,
1
Foucault Michael, Historia seksualnoci, Czytelnik, Warszawa 1995.
29
Ireneusz Krzemiski
wysz tematyk, a dotyczy historii ruchw spoecznych walczcych o uznanie praw ludzi zaliczanych do kategorii homoseksualistw. Obraz bdzie do schematyczny, ale obejmie najwaniejsze etapy rozwoju ruchu lesbijsko-gejowskiego. Z ca pewnoci ruchu zwyciskiego, bo przecie te czsto spontaniczne dziaania spoeczne doprowadziy w wiecie zachodnim do powszechnego uznania aktw nienawici wobec osb homoseksualnych za czyny cigane prawem, a przecie jeszcze nie tak dawno zachowania homoseksualne byy przez prawo karane. Co wicej, obecnie bodaj w wikszoci pastw europejskich uznano prawnie zwizki partnerskie osb tej samej pci lub wrcz maestwa homoseksualne. Jak doszo na przestrzeni niecaych dwustu lat do takiej zmiany, ktra akceptacj karania homoseksualnych osb zamienia na akceptacj zwizkw jednopciowych? Oto gwna cieka rozwaa.
urbanizujcej i modernizujcej, co dla badaczy tych zjawisk byo przez dugi czas tosame z sekularyzacj i laicyzacj. Dzi mona ju powiedzie, e niekoniecznie modernizacja prowadzi do laicyzacji, cho zdecydowanie sekularyzuje pastwo. Niektrzy, yjcy twrcy koncepcji modernizacyjnych, ktrzy zakadali zarazem laicyzacj i sekularyzacj, zmienili swe pogldy, jak na przykad Peter Berger, ukazujcy dzi znaczenie religii w epoce ponowoczesnej. Niemniej jednak to pierwotne, modernizacyjne rozumowanie naukowe otworzyo now epok nazywania i traktowania wielu, jeli zgoa nie wszystkich, zjawisk psychospoecznych zwizanych z pci i yciem seksualnym. Ot pojcie homoseksualizm, ktre zostao wykorzystane w naukowym dyskursie, pojawio si po raz pierwszy w roku 1869, uyte nie przez naukowca, ale dziennikarza, K.M. Kertbenyego. Szybko zostao przejte przez uczonych, za spraw ktrych upowszechnio si po 1880 r., nabierajc naukowej mocy i znaczenia. Szczeglnie uycie okrelenia homoseksualizm przez Richarda von Kraffta-Ebbinga, niemieckiego psychiatr, kryminologa i jednego z pierwszych seksuologw, w jego bardzo wpywowej ksice Psychopatia sexualis (1876) definitywnie wprowadzio okrelenie i do jzyka nauki, i do jzyka potocznego. Foucault zwraca uwag na fakt, e okrelenie homoseksualizm byo pierwotne i to w stosunku do tego okrelenia, opisujcego zboczony popd pciowy, niejako wtrnie zdefiniowano normalny pocig seksualny midzy mczyznami i kobietami jako heteroseksualizm. Zarwno wymowa ksiki Kraffta-Ebbinga, jak i wikszoci podejmujcych jego dzieo autorw konstruoway homoseksualizm jako patologi, jako chorobowe zdeformowanie normalnego popdu pciowego. Zasadnicz treci ksiki Kraffta-Ebbinga bya klasyfikacja tzw. zbocze pciowych, wrd ktrych znacznej liczby wystpowa jako szczeglnie wany homoseksualizm. Taka diagnoza homoseksualizmu okazaa si zasadnicz reprezentacj symboliczn i jzykow na wiele dziesicioleci, a i dzisiaj, szczeglnie w takim spoeczestwie, jak polskie, jest to nader popularny sposb pojmowania homoseksualnoci (dawno wyeliminowany z jzyka naukowego). Homoseksualizm sta si zatem w nowoczesnoci i w nowoczesnym sposobie pojmowania wiata zboczeniem pciowym, a wic rzekomo chorobowym, patologicznym znieksztaceniem pocigu seksualnego, jednym z wielu, cho te jednym z najwaniejszych. Jeden z bardzo znanych nastpcw i kontynuatorw Kraffta-Ebbinga, Ellis Havelock2, uzna
Eblis Havelock (18591939). Brytyjski lekarz, wsptwrca seksuologii, autor bardzo popularnych prac na ten temat (Studies in the Psychology of Sex, 1896; Sexual Inversion, 1897). Niektrzy uwaaj, e mia wpyw na koncepcje Freuda, np. od niego pochodzi ma pojcie narcyzmu, tak istotne w psychoanalizie, o czym jest mowa take i w tym tekcie.
2
Ireneusz Krzemiski
30
homoseksualizm za zboczenie niemodyfikowalne, a cho szczeglnie negatywnie ocenia w swej pracy homoseksualizm kobiecy, mocno zaakcentowa konieczno tolerancji wobec osb dotknitych t straszn przypadoci, co rwnie w naukowej retoryce stao si raczej regu. Jednak sam tytu ksiki Havelocka okaza si znaczcy: Sexual Inversion (1897). Zapocztkowao to cig rozwaa, w ktrych naukowo starano si okreli, na czym polega owo zboczenie pocigu seksualnego. Mona wrcz mwi o pewnej typologii znacze zwizanych z t kategori. Trzeba przypomnie, e punktem wyjcia byo, rzecz jasna, religijnie zabarwione potpienie sodomitw i sodomii, jak nazywano przypadki homoseksualizmu. Kategoria ta z czasem tracia jasno znaczeniow, bo przecie wywodzia si z czasw redniowiecza. Nienormalne, nienaturalne i zatem grzeszne stosunki nazywano nieprecyzyjnym mianem sodomii i w rnych epokach mniej lub bardziej surowo czy wrcz drastycznie karano ludzi przyapanych na grzesznych czynach (pierwotnie wcale niekoniecznie i nie tylko na aktach homoseksualnych). Wyodrbnienie i dokadne opisanie homoseksualizmu otworzyo epok jego medykalizacji i podjcie przez medycyn i psychiatri prb leczenia tego zboczenia. Jednake do szybko przestano traktowa homoseksualizm jako chorob psychiczn. Trzeba podkreli to, na co przede wszystkim zwrci uwag Foucault: dotychczasowy sposb ujmowania zagadnienia polega na opisie nienormalnych zachowa, sodomit by ten, kogo podejrzewano lub kogo przyapano na akcie homoseksualnym. Teraz wyodrbniono pojciowo, za pomoc nazwy, nie tyle czyny, grzeszne zachowania, ile stworzono okrelony typ czowieka, ktry jest niejako z definicji motywowany do popeniania tych zych, niemoralnych czynw. cile biorc, stworzono pewien nowy typ ludzki, jakby nowy gatunek w populacji ludzkiej. Dlatego te zboczenia seksualne stanowiy szczegln cz naukowej psychiatrii. Jedn z pierwszych koncepcji wyjaniajcych zjawisko homoseksualizmu bya wanie wspomniana ju koncepcja inwersji: odwrcenia popdw, rzec mona. Popd, miast kierowa si ku pci przeciwnej, kieruje si ku sobie, std owo odwrcenie. Takie pojmowanie zostao rozpowszechnione w literaturze piknej, choby u Marcela Prousta czy innych znanych autorw francuskich przeomu XIX i XX w. Czsto towarzyszya temu teoria kobiecej duszy w mskim ciele i analogicznie mskiej duszy w ciele kobiecym. Potem pojawia si koncepcja tzw. trzeciej pci, definiujca osoby homoseksualne jako majce pe (a std i pocig seksualny) poredni midzy msk i esk. Stao si to baz dla powanych rozwaa na temat teorii androgyne, czo-
31
Ireneusz Krzemiski
wieka, ktry ma cechy zarwno kobiece, jak i mskie. Obraz androgyna, obojnaka, majcego take kobiece i mskie narzdy pciowe, a dziki temu czcego cechy, przypisywane kobietom i mczyznom, niezmiernie fascynowa mylicieli i artystw przeomu wiekw XIX i XX. Mamy tego wiele wiadectw w literaturze i sztuce, a take wanie w wczesnych rozwaaniach naukowych. Problematyka homoseksualizmu staa si te bardzo wanym elementem psychoanalizy. Stosunek Zygmunta Freuda do homoseksualnoci by zoony: zgodnie ze swoj koncepcj rozwoju libido praktyki homoseksualne traktowa on jako zatrzymanie, przekierowanie i przywizanie popdu seksualnego jednostki w trakcie jego rozwoju do innego obiektu ni kobieta, ktra powinna by finalnym obiektem rozwinitego, dojrzaego popdu. Z drugiej strony Freud zakada, e dorosy heteroseksualny popd rozwija si z libido z wielkiego popdu mioci, popdu yciowego, ktry jest zoonym strumieniem popdowym, a rne jego nitki, przylegajc do katektycznych obiektw3, mog porwa ze sob cay nurt popdowy i skierowa seksualno ku innym ni przedstawiciele pci przeciwnej obiektom. Popd libido jest pierwotnie ambiwalentny, a waciwie wielopostaciowy (multiwalentny). Skdind obiekty, konieczne w rozwoju popdu seksualnego i zaspokajajce potrzeb przyjemnoci, zarazem wice ze sob drobne nitki wielkiego nurtu libido, mog jednak zagrozi rozwojowi. W jaki sposb? Na przykad okres zakochania w sobie, okres narcystyczny, jest koniecznym etapem rozwoju libido, ale jednostka moe na tym etapie pozosta. Podobnie z homoseksualnoci: inni chopcy staj si atrakcyjni dla siebie nawzajem i jest to normalny etap rozwoju. Lecz niektrzy z nastolatkw staj si zdeklarowanymi homoseksualistami, wic popd z tym szczeglnym obiektem, jakim jest inny mczyzna. Freud stworzy koncepcj usadowienia si popdu w szczeglnych obiektach i dotyczy to take osb tej samej pci. Osobno stara si wyjani, co decyduje o tym, e ksztatuje si popd homoseksualny, ale to, co wydaje si szczeglnie i dzi aktualne, to jego przekonanie, e homoseksualny skadnik wizki popdowej libido jest cenny, bo to podstawa popdu spoecznego i prospoecznych zachowa. Wszak psychoanalityczna koncepcja Freuda zakadaa zasadnicz konkurencj midzy mczyznami o kobiety i taki, konkurencyjny wobec innych
Obiekty katektyczne to osoby, przedmioty, sytuacje, take wyobraenia, zaspokajajce potrzeby organizmu, w zasadzie potrzeby id, pierwotnej czci popdowej czowieka. Id nie rozrnia obiektw, wic rne obiekty mog sta si wane, bo zaspokoiy pierwotny impuls. Jednostka jest do nich przywizana i trudnym zadaniem dla rozwijajcego si ego jest osabienie pierwotnych kateksji, utworzenie wtrnych obiektw zaspokajajcych impulsy id. Niekiedy jest to take przedmiot zabiegw wychowawczych, aby oduczy dziecko pierwotnych kateksji, na przykad rezygnacji z ssania palca albo przytulania si choby do piersi matki, ktre byy pierwotnym obiektem katartycznym: zaspokajajc gd, zarazem staway si rdem pierwotnej przyjemnoci seksualnej.
3
Ireneusz Krzemiski
32
Homoseksualista w nowoczesnym wiecie wiekw XIX i XX

Jednak na co dzie zwycia w epoce wiktoriaskiej zdecydowanie negatywny stereotyp homoseksualisty, niebezpiecznego uwodziciela nieletnich bd modych mczyzn. Medyczna definicja nie likwidowaa dotychczasowej religijnej kwalifikacji homoseksualnoci jako grzechu. Rwnie medykalizacja homoseksualizmu nie przeszkodzia w tym, e sta si on przedmiotem prawnej represji, na przykad w Prusach, a potem w imperium niemieckim i oczywicie w Wielkiej Brytanii. Uyem sowa oczywicie nie bez kozery: wszak znaczcym wydarzeniem w dziejach nowoczesnej europejskiej kultury by proces wytoczony Oskarowi Wildeowi, zakoczony skazaniem go na wizienie, ktre zamao ycie wielkiego artysty. Szczeglnym aspektem sytuacji w Wielkiej Brytanii byo to, e tak drastyczne potraktowanie wybitnego twrcy niezmiernie zmobilizowao kulturalne elity brytyjskie do walki ze stygmatyzacj i karaniem homoseksualizmu. Artyci i pisarze brytyjscy odegrali wan rol w szerzeniu tolerancyjnych postaw wobec osb homoseksualnych. Zreszt warto doda, e szczeglny atak dotyczy w Wielkiej Brytanii (zreszt podobnie jak gdzie indziej) homoseksualnych mczyzn; homoseksualne kobiety dugi czas nie budziy spoecznych podejrze i oskare.4 To one same postanowiy rycho mwi o sobie i swoim yciu (powie The Well of Loneliness Radclyffe Hall). W spoeczestwie brytyjskim przez dugi czas przewaa bardzo negatywny stosunek do homoseksualistw i homoseksualnych zachowa, i to pomimo faktu, e istniay tam bardzo liczne krgi, wrd ktrych homoseksualizm by dominujcym stylem ycia, oraz nisze spoecznej tolerancji, o czym bdzie jeszcze mowa. Ale, waciwie sytuacj radykalnie zmienia dopiero epoka kontrkultury lat 60. i 70. W Niemczech, pomimo penalizacji homoseksualizmu, panowaa znaczenie bardziej tolerancyjna atmosfera wobec seksu w ogle i wobec homoseksualnoci. W czasach Republiki Weimarskiej rozkwitay badania nad yciem seksualnym, take nad yciem osb homoseksualnych. Tutaj ju nie moemy oddzieli ruchu mylowego i naukowo-badawczego od walki o uznanie i niekaranie osb homoseksualnych. Od pocztku zreszt samo wyodrbnienie zjawiska, jego nowoczesne nazwanie, zwizane byo z akcentem na prawa takich osb i tolerancj wobec
4
W zasadzie wyjtkiem bya praca Havelocka, co wizao si z jego osobistymi dowiadczeniami z on.
33
Ireneusz Krzemiski
mczyzn, ksztat przyjmuje dorosy mski popd seksualny. Zatem skierowanie popdu ku innym mczyznom co najmniej agodzi konkurencj i agresj wzajemn w wiecie spoecznym (podobnie zreszt dzieje si wrd kobiet).
nich. Wspomniany autor terminu homoseksualizm by potem, tzn. po napisaniu swego gonego artykuu, bardzo zaangaowany w walk o rwnouprawnienie i przede wszystkim nieprzeladowanie osb homoseksualnych. W Niemczech ju w 1896 r. powstao stowarzyszenie Der Eigene (The Community of the Special), a w 1897 r. dr Magnus Hirschfeld5 stworzy Naukowy Komitet Humanitarny, ktry wystosowa apel o zniesienie synnego paragrafu 175 niemieckiego kodeksu karnego, penalizujcego zachowania homoseksualne. Petycj przygotowan przez Hirschfelda podpisao blisko 6 tys. osb, w tym tak wybitne osoby, jak: Albert Einstein, Tomasz Mann, Herman Hesse, Karl Jaspers czy Martin Buber. W 1919 r. dr Hirschfeld6 utworzy Instytut Bada Seksualnych w Berlinie, ktry prowadzi bardzo powane badania naukowe nad yciem seksualnym ludzi (cho gwnie mczyzn). Wszystko to, rzecz jasna, do czasu zwycistwa w wyborach powszechnych Adolfa Hitlera, ktry rycho potem uczyni osoby homoseksualne jedn z grup zsyanych do obozw koncentracyjnych i poddawanych eksterminacji7. W Wielkiej Brytanii zawiza si natomiast nieformalny krg uczonych i artystw, zwany Bloomsbury Circle, w ktrym znaleli si m.in.: Virginia Woolf, Duncan Grant, synny ekonomista John Maynard Keynes, Lytton Strachey i pisarz E. M. Forster. By to jeden z waniejszych krgw elity brytyjskiej, starajcy si zmieni potoczne nastawienia, ktre byy jak wczeniej wspominaem wyjtkowo potpiajce osoby homoseksualne. Co wicej, negatywne, pitnujce stereotypy byy wykorzystywane do negatywnej mobilizacji spoecznej, take politycznej, w warunkach klasowych konfliktw. Stanowiy bro uywan dla dyskredytacji rodowisk elitarnych. Sytuacja osb homoseksualnych w rodowisku robotniczym bya doprawdy dosy dramatyczna. Nieco inaczej wygldaa sytuacja w Stanach Zjednoczonych, chocia negatywne stereotypy przewaay. Jednak w wielkomiejskim Nowym Jorku wypracowano
5 Syn take bardzo znanego lekarza, urodzi si w 1868 r. w obecnym Koobrzegu, w rodzinie ydowskiej, odby studia filozoficzne i medyczne w kilku najwikszych i znanych uniwersytetach niemieckich, m.in. we Wrocawiu. Niemal od pocztku swojej kariery medycznej zaangaowany by w obron praw osb homoseksualnych, jak te uczestniczy w naukowej debacie na temat istoty homoseksualizmu, zwaszcza mczyzn, sam zreszt bdc gejem. Przystpi take na pocztku wieku do organizacji feministycznej. Po dojciu nazistw do wadzy jego Instytut napadnito, sam wyjecha z Niemiec, mieszka w Paryu , potem w Nicei, gdzie zmar w 1935 r. w swoje 67. urodziny. 6 W niektrych pracach mona znale jako dat powstania Instytutu rok 1921. Ale by to raczej rok zorganizowania przez dr. Hirschfelda Kongresu dla Reform w Sprawach Seksualnych, ktry mia miejsce w Kopenhadze, potem w innych miastach Europy. 7 Istnieje literatura na ten temat, nietumaczona na polski. Do dzi zreszt nie udao si ustali penej liczby homoseksualnych ofiar niemieckich obozw koncentracyjnych.
Ireneusz Krzemiski
34
ju w okresie midzywojennym cakiem tolerancyjne postawy wobec homoseksualnoci i osb homoseksualnych. Sytuacja, zwaszcza w czasach przed wielkim kryzysem, przypominaa zgoa Berlin i inne wielkie miasta niemieckie. Rozwijaa si, rzec mona, wielkomiejska kultura masowa, ktra zawieraa w sobie take element homoseksualny. Szybko powstay bary dla osb homoseksualnych, ale przede wszystkim rozwin si rozrywkowy nurt drag queens: mczyzn odgrywajcych kobiety oraz kabarety parodiujce ycie homoseksualistw, ale te szerzce tolerancj wobec niego.8 Lata 30. wraz z nadejciem wielkiego kryzysu gospodarczego zmieniy t swobod w znacznie bardziej represyjne i negatywne postawy. Jak w Wielkiej Brytanii negatywne stereotypizacje byy uywane w rozgrywajcych si spoeczno-politycznych konfliktach. Ale ju wtedy zarwno w Europie, jak i w USA zarysowaa si wyranie spoeczna tosamo osb homoseksualnych. Z jednej strony medykalizacja kategorii homoseksualista gwarantowaa, tak czy inaczej, zmniejszenie represyjnoci wobec tak chorobowo naznaczonych osb, ni bywao wczeniej. Medyczna definicja zmieniaa zarwno nastawienie spoeczne wobec osb homoseksualnych, jak i ich stosunek do wasnej orientacji seksualnej, oznaczonej mianem choroby. Wymuszao to z jednej strony wspczucie, z drugiej zawstydzenie z powodu takiej brzydkiej przypadoci. Jednoczenie taka sytuacja dawaa podstaw do akceptacji rnych nisz spoecznych, rnych instytucji, ktre byy przeznaczone wycznie dla naznaczonych (takie jak wspomniane bary, pniej anie i sauny itp.) i mona je byo tolerowa jako specjalnie przeznaczone dla medycznie naznaczonej czci spoeczestwa. Z drugiej strony stygmatyzujca tosamo nadawana homoseksualnym osobom, nie moga nie wywoa przeciwdziaania z ich strony. Jak ju wspomniaem, sam twrca terminu homoseksualizm by do koca ycia bardzo zaangaowany w walk o tolerancj i rwnouprawnienie w traktowaniu osb homoseksualnych przez spoeczestwo i pastwo.
Przemiana: od choroby ku waciwoci ludzkiej seksualnoci. Badania Kinseya

Dla uruchomienia szerszego procesu, ktry w rezultacie, po kilkudziesiciu latach doprowadzi do powstania masowego ruchu wyzwolenia osb homoseksualnych, olbrzymie znaczenie miaa II wojna wiatowa. Udzia ogromnej rzeszy
8
Barwnie opowiada o tym ksika Georgea Chaunceya: Gay New York. Tender, Urban Culture and the Making of the Gay Male World, 18901940, Basic Books, New York 1994.
35
Ireneusz Krzemiski
Amerykanw w wyprawie do Europy, to, co tam przeyli i zobaczyli, miao wielkie znaczenie dla kultury amerykaskiej w ogle. Midzy innymi prowadzio do znacznie bardziej tolerancyjnych stereotypw na temat rnych odmiecw i mniejszoci spoecznych, w tym take dla osb homoseksualnych. Doda tu od razu mona, e chodzio take o znacznie waniejsz politycznie mniejszo amerykask, czyli o ciemnoskrych Amerykanw, ktrych bardzo dua liczba braa udzia w wojnie. Wsplna walka biaych i czarnoskrych, specjalne dowiadczenie, jakie si z tym wizao, miay istotny wpyw na zmian przynajmniej czciowo poniajcych stereotypw na temat osb czarnoskrych. Pomin tutaj blisze szczegy na temat rnych stowarzysze, zrzeszajcych biaych i czarnych, dziaajcych tu po wojnie na rzecz tolerancji, ktrych kilka dziaao przynajmniej do czasu McCarthyego. Na fali tych tolerancyjnych nastawie, mocno przeciwstawnych wczeniejszym postawom, jak te oglnie dziki osabieniu restrykcyjnych norm ycia seksualnego, ktre byy skutkiem wojny bezporednim i porednim mogo doj do bardzo wanego wydarzenia naukowego. Miao ono ogromny wpyw na rozwj zupenie nowej perspektywy poznawczej i moralnej w traktowaniu homoseksualizmu. Chodzi mi o opublikowanie synnej ksiki Alfreda Kinseya o yciu seksualnym mczyzn w USA, studium opartym na ogromnym materiale badawczym. Praca ta prowadzia w rezultacie do zupenie nowego spojrzenia na ludzk seksualno, tym bardziej, e Kinsey par lat pniej opublikowa nie mniej skandaliczn dla wczesnej publicznoci ksik o seksualnym yciu kobiet amerykaskich. Kinsey by biologiem, wykadowc i profesorem uniwersytetu w Indianie. W 1948 r. ukazaa si jego praca Sexual Behavior in the Human Male (w dosownym tumaczeniu: Zachowanie seksualne wrd ludzkiego gatunku mskiego). To ona w rewolucyjny sposb zmienia nasze pojmowanie homoseksualnoci. Pi lat pniej ukazaa si praca na temat ycia seksualnego kobiet, pokazujca inaczej ni dotd opisywano i o nim sdzono kobiece ycie i homo- i heteroseksualne.9 W badaniu mczyzn prba, ktra zostaa przez Kinseya objta empirycznymi badaniami socjologicznymi, bya olbrzymia, liczya kilkanacie tysicy osb. Co prawda, jak zawsze podnosili i podnosz krytycy, znaczna cz tej prby bya dobierana w specjalnych instytucjach, takich jak wizienia, koszary wojskowe, internaty, gdzie istniej szczeglne warunki sprzyjajce zachowaniom homoseksualnym. Jednake pniejsze badania, nieobarczone tym bdem, potwierdziy zasadnicze tezy Kinseya, cho je zarazem zmodyfikoway.
9
Ireneusz Krzemiski
Kinsey A.C., Sexual Behavior in the Human Female, 1953.
36
Spraw najwaniejsz byo zerwanie przez biologa empiryka z dwudzielnoci klasyfikacji seksualnej, jak zakadali twrcy koncepcji homoseksualizmu jako zboczenia pciowego. Zakadano, e popd albo jest normalny, heteroseksualny, albo inwertyczny, czyli homoseksualny, a w zwizku z tym byo si albo normalnym heteroseksualist, albo zboczonym (a wic i chorym) homoseksualist. Tymczasem Kinsey skonstruowa skal zachowa seksualnych: od takich przypadkw, kiedy osobnik zawsze i wycznie odczuwa pocig do pci przeciwnej i w adnej sytuacji ani nie odczuwa pocigu, ani tym bardziej nie mia adnych dowiadcze seksualnych z innymi mczyznami, a po takie przypadki, gdy osobnik zupenie odwrotnie nigdy nie odczuwa niczego innego jak wstrt do aktw seksualnych z kobietami i wycznie odczuwa popd i uprawia seks z innymi mczyznami. Jak atwo zgadn, okazao si, e wikszo badanych mczyzn miecia si raczej pomidzy tymi skrajnymi punktami siedmiostopniowej (od 0 do 6) skali Kinseya. Wyniki byy cakiem szokujce, gdy dodamy, e w kategorii wycznie homoseksualnych zachowa znalazo si 10% przebadanych mczyzn. Na tej podstawie przyjmowano, e w amerykaskiej populacji a taki odsetek mczyzn naley zaliczy do homoseksualistw. Od razu dodam, e pniejsze, staranne i wielorako powtarzane badania znacznie zmniejszyy ten odsetek na pewno homoseksualnej czci populacji: mwi si o 3 do 5%; ale te podtrzymay tez Kinseya o naturalnoci zachowa homoseksualnych w ludzkich spoeczestwach. Midzynarodowe i midzykulturowe badania zgromadziy bogaty materia, ktry jednoznacznie wskazywa na obecno stosunkowo staego odsetka osb homoseksualnych w rnych spoeczestwach tak, jakby nie by on przynajmniej zasadniczo podatny na czasem bardzo istotne rnice kulturowe. Rezultaty bada, ale take sam sposb ujcia popdowoci ludzkiej z nich wynikajcy, podway w dosy istotny sposb medycznie wyodrbniony gatunek homoseksualista. O ile mona wyrni mczyzn wycznie homoseksualnych, o tyle homoseksualne zachowania podejmuj take tacy, ktrzy efektywnie wspyj rwnie z kobietami. Pojawia si wic zupenie nowe ujcie zagadnienia, gdzie zarwno homoseksualno, jak i heteroseksualno s pojciami typologicznymi, oznaczajcymi pewne skrajne pozycje na caej, bogatej skali zachowa seksualnych. W nieco zaskakujcy sposb mona uzna wyniki tych bada za potwierdzenie zoonoci popdu seksualnego, jego wielowtkowoci, jeli mona tak powiedzie, zakadanych przez teori psychoanalityczn Freuda.
37
Ireneusz Krzemiski
Przemiana: wpyw II wojny wiatowej na now tosamo homoseksualistw. Ruch homofilny

Druga wojna wiatowa miaa jednak take wpyw nie tyle moe na pojawienie si nowych teorii na temat ycia seksualnego (bo istniay i wczeniej), ile na ich znaczce upowszechnienie si w naukach spoecznych. Upowszechnia si nowa perspektywa poznawcza, zwracajca uwag na pooenie mniejszoci spoecznych i analizujca je, co wizao si z uznaniem koniecznoci ochrony take prawnej mniejszoci spoecznych. Rzecz jasna, byy to nade wszystko mniejszoci rasowe, narodowe i etniczne bo przecie ich eliminacj zaoyy hitlerowskie Niemcy. Przeraajce dowiadczenie skazania przez narodow wikszo stotalitaryzowanego pastwa niemieckiego mniejszoci na zagad, poczynajc od osb niepenosprawnych, chorych psychicznie i homoseksualistw, a koczc na holokaucie ydw i Cyganw, obudzio wraliwo na los mniejszoci i konieczno ich nieustannej obrony przed tym, co swego czasu Alexis de Tocqueville nazwa tyrani wikszoci. Naukowe wyjanienie tego, jak mogo doj do hitlerowskich zbrodni, stao si gwnym wysikiem intelektualnym nauki, a nauk spoecznych przede wszystkim. Przedmiotem refleksji stay si take niedostatki i europejskich demokracji, i zapobieenie moliwym zagroeniom w demokracji amerykaskiej. Niemcy poddane zostay denazyfikacji i wielkiej spoecznej przemianie, zmierzajcej do stworzenia spoeczestwa i pastwa opartych na zasadach liberalnej demokracji. Zarwno diagnoza spoeczno-psychologiczna, dlaczego doszo do uksztatowania si i co sprzyjao zwycistwu antydemokratycznej, nazistowskiej ideologii, jak i program demokratycznej przebudowy, miay olbrzymie znaczenie dla spoeczestwa amerykaskiego. Wszake ju w chwili wybuchu wojny pojawiy si przedsiwzicia naukowo-badawcze, ktre naznaczon spoeczno ydowsk i jej sytuacj porwnyway z postawami wobec czarnoskrych Amerykanw i ich sytuacj w USA. Mniejszo murzyska, mimo zapisw amerykaskiej konstytucji, nie miaa zapewnionych rwnych praw. Czarnoskrzy Amerykanie nie byli penoprawnymi, rwnymi biaym obywatelami. Oznaczao to, e kategoria mniejszo spoeczna nabieraa szczeglnej wanoci. Problematyka mniejszoci i ich sytuacji staa si popularna w refleksji spoecznej po wojnie. Kategoria mniejszoci spoecznej, ktrej wikszo odmawia praw obywatelskich lub je ogranicza, staa si rwnie bardzo istotn kategori, uyt do opisu sytuacji osb homoseksualnych przez pierwszy ruch spoeczny dziaajcy na ich rzecz. Popularno pojcia mniejszoci miaa wpyw na to, e zostaa uyta jako
Ireneusz Krzemiski
38
kategoria dobrze opisujca spoeczne i psychologiczne pooenie osb homoseksualnych. Opublikowane badania Kinseya (wskazujce na to, jak liczna bya ta mniejszo seksualna!) sprzyjay kolejnemu mylowemu i spoecznemu przedefiniowaniu sytuacji homoseksualistw. Pierwszy, zorganizowany ruch spoeczny wyzwolenia gejw narodzi si jako ruch walki o rwne prawa obywatelskie dla mniejszoci osb homoseksualnych, cile homoseksualnych mczyzn. Nazwano go ruchem homofilnym. Jego twrc by nieyjcy ju Harry Hay, bardzo barwna posta w yciu amerykaskim. Wanie on wraz ze swymi przyjacimi po raz pierwszy uzna spoeczno gejowsk za niesusznie przeladowan mniejszo, ktrej odmawia si bezpodstawnie peni praw obywatelskich i/lub poddaje represji ze wzgldu na zarzucany jej brak zasad moralnych. Od pocztku ujcie homoseksualnoci w kategoriach spoecznych, jako mniejszoci seksualnej, byo zwizane z jednej strony z rekonstrukcj tosamoci homoseksualnej (wci, oglnie rzecz biorc, wyznaczonej przez medyczn definicj), z drugiej stanowio odpowied na wci obecny i nieusunity przez medyczn definicj moralnie naznaczajcy sens bycia homoseksualist. Podstawowym zamierzeniem stworzenia wsplnej organizacji osb homoseksualnych przez Haya i jego przyjaci bya obrona tej wsplnoty jako mniejszoci spoecznej, ktrej przedstawicielom niesusznie odmawia si moralnych przymiotw. Organizacja miaa pokaza, e mniejszo homoseksualna to ludzie, ktrzy tak jak inni s dobrymi obywatelami, ludmi moralnymi i respektujcymi moralne, oglnoludzkie zasady. Aktywno homoseksualna nie oznacza niemoralnoci, rzec mona, a cnoty moralne s wrd osb homoseksualnych tak samo powszechne, jak wrd heteroseksualnej wikszoci spoeczestwa. By rok 1950, a Harry Hay by wwczas czonkiem Partii Komunistycznej USA. Zorganizowa on z grupk przyjaci rozszerzajce swj krg uczestnikw seminarium, z ktrego narodzia si organizacja, zwana Mattachine Society, zarejestrowana w kwietniu 1951 r. Gwnymi dziaaczami byli, obok Haya, Chuck Rowland, Bob Hull i Dole Jennings. Sprawa tego ostatniego przyniosa rozgos stowarzyszeniu i przysporzya mu wielu nowych czonkw. Dziki poparciu prawnikw stowarzyszenia wygra on spraw przeciwko pracodawcy, ktry wyrzuci go z pracy wanie za homoseksualizm. Mattachine Society dziaao na Zachodnim Wybrzeu, wwczas znaczco mniej tolerancyjnym ni Wschodnie Wybrzee z Nowym Jorkiem. Mimo represji w czasach senatora McCarthyego, w 1953 r. stowarzyszenie liczyo 2000 osb, stawiajc sobie za cel aktywn obecno w spoeczestwie i podejmujc jako jedno z naczelnych zada obron konkretnych osb czy nawet
39
Ireneusz Krzemiski
grup osb homoseksualnych przed niesprawiedliwymi, amicymi prawa obywatelskie represjami. Jednak w 1953 r., na kongresie wwczas zorganizowanym Hay i jego towarzysze przegrali wybory, mimo e on sam ju dawno zerwa z parti komunistyczn, ktrej jak atwo si domyli wcale nie bya na rk jego sprawiedliwa walka o rwnouprawnienie mniejszoci homoseksualnej. Zwyciya wwczas nowa linia dziaania, ktra odsuna Mattachine Society i ruch wyzwolenia gejw na dugi czas na margines spoeczny. Nowa linia zmieniaa bojowe nastawienie i kierunek dziaania Stowarzyszenia podjty przez Haya na zupenie inny styl i nieco zmienione cele dziaalnoci. Zamiast kontynuowania walki o przestrzeganie rwnych praw wobec osb homoseksualnych nowe przywdztwo chciao raczej skupi si na oddziaywaniu na elity spoeczne, aby zmieni za ich spraw negatywne i niesprawiedliwe stereotypy na temat osb homoseksualnych. Oznaczao to w praktyce rezygnacj z walki o konkretne przestrzeganie praw, zagwarantowanych w konstytucji i prawodawstwie amerykaskim. Mattachine Society powoao do ycia pismo One, ktre oderwao si do szybko i znaczco od samego Stowarzyszenia, prowadzc intensywn prac wydawnicz. Natomiast w 1955 r. powstao stowarzyszenie lesbijek, ktre czuy si le traktowane przez msk cz Mattachine Society.10 Organizacja nazwana zostaa The Daughters of Bilitis (nazwa zaczerpnita zostaa z wiersza Pierrea Louysa). Odegrao ono rol jako pierwowzr organizacji w ruchu kobiecym, ale te na pocztku lat 60., jego zaoycielka, Del Martin, daa si pozna jako osoba mao ambitna w kreowaniu ruchu i niepotrafica wyznacza dalekosinych, miaych celw. Niezwykle ostro skrytykowaa ona inicjatyw redakcji One, ktra stworzya i postulowaa rozpropagowanie A Homosexual Bill of Rights (w wolnym tumaczeniu: Kart praw homoseksualisty). By to dokument, ktry formuowa po raz pierwszy bardzo wyranie dania zagwarantowania przestrzegania praw obywatelskich wobec osb homoseksualnych. Del Martin nazwaa ide sformuowania takich da wyrazem destrukcyjnej postawy wobec spoeczestwa. Ale tym samym jak si okazao przybia gwd do trumny organizacji, ktra w marcu 1961 r. przestaa istnie. Rodzia si nowa wiadomo obywatelska modych Amerykanw i takie pogldy na dziaalno, ktre wziy gr w kierownictwie Daughters of Bilitis, podobnie zreszt jak w Mattachine Society, nie miay ju przyszoci. Przekonywanie elit, e osoby homoseksualne s dobrymi mczyznami i kobietami i uczciwymi obywatelami, okazao si zupenie jaowym kierunkiem spoecznego dziaania. W USA, Wielkiej Brytanii i caej zachodniej Europie zaczyna powoli dojrzewa
10 W tym krtkim omwieniu pomijam kwesti rnic i konfliktw, jakie miay miejsce midzy ruchem gejowskim a lesbijskim. Od pocztku, ju w latach ruchu homofilnego, taki konflikt si zarysowa.
Ireneusz Krzemiski
40
Stonewall Inn, kontrkultura, prawa czowieka i ruch wyzwolenia

Dla dalszej ewolucji i zmiany zarwno postaw spoecznych, jak te znaczcego przyspieszenia naukowych wysikw na rzecz poznania i opisania zjawisk homoseksualnoci znaczenie miao uksztatowanie si wielkiego ruchu wyzwolenia gejw. By to ruch zrodzony w ramach poruszenia kontrkulturowego, wspwystpujcy w Stanach wraz z podstawowym niejako ruchem praw obywatelskich, przysugujcych kademu obywatelowi, w tym jak najbardziej wci marginalizowanej mniejszoci czarnoskrych obywateli USA. Obok tego mamy szybko si rozwijajcy i bardzo bogaty ruch wyzwolenia kobiet, ruch feministyczny, a w palecie tych ruchw mieci si te ruch lesbijsko-gejowski. Wydarzeniem najwaniejszym, swego rodzaju wydarzeniem zaoycielskim nowej, nazwijmy j wyzwoleczej, tosamoci homoseksualnej by bunt homoseksualistw i walka z policj w barze Stonewall Inn w Nowym Jorku. Jak powiedziaem wczeniej, bary dla homoseksualistw istniay w Nowym Jorku legalnie od lat 20., ale w rnych okresach z mniejsz lub wiksz si byy nachodzone przez policjantw, poniajcych i w nieformalny prawnie sposb przeladujcych bywalcw tych lokali. Bunt w Stonewall Inn, ktry przeksztaci si w kilkudniowe walki z policj, stworzy now wiadomo gejowsk, zakadajc konieczno walki z represjami ze strony instytucji spoecznych i krzywdzcych stereotypw. Wydarzenie to miao take kolosalne znaczenie symboliczne dla oglnospoecznej wiadomoci potocznej. Jak pamitamy, powstanie pierwszej nowoczesnej tosamoci spoecznej homoseksualisty oznaczao medyczn czy medykaln definicj tej szczeglnej cechy czowieka, jak jest zboczony czy inwertyczny popd seksualny. Spoeczna tosamo, jaka powstaa wraz z upowszechnieniem si soww homoseksualizm i homoseksualista, bya definiowana jako rodzaj choroby, a przynajmniej chorobliwej przypadoci o wyranie negatywnym moralnym zabarwieniu. Taka definicja bya podstaw do rozwinicia si wielu stereotypw, ktre mona powiedzie ucilay moralny sens skdind medycznej, chorobowej wic waciwoci ludzi. Zwaszcza w USA, czy szerzej na kontynencie amerykaskim na bazie tej koncepcji rozwinito niezwykle silny stereotyp
41
Ireneusz Krzemiski
wielki ruch kontestacji, ruch kontrkultury, ktry przewartociowa zasadniczo wzorce kultury Zachodu dotyczce seksu, rl pciowych, rwnoci i praw obywatelskich oraz statusu mniejszoci, w tym te mniejszoci seksualnych.
homoseksualisty jako zniewieciaego mczyzny. Oczywicie by to stereotyp poniajcy i odbierajcy powag mskoci takich mczyzn. Wanie taki stereotyp niejako uszczegowia i nadawa codzienny sens medycznemu gatunkowi pod nazw homoseksualista. Zreszt zjawisko transwestytyzmu jest niezmiernie charakterystyczne dla Ameryki, szczeglnie Poudniowej. Dao o sobie zna take w kulturalnym Nowym Jorku, gdzie homoseksualnego mczyzn wyobraano sobie i przedstawiano jako faceta-kobiet, co mskim cechom nadawao komiczno-ironiczne zabarwienie. Mona si byo wtedy z takiego namiewa, jednoczenie go tolerujc. Ten stereotyp, rzecz jasna, wystpowa take w Europie, ale nie by nigdy tak silny, tak mocno zakorzeniony i wczony w kultur masow, jak w Stanach, a ponadto wzorce i stereotypy zachowa i upodoba seksualnych w Europie byy jednak czsto znacznie bardziej wyrafinowane (na przykad fascynacja typem androgyne) . Walka z policj w Stonewall Inn, po pierwsze, zachwiaa stereotypowym obrazem homoseksualistw jako sodkich chopczykw, ktrych policjanci, a wic modelowy typ prawdziwego mczyzny, mog bezkarnie maltretowa, jak wielokrotnie to wczeniej bywao. Po drugie, dawaa moliwo wczenia si wszystkich chtnych gejw, czsto ukrywajcych sw tosamo, w wielki ruch protestu, ktry przecie od pocztku by ruchem obywatelskim, dajcym przestrzegania peni praw i traktowania z szacunkiem osb homoseksualnych, szacunkiem nalenym kademu obywatelowi i czowiekowi po prostu. Od pocztku protest i walki w Stonewall Inn zostay zinterpretowane jako wyraz oglniejszego dania i demonstracji na rzecz przestrzegania praw obywatelskich wobec kadego czonka spoeczestwa, kadego czowieka, bez wzgldu na jego kolor skry, narodowo, pe czy orientacj seksualn (cho wwczas tego terminu jeszcze nie uywano). Wydarzenia w Stonwell Inn miay te znaczenie dla nie-gejw: poniewa byy wczone w oglniejsz ram interpretacyjn walk o rwne prawa dla kadego obywatela, dla kadego czowieka daway moliwo poparcia da osb homoseksualnych bez naraania si na podejrzenia. Rzecz jasna, zmiana stereotypu homoseksualisty, o ktrej wspomniaem, do tego te si przyczyniaa. Rok 1969, kiedy si to wydarzyo, to rok wybuchu ogromnej aktywnoci organizacyjnej wrd osb homoseksualnych w USA. Zanim pokrtce opisz to zjawisko, wrmy jeszcze do elementw nowej wiadomoci, a take do tego, co dziao si w nauce i do pracy naukowcw. Refleksja naukowa nad dowiadczeniem spoecznym zwizanym z homoseksualnoci przyczyniaa si znaczco do przemian potocznego mylenia i interpretowania wiata.
Ireneusz Krzemiski
42
W naukach spoecznych, na czele z socjologi, w okresie powojennym traktowano mniejszo homoseksualn jako jedn z grup patologii spoecznej, a wic jako grup le przystosowan do ycia w spoeczestwie.11 Przyjmujc tak perspektyw badawcz, Evelyn Hooker rozpocza swoje badania nad osobami homoseksualnymi, ktre polegay midzy innymi na przeprowadzaniu testw osobowoci, ktre miay wskaza ze przystosowanie spoeczne homoseksualistw. Wyniki bada jednak j zaskoczyy, bo rzetelnie potraktowane nie wskazyway zakadanych wczeniej wynikw. Homoseksualici wcale na og nie byli le przystosowani, nie rnili si niczym szczeglnym w swych mentalnych i moralnych reakcjach od heteroseksualnej wikszoci. Autorka bada, mimo represji rodowiska naukowego, zacza gosi zupenie nowe spojrzenie na spoeczno homoseksualn, odmawiajc przypisania jej cech patologicznych czy mechanizmw psychologicznych, obciajcych moralnie osoby homoseksualne. Prace Hooker odegray znaczc rol w budowaniu nowego obrazu zjawiska homoseksualnoci i samych osb homoseksualnych. Podobnie inne badania socjologw, na przykad praca Howarda Beckera Outsiders, znaczco przyczyniay si do zmiany spojrzenia na osoby homoseksualne, przede wszystkim przekonujc, e nie s to ludzie, ktrzy mieliby jakie trwae niedostatki psychologiczno-moralne z powodu swej orientacji seksualnej. Nowe obserwacje i przemylenia naukowe stay si od razu podstaw do dziaa spoecznych, jeszcze przed wybuchem masowego ruchu kontrkulturowego. Wspieray take ide Haya, goszc, by traktowa osoby homoseksualne jako le traktowan mniejszo spoeczn. Zreszt to splecenie rozwoju naukowych bada i tworzonych w nauce nowych koncepcji teoretycznych z ruchem wyzwolenia stao si zjawiskiem do charakterystycznym, a nawet, rzec mona, trwaym rysem w nadchodzcej przyszoci, i to a do chwili obecnej. Dotyczy to zreszt take, moe w jeszcze wikszym stopniu, powizania bada i refleksji naukowej z ruchem wyzwolenia kobiet i ruchem feministycznym.
Ruch wyzwolenia gejw i lesbijek. Nowa wiadomo

Wracamy wic do rozwoju dziaa na rzecz praw homoseksualistw, ktre wspieray si na wynikach bada i nowych koncepcjach teoretycznych naukowcw. Na
11 Do dokadnie spraw ujmowania w socjologii zagadnie homoseksualnoci przedstawi w swej ksice Jacek Kochanowski, vide: Fantazmat zrNICowany: socjologiczne studium przemian tosamoci gejw, Universitas, Krakw 2004.
43
Ireneusz Krzemiski
Dygresja: ruch wyzwolenia a nauka
pocztku lat 60. mamy do czynienia z orodkami i osobami, ktre powicay si dziaaniom obrony osb homoseksualnych przed niesprawiedliwymi przepisami i wrogimi stereotypami. Towarzyszyo temu przypomnienie, e samo wyodrbnienie homoseksualizmu jako biopsychicznego zjawiska wizao si z apelem o tolerancj i moliwoci swobodnego ycia osb homoseksualnych w spoeczestwie. Istotn rol odegraa dyskusja w Senacie Stanw Zjednoczonych na temat prawa, skierowanego przeciwko gejom amerykaskim. Bya to sprawa cignca si od lat 19611962, a dotyczya przeladowania osb homoseksualnych po prostu za ich orientacj seksualn.12 Akcj na rzecz obrony praw gejw (cho i to sowo zaczo swj ywot nieco pniej) podj aktywista z Waszyngtonu, Frank Kameny, dziaacz Mattachine Society. Przeciwstawiajc si ugodowej linii kierownictwa, usiowa wrci do strategii dziaania przyjtej pierwotnie w ruchu homofilnym i rozpocz walk o prawa homoseksualistw. Mia o tyle uatwion sytuacj, e od pocztku lat 60. mamy w Stanach do czynienia, jak ju wielokrotnie wspominalimy, z narastajcym ruchem obrony praw obywatelskich (Civil Rights Movement). Stosunkowo atwo byo teraz zorganizowa akcj wczajc w oglny ruch take interesy osb homoseksualnych. Std te Kameny odwoa si do Civil Rights Commission w parlamencie amerykaskim, doprowadzajc do zablokowania prac w Senacie USA nad represyjnym wobec gejw prawem. Zaktywizowao to wiele osb i wyonia si grupa nowych dziaaczy spoecznych: w Nowym Jorku powstaa z inicjatywy Randyego Wickera organizacja, nazwana Homosexual League of New York (Homoseksualna Liga Nowego Jorku). Dya ona do tego, aby publicznie przedstawia problemy osb homoseksualnych wanie w kontekcie praw obywatelskich ale te rozwaajc inne sprawy zwizane z obecnoci w spoeczestwie osb homoseksualnych i stosunku do nich. Dziki takim dziaaniom problemy homoseksualistw stay si spraw publiczn, a nie zagadnieniem z dziedziny medycyny czy patologii spoecznej. Zaczto mwi o tych sprawach tak, jak rozwina si debata na temat pooenia innych grup, ktre rozwijay swe spoeczne dziaania. W wyniku tych wysikw pod koniec lat 60. powstaa East Coast Homophile Organizations (Organizacja Homofilna Wschodniego Wybrzea), skupiajca Mattachine Society i inne homofilne grupki i stowarzyszenia, ju wwczas powstajce. Ale to dopiero wydarzenia w Stonewall Inn stay si impulsem do rozwoju masowego ruchu i potnych organizacji. Jedna z autorek zajmujcych si histori ruchw wyzwolenia osb homoseksualnych wyrnia dwa gwne okresy rozwoju takich ruchw spoecznych. Pierwszy okres ma dwie fazy: pierwsza to czas od roku 1890 do koca II wojny wiatowej,
12 Cay czas trzeba pamita, e pojcie orientacji seksualnej wwczas zaczynao si dopiero ksztatowa, uywam tego sowa ze wzgldu na jasno i prostot sformuowania.
Ireneusz Krzemiski
44
ktry okrela jako faz emancypacji homoseksualnej: moliwo swobodnego funkcjonowania w niszach spoecznych i korzystania z okrelonych, legalnie dziaajcych instytucji. Druga faza to tworzenie zrbw pozytywnej tosamoci homoseksualnej i dziaanie zorganizowanych form ruchu homofilnego, ktrego gwnym (acz wiemy ju, e nie jedynym) celem byo wzbudzenie pozytywnych postaw i zmian pitnujcych, stygmatyzujcych stereotypw. Byby to okres od koca II wojny do 1969 r., czyli do wydarze w Stonwell Inn. Dopiero od tego momentu zaczyna si drugi okres rzeczywistego wyzwalania si gejw i dziaania masowych ruchw gejw i lesbijek. Co prawda, ju w 1965 r. mamy pierwsze otwarte manifestacje o prawa dla homoseksualistw: demonstracja pod Biaym Domem, cho liczca, dosownie, kilka osb. W San Francisco ma miejsce powoanie Rady do spraw Religii i Osb Homoseksualnych, a w 1966 r. powstanie Pnocno-Amerykaskiej Konferencji Organizacji Homofilnych (a wic czcej Wschodnie i Zachodnie Wybrzee), jednak to dopiero wydarzenia w i wok Stonewall Inn zapocztkoway rozwj masowych organizacji i wystpie. Najpierw powsta Gay Liberation Front (Front Wyzwolenia Gejw), potem The Gay Activists Alliance (Porozumienie Aktywistw Gejowskich). Powstao te stowarzyszenie The National Coalition of Black Gay Men and Lesbian (Narodowa Koalicja Czarnych Gejw, Mczyzn i Lesbijek). Cz tych pierwotnych organizacji zlaa si w latach 80. w ACT-UP ruch gejw i lesbijek.
Ruch wyzwolenia a AIDS

Lata 80. przyniosy bardzo wane wydarzenia, bardzo grone, zgoa miertelne dla wielkiej liczby gejw, ale, jak si okazao, nie byy takie dla gejowskich organizacji i caego ruchu. Mam na myli epidemi wirusa HIV, wywoujcego mierteln chorob AIDS. Jak wiadomo, wykryto najpierw tego wirusa wrd osb homoseksualnych i pocztkowo mwio si nawet o grupach ryzyka, tzn. takich kategoriach spoecznych, wrd ktrych wirus si szerzy. Osoby homoseksualne byy na czele tej listy grup ryzyka. Szybko jednak okazao si, e to nieprawda i e nie mona ani wirusa HIV, ani choroby AIDS zlokalizowa w cile okrelonych krgach spoecznych. Zreszt wanie fakt, e spoeczno homoseksualna bya tak bardzo zorganizowana, powstaa moliwo walki o pomoc dla chorych, a take o przestrzeganie praw czowieka i obywatela w warunkach miertelnej wwczas epidemii. Na samym pocztku epidemii pojawiy si bowiem gosy o HIV/AIDS jako karze za grzechy, ktra dotkna gejw. Lecz bardzo szybko liberalne spoeczestwo
45
Ireneusz Krzemiski
amerykaskie stanowczo odrzucio t definicj sytuacji: nienaruszalno praw czowieka i obywatela okazaa si wartoci najwaniejsz, a debata publiczna skupia si zacza na sposobie najefektywniejszej pomocy i solidarnoci z tymi, ktrzy najpierw najbardziej zagroeni byli now, mierteln chorob. Uznano, e walka z t straszn chorob jest obowizkiem caego spoeczestwa i pastwa i e naley poprze dania organizacji homoseksualnych tego si wanie domagajcych.13 Paradoksalnie, na pierwszy rzut oka, ruch lesbijsko-gejowski i same osoby homoseksualne za spraw wybuchu epidemii HIV/AIDS zyskay nowy obraz, zdecydowanie pozytywny w spoeczestwie amerykaskim. Ju wczeniej zachwiany stereotypowy, poniajcy obraz zniewieciaego modzieca, chopca-dziewczynki uleg teraz kolejnemu, i to bardzo pozytywnemu przewartociowaniu. Sprzyja temu fakt, e szybko okazao si, i cho naprawd epidemia dotkna najpierw gejw, rozszerza si byskawicznie i zagraa na rwni mczyznom i kobietom. Nie jest wic chorob homoseksualnych mczyzn. Jednak co innego miao tak due znaczenie, e przewartociowao, przynajmniej w USA, stereotypy antyhomoseksualne. Bardzo wysoki stopie zorganizowania si spoecznoci lesbijsko-gejowskiej pozwoli na rozwinicie przez gejw olbrzymiej aktywnoci samopomocowej, wsparcia dla tych, ktrzy zachorowali. Zwaszcza w Ameryce, ktra nie ma do dzi pastwowego systemu opieki zdrowotnej (cho, jak wiemy, moe to ulec zmianie dziki inicjatywie prezydenta Obamy), dziaalno spoeczna, wolontariat na rzecz poszkodowanych i potrzebujcych pomocy miay bardzo pozytywny oddwik w spoeczestwie. Wanie oddanie si czonkw gejowskiej spoecznoci pomocy i opiece nad chorymi, utrwalone zreszt w literaturze i filmie, miao znaczenie dla przewartociowania stereotypw na temat osb homoseksualnych. Solidarno rodowisk i grup homoseksualnych, oddanie si pomocy innym, pozostajcym w potrzebie, wzbudziy bardzo pozytywne emocje wobec poszkodowanych przez epidemi ludzi. Okazao si wanym czynnikiem, sprzyjajcym akceptacji osb homoseksualnych przez og spoeczestwa i powodem znaczcego osabienia stereotypowych pogldw, traktujcych ich jako osoby niemoralne. Rzecz jasna, sprzyjay temu apele elit gejowskich i dziaaczy o zmian obyczajw, o tworzenie trwaych zwizkw, co potem zaowocowao postulatami legalizacji zwizkw jednopciowych czy to jako tzw. zwizkw partnerskich, czy wrcz maestw homoseksualnych. Wzmocnienie wizi, trwao przyjacielskich zwizkw oraz solidarno rodowisk gejowskich w obliczu gronej epidemii wszystko to, niespodziewanie, sprzyjao na dusz met ugruntowaniu si pozy13 Pisaem o tym w artykule z 1999 r. Por. Krzemiski I., Pomoc, o ktrej si gono nie mwi. Moralna sytuacja chorych na AIDS w Polsce, Kultura i Spoeczestwo, nr 2, 1999.
Ireneusz Krzemiski
46
Przeciwnicy gejw. Spoeczna konfrontacja i kolejna forma tosamoci gejw

Jednak nie przebiegao to wszystko tak gadko, jak wyej opisuj. Ruch gejw i lesbijek, jeszcze w latach 70., a wic w okresie ywotnoci kontrkultury i szerokiej mobilizacji spoecznej wok jej hase, napotyka zdecydowane przeciwdziaanie. Bya to aktywno rozwijana przede wszystkim przez rodowiska i organizacje konserwatywno-religijne, mona nawet mwi o ruchach fundamentalistycznych, przeciwstawiajcych si ruchom kontrkulturowego wyzwolenia. Niejaki Jerry Falwell zaoy ruch Moral Majority Crusade (Krucjata Moralnej Wikszoci), ktry dziaa a do 1989 r. O ruchu tym warto wspomnie, dlatego e zmieni on szowinistyczne, rasistowskie hasa zaczerpnite z tradycji, do ktrej si odwoywa, na slogany antygejowskie. Pocztkowo rasistowski, a take antysemicki, ruch wycofywa si stopniowo z tych pozycji pod wpywem nie tylko nowych nastawie spoecznych, ale take ze wzgldu na antyrasistowskie ustawodawstwo. Obrona wic tradycyjnego porzdku zmierzaa w nowym kierunku: Falwell znalaz innego przeciwnika i w swych pogldach zacz prezentowa ruch gejowski jako zagroenie dla tradycyjnych wartoci. Znalaz si zatem w imi obrony tradycyjnego porzdku nowy kozio ofiarny. Homoseksualici zastpili ydw i czarnoskrych Amerykanw.14 Na jego miejscu, w kocu lat 80. i w latach 90., pojawi si kolejny ruch konserwatywny, antygejowski, nazwany Traditional Values Coalition (Koalicja na Rzecz Tradycyjnych Wartoci). Organizacja prowadzca spoeczne dziaania antygejowskie zostaa zaoona przez Louisa Sheldona. Jej zaoyciel i czonkowie twierdzili, e osb homoseksualnych w populacji jest znacznie mniej, ni si mwi: nie tylko 10% czy 5%, a tylko 1% wykazuje takie skonnoci. Naley wic powrci do traktowania homoseksualizmu jako choroby, ktr naley leczy. Organizacja rozwina specjalny program leczniczy (Exodus International): program przemiany homoseksualistw, oczywicie, na normalnych heteroseksualistw. Jej dorobek wydaje si wtpliwy, niemniej jednak w tej chwili dziaaj rne organizacje,
14 Tak przynajmniej pogldy Krucjaty charakteryzuje Margaret Cruikshank w The Gay and Lesbian Liberation Movement, Routledge, New York London, 1992.
47
Ireneusz Krzemiski
tywnych wyobrae na temat osb homoseksualnych. Zachwianiu uleg wwczas jeszcze jeden, szczeglnie trway stereotyp na temat gejw i lesbijek, e prowadz oni rozpasane ycie seksualne i tylko seks jest dla nich wany.
zwaszcza katolickie bd z Kocioem katolickim zwizane, ktre podejmuj programy przemiany i leczenia homoseksualistw, ktre zapocztkowa Sheldon. Organizacja dziaa zreszt do dzi, ma swoj stron internetow. Charakteryzuje si zdecydowanie konfrontacyjnym stosunkiem wobec organizacji gejowskich i lesbijskich, a take stowarzysze walczcych o rwne prawa dla wszystkich. W historii dziaa antygejowskich szczeglnie zapisaa si piosenkarka Anita Bryant, ktra w 1977 r. firmowaa gwatown akcj przeciw homoseksualistom i przeciw ekspansji ruchw wyzwolenia gejw. Akcja miaa tytu Save Our Children (Ochromy/ratujmy nasze dzieci), w trakcie ktrej sformuowaa ona jedno z najbardziej do dzi popularnych hase, uzasadniajcych nieakceptowanie homoseksualnoci i osb homoseksualnych. Mianowicie, akceptacja homoseksualistw zagraa ma rodzinie i prawidowemu wychowaniu modego pokolenia. Bryant odwoaa si wwczas take do innego stereotypowego oskarenia gejw, e uwodz modych chopcw i przez to szerz swe niemoralne zboczenie. Homoseksualizm traktowany jest tu jak rodzaj zarazy, co zreszt wie si z caym splotem innych pogldw na temat seksualnoci w ogle.15 Nic wic dziwnego, e nawet ju penoletnich, ale modych ludzi trzeba chroni przed takim niebezpieczestwem... Antygejowska akcja kosztowaa Anit Bryant utrat popularnoci jako artystki, ale bynajmniej wyraone przez ni wwczas pogldy nie zostay zapomniane przez konserwatywnych fundamentalistw, o czym mona si byo przekona w latach 80. i o czym bdzie niej mowa. Wysoki stopie zaangaowania spoecznoci lesbijsko-gejowskiej w zorganizowane dziaania obrony swych praw stworzy nowy typ tosamoci spoecznej geja i lesbijki, podobny zreszt do tosamoci dziaaczek feministycznych. Zaangaowanie przejawiao si w prezentacji dumy gejowskiej gay is good (gej jest dobry) i koniecznoci prezentowania siebie i homoseksualnej tosamoci w pozytywny sposb. Po raz pierwszy tosamo indywidualna i grupowa osb homoseksualnych organizowaa si wok pozytywnej tym razem etykietki spoecznej. W praktyce pocigao to za sob powstanie specyficznego stylu ycia rzec mona, stylu geja aktywisty. Otwarta prezentacja siebie jako geja, ktr zaczynano spotkania
Chodzi tu o obraz seksualnoci mskiej i kobiecej, jaki do by popularny na przeomie poprzednich wiekw, w ktrym uwiedzenie odgrywao zasadnicz rol w przebudzeniu seksualnym i kobiet, i modych mczyzn.. Seksualna inicjacja kobiety, ktra nie prowadzia do maestwa lub nastpowaa poza nim, bya niebezpieczna, bo kobiety, tak jak dorastajcy chopcy, nie byli w stanie zapanowa nad swoj seksualnoci. Grozio to wic niebezpieczestwem demoralizacji. Uwiedzenie kobiety i jej porzucenie byo take czynem niemoralnym, c wic mwi o uwiedzeniu modzieca!
15
Ireneusz Krzemiski
48
z innymi ludmi, bya charakterystyczn cech tej zaangaowanej tosamoci. Bdc homoseksualn osob, naleao cay czas pamita i dawa innym zna o tym, e si reprezentuje ucinion i wci nie w peni akceptowan mniejszo seksualn. Styl ycia prezentujcy t tosamo zakada konieczno jawnego okrelenia swej orientacji seksualnej i towarzyszy temu okrelony styl ubierania si, a take noszenie specjalnych, wskazujcych na orientacj atrybutw (wcznie z chusteczkami odpowiednich kolorw w kieszeni spodni, odznakami z gejowsk tcz, wywieszaniem tczowych flag w oknach mieszka itp.). Jednak w poowie lat 80., wraz z politycznym zwycistwem neokonserwatyzmu i niekorzystnymi dla gejw i lesbijek decyzjami sdowymi16 osaba sia i atrakcyjno takich zachowa ruch lesbijsko-gejowski zacz sabn, pomimo rozwoju zjawiska, ktre nazwano coming out, czyli publicznego ujawniania swej orientacji homoseksualnej. Zreszt, bardziej konserwatywne pogldy rozpowszechniay si take wrd czci spoecznoci homoseksualnej, wspominana przemiana obyczajw, m.in. pod wpywem epidemii AIDS, wydatnie temu sprzyjaa. Nie naley zapomina take o tym, e w USA i Wielkiej Brytanii ruch neoliberalny czy neokonserwatywny opiera si na pokoleniu dawnych aktywistw ruchw kontrkulturowego wyzwolenia. Kiedy jednak konserwatywna atmosfera zacza sprzyja wrogoci i zaobserwowano wyrany wzrost atakw na gejw (napaci i akty przemocy), a take wzrs niepokojco odsetek samobjstw wrd najmodszych homoseksualistw, skonio to nie tylko dziaaczy, ale i zwykych czonkw gejowskich organizacji, do kontrakcji. W padzierniku 1987 r. zorganizowano wielki Marsz na Waszyngton, ktry zgromadzi setki tysicy uczestnikw, reprezentantw spoecznoci gejowskiej. W latach 80. powstaa te na wzr organizacji ydowskiej Gay and Lesbian Alliance Against Defamation (Porozumienie Gejw i Lesbijek Przeciw Zniesawieniu), tropica akty publicznego poniania osb homoseksualnych i wzywania do nienawici wobec nich.
Kolejna wersja tosamoci gejowskiej: queer

Jednake mimo atakw si konserwatywnych, jak rwnie nieprzychylnych dziaa czci aparatu pastwowego, sytuacja gejw i lesbijek w USA i w Zachodniej Europie ulegaa nieustannej poprawie. Stay postp medycyny w walce z wirusem
16 W 1986 r. Sd Najwyszy USA podtrzyma konstytucyjno starego prawa o sodomii, a w 1988 r. w Wielkiej Brytanii podtrzymano stanowisko, e lokalne wadze nie mog promowa homoseksualistw, czyli np. wspiera na rwni z innymi organizacji gejowskich i lesbijskich.
49
Ireneusz Krzemiski
HIV i z AIDS i przynajmniej czciowe poddanie kontroli epidemii choroby, upowszechnienie nowych obyczajw i nowych nawykw seksualnych (prezerwatywy!), ktremu towarzyszy niewtpliwy wzrost tolerancji spoecznej i zabezpiecze prawnych osabio poczucie zagroenia i konieczno wsplnotowej mobilizacji. Zacz si ksztatowa odmienny typ wraliwoci i nastpna forma tosamoci, do pewnego stopnia przeciwstawnej tosamoci okresu walki o akceptacj osb homoseksualnych. Tak jak poprzednio, gdy ksztatowa si typ dziaacza (gay is good), tak i teraz towarzyszy temu proces przemiany mylenia o homoseksualnoci w filozofii i nauce. Obraliwe do niedawna sowo queer zamienio si w pozytywny znak tej nowej formy tosamoci. Znowu filozofia wspomnianego Michaela Foucault odegraa tu wan rol. Narodziy si queer studies, oparte na koncepcji, ktra do szybko zostaa wypracowana w nauce, mianowicie koncepcja orientacji seksualnej. W pewnym nawizaniu do takich teorii, jak choby oryginalne koncepcje Freuda, zdefiniowano popd seksualny czowieka jako zoony, a nie prosty, i po raz kolejny moemy wspomnie Kinseya majcy rne nasilenie midzy biegunami hetero i homo. Wikszo badaczy seksualnoci jest skonna uwaa, e kierunek popdu jest uwarunkowany biologicznie, niezaleny od woli, ale te od zabiegw socjalizacyjnych (synny stereotyp o uwiedzeniu homoseksualnym, o ktrym bya mowa, ukazuje si w tym wietle jako pomys absurdalny). Inni badacze skonni s uwaa, e w ogle sfera popdowa czowieka warunkowana biologicznie ma jednak niezwykle wany, wsptworzcy aspekt psychologiczno-spoeczny, kulturowy. Do dzi sprawa nie jest w peni rozstrzygnita. Ale w zgodzie z tez o biologiczno-spoecznym zrnicowaniu sfery popdowej czowieka, teoria queer postuluje odrzucenie chronionych normatywnie, kulturowych wzorw zachowa seksualnych i rl pciowych. Czowiek w rnych momentach swojego ycia i w rnych sytuacjach powinien mie prawo do rnych zachowa seksualnych o ile, rzecz jasna, nie bd one zagraa innym osobom. W zwizku z tym w kulturze i yciu spoecznym powinno si odrzuci przypisywanie jednostkom trwaych rl i tosamoci, raz na zawsze definiujcych osob co do jej orientacji seksualnej. wiat szczliwy spoecznie ma by wiatem, w ktrym i kobiety, i mczyni okrelaj si w pynny, dynamiczny sposb co do swych seksualnych preferencji.17 Najpierw jednak ruch queer oznacza ch zerwania z poprzedni form przymusowego uspoecznienia tosamoci indywidualnych gejw, ktrzy powinni si czu zobligowani do tego, by zawsze i wszdzie poczuwa si do walki o prawa mniejszoci (choby na sowa i pogldy). Zwyciaa teraz wiadomo, e bycie
17 W Polsce teoria queer bya do widoczna, jednym z jej propagatorw jest dr Jacek Kochanowski, ktrego ksika na ten temat stanowi bardzo staranne studium teorii (por. przypis 11).
Ireneusz Krzemiski
50
Geje i lesbijki a chrzecijastwo i Koci katolicki

Ostatnie zagadnienie, o ktrym chc wspomnie, to kwestia stanowiska religii i Kociow oraz stosunek do zjawiska homoseksualnoci, sposobu jego traktowania i do postulatw ruchu lesbijsko-gejowskiego, skupionego od dawna na zagadnieniu legalizacji zwizkw jednopciowych oraz adopcji dzieci. Jak nadmieniem wczeniej, obyczajowa przemiana w rodowisku homoseksualnym pod wpywem epidemii AIDS miaa znaczcy udzia w sformuowaniu postulatw legalizacji zwizkw jednopciowych na wzr instytucji maeskich. Nade wszystko chodzio o prawn legalizacj zwizku dwch gejw czy lesbijek. W tej chwili w wikszoci pastw Unii Europejskiej istnieje prawna moliwo rejestracji zwizkw partnerskich, w wielu krajach zawiera mona maestwa kocielne. Oglnie naley powiedzie, pomimo reakcji czci spoecznoci tych Kociow, e w sferze protestanckiej mamy do czynienia ze znacznie wiksz akceptacj homoseksualnoci i prawa do zawierania trwaych zwizkw, chronionych take przez prawo wieckie, ni w sferze katolicyzmu czy prawosawia. Koci katolicki wyznaje do osobliw koncepcj: akceptuje si istnienie homoseksualnej orientacji, ktra nie moe by oceniana moralnie ani nie jest grzechem, ale ju jej uleganie, a wic ycie zgodne z ni jest ju grzeszne. Mamy wic nakaz moralny abstynencji pciowej dla osb homoseksualnych jako waciw i niegrzeszn form ycia. Dokumenty Kocioa na przykad porwnanie zapisw na ten temat w pierwszym i drugim oficjalnym wydaniu Katechizmu Kocioa katolickiego pokazuj wzrost niechci i mocniejszy akcent antygejowski. Zwaszcza lata 80. przyniosy znaczc zmian stosunku Watykanu do zagadnienia homoseksualnoci, a przede wszystkim stosunku Kocioa do osb homoseksualnych. Po Soborze Watykaskim II mamy midzy innymi rozwijajc si refleksj teologiczn i spoeczn na temat seksualnoci w ogle, jej znaczenia, take na tle tradycji biblijnej. Zagadnienia i problemy ycia seksualnego, jego roli w yciu osobistym ludzi i w yciu spoecznym staj si przedmiotem oywionej debaty spoeczno-moralnej. Trudno byo zlekceway rewolucj seksualn i ogromn przemian obyczajw i wzorw kulturowych na temat ycia seksualnego. Problematyka rl pciowych podlegaa przecie wwczas rewolucyjnym
51
Ireneusz Krzemiski
gejem czy lesbijk nie musi oznacza koniecznego zaangaowania w walk o prawa gejw ani te nie ma by czym uniemoliwiajcym kontakty heteroseksualne.
przemianom. W Kociele katolickim, szczeglnie amerykaskim, rozwin si gboki ruch reformatorski, obejmujcy take osoby homoseksualne. Z ca pewnoci korzystano, rzec mona, z pierwotnych koncepcji Mattachine Society, wskazujcych, e osoby homoseksualne s w swym postpowaniu nie mniej moralne i przywizane do wartoci tradycji chrzecijaskiej ni osoby heteroseksualne. Jednym z wielkich przedsiwzi w ramach amerykaskiego Kocioa katolickiego byo duszpasterstwo osb homoseksualnych, stawiajce sobie za cel przyblienie gejw i lesbijek do Kocioa, wczenie ich w jego zakres i nauk kocioa, m.in. poprzez propagowanie trwaych zwizkw zamiast swobodnego stylu ycia seksualnego. Najpierw w Los Angeles powstao stowarzyszenie katolickie z inicjatywy augustianina, ojca Patricka Nidorfa, i nazwano je Dignity. Zostao ono oficjalnie uznane przez amerykaski Koci katolicki. Obecnie z t akceptacj s kopoty, ale Dignity skupia znaczc liczb katolikw gejw i lesbijek i odgrywa wan rol w amerykaskim yciu religijnym, zwaszcza w orodkach akademickich. Ostatnie lata to rosnce wstrzymanie procesu przemian katolicyzmu instytucjonalnego, pojawienie si orodkw konserwatywnych i powrotu do nie zawsze chlubnych tradycji traktowania homoseksualnoci jako czego z natury zego. W Polsce szczeglnie mona mwi o tradycjonalizmie katolickim, ktry nie do koca waciwie nazywa si konserwatyzmem, a z ca pewnoci nie ma wiele wsplnego ze stosunkiem konserwatystw amerykaskich do gejw i lesbijek, ktrzy tam nie s wszak stygmatyzowani. Tymczasem u nas mona mwi, e w jzyku polskiego Kocioa wystpuje mowa nienawici w stosunku do lesbijek i gejw, a ju szczeglnie posugiwali si ni politycy partii Liga Polskich Rodzin. Jednak nie wydaje si przypadkowe, i ponieli polityczn klsk. W cigu kilku ostatnich lat mona zaobserwowa zjawisko bardzo wyranego polaryzowania si opinii publicznej w stosunku do postulatw rodowisk gejowskich: cho bardzo silna jest tendencja wroga gejom i lesbijkom, to zarazem bardzo szybko upowszechnia si zdecydowanie tolerancyjna i bardziej rozumiejca ich sytuacj postawa. Warto jednak zauway, na zakoczenie rozwaa o rozwoju ruchw wyzwolenia i ich znaczenia dla zmiany nastawienia wiata wobec osb homoseksualnych, e dane z bada empirycznych nad sytuacj osb LGBT w Polsce pokazuj, e to rodowisko nie jest wcale chtne do rzeczywistego dziaania na swoj rzecz. Podkrelaem, jakie znaczenie dla przemiany negatywnych postaw spoecznych mia masowy udzia gejw i lesbijek w zorganizowanych ruchach i stowarzyszeniach spoecznych. W Polsce przewaa raczej krytyczny stosunek do dziaania i do istnie-
Ireneusz Krzemiski
52
Zamiast podsumowania
Na koniec chciabym zwrci uwag na pytanie: czy z historii przemiany wiadomoci na temat homoseksualnoci i historii ruchu wyzwolenia gejw i lesbijek co wynika dla Polakw, dla polskich gejw i polskich lesbijek? Ot wydaje mi si, e tak i e dylemat, ktry mona sformuowa, dotyczy sposobu obecnoci w wiecie spoecznym rodowiska lesbijsko-gejowskiego oraz sposobu walki o swoje prawa. W Polsce w tej chwili geje i lesbijki, a take szersza kategoria mniejszoci seksualnych (LGBT), zyskali do wane wsparcie w postaci europejskich instytucji, wzorcw prawnych, a take aktywnej na Zachodzie wiadomoci spoecznej. Moglimy to zaobserwowa, gdy do Polski przyjechali politycy niemieccy, by poprze walk o realizacj prawa do manifestacji wobec organizacji lesbijsko-gejowskich, gdy zorganizowania Marszu Rwnoci zabroni wczesny prezydent Warszawy, Lech Kaczyski. Zreszt trzeba powiedzie, e od pocztku formowania si pierwszych spoecznych organizacji polskich homoseksualistw mogy one liczy na znaczc pomoc ze strony organizacji zachodnich. Czsto pomoc ta znikaa w krgu zaprzyjanionych dziaaczy. Ruch samoorganizowania si rodowisk mniejszoci seksualnych w Polsce rozwija si sabo, o czym ju wspomniaem. Socjologicznie nie jest to nic specjalnie zaskakujcego na tle caego spoeczestwa, wyjtkowo niechtnego do samoorganizowania si i uczestnictwa w formalnych spoecznych organizacjach. Pomimo rnych przeszkd powstay takie stowarzyszenia, jak najpierw przechodzca wiele trudnoci i przemian oglnopolska Lambda oraz pniej Kampania Przeciw Homofobii, ktra naprawd odegraa i odgrywa znaczc rol. Zreszt jest to organizacja, ktra miao podejmuje dziaania zapewniajce obecno osb homoseksualnych w yciu codziennym spoeczestwa. Ot jestem przekonany, po analizie dziaania ruchu lesbijsko-gejowskiego w XX w., e najgorsz drog byyby rozwizania swego czasu przyjte przez ruch homofilny dziaania zakadajce niedranienie przeciwnikw i wrogw osb
18 Bardziej szczegowo mona si dowiedzie o tym z publikacji Instytutu Socjologii UW pod moj redakcj i wspautorstwem pod tytuem Naznaczeni. Por. Naznaczeni. Mniejszoci seksualne w Polsce, raport 2008, red. I. Krzemiski, Instytut Socjologii, Uniwersytet Warszawski ,Warszawa 2009, s. 272. Ksik mona otrzyma, zwracajc si do Ministerstwa Pracy i Polityki Spoecznej lub te do Pracowni Teorii Zmiany Spoecznej Instytutu Socjologii UW. By moe niedugo bdzie ona take dostpna w otwartej sprzeday.
53
Ireneusz Krzemiski
jcych organizacji, bardzo czsto ten krytycyzm jest usprawiedliwieniem niechci do osobistego zaangaowania si w spoeczn aktywno.18
homoseksualnych oraz powolnego uwiadamiania niechtnych elit. To droga donikd. Tym bardziej e wrogie ruchowi gejowsko-lesbijskiemu i jego postulatom rodowiska te s wiadome drogi, ktr przeby wiat Zachodu, i pragn przeciwdziaa procesowi akceptacji, do jakiego doprowadziy konsekwentne dziaania i aktywno spoeczna gejw i lesbijek na Zachodzie. Oczywicie, zbyt gwatowna akcja, uderzajca w dotychczasowe niechtne osobom homoseksualnym nawyki i stereotypy moe si okaza szkodliwa dla sprawy mniejszoci seksualnych, ale z drugiej strony bez dania dla siebie nalenych praw, bez stanowczego protestu przeciw ich amaniu czy nierespektowaniu take nic si nie osignie. By moe sabo ruchu gejowsko-lesbijskiego w Polsce mogoby przezwyciy rozwinicie dziaa naganiajcych i wspomagajcych konkretne przypadki przeladowa i represji instytucjonalnych konkretnych osb. Naley wysoko oceni wysiki organizacji walczcych o prawa do prezentacji i manifestacji swojej obecnoci i zgaszania postulatw, takich jak wci wana sprawa rejestracji zwizkw partnerskich. Jednak otwarcie nowej formy dziaalnoci, takiej, ktra by oglne postulaty skonkretyzowaa, mobilizujc i wzywajc do poparcia konkretnych poszkodowanych osb, mogoby mie istotne znaczenie dla pobudzenia aktywnoci zwyczajnych gejw i lesbijek.
Ireneusz Krzemiski
Nota autora. Przygotowujc wykad oraz piszc powyszy tekst, korzystaem z nastpujcych prac: 1. Cruikshank Margaret, The Gays and Lesbian Liberation Movement, Routledge, New York London 1992. 2. dEmilio Jon, Sexual Politics, Sexual Communitties. The Making of a Homosexual Minority in United States 19401970, The University of Chicago Press, Chicago 1983.
dr hab. Ireneusz Krzemiski Profesor Uniwersytetu Warszawskiego, socjolog i publicysta; zwolennik socjologii humanistycznej i koncepcji interakcjonistycznych (ksika Co si dzieje midzy ludmi?, 2000). Badacz Solidarnoci (ksika Solidarno. Projekt polskiej demokracji,1997 oraz Polacy jesie 80, 2005), stereotypw narodowych i antysemityzmu (Czy Polacy s antysemitami?, 1996; Antysemityzm w Polsce i na Ukrainie, 2004) oraz zagadnie przemian ustrojowych (ksika wsptworzona wraz z Pawem piewakiem, Druga rewolucja w maym miecie, 2001), a take problematyki przemian obyczajowych i ruchu gejowskiego (Wolno, rwno, odmienno
54
Ireneusz Krzemiski
redakcja naukowa). Zwizany ze rodowiskiem byego KL-D z Gdaska, czonek redakcji Przegldu Politycznego. Wsppracownik Powcigliwoci i Pracy w latach 80 (do 1990), a potem Rzeczypospolitej (1990-93); publikowa w czasopismach nieoficjalnych (takich jak Aneks, Kontakt, Zeszyty Literackie, Res Publica) i oficjalnych (Wi, Tygodnik Powszechny, W Drodze, Krytyka, Res Publica Nowa, ycie i in.) Rwnie autor wielu artykuw naukowych, publikowanych po polsku i po angielsku. Obecnie take profesor Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego, czonek Polskiego Towarzystwa Socjologicznego i Polskiego Towarzystwa Studiw Politycznych, czonek zarzdu Polskiego PEN Clubu (czwarta kadencja). Czonek Rady Konsultacyjnej Centrum Monitoringu Wolnoci Prasy.
Historia homoseksualnoci w Polsce

Robert Biedro
Badania nad histori homoseksualnoci w Polsce s bardzo znikome. rda zagraniczne rzadko wspominaj o polskiej historii osb homoseksualnych, a krajowi historycy jak do tej pory nie podejmowali tej tematyki w ramach systematycznych bada naukowych. Dla przykadu, Adam Krawiec w swojej ksice Seksualno w redniowiecznej Polsce w rozdziale zatytuowanym Peccatum contra naturam, sodomia, powiconym rnego rodzaju aktywnociom seksualnym niezgodnym z natur, mimo przeprowadzenia bardzo rozlegej kwerendy rdowej, nie przedstawi ani jednego konkretnego przykadu homoseksualnoci w redniowiecznej Polsce. Maria Bogucka, Zbigniew Kuchowicz czy Janusz Tazbir, nalecy do nowszych badaczy historii staropolskich obyczajw, odwoujc si do przekazw rde narracyjnych (Walerian Nekanda Trepka, Andrzej Komoniecki, Jdrzej Kitowicz, Marcin Matuszewicz), opisuj tylko w krtkich wzmiankach homoseksualno.1 Pojawia si ona w tych opracowaniach gwnie w kontekcie dewiacji, zboczenia, zwyrodnienia czy patologii, a wic w silnie pejoratywnym znaczeniu. Homoseksualno stawiana jest w jednym rzdzie z pedofili, zoofili, nekrofili czy ekshibicjonizmem. Naley tutaj wspomnie jednak o podjtych ostatnio przez dr. Krzysztofa Skwierczyskiego badaniach nad Liber Gomorrhianus (Ksiga Gomory)
1 Kuchowicz Z., Obyczaje staropolskie XVIIXVIII w., op. cit.; tene, Czowiek polskiego baroku, d 1992, Tazbir J., Dewiacje obyczajowe w: tene, Studia nad kultur staropolsk, Prace wybrane, t. 4, red. S. Grzybowski, Krakw 2001.
57
autorstwa dr. Kocioa katolickiego, Piotra Damianiego (10071072). Napisana okoo 1051 r., jest najbardziej obszernym opisem homoseksualnoci w czasach redniowiecza europejskiego. Praca dr. Skwierczyskiego moe sta si wic przyczynkiem do bardziej rozlegych bada nad homoseksualnoci w czasach przeszych na terenie naszego kraju. Wedug prof. Andrzeja Wyrobisza z Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego, przyczyn maego zainteresowania tematem obecnoci zachowa homoseksualnych wrd mieszkacw Polski w czasach przeszych jest m.in. brak odpowiednich rde. Paradoksalnie bowiem najobfitsza dokumentacja odnoszca si do homoseksualistw powstawaa w krajach, gdzie ich dyskryminowano i represjonowano, gdzie istniay specjalne instytucje o uprawnieniach sdowych zajmujce si penalizacj homoseksualistw (Rada Dziesiciu w Wenecji, Ufficiali di Notce w XV w. we Florencji, inkwizycja w Hiszpanii) pisze Wyrobisz.2 Jeszcze trudniej jest opisa histori kobiet homoseksualnych. Jak pisze Piotr Oczko: relacje na temat osb homoseksualnych w Polsce a po wiek XIX dotycz, niestety, prawie wycznie mczyzn, potwierdzajc tym samym fakt o podwjnej nieobecnoci lesbijek, i jako kobiet, i jako przedstawicielek mniejszoci. Zbigniew Kuchowicz wysuwa wrcz absurdalny wniosek: mio lesbijska nie znajdowaa bowiem wyznawczy.3 Byy one jednak, podobnie jak dzisiaj, zapewne mniej widoczne i dyskretniejsze, mniej rzucajce si w oczy ni mczyni. Jedna z niewielu wzmianek dotyczy Elbiety Petrosolinwny, siostry-seniora gminy kalwiskiej w Chmielniku, ktr oskarano o kontakty lesbijskie i dla ktrej domagano si stosu, chcc w ten sposb doprowadzi do zamknicia zboru.4 Z drugiej strony jednak wczesna publicystyka nie tylko donosia o takich przypadkach wrd mczyzn i kobiet w Turcji, budujc w ten sposb osmaskiemu wrogowi zy wizerunek, ale take postulowaa kary mierci dla rodzimych niewiast czcych si sposobem sodomskim. Po c wic byo domaganie si kary, skoro przypadki takie miay niby nie istnie?5
Wyrobisz A., Tolerancja, nietolerancja i przesdy w Europie redniowiecznej i nowoytnej. Badania nad histori homoseksualizmu, stosunkiem spoeczestwa do homoseksualistw i udziaem homoseksualistw w kulturze, Przegld historyczny, tom XCVIII, 2007, zeszyt 3, s. 394. 3 Kuchowicz Z., Obyczaje staropolskie XVIIXVIII wieku, d 1975, s. 302. 4 Ataki na Petrosolinwn mona take tumaczy tym, e naleaa ona do starszyzny gminy i tym samym reprezentowaa niejako msk pozycj w spoeczestwie patriarchalna kultura zwykle pomija milczeniem kwesti odmiennoci i nieprzystawalnoci spoecznej kobiet, ktre i tak nie maj adnej wadzy, natomiast pitnuje i surowo karze wszelk odmienno u sprawujcych wadz mczyzn. 5 Oczko P., Dlaczego nie chc pisa o staropolskich samcoonikach? Przyczynek do archeologii gay studies w Polsce, Teksty drugie, nr 5 2008, nr 113, s. 33.
2
Robert Biedro
58
Pisanie o homoseksualnoci w czasach przedemancypacyjnych jest dodatkowo utrudnione ze wzgldw terminologicznych. Jak pisze dr Piotr Oczko: badaczki feministyczne tropice lady twrczoci i aktywnoci kobiet w minionych wiekach czsto nazywaj metaforycznie swe poprzedniczki matkami, babkami czy prababkami. Chcc pisa o homoseksualnoci w dawnej Polsce, od samego pocztku zderzam si z dylematem terminologicznym. Jak miabym nazwa ewentualnych bohaterw mego artykuu, owych staropolskich gejw moich przodkw? Nie mog przecie by oni dla mnie ojcami, gdy samo uycie tego wyrazu uprawomocniaoby patriarchalny dyskurs; czsto te zapewne nie zostawiali oni adnego potomstwa. Moe prowokacyjnie powinienem wic pisa o wujach i ciotkach?6 John Boswell w ksice Chrzecijastwo, tolerancja spoeczna i homoseksualno. Geje i lesbijki od pocztku ery chrzecijaskiej do XIV wieku7 postuluje uywanie terminw lesbijka i gej, nawet w przypadku epok minionych. Nazwy te maj jednak zwykle charakter afirmujcy, a jedna z powszechnie uywanych definicji geja okrela go jako mczyzn homoseksualnego akceptujcego swoj tosamo psychoseksualn i majcego do niej stosunek afirmatywny. Trudno wic pisa o gejach i lesbijkach w czasach, gdy osoby homoseksualne byy represjonowane, a ich obecno prawie niewidoczna. Najczciej spotykanym okreleniem na homoseksualno, przed pojawieniem si tego sowa, by grzech przeciwko naturze (peccatum contra naturam). Okrelenie to byo uywane m.in. przez witego Tomasza z Akwinu oraz innych teologw chrzecijaskich. W powszechnym uyciu istniay te sowa sodomia, grzech sodomski, sodomita wszystkie pochodzce od biblijnego miasta Sodoma. Okrelenie to jednak byo bardzo nieostre i niezwykle pojemne. Rozumiano przez nie wiele zachowa uznawanych za grzeszne przez Koci katolicki, oprcz homoseksualnoci: masturbacj, transwestytyzm, nekrofili, zoofili, ale rwnie heteroseksualne stosunki analne i oralne oraz stosunki seksualne chrzecijan z ydami i niewiernymi.8 W tekstach staropolskich uywano okrele na stosunki homoseksualne o charakterze wyrae gwarowych, o regionalnym tylko zasigu (chopcowstwo,
Ibidem, s. 32. Boswell J., Chrzecijastwo, tolerancja spoeczna i homoseksualno. Geje i lesbijki od pocztku ery chrzecijaskiej do XIV wieku, tum. J. Krzyszpie, Krakw 2006, s. 51-67. 8 Wyrobisz A., Tolerancja, nietolerancja i przesdy w Europie redniowiecznej i nowoytnej. Badania nad histori homoseksualizmu, stosunkiem spoeczestwa do homoseksualistw i udziaem homoseksualistw w kulturze, Przegld historyczny, tom XCVIII, 2007, zeszyt 3, s. 384.
6 7
59
Robert Biedro
Przedemancypacyjna terminologia
samcowstwo).9 Jak pisze Piotr Oczko: w dawnych tekstach pojawiaj si samcoonicy (przekad Nowego Testamentu Leopolity, Gdacjusz), plugawcy, (psotliwi) sodomczycy, sodomici, sodomici, gomorczykowie, moonicy, gamraci nieczyci i niewieciuchowie. Sam homoseksualizm okrela si za mianem paziolubstwa, mczyskiej psoty, moonictwa, tureckiego niewstydu, mczyzny z mczyzn brzydliwym bawieniem si, paskudnym wschodnim narowem, sodomi, grzechem sodomskim, psot sodomsk, cho czsto trudno dociec, o co konkretnie w ostatnim przypadku mogo chodzi sodomi nazywano bowiem take stosunki analne z kobietami i zoofili staropolskie bestialstwo.10
Robert Biedro
Sodomczycy
Wedug Oczko w dawnej Polsce pomwienie o skonnoci homoseksualne (prawdziwe lub wyimaginowane) byo orem przeciwko ideologicznym bd politycznym wrogom, niekoniecznie yjcym. Paziolubstwo Wadysawa Warneczyka sugerowa Dugosz (kar za nie miaa by przegrana bitwa pod Warn)11, podobnie kronikarz wyraa si te o Bolesawie miaym. Pniej pisano take o Wadysawie IV Wazie, Michale Korybucie Winiowieckim i o krlewiczu Jakubie Sobieskim, ktry w mczyznach kocha si a strach. W pamfletach szydzono, e fortun po nim wezm chopcy, wezm Wolscy, Kochanowscy, Wyhowscy. Podobnie mwiono te o zniewieciaym jak na polski gust Henryku Walezym (majcym przebite uszy, uperfumowanym, ubierajcym si w wyszukany sposb i otoczonym tumem pieszczoszkw malujcych twarze mignons, z ktrymi nadto woskim ohydnym naogom nie przepuci).12 Katoliccy publicyci przypisywali skonno do mczyzn Kalwinowi, a rnowiercy papieom: Janowi XIII (by spronym epikurem, cudzoonikiem, wszetecznikiem, sodomczykiem), Aleksandrowi VI (by wszetecznikiem i sodomczykiem rospustnym i jurnym, i czartom bratem) a take Piusowi V i Juliuszowi III. Mnichw i ksiy nazywali za sodomtzykami i gomortzykami. Dla Stanisawa Orzechowskiego Romanizare oznaczao gomorrhizare et sodomizare. Zapytywanie o obcowanie z mczyznami w trakcie spowiedzi zalecay te ksiom katechizmy i poradniki (ciekawe
Ibidem. Oczko P., op.cit., Teksty drugie, nr 5/2008, nr 113, s. 33. 11 Echa tych doniesie pobrzmiewaj zapewne w piewach historycznych Niemcewicza: Nie da si zdronym chuciom powodowa,/ Lecz, wziwszy siln doni rzdu wodze,/ Umia panowa. 12 Grzybowski S., Henryk Walezy, Wrocaw 1980, s. 95; J. Tazbir, Henryk Walezy w: Poczet krlw i ksit polskich, red. A. Garlicki, Warszawa 1978, s. 348-349.
9 10
60
dlaczego, skoro owa skonno, jak podaj wczeni publicyci, a pniej powtarzaj za nimi badacze staropolszczyzny, miaa w Rzeczypospolitej praktycznie nie wystpowa?). Rwnie protestanccy duchowni przestrzegali: Sodomija jest to haniebna nieczysto (...) przed ktr anioowie uciekaj, ktr diabli, widzc, oczy zawieraj, ktr mczyni z mczyznami podz (Gdacjusz).13 W 1617 r., tu przed wypraw krlewicza Wadysawa IV Warneczyka na Moskw, Jerzy Ossoliski, pniejszy Kanclerz Wielki Koronny, podejmowa sub na dworze modego Wazy. Natkn si wtedy w otoczeniu krlewicza Wadysawa na mczyzn, o ktrym sporo i czsto z nieukrywan niechci pisa w swojej autobiografii. By nim Stanisaw Kazanowski, podkomorzy lubelski, starosta kronieski i przedborski. Polski historyk, Ludwik Kubala, opisujc w XIX w. histori Wadysawa Warneczyka pisa: Ten mody czowiek... zczony by ju od dawna cis przyjani z krlewiczem. Wychowali si razem i kochali si jak bracia. Wybierajc si na wypraw moskiewsk, krlewicz wyprosi, a raczej wymg na ojcu, e dano mu przyjaciela do pokoju i do jego sypialni. Byo co cygaskiego w tym modziecu. Czarne krcone wosy, niada cera, lubiene wyrzucone usta, umiech dwoma rzdami pere ozdobiony, wielkie i niespokojne oczy, ruchy kocie, przymilajce si, gdy si chcia komu podoba, a pene leniwej pogardy, kiedy kogo lekceway. Mieni si jak brylant w rne kolory: raz by uprzejmy i mikki, to znw szorstki w obejciu, raz ywy, dowcipny i peen niewyczerpanych pomysw, to znw leniwy i picy; raz bojaliwy i grzeczny, to znw zuchway i gbur jak mu byo wygodnie. Kocha swego krlewskiego przyjaciela, nie mia wielkiej ambicji, lubi przepych i zabawy, a pewny wzajemnoci Wadysawa, drwi sobie z Ossoliskiego (Jerzy Ossoliski pniejszy Kanclerz Wielki Koronny, take bliski przyjaciel krlewicza Wadysawa przyp. red.), z senatorw i komisarzy Rzeczypospolitej, ktrzy go za zego ducha modego pana uwaali. Kasztelan bezki mwic o nim, powtarza wiersze z Pastor Fido: O villamo indiscreto e impruto, Mezuzo uomo, mezuza cara e tutto bestia!14 Sam Jerzy Ossoliski przyznawa, e krlewicz Wadysaw i Kazanowski czsto i jego przyjmowali wieczorami w swojej sypialni, rozkazawszy odwiernym, aby nikogo nie wpuszczali, co dao pozr do nader krzywdzcych podejrze, jakoby nie sami tylko w sypialni si znajdowali. Bez ogrdek, w sporze o ordynacj pukw, wyrazi si o Kazanowskim Chodkiewicz: Dopiero teraz widz, co mi wszyscy powiadaj, e krlewicz z kochankiem swoim gorzak
13 Oczko P., Dlaczego nie chc pisa o staropolskich samcoonikach? Przyczynek do archeologii gay studies w Polsce, Teksty drugie, nr 5 2008, nr 113, s. 34-35. 14 Modziecza mio Wadysawa IV, Inaczej, nr 11, kwiecie 1991 r., s. 25.
61
Robert Biedro
sobie podpija. Ludwik Kubala pisa, e w padzierniku 1618 r., w Tuczynie pod Moskw, faworyt (krlewicza przyp. red.) zachorowa miertelnie i zwtpiwszy o yciu, poleci na swe miejsce brata swojego Adama, ktrego krlewicz dotd jak diaba nienawidzi i przyj adn miar nie chcia. Krlewicz przyjaciela swego w czasie tej plugawej choroby sam pilnowa, po caych dniach i nocach przy nim siedzia w nieznonym fetorze, za zdrowie jego do Loretu wota posya i w szarej sukni zarwno z nim samym chodzi. Patrzc na t serdeczn mio, ktrej dotychczas w zalepieniu swoim nie dostrzeg, spuci Jerzy troch ze swoich ambitnych planw, jak si sam naiwnie wyraa: Jam te w tej chorobie, chcc zwyciy serce tego gupiego czowieka i niezmylon ch do jego przyjani okaza, jakem jeno mg i umia, usugiwa i wygadza, co on wwczas wdzicznie przyjmowa. Ale nie dugo bya, po staremu i paska aska, i kochankowa przyja.15
Robert Biedro
Kodeksy
Obowizujce w XIX w. na terenie Polski ustawodawstwo przewidywao karalno tzw. cielesnej lubienoci przeciw naturze, co znalazo swoje uzasadnienie w Kodeksie Karzcym dla Krlestwa Polskiego z 1818 r. (art. 444).16 Sankcj byo zamknicie w domu poprawy na okres od szeciu miesicy do jednego roku. Stanisaw Milewski w jego ksice Intymne ycie niegdysiejszej Warszawy opisuje zmagania dowdcw armii rosyjskiej, ktra stacjonowaa w Warszawie bdcej pod zaborem, z uprawianiem przez onierzy seksu msko-mskiego. Podobno jeszcze sam car Piotr I Wielki, ktry nakaza do rozdziau III regulaminu armii rosyjskiej dopisa artyku 5: obcowanie pciowe przeciw naturze ze zwierzciem, mczyzny z mczyzn, a take z dziemi karane bdzie spaleniem winnego.17 Kodeks Kar Gwnych i Poprawczych, obowizujcy na terenie zaboru rosyjskiego od 1847 r., po uchyleniu Kodeksu Karzcego, przewidywa kar zesania na Syberi za kontakty homoseksualne. Karalno homoseksualizmu przewidziana bya take przez obowizujcy na terenie zaboru pruskiego kodeks karny Rzeszy z 1871 r. oraz obowizujc na terenie zaboru austriackiego przez Ustaw karn austriack z 1852 r.18
Ibidem. Prawa mniejszoci seksualnych prawami czowieka, Biblioteczka Penomocnika Rzdu ds. Rwnego Statusu Kobiet i Mczyzn, zeszyt 5, Warszawa, 2003, s. 59. 17 Milewski S., Intymne ycie niegdysiejszej Warszawy, Wydawnictwo Iskry, Warszawa, 2008, s. 183-184. 18 Ibidem, s. 59.
15 16
62
Prby wprowadzenia kwestii homoseksualnej do przestrzeni publicznej dokonywali ju w dwudziestoleciu midzywojennym przedstawiciele rodowisk literackich. Tadeusz Boy-eleski, pisarz i satyryk literacki, oraz Irena Krzywicka, pisarka, publicystka i tumaczka, byli pionierami dyskusji wok edukacji seksualnej i emancypacji mniejszoci homoseksualnej. Jak pisze Agata Tuszyska, Krzywicka z ogniem walczya z obyczajowym zakamaniem i pruderi.19 Forum tej walki byy Wiadomoci Literackie, skupiajce wybitnych pisarzy i pisarki okresu midzywojennego. W 1932 r. ukaza si pierwszy dodatek do tego najwaniejszego wwczas pisma literackiego w kraju ycie wiadome, powicony sprawom obyczajowym. Mawiano wtedy z przeksem, e Wiadomoci Literackie zmieniaj si w Wiadomoci Ginekologiczne. W dodatku poruszano tematy, ktrych wczesna Polska nie podejmowaa publicznie: sposoby zapobiegania ciy, kalendarzyk ochrony kobiecej, regulacj urodze czy te temat mniejszoci homoseksualnej. Podobnymi zagadnieniami zajmowaa si rwnie powstaa niedugo pniej, w 1935 r., przy wspudziale Tadeusza Boya-eleskiego, Wincentego Rzymowskiego i Ireny Krzywickiej, Liga Reformy Obyczajw.20 W Przewodniku po beletrystyce Czesawa Lechickiego Irena Krzywicka wystpuje jako druga po Boyu-eleskim czoowa propagatorka tzw. reformacji (czytaj: dereformacji) obyczajw. Autor, okrelajcy swj rodowd jako bliski spirytualizmowi chrzecijaskiemu, twierdzi, e oddaa si posannictwu idei spkowania bez ogranicze w imi jednej religii, jak wyznaje kultu fallusa.21 Debiutem powieciowym Ireny Krzywickiej bya ksika Pierwsza krew wydana w 1930 r., opisujca, jak sam tytu moe wskazywa, okres dojrzewania. Jej kolejn ksik, Sekrety kobiet chwalono za zuchwa jawno w traktowaniu przemilczanych dotd zagadnie i zatajanych problemw. Walk z mioci nazwano zwierzeniem ekshibicjonistki uzupenionym opisami z zakresu fizjologii mioci i pewnych zabiegw chirurgicznych. Pisaa o erotycznych potrzebach winiw, a zamieszczone w jej tekcie zdanie: Ciao yje i domaga si swoich praw, wywoao gone protesty. Tam rwnie, obok oceny wizienia jako wielkiej hodowli onanistw i pederastw, omielia si wyrazi opini na temat homoseksualnoci, do ktrej nikt nie ma prawa si wtrca, jeli jest wynikiem naturalnych skonnoci.22
19 20 21 22
Tuszyska A., Krzywicka. Dugie ycie gorszycielki, Wydawnictwo Literackie, Warszawa, 2009, s. 18. Ibidem, s. 22. Ibidem, s. 22. Ibidem, 2009, s. 24.
63
Robert Biedro
Homoseksualna emancypacja
Krzywicka kontynuowaa swoj dziaalno emancypacyjn take po II wojnie wiatowej. Mimo e ju z mniejsz energi, nadal gorszya komunistyczny reim. W 1969 r. nakadem Polskiej Fundacji Kulturalnej w Londynie ukaza si tom opowiada Krzywickiej Mrok, wiato i pmrok. Nawet troje ukrywajcych si ydw stanowi czworokt seksualny: m i kochanek zamknici razem, yj na zmian ze swoj ukochan, a ona poza tym wspyje z gospodyni, ktra ich ukrywa pisa Henryk Grynberg, recenzujc ksik w Wiadomociach....23 Jarosaw Iwaszkiewicz w wielu swoich powieciach porusza temat homoseksualnoci, ale nigdy nie pisa o tym bezporednio. Jego powieci zawsze pozostawiay margines niedopowiedzenia. Irena Krzywicka w listach z 1939 r., bezskutecznie prbujc zbliy si do Iwaszkiewicza, pisaa, e pewnie bdzie wola zawsze jakiego pensjonatowego faceta od niej.24 Jeli chce Pan mojej przyjani wanie w tych przykrych chwilach, ofiaruj j Panu z rozkosz i nie mam zreszt adnych zudze, e kiedy koo losu wyniesie Pana znw do gry, Jarosaw wzgardzi tak mdymi satysfakcjami i prynie w wiat autem z piknym chopcem dodawaa Krzywicka.25 W 1928 r. Jan Parandowski napisa biograficzn powie o Oskarze Wildzie Krl ycia, a w 1936 r. ukazao si zbeletryzowane studium psychologiczne Adam Grywad, oparte na teorii Adlera o genetycznym pochodzeniu homoseksualnoci. Godna pamici jest rwnie dziaalnoci Narcyzy michowskiej, feministki i emancypantki ruchu lesbijskiego. Postp w zakresie przeamywania tabu wok ludzkiej seksualnoci dotyczy tylko hermetycznych elit rodowisk literackich. Pozostae grupy spoeczne nadal pozostaway z boku tych przemian. Zmiany te zapocztkowaa przede wszystkim emancypacja kobiet i rodzcy si ruch kobiecy, ktry w tym okresie podj pierwsze prby zanegowania patriarchalnego spoeczestwa. Pisarze dwudziestolecia chtnie analizowali te psychik, przy okazji poruszajc wtki bi- i homoseksualne. Zofia Nakowska w Romansie Teresy Hennert opisuje dwch wojskowych wyszego i niszego rang. Ten modszy pragnie najpierw w pogldach, a potem take w sowach i gestach naladowa drugiego. Wreszcie mczyni upodabniaj si do siebie, nastpuje ich identyfikacja. Wielu bohaterw homo- i biseksualnych wprowadza na karty swych utworw Jarosaw Iwaszkiewicz (np. posta Janusza Myszyskiego, bohatera powojennej powieci Sawa i chwaa). Niektre z tych utworw, jak Zygfryd, Kochankowie z Marony czy synne Panny z Wilka, dla ktrych inspiracj byy bynajmniej nie panny, tylko pitka braci, z ktrymi pisarz spdzi pewne lato, zostay przeniesione na ekran.
23 24 25
Robert Biedro
Ibidem, s. 404. Ibidem, s. 494. Ibidem, s. 495.
64
Wanym elementem twrczoci dwudziestolecia midzywojennego bya tworzca si opera narodowa, ktrej jednym z wsptwrcw by Karol Szymanowski. Szymanowski by mczyzn homoseksualnym, a jego twrczo czsto nawizywaa do mioci midzy mczyznami. Jego twrczo nie spotykaa si jednak z pozytywnym przyjciem ze strony konserwatywnych krytykw.26 Najwicej elementw homoseksualnych znale mona w kontrowersyjnej operze Krl Roger. Zafascynowany orientem i duchem staroytnym, a take wczesnym redniowieczem pogranym w szale i chaosie Szymanowski napisa ju wczeniej oper Hagith. Bya ona rozwiniciem niemieckiego ekspresjonizmu operowego (na przykad Salome Richarda Straussa) i nawizywaa do staroytnoci biblijnej. Szymanowski podrowa wtedy (lata 19111915) do Woch i na Sycyli. Pozna wtedy zapewne opowie epick o sycylijskim krlu Rogerze. Po wystawieniu i upadku Hagith Szymanowski mia ju dawno nowy plan operowy. Zakocha si wtedy w pitnastoletnim Borysie Kochno, pniejszym poecie rosyjskim. Po napisaniu Efebosa, homoerotycznej powieci, sprezentowa rosyjskie tumaczenie jednego z rozdziaw swemu modemu kochankowi. Napisa te dla niego wiersze po francusku: Ganymde, Baedecker, Nimporte i Vagabond. Rkopis Efebosa uleg zniszczeniu w poarze. Szymanowski nie zrezygnowa z opery. Prawdopodobnie zakochany w Jarosawie Iwaszkiewiczu, skdind swoim kuzynie, skoni go do napisania libretta opery o nazwie Krl Roger w 1918 r. Prace nad nim rozpoczto w 1918 r. Trway sze lat libretto autorstwa Szymanowskiego i Iwaszkiewicza ujrzao wiato dzienne w 1924 r. Jak pisze Lucjan Kydryski, pisanie libretta postpowao opornie: Wielokrotnie je przerabiano, zmieniano koncepcj poszczeglnych postaci, coraz bardziej kamuflowano przesanie utworu. Premiera Krla Rogera miaa miejsce w Teatrze Wielkim w Warszawie. Sztuk Szymanowskiego uznano za kontrowersyjn.27 Wanym wydarzeniem w kwestii podejcia do homoseksualnoci w Polsce bya dekryminalizacja stosunkw homoseksualnych dokonana w 1932 r. Przyjto wwczas nowoczesny jak na tamte czasy kodeks karny, zaproponowany przez specjalnie powoan komisj kodyfikacyjn, ktrej przewodniczy wybitny polski karnista, Juliusz Makarewicz. Kodeks wzorowany by na postpowym Kodeksie Napoleona. Kodeks przewidywa jednak kar do trzech lat pozbawienia wolnoci za przestpstwo prostytucji homoseksualnej mskiej. Uzasadnienie projektu kodeksu karnego z 1932 r., jako podstaw tej penalizacji eksponowao nie tyle aspekt homoseksualizmu jako takiego, co aspekt patologizacji spoecznej rodowiska mczyzn uprawiajcych
26 27
Kydryski L., Opera na cay rok. Kalendarium, tom 1, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1989 , s. 226. Ibidem, s. 408.
65
Robert Biedro
ten rodzaj prostytucji. W praktyce przepis ten pozostawa raczej martwy i skazania na jego podstawie naleay do absolutnych wyjtkw.28 Dopiero Kodeks karny z 1969 r. znis wszelkie formy karalnoci homoseksualnoci, w tym i prostytucji homoseksualnej. Podobnie te reguluje t kwesti Kodeks karny z 1997 r.29 Zmiany w kodeksie karnym sprawiy, e w przeciwiestwie do wielu innych krajw dla przykadu Niemiec, ZSRR, Rumunii, Wielkiej Brytanii osoby homoseksualne przestay by przeladowane przez polskie prawo. Stworzyo to rwnie sytuacj dwuznaczn i kuriozaln. Z jednej strony dobrze si stao, e akty homoseksualne nie byy ju karane przez polskie prawo, z drugiej jednak poprzez dekryminalizacj osoby homoseksualne przestay istnie w przestrzeni publicznej, a tym samym w ludzkiej wiadomoci. Tabu, jakim w polskim spoeczestwie okresu przedwojennego objta bya sfera seksualnoci, przeoyo si na podejcie do homoseksualnoci. O homoseksualnoci nie mwio si, chyba e w kontekcie religijnym jako o grzechu. Rzeczywisto zostaa zakamana. Spoeczestwo uznao bowiem, e problemu nie ma. Prawo take milczao w tej kwestii. W przeciwiestwie do innych krajw polscy geje i lesbijki byli w dziwnej sytuacji. Z jednej strony nikt ich nie przeladowa prawnie, z drugiej spoeczestwo i religia wymagay od nich milczenia, udawania kogo, kim nie byli. To jednak byo bardzo atwe i czasem na rk samym zainteresowanym. Sprawiao bowiem, e osoby homoseksualne mogy realizowa si w pewnym zakresie jako geje i lesbijki, ale nie mogy istnie w wiadomoci spoecznej. Nie byo, tak jak w Niemczech, spektakularnych aresztowa, procesw, wyrokw. Bya za to spoeczna presja zmuszajca do nieistnienia. Pokosie tej sytuacji, jest odczuwane do dzi.
Robert Biedro
Terror wojenny
Podczas okupacji nazistowskiej w Europie osoby homoseksualne w Polsce nie byy specjaln kategori skazan na zagad. W przeciwiestwie do obywateli III Rzeszy, ktrzy skazywani byli z mocy paragrafu 175, Polacy nie trafiali do obozw koncentracyjnych za swoj orientacj homoseksualn. Pamita jednak naley, e masowo ginli za swoj polsko. wiadectwem przey polskich winiw homoseksualnych jest literatura pamitnikarska z tego okresu, a wrd nich Z Auszwicu do Belsen Mariana Pankowskiego, Anus mundi Wiesawa Kielara czy Czwartki dla
Biedro R., Mniejszo homoseksualna jako kwestia polityczno-spoeczna w Polsce po 1989 roku, praca magisterska, Instytut Nauk Politycznych, Uniwersytet Warmisko-Mazurski, Olsztyn, 2004, s. 15. 29 Prawa mniejszoci seksualnych prawami czowieka, Biblioteczka Penomocnika Rzdu ds. Rwnego Statusu Kobiet i Mczyzn, zeszyt 5, Warszawa 2003, s. 60.
28
66
Nie wiem, czy moja maa Krysia zorientowaa si, dlaczego w tym bloku przestaam caowa j na dobranoc. Moe nawet miaa do mnie al. Ale nieprawdopodobne sceny wrd tych kobiet odebray wiar w moliwo jakiegokolwiek czystego gestu. Przestaam wierzy w czuo i czysto. Oczy, wstrtne oczy, podgldajce nasz nago. Nie mogam si rozbiera, czekaam a zgasz wiato. Nieraz w nocy nie mogam zasn. Z pocztku nie wierzyam, e to prawda. Patrzyam zachannie i z jak rozpacz. Lesbische Liebe. Po paru dniach i ja dostaam licik, wcinity mi przez Cygank. Zorita pisaa: Jeli chcesz mnie kocha, przyjd za rg dwunastki. Zorita miaa wygld mikkiej kobietki i duych, czarnych, aksamitnych oczach. Dopiero teraz zrozumiaam wymow jej powczystych spojrze. W pierwszej chwili ogarn mnie miech: acha, miaam gra rol mana,30 ale prdko przestaam si mia. To byo wstrtne i smutne zarazem. Po kilku dniach zaczam dostawa inne listy. Od manw. Okazao si, e chc mnie take na kobiet. Czuam si osaczona tym podliwym tumem, tumem zboczecw.31
Milczenie PRL
Okres powojenny przynis Polsce propagand ideologii stalinizmu. Kryminalizacja stosunkw homoseksualnych, przede wszystkim mskich, w wikszoci krajw bloku komunistycznego, omina Polsk. Istniejce od 1932 r. liberalne w tym zakresie prawo zostao utrzymane. Omina nas rwnie dyskusja, jaka przetoczya si przez Stany Zjednoczone po przedstawieniu raportu Kinseya, ktry po raz pierwszy w historii bada seksuologicznych tak gruntownie zanalizowa kwesti homoseksualnoci. W Stanach raport wywoa spoeczny szok, w Polsce komunistyczna wadza robia wszystko, by o raporcie media milczay. W tych trudnych politycznie warunkach tworzyli wybitni pisarze i pisarki, ktrych orientacja homoseksualna bya w wikszym lub mniejszym stopniu znana komunistycznym wadzom. Dziki opublikowanym dziennikom Anny Kowalskiej
30 31
Manami najczciej byy kobiety przyjmujce w seksie role mskie. Klich A., Brat Karol, siostra Wanda, Gazeta Wyborcza, 22 czerwca 2009 r., s. 19.
67
Robert Biedro
ubogich Romana Bratnego. Skomplikowane relacje kobiet w obozie koncentracyjnym pokazuje te film Pasaerka Andrzeja Munka. O homoseksualnym wtkach podczas swojego pobytu w obozie Ravensbruck pisaa w swoich wspomnieniach I boj si snw Wanda Ptawska, bliska przyjacika Karola Wojtyy, pniejszego papiea Jana Pawa II, czonkini Papieskiej Akademii ycia Pro Vita i Rady do spraw Rodziny. Ptawska pisaa:
znany jest powszechnie ju jej zwizek z wybitn pisark, Mari Dbrowsk (18891965). Dbrowska, ktra wczeniej wysza za m, pniejsze lata dzielia z Kowalsk oraz Tul, crk wybitnej pisarki. Innym znanym pisarzem homoseksualnym, ktry jednak swj coming out zrobi pod koniec ycia w noweli Milczenie, by Julian Stryjkowski (19051996). W latach 60. XX w. rodowiskiem mczyzn homoseksualnych zacza interesowa si kryminalistyka. Zainteresowanie to wywoane byo hermetycznoci rodowiska gejw. Obawiajc si napitnowania spoecznego, tworzyli zamknite krgi towarzyskie, ktre rwnie przycigay wszelkiego rodzaju przestpcw. Dochodzio wic do kradziey, szantay, morderstw. Przegldajc kartoteki milicyjne, dotyczce zabjstw, prowadzc badania terenowe w miejscach, w ktrych spotykali si homoseksualici, a take w zamknitych zakadach penitencjarnych, prbowano dowie zwikszonej kryminogennoci w obrbie tej grupy pisze w swoim studium ruchu gejowsko-lesbijskiego Pawe Kurpios.32 Prbowano rwnie znale modele zachowa mczyzn homoseksualnych, ktre byyby charakterystyczne dla caego rodowiska gejw. Co ciekawe, homoseksualno kobiet objta bya cakowitym milczeniem. Nie prowadzono na jej temat bada naukowych, nie analizowano tematu w pismach specjalistycznych. Lesbijki nie istniay w wiadomoci Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.
Robert Biedro
Pikiety
Wanym elementem ycia czci mczyzn homoseksualnych byy pikiety. Pikieta to miejsce publiczne, w ktrym spotykaj si mczyni, by poznawa innych mczyzn lub uprawia z nimi seks. Najczciej takimi miejscami s toalety publiczne, parki, kina. Kade wiksze miasto na wiecie ma swoje pikiety. W Polsce takie miejsca spotka istniej od dawna, ale najwiksz popularnoci cieszyy si do czasu rozkwitu Internetu, ktry da nowe moliwoci nawizywania znajomoci. Jak pisze Janusz Boguszewicz w tekcie o pikietach wrocawskich: pikiety swoimi korzeniami sigaj przeomu wiekw XIX i XX. Takie byy pocztki ruchu pedalskiego: mao estetyczne i brzydko pachnce.33 Spacery od jednej do drugiej pikiety nazywane byy szlakami haby. Pikiety byy niebezpieczne. Przycigay bowiem zodziejaszkw i szantaystw, ktrzy wiedzieli dobrze, e obawiajcy si przed ujawnieniem mczyni bd atwym upem. Na pikietach zdarzay si te pobicia, a nawet morderstwa.
32 33
http://www.dk.uni.wroc.pl/texty/prl_02.pdf. Boguszewicz J., Wrocawskie pikiety, Replika, 09/10 2008, nr 15, s. 18.
68
Luj to sens naszego ycia, luj to byczek, pijany byczek, mska hootka, ulik, bczek, chopek, ktry czasem wraca przez park albo pijany ley w rowie, na awce na dworcu, albo w zupenie nieoczekiwanym miejscu. Nasi Orfeusze pijani! Bo przecie ciota nie bdzie si lesbijczya z inn ciot! Potrzebujemy heretyckiego misa! (...) Kada tylko marzy, eby takiego pijanego Orfeusza poderwa, co przez cay czas stosunku nie zauway, e nie ma do czynienia z bab. Ale to musi by bardzo pijany albo (...). Bo najlepsze luje s hetero i takiego wyrwa, to trzeba go bardzo schla, albo...35
Sowa pikieta czy luj s jednymi z wielu okrele funkcjonujcych w swoistym slangu gejowsko-lesbijskim. Taki slang wytworzy si przez lata izolacji spoecznej rodowiska mczyzn i kobiet homoseksualnych. Wanym elementem pewnej czci rodowiska mczyzn homoseksualnych bya gra pciami przenikanie mskoci z kobiecoci, odgrywanie rnych rl w rnych sytuacjach. Mczyni homoseksualni potrafili w pracy zawodowej, w heteroseksualnych zwizkach rodzinnych przybiera patriarchalne, mskie wzorce zachowania, by pniej, w rodowisku znajomych ciot uywa form eskich na okrelanie innych mczyzn homoseksualnych i samych siebie. Nazywane to byo przeginaniem si, czyli udawaniem kobiet jakimi je sobie wyobraaj wymachiwanie rkami, piszczenie, mwienie ale przesta i Boe, Boena. Albo podchodzenie do mika, kadzenie mu rki pod brod i mwienie: Gwk, szczeniaczku, wyej trzymaj, jak do mnie rozmawiasz. Wcale nie chc by kobietami, chc by przegitymi facetami. Tak im dobrze, to by ich sposb na cae ycie. Zabawa w bab. Bycie prawdziw kobiet to ju nie to zabawa ekscytuj, a spenienie, jak to spenienie... Ale w ich jzyku spenienia nie istniej.36
34 35 36
Ibidem. Witkowski M., Lubiewo, Korporacja Ha!art, Krakw 2006, s. 16. Ibidem, s. 12.
69
Robert Biedro
Boguszewicz opisuje pi pikiet we Wrocawiu, ktre pamita z lat 70., fascynujce swym tajemniczym odbywajcym si tam misterium i odraajce w swoim brudzie i smrodzie. W toaletach panowa duy ruch, szalet zapewnia przypadkowo spotka i (co byo niesychanie istotne) anonimowo kontaktw. Nic wic dziwnego, e prawie przed kad lub w kadej publicznej toalecie powstawaa homoseksualna pikieta kontynuowa Boguszewicz.34 Na pikiecie pozna mona byo najczciej luja. Jak pisze Micha Witkowski w synnej ksice Lubiewo:
Przemiany
W latach 70. XX w. doszo do zwikszenia aktywnoci ruchu gejowsko-lesbijskiego w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych. Organizacje reprezentujce osoby homoseksualne stay si widocznym partnerem politycznym i spoecznym, nawizujc w swoich postulatach do ruchw emancypacji kobiet i czarnoskrych. Podobne inicjatywy obserwowano w niektrych krajach bloku socjalistycznego. W NRD i ZSRR powstawa zaczy podziemne, ale prnie dziaajce organizacje, mimo obowizujcego w tych krajach restrykcyjnego prawa, zakazujcego nie tylko stosunkw homoseksualnych, ale rwnie ograniczajcego dziaalno organizacji pozarzdowych. Polska pozostaa z boku tych przemian. Bierno polskiego rodowiska gejowsko-lesbijskiego wynika moga z rnych przyczyn do tej pory niezbyt gruntownie przeanalizowanych przez historykw i socjologw. Z pewnoci jednak duy wpyw miaa deklarowana katolicko polskiego spoeczestwa. Zachodnie spoeczestwa miay inne dowiadczenia religijne dominacja protestantyzmu wpywaa na moralno spoeczn i dawaa wiksze przyzwolenie na indywidualizm, a przez to swobod definiowania dobra. Jednoczenie spoeczno krajw Europy Zachodniej bya bardziej zlaicyzowana. Dziki dowiadczeniom kolonialnym i inkluzyjnej polityce imigracyjnej spoeczestwa te miay moliwo obcowania z innymi kulturami, jzykami, kolorami skry. Ta rnorodno z pewnoci pomagaa rodzcym si w latach 70. gejowsko-lesbijskim. Warto rwnie pamita, e w przeciwiestwie do wielu krajw, w tym rwnie Europy Zachodniej, w Polsce stosunki homoseksualne midzy mczyznami nie byy karane. Dlatego determinacja organizacji i aktywistw gejowskich bya zdecydowanie wiksza w krajach penalizujcych takie kontakty. Ich karalno staa si punktem odniesienia przeciwko represjom, jakie spotykay mczyzn homoseksualnych, dawaa namacalny powd do jednoczenia si wok pewnej sprawy. Te dowiadczenia bd rzutoway na rozwj ruchu gejowsko-lesbijskiego w Polsce do dzisiaj. Swoiste wytumaczenie tej sytuacji, pewnie godne potraktowania gwnie jako humoreska, daje Witkowski w Lubiewie:
Nie znaem ani jednej Ciotki Zbuntowanej. Przeciwko systemowi. Ani jednej Ciotki Walczcej. Zreszt, ciekawe, w jakiej roli w tej mskiej grze by si ustawiy, gdy tam kobiety kroiy chleb w stoczni i tylko pomagay. W teatrze pci zabrako dla nich miejsca. Jako te ta kobieca ulego, tak typowa dla ciot i dawnych (przedemancypacyjnych kobiet) nie pozwalaa im na bunt. Chciay dawa dupy systemowi, chciay by bierne, pasywne, posuszne (...). Albo po prostu yy jak zwykle w swoim wasnym, urojonym wiecie, wic rzeczywisto nic a nic ich nie obchodzia.37
37
Robert Biedro
Ibidem, s. 30.
70
Ciekaw postaci PRL by Jerzy Waldorff, znany wczenie pisarz, publicysta, krytyk muzyczny i dziaacz spoeczny. Mariusz Urbanek, autor biografii Waldorffa, przytacza anegdot o tym, jak Waldorff pozna swojego pniejszego, wieloletniego partnera. Jesieni 1939 r. z Warszawy do zajtego przez Rosjan i przekazanego nastpnie Litwinom Wilna wyruszyo trzech mczyzn. Jan Ekier, Micha Tyszkiewicz i Jerzy Waldorff. Szli po najwiksze mioci swego ycia. Ekier po aktork Danut Szafarsk, Tyszkiewicz po Hank Ordonwn, Waldorff... po Mieczysawa Jankowskiego pisze Urbanek w ksice Waldorff. Ostatni baron Peerelu. W anegdocie tej jest tylko ziarno prawdy Tyszkiewicz wtedy do Wilna si nie wybra, ale prawd jest, e Waldorffowi udao si przedrze przez dwie granice, by pozna Jankowskiego, z ktrym przey prawie szedziesit jeden lat w zwizku.38 W uzupenionym testamencie Waldorffa z 1989 r., czytamy:
Mieczysaw Janowski, nasz daleki powinowaty, na przeomie lat 1939 i 1940 uciek z Wilna przed apankami sowieckimi i zosta przyjty w Warszawie przez moj matk za drugiego syna, a przeze mnie jako brat z wyboru. Odtd idziemy razem przez ycie, mieszkajc, gospodarujc wsplnie ponad p wieku.39
Zwizek Waldorffa i Jankowskiego przetrwa II wojn wiatow oraz okres PRL. Przez cay ten czas Jankowski prowadzi dla Waldorffa dom sprzta, gotowa, pra. Robi take swoj karier by tancerzem Teatru Wielkiego, inspektorem baletu i pedagogiem w Warszawskiej Szkole Baletowej.40 Waldorff przez cae ycie nie mia odwagi przyzna, e Mieczysaw Jankowski jest jego partnerem yciowym. W udzielonym pod koniec swojego ycia wywiadzie Bohdanowi Gadomskiemu powiedzia, e Jankowski jest jego ciotecznym bratem, ktry przyjecha do Polski w 1939 r., uciekajc przed wywiezieniem na Sybir. Tak jak sta, przyszed do naszego domu i zosta uznany przez moj matk za drugiego syna. Matka umara, a my obaj dalej toczymy ten bardzo gboko kawalerski ywot mwi Gadomskiemu Waldorff.41 Urbanek zauway, e wersja kuzynowska bya obowizujc w mediach przez wiele lat. Mieszka z modszym bratem (ciotecznym), emerytem Teatru Wielkiego w Warszawie informowa w 1990 r. dziennikarz Wprost. Telefony odbiera pan Mieczysaw, daleki kuzyn Jerzego Waldorffa z Wilna napisaa dwa lata
38 39 40 41
Urbanek M., Waldorff. Ostatni baron Peerelu, Wydawnictwo Iskry, Warszawa 2008, s. 6. Ibidem. Ibidem, s.8. Ibidem, s.6.
71
Robert Biedro
pniej dziennikarka Twojego Stylu.42 W testamencie Jerzy Waldorff poprosi jego wykonawcw, aby pochowano go na Powzkach, bo tam ley stara Warszawa, jedyna, ktr naprawd kocha i akceptowa. Niechaj te wraz ze mn spocznie Mieczysaw Jankowski napisa Waldorff.43
Robert Biedro
Inne kino
Jak pisze Krzysztof Tomasik w artykule Szalet albo balet, w polskim kinie powojennym mczyzna homoseksualny po raz pierwszy pojawi si w komedii Tysic talarw (1959) Stanisawa Wohla. W niewielkiej rlce modziutki Wiesaw Goas przemkn przez ekran, by zapowiedzie pokaz mody. Jego orientacja seksualna nie budzia wtpliwoci, decydowaa o tym przegita gestykulacja i gos. Tylko tyle, ale wystarczyo, eby wywoa umiech u publicznoci, innej funkcji dla tej postaci nie przewidziano. Jest to schemat powtarzajcy si w nastpnych latach, w przewaajcej wikszoci mczyni homoseksualni nie byli pozytywnymi bohaterami, ale typami, ktre przewijay si w epizodach, aby wzbudzi odraz lub umiech politowania. Taki by wtedy peda na ekranie: aosny, zblazowany, z apaszk i wymodelowan fryzur, ktry rozglda si tylko, jak zacign do ka modego chopaka kontynuowa Tomasik. Tak byo choby w telewizyjnym Ojcu (1967) Jerzego Hoffmana i Dziciole (1971) Jerzego Gruzy. W tym pierwszym mczyzna (Jzef Kondrat) prbowa zaprosi do domu spotkanego w parku licealist, w tym drugim warszawiak (Wiesaw Michnikowski) bez sensu mizdrzy si do reportera podczas krcenia programu telewizyjnego, a gwny bohater (Wiesaw Goas) zosta wzity za mczyzn homoseksualnego, gdy chcia wej do opery portier go wwczas poinformowa: Wyjcie dla baletu jest z drugiej strony. Taki sposb przedstawiania kontynuowano w nastpnych latach w trzecim odcinku popularnego Czterdziestolatka (1974) Gruzy wymalowany Wojciech Pszoniak przystawia si do Stefana Karwowskiego (Andrzej Kopiczyski), a gdy ten ucieka, kwituje to z przegiciem: Dziwak. Podobn funkcj peni tancerz z baletu (Bohdan azuka) w kinowym Motylem jestem, czyli romans czterdziestolatka (1976) i... tancerz z baletu (Eugeniusz Priwieizencew) w Kontrakcie (1980) Krzysztofa Zanussiego. Pojawiajcy si w epizodzie Wielkiej majwki (1981) szef Laboratorium Ekspresji Ciaa o wymownym nazwisku Radomir Korsz-Umielski (Czesaw Woejko) prbowa uwie modych chopakw, a reyser (Erwin Nowiaszek) z Punktw za pochodzenie (1982) wymusza usugi seksualne za rol.
42 43
Ibidem. Ibidem, s.8.
72
W 1972 r. powsta Diabe Andrzeja uawskiego, bez wtpienia jeden z najodwaniejszych filmw polskich. W tym ociekajcym krwi horrorze reyser amie wiele tabu, pokazuje nie tylko kazirodztwo i matkobjstwo, ale take seks z kobiet w zaawansowanej ciy pisze Tomasik. Jednym z bohaterw jest mczyzna homoseksualny, aktor Hertz (Wiktor Sadecki), ktry prbuje zdoby wzgldy Jakuba (Leszek Teleszyski), i cho zostanie pniej zabity przez swego protegowanego, w filmie po raz pierwszy mamy do czynienia ze scen erotyczn midzy mczyznami (sabo widoczn i pokazan z oddali). Cenzura zatrzymaa jednak film i wszed on na ekrany w wskim rozpowszechnianiu dopiero w 1988 r. Ten sam Wiktor Sadecki gra dowiadczonego konferansjera w synnym Wodzireju (1977) Feliksa Falka. Danielak (Jerzy Stuhr) wyeliminowa go z wycigu do prowadzenia prestiowego balu, szantaujc ujawnieniem jego preferencji seksualnych. W Doktorze Judymie (1975), adaptacji Ludzi bezdomnych eromskiego, to, e inynier Korzecki (Jerzy Kamas) jest homoseksualny, dawano do zrozumienia jego powcigliwoci, zadbaniem, niechci do kobiet, a przede wszystkim lektur Platona. Rwnie w synnej Ziemi obiecanej (1974) Andrzeja Wajdy jeden z trzech gwnych bohaterw yd Moryc Welt (Wojciech Pszoniak) jest wyranie zafascynowany czy wrcz zakochany w swoim polskim przyjacielu Karolu Borowieckim (Daniel Olbrychski). Takie przedstawienie Moryca jest zreszt autorskim pomysem reysera, w powieci Reymonta z niczym podobnym nie mamy do czynienia, a Moryc ma narzeczon. Rwnie aluzyjnie, cho adnie, ukazano modziecz mio Wiktora (Piotr ysak) do najlepszego przyjaciela (Mirosaw Konarowski) w kryminale Wrd nocnej ciszy (1978) Tadeusza Chmielewskiego. Szkoda tylko, e bohater okazywa si w finale seryjnym morderc. Role mczyzn homoseksualnych najczciej ukazywane byy w schemacie dramatu: dramatu starych, samotnych, spragnionych uczu ludzi. W Zakltych rewirach (1975) Janusza Majewskiego posta barona Humaniewskiego zakochanego w modym kelnerze Romku (Marek Kondrat) staa si przejmujca dziki wietnemu aktorstwu Czesawa Woejki, cho odbyo si to na przekr scenariuszowi i charakteryzacji skupionej na efektownej koafiurze. Take Agnieszka Holland ju w swoim debiucie kinowym Aktorzy prowincjonalni (1978) bez szyderstwa pokazaa posta Andrzeja, zastraszonego aktora homoseksualisty (Stefan Burczyk), wpatrzonego w gwnego bohatera (Tadeusz Huk), od ktrego usyszy w chwili zoci: Czasami zastanawiam si, czy jeste moim przyjacielem, czy tylko zakochanym pedaem. Krzysztof Szmagier, reyser bardzo popularnego serialu 07 zgo si, rwnie mia najlepsze chci, cho w efekcie zaprezentowa zbir stereotypw.
73
Robert Biedro
W pierwszym odcinku drugiej serii zatytuowanym 24 godziny ledztwa (1978) jednym z podejrzanych o popenienie zbrodni jest bogaty waciciel stadniny koni ukasz Uliski (Andrzej Szalawski), mieszkajcy z modym wychowankiem Adamem (Jan Piechociski). Nie wiadomo, czy utrzymuj stosunki seksualne, ale chopak twierdzi, e nie. Powszechnie znane s preferencje ukasza, nabawi si tego w Anglii. Jego str mwi: Ja to mu wspczuj. To jakby choroba, moe gorzej, bo wstydliwa. Mimo wszystko mona tu mwi o nowatorskim podejciu do homoseksualizmu, decyduje o tym przede wszystkim wietna rola Szalawskiego, ktry na ekranie prezentuje wrcz onierski sposb bycia pisze Tomasik w jego tekcie na temat kinematografii PRL. Najlepiej ze wszystkich artystw w PRL z kwesti homoseksualnoci radzili sobie reyserzy w latach 80. W poowie dekady powstay trzy kluczowe dla tej kwestii filmy: Baryton (1984) Janusza Zaorskiego, Magnat (1986) Filipa Bajona i Zygfryd (1986) Andrzeja Domalika. Jednym z gwnych bohaterw Barytona jest Froelich (Jan Englert), ktry znajduje si w wicie wybitnego tenora wzorowanego na Kiepurze (Zbigniew Zapasiewicz). Froelich ma on, dzieci, naley do partii nazistowskiej, co nie przeszkadza mu uwie modego kelnera (Jerzy Klesyk), pracownika hotelu, w ktrym si zatrzyma. Z filmu pochodzi bardzo adna scena miosna, w ktrej Froelich wylewa szampana na nagi tors kochanka, a potem go zlizuje. Nowatorstwo Barytona polega nie tylko na uczynieniu tej postaci zwycizc pod koniec filmu, wraz z dojciem do wadzy Hitlera, ale take na powierzeniu tej roli Janowi Englertowi, ktry gra swego bohatera z kocim wdzikiem, bez trudu zyskujc sympati widzw. Jeszcze odwaniej Englert zosta obsadzony w Magnacie i jego telewizyjnej wersji Biaej wizytwce. Tu wtek Conrada, syna ksicia pszczyskiego, jest istotniejszy, nie ma te wtpliwoci, jaki charakter ma jego przyja z Jurkiem Zbierskim (Marek Barbasiewicz pierwszy czowiek polskiego kina, ktry dokona coming outu), cho sceny erotyczne zostay zarezerwowane dla par msko-damskich. Homoseksualny bohater okazuje si jedynym z caej rodziny, ktry przetrwa zawieruch historyczn. Wreszcie Zygfryd, uwaany czsto za jedyny polski film gejowski, adaptacja opowiadania Jarosawa Iwaszkiewicza. Mona si spiera, czy zaszczytne miano jest zasuone, skoro relacja midzy mczyznami pozostaje platoniczna, ale rzeczywicie gwny temat to fascynacja konesera sztuki Stefana Drawicza (Gustaw Holoubek) modym akrobat Zygfrydem (Tomasz Hudziec). Jest to take, a moe przede wszystkim, film o odkrywaniu kultury wysokiej oraz fascynacji modoci, ktr symbolizuje nagi Zygfryd pozujcy swemu promotorowi.
Robert Biedro
74
Bohaterowie filmu Pantearej (1987), sprzedajcy i zaywajcy w szaletach publicznych narkotyki, byli brani za mczyzn homoseksualnych i wyzywani od pedaw. W koszarowej komedii C.K. Dezerterzy (1985) Janusza Majewskiego do Czecha Chudeja (Robert Koltai) przystawia si wymalowany mczyzna homoseksualny. Kiedy ten uwiadamia sobie, o co chodzi, z obrzydzeniem wypluwa wanie spoywane jedzenie. Telewizyjne Sceny nocne (1989) Marka Nowickiego zaprezentoway starego szlachcica (Ryszard Barycz) podrywajcego przegitego lokaja z obowizkowym makijaem (Ryszard Czubak). Natomiast polskie podziemie mogo szantaowa dwch nazistw (Eugeniusz Kujawski i Jacek Borkowski), kiedy odkryto, e utrzymuj kontakty, za ktre lduje si w Dachau (film TV Urodzony po raz trzeci, 1989). Po 1989 r. homoseksualno w kinie pojawiaa si rwnie rzadko i w rwnie stereotypowy sposb. Mariusz Treliski zaprezentowa wietn adaptacj Witkacego Poegnanie jesieni (1990), ktra bya debiutem Treliskiego, z rewelacyjnym Janem Peszkiem w roli hrabiego ohojyskiego i jedn z najodwaniejszych w polskim kinie scen erotycznych midzy mczyznami w wykonaniu Peszka i Jana Frycza. Treliski otrzyma za film nagrod dzkiej szkoy filmowej imienia Andrzeja Munka za reyseri i zdjcia.44 Szybko okazao si jednak, e... to by byo na tyle. Wymieni mona jeszcze Por na czarownice (1993) Piotra azarkiewicza, ktry, traktujc o AIDS, sta si po czci obrazem o pewnej czci rodowiska homoseksualnego. Posta Andrzeja Mastalerza z tego filmu przez siedem lat, a do 2000 r. (Egoici), bya jedynym homoseksualist pierwszego planu w polskim kinie. Na kolejnego (Senno) trzeba byo czeka osiem lat. Miejmy nadziej, e nastpny pojawi si wczeniej.45 W 1989 r. na ekranach kin pojawi si film Leszka Wosiewicza Kornblumenblau. Zdecydowanie mniej byo w polskiej kinematografii wtkw lesbijskich. W roku 1982 na ekrany wgierskich kin trafi film Inne spojrzenie w reyserii Karoly Makka. Ekranizacja gonej powieci Erzsebet Galgoczi, opisujcej dzieje mioci pomidzy dwiema kobietami, Evy i Livii. czce je coraz bliej, niezwykle zmysowe, zakazane uczucie rozwija si na tle wydarze politycznych na Wgrzech w latach 19561958. Na festiwalu w Cannes film otrzyma rwnie Nagrod FIPRESCI za oryginalno i czytelno humanistycznego przesania w obronie cakowitej wolnoci jednostki. Inne spojrzenie to pierwszy w kinematografii Europy Wschodniej film podejmujcy temat kobiecej homoseksualnoci. Znakomite kreacje dwch polskich aktorek, Grayny Szapoowskiej i Jadwigi Jankowskiej-Cielak, nagrodzonej Zot
44 45
Serwis krajowy, Inaczej, nr 4, wrzesie 1990, s. 4. Tomasik K., Szalet albo balet, Replika, 03/04, 2009, nr 18, s. 14-15.
75
Robert Biedro
Palm na Midzynarodowym Festiwalu Filmowym w Cannes, sprawiy, e film uznawany jest za jeden z najlepszych w polskiej kinematografii. Grayna Szapoowska tak opisywaa swoje wspomnienia z pracy nad filmem:
Inne spojrzenie dzieje si po stamszeniu powstania na Wgrzech, ale to nie jest alegoria polityczna. Jadwiga Jankowska-Cielak gra dziennikark, ktra idzie pod prd swoich czasw. Bycie sob oznacza dla niej nie tylko pisanie bez wewntrznej cenzury, ale jeszcze mio do drugiej kobiety. T kobiet graam ja. Obie dostawaymy potem listy od feministek i lesbijek z caego wiata podtrzymyway nas na duchu, zwierzay si ze swojego wyobcowania.
Robert Biedro
Krzysztof Tomasik w artykule powiconym filmowi pisze, e by to pierwszy pokazywany w Polsce obraz, ktrego nie dao si omwi bez poruszenia kwestii kobiecej homoseksualnoci. Film na ekranach polskich kin pokazano dopiero w 1984 r., a wic dwa lata po premierze wgierskiej. Przyjty zosta jednak bardzo przychylnie, recenzenci czsto apelowali wrcz o tolerancj dla innej mioci. Adam Horoszczak w tygodniku Ekran pisa:
Mio Evy do innej kobiety, Livii jest wystpna, naganna, grzeszna. Tym samym pitnem nacechowana jest jej bezkompromisowa mio do prawdy. Obie mioci, aczkolwiek niby realne, s rodzajem utopii: obie s niemoliwe, bo, z rnych wzgldw, nieakceptowane spoecznie. Mdry, gboki, humanistyczny film.
Z kolei Jerzy Paewski pisa w Filmie:

Eva jest lesbijk. Pocigaj j kobiety. Zakochuje si w piknej koleance redakcyjnej, stawia fioek w doniczce midzy ssiadujcymi biurkami. Od czasw procesu Oscara Wildea nie mino jeszcze sto lat, ewolucja w spojrzeniu na homoseksualizm jest ogromna, przejcie problemu z domeny kryminalistyki do domeny medycyny jest faktem. Ale tyle tolerancji, by tak mio zwiza pojciem pikna, fizycznego i duchowego? (...) Dziki temperamentowi i sile przeycia dwch polskich aktorek, Jadwigi Jankowskiej-Cielak i Grayny Szapoowskiej, to nieopatrzone na ekranach uczucie rozwija si przed nami z ca oczywistoci.
Paewski pisa dalej:

Erzsebet Galgoczi napisaa rzecz w znacznej mierze autobiograficzn. Jej lesbijskie skonnoci, konieczno obrony swych uczu przed wiatem, uczulenie na zniewagi i upokorzenie przesdziy o jej reakcjach take politycznych i o losach bliskich losom ekranowej Evy.46
46
Tomasik K., Inne spojrzenie, Replika, 1 lutego 2009 r., nr 19, s. 15.
76
W 1983 r. na ekrany kin wszed film Nadzr Wiesawa Saniewskiego, w ktrym jako wtek drugoplanowy pojawia si mio dwch kobiet. Akcja filmu dzieje si w wizieniu, a gwna bohaterka (Ewa Baszczyk) jest wiadkiem rodzcego si uczucia midzy koleankami z celi: Danusi i Al (Gabriela Kownacka i Elbieta Zajcwna). Stosunki seksualne s jednak surowo wzbronione, wic dziewczyny zostan wkrtce rozdzielone. Poza Nadzorem w innych polskich filmach wtki lesbijskie s marginalne lub jedynie ewentualnie sygnalizowane aluzjami. Tak byo choby w mao znanym Wirze (1983) Henryka J. Schoena, gdzie Anna (Marzena Trybaa) i Ra (Ewa Dakowska) wychowuj wsplnie syna tej pierwszej. Nieco inaczej sytuacja wyglda w Dwch ksiycach (1993) Andrzeja Baraskiego: tam malarka Mena (Grayna Trela) obdarza czuociami piewaczk Mart (Anna Majcher). W innych filmach lesbijki wystpoway w epizodycznych rolach, mogy stanowi seksualny eksperyment, jak Wika (Ewa Saacka) dla Bogny (Hanna Dunowska) w Feminie (1990) Piotra Szulkina, czciej jednak peniy rol popychada tu wymieni mona choby suc Hortensj (Hanna Stankwna) z horroru Wilczyca (1982) Marka Piestraka, ktra beznadziejnie kocha si w swej pani (Iwona Bielska) i przeywa katusze, gdy ta nawizuje romans z austriackim huzarem. Lesbijka moe by te molestujcym mode dziewczyny monstrum, jak badylara (Ewa Wawrzo) z pitej serii serialu 07 zgo si (1987) Krzysztofa Szmagiera.47 Homoseksualno przewijaa si jako wtki take w PRL-owskim kabarecie. W skeczu Karolkowa kabaretu Dudek (19651975) do dyrektora spdzielni mieszkaniowej przychodzi niejaki Witold Kocibrzycki (genialny Wiesaw Goas) i prbuje wymc zamian mieszkania w zwizku z przebudow ulicy Karolkowej. Sk w tym, e ani lokal, ktry sobie upatrzy, ani ten, w ktrym chce zamieszka, przy wspomnianej ulicy si nie mieci, co nie przeszkadza mu mnoy przykadw znajomych (w tym przyjaciela swojego znajomego), ktrzy w podobnej sytuacji upragniony przydzia otrzymali. Dodatkowego smaczku dodaje tu fakt, i Kocibrzycki jest gejem, oczywicie zniewieciaym, wic widz na pierwszy rzut oka domyla si, o co chodzi. I cho jego homoseksualno nie jest istot artu, to stwarza okazj do dodania kilku mniej lub bardziej zabawnych kwestii, jak ta o bezczelnym oddzielaniu wirki od Wigury (przy okazji innej przebudowy) czy zwrcenie si do Kocibrzyckiego per prosz pani.48 German Ritz, szwajcarski slawista, ktry wprowadzi refleksj nad kwesti homoseksualn do polskiego dyskursu literackiego, twierdzi, e polska literatura
47 Na podst. tekstu Ewy Tomaszewicz ze strony: http://www.homoseksualizm.org.pl/index.php/ lesbijki-w-polskim-kinie/. 48 Tomaszewicz E., Parodia geja... a co dalej?, Replika, 03/04, 2009, nr 18, s. 18.
77
Robert Biedro
homoseksualna istnieje, ale ukrywa sw obecno jak bodaj adna inna literatura homoseksualna Europy i Ameryki. Ta dyskrecja umoliwia jej jednak wejcie do kanonu, w ktrym jej udzia jest znaczniejszy ni w przypadku wikszoci porwnywalnych literatur. T polsk specyfik Ritz nazywa poetyk niewyraalnego podania. Sprawia to, e czytelnik musi by odpowiednio przygotowany do przygody z literatur Gombrowicza, Iwaszkiewicza, Brezy, Stasiuka, Andrzejewskiego. Czytelnik musi posiada wiedz tajemn swego rodzaju kod, ktry pozwala dojrze ukryt tre powieci tych autorw. Podobny pogld wyraa Izabela Filipiak, znana polska pisarka lesbijska, autorka swoistej genealogii treci lesbijskich w polskiej literaturze. Poczynajc od Narcyzy michowskiej, Filipiak tropi wtki lesbijskie pokazujc, e klasyk mona czyta inaczej.
Robert Biedro
Zauwacie nas!
W latach 80. XX w. obserwujemy znaczcy wzrost liczby publikowanych artykuw dotyczcych homoseksualnoci. Najczciej ich kontekstem bya jednak epidemia HIV/AIDS, ktra budzia wiele obaw spoecznych i wizana bya ze rodowiskiem homoseksualnym. W roku 1981 w Nowym Jorku i Kalifornii zaobserwowano wrd modych, uprzednio zdrowych mczyzn homoseksualnych wyjtkowo liczne przypadki bardzo rzadkich chorb, to jest KS (Kaposi sarcoma, czyli misak Kaposiego) i PCP. Wkrtce stwierdzono u nich wsplny defekt immunologiczny upoledzenie odpornoci komrkowej wynikajce ze znacznego spadku liczby limofocytw T CD4+). Choroba w 1982 r. otrzymaa nazw acquired immunodeficiency syndrom, AIDS (zesp nabytego upoledzenia odpornoci). W roku 1985 w Polsce Minister Zdrowia i Opieki Spoecznej powoa Penomocnika do spraw AIDS oraz 10-osobowy zesp ekspertw pod nazw Zesp do spraw AIDS, na rok przed zanotowaniem pierwszego wypadku AIDS w naszym kraju. Nieistniejce oficjalnie organizacje gejowsko-lesbijskie nie uczestniczyy w pocztkowych pracach zwizanych z obron przed wirusem. Dopiero pocztek lat 90. przynis zaangaowanie si rodowiska gejowskiego w prby rozwizania tego problemu, ktry dotyka gwnie mczyzn uprawiajcych seks z mczyznami. W zwizku z pandemi AIDS media bardziej ni do tej pory zainteresoway si tematem rodowiska gejowsko-lesbijskiego. By to temat wiey, nowy i co najwaniejsze ciekawy dla czytelnikw. Aura tajemnicy wok homoseksualnoci przycigaa zainteresowanie. Co ciekawe i dzisiaj wrcz niewyobraalne, w latach 90. tematyk homoseksualnoci dziennikarze starali si traktowa bardziej
78
obiektywnie. W wielu programach dyskusje prowadzone byy w sposb rzeczowy, brakowao skrajnie nastawionych antagonistw, panowa klimat zrozumienia i tolerancji ze strony mediw. Wydawao si, e cz z nich, mimo powszechnie panujcych negatywnych stereotypw na temat gejw i lesbijek, chce podj si misji uczenia szacunku dla osb homoseksualnych. W tym samym czasie pojawiaj si pierwsze wtki homoseksualne w reimowej telewizji. W programie Rozmowy intymne, w latach 80., na temat homoseksualnoci mwi m.in. Leopold Szafraniec, psychiatra i seksuolog.49 18 grudnia 1987 r. telewizja polska wyemitowaa pierwszy program z udziaem gejw Rozmowy intymne.50 Zalkw ruchu gejowsko-lesbijskiego naley upatrywa w pierwszych reakcjach na listy wysyane przez osoby homoseksualne do organizacji zachodnich. Podczas jednego ze spotka ILGA zdecydowano, e listy te przekazywane bd do austriackiej grupy HOSI Wien (Homosexuelle Inittiative Wien), ktra stanie si punktem kontaktowym dla gejw i lesbijek nie tylko z Polski, ale take innych krajw ociennych bdcych pod protektoratem ZSRR Wgier i Czechosowacji. Jak pisze w swoich wspomnieniach Waldemar Zboralski, szczeglnie zaangaowanymi osobami w tego typu pomoc byli Kurt Krickler oraz Marek Jaworski. I tak wszelkie kontakty od polskich gejw znalazy si w Wiedniu. Kady zainteresowany zosta o tym powiadomiony listownie. Najaktywniejsi z nas zostali skontaktowani ze sob wspomina Zboralski.51 Jak pisze Zboralski, ta aktywno miaa doprowadzi do zorganizowania przez Sub Bezpieczestwa synnej akcji Hiacynt. W 1982 r., przy HOSI powsta Bank Informacji Europy Wschodniej (EEPI), z ktrym wsppracowa Andrzej Selerowicz.52 Selerowicz regularnie odwiedza Polsk w celu skoordynowania dziaa, doprowadzajc do konsolidacji rozproszonych po kraju mczyzn zainteresowanych tworzeniem pocztkw ruchu gejowskiego. Podrowaem wtedy czsto subowo po krajach RWPG i z tego wzgldu miaem doskona okazj do zebrania informacji o yciu gejw na tym obszarze. By to okres klasycznych rzdw komunistw: cenzury, kontroli korespondencji, powszechnego zastraszenia i wielkich obaw przed ujawnieniem si. Poznawaem rnych ludzi, a przez nich nastpnych. Kontakty te (niektre przerodziy si w trwajce do dzi przyjanie) pozwalay mi zebra wiele cennych danych. (...) Oczywicie, najbardziej zaleao mi na Polsce. Trudnoci, na jakie natrafiaem, polegay gwnie na tym, e mieszkajc na stae w Austrii, zmuszony byem w zasadzie
49 50 51 52
Po pierwsze: uwierzy w siebie, Inaczej, nr 4, wrzesie 1990, s. 3. Wspomnienia weterana, Inaczej, nr 9, luty 1991 r., s. 3. Ibidem. HOSI, Inaczej, nr 12, maj 1991 r., s. 7.
79
Robert Biedro
do kontaktw korespondencyjnych. Ale jak tu wyrazi w licie, o co mi chodzi? Homoseksualizm by wtedy generalnym tabu. O tym mwio si co najwyej na prywatkach, w cztery oczy, a nie dyskutowao publicznie. Jeszcze na dodatek z nieznajomymi wspomina Selerowicz.53 Selerowicz opublikowa pniej ksik Rosa Liege unterm Roten Stern, ktra ukazaa w 1984 r. si nakadem wydawnictwa Fruhlings Erwachen w Hamburgu. Pierwsze spotkania organizowane przez Selerowicza odbyway si w penej konspiracji. Tak byo latem 1983 r. w warszawskim parku azienkowskim. Mwilimy tym samym jzykiem, a jednak nie rozumielimy si. Za wczenie chyba byo jeszcze na podjcie jakiejkolwiek dziaalnoci na rzecz rodowiska. Dla moich rozmwcw homoseksualizm by cakowicie prywatnym i w dodatku intymnym, wstydliwym problemem. Narzekajc na swj los, koncentrowali si na kopotach ze znalezieniem partnera, a jeli ju takowego mieli, to gdzie z nim pj. Wszechobecny strach przed MO paraliowa im jzyki. Ja te, przyznaj, nie czuem si idealnie bezpiecznie. Tobie atwo tak mwi zarzucali wyjedziesz, a my tu zostaniemy. Prbowaem tumaczy, e nie od razu trzeba rzuca si na sprzeczne z prawem posunicia. Mona zacz od drobiazgw, jak np. wizyta w bibliotece, eby pomc mi w zbieraniu materiaw do eseju o homoerotycznych akcentach w polskiej literaturze, jaki wtedy przygotowywaem. Niby nie odmwili, ale niczego te nie obiecali. Rozstalimy si we wzajemnym rozczarowaniu wspomina Selerowicz.54 Jednak spotkanie w parku azienkowskim przynioso jaki skutek. Korespondencja napywaa, a we wrzeniu 1984 r. doszo do ponownego spotkania. Selerowicz wspomina, e uczestniczyo w nim kilku sensownych ludzi, w tym Andrzej z odzi, Leszek z Wrocawia i Ryszard z Gdaska. Bya deszczowa niedziela, wic przegadalimy j ca, nie wychylajc nosa z hotelowego pokoju w Warszawie. W rozmowie uczestniczya (a waciwie bya obecna) moda lesbijka, tak stremowana, e poza dzie dobry i do widzenia nie odezwaa si sowem. Doszo jednak tym razem do pewnych ustale. W wikszych miastach powsta miay nieformalne grupki, ja za postanowiem redagowa biuletyn, majcy co kwarta przynosi wiadomoci z kraju i ze wiata oraz porady na najwiksze strapienia. Pisemko (bya to waciwie gsto zadrukowana kartka formatu A4, ktr powielaem okoo stu razy) okazao si strzaem w dziesitk. Szybko przybywao czytelnikw na terenie caego kraju, gwnie jednak z Wrocawia i okolic, gdzie Leszek zebra wok siebie faktycznie sporo osb i pniej nazwa t grup Etap. Uzgodnilimy, e produkowany przeze mnie biu53 54
Robert Biedro
Postscriptum do Wspomnie Weterana, Inaczej, nr 13, czerwiec 1991 r., s. 3. Ibidem.
80
Akcja Hiacynt
Najbardziej spektakularnym dziaaniem wymierzonym przeciwko mniejszoci gejowskiej bya rozpoczta w 1985 r. akcja Hiacynt. Bya to masowa akcja Milicji Obywatelskiej przeprowadzona w czasach Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej (PRL) w latach 19851987, polegajca na zbieraniu materiaw o polskich gejach i ich rodowisku, w wyniku ktrej zarejestrowano okoo 11 000 akt osobowych. Na polecenie gen. Czesawa Kiszczaka, wczesnego ministra spraw wewntrznych, milicja przeprowadzia oglnopolsk akcj polegaa na aresztowaniach osb podejrzanych o homoseksualno. Zakadano im Karty homoseksualisty i kazano podpisywa dokument o nastpujcej treci: Niniejszym owiadczam, e jestem homoseksualist od urodzenia. Miaem w yciu wielu partnerw, wszystkich penoletnich. Nie jestem zainteresowany osobami nieletnimi. Oficjalnie ogoszonym powodem przeprowadzenia akcji Hiacynt byo przeciwdziaanie rozwojowi epidemii HIV/AIDS na terenie Polski, kontrola wysoce kryminogennego rodowiska oraz walka z prostytucj. Prawdopodobnym powodem moga by jednak ch zebrania kompromitujcych materiaw, potrzebnych do szantau osb. Osoby takie mogy pniej by bardziej skonne do wsppracy, jako np. tajni wsppracownicy SB. Pisze o tym w swoich wspomnieniach Waldemar Zboralski:
Metody, jakimi SB zmuszaa do wsppracy, byy niewyszukane szanta mniej wicej takiej treci: albo bdzie pan (lub bdziesz forma zaleaa od ubeka i jego stosunku prywatnego do geja) z nami wsppracowa, informowa o rzeczach nas interesujcych, albo wszyscy bliscy oraz zakad pracy (szkoa) dowiedz si, e jest pan (jeste) homoseksualist (pedaem). Kto by odwany, odpowiada, e: wszyscy i tak to wiedz. Mona Bogu dzikowa, e spora cz z tak zaatakowanych wanie dlatego dziaaa w ruchu gejowskim, e miaa
55
Postscriptum do Wspomnie Weterana, Inaczej, nr 13, czerwiec 1991 r., s. 3.
81
Robert Biedro
letyn przejmie tak nazw i bdzie odtd kolportowany przez wrocawian jako ich wasne pisemko. Wrd wielu listw z podzikowaniami, ktre teraz otrzymywaem, znajdoway si take rne pogrki, wyzwiska, prowokacje, pomwienia o to, e rekrutuj sobie armi kochankw pisa pniej Selerowicz.55 Wanym wydarzeniem bya publikacja w dniu 23 listopada 1985 r. w tygodniku Polityka artykuu Jestemy inni, po ktrym rozgorzaa nienotowana dotychczas prasowa polemika na temat homoseksualnoci.
coming out za sob. W takim przypadku SB spudowao. Niestety, miay miejsca jednak i przypadki, e SB szantaem niszczya wolno i ch do obrony. Tak skrzywdzonych ludzi nikt nie ma prawa potpia.56
Robert Biedro
Istniej rwnie przypuszczenia, e celem akcji moga by prba zniszczenia rodzcego si ruchu praw czowieka, niepodanego przez wadze, jak wszystkie inne ruchy wolnociowe. Domniemywa si rwnie, e akcja sprzyjaa gromadzeniu informacji o opozycji antykomunistycznej, w tym o dziaaczach Solidarnoci. Zboralski w swoich wspomnieniach sugeruje, e na zorganizowanie akcji Hiacynt przez SB miaa wpyw zwikszona ilo korespondencji wymienianej przez gejw z Polski z organizacjami gejowsko-lesbijskimi na zachodzie Europy. Aktywno gejw w 1985 roku bya na tyle dua, e przy istniejcej powszechnie ubeckiej kontroli korespondencji zagranicznej, a jednoczenie braku konspiracji z naszej strony (aden z nas nie uwaa si za spiskowca czy przestpc), SB we wsppracy z milicj kryminaln albo na odwrt zaatakoway nas synn akcj Hiacynt wspomina na amach Inaczej Zboralski.57 Po latach, w 2005 r., okazao si, e akta akcji Hiacynt nadal istniej w archiwach i nie zostay nigdy oficjalnie zniszczone. Przypuszcza si, e suyy i su nadal do szantaowania wielu mczyzn homoseksualnych, w tym politykw. Akcja ta jest dowodem dyskryminacji, z jak spotykaj si osoby homoseksualne. Przeladowano bowiem osoby, ktre od reszty spoeczestwa rniy si tylko orientacj seksualn. Dlatego byy poniane, przesuchiwane, zakadano im teczki, zbierano odciski palcw. Wielu mczyzn homoseksualnych stracio prac, pozbawiano ich awansu zawodowego, niektrych opuciy najblisze osoby. Akcja sprawia, e rodowisko gejowsko-lesbijskie zostao zastraszone. Trzeba pamita, e bya to pierwsza akcja na tak szerok skal wymierzona przeciwko osobom homoseksualnym. Do tej pory wadza udawaa, e gejw i lesbijek nie ma, a jeli s, to jest ona sobie w stanie poradzi z problemem poprzez izolacj spoeczn tej mniejszoci. Z drugiej jednak strony akcja zmobilizowaa odwaniejsz cz rodowiska do wikszego zaangaowania si w ruch gejowskolesbijski. Jego pierwszym symptomem bya prba legalizacji stowarzyszenia dziaajcego na rzecz osb homoseksualnych Warszawskiego Ruchu Homoseksualnego.
56 57
Wspomnienia weterana, Inaczej, nr 9, luty 1991 r., s. 3. Ibidem.
82
Zmiany ustrojowe zapocztkowane w 1989 r. gwarantowa miay swobod zrzeszania si, wolno prasy i ochron mniejszoci. Daway nadziej na Polsk tolerancyjn i szanujc wszystkich swoich obywateli. Byoby to naturaln konsekwencj postulatw ruchu Solidarno. Tak si jednak nie stao. Spoeczestwo polskie, bdce w ogromnym stopniu zdominowane przez wadz Kocioa katolickiego, nie byo zainteresowane wprowadzeniem liberalnego modelu rozwiza problemw wiatopogldowych pastwa. Dotyczyo to m.in. spraw aborcji, rozdziau Kocioa od pastwa oraz mniejszoci gejowsko-lesbijskiej. Wybuch aktywnoci rodowiska gejowsko-lesbijskiego w Polsce datuje si na pocztek lat 90. Byo to naturaln konsekwencj entuzjazmu wywoanego odzyskan wolnoci i nadziej na pastwo w peni demokratyczne. Bya to z pewnoci take reakcja na coraz bardziej widoczny i aktywny ruch w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej, ale by moe rwnie odzew na inwigilacj rodowiska mczyzn homoseksualnych przez suby bezpieczestwa w Polsce. Powstawa zaczy w wikszych miastach kluby gejowsko-lesbijskie i nieformalne organizacje oraz oddziay oglnopolskiej Lambdy, powoanej do ycia 28 padziernika 1989 r. Organizacje miay swoje postulaty, ktre docieray do politykw. Wrd nich pojawili si ci, ktrzy postulaty te chcieli, przynajmniej czciowo, realizowa dwukrotny wicemarszaek Senatu Zofia Kuratowska (autorka pierwszej w Polsce ksiki na temat HIV/AIDS) czy marszaek Mikoaj Kozakiewicz. Ukazywa zaczy si liczne powieci o tematyce homoseksualnej, zarwno rodzimego autorstwa, jak i tumaczonych pozycji zagranicznych. Dziaalno ruchu gejowsko-lesbijskiego skupiona bya przede wszystkim na propagowaniu bezpieczniejszego seksu oraz wsppracy z instytucjami pastwowymi i spoecznymi w zakresie zapobiegania i walki z HIV/AIDS. Wynikao to przede wszystkim z obaw, e epidemia AIDS dotyczy przede wszystkim rodowiska gejw. Mniej wic energii powicano emancypacji samych gejw i lesbijek oraz dialogowi ze spoeczestwem. 24 stycznia 1987 r. odbyo si pierwsze spotkanie mczyzn na Ochocie w Warszawie. Informacja o powstaniu grupy znalaza si szybko w marcowym wydaniu tygodnika Radar. Grup t nazwano Warszawskim Ruchem Homoseksualnym (WRH). WRH dziaa na terenie Warszawy od stycznia 1987 do lata 1988 r. Zaoycielami WRH byli: Waldemar Zboralski (pielgniarz z praskiego Szpitala Kolejowego), Sawomir Starosta (student Uniwersytetu Warszawskiego) i Krzysztof Garwatowski (student Politechniki Warszawskiej). Wspieraa ich grupa
83
Robert Biedro
Zmiany
studentw i pracownikw kilku warszawskich uczelni oraz modzi dziennikarze prasy warszawskiej. Na spotkaniu w dniu 24 stycznia 1987 r. zapada decyzja o utworzeniu oficjalnej organizacji gejw i lesbijek, a w lutym 1987 odbyo si zebranie zaoycielskie WRH. Na lidera grupy wybrano Waldemara Zboralskiego. Dla mnie zaczo si. Jako przewodniczcy grupy staem si obiektem natarczywoci sub specjalnych MSW. Ukrywaem to przed kolegami. (...) Kilkakrotnie byem zatrzymany na rozmowy nakaniajce mnie do wycofania wniosku o rejestracj grupy wspomina pniej Zboralski.58 W kwietniu 1988 r. udao si zorganizowa spotkanie gejw z kilku krajw europejskich z nastawieniem na kraje komunistyczne. Tu przed spotkaniem zostaem zatrzymany ostatni raz przez SB i zagroono mi, e jeli nie wycofam wniosku o rejestracj, wszyscy uczestnicy spotkania midzynarodowego gejw w Warszawie zostan zatrzymani i aresztowani podczas spotkania. Nie obawiaem si takiego biegu rzeczy. Nikogo nie informowaem o grobie, bo gdyby nawet doszo do zatrzymania reprezentantw m.in.: USA, Szwajcarii, Austrii, RFN, Belgii, NRD czy Wgier, propagandowo byoby to nasz wygran. Spotkanie przebiegao w zasadzie bez zakce, mimo grb bezpieki pisa Zboralski.59 Herbem stowarzyszenia zosta zmodyfikowany herb Warszawy: mski Syrenek z tarcz z napisem WRH.60 Grupa, chcc pozyska dziaaczy, rozlepia w maju 1987 r. Apel do sympatykw i gejw o przyczenie si do ruchu. Jak pniej napisano z mizernym efektem.61 Grupa zorganizowaa te na warszawskiej Pradze Poudnie w grudniu 1987 r., pierwsz publiczn dyskotek dla gejw i lesbijek, w ktrej uczestniczyo ponad 80 osb.62 Po wyonieniu grupy 15 osb, sygnatariuszy-zaoycieli gotowych poda swoje dane osobowe do wniosku rejestracyjnego stowarzyszenia (niektre z nich byy ofiarami milicyjnej akcji Hiacynt z lat 19851987), w dniu 24 marca 1988 r. w Wydziale Spoeczno-Administracyjnym Urzdu Miasta Stoecznego Warszawy zoono dokumenty zaoycielskie, w tym statut WRH. Na skutek decyzji politycznych wczesnego ministra spraw wewntrznych gen. Czesawa Kiszczaka odmwiono rejestracji stowarzyszenia o nazwie Warszawski Ruch Homoseksualny, uzasadniajc to obawami, e stowarzyszenie to naruszaoby zasady moralnoci publicznej. Do chwili zoenia dokumentw rejestracyjnych WRH prowadzio sze58 59 60 61 62
Robert Biedro
Ibidem. Wspomnienia..., op.cit., s. 3. http://pl.wikipedia.org/wiki/Warszawski_Ruch_Homoseksualny/. Wspomnienia..., op.cit., s. 3. Ibidem.
84
roko zakrojon kampani informacyjn w caej Polsce, do ktrej udao si wczy znanych dziennikarzy wczesnej prasy, m.in. Polityki, Przegldu Tygodniowego, Wprost, Na przeaj, Radaru, Expressu Wieczornego, Pana, Sztandaru Modych. W latach 19871988 udao si zaprezentowa cele i zaoenia programowe WRH w kilku audycjach radiowych oraz cyklu audycji telewizyjnych (Rozmowy Intymne pod redakcj Halszki Wasilewskiej). Dziaalnoci WRH udao si zainteresowa wczesne Ministerstwo Zdrowia, ktre poparo dziaalno stowarzyszenia. By to wynik deklaracji czonkw WRH, e wcz si czynnie w profilaktyk przeciw AIDS. Grupa otrzymaa od wadz warszawskiej dzielnicy Mokotw lokal przy ulicy Piaseczyskiej na biuro, w ktrym odbyway si regularne spotkania i ktry by oficjaln siedzib WRH. Ruch otrzyma rwnie poparcie psychologa prof. Mikoaja Kozakiewicza, wczesnego prezesa Towarzystwa Rozwoju Rodziny i grona zaprzyjanionych z nim intelektualistw, ktrzy podjli prb przekonania wczesnych komunistycznych wadz PRL o poytku wynikajcym z istnienia organizacji homoseksualistw. Poparcie przybrao m.in. form listu do wczesnego ministra spraw wewntrznych gen. Czesawa Kiszczaka. List datowany by na 5 marca 1988 r. List podpisali m.in.: psycholog i seksuolog prof. Kazimierz Imieliski, pisarz i krytyk literacki prof. Artur Sandauer, reyser filmowy Jerzy Kawalerowicz, historyk i rysownik Szymon Kobyliski, dziennikarz i ekonomista Daniel Passent. WRH by od samego pocztku wspierany przez midzynarodowy ruch lesbijsko-gejowski, zrzeszony w Midzynarodowym Stowarzyszeniu Lesbijek i Gejw (ILGA). Bezporedni opiek nad WRH roztoczy austriacki oddzia ILGA, stowarzyszenie HOSI Wien, ktre nawizao kontakty z zaoycielami WRH ju w 1985 r. i ktre np. wnioso za WRH opaty czonkowskie w ILGA. W swej dziaalnoci WRH cile wsppracowa z innymi grupami lesbijsko-gejowskimi w Polsce z Grup ETAP z Wrocawia oraz FILO z Gdaska. W czerwcu 1987 r. ukaza si pierwszy numer czasopisma Efebos, nawizujcy tytuem do powieci Karola Szymanowskiego. Pismo cile zwizane byo z WRH.63 Cz sygnatariuszy-zaoycieli WRH, wsplnie z czonkami nieformalnych grup lesbijsko-gejowskich dziaajcymi w innych miastach Polski, podjo w 1989 r. ponownie prb zalegalizowania wsplnej organizacji. Prba powioda si i zarejestrowano oglnopolsk organizacj gejw i lesbijek o nazwie Stowarzyszenie Lambda. Pierwszy przewodniczcy Warszawskiego Ruchu Homoseksualnego, Waldemar Zboralski, po roku 2002 zosta dziaaczem lewicowych partii politycznych.
63
Wspomnienia..., op.cit., s. 3.
85
Robert Biedro
W 1988 r. ukazaa si jedna z pierwszych w Polsce publikacji medycznych w caoci traktujcych o homoseksualnoci. Wydawnictwa Lekarskie PZWL opublikoway ksik Homoseksualizm prof. dr. hab. Krzysztofa Boczkowskiego. Publikacja bya wznawiana do 2003 r. (wydawnictwo Inter Esse). Ksika zawieraa wiele informacji, ktre ju w owym czasie byy przestarzae pod wzgldem wiedzy naukowej, jednak w Polsce nawet tej jakoci informacje byy nowoci. Dlatego ksika spotkaa si z duym zainteresowaniem rodowiska. W 1990 r. ukaza si wywiad z prof. Boczkowskim w magazynie Inaczej, w ktrym autor Homoseksualizmu stwierdza na podstawie wasnych obserwacji, e w Polsce ronie liczba mczyzn homoseksualnych. Jest to jednak jeden z nielicznych mitw, ktre prof. Boczkowski bezkrytycznie powtarza.64 Pod koniec lat 80. zaczy powstawa w caej Polsce agencje o charakterze towarzysko-kojarzeniowym dla gejw i lesbijek. Pierwsza powstaa w 1985 r. w Lublinie i nazywaa si Korespondencyjnym Gay-Klubem Adam.65 We Wrocawiu funkcjonowa klub Remick.66 W Jeleniej Grze istniaa np. agencja Majk. W Zabrzu dziaa Gay Club Contact.67 W Inowrocawiu powsta w grudniu 1990 r. gejowski klub korespondencyjny Husaria.68 Byy one dopenieniem bogatej ju wtedy oferty ogoszeniowej znajdujcej si w czasopismach niegejowskich: Relaksie, Topie, Kontakcie. Jan Laskowski tak opisuje mechanizm dziaania takich klubw w Inaczej z 1991 r.:
Najpierw bezpatnie otrzymuje si informacj wraz z cennikiem usug (mniej kulturalne biura robiy to odpatnie), czsto odbite na ksero 1 lub 2 kartki, nazywane jest tam dumnie Biuletynem, Katalogiem czy po prostu List. w Biuletyn zawiera zazwyczaj kilkadziesit ogosze (bardzo czsto wymieszanych z ogoszeniami heteroseksualnymi). Taki biuletyn kosztuje kilkanacie i wicej tysicy. Czsto, aby taki biuletyn otrzyma, naley najpierw zosta czonkiem, a to kosztuje oddzielnie. Aby odpisa na jakie ogoszenie lub zamieci wasne, konieczne s kolejne opaty. Czsto po upywie kilku miesicy, czonkostwo trzeba odnowi, oczywicie wnoszc opat. Jest to inwestycja droga i mao efektywna, czsto klientami biur s te same osoby, ktre ogaszaj si w rnych czasopismach. Oczywicie nie naley upraszcza tematu, konkurencja wymusia nowe dziaania. Na przykad jeden z klubw proponowa loteryjk w rodzaju kto przyle ... tysicy z wemie udzia w losowaniu zestawu pism gejowskich.69
64 65 66 67 68 69
Robert Biedro
Wyj z podziemia, Inaczej 1990, nr 1, s. 5. Serwis krajowy, Inaczej, nr 4, wrzesie 1990, s. 4. Korespondencyjna mio, Inaczej, nr 10, marzec 1991 r, s. 25. Serwis krajowy, Inaczej, nr 4, wrzesie 1990, s. 4. Serwis krajowy, Inaczej, nr 9, luty 1991 r., s. 4. Korespondencyjna mio, Inaczej, nr 10, marzec 1991 r, s. 25.
86
Wraz z rozprzestrzenianiem si pandemii AIDS, wiosn 1990 r. Jarosaw Ender i Sawomir Starosta zainicjowali akcj Kochaj, nie zabijaj, ktra miaa by spoecznym ruchem modzieowym majcym na celu propagowanie wiedzy na temat AIDS. W Toruniu i Bielsku-Biaej utworzono telefony informacyjne na temat AIDS, planowano prowadzenie warsztatw i prelekcji na temat AIDS w szkoach podstawowych i rednich, informowanie o pandemii.70 W czerwcu 1990 r. ukaza si pierwszy numer miesicznika Inaczej jak okrela to wydawca, firma Softpress z Poznania, pisma mniejszoci seksualnych. Pomysodawc, wydawc (wacicielem firmy Softpress) i redaktorem naczelnym zosta Andrzej Bulski, wystpujcy pod pseudonimem Andrzej Bul.71 Magazyn nosi podtytu Magazyn kochajcych inaczej, a okrelenie kochajcy inaczej przyjo si w powszechnym obiegu jako okrelenie mioci nieheteroseksualnej. Pierwsze numery Inaczej ograniczay si do kilkunastu stron. Pismo wydawane byo w czarno-biaych kolorach, zawierao gwnie zdjcia erotyczne mczyzn zaczerpnite z zachodnich agencji fotograficznych. Pismo z pewnoci wnioso ogromny wkad w rozpowszechnianie sowa gej w polskim spoeczestwie. Inaczej wydawane byo przez 12 lat. Wydawnictwo Softpress byo pierwszym w naszym kraju wydawnictwem zorientowanym na publikacje pozycji literatury gejowskiej. W roku 1992 ukazay si: antologia Dyskretne namitnoci. Antologia polskiej prozy homoerotycznej oraz Bl istnienia Marcina Krzeszowca (publikowane najpierw we fragmentach w Inaczej pod pseudonimem Marcin K.) i Teleny Oscara Wildea. W 1993 r. Softpress wyda Leksykon kochajcych inaczej Andrzeja Selerowicza, a w roku 1994 Putto Mariana Pankowskiego.72 W tym samym czasie ukazywa zaczy si te inne magazyny Okey oraz Filo.73 W roku 1988 do rk czytelnikw trafiy Gorce uczynki, debiut Witolda Jaboskiego, a w 1990 r. ukazaa si, nakadem Instytutu Wydawniczego Zwizkw Zawodowych, ksika Tadeusza Gorgola Zakazana mio, opisujca ycie starszych mczyzn homoseksualnych zmuszonych do pacenia za seks. Pojawiaj si take liczne przekady. Spka wydawnicza Czytelnik publikuje w 1993 r. Klub koryncki Alana Hollinghursta, Mj Giovanni Jamesa Boldwina, w tumaczeniu Andrzeja Selerowicza (wydany w 1991 r. przez Pastwowy Instytut Wydawniczy). W 1993 r., Wydawnictwo GEM publikuje ksik niemieckiej pisarki Dorit Zinn Mj syn
Serwis krajowy, Inaczej, nr 11, kwiecie 1991 r., s. 7. Andrzej Bulski (ur. 19 padziernika 1962 r. w Poznaniu, zm. 1 maja 2007 r. w Poznaniu) dziennikarz, dziaacz LGBT. 72 http://pl.wikipedia.org/wiki/Andrzej_Bulski/. 73 Tomasik K., 20 lat polskiego ruchu LGBT, Replika, 5 czerwca 2009 r., nr 19, s. 17.
70 71
87
Robert Biedro
kocha mczyzn. Zinn opisaa w ksice swoje odczucia do jej homoseksualnego syna oraz jego coming out. Nakadem Wydawnictwa Marcin Erdmann ukazao si w 1996 r. tumaczenie ksiki Inger Edelfeldt Jim w lustrze. To historia Jima, nastolatka, ktry na co dzie boryka si z problemami w szkole i w domu. Pewnego dnia odkrywa, e potrzebuje duchowej i fizycznej bliskoci innego chopaka. W 1991 r. ukazaa si nakadem Domu Ksigarskiego i wydawnictwa Fundacja Polonia powie Nie ogldaj si w stron Sodomy amerykaskiego autora Gore Vidala.74 23 lutego 1990 r. Sd Wojewdzki w Warszawie zarejestrowa oglnopolskie stowarzyszenie osb homoseksualnych, ktre zostao nazwane Stowarzyszeniem Grup Lambda. Wrd statutowych priorytetw wymieniono szerzenie tolerancji, budowanie pozytywnej wiadomoci osb homoseksualnych i zapobieganie HIV.75 Jak wspomina pierwszy prezes Lambdy, Grzegorz Marian Okrent, pniejszy wspwaciciel znanego klubu gejowskiego Utopia: Byy rne pomysy na Lambd. Zdawalimy sobie spraw, e musimy bardzo prdko stara si pozyska pokrewne instytucje w Europie, przypatrze si ich pracy, wymieni informacje, a jednoczenie zachowa pen niezaleno.76 Stowarzyszenie otwarte byo na nowych czonkw: Czonkiem zosta moe kady, kto zgosi swj akces (z wyjtkiem osb, ktre weszy w konflikt z prawem), lub grupy (za grup uwaa si co najmniej trzy osoby) z terenu kraju czytamy w Inaczej.77 W strukturach oglnopolskiej Lambdy znalazy si m.in. zawieszone 30 sierpnia 1990 r. Lambda Jelenia Gra oraz Modzieowa Grupa Gejowska Majk rwnie z tego miasta prowadzone przez Marka Grycana. Bardzo aktywnie dziaaa Lambda Wrocaw pod przewodnictwem dr. Ryszarda Ziobro. W ramach Lambdy dziaay take grupy w Gdasku, Katowicach, Olsztynie, Toruniu, Piotrkowie Trybunalskim. Jak wspominaj zaoyciele, pocztki Lambdy byy trudne. W roku 1989 spotkania organizacyjne odbyway si w warszawskim klubie Sigma , a nastpnie w klubie Magister, ale ze wzgldu na nietolerancj okolicznego rodowiska, zaniechano tam dziaalnoci. Siedzib stowarzyszenia przeniesiono wic w Aleje Jerozolimskie 27. Mona tu podyskutowa, pozna si, uzyska pomoc (w osobnym pomieszczeniu urzduje psycholog, gotw udzieli porady). Jest tu bufet i wiea prasa gayowska, niemal codziennie klub goci kolegw zza granicy, z ktrymi mona wymieni pogldy, dowiedzie si, jak
74 75 76 77
Robert Biedro
Serwis krajowy, Inaczej, nr 9, luty 1991 r., s. 4. Tomasik K., 20 lat..., op.cit., s. 17. Okrent G., Coming-out a sprawa polska, Inaczej, nr 10, marzec 1991 r., s. 3. Stowarzyszenie Lambda, Inaczej 1990, nr 1, s. 3.
88
wyglda tam ruch gayowski. Porzdku pilnowali specjalnie do tego celu powoani bramkarze.78 Drugi punkt Lambdy dziaa na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie m.in. udzielano wsparcia nosicielom wirusa HIV, bez wzgldu na to, czy s homo, czy te heteroseksualistami.79 W 1990 r. z inicjatywy Andrzeja Bulskiego powsta poznaski oddzia Stowarzyszenia Grup Lambda, ktre byo pierwsz organizacj tego typu na terenie Poznania.80 W tym samym roku przy dziaajcej Lambdzie Krakw powstaa grupa LL (Lesbian Lambda), dziaajca do 1995 r. (potem jako Safo). Dwa lata pniej pojawia si warszawska lesbijska grupa Lambda Bilitis.81 Dziaajca w Krakowie Lambda Krakw organizowaa spotkania poetyckie przy wiecach w zarezerwowanej do tego celu kawiarni, prowadzono telefon zaufania. Zorganizowano take wysuchanie nagrania utworw w wykonaniu Gejowskiego Chru Mskiego z San Francisco.82 W Czstochowie oddzia Lambdy powoano pod koniec 1990 r. i prowadzony by przez Marcina Maego.83 7 wrzenia 1990 r. agencja Pink-Serwis otworzya w Warszawie, przy ul. Puawskiej 257 kultowy klub Caf Fiolka, ochrzczony na cze Fiolki Najderowicz, wokalistki zespou Balcan Electrique, w ktrym piewaa razem ze Sawkiem Starost. Klub po paru miesicach sta si celem atakw chuliganw i na pocztku 1992 r. zosta zamknity. By to pierwszy w Polsce oficjalny klub dla osb homoseksualnych.84 W caej Polsce zaczy dziaa kluby, w ktrych odbyway si spotkania i imprezy (gwnie dyskoteki) dla osb homoseksualnych. W Gdasku-Jelitkowie dziaaa restauracja Szalanda.85 W Krakowie mczyni homoseksualni spotykali si w kawiarniach: Antyczna, Sukiennice, Europejska, Jama Michalika czy Literacka. Popularna bya sauna ania Rzymska przy ul. Sebastiana 15.86 W Poznaniu w 1990 r. otwarto kawiarni Nowa przy ul. Dbrowskiego.87 We Wrocawiu spotykano si w barze Expresso przy ul. widnic78 79 80 81 82 83 84 85 86 87
Stowarzyszenie...,, op.cit., s. 3. Stowarzyszenie...,, op.cit., s. 3. http://pl.wikipedia.org/wiki/Andrzej_Bulski/. Tomasik K., 20 lat polskiego ruchu LGBT, Replika, 5 czerwca 2009 r., nr 19, s. 17. Serwis krajowy, Inaczej 1991, nr 8, s. 4. Serwis krajowy, Inaczej, luty 1991 r., nr 9, s. 4. Tomasik K., 20 lat...,, op.cit., s. 17. Serwis krajowy, Inaczej, padziernik 1990, nr 5, s. 4. Przewodnik geja, Inaczej, padziernik 1990, nr 5, s. 4. Serwis krajowy, Inaczej, wrzesie 1990, nr 4, s. 4.
89
Robert Biedro
kiej, kawiarni hotelu Monopol, a take w miejskiej ani Miejskich Zakadach Kpielowych przy ul. Teatralnej.88 W 1990 r. doszo te do pierwszego publicznego coming outu osoby homoseksualnej. Zrobi to na amach magazynu Kobieta i ycie Marek Barbasiewicz. Jak pisze Krzysztof Tomasik: na pocztku lat 90. Barbasiewicz by cenionym aktorem teatralnym i filmowym, jego wyznanie, e jest gejem, wzbudzio zrozumiae zainteresowanie, ale nie stao si sensacj. Maria Nurowska w Pani (nr 9/1992) przedstawia portret aktora, w ktrym przychylnie, cho schematycznie, pisaa o jego orientacji seksualnej: Jest homoseksualist i to dla niego taki sam fakt, jak to, e wieci soce czy pada deszcz. Od wielu lat zwizany jest z jednym partnerem. Uwaa, e to zwizek udany i bardzo dla niego wany. Gdyby mieszkali w Holandii, mogliby wzi ze sob lub, nawet kocielny. Mieszkaj jednak tutaj, gdzie ju samo przyznanie si do takiego ksztatu mioci jest niema odwag. Ale Marek nigdy nie by tchrzem.89 We wczesnym dorobku filmowym Barbasiewicza wtek homoseksualny przewija si do czsto. Ju w jednej ze swoich pierwszych rl epizodzie kelnera w Sanatorium pod klepsydr (1973) Wojciecha Hasa caowa w usta mczyzn. Potem wielokrotnie gra mczyzn homoseksualnych, najwaniejsza z tych rl to Jurek Zbierski, syn dyrektora kopalni w Magnacie (1986) Filipa Bajona i Biaej wizytwce, jego telewizyjnej wersji. Inne role Barbasiewicza, w ktrych pojawiaa si kwestia seksualnoci, to wykorzystujcy chopcw wychowawca domu poprawczego z serialu Ballada o Januszku (1987) i hipnotyzer Ordga z filmu Schodami w gr, schodami w d (1988) Andrzeja Domalika.90 Innym znanym mczyzn homoseksualnym pocztku lat 90. by Jerzy Nasierowski, nazwany przez Jerzego Urbana pierwszym pedaem III Rzeczypospolitej.91 Nasierowski, aktor i pisarz, w 1973 r. zosta skazany na 25 lat wizienia za wspudzia w zabjstwie popenionym przez jego modego kochanka. Proces Nasierowskiego by jednym z najgoniejszych w Polsce lat 70. Na podstawie wasnych przey, w czasie odbywania kary napisa powie Zbrodnia i..., wydan w 1988 r. Do przedterminowego uwolnienia aktora przyczynio si osobiste wstawiennictwo Romana Bratnego, ktry sta si mecenasem ksiki Nasierowskiego i do ktrej napisa przedmow. Bratny, bazujc m.in. na przeyciach Nasierowskiego, napisa ksik Rok w trumnie (1983).
88 89 90 91
Robert Biedro
Przewodnik geja, Inaczej, wrzesie 1990, nr 4, s. 5. http://www.innastrona.pl/bq_comingout_barbasiewicz.phtml. http://www.innastrona.pl/bq_comingout_barbasiewicz.phtml. http://www.annabojarska.pl/priv/025_NASIEROWSKI.htm.
90
W roku 1992 Andrzej Bulski wraz ze swoim partnerem Markiem Piochaczem oraz wsppracownikami z wydawnictwa, Sergiuszem Wrblewskim i Marcinem Krzeszowcem, jako pierwsi skontaktowali si z zespoem pracujcym pod kierunkiem Lecha Falandysza w kancelarii prezydenta Lecha Wasy nad Kart praw i wolnoci, postulujc wpisanie w niej zakazu dyskryminacji ze wzgldu na orientacj seksualn.92 W 1993 r. prezydent Polski, Lech Wasa zoy w Parlamencie projekt Karty praw i wolnoci z zawartym zapisem o niedyskryminacji ze wzgldu na orientacj seksualn.93 Byo to wane wydarzenie, gdy prezydent Wasa mia raczej negatywne zdanie na temat osb homoseksualnych i ochrony ich praw. 14 lutego 1993 r., w walentynki, kilkadziesit osb zwizanych z Lambd demonstrowao pod warszawsk Kolumn Zygmunta pod hasami prawa do mioci. Bya to pierwsza publiczna manifestacja w obronie praw osb homoseksualnych w Polsce. Podobn manifestacj, ale tym razem w postaci happeningu, zorganizowano w roku 1998. Kilka osb, wrd nich pniejszy dziaacz gejowsko-lesbijski Szymon Niemiec, z zasonitymi twarzami trzymao kartki z nazwami zawodw (np. dziennikarz czy meneder).94 Wiosn 1995 r. polscy imigranci zaoyli w Nowym Jorku grup Razem, ktrej celem bya integracja Polakw yjcych w USA oraz kontakt ze rodowiskiem LGBT w Polsce. Jak mona przeczyta w ulotce wydanej przez grup, powstaa ona, by geje i lesbijki mogli si spotyka i nawizywa kontakty ze sob w celach towarzyskich i wymiany pogldw. Grupa Razem bya czonkiem L&GCSC (Centrum Spoecznoci Lesbijek i Gejw, mieszczcym si w Nowym Jorku). Tam te odbywaa si wikszo imprez i spotka organizowanych przez Razem. Grupa organizowaa m.in. wiosenne przyjcia, coroczny piknik, przyjcia witeczne, spotkania walentynkowe.95 W 1996 r. grupa Razem wzia udzia w Paradzie Puaskiego, najwikszej imprezy polonijnej organizowanej corocznie w Nowym Jorku. Z inicjatywy Olgi Stefaniuk w 1996 r. powstaa OLA-Archwium Oglnopolskie Feministyczne Archiwum Lesbijskie), ktra m.in. wydawaa Furi Pierwsz literackie feministyczne czasopismo lesbijskie.96 Grupa zostaa zarejestrowana jako stowarzyszenie w 1998 r. Prowadzono bogat bibliotek i archiwum ruchu lesbijskiego oraz feministycznego w Polsce, organizowane projekcje filmw wideo, spotkania i dyskusje. Od 1997 do 2000 r. udao si wyda osiem numerw
92 93 94 95 96
http://pl.wikipedia.org/wiki/Andrzej_Bulski/. Ibidem. Tomasik K., 20 lat polskiego ruchu LGBT, Replika, 05/06 2009, nr 19, s. 17. Ulotka grupy Razem w zbiorach Kampanii Przeciw Homofobii. Ibidem.
91
Robert Biedro
czasopisma Furia Pierwsza, w ktrych znalazy si artykuy Olgi Stefaniuk, Joanny Mizieliskiej, Boeny Umiskiej oraz wiele tumacze tekstw teoretycznych i literackich publicystek zagranicznych.97 Pojawienie si w poowie lat 90. powszechnego dostpu do Internetu zrewolucjonizowao ycie rodowiska gejw i lesbijek w Polsce. Internet pozwoli na wiksz anonimowo przy poszukiwaniu informacji na temat homoseksualnoci, ale take pomg w poszukiwaniu innych gejw i lesbijek. We wrzeniu 1996 r. powsta pierwszy internetowy portal spoecznoci homoseksualnej Inna Strona, wydawany przez Radka Oliw. W tym samym roku pojawia si witryna dla polskich lesbijek, Polish Lesbians Site Alicji Kowalskiej i Joey.98 W 1998 r. wrczono po raz pierwszy Tczowe Laury, nagrody przyznawane za propagowanie idei tolerancji i szacunku dla osb homoseksualnych. Pomysodawcami nagrd byli Jarosaw Ender i Sawomir Starosta. Wrd laureatw nagrody byli m.in.: Kora, Zofia Kuratowska, Monika Olejnik, Jerzy Jaskiernia, Gazeta Wyborcza. Przyjcia nagrody odmwi ksidz Arkadiusz Nowak.99 Wielu politykw jednak wiedziao, e wykorzystujc spoeczne lki i uprzedzenia wobec osb homoseksualnych, moe zdoby spore poparcie spoeczne. Wykorzystywali wic te stereotypy, straszc spoeczestwo gejami i lesbijkami. Dotyczyo to jednak najbardziej skrajnych politykw prawicowych. Inni milczeli w tej kwestii lub zajmowali neutralne stanowisko. Najbardziej spektakularnym przykadem tego byo telefoniczne zdymisjonowanie przez premiera Jana Krzysztofa Bieleckiego wiceministra zdrowia Kazimierza Kapery, gdy ten 7 maja 1991 r. w publicznej telewizji nazwa homoseksualno zboczeniem i przypisa jej win za rozprzestrzenianie si epidemii AIDS. Ten swoisty konsensus w sprawie istnia praktycznie do koca lat 90. Jak pisze Krzysztof Tomasik: Sytuacja ta miaa swoje dobre strony, ale jednoczenie w pewien sposb blokowaa prawdziw debat na temat praw mniejszoci seksualnych. Powstao zudzenie, e w tej kwestii wszelkie problemy zostay przerobione, a stanowiska skrajne zostay na marginesie. W rzeczywistoci mielimy raczej do czynienia z przedueniem sytuacji z PRL, gdy mimo oddolnej inicjatywy temat nie przenika do powszechnej wiadomoci, pozostawa ciekawostk i nie przekada si na ycie publiczne.
Robert Biedro
97 98 99
HomoWarszawa. Przewodnik kulturalno-historyczny, praca zbiorowa, Warszawa, 2009, s. 24. Ulotka grupy Razem..., op.cit. Tomasik K., 20 lat..., op.cit., s. 17.
92
Sytuacja zacza zmienia si od pocztku XXI w. Legalizacja zwizkw partnerskich w niektrych krajach Europy i stanach USA, debaty na temat adopcji dzieci przez pary homoseksualne dotary do Polski. W 2001 r. ulicami Warszawy przesza pierwsza Parada Rwnoci, wsporganizowana m.in. przez Szymona Niemca, dziaacza na rzecz rwnouprawnienia osb homoseksualnych, w ktrej uczestniczyo ponad 300 osb. Bya ona pierwszym w historii polskiego ruchu gejowsko-lesbijskiego tak masowym protestem przeciwko dyskryminacji osb homoseksualnych. W tym samym roku powstaa Kampania Przeciw Homofobii (KPH), ktra w swojej dziaalnoci nawizaa do ruchu emancypacyjnego gejw i lesbijek w krajach Europy Zachodniej. Do niedawna polskie prawo milczao na temat osb homoseksualnych. Istnia oglny zapis antydyskryminacyjny w Konstytucji RP (art. 32), ale aden z aktw prawnych nie wymienia orientacji seksualnej bezporednio. Ostatnie lata przyniosy pewne wymierne zmiany w sytuacji prawnej osb homoseksualnych. Rzeczpospolita Polska, wstpujc do Unii Europejskiej, bya zobowizana do penego wdroenia do ustawodawstwa krajowego regulacji antydyskryminacyjnych, take tych chronicych przed nierwnym traktowaniem na gruncie orientacji seksualnej. Wypeniajc te zobowizania, 1 stycznia 2004 r. wesza w ycie nowelizacja Kodeksu pracy, ktra wprowadzia do polskiego prawa pracy zakaz dyskryminacji pracownikw z powodu orientacji seksualnej. Nowelizacja ta implementowaa, czyli wprowadzia w ycie, przepisy Dyrektywy Rady nr 2000/78/WE z 27 listopada 2000 r. Drugim milowym krokiem w debacie o potrzebie wprowadzenia regulacji prawnych dotyczcych osb homoseksualnych by projekt ustawy o rejestrowanych zwizkach midzy osobami tej samej pci. W sierpniu 2003 r. senatorka SLD-UP, prof. Maria Szyszkowska, zaprezentowaa opinii publicznej tekst projektu ustawy o rejestrowanych zwizkach partnerskich, skonsultowany uprzednio z organizacjami gejowsko-lesbijskimi. 21 listopada 2003 r. projekt ustawy o rejestrowanych zwizkach partnerskich zosta zoony w Senacie na rce wicemarszaka Ryszarda Jarzembowskiego. Pod projektem ustawy podpisao si 36 senatorw gwnie SLD-UP. Ustawa przewidywaa moliwo zawarcia rejestrowanego zwizku partnerskiego przez dwie osoby tej samej pci, z ktrym miao wiza si nabycie pewnych uprawnie, gwnie o charakterze ekonomicznym. Najwaniejsze to: prawo do dziedziczenia po zmarym partnerze, prawo do korzystania z ubezpieczenia zdrowotnego dla czonkw rodziny, prawo do wsplnego
93
Robert Biedro
Nowoczesny ruch homoseksualny
opodatkowania si, prawo do wiadcze po zmarym partnerze, np. emerytury. Projekt nie przewidywa moliwoci adopcji dzieci przez pary osb jednej pci. Projekt ustawy o rejestrowanych zwizkach midzy osobami tej samej pci wpyn do Sejmu 23 grudnia 2004 r. jako senacka inicjatywa ustawodawcza. Niestety, w czasie 4. kadencji nie zosta jej nadany bieg legislacyjny. Projekt ustawy nie zosta skierowany do adnej z komisji sejmowych w celu opracowania jego ostatecznego ksztatu. Przeszed jednak gosowanie w Senacie, co byo z pewnoci du zasug prof. Marii Szyszkowskiej. Dziaalno organizacji reprezentujcych interesy rodowiska osb homoi biseksualnych doprowadzia take do tego, e spraw nierwnego traktowania tej grupy spoecznej przez wadze publiczne zajy si sdy administracyjne, w tym Naczelny Sd Administracyjny, jak rwnie Trybuna Konstytucyjny oraz Europejski Trybuna Praw Czowieka. Powodem, dla ktrych ww. organy zostay zaangaowane w wypowiedzenie si na tematy zwizane ze statusem osb homoseksualnych w pastwie, byy decyzje prezydenta Poznania Ryszarda Grobelnego oraz prezydenta Warszawy Lecha Kaczyskiego, zakazujce pokojowych demonstracji w obronie m.in. praw osb homoseksualnych oraz sprzeciwiajcych si dyskryminacji tej grupy spoecznej. W ostatnich latach szczegln popularnoci cieszy si proza gejowska. Wystarczy wspomnie wielokrotnie nagradzane Lubiewo Michaa Witkowskiego, Trzech panw w ku, nie liczc kota Bartosza urawieckiego czy wznowienie Rudolfa Mariana Pankowskiego i nieocenzurowanej powieci Zbrodnia i... Jerzego Nasierowskiego. Inaczej ma si rzecz z literatur lesbijsk. Ta nie jest tak popularna i znana. Warto jednak pamita o twrczoci Izabeli Filipiak (Absolutna amnezja, Madame Intuita, Alma, Ksiga E), prozie Ewy Schelling (Lustro, Akacja), Moniki Mostowi (Wyrzuty, Akrobatki) czy Magdaleny Okoniewskiej (Mj wiat jest kobiet. Dziennik lesbijki). Trzy ostatnie autorki prbuj sportretowa dowiadczenia lesbijskie tak, aby unikn perspektywy innoci, wykluczenia czy obcoci. Skupiaj si przede wszystkim na zwyczajnoci i codziennoci swoich bohaterek. Popularnoci cieszyy si take opublikowane przez dziennikark radia Tok FM Ann Laszuk wywiady z lesbijkami, Dziewczyny, wyjdcie z szafy!. Warto rwnie wspomnie o prof. Marii Janion, wybitnej literaturoznawczymi, autorce klasycznych ju ksiek na temat polskiego romantyzmu. Dziki niej na nowo odkryto posta Marii Komornickiej vel Piotra Wasta, polskiej poetki, tumaczki i krytyczki literackiej. Kampania spoeczna Niech nas zobacz, zorganizowana przez Kampani Przeciw Homofobii w 2003 r., bya pierwsz w Polsce akcj, ktrej celem byo
Robert Biedro
94
Robert Biedro Absolwent politologii i nauk spoecznych na Uniwersytecie Warmisko-Mazurskim w Olsztynie oraz Szkoy Liderw Politycznych i Spoecznych. Publikowa m.in. w Gazecie Wyborczej, Polityce, Trybunie, Rzeczpospolitej. Pomysodawca i zaoyciel Kampanii Przeciw Homofobii. Wsppracownik i konsultant kilkunastu organizacji praw czowieka w Polsce i za granic, autor pierwszej w Polsce pracy powiconej nazistowskim przeladowaniom mczyzn homoseksualnych. Laureat Tczowego Lauru, nagrody przyznawanej za propagowanie idei tolerancji. W 2005 r. ukoczy Helsisk Szko Praw Czowieka. Doktorant na Wydziale Nauk Politycznych Akademii Humanistycznej w Putusku.
Robert Biedro
przedstawienie wizerunku gejw i lesbijek w przestrzeni publicznej. Chodzio o to, aby spoeczestwo mogo za pomoc zdj par gejowskich i lesbijskich zobaczy, jak wyglda taka przecitna para. Ta cezura czasowa wyznacza ju nowy rozdzia w ruchu gejowsko-lesbijskim. Homoseksualno zostaa wyniesiona poza prywatno, staa si problemem zauwaalnym politycznie i spoecznie.
Sytuacja spoeczna osb bi- i homoseksualnych w Polsce

Marta Abramowicz
W artykule przedstawiam analiz postaw spoeczestwa polskiego wzgldem osb bi- i homoseksualnych w oparciu o dostpne badania opinii spoecznej, odnosz si do szerszego kontekstu historycznego, w ktrym osadzona jest emancypacja gejw i lesbijek w Polsce, a nastpnie przedstawiam, w jaki sposb te procesy wpywaj na jednostk. Nie analizuj sytuacji osb biseksualnych osobno, w oderwaniu od sytuacji osb homoseksualnych, gdy z punktu widzenia spoeczestwa, jeli osoba biseksualna yje w zwizku z osob tej samej pci, jest traktowana jak homoseksualna. Wszdzie tam, gdzie pisz geje i lesbijki, osoby homoseksualne, mam na myli rwnie osoby biseksualne, yjce w zwizkach z osobami tej samej pci.
Postawy spoeczestwa polskiego wzgldem gejw i lesbijek

W tej czci chc pokaza i porwna oficjalne statystki dotyczce postaw wobec gejw i lesbijek: z jednej strony bd to statystki Eurobarometer, czyli bada opinii publicznej robionych na zamwienie Komisji Europejskiej, z drugiej badania CBOS, czyli bada polskiej opinii spoecznej.
97
Na tle Unii Europejskiej W badaniu europejskiej opinii publicznej Eurobarometer regularnie monitorowane jest rozpowszechnienie dyskryminacji wrd mieszkacw UE. Jeli chodzi o stosunek do osb o homoseksualnej orientacji Polacy plasuj si nieco poniej redniej europejskiej, a wic nie na szarym kocu. Na pytanie w badaniu prowadzonym w 2006 r.: Czy homoseksualizm jest wci tematem tabu w Polsce? twierdzco odpowiedziao 56% Polakw, podczas gdy rednia dla caej Unii Europejskiej wyniosa 48%. Co ciekawe, krajem, w ktrym temat homoseksualnoci wzbudza najmniejsze kontrowersje byy... Czechy tylko 19% naszych poudniowych ssiadw uwaao, e jest to wci temat tabu. Na dalszych miejscach znalazy si Niemcy (28%), Dania (31%) i Holandia (34%). Natomiast homoseksualizm jest wci tabu w takich krajach jak Cypr (najwyej w tabeli 86%), Grecja (85%) i Portugalia (83%).1 W kolejnym badaniu Eurobarometer, dotyczcym dyskryminacji w 2008 r., sprawdzano, jak Europejczycy czuliby si, majc geja lub lesbijk za ssiada lub gdyby osoba piastujca najwysze polityczne stanowisko w pastwie miaa homoseksualn orientacj. Jak wida w tabeli 1, mimo i Polacy wypadaj poniej redniej europejskiej, wyprzedzamy prawie wszystkie nowej Unii, a wic m.in.: Czechy, Wgry, Litw, otw, a nawet stosunkowo wysoko zwykle si plasujc Estoni. Wyniki te daj do mylenia do tej pory wszelkie porwnania Polski z innymi krajami europejskimi pod wzgldem otwartoci i tolerancji sytuoway nasz kraj w ogonie Europy. Do takiego obrazu w ostatnich latach niezwykle przyczynia si take otwarcie deklarowana homofobia naszych liderw politycznych.2
rednia odpowiedzi na pytanie: Jak Pan/Pani czu(a)by si, majc za ssiada osob homoseksualn (geja lub lesbijk)? Skala: od 1 (bardzo le) do 10 (bardzo dobrze) Unia Europejska 7,9 Szwecja 9,5 rednia odpowiedzi na pytanie: Jak Pan/Pani czu(a)by si, gdyby osoba homoseksualna (gej lub lesbijka) zostaa wybrana na najwysz polityczn pozycj w Pana/Pani kraju? Skala: od 1 (bardzo le) do 10 (bardzo dobrze) Unia Europejska 7,0 Szwecja 9,1
Marta Abramowicz
1 Special Eurobarometer 263, Discrimination in the European Union, stycze 2007, http://ec.europa. eu/public_opinion/index_en.htm. 2 Por. Sytuacja spoeczna osb biseksualnych i homoseksualnych w Polsce. Raport za lata 2005 i 2006, red. Abramowicz, M., Kampania Przeciw Homofobii i Lambda Warszawa, Warszawa 2007, a take Raport o homofobicznej mowie nienawici w Polsce, Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa 2009.
98
Holandia Dania Luksemburg Francja Belgia Wielka Brytania Hiszpania Irlandia Malta Niemcy Sowenia Finlandia Polska Estonia Grecja Cypr Austria Wochy Czechy Portugalia Sowacja Wgry Litwa otwa Bugaria Rumunia
9,3 9,3 9,2 8,9 8,8 8,7 8,6 8,6 8,4 8,3 7,5 7,4 7,4 7,2 7,2 7,2 7,1 6,7 6,6 6,6 6,5 6,2 6,1 5,5 5,3 4,8
Dania Holandia Belgia Hiszpania Francja Luksemburg Irlandia Wielka Brytania Niemcy Malta Finlandia Polska Sowenia Portugalia Austria Estonia Wochy Czechy Grecja Sowacja Wgry Litwa otwa Rumunia Cypr Bugaria
9,0 8,8 8,3 8,2 8,2 8,2 7,8 7,7 7,2 7,0 6,5 6,4 6,1 6,0 6,0 5,7 5,7 5,6 5,5 5,3 5,2 4,4 4,1 3,9 3,7 3,7
Tabela 1: Rozkad odpowiedzi na pytania dotyczce tego, w jakim stopniu Europejczycy byliby zadowoleni, gdyby kto o orientacji homoseksualnej by ich ssiadem lub zajmowa najwysze stanowisko polityczne w ich kraju.3
To, co zdecydowanie odrnia Polsk od innych krajw europejskich, to bardzo niskie dowiadczenie rnorodnoci spoecznej. Jak wynika z cytowanego ju Eurobarometer 2007 (patrz wykres 14), zdecydowana wikszo Europejczykw ma przyjaci lub znajomych, ktrzy s innej religii, innego pochodzenia etnicznego albo s osobami niepenosprawnymi. Ponad 1/3 przyjani si z gejami lub lesbijkami, a 12% z Romami. Naley pamita, e jest to jedynie rednia, ktr na przy3 rdo: Special Eurobarometr 296, Discrimination in the European Union: Perceptions, Experiences and Attitudes, czerwiec 2008 r.
99
Marta Abramowicz
kad Polska szczeglnie zania. Dla porwnania w Wielkiej Brytanii ponad 80% przyjani si z osobami innego wyznania, okoo 70% z osobami innego pochodzenia etnicznego, tyle samo z osobami niepenosprawnymi, a ponad poowa z gejami i lesbijkami. Polacy do redniej unijnej zbliaj si jedynie w pytaniu o przyja z osobami niepenosprawnymi. Wielu z nas nie zna i nie przyjani si z nikim, kto wyznaje inn religi, jest innego pochodzenia etnicznego (jest ydem, Arabem, Wietnamczykiem, Romem etc.), a szczeglnie z tym, kto jest gejem lub lesbijk.
Czy masz przyjaci lub znajomych, ktrzy s ... 0 ...innej religii lub innego wyznania ni ty ...innego pochodzenia etnicznego ni ty ...niepenosprawni
Marta Abramowicz
10
20
30
40 43
50
60 62 55 55
70
23 49 11 6 12 35
...homoseksualni
...Romami
Wykres 1: Czy masz przyjaci lub znajomych, ktrzy s...?4
Ten stan rzeczy wynika przede wszystkim z dwch powodw. Po pierwsze, jestemy jednym z najbardziej monoetnicznych i monoreligijnych spoeczestw europejskich. Po drugie, na skutek zamknicia stalimy si spoeczestwem ksenofobicznym. W Narodowym Spisie Powszechnym5 ponad 96% osb zadeklarowao polsk narodowo. Mniejszoci narodowe, etniczne czy religijne s u nas bardzo mao liczne. Nasz kraj jest zamieszkiwany przez Polakw, w przewaajcej wikszoci katolikw. A przecie nie tak dawno, jeszcze przed II wojn wiatow, Polska bya krajem wielokulturowym. Udzia Polakw w oglnej liczbie mieszkacw naszego kraju w dwudziestoleciu midzywojennym szacuje si na 64%: Ukrai4 Special Eurobarometr 263, Discrimination in the European Union, stycze 2007, http://ec.europa. eu/public_opinion/index_en.htm 5 Narodowy Spis Powszechny Ludnoci i Mieszka 2002, Gwny Urzd Statystyczny, www.stat.gov.pl.
100
cw byo 16%, ydw 10%, Biaorusinw 5%, Niemcw 4%, a pozostay 1% stanowili Rosjanie, Czesi i Litwini.6 Przemiany historyczne zwizane z II wojn wiatow sprawiy, e dzi jestemy krajem, w ktrym praktycznie nie ma ani mniejszoci narodowych, ani etnicznych. W Narodowym Spisie Powszechnym inn narodowo zadeklarowao jedynie 472 tys. ankietowanych, czyli 1,23% wszystkich osb zamieszkujcych nasz kraj, przy czym najwiksz mniejszoci okazali si lzacy (173 tys.). Warto podkreli, e jako ydzi okrelio si zaledwie 1,1 tys. osb. Na skutek nkajcych Polakw w naszej historii rnorakich zagroe (rozbiory, wojny, komunizm) stalimy si te spoeczestwem zamknitym.7 Zagroony w swej tosamoci nard integruje si i zamyka, aby przetrwa. Po II wojnie wiatowej polskie spoeczestwo zostao zupenie zamknite od zewntrz odcite od nowych idei i prdw, ktrymi y wiat. Zamknicie spoeczestwa sprzyjao utrzymywaniu si wrogich stereotypw i uprzedze i potgowao ksenofobi. Na wasnym podwrku Rodzime orodki badania opinii spoecznej (np. CBOS czy TNS OBOP) przez ostatnie lata monitoroway stosunek Polakw do gejw i lesbijek. Pierwsze dostpne badania CBOS datuj si na rok 1988.8 Badanych poproszono o ocenienie, czy homoseksualizm jest istotnym problemem w Polsce. Ponad 30% Polakw przyznao, e homoseksualizm jest dla nich istotnym problemem, uzasadniajc, e jest zagroeniem w zwizku z chorobami rnego rodzaju, w tym AIDS, ma oglnie negatywny wpyw na spoeczestwo, stanowi zagroenie przestpczoci, a take demoralizuje dzieci i modzie. Odpowiedzi na dalsze pytania pokazuj, e 65,2% respondentw uwaao, e Polacy odnosz si do homoseksualizmu wrogo, 22%, e obojtnie, a tylko 0,3%, e yczliwie. Na pytanie: A co Pan(i) odczuwa wobec mczyzn wybierajcych za partnerw seksualnych innych mczyzn? (nie byo analogicznego pytania dotyczcego kobiet) 61,8% ankietowanych przyznao, e czuje wstrt, odraz, 51,2% pogard, 37,7% obojtno, a 37% lekcewaenie. Respondenci wypowiadali si te, czy pastwo powinno ochrania homoseksualistw (6,6% za), zwalcza (45,6% za), traktowa obojtnie (30,3% za), a 17,3% ankietowanych nie miao zdania w tej sprawie. Po latach systemu komunistycznego,
Radziwi A., Roszkowski W., Historia 1871-1945. Podrcznik dla szk rednich, PWN, Warszawa 1995. Wicej na ten temat: Po co nam ta tolerancja? Rozmowa z prof. socjologii Wiesaw Kozek, portal MultiKulti, www.multikulti.org.pl 8 Opinie o homoseksualizmie. Tolerancja czy potpienie? Biuletyn nr BDF/317/22/88, CBOS 1988, s.3
6 7
101
Marta Abramowicz
w ktrym osoby homoseksualne oficjalnie nie istniay bd te byy traktowane jako element przestpczy i poddawane inwigilacji (akcja Hiacynt), taki by punkt wyjcia postaw naszego spoeczestwa w przeddzie wybicia si po raz kolejny na niepodlego. Do tematu tolerancji wobec gejw i lesbijek CBOS powrci w jeszcze w 1994 r.9 Nastpnie w 2001 r.10 po raz pierwszy spytano Polakw o stosunek do maestw (gdy zalegalizowano maestwa par jednopciowych w Holandii). Rok 2001 uwaa si te za pocztek ruchu spoeczno-politycznego na rzecz praw gejw i lesbijek powstaa wtedy Kampania Przeciw Homofobii, pierwsza organizacja gejowsko-lesbijska dziaajca z podniesion przybic i formuujca postulaty zmian prawnych, a take odbya si pierwsza Parada Rwnoci. W 2002 r.11 CBOS spyta Polakw o stosunek do legalizacji konkubinatw (po pierwszej dyskusji na ten temat podniesionej przez posank SLD Joann Sosnowsk), w grudniu 2003 r.,12 po zoeniu w senacie przez prof. Mari Szyszkowsk propozycji ustawy o legalizacji zwizkw partnerskich, CBOS wrci do tematu akceptacji zwizkw par jednopciowych. W roku 2003 odbya si te pierwsza i najwaniejsza kampania spoeczna na rzecz gejw i lesbijek Niech nas zobacz, przeprowadzona przez KPH, tak wic badanie odbyo si ju po niej. W 2005 r. a trzykrotnie mierzono postawy, raz skupiono si na prawie do demonstracji13 (po zakazanej przez Lecha Kaczyskiego paradzie w Warszawie i Marszu Rwnoci w Poznaniu), a drugi14 i trzeci15 komunikat dotyczy osobistej znajomoci i akceptacji praw gejw i lesbijek w Polsce i innych krajach Europy rodkowej. Kolejne i ostatnie jak na razie badanie pochodzi z 2008 r.16 Porednio CBOS odnis si do tematyki dyskryminacji gejw i lesbijek rwnie w swoim badaniu dotyczcym mowy nienawici z 2007 r.,17 bdcym pokosiem akcji spoecznej Co si gapisz, pedale? Co si gapisz, lesbo? zorganizowanej przez Kampani Przeciw Homofobii. Poniej odnios si zbiorczo do niektrych wynikw tych bada.
9 10 11 12 13 14 15 16 17
Marta Abramowicz
Spoeczna akceptacja homoseksualizmu, CBOS, 1994. Postawy wobec maestw homoseksualnych, CBOS 2001. Konkubinat par heteroseksualnych i homoseksualnych, CBOS 2002. Zwizki partnerskie par homoseksualnych, CBOS 2003. Prawo do publicznych demonstracji gejw i lesbijek, CBOS 2005. Akceptacja praw dla gejw i lesbijek i spoeczny dystans wobec nich, CBOS 2005. Osobista znajomo i akceptacja praw gejw i lesbijek w krajach Europy rodkowej, CBOS 2005. Prawa gejw i lesbijek, CBOS 2008. Spoeczna percepcja przemocy werbalnej i mowy nienawici, CBOS 2007.
102
IV 2001 XII 2003 VII 2005 V 2008 tak
40 38 40 37
nie
42 36 42 37
18 26 18 26
trudno powiedzie
Wykres 2: Czy, pana(i) zdaniem, pary gejw i lesbijek, czyli osb tej samej pci pozostajcych ze sob w intymnym zwizku, powinny mie prawo uprawia stosunki seksualne? (rdo: Prawa gejw i lesbijek, CBOS, czerwiec 2008).
Kolejne zagadnienie dotyczy zgody polskiego spoeczestwa na istnienie gejw i lesbijek w sferze publicznej. Jak wida poniej, organizacjom grupujcym osoby homoseksualne nie naley si prawo do urzdzania publicznych manifestacji w opinii blisko 66% Polakw. Widzimy mae wahnicie w opiniach pod koniec roku 2005, kiedy to na skutek zakazu marszw w Warszawie i w Poznaniu spoeczna debata o prawie do wolnoci zgromadze bya w kulminacyjnym momencie. Wwczas przez krtki moment odbieranie prawa do demonstracji jednej grupie spoecznej stao si synonimem zagroenia demokracji i zjednoczyo wielu ludzi z rnych rodowisk w walce o poszanowanie prawa. Niestety, ju w 2008 r. widoczny jest spadek poparcia tych postulatw.
103
Marta Abramowicz
Pierwsza bardzo ciekawa kwestia to pytanie o to, czy Polacy odebraliby, gdyby mogli, prawo gejom i lesbijkom do uprawiania seksu. Jak wida poniej, spoeczestwo jest podzielone na p w tej kwestii i przez ostatnie osiem lat nie nastpia w tej kwestii adna zmiana. Tak wic homofobiczne haso skandowane przez Modzie Wszechpolsk (MW) i czonkw Narodowego Odrodzenia Polski (NOP) Rbcie w domu po kryjomu! nie ma odzwierciedlenia w wynikach bada. Okoo 40% Polakw gdyby mogo, nie zgodzioby si na adne po kryjomu. Dlatego te do hasa NOP i MW, organizacji wszak radykalnych, naley odnie si raczej jako do w tym kontekcie poprawnego politycznie nawoywania do eliminacji gejw i lesbijek z polskiego spoeczestwa w ogle.
Marta Abramowicz
VII 2005 XII 2005 V 2008 tak
20 33 27
nie
74 58 66
6 9 7
trudno powiedzie
Wykres 3: Czy organizacje grupujce gejw i lesbijki powinny mie prawo urzdza publiczne manifestacje, czy te nie?18
Innym zagadnieniem wicym si ze sfer publiczn jest okazywanie sobie uczu przez osoby homoseksualne pozostajce w zwizkach. Jak wida z wykresu poniej, take i w tym wypadku geje i lesbijki nie znaleliby akceptacji w spoeczestwie. Co warte odnotowania, w tym wypadku tendencja jest wyranie zwykowa i w cigu ostatnich trzech lat akceptacja spoeczna wzrosa z 16% do 25%.
VII 2005 V 2008 tak
16 25
nie
78 69
6 6
trudno powiedzie
Wykres 4: Czy, Pana(i) zdaniem, pary gejw i lesbijek, czyli osb tej samej pci, pozostajcych ze sob w intymnym zwizku, powinny mie prawo publicznie pokazywa swj sposb ycia, czy te nie?19
Wreszcie kluczowa dla wikszoci osb homoseksualnych kwestia zwizki partnerskie. Poniej dwa wykresy, pierwszy dotyczcy zwizkw partnerskich, drugi maestw i adopcji dzieci. Jeli chodzi o zwizki partnerskie, spoeczestwo jest spolaryzowane w poowie, akceptacja dla maestw par jednopciowych ma tendencj do obniania si, a negatywny stosunek do adopcji dzieci przez pary homoseksualne okoo 90% Polakw przeciw pozostaje na niezmiennym poziomie od 2001 r.
18 19
rdo: Prawa gejw i lesbijek, CBOS czerwiec 2008 Ibidem.
104
XII 2003 VII 2005 V 2008 tak
34 46 41
nie
56 44 48
11 10 11
trudno powiedzie
Wykres 5: Czy, Pana(i) zdaniem, pary gejw i lesbijek, czyli osb tej samej pci, pozostajcych ze sob w intymnym zwizku, powinny mie prawo zawiera zwizki niebdce maestwem, w ktrych partnerzy mieliby prawa majtkowe przysugujce maonkom, np. prawo do wsplnego opodatkowania, prawo do dziedziczenia po zmarym partnerze?20
IV 2001 VII 2005 V 2008 tak
24 22 18
nie
69 72 76
7 7 6
trudno powiedzie
Wykres 6: Czy, Pana(i) zdaniem, pary gejw i lesbijek, czyli osb tej samej pci, pozostajcych ze sob w intymnym zwizku, powinny mie prawo zawiera zwizki maeskie?21
IV 2001 XII 2003 VII 2005 V 2008
8 8 6 6
tak nie
84 84
8 8
90 4 90 4
trudno powiedzie
Wykres 7: Czy, Pana(i) zdaniem, pary gejw i lesbijek, czyli osb tej samej pci, pozostajcych ze sob w intymnym zwizku, powinny mie prawo adoptowa dzieci?22
20 21 22
Ibidem. Ibidem. Ibidem.
105
Marta Abramowicz
Dalsze analizy wskazuj, e akceptacja zwizkw partnerskich czy maestw zale w duej mierze od tego, czy osoba odpowiadajca na pytanie zna osobicie geja lub lesbijk. Jeli zna, mona si spodziewa z bardzo duym prawdopodobiestwem, e bdzie popieraa umoliwienie parom jednopciowym zawieranie zwizkw partnerskich. A ilu Polakw zna osobicie geja lub lesbijk? Tylko 1516%, i wskanik ten nie zmienia si: w badaniu CBOS, zarwno w 2005 r.,23 jak w 2008,24 podano te same dane. 83% Polakw twierdzi, e nie zna adnej osoby homoseksualnej osobicie, co wskazuje przede wszystkim na to, e geje i lesbijki nie ujawniaj swojej orientacji otoczeniu.
60
powszechny i refundowany dost p do metody in vitro
Marta Abramowicz
25
15
38 41
liberalizacja ustawy antyaborcyjnej
21
58
rodki antykoncepcyjne przynajmniej cz ciowo refundowane z bud etu
73 30 12
formalne zwi zki osb tej samej pci
17 85
12
mo liwo ci decydowania przez nieuleczalnie chorego o zaprzestaniu terapii
41 41
18
legalizacja tzw. mi kich narkotykw nie nie mam zdania
11
tak
Wykres 8: Polakw za i przeciw.
25
Ciekawych danych dostarcza te ostatni sonda Polityki (wrzesie 2009) zamwiony w TNS OBOP (reprezentatywna prba 1003 osb). W tym sondau a 73% osb jest przeciw formalnym zwizkom osb tej samej pci (pytanie nie
23 24 25
Akceptacja praw dla gejw i lesbijek i spoeczny dystans wobec nich, CBOS 2005. Prawa gejw i lesbijek, CBOS 2008. Szostkiewicz A., Geje: nie, eutanazja: czemu nie, Polityka nr 37/2009, 15 wrzenia 2009 r.
106
precyzuje, czy chodzi o zwizki partnerskie, czy maestwa). Wrd takich gorcych kwestii jak: in vitro, refundacja rodkw antykoncepcyjnych, eutanazja czy legalizacja mikkich narkotykw bardziej nie do przyjcia jest tylko ta ostatnia (85% przeciw). Wyniki polskich sonday nie pokrywaj si z danymi dostarczonymi przez Eurobarometer. Z jednej strony polskie spoeczestwo nie zgadza si na to, by geje i lesbijki istnieli w sferze publicznej (CBOS), z drugiej za deklaruje, e czuoby si w miar dobrze, gdyby gow pastwa zosta homoseksualny polityk/polityczka lub majc za ssiada geja lub lesbijk. Powstaje wic pytanie o metodologi Eurobarometer i sposb doboru polskiej prby. Nie znam tej metodologii, ale jeli badani byli informowani, e jest to badanie europejskiej opinii publicznej, to by moe zadziaaa ch autoprezentacji siebie jako narodu bardziej otwartego, bardziej europejskiego, bardziej tolerancyjnego, ni wynika to z bada na potrzeby rodzimych instytutw. By moe jest tak, co sugeruje te dalsza cz artykuu, e Polacy znajduj si na rozdrou midzy bezpiecznym konserwatyzmem a kuszc wolnoci obiecywan przez liberaln Europ. By moe badania Eurobarometer s zapowiedzi zmian w postawach polskiego spoeczestwa na bardziej otwarte i tolerancyjne.
Rzeka przemian
Oderwijmy si na chwil od statystyk. Prowadzc zajcia na queer studies, proponuj studentom wiczenie pod nazw Rzeka przemian. Kady ma za zadanie zastanowi si nad kilkoma wydarzeniami, ktre jego zdaniem miay najwaniejszy wpyw na sytuacj osb bi- i homoseksualnych w Polsce na przestrzeni ostatnich kilkudziesiciu lat. Innymi sowy, co doprowadzio do takiej sytuacji, z jak mamy do czynienia obecnie? Jakie wydarzenia sprawiy, e stoimy w takim, a nie innym momencie historycznym? Najczciej pojawiaj si nastpujce wydarzenia: Przyznanie kobietom prawa gosu. Rewolucja seksualna na Zachodzie. Strajki na Wybrzeu, dziaalno Solidarnoci, obalenie komunizmu. Wybr papiea Polaka .
Zniesienie cenzury i wolno sowa. Moliwo tworzenia organizacji pozarzdowych po 1989 r. Akcesja do Unii Europejskiej.
107
Marta Abramowicz
Wprowadzenie religii do szk. Debata o aborcji, wpyw Kocioa na ycie publiczne. Rzdy braci Kaczyskich i Roman Giertych jako minister edukacji narodowej. Powstanie Wysokich Obcasw, dodatku do Gazety Wyborczej. Manify w obronie praw kobiet. Akcja Niech nas zobacz, powstanie KPH. Marsz Tolerancji w Krakowie, poparcie noblistw Miosza i Szymborskiej. Zakazanie Parady Rwnoci i wyrok w Strasburgu, potwierdzajcy, e jej zakazanie byo niezgodne z prawem.
Marta Abramowicz
Jak wida, cofalimy si tylko kilkadziesit lat wstecz, nie analizujc wszystkich kamieni milowych polskiej historii, jak choby rozbiorw czy II wojny wiatowej, w wyniku ktrej w Polska znalaza si za elazn kurtyn. Ale sama historia najnowsza dostarcza szerokiego materiau do przemyle. Na przykadzie tych wydarze wyranie wida, e dzisiejsza debata o prawach gejw i lesbijek jest osadzona w odpowiednim kontekcie historycznym. Emancypacja gejw i lesbijek jest czci szerszego wiatowego procesu emancypacji grup mniejszociowych, w tym kobiet. Nie tylko dlatego e ruchy feministyczne przeamyway dominacj mczyzn i podwaay jedynie suszny model rl pciowych. Nie tylko dlatego e upominay si otwarcie o prawa lesbijek. Rwnie dlatego e stopie dyskryminacji mczyzn homoseksualnych czy si z tym, jak pozycj kobiety zajmuj w spoeczestwie. Im wikszy patriarchat, tym bardziej mczyni odstajcy od wizerunku prawdziwego mczyzny s poniani i wyszydzani. Wiele z nienawistnych okrele w stosunku do gejw czy si z ich domnieman kobiecoci oraz przyjmowaniem pasywnej, a wic kobiecej roli, co ma by dla mczyzny najwiksz hab. W spoeczestwach, gdzie kobiety maj status rwny lub prawie rwny mczyznom, w wizieniach dochodzi do znacznie mniejszej liczby gwatw homoseksualnych, a spoeczna akceptacja mczyzn homoseksualnych jest bardzo wysoka. Std wrd wydarze znalazo si przyznanie kobietom prawa gosu, rewolucja seksualna na Zachodzie, debata o aborcji, manify, powstanie Wysokich Obcasw, pisma otwarcie poruszajcego nawet najtrudniejsze tematy. Jednake emancypacja osb homoseksualnych w polskim spoeczestwie jest rwnie cile zwizana z polsk histori. Denie do praw i wolnoci obywatelskich osb homoseksualnych jest immanentn czci procesu denia do praw i wolnoci obywatelskich spoeczestwa polskiego w ogle. Dlatego wanie, kiedy
108
Lech Kaczyski zakaza Parady Rwnoci w Warszawie, a nastpnie nie wydano zgody na Marsz Rwnoci w Poznaniu, tak wielu dziaaczy dawnej opozycji i caa Gazeta Wyborcza stany murem za gejami i lesbijkami. Poniewa kto odmawia prawa do wolnoci zgromadze, zagraa demokracji, o ktr walczya Solidarno, w tym Lech Kaczyski. Sprzeciw ten zosta poparty w niedugim czasie wyrokami sdw polskiego Trybunau Konstytucyjnego i Trybunau w Strasburgu.26 Warto take w tym miejscu zacytowa List otwarty w obronie akcji Niech nas zobacz, kampanii spoecznej, ktra wiosn 2003 r. wywoaa burzliw, trwajc trzy miesice dyskusj na temat miejsca osb homoseksualnych w spoeczestwie. List podpisali m.in.: Zygmunt Bauman, Bogdan Chwedeczuk, Barbara Fatyga, Kinga Dunin, Irena Dzierzgowska, Wadysaw Frasyniuk, Julia Hartwig, Danuta Kuro, Jacek Kuro, Maria Janion, Marcin Krl, Barbara Stanosz, Krystyna Starczewska, Magdalena roda, Jan Woleski i wielu innych intelektualistw.
Ostatnie wydarzenia zwizane z akcj Niech nas zobacz uwiadomiy nam skal nietolerancji, lku i wewntrznej cenzury w naszym kraju. Przekonani, e: obowizkiem ludzi mylcych jest przeciwstawianie si wszelkim formom nietolerancji i solidarno z tymi, ktrych nietolerancja dotyka; kto milczy, gdy zagroona jest wolno innych ludzi, nawet cakowicie mu obcych, wyrzeka si wolnoci wasnej; wolno sowa i ekspresji jest fundamentem spoeczestwa demokratycznego; wolno od dyskryminacji jest jednym z podstawowych praw czowieka przysugujcych na rwni kadej jednostce ludzkiej; lk i niewiedza s jedynymi rdami nietolerancji i dyskryminacji, a rzetelne informowanie spoeczestwa jest koniecznym warunkiem postpu; nawet jednoosobowa mniejszo warta jest obrony, tym bardziej wic mniejszo, do ktrej naley ponad milion obywateli i obywatelek naszego pastwa; cenzura, zwaszcza wewntrzna, jest zagroeniem dla prawdy, zabieramy gos w obronie akcji Niech nas zobacz, a w istocie w obronie wolnoci sowa, tolerancji i praw czowieka.
Rok pniej w podobnym duchu wypowiedzieli si noblici Czesaw Miosz i Wisawa Szymborska, w licie otwartym popierajcym organizowany przez Kampani Przeciw Homofobii Marsz Tolerancji w Krakowie:
Jednym z najwspanialszych osigni kultury europejskiej jest poszanowanie odmiennych pogldw oraz postaw. (...) Przestrze ycia publicznego jest wasnoci
26 Por. Sytuacja spoeczna osb biseksualnych i homoseksualnych w Polsce. Raport za lata 2005 i 2006, red. Abramowicz M., Kampania Przeciw Homofobii i Lambda Warszawa, Warszawa 2007.
109
Marta Abramowicz
nas wszystkich. Kady z nas ma prawo do manifestowania w niej swojej obecnoci bez wzgldu na wyraane pogldy, wyznawan wiar, a take orientacj seksualn. (...) Jestemy gboko przekonani, e wielu mieszkacw Krakowa nie podziela nienawistnych pogldw ludzi, ktrzy demokracj nazywaj rzdami motochu. (...) Nauczmy si mieszka razem i szanowa wzajemne rnice.
Marta Abramowicz
Tak wic denie osb homoseksualnych do wolnoci i rwnoci wpisuje si w wartoci polskiej walki o niepodlego zreszt wielu z nich o t wolno walczyo czy to w Powstaniu Warszawskim czy w Solidarnoci. I konsekwencj wyznawania tych wartoci powinno by przyznanie takich samych praw i obowizkw osobom homoseksualnym, jakie maj osoby heteroseksualne. Niestety, w tym miejscu napotykamy fundamentalny problem: geje i lesbijki zwykemu hetero jawi si jako gorsza kategoria ludzi, ktrym niektre prawa naley zatem ograniczy. Niemay udzia w takim widzeniu osb homoseksualnych ma Koci katolicki. O ile denie do wolnoci byo w czasie komunizmu wspierane przez Koci, o tyle po 1989 r. Koci sta si symbolem konserwatyzmu i blokowania wolnoci pewnych grup spoecznych. Nawet jeli, jak w przypadku osb homoseksualnych, realizacja owej wolnoci nie czy si z niczyj krzywd, Koci stoi na stanowisku, e czy si z krzywd wyrzdzan goszonej przez niego koncepcji rodziny. Religia katolicka przez ostatnie wieki nieodcznie splota si z poczuciem polskoci, z polsk tosamoci narodow. To Koci by oparciem dla de niepodlegociowych, a Jan Pawe II nie by tylko gow Kocioa, ale bohaterem walki o wolno. Do wspomnie fenomen niewierzcych praktykujcych, czyli osb w czasach komunistycznych biorcych udzia w uroczystociach religijnych, eby zaznaczy swj sprzeciw wobec wadzy. W lata 90. Koci wkroczy obdarzony ogromnym zaufaniem spoecznym, ktre stopniowo malao na skutek lekcewaenia przez hierarchw oficjalnego rozdziau Kocioa od pastwa. Kategoryczne wypowiedzi na temat religii w szkoach i przedszkolach i cywilizacji mierci czyli o antykoncepcji, aborcji, eutanazji oraz gejach i lesbijkach, a w ostatnim czasie rwnie o in vitro sprawiy, e coraz wicej osb nie chce mie z Kocioem nic wsplnego. W mniemaniu niektrych, Koci szerzy agresj wobec pewnych grup spoecznych, ktre, co zrozumiae, nie chc by potpiane dotyczy to nie tylko mniejszoci seksualnych, ale rwnie m.in. polskich ateistw, ktrzy niekoniecznie musz wyznawa wartoci goszone przez Koci. W swojej ksice Wolno, rwno, katolicyzm Tadeusz Barto, ksidz, ktry odszed od Kocioa, pisze:
110
Duch pozytywizmu ujawniajcy si w yciu Kocioa nie pozwala na jakkolwiek dyskusj. Tworzy spoeczno religijn, w ktrej w a d z e d u c h o w n e k w e s t i o n u j wszelk r n o r o d n o o p i n i i w s p r a w a c h m o r a l n o c i (...).28
Tak zamknity i skostniay w swojej hierarchicznej strukturze Koci, jak w Polsce, tym samym rezygnuje z dialogu. A przecie w kocioach protestanckich duchowni bogosawi pary homoseksualne i choby w Szwecji bior udzia w paradach, pokazujc swoj akceptacj dla osb homoseksualnych. Adam Szostkiewicz, podsumowujc cytowane ju badania TNS OBOP, pisze w Polityce:
Moe by tak, jak pragnliby polscy konserwatyci: adnych nowinek, Polak katolik. Ale rwnie dobrze moe by tak, e polska dusza odmodnieje: wicej liberalizmu, Polak katolik i niekatolik. Katolicyzm pozostanie silnym elementem tosamoci, ale raczej nie w obecnym ksztacie. Dociera do nas proces, jaki przeszy spoecznoci katolickie w Europie Zachodniej, poczynajc ju od lat 60. U nas wskutek socjalistycznego szlabanu na bliskie i stae kontakty z tamtymi demokracjami w proces zmian katolicyzmu zacz si ze znacznym opnieniem i std mylce wraenie, e jestemy wyjtkiem, podczas gdy w istocie jestemy przesunici w fazie.29
Kiedy patrzy si na rzek zmian, dochodzi si do podobnego wniosku zmian spoecznych, postpu, emancypacji nie da si zatrzyma. Wane jest zrozumienie, co si zmienia, dlaczego i w jakim kierunku, dlatego tak istotne jest zrozumienie mechanizmw, ktre uksztatoway obecne polskie spoeczestwo. Tylko wtedy, jeli si rozumie, w jakiej sytuacji spoecznej przyszo y obecnie gejom i lesbijkom w Polsce, mona prbowa skutecznie j zmienia.
27 28 29
Barto T., Wolno, rwno, katolicyzm, W.A.B., Warszawa 2007, s. 27. Ibidem, s. 44. Szostkiewicz A., Geje: nie, eutanazja: czemu nie, Polityka nr 37/2009, 15 wrzenia 2009 r.
111
Marta Abramowicz
W Kociele katolickim w Polsce dominuje wychowanie tradycyjne, oparte na autorytecie, w duej mierze autorytarne, wzmocnione jeszcze przez system totalitarny, w ktrym uksztatowanych zostao kilka pokole rodakw. Wychowanie to prowadzi z reguy do formowania ludzi niesamodzielnych, dla ktrych cay autorytet rozstrzygania o zu i dobru jest ulokowany na zewntrz. (...) W konsekwencji taki rodzaj wychowania etycznego i religijnego zwalnia z osobistej moralnej odpowiedzialnoci i czyni jednostk niezdoln do podejmowania wasnych decyzji etycznych. W istocie jest wic demoralizacj.27
Wpyw na jednostk
W ostatniej czci chciaabym przyjrze si, jak opisane powyej postawy polskiego spoeczestwa i mechanizmy historyczne wpywaj na jednostk. Po pierwsze, dopiero w 2003 r. za spraw kampanii Niech nas zobacz, dla wikszoci Polakw stao si jasne, e geje i lesbijki yj take w naszym kraju. Wtedy prasa dostaa po raz pierwszy zdjcia zwykych, przecitnie wygldajcych gejw i lesbijek. Do tej pory publikowano tylko zdjcia z parad w Europie Zachodniej, najczciej z Berlina, gwnie roznegliowanych lub przebranych za drag queen mczyzn. Teksty traktoway o zjawisku homoseksualnoci sensacyjnie, przypisujc mu wynaturzenie, a take czyy gejw ze rodowiskami przestpczymi, ostatecznie opisyway homoseksualn orientacj jako dramat i nieszczcie. Zreszt w takiej sytuacji perspektywy osoby homoseksualnej faktycznie byy dramatyczne. Orientacj naleao albo ukry przed wiatem (seminarium, klasztor, maestwo), albo narazi si na okrutny ostracyzm ze strony rodziny i otoczenia. Ogromnym problemem byo te poznanie innych gejw lub lesbijek, w tym take znalezienie partnera, partnerki. Problemy te oczywicie nie wykluczay osignicia szczcia, spenienia i zestarzenia si u boku ukochanego lub ukochanej, ale dla wielu osigniecie tego celu byo drog przez mk. Wydaje si te, e gwny dramatyzm tej sytuacji polega na postrzeganiu jej jako staej i niezmiennej, a wszelkie prby zmiany wydaway si z gry skazane na porak. Osoby, ktre aktywnie staray si wprowadza zmiany spoeczne, choby na ma skal, przezwyciay poczucie bezradnoci i osigay wysze zadowolenie ze swojego ycia. Wielu gejw i lesbijek pamita, e w wieku dorastania mylao, e s jedynymi osobami na wiecie, ktrym podobaj si osoby tej samej pci. Bali si komukolwiek o sobie opowiedzie, a nieszczliwe zakochania, najczciej przeywane w samotnoci, wywoyway depresj i myli samobjcze. Czciow ulg dla tej udrki przynis rozwj Internetu, dziki ktremu mona byo si dowiedzie, e gdzie tam s inne osoby o takiej samej orientacji, a po przeamaniu lku mona byo je pozna. Poza kilkoma klubami i parkami nie istniao w przestrzeni publicznej wicej miejsc, gdzie mona byo spotka inne osoby homoseksualne. Spoeczestwo oceniao, e homoseksualici maj swoje kluby i powinno im to wystarczy. yj w swoim gettcie, ale tak wanie maj y, poniewa taki jest charakter ich wynaturzenia. Kiedy robilimy akcj Niech nas zobacz, to samo usyszelimy od niektrych gejw i lesbijek: Co wy robicie?! Bdzie jeszcze gorzej! Mamy swoje kluby i nam to wystarcza. I cho dzi nikt ju chyba nie podziela
Marta Abramowicz
112
tych pogldw, lk przed zmian, przed utrat jedynego spokoju, jaki by w tej sytuacji moliwy, by ogromny. I cho sytuacja przez ostatnie kilka lat ulega wielkiej zmianie, gejom i lesbijkom w Polsce daleko do ycia w spokoju. Zmiana polega przede wszystkim istnieniu zjawiska homoseksualnoci w wiadomoci spoecznej ogromna w tym zasuga mediw przede wszystkim Gazety Wyborczej, Polityki, TVN, mediw internetowych, w tym gejowsko-lesbijskich30, ktre relacjonuj wydarzenia i zjawiska zwizane z obecnoci osb homoseksualnych w spoeczestwie. Niestety, wci w informowaniu o zjawisku homoseksualnoci nie ma zasug ani polska szkoa, nawet polskie szkolnictwo wysze. Sytuacja w edukacji zmienia si i bdzie si zmienia, ale jest bardzo powolny proces. Oczywicie fakt pojawiania si osb homoseksualnych w przestrzeni publicznej spowodowa te siln kontrreakcj, szczeglnie ugrupowa prawicowych. Ale jest zdecydowana rnica pomidzy sytuacj, w ktrej uprzedzenia i lki spoeczne s tak silne, e nawet nie dopuszcza si do istnienia tej tematyki w polu wiadomoci, a sytuacj, w ktrej o tych lkach, stereotypach i uprzedzeniach moemy rozmawia wprost nawet jeli nasi interlokutorzy w tym spoecznym dialogu uciekaj si do mao cywilizowanych form rozmowy. Zmiana sytuacji osb homoseksualnych w spoeczestwie zaowocowaa wiksz atwoci ujawniania swojej orientacji rodzinie i czstszej akceptacji przez rodzin dziecka o homoseksualnej orientacji.31 Wikszy jest te dostp do informacji o homosekualnoci zarwno dla samych gejw i lesbijek, jak i rodzicw czy nauczycieli. atwiej jest te pozna inne osoby homoseksualne i szczliwie si zakocha: dane z raportu Sytuacja osb bi- i homoseksualnych w Polsce. Raport za lata 2005 i 2006 pokazuj, e blisko 57% badanych gejw i lesbijek yo w zwizku, w tym najczciej dugoletnim.32 Trudne wci jest ujawnienie orientacji otoczeniu w pracy ukrywao swoj orientacj blisko 85% osb, w szkole/na uczelni blisko 80%, a przed ssiadami fakt zamieszkiwania z partnerem/partnerk ukrywao 46,4%. Natomiast najwikszym problemem jest przemoc fizyczna i psychiczna, na ktr naraone osoby homoseksualne w naszym badaniu blisko 18% osb w cigu ostatnich dwch lat
30 Por. Sytuacja spoeczna osb biseksualnych i homoseksualnych w Polsce. Raport za lata 2005 i 2006, red. Abramowicz M., Kampania Przeciw Homofobii i Lambda Warszawa, Warszawa 2007, a take Raport o homofobicznej mowie nienawici w Polsce, Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa 2009. 31 Por. Sytuacja spoeczna osb biseksualnych i homoseksualnych w Polsce. Raport za lata 2005 i 2006, red. Abramowicz M., Kampania Przeciw Homofobii i Lambda Warszawa, Warszawa 2007. 32 Ibidem.
113
Marta Abramowicz
poprzedzajcych badanie pado ofiar przemocy fizycznej, a 51% psychicznej. Nie wolno te zapomina o dyskryminacji i nieprzyjemnym, poniajcym traktowaniu, ktre osoby homoseksualne mog napotka w kadym miejscu publicznym w autobusie, na play, ulicy, w urzdzie, szpitalu czy kociele.33 Patrzc na deklaracje skadane przez naszych rodakw w badaniach CBOS, widz, e cz z nich chciaaby przywrcenia stanu rzeczy, w ktrym geje i lesbijki nie istniej spoecznie, a wic tego, aby ludzie o homoseksualnej orientacji znw przeywali potworn samotno, smutek, poczucie odrzucenia i nieszczcia. Wierz jednak, e wynika to z lku przed nieznanym, z niewiedzy i braku refleksji nad tym, e spychanie kogo do getta wanie do tego prowadzi. Widz wic sens w pracy nad zmian nad otwarciem polskiego spoeczestwa, budow kapitau spoecznego, w tym zaufania i zaangaowania w demokracj, wreszcie nad umierzeniem lkw zwizanych z istnieniem obok siebie ludzi o rnych orientacjach. wrzesie 2009
Marta Abramowicz
Marta Abramowicz Psycholoka, absolwentka Midzywydziaowych Indywidualnych Studiw Humanistycznych na UW, doktorantka Szkoy Wyszej Psychologii Spoecznej. Prezeska Kampanii Przeciw Homofobii odpowiedzialna za dziaania edukacyjne i pomocowe. Wspkoordynatorka akcji Niech nas zobacz, kierowniczka zespou badawczego przygotowujcego raport Sytuacja spoeczna osb bi- i homoseksualnych w Polsce. Raport za lata 2005 i 2006, trenerka i terapeutka.
33
Ibidem.
Coming out po polsku
Tomasz Basiuk
Coming out jako ujawnienie si
Termin coming out oznacza ujawnienie si jako osoba homoseksualna lub coraz czciej: transseksualna lub transpciowa, czasem: biseksualna. Sama moliwo ujawnienia si implikuje powizan kategori szafy lub homoseksualnej szafy (homosexual closet), co oznacza pozostawanie w ukryciu skrywanie przed innymi elementu tosamoci uznawanego za wstydliwy i napitnowanego. Wychodzenie z szafy jest czsto uwaane za element sprzyjajcy psychicznej i spoecznej integralnoci osoby. Ujawnienie si jest zwykle przedstawiane jako przeomowy krok, moment podejmowania decyzji o swoim yciu, obciony ryzykiem i wymagajcy odwagi, ktra w oglnym rozrachunku powinna si opaci. Bez podawania w wtpliwo takiego rozumowania warto jednak zauway, e coming out jest czym wicej i moe by rozumiany nieco inaczej. I tak zdrowy rozsdek podpowie, e adne ujawnienie si nie jest ostateczne, choby dlatego e zawsze znajdzie si kto, kto jeszcze nie wie, e jestem gejem, i kto zgodnie z milczcym heteronormatywnym zaoeniem bezwiednie wyobrazi sobie, e jestem heteroseksualny, chyba e dam mu do zrozumienia, e jest inaczej. Coming out jest wic czym, co trzeba nieustannie powtarza. Co wicej, coming out rozumiany jako przyznanie si przed samym sob do swojej seksualnej orientacji te nie jest jednorazowym aktem, ale raczej
115
ca seri dowiadcze, przemyle, odczu i postanowie, zdeterminowanych czynnikami psychicznymi, rodowiskiem spoecznym, dostpnymi wzorcami postaw i kategorii tosamociowych, itd. Nasza tosamo jest bowiem ewoluujcym procesem, a nie etykiet lub form, ktr wystarczy raz na siebie zaoy. Oba znaczenia coming outu jako ujawnienia si przed innymi i przed sob jako osoba o nienormatywnej tosamoci seksualnej zakadaj, e coming out jest aktem mowy albo jakim retorycznym gestem, ktrego celem jest komunikat adresowany do innych albo do siebie samego. Tym komunikatem jest ukryta prawda o mnie samym. Mwienie o wasnej seksualnoci jako wyjawianie prawdy o sobie samym to powizanie jzyka seksualnoci z pojciem gbokiej prawdy o jednostce. Wedug Michela Foucault (patrz: Historii seksualnoci, I tom) to powizanie wystpio pod koniec XIX w. w wyniku rozwoju psychologii i seksuologii. To wanie seksualno, rozumiana jako jzyk opisujcy seksualne zachowania i pragnienia i opisujcy je jako cile powizane z psyche, odpowiada za wynalezienie homoseksualisty jako osobnego gatunku czowieka, jak pisze Foucault.
Tomasz Basiuk
Wczeniejsze znaczenia coming out

Tymczasem coming out nie zawsze mia to znaczenie, ktre dzisiaj mu przypisujemy. Termin coming out oznacza ujawnienie wasnej seksualnoci w formie wyznania dopiero od czasu wydarze Stonewall (1969 r.), uwaanych za pocztek epoki emancypacji lesbijek i gejw. Wczeniej coming out oznacza raczej wejcie lub wprowadzenie do rodowiska homoseksualnego, np. do jakiej grupy przyjaci, w ramach ktrej nie trzeba byo skrywa swoich seksualnych upodoba, albo uzyskanie dostpu do miejsc, w ktrych spotykay si osoby homoseksualne. Coming out wydaje si zapoyczony z balw debiutantek: panny z dobrych domw wchodzce w dojrzao byy przedstawiane w towarzystwie na specjalnie organizowanych balach na tym polega ich coming out, a sam termin jest stosowany po dzi dzie, od Bostonu po St. Petersburg. Po drugie, termin coming out w kontekcie homoseksualnoci oznacza pierwszy kontakt seksualny z osob tej samej pci. Nie by to wic retoryczny gest ujawnienia przez sowa, ale cielesny akt sprawdzajcy i potwierdzajcy seksualne upodobania. Jak pisze Samuel r. Delany w autobiograficznym eseju Coming / Out, termin coming out obejmuje coming, czyli orgazm. Delany odnotowuje przy okazji, e termin closet queen, ktry dzisiaj odnosi si do osoby pozostajcej w homoseksualnej szafie, kiedy odnosi si do ludzi majcych upodobanie do utrzymywania swoich relacji seksualnych w tajemnicy
116
Anerkennung, anagnorisis
Wpisanie terminu coming out w historyczny kontekst uatwia zrozumienie sensu, jaki wspczenie mu przypisujemy. Zreszt nawet i dzisiaj nie jest to sens jednolity. Z jednej bowiem strony termin ten opisuje dziaanie jednostki, a z drugiej odnosi si do pewnego procesu spoecznego, polegajcego na budowaniu spoecznej widocznoci mniejszoci seksualnych. Nietrudno dostrzec, e te dwa znaczenia ujawniania, cho nieidentyczne, s jednak ze sob powizane. Coming out jako akt mowy i akt komunikacji zakada istnienie nadawcy i odbiorcy (cho czasem odbiorca jest wyobraony, na przykad jako nieistniejcy czytelnik dziennika intymnego). Z jednej strony mamy wysiek podmiotu zmierzajcy do rozpoznania wasnej tosamoci, przypominajcy kategori anagnorisis, znan z Poetyki Arystotelesa, gdzie odnosi si do poznania prawdy o wasnym losie przez bohatera antycznej tragedii: kim jestem naprawd? co jest mi przeznaczone? Z drugiej strony mamy uznanie (w filozofii niemieckiej: Anerkennung, np. u Hegla), ktre oznacza, e inni dostrzegaj moj tosamo i tym samym zawiadczaj o moim istnieniu. Jeli ujawnienie si jako lesbijka lub gej ma znaczenie dla psychicznej i spoecznej integralnoci jednostki, to dzieje si tak zarwno za spraw anagnorisis, jak i Anerkennung. Szacunek do samej/samego siebie i szacunek innych mnie okazywany s ze sob powizane, cho nie zawsze w prosty sposb.
Polityka tosamociowa budowanie widocznoci

Ujawnienie si w sytuacji, w ktrej zostaa ustanowiona spoeczna widoczno mniejszoci, do ktrej zgaszam akces swoim coming out, jest atwiejsze, ni gdybym mia ujawni si wobec ludzi, ktrzy nigdy nie syszeli o homoseksualnoci albo nie znaj adnego geja lub lesbijki, nie widzieli filmu ani nie czytali powieci, w ktrej pojawiaj si homoseksualne postaci itd. Dlatego na coming out nie skadaj si tylko pojedyncze akty ujawnienia si, ale ruch polityczny zmierzajcy do budowania widocznoci lesbijek i gejw (w Polsce np. kampania Niech nas zobacz z 2003 r.), a take reprezentacja seksualnych mniejszoci w mediach, filmach, itp. Takie wanie znaczenie terminowi coming out przypisuje angielski badacz Jeffrey Weeks w ksice pod takim tytuem, a take amerykaska badaczka Suzanna Danuta Walters (np.
117
Tomasz Basiuk
pozostawanie w szafie oznaczao rodzaj seksualnej perwersji albo wyuzdania, a nie skrywanie albo zaprzeczanie wasnej seksualnej tosamoci.
w ksice All the Rage). Budowanie widocznoci lesbijek i gejw, a ostatnio coraz czciej take osb transpciowych, jest zwykle okrelane zwaszcza w kontekcie amerykaskim polityk tosamociow (identity politics). Podstaw tej polityki jest tak zwany model etniczny, zakadajcy, e mniejszo homoseksualna jest podobna do mniejszoci etnicznych w tym sensie, e wyrniaj j pewne cechy dajce si opisa jako rnice kulturowe i e wyodrbnienie tej mniejszoci jest zwizane z jak form spoecznej opresji (Zauwamy na marginesie, e w swoich pocztkach, tj. bezporednio po II wojnie wiatowej, tzw. ruch homofilny w USA nie stosowa modelu etnicznego, ale posugiwa si analiz marksistowsk wykazujc, e homoseksualici s podobni do uciskanego proletariatu ten model zosta zarzucony w latach 50. XX w., a wic okresie zimnej wojny, kiedy marksizm by w USA politycznie podejrzany). Model etniczny jest wzorowany na Ruchu Praw Obywatelskich, czyli na ruchu Afroamerykanw, ktrego symbolem sta si Martin Luther King, Jr. Ruch Praw Obywatelskich w latach 50. i 60. XX w. domaga si rwnouprawnienia dla czarnoskrych Amerykanw i doprowadzi do desegregacji (decyzja Sdu Najwyszego) oraz do uchwalenia nowych norm prawnych, zwaszcza Ustawy o prawach obywatelskich, zakazujcej dyskryminacji ze wzgldu na ras. Polityka tosamociowa grup etnicznych polega na tym, e proklamuj swoj odrbno po to, eby wykaza dyskryminacj i domaga si rwnego traktowania. Istnieje zasadnicza rnica midzy sytuacj mniejszoci etnicznej (lub rasowej), takiej jak Afroamerykanie, a sytuacj mniejszoci seksualnej, takiej jak lesbijki i geje: rnica polega na widocznoci. Afroamerykanie w ogromnej wikszoci wyrniaj si wygldem (kolorem skry); ci, ktrzy mog uchodzi za biaych, s stosunkowo nieliczni. Lesbijki i geje nie s widoczni w porwnywalny sposb. Mog ujawnia swoje seksualne preferencje przy pomocy sw, zachowa, kodw kulturowych, jednak takie ujawnienie wymaga podjcia pewnych dziaa, za nieujawnianie ich dzieje si niejako automatycznie. Polityka tosamociowa w przypadku Afroamerykanw dotyczy nie tyle budowania widocznoci, ile jej ksztatowania. W przypadku osb homoseksualnych niewidoczno (homoseksualna szafa) bya punktem wyjcia. Warto zwrci uwag, e inaczej ni w przypadku Afroamerykanw i niektrych innych grup etnicznych, amerykaski Sd Najwyszy nie uzna osb homoseksualnych za tak zwan klas osb innymi sowy, amerykaska wadza sdownicza odmawia potwierdzenia, e polityka tosamociowa jest zakorzeniona w faktycznym mniejszociowym statusie lesbijek i gejw. Tak wanie byo w gonej sprawie Bowers v. Hardwick (1986), w ktrej Sd Najwyszy odmwi rozszerzenia na
Tomasz Basiuk
118
homoseksualistw prawa do prywatnoci, przysugujcego maestwom i parom heteroseksualnym na podstawie interpretacji 14. poprawki do konstytucji. Kiedy Sd Najwyszy zdekryminalizowa stosunki homoseksualne w caych Stanach Zjednoczonych decyzj Lawrence v. Texas (2003), take nie powoa si na argumentacj o klasie osb. Podobnie decyzje dotyczce maestw osb tej samej pci i zwizkw rejestrowanych, podejmowane jak dotd na poziomie poszczeglnych stanw, a nie na poziomie federalnym, odwouj si do przepisw dotyczcych handlu i przyznawania licencji, a nie do argumentacji o istnieniu klasy osb. Z drugiej strony wydaje si bardzo prawdopodobne, e polityka tosamociowa, polegajca na budowaniu widocznoci osb homoseksualnych, miaa silny poredni wpyw na sposb postrzegania kwestii zwizanych z homoseksualnoci przez Sd Najwyszy. Sd nie mgby nie zauway zmieniajcego si wskutek polityki tosamociowej wizerunku spoecznego lesbijek i gejw i zmiany nastawienia wobec tej mniejszoci.
Tosamo a wykluczenia
Polityka tosamoci niesie ze sob pewne zagroenia, np. backlash, czyli reakcj przeciwnikw domagajcych si np. zdefiniowania maestwa jako zwizku kobiety i mczyzny w odpowiedzi na wprowadzone w kilku stanach luby gejowskie/lesbijskie albo rejestracje zwizkw. S te inne zagroenia, o ktrych pisaa m.in. Judith Butler, a w Polsce Joanna Mizieliska. Chodzi o to, e budowanie wizerunku mniejszoci zakada wartociowanie pewnych jej modeli kosztem innych. Na przykad lesbijki i geje yjcy w staych zwizkach, pasujcy do swoich rl pciowych (kobiece kobiety i mscy mczyni), odnoszcy zawodowe sukcesy i mieszkajcy w duych miastach mog atwiej sta si preferowanym wzorcem przedstawiania seksualnej mniejszoci ni kto majcy wielu kochankw, niewpisujcy si w podany wzorzec klasy redniej, uprawiajcy sadomasochizm, zmanierowany (zniewieciay) gej albo noszca spodnie lesbijka mieszkajca na wsi ci mog w ogle nie znale si w projektowanym polu widocznoci. I tak kilka lat temu organizatorzy warszawskiej Parady Rwnoci nie yczyli sobie udziau drag queens, eby ich egzotyczny wygld nie zdominowa przedstawie Parady w mediach. Radykalny amerykaski aktywista queer Michael Warner w gonej ksice The Trouble with Normal domaga si wrcz odrzucenia dumy gejowskiej jako propagujcej zakaman pseudowiadomo i docenienia tego, co napitnowane i wstydliwe. W konsekwencji Warner domaga si rezygnacji z da wprowadzenia
119
Tomasz Basiuk
lubw osb tej samej pci poniewa maestwo zawsze dzieli na ludzi na tych, ktrzy pozostaj w zwizkach usankcjonowanych, a przez to lepszych, i tych gorszych, pozbawionych spoecznego uznania. Rozwizaniem nie jest wic wprowadzenie maestw dla lesbijek i gejw, ale cakowita likwidacja instytucji maestwa, take dla par heteroseksualnych. Oczywicie nie wiadomo, jak dzi mona by ten projekt zrealizowa, ale tymczasem ruch na rzecz praw mniejszoci seksualnych nie powinien asymilowa si do przyjtych wzorcw spoecznych kosztem czonkw teje mniejszoci, ktrych taka asymilacja nie obejmie albo wrcz nie interesuje.
Tomasz Basiuk
Coming out jako wyznanie

Wrmy jeszcze do coming outu jako aktu albo gatunku mowy (specyficznego wyznania). Niektrzy badacze, np. Paul Robinson w ksice Gay Lives, porwnuj coming out story, ktry uwaaj za charakterystyczny dla amerykaskiej autobiografii gejowskiej, przynajmniej od lat 70. XX w., czyli od wydarze Stonewall, do purytaskiego wyznania wiary nazywanego conversion narrative. Amerykascy purytanie jako kalwinici wierzyli w predestynacj, doktryn goszc, e na pocztku dziejw Bg wybra ludzi, ktrzy zostan zbawieni, a innych potpi. Wyznanie wiary nie byo wic tylko stwierdzeniem samego istnienia Boga, ale potwierdzeniem wasnego przekonania, e to wanie ja zostaem przez Boga wybrany do zbawienia. Nawrcenie polegao na doznaniu boej aski, take w formie dowiadczenia duchowego, wiadczcej o mojej predestynacji do zbawienia. Takie dowiadczenie nawrcenia (conversion) i zwizane z nim wyznanie (conversion narrative) dawao asumpt do tego, by przystpi do Kocioa. Wyznanie wiary, wiadczce o nawrceniu, byo wic z jednej strony czym gboko osobistym, a z drugiej musiao mie form zrozumia dla czonkw kongregacji, tak by na jego podstawie mogli zdecydowa o przyjciu do spoecznoci wyznaniowej. Wedug Robinsona conversion narrative i coming out story maj podobny charakter. Coming out to co w rodzaju nawrcenia, a opowie o mnie samym, w ktrej ujawniam si jako osoba homoseksualna, przypomina purytaskie wyznanie wiary wanie swoj dwoistoci: jest jednoczenie gboko osobista i wysoce sformalizowana, a wic podobna do innych podobnych wyzna. Ma te podobn do wyznania wiary funkcj, poniewa coming out to rytua przystpienia do grupowej homoseksualnej tosamoci, tak jak jest ona wspczenie rozumiana i przedstawiana.
120
Zwrmy uwag, e coming out ma zwykle charakter narracyjny, a nawet dramatyczny jest to wyznanie o przeomie, opisujce odkrycie prawdy o sobie, przy czym prawda ta dotyczy seksualnoci. Wemy przykad przeciwny: wyznanie o tym, e natrafiem w encyklopedii na haso homoseksualizm i postanowiem sprbowa tego w praktyce, nie bdzie adnym coming out. Wida std, e teza Robinsona rzeczywicie trafia w sedno, przynajmniej w kontekcie amerykaskim. Jego pierwszym przykadem jest wydany w 1973 r. pamitnik The Best Little Boy in the World, napisany przez Andrew Tobiasa, ktry sta si bestsellerem. Tobias (piszc pod pseudonimem John Reid) opisuje fascynacj koleg z klasy, a pniej swoje pierwsze seksualne kontakty z modymi mczyznami. Jego opowie koczy si, gdy osiga wiek dorosy autor mia dwadziecia sze lat, gdy opublikowa autobiografi, ktrej forma odpowiada modelowi coming out story opartemu na conversion narrative. Tymczasem jednak zauwamy, e Tobias pisa pod pseudonimem, nie ujawni si jako gej wobec rodzicw, i co moe najciekawsze: po raz pierwszy pomyla, e jest homoseksualist, pod wpywem zasyszanej rozmowy na ten temat, ktr jego ojciec prowadzi ze znajomym mogli rozmawia o wanie wydanym raporcie Kinseya. Paronastoletni chopiec oblewa si rumiecem, syszc sowo homoseksualizm, i chocia nie wie dlaczego, to natychmiast zakada, e to sowo odnosi si do niego. Pierwsze erotyczne fantazje i zachowania nastpi dopiero za kilka lat. Wydaje si wic, e obserwujemy interpelacj podmiotu (w sensie, w jakim sowa interpelacja uywa Louis Althusser) dokonujc si za spraw pitnujcej etykiety i dowiadczenia wstydu, a nie za spraw seksualnych odruchw i upodoba. Ten epizod podwaa interpretacj Robinsona i komplikuje rozumienie coming outu. Elementem usunitym z lektury zaproponowanej przez Robinsona jest wanie dowiadczenie wstydu, ktre Tobias wielokrotnie podkrela. Piszc o swoich cielesnych zahamowaniach (niekoniecznie zwizanych z homoseksualnoci), wydaje si prowokowa wstydliwe wspomnienia u czytelnika i na tej paszczynie buduje empati, ktra umoliwi czytelnikowi, take heteroseksualnemu, emocjonalne utosamienie z narratorem, gdy ten w kocu wyjawi swoj homoseksualno. Strategia narracyjna Tobiasa polegajca na obnaaniu wasnego wstydu w celu wywoania empatii porednio wskazuje na rol, jak wstyd odgrywa w ksztatowaniu si poczucia tosamoci. Niektre interpretacje podniecenia seksualnego wskazuj na jego interaktywny charakter: podniecam si, widzc podniecenie mojego seksualnego partnera na widok mojego podniecenia. W tym ujciu podniecenie seksualne jest zaraliwe. Strategia Tobiasa opiera si
121
Tomasz Basiuk
Strategie retoryczne wyznania interpelacja przez wstyd
na zaoeniu, e uczucie wstydu jest jeszcze bardziej zaraliwe. To podkrelenie roli wstydu w ksztatowaniu tosamoci, take seksualnej, jest zbiene z przywoanymi wczeniej uwagami Warnera, a take innych badaczy, posugujcych si kategori wstydu zaczerpnit z tzw. teorii afektw (np. Eve Kosofsky-Sedgwick).
Tomasz Basiuk
Ujawnienie przez AIDS

Robinson ignoruje te fakt, e inny opisywany przez niego pamitnik Becoming a Man Paula Monettea jest o kilka lat pniejszy wobec pamitnika Borrowed Time, w ktrym Monette opisuje siebie jako geja, a ktry dotyczy powolnego umierania na AIDS jego partnera. Epidemia AIDS jest jednym z elementw, ktry wyautowa amerykaskich gejw, jak twierdzi m.in. Susan Sontag. Przykadw takich jest wicej, np. pamitnik Firebird poety Marka Dotyego o charakterze coming out story jest poprzedzony o kilka lat pamitnikiem Heavens Coast, w ktrym Mark Doty opisuje chorob i mier swojego partnera zmarego na AIDS. Coming out pozostaje ywotn form narracyjn opisujc dowiadczenie bycia gejem lub lesbijka, ale z pewnoci nie jest jedyn.
Koniec coming out?

Podobnie uwaa wspomniana badaczka Suzanna Walters, ktra w coraz liczniejszych przedstawieniach medialnych postaci homoseksualnych, zwaszcza w serialach telewizyjnych, dostrzega przesunicie od coming outu jako gwnej struktury narracyjnej do opowieci, w ktrych lesbijki i geje s ju ujawnieni i dziki temu mog peni inne role. Niekoniecznie oznacza to postp, bowiem te nowe role s do ograniczone, np. postaci homoseksualne s zwykle drugoplanowe i s przewanie pozbawione ycia erotycznego, a ich funkcjonowanie polega na pomaganiu postaciom heteroseksualnym lub otrzymywaniem od nich pomocy. Oswojenie postaci lesbijki/geja w sferze przedstawie prowadzi do sytuacji, w ktrej znw do przyjcia staj si dowcipy z homoseksualistw, co moe by paradoksaln oznak rwnego ich traktowania, ale z drugiej strony mog one sta si nierozrnialne od homofobii i prowadzi do jej powrotu tylnymi drzwiami. Ponadto, jak zauwaa Walters, zaoenie, e homoseksualna szafa ju nie ma racji bytu (skoro coming out okaza si przeytkiem) jest po pierwsze, mylce, bowiem wiele osb pozostaje w ukryciu, a po drugie, moe zniszczy fundament grupowej tosamoci homoseksualnej, jeli czonkowie mniejszoci uznaj, e spoeczna opresja, jak symbolizuje closet, ju ich nie dotyczy.
122
W kontekcie polskim mamy do czynienia z coraz liczniejszymi przedstawieniami osb homoseksualnych, m.in. w formie opowieci o coming out. Znakomitymi przykadami s zbiory wywiadw Anny Laszuk Dziewczyny, wyjdcie z szafy (2006) i Gejdar Dominiki Buczak i Mikea Urbaniaka (2008), filmy dokumentalne, np. Homo. pl Roberta Gliskiego (2007) i penometraowy amatorski film fabularny Homo Father Piotra Matwiejczyka (2005). Ten ostatni, nakrcony przez osoby heteroseksualne, to opowie wychodzca poza formu coming out, poruszajca m.in. kwesti rodzicielstwa osb homoseksualnych. Warto rozszerzy pojcie coming out w znaczeniu ujawnienia na rne formy samookrelenia si jako lesbijka, gej lub osoba transpciowa i na rne sposoby publicznego okazywania intymnoci midzy osobami tej samej pci. Par lat temu podczas warszawskiej Parady Rwnoci obserwowaem ludzi idcych wzdu krawnika przy trasie przemarszu, ktrzy w pewnym momencie decydowali si do niej doczy. Ten gest doczenia do grupy ma w sobie co z coming outu, chocia oczywicie nie kady, kto bierze udzia w Paradzie, deklaruje w ten sposb swoj seksualn tosamo. Podczas tej samej Parady zauwayem, e idcy w niej ludzie prawie wcale si nie dotykaj tylko z rzadka kto z kim wymienia pocaunek, prawie nikt si nie obejmowa ani nie trzyma za rce. Wdaem si w rozmow na ten temat z idcym obok mnie mczyzn, ktrego wczeniej poznaem na konferencji, i wzilimy si za rce w gecie, ktry by w zamyle polityczny, cho z pewnoci niespecjalnie radykalny. Tym gestem prbowalimy oznajmi co o sobie samych chocia trudno dokadnie powiedzie, jak ten przekaz naleao odczyta: e jestemy gejami? partnerami? serdecznymi przyjacimi? sprzymierzecami we wsplnej sprawie? Coming out w formie wyznania jest czsto znacznie bardziej przejrzystym przekazem ni opisane tu gesty wykonywane podczas Parady, ale nigdy nie jest przejrzysty do koca i zawsze podlega interpretacji, nad ktr dokonujcy coming outu mog nie sprawowa cakowitej kontroli, podobnie jak gest trzymania si za rce, objcia lub pocaunku nie musi by jednoznacznie odebrany. Wyznanie jestem lesbijk/gejem zakada, e odbiorca zrozumie to sowo w pewien sposb, ale mwicy nie moe przewidzie moliwych skojarze, jakie nasun si odbiorcy w zwizku z tym terminem, ani zaprogramowa jego reakcji. Osoba dokonujca coming outu podejmuje wic ryzyko, m.in. e zostanie le odebrana lub wrcz le zrozumiana. Odbiorca te moe by naraony na ryzyko, np. od jego reakcji mog zalee dalsze stosunki z osob ujawniajc si. W gecie publicznego trzymania si za rce jest wanie
123
Tomasz Basiuk
element takiego ryzyka. Dziwna subwersywno tego gestu staa si oczywista przy okazji zdj Karoliny Breguy w kampanii Niech nas zobacz, i po dzi dzie kiedy coraz czciej widzimy na ulicach duych polskich miast homoseksualne pary publiczny pocaunek, obejmowanie si, a nawet chwytanie za rce, jest czym rzadkim i jest czym, na co czekamy.
Tomasz Basiuk
dr Tomasz Basiuk Od 2005 r. dyrektor Orodka Studiw Amerykaskich Uniwersytetu Warszawskiego. Wspredaktor antologii Odmiany odmieca / A Queer Mixture, Parametry podania i Out Here!. Autor artykuw naukowych z dziedziny queer studies i literatury amerykaskiej oraz ksiki Wielki Gaddis: realista postmodernistyczny.
Niebezpieczne zwizki, czyli: gender seksualno nard

Agnieszka Graff
Na styku wyobrae dotyczcych pci i narodu dzieje si w polskim dyskursie publicznym co dziwnego, co, nad czym warto si zastanowi. Ludzie uwaajcy si w Polsce za liberaw lub lewicowcw lubi mwi o polskim zoo, zaamuj rce nad ciemnogrodem, dziwuj si egzotycznym debatom, w ktrych Matka Boska i Matka Polka zlewaj si w jedn sentymentalno-patriotyczn cao. To zdziwienie czsto zastpuje autentyczny namys, pozwala zdystansowa si wobec zachodzcego na naszych oczach procesu. Sdz, e pora przesta si dziwi. Pora te przesta mierzy liberaln miark to, co wyranie wykracza poza liberalny kontekst. Postpujce od ponad dekady ograniczanie praw kobiet i mniejszoci seksualnych w Polsce nie jest efektem konserwatywnego spisku ani saboci ruchw emancypacyjnych. Nie jest to te polska egzotyka. To rozpoznany przez socjologw i historykw mechanizm, w ktrym napicie spoeczne, kulturowy niepokj zwizany ze zmian w zbiorowej tosamoci niejako rykoszetem odbija si na kobietach i wszelkiej maci seksualnych odszczepiecach. W ostatnich latach symbolem polskoci w liberalnej Europie sta si aberracyjny pomys wprowadzenia cakowitego zakazu aborcji, a przywdca partii o dziwacznej nazwie Liga Polskich Rodzin reprezentowa mj kraj za granic, proponujc w imieniu wszystkich Polakw (czyli moim take!) zakaz aborcji i homoseksualnej propagandy.1
1 Roman Giertych skada te propozycje jako przedstawiciel Polski na nieformalnym spotkaniu Ministrw UE do spraw Edukacji w Heidelbergu, 12 marca 2007 r.
125
Jeli zaley nam na budowaniu innej wersji polskoci, warto bada jzyk polskiej prawicy ten jego wymiar, w ktrym obsesja przynalenoci narodowej splata si ze skrajnie represyjn wizj pci i seksualnoci. Warto jednak zacz od szerszego spojrzenia na spraw, aby zobaczy polski przypadek jako jeden z wielu podobnych.
Agnieszka Graff
Konteksty i odrobina teorii czyli nie tylko w Polsce...

Badacze tej tematyki zwracaj uwag na specyficzne miejsce kobiet w procesach kulturowych zwizanych z tosamoci narodow. Rzadko s traktowane podmiotowo jako penoprawne uczestniczki wydarze (a jeli ju, to czsto w mskim przebraniu, dosownym lub symbolicznym); czciej przypisuje im si rol pasywnych nosicielek wartoci, ktre dana spoeczno postrzega jako kluczowe dla swej tosamoci (ang.: bearers of culture). W nacjonalistycznej wyobrani dziewice broni swej cnoty przed zakusami wroga i oddaj si dzielnym bohaterom, gdy ci wracaj z boju; matki powicaj dla ojczyzny swoich synw; ony czuwaj nad domowym ogniskiem, dbajc o cigo zagroonej wsplnoty. We wnikliwym studium prowojennej propagandy, jaka pojawia si w mediach gwnego nurtu w Serbii i Chorwacji na przeomie lat 80. i 90., Julie Mostov zauwaa, e rola kobiet jest w tym dyskursie dwoista: z jednej strony oparta na silnej idealizacji, z drugiej obciona ambiwalencj, niechci i lkiem:
Kobiety to matki, crki i ony a zatem symbole czystoci, opiekunki i przekazicielki tradycyjnych wartoci; to one przecie rodz wojownikw i wodzw narodu. Jednoczenie kobiety s ofiarami: naraone na uwiedzenie, gwat i splamienie, stanowi ucielenienie niebezpieczestw, jakie gro narodowemu terytorium, ich podatno na gwat symbolizuje gwat, jaki grozi ojczystej ziemi. Wreszcie, kobiety pojawiaj si w dyskursie etnokratycznym w roli zdrajczy narodu, ktre aktywnie przyczyniaj si do osabienia ojczyzny.2
Tak wyobraona kobieco wymaga z jednej strony opieki, z drugiej nieustannej podejrzliwoci i kontroli ze strony mczyzn. Akcenty bywaj rnie rozoone. W bakaskim imaginarium poczytne miejsce zajmuje figura kobiety-zdrajczyni, dlatego element kontroli i podejrzliwoci jest tam szczeglnie obecny. Z kolei w polskiej wyobrani narodowej centraln rol odgrywa kobieta-matka, co wie si z wywyszeniem macierzystwa, ale take z siln niechci wobec kobiet bezdzietnych lub pragncych kontrolowa wasn podno.
2 Mostov Julie, Sexing the nation/desexing the body. Politics of National Identity in the Former Yugoslavia, w: Gender Ironies of Nationalism. Sexing the Nation, red. T. Mayer, London 2000, s. 98.
126
Przygldajc si homofobicznym i antykobiecym ekscesom Modziey Wszechpolskiej, LPR czy PiS, pamitajmy zatem, e zaptlenie na linii peseksualnonard to nie jest polska specyfika. Do sprzenia midzy nacjonalizmem a zamachem na wolno w sferze pci i seksualnoci dochodzio w rozmaitych kontekstach: w Afryce Poudniowej i Singapurze, w Turcji i w Irlandii.3 Scenariusz jest do przewidywalny. Rwnolegle z kryzysem politycznym pojawia si w debacie publicznej niepokj nazywany przez niektrych kryzysem mskoci lub kryzysem rodziny. Przyczyn tego stanu rzeczy zawsze szuka si na zewntrz. Odrodzenie narodu okazuje si rwnoznaczne z powrotem do tradycyjnych wartoci w sferze pci i seksualnoci. Seksualni odmiecy, dotd ignorowani, s przedstawiani jako wrogowie narodu, obca naleciao, ktr naley zwalcza, zmarginalizowa, aby znw nasta ad moralny. Rumiecw nabieraj kobiece symbole narodu, wywysza si Kobiet symbol, mit, alegori. Kobiety realne, zwaszcza te, ktre domagaj si jakich praw, zostaj wypchnite poza margines wsplnoty. Jak wida, wyobraenia dotyczce pci i narodu ukadaj si w pewien charakterystyczny wzr. Da si go opisa w kategoriach jzykoznawstwa. Ann McClintock dowodzi, e mska rola w nacjonalistycznym scenariuszu jest zazwyczaj metonimiczna; mczyni ssiaduj ze sob nawzajem jako czonkowie wsplnoty, a take z caoci zwan narodem. Natomiast kobiety w nacjonalistycznej wyobrani pozostaj w metaforycznej, symbolicznej relacji wobec (mskiej) zbiorowoci. Wyczone z bezporedniego dziaania, z penego obywatelstwa, kobiety zostaj przez wyobrani narodow wchonite jako granica, alegoria, znak.4 Funkcja symboliczna dotyczy dwch poziomw: roli kobiet jako nosicielek tosamoci narodowej (np. poprzez tradycyjny strj, wierno obyczajom itp.), a take faktu, i sam nard przedstawia si alegorycznie jako kobiet. Ten specyficzny podzia pracy w sferze znakw metonimia dla panw, metafora (lub wykluczenie) dla pa ma istotne konsekwencje dla przedstawicieli obu pci. We wspczesnej Polsce sytuacja jest o tyle specyficzna, e podszyte lkiem emocje i mity nacjonalistyczne dochodz do gosu przy jednoczesnym braku liczcych si mniejszoci narodowych, na ktrych nacjonalici mogliby skupi sw niech.
3 wietnym rdem analiz tego zjawiska w rozmaitych kontekstach kulturowych i politycznych jest antologia Gender Ironies of Nationalism, op.cit. Patriarchalizm towarzyszcy narodowemu przebudzeniu lat 80. w Singapurze analizuj Geraldine Heng i Janadas Devan, State Fatherhood: The Politics of Nationalism, Sexuality, and Race in Singapore, w: Nationalisms and Sexualities, red. A. Parker i in., New York 1992, s. 343-364. O genderowym wymiarze ideologii apartheidu w Afryce Poudniowej ciekawie pisze Ann McClintock, op.cit., a take J.M. Coetzee w poruszajcym eseju Apartheid Thinking, w: Giving Offense: Essays on Censorship, Chicago 1996, s. 163-184. 4 McClintock Ann, Imperial Leather. Race, Gender and Sexuality in the Colonial Context, London 1995, s. 354355.
127
Agnieszka Graff
Dla procesw upciowienia narodowych emocji zasadnicze znaczenie ma to, czy dana zbiorowo odczuwa swoj sytuacj jako stabiln. W sytuacji zagroenia, kryzysu lub wojny kobiety staj si zakadniczkami swoich spoecznoci, a ekspertami od tosamoci narodowej, szanowanymi przez wszystkich reprezentantami wsplnoty, okazuj si zaciekli konserwatyci. Dlatego, paradoksalnie, w interesie wszelkiej maci fundamentalistw, jest budowanie napicia, podsycanie w swych spoecznociach poczucia zagroenia. W myli feministycznej i refleksji nad prawami czowieka od lat debatuje si nad tym, w jakim stopniu liberalne pastwo (a take wsplnota midzynarodowa) powinny respektowa prawo grup etnicznych i narodowych do kultywowania swoich (czasem gboko mizoginicznych) tradycji. Z perspektywy filozofii liberalizmu dylemat jest oczywisty: z jednej strony szacunek dla praw grupowych mniejszoci, z drugiej uniwersalne prawa kobiet jako jednostek. Napicie midzy feminizmem a multikulturalizmem wydaje si zatem nieusuwalne. Co prawda oba te projekty opowiadaj si za rwnoci i oba staraj si dowartociowa rnorodno stanowi zatem pewne poszerzenie czy modyfikacj projektu liberalnego. Jednak wielokulturowy model spoeczestwa w praktyce moe oznacza zgod na to, by jaka spoeczno etniczna czy kulturowa drastycznie ograniczaa prawa swoich kobiet w ramach pielgnowania tradycji. Powstaje zatem sytuacja, w ktrej, w zmodyfikowanej wersji liberalizmu, odchodzi si od centralnej liberalnej wartoci rezygnuje si z ochrony praw jednostki na rzecz praw grupowych.5
Dylemat ten usiowa rozstrzygn m.in. Will Kymlicka, argumentujc, e przynaleno do spjnej i stabilnej wsplnoty kulturowej stanowi podstawow ludzk potrzeb, a zatem naley do praw jednostki. Twierdzi te, e obyczaje godzce w prawa jednostki mona odrni od tych, ktre podtrzymuj tosamo kulturow bez szkody dla jej czonkw (Multicultural Citizenship: A Liberal Theory of Minority Rights, Oxford 1995). Susan Moller Okin utrzymywaa jednak, e napicie to jest nieusuwalne, bowiem yjemy w patriarchalnym wiecie, gdzie gwnym celem wikszoci kultur jest wanie kontrola mczyzn nad kobietami. Grupy religijne czy kulturowe, zwaszcza te yjce w diasporze, przywizuj wielk wag do regulowania kwestii takich, jak: maestwo, rozwd, prawa rodzicielskie, dziedziczenie. Czy zatem w imi pielgnowania wieloci kulturowej liberalne pastwo powinno si godzi na wieloestwo, przymusowe wydawanie modych kobiet za m, maestwa zawierane midzy dziemi czy formy przemocy wobec kobiet, takie jak okaleczenia genitalne czy mordy honorowe? Zdaniem Okin, pastwo, ktre ceni prawa jednostki i traktuje prawa kobiet take czonki mniejszoci etnicznych jako prawa czowieka, musi ogranicza prawo grup mniejszociowych do pielgnowania tradycji (Susan M. Okin, Is Multiculturalism Bad for Women? w: Is Multiculturalism Bad for Women?, red. J. Cohen, Princeton 1999; Spory te do szczegowo omawia Andrzej Szahaj w ksice E Pluribus Unum? Dylematy wielokulturowowoci i politycznej poprawnoci, Krakw 2004, rozdz. 4).
5
Agnieszka Graff
128
Tymczasem, jeli spyta same zainteresowane na przykad yjce w Niemczech czy Francji muzumanki okae si, e niekoniecznie identyfikuj si z rwnociowym modelem relacji midzy pciami. Czuj si przecie czonkiniami swojej grupy etnicznej, chc by wobec swojej spoecznoci lojalne. Kobiety, o ktrych mowa, znajduj si czsto w sytuacji bez wyjcia: z jednej strony zachodnie pastwo Szwecja, Holandia czy Francja chce broni ich praw jako jednostek przed dyskryminacj (czy wrcz krzywd) ze strony tradycyjnej kultury; z drugiej ich wasna spoeczno (w tym najblisza rodzina) broni ich honoru i cnoty przed agresj liberalnego pastwa. Te dwie wizje i dwa jzyki s wzajemnie nieprzystawalne. Z obu stron pojawia si szanta moralny, a obie formy ochrony przybieraj form presji i przymusu. Klasycznym przykadem takiego klinczu jest toczcy si od kilku lat spr o muzumaskie chusty we francuskich szkoach publicznych.6 Ciekawe, e wiele odwiecznych tradycji wcale nie siga daleko wstecz. Francuscy muzumanie, ktrzy ka swoim crkom nosi tradycyjne chusty, niechtnie przyznaj, e ich matki i babki czsto ich nie nosiy. Zwyczaj zakrywania gowy w spoecznociach muzumaskich ma bogat i zmienn histori; ani nie jest prastary, ani nie jest twardym wymogiem religii. Znaczenie ma tu jednak historia wyobraona: rzekomo odwieczny i historycznie niezmienny strj kobiecy sta si istotnym symbolem zbiorowej tosamoci w warunkach konfliktu kulturowego. Warto te pamita, e fiksacja na kobiecym stroju i przekonanie o jego dugiej historii peni istotn funkcj polityczn po obu stronach barykady o b e c n o chusty na gowie m o d e j m u z u m a n k i jest punktem honoru dla przeciwnikw; dla zwolennikw zakazu silne znaczenie symboliczne ma b r a k chusty na gowie uczennicy f r a n c u s k i e j szkoy. Odkryta lub przykryta gowa abstrakcyjnej uczennicy staje si terenem zmaga o ksztat francuskiej wsplnoty politycznej, o granice obywatelstwa, o to, jak obie strony postrzegaj honor wsplnoty, o relacje midzy pastwem a religi. Osobiste preferencje konkretnej muzumaskiej dziewczynki s w tym wszystkim najmniej istotne.
6 Zawioci tej dyskusji i wynikajce z niej dylematy francuskich feministek ciekawie opisuj Judith Ezekiel (przeciwniczka zakazu noszenia chust) i Bronwyn Winter (zwolenniczka) w artykuach: Judith Ezekiel, French Dressing: Race, Gender and the Hijab Story; Bronwyn Winter, Secularism aboard the Titanic: Feminists and the Debate over the Hijab in France, Feminist Studies, t. 32 (1), 2006. Zob. te: Joan Wallach Scott, The Politics of the Veil, Princeton 2007.
129
Agnieszka Graff
Nard upciowiony, unarodowiona pe wersja polska

Przedstawiciele narodowej prawicy w Polsce maj wyrobione zdanie na temat mniejszoci seksualnych i naturalnej roli kobiety w spoeczestwie. Ich wypowiedzi w tych kwestiach mog si wydawa absurdalne czy wrcz aberracyjne, a jednak warto si w nie wsucha z uwag. Dlaczego? Po pierwsze, ich pogldy maj realny wpyw na nasze ycie. Po drugie, dziwaczne wypowiedzi panw z LPR i modziecw wszechpolskich maj wielk warto dla kogo, kto bada genderowe aspekty dyskursu narodowego. We wspczesnej Europie z LPR i Modzie Wszechpolsk w tej dziedzinie konkurowa mog zapewne tylko bakascy macho, opisywani przez Dubravk Ugrei jako jugo-mczyni, ktrzy id przez ycie, majc takie poczucie, jakby si stale trzymali za rce.7 Poszukuj utraconej mskiej tosamoci, utwierdzajc si wzajemnie w przekonaniu o wasnej wyszoci nad wszystkim, co niemskie. W mentalnoci, o ktrej tu mowa, siatka poj dotyczcych seksu i pci prawdziwej mskoci, prawdziwej kobiecoci, a take normalnej i zdrowej rodziny nakada si na wizj pastwa i narodu, postrzeganych jako swoiste przeduenie rodziny. Std bliskie ssiedztwo wyobrae dotyczcych mskiej wsplnoty i prawdziwej polskoci, macierzystwa i ojczyzny; std te w warstwie wizualnej czste ssiedztwo flag i embrionw. Kojca opowie o tym, co wasne i swojskie, toczy si na zowrogim tle tego, co obce i swojskoci zagraajce, a obco narodowa i seksualna czy obyczajowa s tu jednym i tym samym. Czytelnik Naszego Dziennika czy stay bywalec stron internetowych LPR czuje si obroc Polski wobec dwch zowrogich i agresywnych wynaturze: homoseksualizmu i aborcji (w ostatnich latach doczyy do nich eutanazja i in vitro, jednak wci pozostaj mniej istotne). Zo idzie ku nam z zewntrz z liberalnej Europy, ktr reprezentuj zwaszcza Holandia i Niemcy. To stamtd wysya si do Polski agresywnych zboczecw i feministki. Jest to jzyk pewnikw i klarownych opozycji. Jego istotn cz stanowi te pewien swoisty, czytelny dla wtajemniczonych kod, w ktrym niebagateln funkcj peni demaskowanie dyskursu liberalnego jako nowomowy i manipulacji. Sw takich, jak rwno, tolerancja czy rwnouprawnienie, uywa si ironicznie, z przeksem, czsto wrcz z sarkazmem. Natomiast pojcie normalnoci odtrutka na rzekom liberaln nowomow nie wymaga sprecyzowania, a jedynie cigej afirmacji i obrony. 18 czerwca 2005 r. ulicami Warszawy przesza Parada Normalnoci konserwatywna odpowied na niedawn Parad Rwnoci. Normalno w wydaniu Mo7
Agnieszka Graff
Ugrei Dubravka, Kultura kamstwa (eseje antypolityczne), prze. D.J. irli, Wrocaw 1998, s. 152.
130
dziey Wszechpolskiej okazaa si tyle heteroseksualna, co patriotyczna i antyeuropejska. Gwny element wizualny parady stanowiy flagi narodowe flag trzyma niemal kady z uczestnikw. Przekaz by niezwykle klarowny: oto wojowniczo oflagowana polska normalno daje odpr inwazji obcej nienormalnoci; przeciwstawia si nie tyle rwnoci, lecz czemu, co si pod rwno podszywa, jest agresywne, wynaturzone i niepolskie. Wrd hase krloway: Chopak i dziewczyna normalna rodzina oraz znane mi ju z telewizji Mio jest hetero, skandowano jednak take dwiczny dwuwiersz: Pedofile, pederaci to s Unii entuzjaci.8 U szczytu tzw. IV RP w imi czego, co nazywano polskoci i patriotyzmem, prbowano zrobi rzecz niesychan pozbawi kobiety w ciy wszelkich praw. Cel LPR-owskiej kampanii by prosty: doprowadzi do takiej zmiany konstytucji, ktra uczyni nielegalnym jakikolwiek zabieg przerwania ciy, w tym take przypadki dopuszczalne na mocy ustawy z 1993 r. (cia z gwatu, zagroenie zdrowia lub ycia matki, powane uszkodzenie podu). W lutym 2007 r., gdy zaczynaam pisa obecny tekst, sukces Ligi wydawa si prawdopodobny. Kampania zyskaa poparcie partii rzdzcej, a powszechnie szanowany Marek Jurek, wczesny marszaek sejmu, gotw by dla ochrony ycia ryzykowa karier polityczn. Ulice Warszawy zdobiy gigantyczne wizerunki podw, reklamujce stron internetow www.nienarodzeni.pl i mobilizujce do dziaania sympatykw Ligi. Nazwa strony wskazuje, e prbowano awansowa ludzkie pody do statusu specyficznej grupy obywateli, tworzc fikcj o ich etycznej i prawnej autonomii. Konsekwentnie posugiwano si jzykiem, w ktrym brak jakichkolwiek odwoa do kobiet, o ktrych cie de facto przecie chodzi. Ta strategia znana jest doskonale obserwatorom podobnych kampanii w USA i w innych krajach. Jednak w kampanii Ligi mamy do czynienia take z czym innym, bardziej lokalnym i bardziej zoonym, bo zanurzonym w specyficznej wizji polskiej historii i miejsca Polski w wiecie. Na t odmienno skada si symboliczny pocztek akcji w Czstochowie, antyaborcyjne luby zoone u stp Matki Dziewicy oraz refleksja Giertycha, e zdarzenie to zostanie odczytane jako wany sygna w Europie i na wiecie. Bylimy wiadkami sprawnie zaplanowanej (i wietnie sfinansowanej) akcji public relations, majcej zbudowa w odbiorcach odruchowe skojarzenie midzy prawnym zakazem aborcji a polsk tosamoci narodow. Dzi ju wiemy, e wysiki te
8 Fotoreporta z tego zdarzenia mona zobaczy na stronie internetowej Ligi: http://www.lpr. pl/?sr=lista&dz=galeria&id=38. Warto te obejrze zdjcia z antyaborcyjnej wystawy zorganizowanej przez Lig w Europarlamencie: http://www.lpr.pl/?sr=lista&dz=galeria&id=41. Uderzajca w tych zdjciach jest centralna pozycja mczyzn i maych dzieci (a take podw, o ktrych nie pisze si tu inaczej ni jako o dzieciach) oraz niemal cakowity brak kobiet.
131
Agnieszka Graff
nie powiody si 13 kwietnia 2007 r. Sejm odrzuci wszystkie proponowane poprawki, wkrtce potem Marek Jurek zrezygnowa ze stanowiska Marszaka Sejmu. Warto jednak pamita, e zmian konstytucji odrzucono niewielk liczb gosw; nie byo wymaganych 2/3, ale zmiana zyskaa poparcie 60% posw. Dziwaczne skojarzenie z a k a z a b o r c j i = p a t r i o t y z m odnioso zatem istotny sukces. Jego tajemnica tkwi, moim zdaniem, w wykorzystaniu symbolicznej relacji midzy wyidealizowan kobiecoci a polsk tradycj patriotyczn. Mona powiedzie, e Liga skutecznie podczepia si pod uwicony histori zestaw skojarze: polsko kult maryjny macierzystwo, po czym przelicytowaa pozostaych uczestnikw sceny politycznej, domagajc si udosownienia tych relacji. I tak powstaa zdumiewajca zbitka, na ktr przystaa wikszo klasy politycznej: p o l s k o = p r z y m u s o w e m a c i e r z y s t w o , zapisane w prawie. Wybr Czstochowy jako scenerii tych zdarze jest dla polskiego obserwatora oczywisty. Matka Boska funkcjonuje tu jako wielokrotnie koronowana krlowa Polski, Giertych przybywa wic do niej w roli uwzniolonego nad-Polaka. U stp alegorycznie ukobieconej, macierzyskiej, a zarazem dziewiczej Polski nie ma ju polityki jest tylko tosamo narodowa w najwikszym moliwym steniu. Polityk, ktry klka przed tym wanie obrazem, lubujc wierno, wkracza w rejony etnicznej wsplnoty, stajc si jednym z panw braci lubujcych wierno Matce. Nie przypadkiem te zabijanie nienarodzonych kojarzy si Giertychowi z Holocaustem. Nieporadna fraza z jego przemwienia w Czstochowie o analogicznym porwnywaniu obu zjawisk sugeruje dystans wobec tego zestawienia, a jednoczenie zdradza ch, by rzekome podobiestwo jednak podkreli. W wczesnej atmosferze przyzwolenia na nacjonalistyczne ekscesy autor tych sw wiedzia, e nie zostanie oskarony o antysemityzm w kocu to t y l k o porwnanie. Jednoczenie skutecznie przemyci co dla wyborcw, ktrzy na antysemickie aluzje czekaj. To co to a porwnanie. Niby chodzi o aborcj w ogle, ale przecie zmierzamy do zakazania jej w Polsce, powstaje zatem zgrabne zestawienie cierpie Polakw z cierpieniami ydw, przy czym zwycistwo w odwiecznej rywalizacji wreszcie przypada tym pierwszym. Fakt, e chodzi o pody, okazuje si nieistotny. Wrmy do roli Maryi w caym tym zamieszaniu. Ot kult maryjny to nie tylko polsko, lecz polsko w stanie gotowoci wobec zagroenia, polsko walecznych mczyzn gotowych broni Polski jako matki. Jak przypomina Elbieta Ostrowska w znakomitym studium Matki Polki i ich synowie, pocztki tego typu religijnoci sigaj XIII w., okresu zagroenia ze strony Turkw i Tatarw, ktre wymagao scalenia poczucia wizi narodowej. Istotnym elementem tej budowanej
Agnieszka Graff
132
wwczas wsplnoty pisze Ostrowska bya figura Matki Boskiej, idealizacyjne wyobraenie kobiecoci. Na paszczynie dziaa realnych pospolite ruszenie byo oficjaln formu realizacji braterskiej wizi mczyzn.9 Dziewitnastowieczna, romantyczna wersja tego dziedzictwa zawiera ju mocno rozbudowany splot nakadajcych si znacze: Polska jako matka miesza si z Maryj, matk Boga, oraz z postaci Matki Polki idealnej, heroicznej matki gincych za Ojczyzn synw. Jak podkrela autorka, mamy tu do czynienia z fantazmatem, bo oscylacja figury Matki Polki pomidzy mitem a stereotypem nie pozwala jej jednoznacznie ulokowa ani w rzeczywistoci realnej, ani tej wyobraonej.10 Zarwno Elbieta Ostrowska, jak i Maria Janion podkrelaj homospoeczny wymiar kultu maryjnego sposb, w jaki wzmacnia on i uwica wizi braterskie midzy Polakami. Warunkiem jest jednak odrzucenie kobiecoci realnej, bo zaborcza i jak podkrela Janion wiecznie cierpica Matka symboliczna domaga si od syna, by porzuci dla niej kochank. Wszystkie elementy tego narodowego dramatu mona odnale w groteskowej wersji w czstochowskiej wyprawie Giertycha. Doszo tu w istocie do transakcji, ktr Janion ledzi w poezji romantycznej: mczyzna (tu: LPR-owiec) porzuca kochank (kobiety i ich prawa, wynikajce z realiw ludzkiej cielesnoci i seksualnoci, a take sytuacji ekonomicznej) i skada je w ofierze kobiecie symbolicznej (Matce Boskiej Czstochowskiej, czyli wyidealizowanej, cierpicej Polsce, matce i dziewicy zarazem). Suba Polsce wymaga od Polakw odrzucenia wszelkich zobowiza wobec Polek, std zakaz przerywania ciy ma by cakowity, bezwyjtkowy. Matka Boska z LPR-owskiego apelu do parlamentarzystw to dziwnie bezwzgldna wadczyni, domagajca si od podwadnych nieustannych dowodw wiernoci, cigego odnawiania lubw. Wierno ta ma polega na dokrceniu ruby w kwestii aborcji w sytuacji, gdy de facto ju jest ona nielegalna; wiadomo, e nawet gdy dochodzi do ktrego z trzech przypadkw przewidzianych w ustawie, kobietom niezmiernie rzadko udaje si wyegzekwowa legalny zabieg przypadek Alicji Tysic wietnie to pokaza. O co wic tyle haasu? O sfer symboliczn. Forsowana jako dar dla Maryi poprawka niewiele by moe zmienia w praktyce, ale skutecznie wymazaaby podmiotowo kobiet z ustawy zasadniczej. Prawny przymus rodzenia nawet w przypadku gwatu lub zagroenia zdrowia i ycia czyniby z polskich kobiet ju wycznie nasze kobiety, nosicielki narodowej substancji.
Ostrowska Elbieta, Matki Polki i ich synowie. Kilka uwag o genezie obrazw kobiecoci i mskoci w kulturze polskiej, w: Gender. Konteksty, red. M. Radkiewicz, Krakw 2004, s. 218. 10 Tame, s. 222; zob. te: Janion Maria, Niesamowita Sowiaszczyzna, Krakw 2006, s. 272-273; Walczewska Sawomira, Damy, rycerze i feministki, Krakw 1999, s. 53-56.
9
133
Agnieszka Graff
Jeli zatem Krlowa Polski jest Matk, to jest to matka typowo patriarchalna, ktra bardziej kocha synw ni crki. Na szczegln uwag w polskiej literaturze interesujcego nas tematu zasuguje zbir esejw Niesamowita Sowiaszczyzna Marii Janion, gdzie znalazy si midzy innymi byskotliwe dekonstrukcje polskiego mitu narodoworomantycznego, skupione wanie na jego genderowym wymiarze. Wiele uwagi powica Janion figurze Polonii jako bolesnej matki, pokazujc te, jak idealizacja macierzystwa wie si z charakterystyczn dla nacjonalizmu homofobi:
Za pomoc uwzniolenia w kulturowym przekazie matki i macierzystwa homospoeczna kultura polska zapewnia sobie patriotyczny konsensus. Jednak trzeba pamita, e na drugim biegunie homospoecznego kontinuum znajduje si cigle zagraajcy homoerotyzm i homoseksualizm. Zwaszcza patriotyzm wyradzajcy si w nacjonalizm nie moe by wolny od tego, co poczytywane jest za wielkie niebezpieczestwo. Nacjonalizm nasila wic nastroje homofobiczne, gdy spektakularnie oparty na homospoecznej wsplnocie mskiej szczeglnie naraony bywa na pocig homoerotyczny.11
Agnieszka Graff
Nacjonalizm produkuje zatem i utrwala zarwno specyficzne wzorce kobiecoci, jak i mskoci: kobiety zostaj obarczone obowizkiem dwigania, przekazywania i ucieleniania tosamoci narodu, mczyzn za ustawia si w roli obrocw owych nosicielek polskoci. W msk rol wpisane jest jednak istotne napicie: rola obrocw wymaga tworzenia spjnej, walecznej mskiej grupy (wsplnoty homospoecznej), ktrej funkcjonowanie opiera si na cisej wizi, z drugiej strony jednak wizi towarzyszy cisy zakaz intymnoci pomidzy mczyznami. Napicie to rozadowuje si, projektujc homoerotyzm na zewntrz, przypisujc go obcym. Ciekawa jest konsekwencja, z jak figurze obcego przypisuje si ze zamiary przede wszystkim wobec dzieci: feministki w retoryce Naszego Dziennika to kobiety dne krwi, przypominajce przez to czarownice;12 homoseksualizm za nieustannie myli si prawicowym politykom i publicystom z pedofili. Jak wykazaa amerykaska autorka Gayle Rubin, troska o najmodszych stanowi rytualny element wywoywanych przez tradycjonalistw panik moralnych, bo w obronie dzieci stosunkowo atwo jest zmobilizowa spoeczne oburzenie i agresj.13 Moim
Janion, Niesamowita..., op.cit., s. 273. Nasz Dziennik, 1819 czerwca 2003 r., za: Gawlicz, op.cit., s. 115. 13 Rubin Gayle, Thinking Sex: Notes for a Radical Theory of the Politics of Sexuality, w: American Feminist Thought at Centurys End. A Reader, red. L.S. Kaufman, Blackwells 1993, s. 25, 39 (wyd. pol. Rozmylajc o seksie: zapiski w sprawie radykalnej teorii polityki seksualnoci, prze. J. Mizieliska, Lew Nog 16, 2004, s. 164-224).
11 12
134
Nie tylko nasza kultura jest taka. Podobnie dzieje si we wszystkich idealizowanych wsplnotach narodowych, gdzie konieczny jest stereotyp mskoci apologia siy, nawet przemocy, wizi braterstwa, mskiej przyjani. Innymi sowy, ufundowane s one na zwizkach homospoecznych. Te zwizki s u nas silnie eksponowane poczynajc od szlachty panw braci, poprzez hufce rycerskie, filomatw i filaretw, XIX-wiecznych spiskowcw, legionistw Pisudskiego, no i oczywicie wspczesne druyny futbolowe. Wszystkie te grupy a do cudownej mskiej wsplnoty, jak stanowi uani skadaj si na mski mit narodowy. To s zwizki homospoeczne, co oczywicie nie znaczy homoseksualne, ale one zawieraj w sobie pewien pierwiastek fascynacji homoseksualnej. Z drugiej strony jest niesychanie silne poczucie zagroenia przyjani homoseksualn. Dlatego tak mocno podkrelony zostaje narodowy honor heteroseksualny, co przedstawi Gombrowicz w Trans-Atlantyku. To dzisiaj widzimy bardzo wyranie. Nagle homofobia staa si gwnym problemem wsplnot homospoecznych. To zadziwiajce.14
Na koniec: otwarte pytanie o inny patriotyzm

Gwna teza mojej ksiki (Rykoszetem, 2008), a take mojego wykadu w ramach Queer Studies KPH moe si wydawa paradoksalna.15 Twierdz, e w polskich sporach na temat aborcji i praw osb homoseksualnych nie chodzi o aborcj i prawa osb homoseksualnych. Tak jak w debacie o in vitro nie chodzi o in vitro. Niewielkie znaczenie ma tu kobieta w niechcianej ciy bo ta, jeli ma pienidze, zabieg sobie zorganizuje. Podobnie niepodne pary: od lat, nie pytajc o zgod biskupw,
Moje herezje antynarodowe. Z Mari Janion rozmawia Jarosaw Kurski, Gazeta witeczna 27 maja 2007 r. 15 Obecny tekst skada si z fragmentw ksiki autorki Rykoszetem. Rzecz o pci, seksualnoci i narodzie, W.A.B., Warszawa 2008.
14
135
Agnieszka Graff
zdaniem, figura zagroonego dziecka spenia w Polsce jeszcze dwie funkcje. Po pierwsze, ustawiajc dzieci w roli obiektw perwersyjnego podania, odwraca si uwag od homoerotycznych napi w szeregach samych obrocw moralnoci, stwarza wygodne alibi dla swojej np. modziecw wszechpolskich niezdrowej fascynacji zboczeniem. Po drugie, motyw geja-pedofila lub transseksualisty-demoralizatora modziey wietnie wpisuje si w polsk wyobrani nacjonalistyczn, odwzorowuje bowiem opowie o krwioerczym ydzie, porywaczu dzieci. W wywiadzie udzielonym Gazecie witecznej Maria Janion podkrela zwizek midzy mskim wymiarem wyidealizowanych wsplnot narodowych zwaszcza znaczeniem mskiej przyjani a homofobi:
korzystaj z procedury in vitro. Barier stanowi zasobno portfela czy raczej zdolno kredytowa. Byt, ktry dla jednych jest dzieckiem pocztym a dla innych zarodkiem czy embrionem, peni w tych awanturach funkcj pretekstow. Nie ma te w istocie wikszego znaczenia, kto z kim w Polsce sypia, byle to robi po cichu. Lesbijki i geje yj po swojemu, niezalenie od pogldw prawicowych politykw, biskupw, Rafaa Ziemkiewicza, a nawet Roberta Biedronia. Spr, ktry z pozoru dotyczy obyczajw, moralnoci oraz tego, kiedy zaczyna si ycie, to w istocie gra o wadz symboliczn, o prawo do definiowania zbiorowej tosamoci. Tu chodzi o nard ten sam, ktry zastpi nam w mowie publicznej spoeczestwo i sprawi, e sowo obywatelstwo powoli wychodzi z uycia. Chodzi o honor narodu, o przyszo narodu, o narodow substancj. I tak si jako dziwnie skada, e wobec braku innych wrogw wrogami narodu staj si wanie zwolennicy praw kobiet i mniejszoci seksualnych. Co z faktu gwatownego upciowienia kategorii narodu wynika dla ruchu kobiecego, dla obrocw praw mniejszoci seksualnych, dla ludzi, ktrym bliska jest idea tworzenia w Polsce nowoczesnej lewicy? Stawiam te pytania ostronie, z wahaniem; szczerze mwic, nie mam na nie gotowej odpowiedzi. Po pierwsze, konieczna jest jednak diagnoza rde obecnej sytuacji: przyzwolenia kolejnych rzdw na zatarcie granic pastwoKoci, utosamienia polskiej tosamoci narodowej ze skrajnie konserwatywnym stanowiskiem w kwestii pci, zwrotu wyborcw w kierunku populistycznej prawicy w 2005 r. Po drugie, pojawia si pytanie o stosunek nowej lewicy do zbiorowej tosamoci, do patriotyzmu, do narodowych symboli, do historii. Kady i kada z nas odpowie sobie na te pytania zgodnie z wasnym wiatopogldem. Osobicie jestem przekonana, e nie naley oddawa prawa do definiowania polskoci endekom, tak jak nie powinno si pojcia liberalizm dawa w prezencie fundamentalistom rynkowym. lepym zaukiem wydaje mi si take cige odwoywanie si do cywilizowanego wiata oraz unijnych standardw, tak jakby kobiety i czonkowie mniejszoci yli we wasnym kraju na prawach goci. Ograniczajc si do roli oponentw nacjonalistycznej prawicy, stalimy si zakadnikami susznej sprawy, cieniem i namiastk nowoczesnej lewicy. Tymczasem nasze postulaty dotycz znacznych grup obywateli; powinny by jasno wypowiedziane i stanowi rwnoprawny nurt polskiej debaty publicznej, a nie podejrzany import z Zachodu. Zamiast rezygnowa z patriotyzmu jako zbdnego balastu, trzeba stara si go redefiniowa; wpisywa we otwarto, rnorodno, sprawiedliwo. Zgadzam
Agnieszka Graff
136
si z Adamem Ostolskim i Maciejem Gdul, e musimy przesta myle o Polsce jako o czym stabilnym i wymagajcym ochrony i pomyle o niej jako o pewnym etycznym projekcie, sposobie na urzdzenie wsplnego ycia ludzi rnicych si od siebie.16 W kraju, gdzie depozytariuszem wsplnotowych emocji i symboli pozostaj Koci i konserwatywna prawica, podobny projekt duo atwiej jest opisa, ni przeprowadzi, ale przecie trzeba prbowa. Prawa kobiet i mniejszoci seksualnych zoono w Polsce na bogoojczynianym otarzu wiadomo, e tak si stao i nadal dzieje na naszych oczach, jest trudna i bolesna. A jednak o ile nie zamierzamy pakowa walizek i jecha na stae do Londynu czy Amsterdamu nasz reakcj nie powinna by rezygnacja z kategorii takich jak ojczyzna. Nie zostawiajmy flagi narodowej ogolonym na yso homofobom. Jeli chcemy si upomnie o prawa kobiet i mniejszoci, to musimy je wpisa w now formu polskiego patriotyzmu. Jestemy tu u siebie.
dr Agnieszka Graff Amerykanistka, tumaczka i publicystka. Autorka m.in. ksiki wiat bez kobiet oraz Rykoszetem. Rzecz o pci, seksualnoci i narodzie. Pracuje w Orodku Studiw Amerykaskich Uniwersytetu Warszawskiego, wykada rwnie na Gender Studies UW i w Collegium Civitas. Zwizana z Krytyk Polityczn i z Helsisk Fundacj Praw Czowieka. Od czasu do czasu publikuje teksty polemiczne o prawach kobiet i mniejszoci seksualnych w Gazecie Wyborczej. Wspzaoycielka Porozumienia Kobiet 8 Marca.
Gdula Maciej, Ostolski Adam, Polsko z odrobin szalestwa, Gazeta witeczna, 24-25 listopada 2007 r.
16
Agnieszka Graff
Jzyk i emancypacja LGBT: uwagi praktyczne

Jerzy Krzyszpie
Sowa, ktrymi ludzie si posuguj, w pewnym stopniu narzucaj im sposb widzenia wiata. W jzyku zakotwiczona jest dominujca w spoeczestwie ideologia, istnieje zatem zwizek midzy jzykiem a postawami, ktre owa ideologia ksztatuje. Kwestia tego, kto nazywa kogo i co w jaki sposb, ma istotne znaczenie. Poniewa istnieje wiadomo tej zalenoci, dziaaniom emancypacyjnym rnych grup spoecznych towarzysz nieraz zmagania na paszczynie jzyka. Tak byo na przykad w wypadku ruchu na rzecz rwnouprawnienia Amerykanw pochodzenia afrykaskiego w XX w. Ot na obszarze jzyka angielskiego, w kontekcie analizy pooenia dyskryminowanych i stereotypizowanych grup spoecznych, zwrcono uwag na to, e niektre okrelenia rzeczownikowe szczeglnie skutecznie utrwalaj niech wobec nich. Zasaniajc czowieka, funkcjonuj one jako negatywne emocjonalnie zabarwione etykiety. Natomiast formy przymiotnikowe s bardziej neutralne, bo w zasadzie wskazuj tylko na cechy ludzi.1 W ramach tego ruchu przesycone uprzedzeniami sowo Negro Murzyn wiadomie zastpiono okreleniem
1 Przykad klasycznej ju pracy: Gordon Allport, The Nature of Prejudice (1954). W zwizku z tym naley zauway, e w odrnieniu od jzyka angielskiego w polszczynie przy okrelaniu tosamoci ludzi, na przykad etnicznej czy wyznaniowej, obserwuje si tendencj do uywania form rzeczownikowych czciej ni przymiotnikowych. Porwnaj np.: On jest Anglikiem (rzeczownik). He is English (przymiotnik). Ona jest protestantk (rzeczownik). She is Protestant (przymiotnik).
139
Black Czarny.2 Towarzyszyo temu haso Black is beautiful Czarne jest pikne majce na celu eliminowanie uwewntrznionego rasizmu i rozwijanie pozytywnej tosamoci. Inny przykad to ruch feministyczny, ktry wywoa lawin zmian w jzyku angielskim, majcych na celu przeciwdziaanie seksizmowi. Jedn z nich byo odrzucenie zaimka he on jako formy odnoszcej si do wszystkich ludzi. Podobne kroki poczyniono w niektrych innych jzykach, na przykad w niemieckim, przy czym uwzgldniono ich systemy rodzaju gramatycznego, nieraz odmienne od angielskiego. Rwnie na obszarze polszczyzny pojawiy si debaty3 i praktyczne dziaania tego typu, lecz wiadomo spoeczna problemu jest nika. Refleksja nad jzykiem pojawia si take w ruchu emancypacyjnym gejw i lesbijek zwizanym z koncepcjami tosamoci i mniejszociowej grupy spoecznej, ktrego katalizatorem byy zamieszki przy Stonewall Inn w Nowym Jorku w 1969 r. Zauwaono problem klinicznej etykiety w postaci rzeczownika (a) homosexual (w polskiej konserwatywnej nomenklaturze: homoseksualista). Zatem gdy w krgach emancypacyjnych posugiwano si jeszcze tym okreleniem wzitym z dziewitnastowiecznej terminologii medycznej, jako bardziej odpowiedni sposb mwienia o kim nalecym do tej uciskanej grupy spoecznej wybrano p r z y m i o t n i k homosexual homoseksualny. Jednak na uytek rozwijania pozytywnej tosamoci mczyzn i kobiet, ktrych erotycznie pocigaj osoby tej samej pci, przyjto sowo gay wesoy, bdce wczeniej midzy innymi kamuflaowym okreleniem homoseksualnych mczyzn. Jego nowy uzus oznacza nie tylko to, e kto ma homoseksualn orientacj, lecz rwnie to, e j akceptuje i skonny jest j ujawni innym. Zatem ze sowem homosexual powizano w zasadzie orientacj seksualn, a ze sowem gay pozytywn tosamo. Towarzyszyo temu haso Gay is good Gejowskie i lesbijskie jest dobre, majce na celu zakwestionowanie rozpowszechnionych w spoeczestwie negatywnych pogldw na temat ludzi homoseksualnych oraz homoseksualnoci i zastpienie ich nastawieniem pozytywnym.4 Wraz z rozprzestrzenianiem si ruchu emancypacyjnego wyraz gay wszed jako zapoyczenie do innych jzykw, jak francuski (pniej te do polskiego),5 bd by inspiracj do wykorzystania sw istnie2 Porwnaj si oddziaywania okrelenia przymiotnikowego i rzeczownikowego w jzyku polskim: Ten mczyzna jest biay (przymiotnik), a tamten jest Murzynem (rzeczownik). 3 Omwienie na przykad: Magorzata Karwatowska, Jolanta Szpyra-Kozowska, Lingwistyka pci: ona i on w jzyku polskim (2005). 4 Patrz: Kameny Franklin, Gay is Good w: Ralph W. Weltge (red.). The Same Sex: An Appraisal of Homosexuality (1969). (Przekad polski: Gejowskie znaczy dobre w: Inaczej 1991/11, 12.) 5 Sowo gay, w jzyku angielskim bdce gwnie przymiotnikiem, jako zapoyczenie w jzyku polskim stao si rzeczownikiem gej. Nie jest on wprawdzie negatywn etykiet, jak jest homoseksualista, lecz jego znaczeniu konotacyjnemu brak subtelnoci przymiotnika, ktry wskazuje tylko na cech.
Jerzy Krzyszpie
140
jcych w innych jzykach, ktre awansowano do funkcji jego odpowiednikw, jak niemiecki przymiotnik schwul. Chodzio o to, by etykiety zwizane z negatywnymi stereotypami zastpowa okreleniami implikujcymi pozytywn tosamo ludzi dotychczas ponianych i uciskanych. Lecz bywao te tak, e emancypujca si grupa negatywn etykiet zawaszczaa, eby odebra jej pejoratywne znaczenie. Tak stao si w wypadku wspomnianego wyrazu schwul. Ponadto zwrcono uwag na to, e uzus jzykowy przyczynia si do tego, i niektre dyskryminowane grupy s niewidoczne, co potguje ich problemy. Chocia przymiotnik gay zwizany by pocztkowo z mczyznami, w celu jednoczenia emancypujcej si homoseksualnej populacji jego znaczeniem obejmowano take kobiety. Pojawio si wic okrelenie gay people. Lecz poniewa okrelenie gay mimo wszystko nadal kojarzono gwnie z pci msk, kobiety lesbijki zaczy domaga si, by mwi o nich po staremu lesbians, i w ten sposb przeciwdziaa ich marginalizacji. Miaa temu suy fraza gay men and lesbians. Wreszcie dodano dalsze mao widoczne grupy, co zaowocowao okreleniami, jak lesbian, gay, bisexual, transsexual/transgender(ed), ujmowanymi w skrtowiec LGBT bd GLBT. Ponadto doszo do tego sowo queer (dosownie: dziwny), ktrego uywanie z jednej strony oznaczao zawaszczenie pejoratywnego okrelenia homoseksualnego mczyzny, by pozbawi je negatywnych konotacji, a z drugiej strony miao by terminem zbiorowo okrelajcym ludzi o nieheteroseksualnych preferencjach. Przez uwzgldnienie tego wyrazu powsta akronim LGBTQ, a przez dodanie questioning majcy wtpliwoci co do wasnej pci lub orientacji seksualnej LGBTQQ. Jednak najczciej uywana obecnie forma to nadal LGBT. Zastrzeenia wysuwane wobec niektrych z tych akronimw obejmuj pogld, e cele wyszczeglnianych grup, np. transpciowych, s odmienne od celw LGB. (Na marginesie warto zauway, e pozytywne tosamoci tworzone w celach emancypacyjnych maj utraci racj bytu, gdy zniknie ucisk.) Wreszcie na pocztku lat 90. XX w. pojawia si teoria queer jako dziedzina teorii krytyki spoeczestwa i kultury, ze swoj koncepcj emancypacji. Sowo queer ma w niej znaczenie specjalistyczne zwizane z hermeneutyk. Pojawia si take krytyka teorii queer. Przytoczone wyej przykady innowacji jzykowych odzwierciedlaj wcielanie w ycie pewnych koncepcji emancypacyjnych, a ponadto bdce jej rezultatem przemiany w wiadomoci spoecznej. Oczywicie proponowane rozwizania lingwistyczne wchodz do rnych dyskursw w niejednakowym tempie i stopniu. Jzyk polski znajduje si obecnie pod znacznym wpywem angielszczyzny oraz idei formuowanych w tym jzyku. Jest tak rwnie w wypadku ruchu emancypacyjnego, o ktrym mowa. W istocie liczne wypowiedzi w jzyku polskim w tej dziedzinie
141
Jerzy Krzyszpie
powstaj pod wpywem tekstw angielskich lub s ich tumaczeniami. Jednak nieraz zdarza si, e osoby piszce po polsku czy te przekadajce teksty na ten jzyk nie maj wiadomoci motywacji wyborw leksykalnych dokonywanych podczas tworzenia oryginau. Ponadto stosowanie niektrych form niezwizanych z wpywem angielszczyzny zdradza brak wiadomoci roli jzyka. Zatem polski uzus jzykowy w kontekcie poruszonego tematu bywa problematyczny. Poniej przedstawiono krtki (a wic z koniecznoci nieco powierzchowny) opis wybranych wyrae. W uwagach tych nie chodzi o opowiadanie si za tak czy inn koncepcj ruchu emancypacyjnego, lecz o unaocznienie potrzeby refleksji nad uywanymi formami jzykowymi. Wykaz hase nie jest oczywicie wyczerpujcy. Niektre podane formy zajmuj w dyskursie pozycj centraln, inne za peryferyjn. Niektre s bardziej typowe dla pewnych etapw ruchu ni inne. Przedstawione zjawiska ewoluuj. W zwizku z tym, co powiedziano wyej, proponuje si stosowanie w jzyku polskim nastpujcych form: b i s e k s u a l n o . Porwnaj: homoseksualno. Nie: biseksualizm. b i s e k s u a l n y, m c z y z n a b i s e k s u a l n y ; b i s e k s u a l n a , k o b i e t a b i s e k s u a l n a ; b i s e k s u a l n i , l u d z i e b i s e k s u a l n i . Np. One obie s biseksualne. Porwnaj: homoseksualny. Nie: biseksualista, biseksualistka, biseksualici. d u m a g e j o w s k a i l e s b i j s k a , d u m a g e j w i l e s b i j e k (lub kolejno odwrotna). Odpowiednik angielskiego gay pride lub gay and lesbian pride. (Obecnie czsto: duma LGBT.) Np. Dzie Dumy Gejowskiej i Lesbijskiej, Dzie Dumy Gejw i Lesbijek. Zastanawiajce jest, e w polskich tekstach czsto nie tumaczy si nazw emancypacyjnych imprez lub wit, ktre zawieraj sowo pride duma majce gosi przeciwiestwo wstydu. W konsekwencji przytaczanie tych nazw tylko w oryginale angielskim sprowadza ca ide do zwykego frazesu pochodzcego z obcej kultury. d u m a L G B T (czyli duma lesbijek, gejw, biseksualnych i transpciowych). Odpowiednik angielskiego LGBT pride lub gay pride (gay w znaczeniu kolektywnym LGBT). Dzie Dumy LGBT. Patrz: uwaga w hale duma gejowska i lesbijska. g e j e i l e s b i j k i , l e s b i j k i i g e j e . Odpowiednik angielskiego gay people lub gay men and lesbians. Chodzi o osoby obu pci, w tym o widoczno kobiet lesbijek. Nie: geje, homoseksualici, homoseksualici i lesbijki, pederaci i lesbijki.
Jerzy Krzyszpie
142
gejowski i lesbijski, gejowski lub lesbijski, gejowsko- l e s b i j s k i (lub kolejno odwrotna). Odpowiednik angielskiego gay (gdy termin ten odnosi si do mczyzn i/lub kobiet) lub gay and/or lesbian. Chodzi o sprawy osb obu pci, w tym o widoczno kobiet lesbijek. Nie: homoseksualny, gejowski. h o m o s e k s u a l n o . Sowo homoseksualizm powstao w XIX w. jako termin medyczny. Porwnaj: artretyzm, reumatyzm itd. Formy na -izm, kontujcej znaczenie kliniczne, nadal uywa si w jzyku polskim, rosyjskim czy ukraiskim, do ktrych wesza bezporednio lub porednio z jzyka niemieckiego. W niemczynie form Homosexualismus zastpia forma Homosexualitt. Porwnaj angielskie homosexuality, francuskie homosexualit, hiszpaskie homosexualidad, chorwackie homoseksualnost, nowsze rosyjskie gomoseksualnost itd. Ponadto w jzyku polskim forma seksualizm, np. seksualizm kobiet, zostaa praktycznie wyparta przez form seksualno, np. seksualno kobiet. Zatem forma homoseksualno jest konsekwentnym krokiem w tym samym kierunku.6 Nie: homoseksualizm.7 h o m o s e k s u a l n y, m c z y z n a h o m o s e k s u a l n y ; h o m o s e k sualna, kobieta homoseksualna; czowiek homoseksua l n y, k t o h o m o s e k s u a l n y ; h o m o s e k s u a l n i , l u d z i e h o m o s e k s u a l n i . Np. Oni obaj s homoseksualni. Patrz we wprowadzeniu: omwienie rzeczownikw jako etykiet. Formy osoba homoseksualna, osoby homoseksualne s mniej szczliwe, poniewa sugeruj zjawiska odosobnione. Warto zauway, e dawn form niemieck Homosexualist zastpiono form odprzymiotnikow der Homosexuelle. Patrz wyej: homoseksualno, w tym: Homosexualismus. Porwnaj take znaczenia konotacyjne polskich form rzeczownikowych i przymiotnikowych: biedny biedak, bogaty bogacz itd., a ponadto formy przymiotnikowe: bezrobotni, praworczni, prawosawni itd. Nie: homoseksualista, homoseksualistka, homoseksualici.8
6 Oczywicie marsko wtroby, z kocwk -o, to take termin kliniczny, lecz chodzi o si negatywnych skojarze, ktr niesie kocwka -izm w formie homoseksualizm, chocia pojawia si ona take w rnych grupach semantycznych rzeczownikw abstrakcyjnych, jak artyzm, determinizm czy kapitalizm. 7 Przez analogi do terminu homoseksualizm powstaa forma heteroseksualizm. Pojawia si ona jednak stosunkowo rzadko, poniewa pocig do pci odmiennej uwaa si za co, co nie wymaga komentarza. Konsekwentnie proponuje si form heteroseksualno. 8 Konsekwentnie proponuje si formy: heteroseksualny, mczyzna heteroseksualny; heteroseksualna, kobieta heteroseksualna; czowiek heteroseksualny, kto heteroseksualny; heteroseksualni, ludzie heteroseksualni zamiast heteroseksualista, heteroseksualistka, heteroseksualici.
143
Jerzy Krzyszpie
l u d z i e L G B T. Odpowiednik angielskiego LGBT people. Forma osoby LGBT jest mniej szczliwa, poniewa sugeruj zjawiska odosobnione. o b a j , i c h d w c h , w e d w c h itd. Chodzi o dwie osoby pci mskiej. Pod wpywem dyskursu heteronormatywnego pojawiaj si bdy gramatyczne w wypowiedziach dotyczcych par msko-mskich. Nie: oboje, ich dwoje, we dwoje itd. (gdy chodzi o dwch mczyzn). o d m i e n i e c . Odpowiednik angielskiego (zawaszczonego negatywnego) queer. Proponowana polska forma nie oddaje jednak w peni denotacyjnego i konotacyjnego znaczenia tego polisemicznego angielskiego przymiotnika. eska forma odmieczyni jest problematyczna z punktu widzenia jzykowego, poniewa kocwka -ini/-yni jak dotd nie pojawia si w derywatach o podstawach sowotwrczych koczcych si na -ec, jak oberwaniec, roztrzepaniec, skubaniec. p a r a j e d n o p c i o w a . Odpowiednik angielskiego same-sex couple. Chodzi o t sam pe dwch osb, a nie o orientacj lub zachowanie seksualne. Porwnaj: zwizek jednopciowy. Nie: para homoseksualna. p a r a r n o p c i o w a . Chodzi o odmienn pe dwch osb, a nie o orientacj lub zachowanie seksualne. Porwnaj: zwizek rnopciowy. Nie: para heteroseksualna. p r o s t y t u t . Chodzi o symetri pci w sownictwie dotyczcym zawodw, mianowicie: prostytut i prostytutka. Nie: mska prostytutka. spoeczno gejowska i lesbijska, spoeczno gejw i l e s b i j e k , s p o e c z n o g e j o w s k o - l e s b i j s k a (lub kolejno odwrotna). Odpowiednik angielskiego gay community lub gay and lesbian community. Sowo community spoeczno wskazuje na ludzi, ktrych co czy. Uywany czasami w jzyku polskim niefortunny wyraz rodowisko wskazuje bardziej na warunki ycia, pracy bd prowadzenia innej dziaalnoci, a ponadto pojawia si on w opisach nie tylko neutralnych, jak rodowisko naukowe, lecz take czsto (z uzasadnionego powodu) krytycznych, jak rodowisko przestpcze czy rodowisko zodziejskie. Nie: rodowisko gejowskie i lesbijskie, rodowisko gejowsko-lesbijskie. s p o e c z n o L G B T (spoeczno lesbijek, gejw, biseksualnych i transpciowych). Porwnaj: spoeczno gejowska i lesbijska. Nie: rodowisko LGBT.
Jerzy Krzyszpie
144
t r a n s p c i o w o , t r a n s s e k s u a l n o , ( t r a n s g e n d e r ). Nie: transseksualizm. t r a n s p c i o w y, t r a n s s e k s u a l n y, ( t r a n s g e n d e r o w y ) ; t r a n s p c i o w a , t r a n s s e k s u a l n a , ( t r a n s g e n d e r o w a ). Nie: transseksualista, transseksualistka. u k r y c i e . Odpowiednik angielskiego closet. Na przykad: Dugo pozostawaa w ukryciu. Patrz: wychodzenie z ukrycia. Nie: szafa. w y c h o d z e n i e z u k r y c i a , u j a w n i a n i e s i . Odpowiednik angielskiego coming out (of the closet). Poniewa chodzi o wane pozytywne kroki w yciu i sprawne komunikowanie si z bliskimi czy innymi ludmi, nazywanie tego procesu przy pomocy anglicyzmu coming out jest problematyczne, gdy przydaje on sprawie aury obcoci. Fraza wychodzenie z szafy za jest dyskusyjna dlatego, e znaczenie polisemicznego angielskiego sowa closet wykorzystane w tej metaforze to nie tyle szafa, ile gabinet, prywatny pokj. Chodzi o pomieszczenie, ktre umoliwia odseparowanie si od ludzi, a amerykaskich czy polskich szaf w tym celu na og si nie uywa. Przenoni t moe zabarwia angielski idiom w jego postaci amerykaskiej to have a skeleton in the closet (w angielszczynie brytyjskiej: to have a skeleton in the cupboard) mie trupa (dosownie: szkielet) w szafie oznaczajcy ukrywanie czego wstydliwego, lecz wyraenie, o ktrym mowa, wskazuje na to, e kto sam si ukrywa bd nadal to czyni. Ponadto gdy mowa jest o czyimi ukrywaniu si ze swoj seksualnoci, np. She stayed in the closet for a long time, wyraz szafa jako odpowiednik sowa closet jest dla polskiego odbiorcy niejasny: Dugo pozostawaa w *szafie. W odrnieniu od sowa closet polski wyraz szafa nie konotuje ukrycia. Zatem lepiej: Dugo pozostawaa w ukryciu. Wiele mwi logo zaprojektowane na Krajowy Dzie Wychodzenia z Ukrycia (National Coming Out Day) w USA przez Keitha Haringa. Przedstawia ono posta wychodzc z ciemnego pokoju, a nie z szafy (nie jest to te popularna w USA szafa wnkowa). Niefortunne jest take wyraenie wychodzenie z podziemia, poniewa nie chodzi tu o zrywanie z polityczn dziaalnoci konspiracyjn, lecz o zaprzestanie ukrywania swojej seksualnoci bd tosamoci pciowej. Nie: wychodzenie z podziemia, wychodzenie z szafy. w y c i g a n i e z u k r y c i a . Odpowiednik angielskiego outing (czasownik: to out [somebody]) oznaczajcego publiczne ujawnienie przynalenoci do LGBT innej osoby bez pytania jej o zgod zwaszcza kogo, kto, majc wadz, dziaa na szkod ludzi LGBT.
145
Jerzy Krzyszpie
z w i z e k j e d n o p c i o w y, m a e s t w o j e d n o p c i o w e . Odpowiednik angielskich: same-sex relationship / same-sex union, same-sex marriage. Chodzi o t sam pe dwch osb, a nie o orientacj lub zachowanie seksualne. Gdy zawiera si oficjalnie zwizek jednopciowy, nie deklaruje si ani orientacji homoseksualnej, ani intencji uprawiania jakiego konkretnego rodzaju seksu w tym zwizku. Nie: zwizek homoseksualny, maestwo homoseksualne. z w i z e k r n o p c i o w y, m a e s t w o r n o p c i o w e . Chodzi o odmienn pe dwch osb, a nie o orientacj lub zachowanie seksualne. Gdy zawiera si oficjalnie zwizek rnopciowy, nie deklaruje si ani orientacji heteroseksualnej, ani intencji uprawiania jakiego konkretnego rodzaju seksu w tym zwizku. Nie: zwizek heteroseksualny, maestwo heteroseksualne. Jeli ma si wiadomo znaczenia niektrych form jzykowych w kontekcie danej koncepcji emancypacyjnej, wwczas posugiwanie si nimi nie ma na celu urozmaicania stylu, na przykad poprzez stosowanie na przemian wyrazw homoseksualno i homoseksualizm. Chodzi raczej o konsekwentne i przejrzyste posugiwanie si kategoriami i formami jzykowymi ju istniejcymi lub nowymi, eby wyczula ludzi na sprawy uznane za istotne.9 W wypadku tumaczenia z innego jzyka chodzi take o poszanowanie wyborw w zakresie sownictwa dokonanych przy tworzeniu oryginau. Oczywicie krgi zachowawcze tak refleksj i dziaania staraj si dyskredytowa, poniewa ich celem jest akurat konserwowanie ucisku bd dyskryminacji ludzi LGBT.
dr Jerzy Krzyszpie Absolwent filologii angielskiej na Uniwersytecie Jagielloskim. W trakcie studiw jeden rok akademicki spdzi na stypendium w Stanach Zjednoczonych. Stopie doktora uzyska na podstawie dysertacji z dziedziny jzykoznawstwa historycznego. Pracuje jako wykadowca na UJ. Przeoy na polski kilka ksiek powiconych problematyce gejowskiej i lesbijskiej. Ostatni przekad to ksika Johna Boswella, Chrzecijastwo, tolerancja spoeczna i homoseksualno: Geje i lesbijki w Europie Zachodniej od pocztku ery chrzecijaskiej do XIV wieku, Nomos, Krakw 2006. Interesuje si midzy innymi zagadnieniem zwizku midzy jzykiem i wadz.
Wrd istotnych spraw jest uatwienie wdraania praw czowieka w kontekcie HIV/AIDS. W zwizku z tym proponuje si stosowanie form: yjcy z HIV/AIDS, czowiek yjcy z HIV/ AIDS, ludzie yjcy z HIV/AIDS odpowiednik okrelenia people living with HIV/AIDS przyjtego przez wiatow Organizacj Zdrowia. W obliczu lku, niewiedzy i dyskryminacji dehumanizujce etykiety medyczne zastpiono okreleniami otwierajcym oczy na fakt, e chodzi o ludzi (majcych swoje prawa) i e oni yj. Uywane czasami w jzyku polskim okrelenie ludzie yjcy z HIV i chorzy na AIDS jest nieszczliwe, gdy sugeruje, jakoby ci drudzy ju nie naleeli do wiata ywych. Nie: nosiciele HIV i chorzy na AIDS.
9
Jerzy Krzyszpie
Performatywne aspekty queer krtka historia rozwoju kultury drag kings na scenie zagranicznej i polskiej
Anna wirek
Przedstawienie DK pokazuje, e tak naprawd wszystko to imitacja, pewna tymczasowo, tosamo, w ktr ci wrzucono i nie musi by twoj tosamoci. (...) warto cho raz to zrobi, eby poczu, jaki efekt daje przysowiowa skarpetka i banda... Co pka w tobie, jakie sztywne ramy, i zauwaasz, e Twoje ciao, to nie tylko to, co widzisz na co dzie przed lustrem. To jest te to, czego nie wida, a siedzi w Tobie. I dlatego warto si tym zainteresowa i pobawi (...), wej na scen i pomia si z patriarchalnego wiatka.
Tak swoje dowiadczenia dragkingowe opisay czonkinie zespou Da Boyz. Wskazay na potencja i performatywno tego zjawiska, skupiajc uwag gwnie na moliwoci przeamywania wewntrznych granic, jakie daje wejcie na scen w przebraniu mczyzny. Autor podrcznika dla drag kings The Art of Drag Kinging : Dragging out Your Inner King Dante DiFranco (prywatnie Julie Jitterbug Pierce) przedstawi nastpujc definicj: drag king to kada osoba (wszystko jedno jakiej pci/genderu, cho najczciej s to kobiety), ktra w wiadomy sposb robi przedstawienie z mskoci i nagina granice genderu.1 Drag kings mog by wic osoby bez wzgldu na orientacj seksualn czy pe (fizyczn i kulturow). Wybieraj dla siebie rne typy mskoci i rne style:
1 DiFranco Dante, The Art of Drag Kinging: Dragging out Your Inner King, Wasteland Press, Louisville 2004, str. 8.
147
od agresywnego macho po typ chopicy, czsto prowokacyjne lub karykaturalnie przerysowane. Etymologia okrelenia wywodzi si z jzyka angielskiego, w ktrym in drag znaczy w przebraniu osoby innej pci, za sowo king (krl) zaczerpnito przez analogi do terminu drag queen, oznaczajcego mczyzn wystpujcego w przebraniu kobiety. Istnieje rwnie teoria, e akronim D.R.A.G. powsta z wyraenia dressed as a girl, tym samym odpowiednikiem powstaej pniej kultury przedstawiania mskoci D.R.A.B. byoby odpowiednikiem dressed as a boy. Dla uproszczenia sowo drag poczono pniej z: queen do przedstawiania kobiety, king do przedstawiania mczyzny.2 Aby lepiej zrozumie kontekst, w jakim funkcjonuje zjawisko drag king, naley zapozna si z definicjami podstawowych poj, takich jak transgenderyzm, w ramach ktrego mieci si DK, transwestytyzm, mylony z DK, crossdressing, bdcy jedn z nazw DK, i transseksualizm, czyli zjawisko ju niepowizane z DK. Ponisze definicje opracowane zostay przez dr Katarzyn Bojarsk i opublikowane w ksice Gejdar3:
Tr a n s p c i o w o , t r a n s g e n d e r y z m termin odnoszcy si do osb, ktrych pe lub tosamo pciowa wyraa si w sposb wymykajcy si dychotomicznemu pojmowaniu kobiecoci i mskoci bd te amicy kulturowo przyjte zaoenie o bezwzgldnej potrzebie zgodnoci pomidzy pci biologiczn, pci metrykaln, penion w spoeczestwie rol pciow i tosamoci pciow. Dotyczy tych osb, ktrych zachowanie, wygld lub tosamo s spoecznie postrzegane jako niezgodne z pci przypisan im przy urodzeniu, a wic stanowi kombinacj spoecznie pojmowanych atrybutw mskoci i kobiecoci. Transpciowo moe stanowi element trwaej tosamoci lub te form artystycznego wyraania siebie. Transseksualno oraz transwestytyzm to wski wycinek zjawiska transgender, ktre obejmuje midzy innymi rwnie estetyk drag oraz wszelkie inne warianty ekspresji pci, przekraczajce utrwalone spoecznie konwencje. Wspczesny ruch emancypacyjny osb transpciowych dziaa na rzecz doprowadzenia do odejcia od spoecznego postrzegania trangender(yzm)u jako zaburzenia psychicznego i wykrelenia transseksualnoci i transwestytyzmu z medycznych klasyfikacji zaburze psychicznych. Tr a n s w e s t y t y z m crossdressing; jedna z nazwanych form transgender(yzm)u; potrzeba ubierania si i zachowywania w sposb kulturowo zastrzeony dla osb odmiennej pci biologicznej, z reguy w celu wyraenia lub dopenienia wasnej
2 3
Anna wirek
http://drag.lesbiru.com/eng/history/travesti.html. Buczak Dominika i Urbaniak Mike, Gejdar; Korporacja Ha!art; Krakw, 2008, s. 233-235.
148
Performatywne aspekty queer krtka historia rozwoju kultury drag kings
Tr a n s s e k s u a l n o jedna z nazwanych form transgender(yzm)u; odczuwanie wasnej tosamoci pciowej jako pozostajcej w niemoliwej do pogodzenia sprzecznoci z pci biologiczn, skaniajce dan osob do poszukiwania prawnych, chirurgicznych, hormonalnych i kosmetycznych sposobw doprowadzenia do zgodnoci wszystkich aspektw wasnej pci z tosamoci pciow (czyli do metrykalnej, hormonalnej i tak zwanej chirurgicznej korekty pci). Osoby transseksualne tym si odrniaj od tych osb transgenderowych, ktre nie d do zmiany pci, e rzadziej kwestionuj podzielane przez wikszo spoeczestwa zaoenia o potrzebie bezwzgldnej zgodnoci pomidzy pci biologiczn, metrykaln, rol pciow oraz tosamoci pciow.
Zjawisko DK kojarzone jest rwnie z panseksualizmem. Pojcie to jest na tyle szerokie, e pozwala np. na opisanie tym terminem sytuacji, w ktrej kobieta uwaa drag kings za osoby atrakcyjne seksualnie trudno w takim przypadku mwi wyranie o orientacji homo- czy heteroseksualnej, bo to, co w tej sytuacji jest pocigajce, wymyka si z ciasnych definicji. Nie mona mwi o czystym pocigu lesbijskim, gdy kobieta ta, zachowujc w pamici, co kryje si po strojem, za atrakcyjne seksualnie uwaa atrybuty zewntrzne, w tym przypadku typowo mskie. Nie jest to te biseksualizm, bo atrakcyjne okazuje si nie to, co genderowo typowe dla danej pci, lecz wrcz przeciwnie.
P a n s e k s u a l n o (czasami okrelana jako o m n i s e k s u a l n o ) jest orientacj seksualn charakteryzujc si potencjalnym estetycznym pocigiem, romantyczn mioci i/lub seksualnym podaniem wobec ludzi bez wzgldu na ich przyporzdkowanie do grup pod wzgldem ich pci biologicznej czy kulturowej. Niektrzy panseksualici uwaaj si na lepych na gender; twierdz rwnie, e pe biologiczna i kulturowa nie maj dla nich znaczenia w okrelaniu, czy kto jest dla nich atrakcyjny.4
Jednak mona podda w wtpliwo zasadno wszelkich prb powizania sytuacji z definicjami. Samo sowo queer istnieje jako pojcie, ktrym mona opisa siebie bez wskazywania szczegw tosamoci, gdy queer obejmuje wszystko, co nie jest kojarzone w heteroseksualnym seksem waniliowym, czyli zgodnym z pewnymi ciasnymi normami (reproduktywny, bez zabawek seksualnych czy odgrywania
4
http://en.wikipedia.org/wiki/Pansexuality/.
149
Anna wirek
tosamoci (tak zwany transwestytyzm o typie podwjnej roli) lub te w celu osignicia satysfakcji seksualnej (tak zwany transwestytyzm fetyszystyczny), przy czym dana osoba nie odczuwa potrzeby chirurgicznej zmiany pci. Kady transwestyta uprawia crossdressing, jednak nie kady crossdresser musi by transwestyt.
rl). Queer moe opisywa tosamo, seksualno czy nawet styl i na pewno zawiera w sobie wszystkie dotd przytoczone definicje. Naley rwnie pamita o zjawisku interseksualizmu, ktre kojarzone jest z powyszymi pojciami, lecz rni si znacznie, gdy nie skupia si na pci i przekraczaniu granic midzy pci a genderem, a raczej na ciaach o trudno definiowalnej pci.
I n t e r s e k s u a l i z m , h e r m a f r o d y t y z m , o b o j n a c t w o to wrodzona wada rozwojowa okresu podowego o podou genetycznym bd hormonalnym. Obojnactwo prawdziwe wynika z zaburze zrnicowania gonad i cechuje si obecnoci u tej samej osoby tkanki jdra i jajnika, jest bardzo rzadkie; wygld zewntrznych narzdw pciowych u noworodka utrudnia ustalenie pci.5
Anna wirek
Osoby interseksualne mog jednak by transgenderowe, panseksualne, mog uprawia crossdressing lub wystpowa na scenie jako drag king lub drag queen. W temacie terminologii polityczno-artystycznej pojawiy si jeszcze dwa okrelenia trendw, ktre reprezentuje wielu artystw i osb zaangaowanych politycznie w sprawy rodowiska LGBTIQ i walki z binarnym podziaem genderowym i patriarchatem:
G e n d e r b e n d i n g wiadome i aktywne przekraczanie granic naoonych w kulturze na role pciowe. Gender bender podwaa zasadno funkcjonujcego podziau przez wygld/zachowanie nietypowe dla przypisanej pci biologicznej, lub androgynizm.6 G e n d e r f u c k polityczna tosamo pciowa, ktra powstaa w trakcie przemian lat 50. i 60. XX w. U swoich podstaw ma zasad, e prywatne jest polityczne. Sowo to pojawio si w prasie LGBT w roku 1979. Genderfuck korzysta z parodii i innych technik w celu ukazania sztucznego podziau rl pciowych.7
W obecnych czasach du popularnoci w ramach festiwali queer w Polsce ciesz si wystawy nawizujce do stylistyki genderbending czy genderfuck. Do tych kategorii mona by zaliczy osoby, ktre wykorzystuj elementy stylistyki dragkingowej, ale na zdjciach cz je z wyranymi elementami zaprzeczajcymi mskoci, jak np. drag king z odsonit piersi czy twarz w poowie z makijaem kobiecym i w poowie z zarostem. W anglojzycznej lekturze przedmiotu znale mona wiele innych sw na okrelenie dziewczyn przebierajcych si w mskie stroje: boychick, passing woman,
5 6 7
http://hermafrodytyzm.org/definicja.htm. Definicja oparta na: http://en.wikipedia.org/wiki/Gender_bender/. Definicja oparta na: http://en.wikipedia.org/wiki/Genderfuck/.
150
tomboy, drag butch, hermaphrodyke, transgender butch. W duej mierze odnosz si one do domniemanej mskoci kobiet wystpujcych jako drag kings. Nie jest jednak prawd, e wszystkie drag kings w yciu prywatnym reprezentuj styl mski (butch). Nie jest te prawd, e kada dziewczyna transgenderowa, ktra na ulicy uchodzi za mczyzn (passes as a man), jest drag king. Kobiety, mczyni lub osoby transgenderowe, ktrzy wystpuj na scenie jako drag kings, wcale nie musz by w yciu codziennym mscy. Rne rwnie mog by powody, dla ktrych osoby te podejmuj decyzj o byciu drag kings. Dla niektrych wystpy s tylko dodatkiem do rozwijanej na co dzie tosamoci transgenderowej lub butch. Jednak ci, ktrzy na co dzie nie identyfikuj si ze stylem mskim i ktrych tosamo nie zmierza w kierunku transgenderowym, eksploruj podczas wystpw na co dzie nieznany im obszar genderu. Taka rnorodno ludzi i ich motywacji powoduje pewne komplikacje w samym rodowisku dragkingowym, gdy podczas konkursw dragkingowych powstaje pytanie: za co uczestnicy maj by oceniani? Za autentyczno? Teatralno? Za oryginalny spektakl? Z takim dylematem nie zmagay si w swojej karierze drag queens, gdy kobieco przez nie prezentowana nie jest lustrzanym odbiciem kobiecego ciaa. Drag queens wytworzyy swj wasny rodzaj kobiecoci, korzystajc z cicych nad kobietami stereotypw. Nakadaj na siebie wystawne, kolorowe suknie, twarz ozdabiaj grub warstw barwnego makijau, ich gesty na scenie s mocno przerysowane, spojrzenia flirciarskie, przedstawienia zabawne, trywialne. Polityczny wydwik tych przedstawie nie jest tak symboliczny, bo cho obnaaj fakt, e pe jest tylko konstrukcj, nie podwaaj roli kobiet w spoeczestwie. Zjawisko drag queen powstao raczej jako reakcja rodowiska gejowskiego, w ktrym aktem odwagi stao si podkrelenie wszystkiego tego, czego mczyni bali si w gejach ich kobiecoci, ich przegicia, ich saboci. Jednak celem nie byo dziaanie na rzecz walki o prawa kobiet. Przebieranie si w strj mczyzny podwaa dychotomiczny podzia spoeczestwa, jaki istnieje w spoeczestwie heterocentrycznym. Nagle w pozycji pci, ktra kojarzona jest z wadz, wiedz i si, staje przedstawicielka pci przeciwnej pci, ktra opisywana jest jako przeciwiestwo mczyzn w kadym zakresie. Ten rewolucyjny akt zagraa patriarchalnemu systemowi wadzy, odziera z tajemnicy wadz mczyzn, bo ukazuje, jak wiele zyskuj oni przez wygld, przez tworzone pozory. Kobieta moe wyglda jak mczyzna, moe ubra si w mskie stroje, moe zrobi sobie odpowiedni makija, dorobi wsy i brod i wkroczy na scen,
151
Anna wirek
gdzie moe zosta nierozpoznana. To wygld zewntrzny tworzy tego mczyzn na scenie i moe rwnie go stworzy w codziennym yciu. Amerykaska dziennikarka Norah Vincent w swojej ksice z 2006 r., wydanej pod polskim tytuem Mczyzna od podstaw. Podr pewnej kobiety do wiata mczyzn i z powrotem,8 opisuje swoje dowiadczenie z ycia jako mczyzna przez 18 miesicy. Aby napisa ksik o yciu w mskim wiecie, Norah staa si Nedem i za pomoc profesjonalnego makijau oraz charakteryzacji odkrya przed czytelnikami swoje spostrzeenia dotyczce wiata mczyzn i jej w nim funkcjonowania w przebraniu i bez niego. Autorce udao si pokaza, e po przywdzianiu odpowiedniego stroju kobieta moe wkroczy w ten teoretycznie dostpny tylko dla mczyzn wiat i zdoby w nim dla siebie miejsce nie jako kobieta.
Anna wirek
Od papiea do Elvisa
Od najdawniejszych czasw, pomimo kulturowego podziau na pe sprawujc wadz (mczyzn) i pe im podleg (kobiety), istniao w kulturach zjawisko obejmowania mskich zawodw czy przywdziewania mskich strojw lub tosamoci przez kobiety. Mwi si w tym kontekcie o Hatszepsut pierwszej kobiecie, ktra koronowaa si na egipskiego faraona. Warto wspomnie, e w Biblii znalaz si wers zakazujcy takowych praktyk. Jest to wers 22:5 z Ksigi Powtrzonego Prawa w Starym Testamencie:
Kobieta nie bdzie nosia ubioru mczyzny ani mczyzna ubioru kobiety; gdy kady, kto tak postpuje, obrzydy jest dla Pana, Boga swego.
Pomimo tak srogiego zakazu, przypadki funkcjonowania kobiet na co dzie w mskim przebraniu znane s nawet z krgw najbliszych Watykanowi mwi si, e okoo roku 855 rozpocz si pontyfikat papieycy Joanny zwanej Janem VIII, ktrej pe pozostaa dla ludu tajemnic a do jej mierci. Sama Joanna dArc walczya w penym mskim umundurowaniu na czele oddziaw wojskowych za Francj i Koci. Cho sd biskupi skaza j pniej na mier za herezj, gdy ubrana bya podczas procesu w strj mski, 25 lat pniej papie Kalikst III wyrok ten uniewani, a niecae 500 lat pniej papie Benedykt XV j kanonizowa. Blisze czasom wspczesnym przykady sawnych kobiet przywdziewajcych mskie stroje to artystki z XIX i XX w., jak choby pisarka Radclyffe Hall, malarka Hanna Gluckstein czy aktorka Marlena Dietrich. W historii rozwoju zjawiska DK
8
Vincent Norah, Self-made Man, Penguin Books Ltd., London 2006.
152
Wydaje si, e ju urodziam si inna. Przynajmniej zawsze tak mylaam... Odkd jestem w stanie sobie cokolwiek przypomnie, nawet od momentu, gdy stawiaam swoje pierwsze kroki, nigdy nie chciaam, by dotyka mnie mczyzna. Wkrtce potem zaczam czu si bardziej komfortowo w strojach chopicych ni w spdniczkach.9
Kariera Gladys rozwijaa si do koca II wojny wiatowej, lecz ju lata 50., czyli czasy nastania ery McCarthyego, przyniosy tzw. polowania na czarownice, w ramach ktrych cigano i wiziono m.in. komunistw i osoby o orientacji homoseksualnej. Pomimo tak burzliwych czasw dziaaa w Stanach Zjednoczonych grupa ludzi, ktrzy przez trzy dekady tworzyli dalsz histori LGBTIQ, wanie w zakresie historii rozwoju zjawiska drag queen i drag king, w tamtych czasach zwanymi female impersonators i male impersonators. W roku 1939 Danny Brown i Doc Benner zainicjowali bowiem w gejowskim Klubie Rewel Box w Miami po raz pierwszy penowymiarowy wystp mczyzn przebranych w kobiece stroje, taczcych, piewajcych i wystpujcych z uyciem wasnych gosw. Kiedy skad grupy rozwin si do 25 panw w kobiecych strojach, program rewii rozwinito i rozpoczto wyjazdy objazdowe po USA. Jedyn rol msk w tej sawnej amerykaskiej rewii graa kobieta, Storm DeLaviere.10 piewaa i wystpowaa w przedstawieniach w latach 19551969, pomimo obowizujcego od lat 30. Hollywood Motion Picture Production Code.1111 Przedstawienie to reklamowane byo jednak jako sztuka wysoka, oparta na znakomitych tradycjach teatru
9 http://www.geocities.com/SoHo/Suite/9048/BENTLEYbio.htm. It seems I was born different. At least, I always thought so... From the time I can remember anything, even as I was toddling, I never wanted a man to touch me... Soon I began to feel more comfortable in boys clothes than in dresses (tumaczenie wasne). 10 Gay Histories and Cultures, red. George E. Haggerty; 763-764; dostpny na stronie: http:// books.google.pl/books?id=406CCTn4AAQC&printsec=frontcover. Crossing the Stage. Controversies on Crossdressing, red. Lesley Ferris, 124; dostpny na stronie: http://books.google.pl/ books?id=lDBlGeCHjj0C&printsec=frontcover, http://www.queermusicheritage.us/fem-jewl. html program rewii Jewel Box Revue. 11 http://en.wikipedia.org/wiki/Motion_Picture_Production_Code/. Kodeks obowizujcy w latach 19301968, ktry, w szczeglnoci w dobie ery McCarthyego, zakazywa m.in. ukazywania w produkcjach filmowych pocaunkw, aktw seksualnych, perwersji seksualnych, w tym homoseksualizmu.
153
Anna wirek
tytu ikony zdobya bluesowa piosenkarka Gladys Bentley. Ta urodzona w 1907 r. piosenkarka wystpowaa na scenie we frakach i cylindrach. W nowojorskich klubach otwarcie flirtowaa z kobietami, zapisujc si na stae w historii ruchu LGBT. W wywiadzie na amach czasopisma Ebony Magazine Article wyznaa:
szekspirowskiego, w ktrym wszystkie role kobiece grali aktorzy pci mskiej. Storm DeLaviere pozostaje wan postaci w historii lesbijek oraz w historii drag kings. Postaci, ktra czy czasy wystpw Rewel Box Revue ze wspczesnym nurtem drag king, jest Peggy Shaw. Pojawia si na deskach scen teatralnych Nowego Jorku okoo roku 1977, po okresie zakazw i prohibicji. Wystpowaa w mskich strojach i graa mskie postaci w przedstawieniach. Z grup drag queens odbya tourne po Europie. Bya inspiracj dla modego pokolenia DK i zyskaa tytu Ojca Wspczesnego Drag King (The Father of Modern Drag King).12 Bya ona rwnie jedn z zaoycielek awangardowej feministycznej grupy teatralnej Split Britches, ktra powstaa w 1981 r. Jednak najistotniejszy by zorganizowany przez ni i dwie inne organizatorki w roku 1980 pierwszy festiwal Womens One Word (W.O.W.) w Nowym Jorku, podczas ktrego Jordy Mark & Annie Toone przedstawiy rockowe przedstawienie Sex, Drag & RocknRole, w trakcie ktrego dokonyway zmiany genderu na scenie. Festiwal ten da pocztek kilku kapelom, w tym The Bloods pierwszemu zespoowi dragkingowemu. Podczas tego festiwalu pojawia si Diane Torr, znana na caym wiecie z zainicjowanego w roku 1989 warsztatu dragkingowego King for a Day.13 Dziki temu zainicjowanemu i prowadzonemu na caym wiecie warsztatowi 10 lat pniej Diane Torr uzyskaa tytu wiatowego Ambasadora DK Drag King Ambassador of the World. W 1989 r. w klubie Female Trouble, w ktrym zadebiutowa m.in. zesp 4 Non Blondes, wystpi po raz pierwszy Elvis Herselvis. Bya to pierwsza posta, ktra na szersz skal pojawia si w mediach, dziki czemu rozpowszechniona zostaa nazwa drag king. Lata 90. XX w. obfitoway w nowe wydarzenia, w szczeglnoci w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. W 1994 r. zorganizowany zosta pierwszy oficjalny konkurs dragkingowy w San Francisco. Rok pniej wydano pierwszy kalendarz ze zdjciami DK, Carlos Las Vegas zosta pierwszym oficjalnym DK, w Kanadzie oraz zorganizowano pierwszy konkurs dragkingowy w Londynie. Powsta wtedy rwnie w Londynie pierwszy klub DK Knave. W lad za Knave, w Nowym Jorku Mo B. Dick wraz z drag queen Mistress Formik zaoyli w Nowym Jorku Club Casanova, ktry dziaa z niespodziewanym sukcesem przez dwa lata. Club Casanova sta si centrum ycia DK ze Wschodniego Wybrzea, przyciga osoby, ktre chciay zaznaczy swoj obecno w mediach, gdy w klubie czsto pojawiali si dziennikarze, krcono reportae. Tam zadebiutowa Dred, znany z filmu Gabriel Baur Venus Boyz. Przeciwie12 13
Anna wirek
DiFranco Dante, The Art..., op.cit., s. 34. Fragmenty warsztatu King for a Day mona zobaczy w filmie Venus Boyz, re. Gabriel Baur.
154
stwem ycia DK na Wschodnim Wybrzeu byo rodowisko DK na Zachodnim Wybrzeu, gdzie w San Francisco osoby wystpujce wsptworzyy w tamtych czasach raczej kameraln kultur LGBT. W roku 2001 ukaza si pierwszy numer czasopisma drag kings Kingdom. Wiek XXI to ju czasy rozkwitu zjawiska. Nowe sawy pojawiaj si kadego roku, rwnie poza USA i Wielk Brytani. Na scenie niemieckiej najwaniejsz postaci jest, zaangaowana w scen DK od 1996 r., aktorka, tancerka, pisarka, modelka Bridge Markland. Znana jest ona z performancew eksplorujcych rejony pomidzy binarnoci pci i genderu. Od roku 2000 dziaa grupa Kingz of Berlin bya to pierwsza grupa dragkingowa w Niemczech. W skad grupy wchodzili: Fronck de Sster, Moritz G., Toni Transit, Tiger Tom i Kris Ko. Poza Kinz of Berlin, w Niemczech, od 2002 r. dziaa zesp Sissy Boyz. Kilka razy zesp ten wystpi w Polsce przy okazji festiwali LGBT w Warszawie i Krakowie. Ich wystpy opieraj si gwnie na ukadach boysbandowych. Ciekawostk by dziaajcy od 2001 r. zesp Pussycox, ktry nie reprezentowa klasycznego nurtu DK, gdy za czasw swojego istnienia nie uywa dodatkowych atrybutw: banday, wsw czy brody. Na scenie obowizujcym strojem by strj hiphopowy, a zesp wykonywa ukady break dance. Berlin, dziki swojej dekadenckiej historii i wspczesnej otwartoci na rnorodno, jest w Europie centrum dziaalnoci DK. To tam mieszka obecnie najbardziej znany francuski DK, Ocan LeRoy. Jest to niezwykle barwna posta francuskiej i niemieckiej sceny DK, aktywnie dziaa od 2002 r. Ocan pojawi si w wielu czasopismach, nie tylko o tematyce LGBT. Nagrano rwnie o nim film w 2007 r. pod tytuem Risk, Stretch or Die. Zjawisko DK rozwija si intensywnie rwnie we Woszech. W Rzymie dziaa zesp Kings of Rome, czyli Julius Kaiser i Ivan Grozni. Obaj dziaaj rwnie indywidualnie, a Julius rozwin dziaalno artystyczn ze swoj partnerk, aktork, modelk i artystk Kyrahm. Jeden z ciekawszych performancew wystawianych przez t par to Obsolescenza del Genere, podczas ktrego na scen wychodz nago, trzymajc si za rce, mczyzna, kobieta i osoba transseksualna K/M. Obok nich na scen wkracza Julius, w bielinie i powoli, w trakcie caego przedstawiania nakada na siebie atrybuty drag king bandauje klatk piersiow, zakada strj. Performance ten ukazuje, jak archaiczne jest pojcie pci pe biologiczna moe by zmieniona, gender dobieramy sobie sami. Z interesujcych przedstawie synie rwnie woska grupa Eyes Wild Drag, w ktrej skadzie, oprcz drag kings, jest Senith kobieta nieprzywdziewajca na sce-
155
Anna wirek
nie stroju mskiego. Wedug stosowanej w rodowisku DK terminologii, mona by nazwa j bio-queen, gdy w przeciwiestwie do drag queen nie przebiera si za kobiet, czyli nie jest in drag, ale jest biologiczn kobiet, zakadajc kobiece stroje i grajc kobiece role. Eyes Wild Drag bazuje w duej mierze na ukadach choreograficznych, niekiedy grze cieni. Czsto wplataj w swoje przedstawienia elementy kabaretowe. Powyej wymienione drag kings i zespoy europejskie to najsawniejsze postaci sceny DK w Europie, wsptwrcy lub gwni gocie festiwali dragkingowych. W 2008 r. takie festiwale odbyy si w Berlinie i Rzymie.
Anna wirek
Scena polska
Historia zjawiska drag king w Polsce nie siga wczeniej ni do 2000 r. Jeden z pierwszych drag kings wystpujcych na scenie w polskich klubach to Drag King Orlando. W kolejnych latach pojawi si ju na scenie drag king Morfeusz, ktry mia okazj widzie te pierwsze wystpy DK Orlando oraz wystpy w ramach Queerfest w Warszawie, w roku 2003, podczas ktrych wystpiy na scenie Maja, Ania i Sylwia. Na przeomie lat 2003 i 2004 dziaaa pierwsza polska grupa Drag King Team w skad ktrej weszli: DK Morfeusz, DK Dionizos i DK Delikates. W roku 2004 Katarzyna Jaboska nagraa film krtkometraowy Cign, wlec, w ktrym czonkinie zespou opowiaday o swoim dowiadczeniu, o wystpowaniu na scenie, o tym, co to dla nich znaczy i czym dla nich jest zjawisko DK. Film ten zdoby III nagrod na Gliwickim Offowym Festiwalu Filmowym GOFFR w 2004 r. Po rozpadzie Drag King Team DK Morfeusz zaoy z DK Elvisem i DK Heliosem zesp Warsaw Boys, ktry dziaa do 2006 r. Zesp specjalizowa si w eleganckich mskich postaciach, wic krawaty i marynarki pojawiay si na scenie czsto. Pamitny numer Warsaw Boys to przebj zespou Wet Wet Wet Love is all around. W repertuarze zespou pojawiay si te takie piosenki jak Diana Paula Anki, twrczo Elvisa Presleya (w tej roli oczywicie DK Elvis) oraz Oasis Wonderwall wykonywane przez DK Morfeusza z pomoc DK Elvisa i DK Heliosa. W 2005 r., podczas Akademii Tolerancji organizowanej w Zakopanem przez Fundacj eFKa, DK Morfeusz poprowadzi zajcia i sta si natchnieniem dla grupy dziewczyn z Akademii, ktre postanowiy wystpi jako zesp ZakoPany. Zesp wystpi poza Zakopanem tylko dwa razy, lecz by on pocztkiem kariery dla DK Antonia i DK Tivv. W kwietniu 2006 r., po rozpadzie zespou Warsaw Boys, DK Morfeusz oraz DK Antonio i DK Tivv utworzyli dziaajcy do dzi zesp Da Boyz. Od tego czasu zesp wystpi ju na wielu festiwalach LGBTIQ, m.in. w Warszawie, Krakowie, Toruniu, Poznaniu, Gda-
156
sku i Szczecinie. Zesp wystpi rwnie za granic, na festiwalu organizowanym przez organizacj sztrosokk w Budapeszcie w roku 2006, na Drag Festival w Berlinie w 2008 oraz na Ladyfest w Berlinie w 2009 r. Da Boyz prowadz rwnie warsztaty, podczas ktrych przekazuj uczestniczkom i uczestnikom genez zjawiska, jego krtk histori, techniki makijau oraz ucz postawy scenicznej. Nieraz pomagay rwnie w przygotowaniach wystpw nowych DK, zarwno grupowych, jak i indywidualnych. Niemniej jednak do dnia dzisiejszego na polskiej scenie LGBTIQ Da Boyz pozostaj jedyn grup dragkingow. Na scenach w klubach LBGTIQ pojawiy si indywidualnie dziaajce drag kings, m.in. DK James, DK Eryczek, DK Johny Forever czy DK Czesaw, lecz zjawisko DK w Polsce nie jest, niestety, tak rozwinite, jak rodzima kultura drag queen. W ramach wystpw dragkingowych na scenie mona stworzy wiele postaci, od ucielenienia macho do delikatnego chopca, w zalenoci od wybranego stylu. Wystp moe ogranicza si do niemego piewu do mikrofonu, moe te by to cay wyreyserowany spektakl. Grana na scenie posta moe podkrela swoj msko, moe rwnie podkrela fakt, e przekracza granice, jest kobiet w stroju mczyzny, jest queer, neguje binarny podzia genderowy. Artystyczny i polityczny potencja wystpw dragkingowych jest niepodwaalny. DK stanowi cz kultury LGBTIQ, cho nie s tak powszechni jak drag queens. Dowiadczenia krajw zachodnich pokazuj jednak, e zjawisko DK ma ogromne pole do rozwoju, moe stworzy w Polsce wany nurt i zapisa si w historii ruchw lesbijskich i queer XXI w.
Krtki kurs praktyczny

Tworzenie postaci scenicznej najlepiej zacz od wyboru piosenek i stylu, dziki czemu atwiej bdzie dobra strj i makija. Wybr piosenki i stylu jest spraw bardzo indywidualn, std w niniejszej publikacji znajdzie si wycznie instrukcja dotyczca kluczowych elementw stroju i sporzdzania makijau. Zanim skupimy si na makijau, dobrze mie ju na sobie podstawowe elementy stroju dragkingowego. Cho obwizywanie piersi zaley od ich wielkoci, opita klatka piersiowa bdzie robia lepsze wraenie wizualnie. Do obwizania biustu uy mona banday elastycznych lub opasek uciskowych na klatk piersiow lub brzuch, dostpnych w sklepach ze sprztem ortopedycznym. Drugim podstawowym elementem stroju drag king jest sztuczny penis sporzdzony z dwch do trzech zwinitych grubych skarpet, albo wypchanego wat
157
Anna wirek
kondoma lub moe by zastpiony jakkolwiek zabawk lub przedmiotem przydatnym podczas przedstawienia jak dildo, pejcz czy paka policyjna. Pord istotnych elementw makijau, cho czsto pomijanych, s brwi bardzo dobry efekt nastroszonych mskich brwi mona osign przez pomalowanie ich tuszem do rzs, przy bardzo wydepilowanych brwiach zalecane jest podkrelenie zarysu przez uycie kredki do oczu lub kreski malowanej cieniami do powiek. Mona rwnie doklei woski do brwi. Dwudniowy zarost mona przygotowa na dwa sposoby: namalowa go spalonym korkiem, przykadajc do twarzy korek i robic nim na skrze ruchy okrne (i tak na caym rejonie normalnie pokrytym dwudniowym zarostem), mona rwnie delikatnie zaznaczy te miejsca cieniem do powiek lub spalonym korkiem, naoy warstw elu do wosw i rozsmarowa na powierzchni niewielk ilo drobno pocitych woskw. Waciwy zarost najlepiej najpierw na twarzy narysowa cieniami do powiek lub spalonym korkiem. Na namalowane kontury naoy el lub klej do scenografii teatralnej (tzw. mastix) i na pokryte klejem rejony nakada pocite woski. Mona uy rwnie kleju do rzs, cho jest to bardzo mocny rodek. Woski w rnych kolorach s dostpne w sklepach z akcesoriami teatralnymi. Oczywicie najlepiej kolorystycznie dobrane s wasne wosy, a efekt najbardziej zbliony do zarostu na twarzy osigniemy, uywajc drobno pocitych wosw onowych. Jeli chcemy stworzy posta macho w rozpitej koszuli, z wyrazistym zarostem na klacie, moemy rwnie zdecydowa si na namalowanie wosw lub doklejenie na klatk piersiow citych duszych woskw. Strj i makija musz jeszcze zosta dopenione odpowiedni postaw ciaa. Naley pamita o tym, e centrum cikoci drag king to jego wypenione spodnie, chd powinien by ciki, donie, rce i ramiona silne, ruchy bioder ograniczone, mimika twarzy powcigliwa.
Anna wirek
Anna wirek Czonkini pierwszego polskiego zespou drag kings Da Boyz oraz grupy kabaretowej Barbie Girls. Ukoczya filologi angielsk na Uniwersytecie lskim oraz lsk Midzynarodow Szko Handlow. Mioniczka czekolady (koniecznie biaej!), herbaty z miodem i imbirem, nalewki z mirabelki i dugich uszu psw rasy Beagle. Po dwch latach tuaczki za pnocno-wschodni granic Polski osiada w Warszawie, gdzie na co dzie wysysa z niej energi niewolniczy system korporacyjny. Na szczcie odradza si na scenie, gdzie bawi si genderem i wciela w rnorodne postaci, od macho z brdk do seksownej femme fatale.
Meandry pci transseksualizm

Gender jest wszechobecny w ludzkich spoeczestwach. Organizuje ludzi, ich relacje i instytucje w wieloraki sposb. Gender otacza nas jak woda otacza ryby, a jego przenikajcy charakter powoduje, e wyrnienie wszystkich jego aspektw w codziennym yciu jest trudne. (Wickman 2001:13)
Czym jest transseksualizm?

Istnieje wiele definicji wyjaniajcych, czym jest transseksualizm, wszystkie one koncentruj si wok zaburzenia identyfikacji tosamoci pciowej. Osoby transseksualne nie identyfikuj si z wasnym ciaem, z jego pci, czsto mwi o sobie jako o uwizionych w obcym ciele. Sally Hines pisze, e termin transseksualny odnosi si do ludzi, ktrzy zmieniaj swoj pe anatomiczn za pomoc hormonw i/lub metod chirurgicznych (2008:99). W definicji Hines pojawia si alternatywa: transseksualizm nie musi tu oznacza radykalnej chirurgii, co w wikszoci definicji transseksualizmu jest akcentowane. Niemniej jednak warto zaznaczy, e transseksualizm jest specyficznym zjawiskiem w caej gamie zachowa transgenderowych. Hines uywa tego terminu, podkrelajc, e mieszcz si w nim: osoby transgenderowe, transseksualne, bigenderowe, interseksualne, transwestyci, cross-dresserzy, drag kings i drag queens (por. 2008:99).
159
Ciekawego (cho dla mnie niezrozumiaego) rozrnienia dokonuj twrcy strony Fundacji Trans-Fuzja, prezentowane na niej definicje ka nam potraktowa rozdzielnie transpciowo i transgenderyzm. Wprowadzaj okrelenie transpciowo, umieszczajc w nim transgenderyzm, transseksualizm oraz transwestytyzm. Pojcie transgenderyzm zostaje tu znacznie zawone. Wedug autorw strony transgenderyzm mona rozumie jako praktyk przekraczania norm zwizanych z pci. W takim ujciu osoba transgenderowa to kto, kogo prezentacja pciowoci przynajmniej czasami jest odmienna od oczekiwa kultury, w jakiej ta osoba yje.1 Twrcy polskiej strony powiconej transseksualizmowi tak definiuj omawiane zagadnienie: Transseksualizm to zaburzenie identyfikacji pciowej, ktre polega na rozbienoci pomidzy pci psychiczn a budow ciaa. Zaburzenie to figuruje w Midzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorb i Problemw Zdrowotnych (ICD-10) pod numerem F64.0. Wspomniana rozbieno powstaje w yciu podowym i stanowi zaburzenie wrodzone. Stwierdzone zmiany maj charakter trway i nieodwracalny. Leczenie seksuologiczne i psychiatryczne nie przynosz efektw w przypadku transseksualizmu. Jedynym skutecznym postpowaniem w przypadku osb transseksualnych jest dostosowanie znamion ciaa do pci przeywanej psychicznie poprzez zastosowanie hormonw pciowych i operacyjn zmian pci. Bardzo istotn dla funkcjonowania osobistego i spoecznego jest zmiana pci metrykalnej.2 Transseksualizm jest rzadkim zjawiskiem, a zarazem najbardziej radykalnym spord caej gamy zachowa transgenderowych. Sandra Bem podkrela, e zainteresowanie transseksualizmem pojawio si stosunkowo pno. Bem odwouje si do przypadku Christian Jorgensen, ktra wyjechaa do Danii, bdc mczyzn, a wrcia jako kobieta. By to jeden z pierwszych przypadkw operacyjnej zmiany pci, ktry poruszy opini naukow oraz publiczn. W 1953 r. endokrynolog Harry Beniamin rozpocz kampani na rzecz uznania transseksualizmu (zaburzenia tosamoci rodzajowej) jako jednostki chorobowej. Bem jednak podkrela, e dopiero w latach 60. i 70. nastpia, jak to okrela, eksplozja zainteresowania operacjami zmiany pci. Transseksualizm zosta zarejestrowany przez Amerykaskie Towarzystwo Psychiatryczne dopiero w 1980 r. i zdefiniowany jako choroba polegajca na zaburzeniu tosamoci rodzajowej.
1 2
http://www.transfuzja.org/, 14 kwietnia 2009 r. http://www.transseksualizm/, 14 kwietnia 2009 r.
160
W transseksualizmie stosuje si dwa okrelenia TK/M i TM/K. TK/M to transseksualna biologiczna kobieta, ktra dy do bycia/jest mczyzn, TM/K to transseksualny biologiczny mczyzna, ktry dy do bycia/jest kobiet. Szacuje si, e jeden transseksualista przypada na 30 tys. mczyzn i 100 tys. kobiet. Dane te jednak stanowi pewne urednienie statystyk z rnych stron wiata, bowiem widoczne s tu pewne tendencje. Alicja Strzelecka wskazuje, e proporcje te wyranie rni si w zalenoci od miejsca i roku badania. I tak w 1993 r. w Holandii dane epidemiologiczne wynosiy: TK/M 1:11 900, TM/K 1: 30 000, w 1986 r. w Singapurze TK/M 1: 9000, TM/K 1: 27 000 (Jegliska, Jegliski, 1997).W Polsce, jak w pozostaych krajach byego bloku komunistycznego, proporcja osb K/M do osb M/K wynosi 4:1, co tumaczy si uprzywilejowan rol mczyzny w spoeczestwie. Dane te jednak wci si zmieniaj, we wszystkich krajach zauway mona tendencj do wyrwnywania proporcji transseksualistw K/M i M/K oraz wzrostu oglnej liczby transseksualistw (Landen i in., 1996, za: Fajkowska-Stanik, 1999a). Prawdopodobnie wie si to z coraz wiksz akceptacj osb transseksualnych w kulturze.3 Alicja Strzelecka do miao diagnozuje rnice w proporcjach midzy transseksualizmem kobiet i mczyzn. Niewtpliwie jest to ciekawa teza, nasuwajca si po przeanalizowaniu statystyk z rnych krajw, jednak uwaam, e pene wyjanienie tego faktu bdzie moliwe dopiero w duszej perspektywie. Rwnie seksuolodzy zajmujcy si transseksualizmem w Polsce dalecy s od jednoznacznych wyjanie, ale w Polsce ta statystyka ksztatuje si inaczej. Znacznie czciej spotyka si transseksualizm typu K/M ni M/K. Seksuolodzy zwracaj uwag na jeszcze jedno ciekawe zjawisko: Inna interesujca kwestia podniesiona w naszych studiach to moliwe rnice regionalne w fenomenie transseksualizmu. W Polsce (Godlewski, 1988; Herman-Jegliska, Dulko & Grabowska, 1997), jak i w innych krajach byego systemu komunistycznego (Cohen-Kettenis & Wlinder, 1987), mona zauway dominacj transseksualizmu K/M nad transseksualizmem M/K. Proporcja ta kontrastuje z dominacj transseksualizmu M/K nad transseksualizmem K/M zaobserwowan w wikszoci krajw zachodnich, rwnie w Stanach Zjednoczonych (Cohen-Kettenis & Wlinder, 1987; Landn, Wlinder, & Lundstrm, 1996). Zastanawialimy si, czy te rnice mog odzwierciedla niektre podstawowe odmiennoci w postawach i osobowoci transseksualistw
3 http://transfuzja.org/pl/artykuly/zwiazek_pomiedzy_poczuciem_plci_psychologicznej_a_ zachowaniami_typowymi_plciowo/rozdzial_iii_transseksualizm.htm, 14 kwietnia 2009 r.
161
Typologie i klasyfikacje
odpowiednio do rnych warunkw socjalnych. Istotne byo dla nas pytanie, czy wzory rl pciowych okazywane przez polskich transseksualistw rni si od tych przejawianych przez transseksualistw w krajach zachodnich. Wierzymy, e zgbienie tego problemu moe umoliwi lepszy wgld w najbardziej ogln kwesti: czy transseksualizm w krajach Europy Zachodniej oraz Centralnej jest tego samego rodzaju, pomijajc rnice w proporcjach pci (1999a ).4 Niestety, autorzy, omawiajc wyniki swoich bada, nie dali odpowiedzi na postawione przez siebie pytanie. Trudno tu wysnuwa jakie hipotezy. By moe wie si to z inn hierarch pci to znaczy ze znacznie wysz pozycj mczyzn ni kobiet, co powoduje, e wicej biologicznych kobiet pragnie by mczyznami ni biologicznych mczyzn kobietami. Hipoteza ta jednak jest trudna do udowodnienia, by moe zweryfikuje j czas. We wszystkich krajach postkomunistycznych mamy do czynienia z wyrwnywaniem si statusu kobiet i mczyzn jeli za ile lat proporcje midzy TK/M i TM/K zaczn si zmienia, potwierdzi to t hipotez. Do kategorii diagnostycznych transseksualizmu zaliczono: utrzymujcy si dyskomfort i poczucie nieodpowiednioci przypisanej pci, bezustanne zajmowanie si przez przynajmniej dwa lata, spraw pozbycia si wasnych pierwszorzdnych i drugorzdnych cech pciowych i chci posiadania cech pciowych pci przeciwnej wszystkie te symptomy musz wystpowa u osb dojrzaych pciowo. Istnieje wiele rnych klasyfikacji tego zjawiska, jedn z najpopularniejszych jest klasyfikacja Benjamina (1966; 1967; za: Fajkowska-Stanik, 1999a), ktry wyrni trzy grupy osb transseksualnych: t y p h e t e r o s e k s u a l n y czuje si mczyzn i yje jak mczyzna (lub odpowiednio kobieta), domaga si od otoczenia akceptacji tej roli, ubiera si w stroje pci przeciwnej; t y p p o r e d n i (midzy transseksualizmem a transwestytyzmem) jednostka zaburzona emocjonalnie, pragnie leczenia hormonalnego i zmiany pci, ale nie zawsze operacji, cakowicie odrzuca psychoterapi; c a k o w i c i e r o z w i n i t y t r a n s s e k s u a l i z m jednostka gboko zaburzona emocjonalnie, yjca w poczuciu dezorientacji, domaga si chirurgicznej zmiany pci, ktra jest jedynym celem ycia, pragnie funkcjonowa jako osoba odmiennej pci w kadym aspekcie ycia.
4 http://transfuzja.org/pl/artykuly/zwiazek_pomiedzy_poczuciem_plci_psychologicznej_a_ zachowaniami_typowymi_plciowo/rozdzial_iii_transseksualizm.htm, 14 kwietnia 2009 r.
162
Ciao i jego uwikanie w pe

Ciao gsta od znacze materia, budzca silne reakcje emocjonalne to siedlisko tosamoci, a prawo do jego reprezentacji ujmuje si jako esencjaln zasad spoecznego istnienia (Wieczorkiewicz, 2000:11).
Potocznie pe wydaje si czym naturalnym, danym, niebudzcym na og zastrzee. Owa naturalno traktowania pci kulturowej jako czego oczywistego podkrelana bya w etnometodologii w ogle, ju przez Harolda Garfinkla, jak i wielu pniejszych autorw i autorek. Podwaano nie tylko powizanie z natur pci kulturowej, ale take jej kategoryczny, rozdzielny podzia na dwa typy: kobiecy i mski. Przywoywano badania antropologiczne, ukazujce, e binarno genderu jest typowa dla zachodnich spoeczestw, natomiast w innych kulturach mona spotka tzw. trzeci i czwart pe (por. Bear 2004:11-26; Biekowska 2008:14-15). Do 1960 r. transsgenderyzm stanowi przykad ilustrujcy teorie spoecznej konstrukcji pci. Jednak prace Judith Butler ukazay moliwo innej interpretacji pci kulturowej i tosamoci pci. Butler pisze o konstytuowaniu biologicznych rnic pci poprzez performatywne akty. W tym ujciu transseksualizm pojawia si jako przykad cielesnego dopenienia dekonstrukcji genderu (por. Wickman 2001:15). Zjawisko transseksualizmu dobitnie ukazuje, e ciao jest gboko uwikane w kontekst kulturowy. Stanowi ono wany element kreowania samego siebie i etykietowania innych. Wpisanie pewnych spoecznych znacze w ciao, jego tresowanie, doskonale uzmysawia Michel Foucault w Nadzorowa i kara. Narodziny
163
Inny podzia transseksualizmu na rodzaje zaproponowa Kazimierz Imieliski (1990). Wyrni on trzy grupy osb transseksualnych w zalenoci od przebiegu zaburzenia: p r z e b i e g a g o d n y osoba nie domaga si wszystkich operacji, wystarcz jej pocztkowe etapy leczenia, czasem samookaleczenie, nie zawsze pragnie sprostowania aktu urodzenia; p r z e b i e g o s t r y osoba pragnie zmiany pci operacyjnie i poprzez zmian aktu urodzenia; p r z e b i e g p o r e d n i skada si z poprzednich stadiw: pocztkowo przez wiele lat dominuje forma agodna, ktra do nagle przechodzi w faz ostr, na przykad na skutek poznania moliwoci chirurgicznej zmiany pci.
wizienia, przedstawiajc technologi polityczn ciaa. Foucault pisze: Kto zosta umieszczony w polu widzenia i wie o tym, przejmuje na swoje konto ograniczenia narzucone przez wadz (1993:243). Ciao poprzez swoj zewntrzno staje si zwiastunem tosamoci pci, jak powinna posiada dana osoba. Powizanie midzy ciaem, jego fizycznym wygldem, fizycznymi cechami pciowymi, a tym jako kto jest si postrzegany, czy jako kobieta, czy jako mczyzna, jest szczeglnie silne. W przypadku osb transseksualnych owo powizanie zostaje odrzucone, skrajnie zanegowane. Jednoczenie jednak przeycia osb transseksualnych uzmysawiaj nam, jak daleko siga ciao i e binarne przypisanie mu pci lokuje nas w przestrzeni spoecznej. witynie, szatnie, salony kosmetyczne, toalety itp. dziel swoj przestrze na kobiec i msk. Dla osb transseksualnych problematyczne moe by take zajcie miejsca w przestrzennych podziaach na sfery kobiece i mskie, ktre nie tylko s form utrzymywania porzdku spoecznego, ale take utrwalania czy manifestowania swojej tosamoci.5 Tak to przedstawia jeden z badanych, osoba po zmianie pci, osoba transseksualna typu K/M: Powane problemy zaczynaj si, kiedy wchodzi si ju w relacje spoeczne. Kiedy jest szkoa. Szkoa podstawowa. Gdy zaczynaj si podziay na dziewczynki i chopcw, na strony. Taki gupi przykad: mama zawsze prowadzia mnie do kocioa. Ja byem takim w praktyce wierzcym dzieckiem. I w kociele byo tak utarte, e dziewczynki siedziay po jednej stronie, chopcy po drugiej. To byy dla mnie przyjemne chwile w ogle, te uroczystoci kocielne, bardzo mio to wspominam, ten zapach kocioa, tego wszystkiego. Ale zawsze bya taka zadra, ktra powodowaa, e mi si paka chciao, nie wiedziaem co (...). Teraz to ja sobie to uwiadomiem niedawno. Wrciem do tego kocioa, w ktrym spdziem, e tak powiem, dziecistwo. Usiadem po lewej stronie w awkach (po stronie dla mczyzn M.B.-P.). I zawsze teraz ja do czsto tam wracam zawsze siadam w tym miejscu, zawsze siadam po tej stronie, ktra zawsze bya dla mnie niedostpna. Tak. I czuje si fenomenalnie wtedy. Czuje si dobrze. A raz, raz zrobiem tak, e usiadem po eskiej stronie, e tak powiem. I poczuem si cakiem inaczej. Tak niespokojnie, tak niekomfortowo (A, TK/M). Ciao dla osb transseksualnych jest zarwno obiektem nienawici, jak rwnie obiektem podania. Rzadko jest czym neutralnym, niewzbudzajcym skrajnych emocji. To, jak odnosz si do swojego ciaa osoby transseksualne (dalej TS), zaley od tego, na jakim s etapie wasnego definiowania siebie i leczenia.
5 Badania prowadzone s od 2003 r. w formie wywiadw narracyjnych z osobami transseksualnymi, ktre s na rnym etapie procesu leczenia, przemiany, zarwno przed, w trakcie, jak i po zmianie pci.
164
Przywoana na wstpie definicja socjoloki Sally Hines jest znacznie szersza ni definicja stosowana przez seksuologw. Seksuolodzy stawiaj akcent na to, e osoba transseksualna ma silne denie do operacyjnej zmiany pci. Hines explicite zauwaa, e nie jest to konieczne. Rwnie w swoich wasnych badaniach spotykam si z osobami, ktre nie przechodz operacji, ale okrelaj siebie jako osoby transseksualne. Wynika to z ich marzenia o tym, by by cielenie kim innym, ale po oszacowaniu kosztw (niekoniecznie materialnych) nie poddaj si zabiegom. Seksuolog raczej by takiej osoby nie zakwalifikowa jako TS. Co rozumiem przez oszacowanie kosztw chodzi mi tu o relacje z bliskimi, reakcje wasnych dzieci (w przypadku osb, ktre prboway y wedug standardw norm spoecznych). Przypadek D.: jest to osoba, ktra bardzo burzliwie szukaa wasnej tosamoci, w dziecistwie, w wieku kilku lat nazwaa siebie chopicym imieniem, nie lubia ubra dla dziewczynek ani eskich zabaw (typowy wtek we wspomnieniach osb transseksualnych). Jako nastolatka zwizaa si z mczyzn, ktry uwaa, e wyleczy j z tych problemw i uczyni kobiet (do none okrelenie). Udane relacje seksualne, co jest przez t osob TS podkrelane, jednak jej nie uleczyy. Chcc pasowa do otoczenia, osoba ta wysza za m, urodzia dziecko (specyficzne wspomnienia z porodwki). Maestwo si do szybko rozpado, bo jak wspomina D. to ja byem mczyzn w tym zwizku, a nie mj m. Ju w trakcie trwania maestwa D. poszukuje kontaktw z kobietami, ale okazuje si, e relacje z lesbijkami rwnie nie daj satysfakcji (bo jest przez nie postrzegana jako facet, a nie kobieta). Przeomem jest artyku o transseksualizmie, ktry ukaza si w latach 80. w Razem. Przedstawiony tam opis transseksualizmu przez lekarza dr. Stanisawa Dulko D. czyta jak swoj wasn histori. Wreszcie wie, kim jest a dokadniej: co si z ni/nim dzieje wraca wtedy to wspomnie z dziecistwa, do mskiego imienia. Jednak jest ju dziecko. Mio do dziecka, ch uchronienia go przed szokiem, jaki moe spowodowa zmiana mamy w tat, jest silniejsza ni denie do zmiany wasnego ciaa. To pozostaje w sferze marze. D. jest dla mnie, jako socjologa, bezdyskusyjnie osob transseksualn, wiem rwnie, e ma wykonane badania medyczne (hormonalne, psychiatryczne), ktre to potwierdzaj, ale nigdy lekarzowi seksuologowi nie powiedzia(a) o tym, e nie zamierza zmienia pci chirurgicznie. To by j/jego dyskredytowao w postpowaniu diagnostycznym. Kolejna sprawa orientacja seksualna osb transseksualnych. Przyjmuje si w dyskursie medycznym (jeden z wtkw wywiadu z lekarzem), e osoba TS
165
Uwagi czyli, kto ma prawo by osob transseksualn
odczuwa pocig do osb pci przeciwnej (to znaczy: przed operacyjn zmian do osb tej samej pci w sensie anatomicznym, a po zmianie pci anatomicznej do pci przeciwnej). Jednake tematem tabu jest homoseksualizm. To tak, jakby seksuolodzy uznali, e jest pewien typ kliniczny, typ idealny TS, i nie wystpuje on cznie z homoseksualizmem. Osoby TS doskonale wiedz, e nie mog o tym mwi lekarzom ich diagnozujcym, bo wykluczao by to potwierdzenie ich transseksualizmu. Jeli oficjalnie mwi si o homoseksualizmie, to tylko w kontekcie dowiadcze seksualnych przed operacjami zmiany pci. Jest do do typowy wtek w biografiach osb TS. Orientacja seksualna osb transseksualnych nie jest zjawiskiem jednoznacznym ani jednoznacznie postrzeganym przez same osoby TS. Waciwie mamy tu do czynienia z nakadaniem si rnych dowiadcze i postaw. Zdarza si tak, e cz osb poprzez intymne relacje poszukuje wasnej tosamoci, inni, zanim osign wymarzony obraz ciaa, unikaj kontaktw z rnych wzgldw. Moe to by silny brak aprobaty dla posiadanego od urodzenia ciaa bd niech do kontaktw, ktre mog by postrzegane jako homoseksualne. Doskonale ilustruje to wypowied K. TM/K, lat 25 (przed zmian pci):
Bo... moi rwienicy ju, jak to si mwi, mieli pierwsze kontakty seksualne, a ja si tego wystrzegam jak witoci. Znaczy, no nie witoci, nie wiem czego, tylko trzymam w tej witoci, jak to si mwi, i nigdy w yciu, nigdy nie staraem si przybliy osob tej samej pci. Nie. Nie ma takiej moliwoci. Nie wyobraam sobie chopaka, kiedy te to do mnie, te mi przyszo do gowy, a moe ja jestem... hmmm? A moe ja jestem homoseksualist? A moe ja co sobie tam wmawiam, bo staram si wyidealizowa, aby sobie tego, jak to si mwi, no tego. Ale nie, nie wyobraam sobie takiej sytuacji. Nie ma takiej sytuacji. Nie wyobraam sobie tak, e na przykad ani uprawiania seksu z mczyzn, bo ja jestem mczyzn ani z kobiet. W yciu. Ani jako kobieta, ani jako mczyzna. Nie wyobraam sobie takiej sytuacji. Nie ma takiej moliwoci tak naprawd. Wic... ale nie, nie myl tak na prawd o seksie, bo to jest tak naprawd taki, taki, no... nie, nie w tym momencie tak naprawd. I... no i ... jak ja si staram y. Staram si y, no wiadomo, no mam te dugie wosy, no mimo e one si tak troch teraz poniszczyy, ale staram si, wiadomo, dba o swj wygld. Staram si. Dzi wygldam koszmarnie, bo jestem po pracy.
Cytowana osoba silnie odrzuca pokus wejcia w relacj intymn z osob tej samej pci w sensie anatomicznym, mimo e odczuwa pocig seksualny do mczyzn, to odczuwa go jako kobieta uwiziona w niewaciwym ciele. Postawa homofobiczna wynika tu raczej z braku akceptacji dla wasnego fizycznego wygldu i chci bycia postrzeganym/postrzegan jako kobieta.
166
Specyfika dowiadczenia osb transseksualnych wynikajca z pynnoci tosamoci oraz silnej potrzeby anonimowoci moe rodzi pytanie o to, czy istnieje spoeczno transseksualna. W przypadku osb transseksualnych mamy do czynienia ze specyficzn pynnoci tosamoci. Tosamo przed zmian pci tosamo w trakcie tranzycji oraz tosamo po zmianie. Nie stanowi one trzech odmiennych tosamoci, ale s to wyranie odrbne ze wzgldu na specyfik przey etapy w yciu osb TS. Pynno tosamoci osb transseksualnych rodzi pytanie o status samej mniejszoci: czy ona w ogle istnieje, jeli jest tylko pewn platform wymiany dowiadcze, grup wsparcia, o ktrej si szybko zapomina, wymazujc j z biografii jako wstydliwy/draliwy wtek? Czsto zdarza si, e osoby po zmianie pci uciekaj od dotychczasowego rodowiska, z rnych wzgldw: chc zapomnie o swojej przeszoci, nie chc kontaktowa si z innymi osobami transseksualnymi, bo jest to dla nich zbyt przygnbiajce. Jeszcze inne osoby wprost mwi o tym, e osigny ju swj cel i tosamo transseksualna nie jest im ju potrzebna. Przytocz tu relacj A., TK/M:
To znaczy ja jestem... poniewa mam mniej wicej troch informacji jak, jak to wszystko przebiega u innych osb, jak si koczy, w ogle jakie tam przejcia, z Internetu, czy z rozmw takich internetowych, poniewa generalnie nie utrzymuj adnych kontaktw, powiedzmy, z tym rodowiskiem, jeli mona tak to nazwa, p o n i e w a n i e j e s t t o m i d o n i c z e g o p o t r z e b n e . Wrcz z internetowych znajomoci te, czy w ogle kontaktu, unikam, poniewa w tej chwili mam cae ycie uporzdkowane i nie widz potrzeby, po co by to miao by. P o niewa w ten sposb to by si za mn cigno cae ycie. (podkrelenia M.B.-P.)
Anonimowo za utrudnia publiczne dziaanie na rzecz mniejszoci transseksualnej. Doskonale ilustruje to wypowied osoby podpisujcej si na forum dyskusyjnym jako SheDevil:
Stowarzyszenie powinno pomaga osobom skrzywdzonym, wykorzystanym przez lekarzy, sdy lub kogokolwiek w dochodzeniu swoich praw i odszkodowania. rodowisko TS jest dosy zamknitym, hermetycznym i zalknionym rodowiskiem, gdzie wiele patologii moe uchodzi bezkarnie, bo pokrzywdzone osoby nie zgosz tego nigdzie, w obawie, e nie dostan jakiego upragnionego papierka albo kto im bdzie czyni trudnoci lub
167
Spoeczno transseksualna razem czy osobno problem wykluczenia
dlatego, e uwaaj, e i tak nie maj szans, bo s za mao wiarygodne (poniewa s postrzegane jako histeryczki lub z problemami psychicznymi). Dlatego pierwsz instytucj, gdzie taka osoba mogaby si zgosi, w peni zaufan instytucj, powinno by wanie Stowarzyszenie. To pociga za sob w konsekwencji wspprac z lekarzami, prawnikami i nierzadko policj, jednak tak czy inaczej Stowarzyszenie z tymi instytucjami i osobami wsppracowa musi. Dalej Stowarzyszenie musi reagowa na kamliwe i niezgodne ze wspczesn nauk przedstawienia problemu transseksualizmu (i nie tylko) zwaszcza przedstawienia w pismach medycznych i w popularnych mediach. Te pierwsze ksztatuj postrzeganie problematyki gender przez psychologw, psychiatrw i seksuologw, a te drugie robi to samo z pozosta czci spoeczestwa. Zarwno od jednych, jak i drugich zaley w duym stopniu standard ycia osb transseksualnych w tym kraju. 6
Warto w tym momencie zwrci uwag na fakt, e obawy, ktre tak ostro podkrela SheDevil, nie s bezpodstawne. W rodowisku osb transseksualnych pamita si nieudane kontakty z mediami, cechujce si brakiem zrozumienia. Spektakularnym przykadem naruszenia prywatnoci i podanej anonimowoci jest artyku Jacka Hugo-Badera z Duego Formatu Gazety Wyborczej, ktry ukaza si 10 czerwca 2009 r. Dziennikarz przedstawia w nim, w ciekawej formie stylistycznej, histori osoby transseksualnej, ujawniajc jej dane, ukazujc zmaganie si z samym/sam sob. Pytanie, jakie si w tym kontekcie pojawia, to: czy rzeczywicie podmiot tego reportau by podmiotem? Szerzej na ten temat pisze Tomasz Sikora w tekcie Pisanie odmieca. O reportau Jacka Hugo-Badera.7
Osoby transseksualne wrd mniejszoci seksualnych

Osoby transseksualne spotykaj si ze specyficznym, wielokrotnym rodzajem wykluczenia: Raz: wykluczone s z kategorii osb normalnych, dwa: z kategorii mniejszoci seksualnych, trzy: z ruchu feministycznego (jako reprezentanta mniejszoci, ktr stanowi kobiety). Wykluczenie to ma zarwno wymiar indywidualny, jak i dotyczcy caej zbiorowoci. Dyskurs kultury dominujcej dzieli spoeczestwo na szereg rnych kategorii, wrd nich znajduje si m.in. podzia na normalsw i zboczecw (dewiantw). Podzia ten lokuje szereg rnego rodzaju odmiennoci pod
6 7
http://szafa.mikoland.net/~natalia/forum. http://www.feminoteka.pl/readarticle.php?article_id=700/, 10 wrzenia 2009 r.
168
wspln etykietk mniejszoci seksualnych. Mogoby si wydawa, e ci, ktrzy zostali tak naznaczeni/wykluczeni, stworz skonsolidowan frakcj przeciwstawiajc si matrycy, na ktrej opiera si linia demarkacyjna oddzielajca normalnych od nienormalnych czonkw spoeczestwa. Jednak w rzeczywistoci okazuje si, e osoby transseksualne nigdzie do koca nie pasuj. Wrd badaczek feministycznych pojawia si ostra polemika dotyczca tego, czy osoby transseksualne typu M/K mog by w ogle uwaane za kobiety i czy te osoby mog przynalee do organizacji kobiecych.8 Gwn podstaw wykluczenia jest fakt, e osoby te nie urodziy si jako biologiczne kobiety i nie zostay jako kobiety wychowane. Joanna Mizieliska wskazuje, e zarwno lesbijki, jak i feministki, wykluczajc z tego powodu osoby transseksualne, opieraj si na zaoeniu dychotomicznego podziau pci przy jednoczesnym uznaniu, e pe kulturowa jest determinowana przez pe biologiczn (por. 2004:167-168). Kolejny problem to wykluczajca spoeczno homoseksualna. Grupy wsparcia dla osb transseksualnych czsto ulokowane s w ramach struktur ruchu gejowsko-lesbijskiego. Niemniej jednak sytuacja osb transseksualnych jest tu do specyficzna. Ze wzgldu na brak spoecznego zrozumienia dla osb transseksualnych, na ogromn traum zwizan z ujawnieniem zmiany pci oraz ze wzgldu na powszechn niewiedz na temat transseksualizmu osoby te czsto obawiaj si ujawnienia swojej prawdziwej tosamoci, identyfikacji. Potwierdzeniem tego moe by grupa TS, w ktrej imieniu Szymon Niemiec odczytywa postulaty podczas konferencji Twrczo a wolno wiatopogldowa w styczniu 2004 r., Grupa Wsparcia Warszawskich Transseksualistw stawia sobie trzy cele:
Po pierwsze, chce przeprowadzi kampani uwiadamiajc, czym tak naprawd jest zesp dezaprobaty pci. Po drugie, chce pomaga ludziom, ktrzy nie radz sobie w puapce obcych cia pragnie rozmawia, suy wsparciem i informacj na temat leczenia. Po trzecie, chce doprowadzi do tego, eby osoby transseksualne w Polsce przestay y w strachu przed reakcjami otoczenia. Dzisiaj te reakcje bywaj drastyczne: dyskryminacja w miejscu pracy, mier spoeczna (odrzucenie przez przyjaci i krewnych), konieczno ukrywania si i ycia w piwnicach normalnego wiata to tylko cz zjawisk, ktrych nie akceptujemy. Na dzisiejszej konferencji aden z nas nie odway si pokaza twarzy. Jestemy
8 Co zaskakujce, feministki negujce transseksualizm, wypowiadaj si jedynie o transseksualizmie typu M/K i nie dostrzegaj transseksualizmu typu K/M.
169
tu, w tylnych rzdach, niewidoczni. Wierzymy jednak, e nadejdzie czas, kiedy kady z nas bdzie mg bez obawy powiedzie: Cze, jestem Adam. Kiedy znae mnie jako Kasi, to wanie ja; po zmianie pci.9
***
Transseksualizm jest dowiadczeniem/zjawiskiem/sytuacj niezwykle intrygujc i mimo powiconych mu ju od kilkudziesiciu lat bada (mam tu na myli badania zachodnie) nie jest tematem dajcym si atwo skategoryzowa i zamkn w okrelonej szufladce teoretycznej.
Bibliografia 1. Baer Monika, Najzdrowszy ze sceptycyzmw? Koncepcje pci i seksualnoci w antropologii spoeczno-kulturowej, w: Gender. Konteksty (red. Magorzata Radkiewicz), RABID, Krakw 2004. 2. Bem Lipsitz Sandra, Msko i kobieco. O rnicach wynikajcych z pci, GWP, Gdask 2000. 3. Biedro Robert, Tczowy elementarz, czyli wszystko, co chcielibycie wiedzie o gejach i lesbijkach, Adpublik, Warszawa 2007. 4. Biekowska-Ptasznik Magorzata, Ucielenienie gender w kulturze zachodniej w: Teatr pci. Eseje z socjologii gender, red. M. Biekowska-Ptasznik, J. Kochanowski, Wydawnictwo Wschd-Zachd, d 2008, s. 9-20. 5. Butler Judith, Uwikani w pe, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa: 2008. 6. Fajkowska-Stanik Magorzata, Polska adaptacja Kwestionariusza Autorytetu Osobistego w Systemie Rodzinnym Williamsona, Braya, Harveya, Malonea, w: Czasopismo Psychologiczne, nr 3, 1999. 7. Foucault Michel, Nadzorowa i kara. Narodziny wizienia, Aletheia, Warszawa 1993. 8. Imieliski Kazimierz, Seksiatria, tom I: Psychofizjologia seksualna; tom 2.: Patologia seksualna, PWN, Warszawa 1990. 9. Mizieliska Joanna, (De)konstrukcje kobiecoci, Sowo/obraz terytoria, Gdask 2004. 10. Strzelecka Alicja, Transseksualizm w procesie przekraczania barier, w: Zrozumie pe. Studia interdyscyplinarne II, red. Alicja Kuczyska, Elbieta K. Dzikowska, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 2004, s. 479-485. 11. Wickman Jan, Transgender Politics. The Construction and Deconstruction of Binary Gender in the Finnish Transgender Community, ABO Akademy University Press 2001.
http://dziennik_ts.republika.pl/page3.html.
170
Magorzata Biekowska-Ptasznik Socjoloka, zatrudniona w Instytucie Socjologii UwB. Zajmuje si konstruowaniem tosamoci przez osoby transseksualne. Zainteresowania: teorie socjologiczne, socjologia ciaa, queer, a take prywatnie pielgnowanie wasnorcznie zaoonego ogrodu.
rda internetowe: 1. www.transseksualizm.pl , 79 stycznia 2009 r. 2. http://szafa.mikoland.net/~natalia/forum 3. http://transfuzja.org
Homoseksualno a religia: judaizm, chrzecijastwo i islam (wprowadzenie)

Jerzy Krzyszpie
Niniejsze wprowadzenie do tematu ze wzgldu na ograniczon ilo miejsca jest krtkie, a przedstawienie niektrych aspektw zagadnienia nieco uproszczone. W celu uzyskania szerszego spojrzenia na spraw warto zaznajomi si z proponowan literatur. Jest ona, razem z przemyleniami autora, podstaw tego eseju. Okrelenie homoseksualno to wspczesny termin odnoszcy si do erotycznych pragnie i zachowa nakierowanych na osoby tej samej pci, ludzie homoseksualni za takimi pragnieniami i czsto te zachowaniami si cechuj. Konceptualizacja tych zjawisk ulegaa na przestrzeni dziejw zmianom i bywaa odmienna w rnych kulturach. Problem ten bdzie od czasu do czasu jedynie sygnalizowany. Religia, sama bdc przynajmniej po czci ksztatowana przez postawy spoeczne i z upywem czasu ewoluujc, wpywa na stosunek czonkw spoeczestw do rnych zjawisk, w tym do homoseksualnoci i ludzi o preferencjach homoerotycznych. Kwestia zwizku midzy homoseksualnoci i religi jest wic ciekawa nie tylko jako przedmiot bada akademickich, lecz ma take istotne znaczenie praktyczne. Jeli bowiem znaczna cz przemocy wobec ludzi homoseksualnych oraz ich dyskryminacji miaa i ma rdo w religii, jest o czym mwi. Najwicej uwagi zostanie powicone chrzecijastwu.
173
Wstp
Religia bywa definiowana jako zbir przekona i praktyk skupiajcych si wok twierdze dotyczcych tego, co nadprzyrodzone, oraz moralnoci, skodyfikowanych w formie modlitw, obrzdw i prawa religijnego. W kontekcie poruszanego tematu istotne jest, e chodzi o: 1) p r z e k o n a n i a , czyli pewno, e pewne sdy i dziaania s suszne, 2) s p r a w y n a d p r z y r o d z o n e , czyli takie, do ktrych czowiek nie ma empirycznego dostpu, 3) m o r a l n o , czyli (mniej lub bardziej spjne) zasady okrelajce, jakie postpowanie jest uwaane za waciwe, a jakie za niewaciwe i 4) p r a w o r e l i g i j n e , czyli og (mniej lub bardziej jasno sformuowanych) przepisw. Umiejscawianie rde sdw dotyczcych waciwego zachowania poza wiatem empirycznym, otaczanie czci dokumentw powstaych przed wiekami i wizanie zagadnienia z perspektyw wiecznej szczliwoci bd wiecznych mk sprawia, e debaty toczone z punktu widzenia religii czsto wi si ze sztywnymi postawami, nieracjonalnymi argumentami i lkiem. Tak te jest w duej mierze z dyskusjami na temat homoseksualnoci. W niniejszym eseju przyjto wiecki punkt widzenia. W niektrych religiach istotn rol odgrywaj w i t e p i s m a uwaane za natchnione przez Boga. Jak w wypadku zwyczajnych tekstw pojawia si zagadnienie ich rozumienia. Same znaki naniesione na papier nic nie mwi. Aby co znaczyy, konieczne s czyje procesy mylowe zachodzce w trakcie ich odczytywania. Zatem za kadym razem, gdy kto je czyta, dokonuje ich interpretacji. Istniej rne pogldy na temat k o n s t r u k c j i z n a c z e n i a tekstw. Wedug jednego z nich znaczenie jest przez tekst przekazane, czyli jest w nim cakowicie zawarte. Niektrym zwolennikom idei witych pism ta opinia odpowiada. Wedug niej pismo (samo) mwi. Drugi pogld gosi, e znaczenie jest negocjowane, czyli powstaje we wzajemnej relacji midzy tekstem i czytelnikiem. Natomiast zgodnie z trzecim pogldem znaczenie tekstu jest odtwarzane, czyli powstaje cakowicie w wyniku interpretacji czytelnika. Te podejcia nadaj si do zastosowania w rnym stopniu w zalenoci od charakteru tekstu. W wypadku wspczesnej ksiki telefonicznej sprawy maj si inaczej ni w wypadku poezji bd prozy powstaej przed tysicami lat, i to w jzyku, ktrym ju nikt na co dzie si nie posuguje. W naszym krgu kulturowym wanym zbiorem pism uwaanych przez ludzi religijnych za wite jest Biblia, zwana te Pismem witym. Posuy ona tutaj do zasygnalizowania wybranych zagadnie zwizanych z odczytywaniem tego rodzaju dokumentw. Ot w badaniach nad tym zbiorem starych tekstw pojawiaj si, oglnie rzecz biorc, dwa gwne podejcia. W religioznawstwie stosowane
Jerzy Krzyszpie
174
jest podejcie akademickie. Zgodnie z nim Biblia jest wytworem ludzkim i traktowana jest tak, jak inne teksty powstae w przeszoci. Taki punkt widzenia wie si z k r y t y k b i b l i j n , przy czym sowo krytyka oznacza analiz (jak w wypadku krytyki literackiej), ale niekoniecznie doszukiwanie si uchybie. Podejcie religijne za stosowane jest w teologii. Zgodnie z nim Biblia jest w zasadzie wytworem boskim, przy czym uwzgldniany bywa czynnik ludzki w jej powstaniu. Takie spojrzenie na spraw wie si z h e r m e n e u t y k ,1 czyli teologicznymi badaniami nad interpretacj tekstw. Egzegeza2 to pojcie wsze i oznacza gwnie samo wyjanianie tekstu. Badania krytyczne Biblii dotycz takich zagadnie, jak: rda tekstw, redakcja tekstw, narracja (jej struktura, zagadnienie wiarygodnoci narratora i intencji autora, wielorakie interpretacje), kontekst spoeczno-historyczny czy dzieje tekstw pokrewnych. Myl postmodernistyczna za wymienione tematy umieszcza w kontekcie takich kwestii, jak krytyka kultury, etyka, pe,3 ideologia i polityka. Zakwestionowano midzy innymi pogld, e Biblia jest wiarygodnym przewodnikiem w sprawach etyki i zawiera cise informacje historyczne. Taka krytyka wyrosa z racjonalizmu XVII i XVIII w. Jeli chodzi o etyk, wtpliwoci czsto wi si z passusami, ktre aprobuj podporzdkowanie kobiet mczyznom, niewolnictwo czy ludobjstwo popenione na Kananejczykach i Amalekitach. (Konserwatyci maj oczywicie swoje wyjanienia.) Kwestionuje si take prawdziwo wypowiedzi dotyczcych historii i zwraca si uwag na niespenione proroctwa. Wykazano te wewntrzn niespjno tego zbioru pism. Ponadto krytyce poddawane s przekady Biblii, ktre jak przekady innych tekstw odzwierciedlaj wiedz tumaczy i przepuszczane s przez filtr ich ideologii. Twierdzenie o b e z b d n o c i B i b l i i to stanowisko doktrynalne, wedug ktrego jest ona (przynajmniej w swojej hipotetycznej formie pierwotnej) cakowicie wolna od bdw i sprzecznoci. Chodzi tu midzy innymi o teksty dotyczce historii i fizycznego ksztatu wiata. Opinia ta bywa odrniana od pogldu o n i e o m y l n o c i B i b l i i , wedug ktrego Biblia jest bezbdna tylko w sprawach wiary. Te pogldy i ich warianty maj zwolennikw w rnych nurtach chrzecijastwa. Rne znaczenie przypisuje si take okreleniom Pismo, natchnienie Pisma czy sowo Boe. W obrbie chrzecijaskiego fundamentalizmu (i ortodoksyjnego judaizmu) nadal gosi si opini, e przekaz Biblii jest pod wzgldem historycznym poprawny i ma on fundamentalne znaczenie jako rdo
1 2 3
Z greckiego hermeneutikos dotyczcy tumaczenia, wyjaniania. Z greckiego eksegesis wyjanienie, wyprowadzenie. Np. znaczenie spoecznej konstrukcji pci dla roli kobiety.
175
Jerzy Krzyszpie
wskazwek etycznych. Natomiast niektre nurty chrzecijastwa (i judaizmu) pogld o bezbdnoci Biblii porzuciy lub zmodyfikoway. Teologowie spoza krgw fundamentalistycznych wyraaj pogld, e natchnienie Pisma nie musi oznacza jego bezbdnoci. Zwolennicy pogldu o bezbdnoci bd nieomylnoci Biblii czsto przytaczaj werset: Wszelkie Pismo [jest] przez Boga natchnione i poyteczne do nauczania, do przekonywania, do poprawiania, do wychowywania w sprawiedliwoci (2 Tm 3,16).4 Krytycy za wskazuj midzy innymi na to, e gdy ta wypowied powstaa, odnosia si tylko do Biblii Hebrajskiej,5 a ponadto wwczas jej kanon nie by jeszcze okrelony. Zatem w tekstach skadajcych si potem na Testament Chrzecijaski przytaczano wypowiedzi z tego, co nazywano Pismem, ktre nie znalazy si w zbiorze pniej uwaanym za Pismo: 1 Kor 2,9; Jk 4,5; Jn 7,38; Jud
Ksigi biblijne wymienione w tekcie i skrty ich tytuw: Ksiga Rodzaju (1 Ksiga Mojeszowa) Rdz Ksiga Wyjcia (2 Ksiga Mojeszowa) Wj Ksiga Kapaska (3 Ksiga Mojeszowa) Kp Ksiga Liczb (4 Ksiga Mojeszowa) Lb Ksiga Powtrzonego Prawa (5 Ksiga Mojeszowa) Pwt Ksiga Jozuego Joz Ksiga Rut Rt 1 Ksiga Samuela 1 Sm 2 Ksiga Samuela 2 Sm Ksiga Psalmw Ps Ksiga Mdroci Mdr Ksiga Izajasza Iz Ksiga Ezechiela Ez Ksiga Daniela Dn Ewangelia Mateusza Mt Ewangelia ukasza k List do Rzymian Rz 1 List do Koryntian 1 Kor List do Galatw Ga List do Efezjan Ef 1 List do Tymoteusza 1 Tm 2 List do Tymoteusza 2 Tm List Jakuba Jk 2 List Piotra 2 P List Judy Jud rdem przytaczanych passusw biblijnych jest Biblia Tysiclecia, wyd. 5. 5 Chrzecijaskie okrelenie Stary Testament jest oceniajce, sugerujc co, co jest przynajmniej w jakim stopniu nieaktualne. Dlatego w dyskursie akademickim pojawia si nazwa Biblia Hebrajska. Wwczas te zamiast nazwy Nowy Testament uywa si okrelenia Testament Chrzecijaski.
4
Jerzy Krzyszpie
176
14n. Zwraca si te uwag na to, e przywoywanie tego wersetu to bdne koo w rozumowaniu, bo aby przyj ten argument, trzeba ju zakada, e Biblia jest bezbdna bd nieomylna. W zwizku z pogldem o bezbdnoci Biblii powstao dezaprobujce okrelenie b i b l i o l a t r i a , czyli bibliochwalstwo. Oznacza ono wynoszenie tej ksigi do poziomu boskiego. Terminu tego uywaj czasami teologowie odrzucajcy pogld o jej bezbdnoci. W ich krgach przy interpretacji Biblii stosuje si (bardziej lub mniej konsekwentnie) podejcie historyczno-krytyczne. W niektrych nurtach chrzecijastwa szczeglne znaczenie ma przekonanie o n i e o m y l n o c i z w i e r z c h n o c i k o c i e l n e j . W rzymskim katolicyzmie chodzi o tzw. Urzd Nauczycielski Kocioa, ktry przypisuje sobie nieomylno w sprawach wiary i moralnoci. On w sposb wicy interpretuje dla wiernych Pismo wite i Tradycj oraz formuuje prawdy wiary, ktrych uznawanie jest jego zdaniem konieczne do zbawienia. Magisterium to stanowi kolegium biskupw z papieem na czele. Pretensje biskupa Rzymu do sprawowania autorytarnej wadzy nad sumieniami wiernych byy w dziejach chrzecijastwa od dawna kwestionowane. Jeli chodzi o negatywny w p y w r e l i g i i na ycie ludzi homoseksualnych, wskazuje si midzy innymi na p r z e m o c . Ot religia to jedno ze rde psychicznej i fizycznej przemocy, czasami wicej si z pozbawieniem ycia, jakiej ludzie ci w rnych rejonach wiata dowiadczali i nadal dowiadczaj. Czasami jest ona usankcjonowana przez pastwo. Przykad z odlegej przeszoci to (omwiony niej) zakaz stosunkw msko-mskich i groca za nie kara mierci w religijnym prawie ydowskim z poowy VI w. p.n.e. Od czasw za, gdy chrzecijastwo stao si w Cesarstwie Rzymskim religi pastwow, a do XX w. w rnych krajach bdcych pod wpywem kultury chrzecijaskiej za stosunki homoseksualne groziy sankcje karne w postaci pozbawienia ycia (np. przez spalenie ywcem), okaleczenia czy wizienia, chocia te przepisy prawa nie zawsze powstaway z bezporedniej inicjatywy przywdcw kocielnych. Podobne zakazy i kary wprowadzono niegdy w krajach muzumaskich, a w niektrych przetrway one do dzi. Te nieuzasadnione potpienia moralne i groenie karami byy i s form agresji psychicznej. Czasami przemocy inspirowanej indoktrynacj religijn dopuszczaj si jednostki lub grupy ludzi. I tak zauwaa si, e indywidualna agresja, o ktrej mowa, w imigranckich spoecznociach Europy wie si z wpywem ich ultrakonserwatywnych Kociow. Antyhomoseksualne wypowiedzi przywdcw chrzecijaskich oraz ich milczenie, gdy dochodzi do przemocy wobec lesbijek i gejw, uwaa si
177
Jerzy Krzyszpie
bd za podsycanie agresji, bd za przyzwalanie na ni. Ponadto zaobserwowano, e w Europie do przemocy tego rodzaju nawouje si w meczetach. Religia bywa te inspiracj do d y s k r y m i n a c j i z powodu orientacji seksualnej. Warto zauway, e wprowadzenie zakazu takiej dyskryminacji do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. zostao udaremnione w wyniku sprzeciwu krgw kocielnych. Sprzyjanie dyskryminacji przez konserwatywne religie bywa na przykad widoczne w rnych krajach, gdy podejmowane s prby wprowadzenia oficjalnej rejestracji zwizkw lub maestw jednopciowych. Wwczas niektre wsplnoty religijne i inspirowane religi ugrupowania polityczne staraj si uniemoliwi wprowadzenie stosownych ustaw. Tak dziao si rwnie, gdy prby tego rodzaju podejmowano w 2005 r. w Polsce. W ten sposb pogwacana jest zasada rwnoci ludzi.
Jerzy Krzyszpie
Judaizm
Uwagi wstpne Judaizm to niemisyjna monoteistyczna religia ydw. Podstawy jej zasad i moralnoci zawarte s w Biblii Hebrajskiej i Talmudzie. Kanon Biblii Hebrajskiej obejmuje 24 ksigi, ktrych teksty napisano i zebrano midzy wiekami XII i II p.n.e. Judaizm, jak inne religie, poddano k r y t y c e . Negatywne wypowiedzi maj midzy innymi charakter naukowy, etyczny i polityczny. Wrd ydw dezaprobujcych judaizm synni s Uriel da Costa i Baruch Spinoza. Ostatnio krytyk dawnego judaizmu przedstawi midzy innymi Karlheinz Deschner w pierwszym tomie swojego dziea Kryminalna historia chrzecijastwa. Stosunek do homoseksualnoci Temat h o m o s e k s u a l n o c i , lub raczej jednej z jej form, datuje si w judaizmie od czasw powstania Ksigi Kapaskiej (3 Ksigi Mojeszowej). Opisuje ona stosunki seksualne, dokadniej: analne, midzy mczyznami jako obrzydliwo i grozi za nie kar mierci: Nie bdziesz obcowa z mczyzn, tak jak si obcuje z kobiet. To jest obrzydliwo!6 (Kp 18,22). (Obrzydliwo oznaczajca nieczysto rytualn, a bdca motywacj tego zakazu, omwiona jest niej we fragmencie Homoseksualno w Biblii.) Dalszy werset dodaje: Obaj
6 Wstawiony w Biblii Tysiclecia (wyd. 5) wykrzyknik, nieobecny w oryginale, zabarwiajc tekst emocjonalnie narzuca czytelnikom tak interpretacj i utrudnia dostrzeganie w sowie obrzydliwo terminu oznaczajcego tabu opisane niej.
178
bd ukarani mierci (Kp 20,13). Jednak sama Biblia Hebrajska (i Testament Chrzecijaski) nie przytacza przykadw wykonania kary. Ponadto pniej, wobec braku Sanhedrynu,7 sdy halachiczne8 nie byy upowanione do wymierzania kary mierci za wystpki seksualne. Z nauczania judaizmu rabinicznego9 wynika, e wersety Kp 18,22 i 20,13 nie odnosz si do tego, co obecnie okrela si jako homoseksualno, i nie odnosz si take do lesbijskiej aktywnoci seksualnej. Dotycz one dobrowolnego seksu analnego midzy dwoma ydami. Zagadnienie h o m o s e k s u a l n o c i k o b i e t w judaizmie rabinicznym jednak si pojawia. Wielu rabinw uwaa, e Kp 18,3: Tego, co czyni w ziemi egipskiej, w ktrej mieszkalicie, nie czycie; tego, co czyni w ziemi Kanaan, do ktrej was wprowadz, nie czycie; nie bdziecie postpowa wedug ich obyczajw zakazuje ydwkom aktywnoci lesbijskiej. Majmonides za w Miszne Tora za naruszenie zakazw rabinicznych zaleca chost i skruch. Ws p c z e s n e n u r t y j u d a i z m u przedstawiaj wachlarz postaw wobec homoseksualnoci, a ponadto ukazuj ich ewolucj. Temat sta si przedmiotem debat i wyoniy si rne punkty widzenia. Pogld o grzesznej naturze aktw homoseksualnych zdecydowanie dominuje w j u d a i z m i e o r t o d o k s y j n y m:10 w jego nurcie gwnym, w judaizmie charedi (ultraortodoksyjnym) czy te w ruchu chasydzkim. W XX w. w obrbie nowoczesnego judaizmu ortodoksyjnego spraw zaczto analizowa na nowo. Chocia tradycyjnie uwaa si, e aktywno homoseksualna bierze si z przekory lub chci zrobienia Bogu na zo, pojawiy si gosy, e niektrych homoseksualnych naley uwaa za chorych i potrzebujcych wspczucia oraz leczenia, a nie za buntownikw wystpujcych przeciw Bogu. Jednak czyny homoseksualne pozostaj grzechem. Podobnie jak w konserwatywnych Kocioach chrzecijaskich, w nurtach judaizmu nieakceptujcych homoseksualnoci powoano do ycia organizacje tak zwanych byych gejw i byych lesbijek. Swoj dziaalno skupiaj
Sanhedryn ydowska instytucja religijna i sdownicza. Halacha (droga) og ydowskiego prawa religijnego, w tym biblijnego oraz pniejszego talmudycznego i rabinicznego, jak rwnie zwyczajw i tradycji. 9 Judaizm rabiniczny rozwin si jako system religijny po zburzeniu przez Rzymian drugiej wityni ydowskiej w Jerozolimie w 70 r. n.e. Opiera si on na tradycji, wedug ktrej Mojesz otrzyma od Boga zarwno Tor (Prawo) zawart w Biblii Hebrajskiej, jak i objawienie przekazane nastpnie ludowi w formie ustnej. Prawo ustne przekazywano do czasw Drugiej wityni. Nastpnie skodyfikowano je w Talmudzie i jest ono interpretowane przez decyzje i pisma rabiniczne. 10 Judaizm ortodoksyjny nurty judaizmu, ktre trzymaj si stosunkowo cisej interpretacji przepisw i moralnoci sformuowanych w Talmudzie, a nastpnie opracowanych przez czoowych rabinw.
7 8
179
Jerzy Krzyszpie
one na zapobieganiu temu, co ich zdaniem powoduje pocig seksualny do osb tej samej pci, i na leczeniu. J u d a i z m k o n s e r w a t y w n y 11 powica homoseksualnoci wzmoon uwag od lat 80. XX w. W roku 2006 Komisja do spraw Prawa i Norm ydowskich Zgromadzenia Rabinicznego utorowaa drog znaczcym zmianom. Przyja bowiem respons12 znoszcy wikszo ogranicze dotyczcych zachowania homoseksualnego. Krokiem tym umoliwia akceptowanie zwizkw jednopciowych oraz osb bdcych otwarcie gejami lub lesbijkami jako rabinw bd rabinek, lecz powstrzymaa si przed religijnym uznaniem jednopciowego maestwa i utrzymaa zakaz msko-mskiego seksu analnego. Jednoczenie przyja dwa responsy tradycjonalistyczne. Pozwolio to rabinom, gminom i szkoom rabinicznym podejmowa indywidualne decyzje. Amerykaski Uniwersytet ydowski w Los Angeles zacz automatycznie przyjmowa na studia rabiniczne nieukrywajcych swojej homoseksualnoci gejw i lesbijki, a w 2007 r. uczynio to ydowskie Seminarium Teologiczne w Nowym Jorku. Taka bya reakcja w Stanach Zjednoczonych. Natomiast judaizm konserwatywny (masorti) w Europie i Izraelu nadal utrzymuje zakaz homoseksualnego zachowania, odrzuca homoseksualnych duchownych i jednopciowe zwizki. J u d a i z m r e f o r m o w a n y,13 najwiksza ga judaizmu w Ameryce Pnocnej, odrzuci pogld tradycyjny, akceptujc dane naukowe dotyczce homoseksualnoci jako biologicznej orientacji seksualnej. Przepisy Ksigi Kapaskiej czy z prostytucj i interpretuje je nie jako oglne potpienie msko-mskich stosunkw seksualnych, lecz jako zakaz przejmowania bawochwalczych kultw, ktre niegdy z nimi kojarzono. Akceptuje gejw jako rabinw i kantorw oraz lesbijki jako rabinki i kantorki. W roku 1990 przyjto zasad, e swoje powoanie mog wykonywa wszyscy rabini niezalenie od orientacji seksualnej i take niezalenie od orientacji seksualnej wszyscy ydzi s pod wzgldem religijnym rwni. W 1996 r. opowiedziano si za prawem par jednopciowych do lubu cywilnego, a w 2000 r. Centralna Konferencja Rabinw Amerykaskich owiadczya, e zwizek ydowskiej pary jednopciowej zasuguje na potwierdzenie przez odpowiedni
Judaizm konserwatywny ma rdo w prdach intelektualnych Niemiec XIX w. Cechuje go midzy innymi niefundamentalistyczne nauczanie ydowskich zasad wiary, pozytywne nastawienie do wspczesnej kultury oraz przyjcie zarwno tradycyjnych rabinicznych sposobw bada, jak i zasad nowoczesnej nauki, w tym krytycznych metod bada tekstw religijnych. 12 Respons zbir pisanych decyzji i orzecze. 13 Ruch reformy judaizmu, zwany take judaizmem postpowym, reformowanym lub liberalnym, ma rda w epoce Owiecenia. Obecnie reprezentowany jest przez cay wachlarz pogldw, praktyk i wsplnot.
11
Jerzy Krzyszpie
180
ydowski obrzd, lecz jednoczenie uznaa rnorodno opinii w tej sprawie. Aby wspomaga integracj ludzi LGBT, w Hebrew Union College zaoono Instytut Judaizmu i Orientacji Seksualnej. J u d a i z m r e k o n s t r u k c j o n i s t y c z n y 14 traktuje zachowanie homoseksualne jako zwyky element wachlarza seksualnoci ludzi. Geje i lesbijki mog uczestniczy w kadym aspekcie ycia gmin wyznaniowych. Od 1985 r. przyjmuje si ich na studia rabiniczne i kantorskie. Rabinw zachca si do posugi przy lubach par jednopciowych. W 2007 r. Rekonstrukcjonistyczne Towarzystwo Rabiniczne wybrao na przewodniczcego jawnie homoseksualnego rabina. Wan o r g a n i z a c j religijnych ydw i ydwek GLBT akceptujcych swoj rnorodno seksualn jest World Congress of Gay, Lesbian, Bisexual, and Transgender Jews: Keshet Gaavah (Tcza Dumy). Skupia ona pidziesit organizacji czonkowskich z takich krajw, jak: Argentyna, Australia, Austria, Francja, Hiszpania, Holandia, Izrael, Kanada, Meksyk, Niemcy, Stany Zjednoczone, Szwecja, Wgry i Wielka Brytania. Chocia znaczna cz wyznawcw judaizmu naley do wsplnot, ktre nadal nie akceptuj homoseksualnoci, w pewnych znanych nurtach tej religii widoczna jest ewolucja pogldw w kierunku akceptacji ydw i ydwek niezalenie od ich orientacji seksualnej. Potwierdzaj to oficjalne dokumenty i praktyka.
Chrzecijastwo
Uwagi wstpne Chrzecijastwo jest misyjn religi monoteistyczn, skupiajc si na yciu i naukach Jezusa. Powstao ono jako ydowska sekta eschatologiczna. Pocztkowo swoimi wpywami obejmowao Bliski Wschd, Afryk Pnocn, Europ i cz Indii, lecz w wyniku europejskiej kolonizacji i misji ogarno cay wiat. Jego witymi pismami s Biblia Hebrajska (Stary Testament) i Testament Chrzecijaski (Nowy Testament), lecz w ich kanonie w rnych nurtach tej religii wystpuj pewne rnice. Chrzecijastwo bywa przedmiotem k r y t y k i . Zarzuty zwizane z jego przeszoci bd teraniejszoci dotycz midzy innymi: twierdze na temat fizycznej rzeczywistoci wiata (np. geocentryzm i odrzucanie ewolucji), etyki (akceptowanie niewolnictwa i korzystanie z niego, europocentryzm, utrwalanie podrzdnej
14 Judaizm rekonstrukcjonistyczny ruch ydowski w Stanach Zjednoczonych, ktry rozwin si w okresie od lat 20. do lat 40. XX w. Widzi on w judaizmie ewoluujc cywilizacj.
181
Jerzy Krzyszpie
pozycji kobiet, przemoc w szerzeniu oraz utrzymywaniu wiary, przeladowanie inaczej mylcych, cenzura), doktryny (subetyczna idea grzechu pierworodnego, posugiwanie si strachem przed piekem) i pism witych (wewntrzne sprzecznoci, wybircze stosowanie, ideologicznie motywowane przekady). K r y t y c e poddano take rne gazie chrzecijastwa, w tym rzymski katolicyzm. Dotyczce go zarzuty historyczne zwizane s midzy innymi z antysemityzmem, inkwizycj, wyprawami krzyowymi i innymi formami przemocy. Przedmiotem krytyki jest take klerykalizm (denie do podporzdkowania duchowiestwu ycia spoecznego, politycznego i kulturalnego, w tym sprzeciwianie si rzeczywistemu rozdziaowi Kocioa i pastwa) jak rwnie nauczanie dotyczce seksualnoci (celibat duchownych, zakaz antykoncepcji, masturbacji i zachowania homoseksualnego). Formalna lub nieformalna cenzura panujca w niektrych krajach zdominowanych przez t ga chrzecijastwa powoduje, e taka krytyka nie jest dopuszczana do gosu w gwnych rodkach przekazu i edukacji szkolnej. Stosunek do homoseksualnoci Liczne nurty chrzecijastwa nadal uwaaj zachowanie homoseksualne jako takie za grzech. Opini t opieraj na swojej interpretacji Biblii i pniejszej Tradycji. Jest to wci oficjalne stanowisko rzymskiego katolicyzmu, prawosawia i znacznej czci protestantyzmu, zwaszcza orientacji fundamentalistycznej. Konserwatywne krgi chrzecijaskie, kierujc si swoj religijn wizj wiata, nakaniaj ludzi homoseksualnych do zmiany orientacji bd tosamoci seksualnej. Organizuj dla nich terapie, grupy wsparcia i ruch tzw. byych gejw i byych lesbijek. Od tych dziaa dystansuj si instytucje ochrony zdrowia gwnego nurtu, uwaajc je za szkodliwe, a badania, na ktrych s oparte, za metodologicznie bdne.15 Jednak w XX w. niektre wsplnoty religijne w wyniku analizy tekstw Biblii i refleksji teologicznej zaczy skania si ku akceptacji homoseksualnoci u ludzi o orientacji homoseksualnej. Pogld, e zachowanie homoseksualne jest pod wzgldem etycznym do przyjcia, goszony jest w obrbie niektrych Kociow protestanckich i anglikaskich (episkopalnych) jak dotd gwnie w Europie Zachodniej i Ameryce Pnocnej. W niektrych Kocioach, np. luteraskich, kalwiskich i metodystycznych, toczy si debata na ten temat. Naley zauway, e w obrbie pewnej liczby Kociow wyraono ubolewanie z powodu dotychczasowego, inspirowanego przez religi, ucisku ludzi homoseksualnych. I tak na przykad w 1996 r. Synod Krajowy Kocioa Ewangelickiego Westfalii przyj owiadczenie, wedug ktrego Koci powinien by wiadomy swojej
15
Jerzy Krzyszpie
wiatowa Organizacja Zdrowia usuna homoseksualno z klasyfikacji chorb w 1991 r.
182
winy z powodu uczestnictwa w dyskryminacji i wyczania ludzi homoseksualnych ze wsplnoty, a take milczenia, gdy byli oni przeladowani i mordowani. Podobne wyznanie winy zoy zwierzchnik Kocioa Starokatolickiego w Niemczech Joachim Vobbe w licie biskupim w 2003 r. al z powodu tego, e pewne Kocioy odrzucaj akceptujcych swoj seksualno gejw i lesbijki, wyrazi prymas Kocioa Anglikaskiego Afryki Poudniowej, laureat Nagrody Nobla, arcybiskup Desmond Tutu. Jeli chodzi o dzieje chrzecijastwa, wysunito tez,16 e u swojego zarania niekoniecznie potpiao ono homoerotyk jako tak, a pniejsze negatywne nastawienie rozwino si w nim stopniowo pod wpywem idei pochodzcych z zewntrz. Proces ten by przynajmniej po czci zwizany z miejscem, jakie w tej religii zajmoway pozostaoci ydowskiego pojcia rytualnej czystoci, oraz z wpywem koncepcji tzw. prawa naturalnego. Istotnym czynnikiem bya te niespjno myli widoczna w pismach uznanych pniej za autorytatywne oraz rnie rozwinite umiejtnoci analityczne egzegetw. Rzymski katolicyzm Wedug obecnego oficjalnego nauczania rzymskokatolickiego akty homoseksualne s sprzeczne z tym, co nazywa ono prawem naturalnym, a wic grzeszne. Natomiast homoerotyczne pragnienia okrelane s jako nieuporzdkowane, lecz same nie s sklasyfikowane jako grzech. Akceptacja aktw homoseksualnych jest odrzucana. Jednak wzgldem tych, ktrzy dowiadczaj pocigu do osb tej samej pci, zaleca si szacunek i mio, a wic oficjalnie nie aprobuje si ich przeladowania i przemocy wobec tej grupy ludzi. Inn spraw jest, jak czsto ewidentne akty nienawici s publicznie przez hierarchw rzymskokatolickich pitnowane. Poza tym nasuwa si oczywiste pytanie, czy takie nauczanie o aktach homoseksualnych jest przejawem szacunku i mioci wzgldem tych ludzi. Potpianie zachowania homoseksualnego jako niemoralnego zostao zakwestionowane przez niektrych katolikw wieckich, teologw i wysoko postawionych duchowych. Przeciwnicy pogldu oficjalnego, wycigajc wnioski z historyczno-krytycznej analizy tekstw biblijnych i katolickiego prawa naturalnego, widz w tym stanowisku ucisk ludzi homoseksualnych. Argumentuj midzy innymi, e homoseksualno jako cz spektrum seksualnoci czowieka jest nieszkodliwa, a obarczanie gejw i lesbijek poczuciem winy oraz zalecanie im ycia w celibacie (skdind okrelanym jako dar) daje w efekcie niepotrzebne cierpienie w postaci destrukcyjnych skutkw emocjonalnych. Teologowie, ktrzy w swoich publikacjach wyrazili stanowisko akceptujce homoseksualno,
16
Np. Boswell (1980; wyd. pol. 2006). Patrz te: Kuefler (2006).
183
Jerzy Krzyszpie
a wic odmienne od oficjalnego, to midzy innymi: John McNeill, The Church and the Homosexual (1976); James Alison, Faith Beyond Resentment: Fragments Catholic and Gay (2001); Gareth Moore, A Question of Truth: Christianity and Homosexuality (2003); Charles Curran, Loyal Dissent: Memoirs of a Catholic Theologian (2006). W dziedzinie posugi duszpasterskiej od stanowiska oficjalnego w taki sam sposb odchodzili midzy innymi: Jeaninne Grammick (New Ways Ministry, USA), Robert Nugent (New Ways Ministry, USA), biskup Matthew Clarke (Rochester, USA), biskup Thomas Gumbleton (Detroit, USA) i biskup Jacque Gaillot (vreux, Francja). W przeomowej pracy Christianity, Social Tolerance, and Homosexuality: Gay People in Western Europe from the Beginning of the Christian Era to the Fourteenth Century (1980),17 zoone dzieje obecnego nauczania kocielnego podda analizie historyk John Boswell. Ten oddolny ruch na rzecz akceptacji homoseksualnoci spotka si w 1986 r. z negatywn reakcj zwierzchnoci kocielnej w postaci dokumentu zatytuowanego List do biskupw Kocioa katolickiego o duszpasterstwie osb homoseksualnych autorstwa Josepha Ratzingera, podtrzymujcego dotychczasowy pogld na spraw. Ponadto osoby goszce opinie niezgodne z oficjaln interpretacj katolickiego nauczania w tym zakresie zaczto usuwa ze stanowisk w Kociele lub zmusza do milczenia.18 Magisterium i Kuria Rzymska jak na razie nie wykazuj zainteresowania rewizj nauczania. Wrd organizacji katolikw gejw i katoliczek lesbijek akceptujcych swoj homoseksualno wane miejsce zajmuje Dignity USA (Godno USA), zaoona w 1969 r. Tekst jej programu gosi: Nadejd czasy, gdy katolicy geje, lesbijki, biseksualni i transpciowi bd afirmowani i dowiadcza bd godnoci przez integracj swojej duchowoci z seksualnoci, i jako ludzie miowani przez Boga uczestniczy bd w peni we wszystkich aspektach ycia Kocioa i Spoeczestwa i na rzecz tego dziaa Dignity USA. Organizacja ta nie jest uznawana przez Koci, lecz pocztkowo (przed wspomnian negatywn reakcj Rzymu) wiele jej oddziaw mogo korzysta z pomieszcze parafialnych. Koci rzymskokatolicki oczywicie uznaje i popiera organizacje, ktre propaguj jego punkt widzenia, tzn. nakaniaj gejw i lesbijki do rezygnacji ze spenienia w yciu erotycznym.
17 Wyd. pol.: Chrzecijastwo, tolerancja spoeczna i homoseksualno: Geje i lesbijki w Europie Zachodniej od pocztku ery chrzecijaskiej do XIV wieku (2006). 18 Przykad: Jacques Gaillot, biskup vreux we Francji, w 1988 r. pobogosawi par jednopciow. Za goszenie pogldu akceptujcego homoseksualno i wyraanie innych opinii odchodzcych od oficjalnego nauczania Kocioa rzymskokatolickiego zosta w 1995 r. zdegradowany. Ta decyzja zwierzchnictwa kocielnego wywoaa protesty uliczne tysicy ludzi.
Jerzy Krzyszpie
184
Prawosawie Prawosawie nie traktuje grzechu legalistycznie i w duszpasterstwie stosuje podejcie indywidualne. Jednak tradycyjnie zachowanie homoseksualne uwaa za powany grzech. Od popeniajcych go oczekuje skruchy i poprawy. Jedna z oficjalnych wypowiedzi gosi zrozumienie, akceptacj, mio, sprawiedliwo i miosierdzie, ale dopuszcza do komunii tych, ktrzy wierz i walcz. Zatem podejcie to narzuca homoseksualnym wierzcym obowizek wyrzeknicia si spenienia w yciu erotycznym, a jeli swoj homoseksualno wyraaj genitalnie, obarcza ich destrukcyjnym odczuciem, e popeniaj powany bd. Ruch na rzecz akceptacji homoseksualnoci w obrbie prawosawia reprezentuje midzy innymi organizacja Axios. Zaoona zostaa w 1980 r. w Los Angeles w Stanach Zjednoczonych. Protestantyzm Protestantyzm to ga chrzecijastwa majca swoje rda w Reformacji zachodniego Kocioa w XVI w. i pniejszych ruchach w obrbie tej orientacji wyznaniowej. Charakteryzuje si on formaln zasad sola scriptura tylko Pismo [wite], wedug ktrej ostatecznym autorytetem w sprawach wiary jest Biblia, oraz powizanymi z sob doktrynalnymi zasadami, e zbawienie prawdziwie skruszonego grzesznego czowieka dokonuje si sola fide tylko przez wiar [w ewangeli o asce] i sola gratia tylko z aski,19 co nieraz wie si z gbokim poczuciem winy wierzcych i autentyczn chci poprawy. Chodzi midzy innymi o Kocioy: ewangelicko-augsburski (luteraski), ewangelicko-reformowany (kalwiski), metodystyczny, baptystyczny, zielonowitkowy, adwentystyczny czy chrzecijan ewangelicznych. Z racji przypisywania Biblii wyjtkowego znaczenia i jednoczenie bezrefleksyjnego literalnego podejcia do jej lektury w niektrych nurtach tej gazi chrzecijastwa, a ponadto w rezultacie nacisku kadzionego na wiar jako gbokie osobiste przeycie, liczni homoseksualni protestanci dowiadczaj destrukcyjnego poczucia winy z powodu czego, co z racjonalnego punktu widzenia nie jest zem. Jednak w innych nurtach protestantyzmu przy lekturze tej ksigi stosowane jest podejcie historyczno-krytyczne. Oba te sposoby odczytywania Biblii obserwuje si nieraz w obrbie jednego wyznania. Przykadem mog by Kocioy luteraskie. I tak w wyniku historyczno-krytycznej analizy tekstw biblijnych oraz refleksji etycznej homoseksualno jako taka akceptowana jest np. w Ewangelickim Kociele
19
Na przykad: Rz 3, 21-31.
185
Jerzy Krzyszpie
Niemiec20 i w kilku Kocioach skandynawskich. Natomiast w Kocioach luteraskich Europy rodkowej i Wschodniej nadal obserwuje si brak akceptacji lub jakby ociganie si z decyzj. Rne punkty widzenia s widoczne w tych Kocioach w Ameryce Pnocnej. Natomiast denominacje charakteryzujce si fundamentalizmem czy ewangelikalizmem jak baptyci, zielonowitkowcy, adwentyci bd chrzecijanie ewangeliczni s czsto agresywnie homofobiczne. W Stanach Zjednoczonych liczni politycy tej orientacji wyznaniowej razem z konserwatystami innych nurtw protestantyzmu oraz katolicyzmu tworz tak zwan religijna prawic. Bywa ona wzorem dla podobnie mylcych w innych czciach wiata. Przeciwne pogldy spoeczne, w tym czsto akceptacj homoseksualnoci, gosi tak zwana religijna lewica, take zrnicowana pod wzgldem wyznaniowym. Szczeglnym przykadem akceptacji homoseksualnoci jest protestancka denominacja o nazwie Koci Wsplnoty Wielkomiejskiej (Metropolitan Community Church, MCC), ktra powstaa w 1968 r. w USA. Zaoy j Troy Perry21 (pierwotnie duchowny Kocioa zielonowitkowego) w zasadzie jako Koci dla gejw i lesbijek odrzucanych gdzie indziej, lecz ma on take czonkw heteroseksualnych. Zbory MCC istniej rwnie w Europie. W Europie wiele organizacji protestanckich bd midzywyznaniowych (skupiajcych midzy innymi katolikw) naley do Europejskiego Forum Lesbijskich i Gejowskich Grup Chrzecijaskich. W Warszawie w 1994 r. powstaa organizacja Berith: Ekumeniczna Grupa Lesbijek i Gejw Chrzecijan. Homoseksualno w Biblii Chrzecijanie rnych tradycji w taki czy inny sposb czuj si zwizani tym, co zostao napisane w ich Pimie witym. Bezporednie powoywanie si na Bibli jest szczeglnie powszechne w protestantyzmie. Przy egzegezie jej tekstw, czyli ich interpretacji, moliwe s, oglnie rzecz biorc, dwa gwne podejcia hermeneutyczne: literalne i historyczno-krytyczne, o ktrych ju wyej wspominano. Pierwsze wie si z przekonaniem, e w istocie nie dokonuje si interpretacji, tylko czyta si, co Biblia mwi. Oznacza to m.in. ignorowanie tego, e tekst przepuszczany jest przez filtr wiadomoci czytelnikw oraz e ten zbir pism zawiera wewntrzne sprzecznoci, a wic jego literalna interpretacja jest w rzeczywistoci
20 Dokument teologiczny: Mit Spannungen leben: Eine Orientierungshilfe des Rates der Evangelischen Kirche in Deutschland zum Thema Homosexualitt und Kirche (1996). Rezolucja poparcia dla jednopciowych zwizkw partnerskich: Verantwortung und Verlsslichkeit strken (2000). 21 Jego autobiografia: Perry Troy D., Lucas Charles L., The Lord Is My Shepherd and He Knows Im Gay (1972).
Jerzy Krzyszpie
186
niemoliwa. Przyjcie za podejcia historyczno-krytycznego oznacza prb dochodzenia do tego, co teksty oznaczay dla ich autorw, a nastpnie zastosowanie wysnutych wnioskw do sytuacji obecnej. Czytelnicy czsto stosuj te podejcia naprzemiennie, a stopie, w ktrym to czyni, zaley od stopnia ich intelektualnego zdyscyplinowania czy te biecych potrzeb. Gdy czytaj, e Ziemia jest paska (Iz 11,12; 40,22; 44,24) lub e Soce si nad ni porusza (Joz 10,12-13), przyjmuj podejcie historyczno-krytyczne i twierdz, e Biblia nie jest podrcznikiem astronomii.22 Gdy za uwaaj, e zakazuje ona tego, co oni akurat take potpiaj lub co im nie przypada do gustu (np. zachowanie homoseksualne), stosuj podejcie literalne i implicite traktuj Bibli jak podrcznik etyki. Czyni to jednak wybirczo, gdy obecnie na og ignoruj zawart w tej samej ksidze aprobat niewolnictwa (Wj 21,2-6, 7-11, 20-21, Kp 25,44-46, k 12,47-48, Ef 6,5, 1 Tm 6,1-2). Przyjmujc jedno czy drugie podejcie do lektury Biblii, chrzecijanie uwaaj ten zbir pism za natchniony i bezbdny bd nieomylny, lecz, jak wyej zaznaczono, pojcia te rozumiej w rny sposb, a przecitni ludzie zapewne si nad tym nie zastanawiaj. Religijni czytelnicy Biblii podchodzcy do jej tekstu z pewn doz krytycyzmu mogliby zauway, co nastpuje: W Testamencie Chrzecijaskim najwiksze przykazanie prawa boego dotyczce relacji midzyludzkich okrelone jest jako nakaz mioci (Mt 22,39). Wskazuje to na wiadomo, e potrzebne jest kryterium oceny przepisw ydowskiego prawa, gdy moe nie wszystkie s jednakowo wane czy nawet etyczne. Ponadto jeli szczliwy mczyzna (i zapewne take szczliwa kobieta) nad Prawem [Pana] rozmyla dniem i noc (Ps 1,2), to najwidoczniej wymaga ono namysu, a nie tylko cytowania, jak to robi wielu chrzecijan, np. z nurtu fundamentalistycznego, potpiajc homoseksualne zachowanie. Warto zauway, e krytyczn refleksj na temat etycznego czytania Biblii wyrazi na przykad Marcin Luter w Przedmowie do Starego Testamentu (1523): Ponad tymi dwoma rodzajami praw23 s za prawa dotyczce wiary i mioci, poniewa miara wszystkich innych praw musi i powinna pochodzi od wiary i mioci; tak e powinny one by stosowane, gdy wynikajce z nich uczynki nie s przeciwne wierze i mioci. Gdy jednak maj one skutek przeciwny wierze i mioci, powinny by bezwarunkowo zniesione. Nastpnie przytoczy wzite z Biblii Hebrajskiej przykady, jak przepisy prawa ydowskiego susznie naruszano, i stwierdzi: adne prawo nie powinno by waniejsze i nie powinno by prawem, jeli bdzie dziaao przeciw wierze i mioci.
W niektrych przekadach pogldy kosmologiczne sygnalizowane w oryginalnych tekstach Biblii s zatuszowane. 23 Chodzi o przepisy dotyczce wybierania mniejszego za w sprawach wieckich i przepisy kultu religijnego.
22
187
Jerzy Krzyszpie
Reformator wprawdzie stosowa zasad tylko Pismo, lecz nie sprowadzaa si ona u niego do bezrefleksyjnego literalizmu praktykowanego przez wielu z tych, ktrzy obecnie okrelaj si jako jego spadkobiercy w wierze. Na tej uwadze mona by analiz tekstw biblijnych zakoczy i wycign wniosek, e narzucanie ludziom homoseksualnym ycia bez spenienia erotycznego i obarczanie ich poczuciem winy z powodu czego, co nikomu nie przynosi szkody, oznacza wanie brak mioci, a wic jest niezgodne z istot prawa okrelanego jako boe. Jednak warto przejrze z punktu widzenia historyczno-krytycznego passusy biblijne, ktre nieraz przytaczane s jako potpienie wszelkiego zachowania homoseksualnego. Naley przy tym pamita, e przekady Biblii na jzyk polski (bd inne jzyki) ze wzgldu na swoj problematyczn jako nieraz nie nadaj si do przeprowadzania takiej analizy.24 O p o w i e o S o d o m i e (Rdz 18,20-21; 19,1-11) przytaczana jest nieraz jako przykad potpienia wszelkiej homoseksualnoci. Czytamy w niej, e mczyni tego miasta dobijali si do drzwi domu Lota, dajc, aby wyprowadzi do nich nocujcych u niego aniow, by mogli ich pozna.25 W istocie jednak opisany grzech Sodomy to usiowanie dokonania g w a t u , zniewaenie podrnych, nieokazanie gocinnoci bdcym w potrzebie. Sama Biblia (Ez 16,48-49, Mdr 19,13-14, Mt 10,5-15) nie ukazuje wystpku Sodomy jako zachowania homoseksualnego. Antyhomoseksualna interpretacja tego tekstu, najwyraniej nierozrniajca midzy homoseksualnym zachowaniem jako takim a usiowaniem czego, co mogo by homoseksualnym gwatem, powstaa pniej. K s i g a K a p a s k a (3 Ksiga Mojeszowa) 18,22 i 20,13, jak ju wspomniano, zakazuje analnego seksu msko-mskiego, okrelajc go jako obrzydliwo i wyznaczajc za niego (tak samo jak np. za przeklinanie rodzicw) kar mierci. Przepis ten naley do Prawa witoci (Kp 17-26), ktrego przestrzeganie ma czyni wybrany nard ydowski narodem witym, czyli, zgodnie z pierwotnym znaczeniem tego terminu, oddzielonym bd odmiennym. Chodzio tutaj o odmienno od pogan.26 Sowo obrzydliwo pojawia si te w odniesieniu do zakazanych czynw, jak bawochwalstwo czy spoywanie misa nieczystych
Patrz: Problemy w polskich przekadach Biblii (Helminiak 2002). Uyty w oryginale hebrajski czasownik jada (po)zna mg mie znaczenie odby stosunek seksualny. (Por. grecki czasownik ginosko (po)zna w k 1,34.) 26 Kp 18,3 Tego, co czyni w ziemi egipskiej, w ktrej mieszkalicie, nie czycie; tego, co czyni w ziemi Kanaan, do ktrej was wprowadz, nie czycie; nie bdziecie postpowa wedug ich obyczajw. Kp 18,29: Bo kady, kto czyni jedn z tych obrzydliwoci, wszyscy, ktrzy je czyni, bd wyczeni spord swojego ludu.
24 25
Jerzy Krzyszpie
188
zwierzt. Oznacza ono nie tyle co zego pod wzgldem etycznym (jak gwat), ile co, co dla ydw miao by nieczyste pod wzgldem rytualnym, czyli tabu, i co wizao si z bawochwalstwem oraz zacieraniem odmiennoci ydw. Pewne zakazane praktyki naleay jakoby do politeistycznego kultu kananejskiego. Mowa jest tu wic nie o etyce, lecz o czystoci religijnej. W zwizku z tym w hebrajskim oryginale posuono si terminem toeva obrzydliwo (nieczysto, tabu), a nie okreleniem zima zy czyn, grzech. Interpretacj t potwierdza przekad terminu toeva na jzyk grecki w Septuagincie przy pomocy sowa bdelygma obrzydliwo (nieczysto, tabu), a nie wyrazu anomia zy czyn, grzech. Nieczysto wizaa si z rnymi zachowaniami. Istnia zakaz spoywania misa zwierzt nieczystych (plugawienia si nimi: Kp 20,25-26), jak wieprze, wielbdy, homary i krewetki. Czym nieczystym byo obsiewanie pola rnymi rodzajami ziarna i tkanie ptna z rnych rodzajw wkna ( Kp 19,19, Pwt 22,11). Nieczysto powodoway take menstruacja (Kp 15,19), wypyw nasienia (Kp 15,16, Pwt 23,11), zajmowanie si pogrzebem (Lb 19,11) i pord (Kp 12,2-5). Mogo w tych regulacjach chodzi o specyficzn koncepcj porzdku czy doskonaoci. Ryby maj petwy i uski (Kp 11,9-12, Pwt 14,9-10), zatem krewetki s czym dziwnym. Zwierzta majce rozdzielone kopyta powinny take przeuwa (Kp 11,3-7, Pwt 14,3-8), lecz wieprze maj rozdzielone kopyta i nie przeuwaj, a wielbdy przeuwaj i nie maj rozdzielonych kopyt s zatem tabu. Ptaki moe powinny ywi si owocami i ziarnem, a nie misem, wic ptaki misoerne s niedoskonae, czyli nieczyste (Kp 11,13-19, Pwt 14,11-20). Znaczenia poj czysty i nieczysty trudno zrekonstruowa. Poniewa kobieta miaa suy mczynie midzy innymi do seksu, stosunek analny mczyzny z mczyzn oznacza jakoby mieszanie rl mczyzny i kobiety. Tak si skada, e Ksiga Kapaska nie zakazywaa innych rodzajw seksu mskomskiego. Bez wzgldu na to, jak staroytni ydzi uzasadniali przepisy czystoci (lub czy to czynili), mylenie tego rodzaju nie ma nic wsplnego z etyk, a Ksiga Kapaska w istocie nie mwi o homoseksualnoci, jak j definiujemy dzisiaj. J e z u s i Te s t a m e n t C h r z e c i j a s k i (Mt 5,8; 15,11,18-20; 1 Kor 7,19, Gal 5,6; Rz 2,29; 14,14 itd.) spraw czystoci rytualnej odsuwaj jako niewan. Zamiast niej liczy si czysto serca, czyli sprawy etyki: sprawiedliwo, uczciwo czy wspczucie. List do Rzymian 1, 26-27: Dlatego to [z powodu bawochwalstwa, Rz 1,2123] wyda ich Bg na pastw {pozbawiajcych szacunku}27 namitnoci: miano27 Klamrami { } oznaczono fragmenty, w ktrych znaczenie przekadu w Biblii Tysiclecia (wyd. 5) istotnie rni si od znaczenia oryginau i dlatego zamiast tego tumaczenia wstawiono sowa adekwatne.
189
Jerzy Krzyszpie
wicie kobiety ich przemieniy poycie {naturalne} na przeciwne naturze [para physin]. Podobnie te i mczyni, porzuciwszy {naturalne} wspycie z kobiet, zapaali nawzajem dz ku sobie, mczyni z mczyznami uprawiajc {nieprzyzwoito} i na samych sobie {odbierajc} zapat nalen za {bd} (BT5). Fraza para physin w tym tekcie w istocie znaczy niezwyczajne, a nie przeciwne naturze, Pawe z Tarsu bowiem nie pisze z punktu widzenia koncepcji prawa naturalnego. Wyraenie to nie oznacza te potpienia moralnego, gdy w Rz 11,24 sam Bg dziaa para physin. Zastosowane greckie terminy opisowe aktw homoseksualnych (atimia brak szacunku, aschemosyne nieprzyzwoito) oznaczaj brak akceptacji spoecznej, a nie osd moralny, lecz przekady bywaj niedokadne. Pawe wykorzystuje tu wyczulenie ydw na sprawy czystoci (Rz 1,24). Natomiast terminy oznaczajce rzeczywiste zo (asebeia bezbono, adikia nieprawo) pojawiaj si w wersetach 18-19 i 28-31: przed i po passusie powiconym aktom homoseksualnym. Ten kontrast jest zamierzony: zdaniem autora listu bawochwalstwo pogan przynioso zarwno ze czyny, jak i nieczyste zachowanie. Cho Jezus kwesti czystoci uzna za niewan, Pawe porusza j, by wykorzysta istniejce uprzedzenia i zdoby przychylno rzymskich chrzecijan wywodzcych si z ydw, ktrzy chlubili si przestrzeganiem ydowskiego prawa. Kompozycja listu jest taka, e Pawe wpierw odwouje si do poczucia wasnej sprawiedliwoci ydw (1,18-32), a potem wykazuje, e rwnie s grzeszni (2,1; 2,17-23). Nastpnie przyjmuje punkt widzenia chrzecijan wywodzcych si z pogan (9,3) i nalega, by szanowali ydw (11,13-24). Spraw czystoci poruszy w istocie z przyczyn retorycznych: Wiem i przekonany jestem w Panu Jezusie, e nie ma niczego, co by samo przez si byo nieczyste (Rz 14,14). Pawowi chodzi o zapobieenie rozamowi we wsplnocie chrzecijan. Omawiajc zagadnienie czystoci, posuguje si przykadem aktw homoseksualnych, gdy by to temat bezpieczny. ydzi kojarzyli stosunki msko-mskie z kwesti czystoci, lecz w wczesnej wsplnocie chrzecijan nie byy one koci niezgody jak obrzezanie i przepisy dotyczce pokarmw. Ponadto poruszenie tego tematu prawdopodobnie nie byoby rdem obrazy dla chrzecijan pochodzenia pogaskiego, ktrzy znali osobliwe opinie ydw w tej sprawie i wiedzieli, e Pawe jest apostoem pogan, a nie krzewicielem pogldw opartych na ydowskich przepisach. Jeli rwnie Rz 1,26 odnosi si do aktw homoseksualnych, byaby to jedyna w Biblii bezporednia wzmianka o homoerotyce kobiet. Jest to jednak mao prawdopodobne. W staroytnym wiecie mwiono o niej niewiele i w przeciwiestwie do seksu msko-mskiego Biblia Hebrajska nie wymienia jej jako nieczystoci,
Jerzy Krzyszpie
190
a wic nie przystaje ona do poruszonej w Rz 1,24 sprawy nieczystoci. Termin para physin mg wic odnosi si tutaj do wszelkiej aktywnoci seksualnej zakazanej jako nieczystej, jak uprawianie seksu podczas menstruacji. Reasumujc, jzyk i kompozycja Listu do Rzymian wskazuj na to, e przedstawia on akty homoseksualne jako zjawisko zwizane ze spraw czystoci. Nie chodzi tu o ich etyczne potpienie. Pawe wspomina o nich raczej, by sprzeciwi si postawie chrzecijan wywodzcych si z ydw i wykaza, e rzekoma nieczysto chrzecijan pochodzenia pogaskiego w Chrystusie nie ma znaczenia. Oczywicie z punktu widzenia wspczesnej nauki twierdzenie, e ludzie dowiadczaj pragnie homoerotycznych i im ulegaj z powodu politeistycznych pogldw religijnych, nie ma sensu. P i e r w s z y L i s t d o K o r y n t i a n 6,9-10 i P i e r w s z y L i s t d o Ty m o t e u s z a 1,8-10. Teksty te jakoby potpiaj ludzi majcych kontakty homoseksualne. Pojawiajcy si w nich termin arsenokoitai uyty jest w kontekcie seksualnym i bywa tumaczony midzy innymi jako moonicy. Dotyczy on mczyzn, a nie kobiet. Okrelenie to pojawia si w wykazie grzesznikw najwyraniej wzitym z innego rda, brakuje wic uzasadnienia owego potpienia. Z uwagi na realia historyczne regionu sowo to mona wiza z seksualnym wykorzystywaniem, w tym pedofili, w relacjach midzy osobami pci mskiej, jako e niewolnicy penili tam nieraz rol obiektw seksualnych. Niektrzy wczeni krytycy panujcych obyczajw uwaali te praktyki za naganne. Zatem nie naley zakada, e teksty te odnosz si do stosunkw homoseksualnych jako takich. L i s t J u d y 7 obwinia mieszkacw Sodomy o podanie ciaa odmiennego (sarks hetera). Jest to aluzja do seksu z anioami (Jud 6, Rdz 6,2). W przekadach zamiast odmienne pojawia si nieraz cudze, co bdnie sugeruje seks mskomski. Zatem passus ten staje si potpieniem homoseksualnoci w wyniku zafaszowanego przekadu. O p o w i a d a n i e o A d a m i e i E w i e w Ksidze Rodzaju bywa wykorzystywane do tworzenia obrazu porzdku stworzenia i wysnuwania wniosku, e wobec tego wszelkie zwizki jednopciowe s z nim niezgodne i grzeszne. Jednak sens tego opowiadania to ukazanie dobrego stworzenia i upadku ludzi w grzech. Posuono si w nim przykadem mczyzny, kobiety i ich dzieci. Ponadto wspomniany wniosek opiera si na bdzie logicznym, gdy odwouje si do tego, czego nie napisano. Konkluzja jest taka, e biblijne potpienia nie dotycz homoseksualnoci jako takiej. Biblia nie wypowiada si te bezporednio na wiele innych tematw majcych implikacje etyczne.
191
Jerzy Krzyszpie
Czy zbir pism religijnych, o ktrym mowa, zawiera p o z y t y w n e o p i s y r e l a c j i h o m o e r o t y c z n y c h ? Jest to kwestia otwarta i wymagajca ostronoci badawczej ze wzgldu na szczupo materiau oraz zmieniajc si konceptualizacj tego rodzaju zwizkw i uczu. D a w i d i J o n a t a n to mczyni, ktrych wzajemne uczucie opisane w Biblii Hebrajskiej opiewano pniej w rnych okresach historii. Czytamy: dusza Jonatana przylgna cakowicie do duszy Dawida. Pokocha go Jonatan tak jak samego siebie... Jonatan za zawar z Dawidem {przymierze}, umiowa go bowiem jak samego siebie. Jonatan zdj paszcz, ktry mia na sobie, i odda go Dawidowi, jak i reszt swojego stroju a do swego miecza, uku i pasa (1 Sm 18,1-4). Na erotyczny charakter zwizku zdaje si wskazywa wypowied Saula nawizujca do ona, czyli seksualnoci, gdy mwi do Jonatana: O, synu kobiety przewrotnej! Albo to ja nie wiem, e wybrae sobie syna Jessego [tzn. Dawida] na hab swoj i na hab ona swej matki? (1 Sm 20,30). O uczuciach i zawarciu rodzaju zwizku mwi fragment: podnis si Dawid od strony kopca, pad twarz na ziemi i trzykro odda gboki pokon. Nawzajem si ucaowali i pakali nad sob. Dawid nawet gono szlocha. Wreszcie Jonatan rzek do Dawida: Id w pokoju! Niech si stanie to, co przysigalimy w imi Pana, mwic: Pan bdzie midzy mn a tob, midzy rodem moim a rodem twoim na wieki. Podnisszy si Dawid odszed, a Jonatan powrci do miasta (1 Sm 20,41-42 21,1). Po mierci Jonatana Dawid odczuwa smutek: al mi ciebie, mj bracie, Jonatanie. Tak bardzo bye mi {rozkoszny}! Wicej ceniem tw mio nieli mio kobiet (2 Sm 1,26). Wymowny jest fakt, e we wspczesnych przekadach nierzadkie s przypadki zacierania ewentualnego erotycznego charakteru stosunkw tych postaci biblijnych. R u t i N a o m i byy sobie bardzo bliskie: gdzie ty pjdziesz, tam ja pjd, gdzie ty zamieszkasz, tam ja zamieszkam, twj nard bdzie moim narodem, a twj Bg bdzie moim Bogiem. Gdzie ty umrzesz, tam ja umr i tam bd pogrzebana (Rt 1,1617). Jednak materia biblijny nie informuje szczegowo o naturze ich relacji. D a n i e l a i n a d z o r c s u b y czyy stosunki, ktre mogy przyczyni si do pomylnej kariery yda o piknym wygldzie (Dn 1,4) na dworze krla babiloskiego. W oryginale w nadzorca to eunuch, ale takie okrelenie mogo oznacza tylko to, e nie by zainteresowany kobietami i mg zajmowa si haremem. Natomiast wyraenie okrelajce jego stosunek do Daniela mona by przetumaczy: mio cechujca si oddaniem (Dn 1,9). Szczupo tekstu uniemoliwia wycigniecie definitywnych wnioskw na temat charakteru tej ciekawej znajomoci.
Jerzy Krzyszpie
192
J e z u s i m o d y n i e w o l n i k s e t n i k a pojawiaj si w opowiadaniu o uzdrowieniu tego sugi (Mt 8,5-13; k 7,1-10). Setnik mwi o swoim niewolniku pais mou mj chopiec i entimos wartociowy, cenny (a o innych sugach po prostu douloi niewolnicy). Troska bogatego Rzymianina o niewolnika wskazuje na to, e okrelenie pais mou mogo oznacza wicej ni mj chopiec do posug, a entimos raczej nie oznaczao wysokiej ceny na rynku. Mianowicie mao wyksztaceni niewolnicy byli towarem stosunkowo tanim, jego waciciel za by tak majtny, e zafundowa ydom synagog. Niewykluczone, e chopiec by kochankiem rzymskiego setnika i e Jezus o tym wiedzia, lecz tego nie skomentowa i uzdrowi go. Wyej przytoczone i inne teksty biblijne mog wskazywa na wiksz wiadomo rnorodnoci relacji erotycznych u autorw tekstw oraz opisywanych postaci ni si to na og zakada. P r z e k a d y B i b l i i s dzieami o rnej jakoci. Dlatego analiz jej tekstw naley przeprowadza na podstawie wersji w jzykach oryginalnych. Niedocignicia w tumaczeniu mog by wynikiem nieuwagi lub niewiedzy, ale czasami wygldaj na wynik zastosowania filtru ideologicznego odpowiadajcego zapatrywaniom tumacza albo wydawcy reprezentujcych interesy religijne jakiej instytucji. Przykadem powanego naduycia w niektrych polskich przekadach z XX w. jest tumaczenie wyraenia tes planes w Rz 1,27. Grecki orygina znaczy za to bdzenie lub za ten bd. Chodzi o bdzenie pogan w sprawach wiary, ktre jest gwnym tematem tego passusu (Rz 1,21-23). T oczywist interpretacj napotykamy ju choby u Jana Chryzostoma (In Epistolam ad Romanos, homilia 4) i ma ona sens: bawochwalcy zapat za owo bdzenie odbieraj na sobie samych, czyli staj si wedug prawa ydowskiego nieczyci, uprawiajc jakoby problematyczny rodzaj seksu. Jednak tumacz pierwszego wydania Biblii Tysiclecia (1965) dokona nadinterpretacji i napisa za zboczenie, wic bdzenie nie z wiar, lecz z seksem, i posugujc si przy tym terminem nie nalecym do zasobu pojciowego autora tekstu. Skopiowano to nastpnie bez refleksji w innych polskich przekadach Biblii, a nawet w Wielkim sowniku grecko-polskim Nowego Testamentu (1997), podsuwajc czytelnikom znaczenie, ktrego nie ma w oryginale. W ten sposb dostarczono atwowiernym kolejnego argumentu biblijnego przeciw homoseksualnoci. Pojcie natura w pogldach na homoseksualno Rozwaajc zagadnienie dobra i za, staroytni myliciele greccy nieraz powoywali si na n a t u r lub te, cile mwic, na swoje w y o b r a e n i a o n i e j . Stopniowo powstao pojcie prawa naturalnego bd prawa natury,28 czyli
28
Analiza ewolucji myli o naturze i prawie naturalnym: np. Boswell (1980; wyd. pol. 2006).
193
Jerzy Krzyszpie
teoria zakadajca istnienie zasad, ktrych tre jest okrelona przez natur, i dlatego obowizuj one wszdzie. Istotn rol w rozwoju tej myli odegrali stoicy. Oni te gosili, e celem seksu jest prokreacja, a wic uprawianie go dla przyjemnoci niejako pogwaca jego natur. Lecz niektrzy z nich moe mieli na myli gwnie zachowanie umiaru w zaspokajaniu popdu. Jeli chodzi o chrzecijan, Pawe z Tarsu, jak to byo wida w omawianym fragmencie Listu do Rzymian, czyni wzmianki o naturze i uy pewnych popularnych wwczas sformuowa stoickich, lecz nie rozumowa kategoriami prawa naturalnego. Jednak pniej niektrzy ojcowie Kocioa, zwaszcza na Zachodzie, czerpali inspiracj z rozwinitej przez stoikw idei abstrakcyjnej idealnej natury, wedug ktrej to, co naturalne, jest take moralne. Chrzecijanie znajdowali si te pod wpywem zhellenizowanych ydw, jak Filon Aleksandryjski, ktrzy rwnie przejli metod wyprowadzania zasad moralnych z natury. Lecz pocztkowo przez natur chrzecijanie (np. Augustyn) rozumieli w zasadzie charakter ludzi lub rzeczy, podobnie jak wczeniej posugiwa si tym terminem Pawe. Powoywanie si na natur towarzyszyo nieraz uwagom na temat zachowania homoseksualnego. Na przykad Ksenofont, jak wielu Grekw jego czasw, uwaa homoseksualno za cz ludzkiej natury. Arystoteles mimo pewnej niekonsekwencji uwaa skonnoci homoseksualne za naturalne, a wic wynikajce z nich zachowanie byoby moralne. Nie jest wykluczone, e stoicy traktowali zachowanie homoseksualne jako neutralne pod wzgldem moralnym. I tak Zenon z Kition uwaa, e partnerw seksualnych naley wybiera bez wzgldu na pe. Epiktet mwi o pocigu homo- i heteroerotycznym jako sobie rwnych. Wedug pogosek seks msko-mski uprawia Seneka Modszy. Wydaje si wic, e zachodni stoicy byli przeciwnikami aktw homoseksualnych, jeli wizay si z brakiem umiaru. Wspomniany ju chrzecijanin Pawe z Tarsu w Rz 1,26-28 krytykowa homoseksualne akty mczyzn w istocie heteroseksualnych, ktrzy jakoby niegdy znali monoteizm, ale go porzucili i w konsekwencji stali si upem homoerotycznych namitnoci czynicych ich, z punktu widzenia judaizmu, nieczystymi. Jak ju nadmieniono, uyte przez autora Listu do Rzymian okrelenia physikos naturalny i para physin wbrew naturze (tzn. niezwyczajnie) nie byy jednak nawizaniem do prawa naturalnego. Mia on na myli nie natur w sensie powszechnego prawa, lecz czyj natur, czyli charakter: ydw (Ga 2,15), pogan (Rz 2,27) czy nawet bogw (Ga 4,8). Wedug niego Bg, zbawiajc pogan (Rz 11,24), dziaa para physin. Zatem natura nie jest si moraln. Poza tym Pawe nie czy seksualnoci z prokreacj: idea ta wesza do chrzecijastwa pniej. Natomiast w innych
Jerzy Krzyszpie
194
czciach Testamentu Chrzecijaskiego, 2 P 2,12 i Jud 10, sowo naturalny jest okreleniem wyranie negatywnym. Do natury w sensie konkretnym, a mianowicie do zachowania zwierzt,29 odwoywali si nieco pniej chrzecijascy asceci. List Barnaby (I w. n.e.?) widzi w spoywaniu misa zajca rdo skonnoci do napastowania chopcw, bo zajcowi kadego roku wyrasta nowy otwr odbytniczy, tak e ile lat y, tyle ma odbytw. Hienie przypisuje coroczn zmian pci, a asicy poczcie przez pysk, std spoywanie ich misa te rzekomo prowadzi do nagannych zachowa seksualnych. Argumenty zoologiczne nastpnie wykorzystywano w potpianiu wszelkiego zachowania homoseksualnego, jak czyni to w Pedagogu Klemens Aleksandryjski, ktry uwaa, e samce hieny regularnie si nawzajem pokrywaj. Wedug Tymoteusza z Gazy pe zmieniaa nie tylko hiena, lecz take zajc, a asica rodzia przez ucho lub pysk. Zwierztami na og posugiwano si jako przykadem pozytywnym, jednak stawianie ich ludziom za przykad byo oczywicie niespjnym sposobem uzasadniania potpienia zachowania homoseksualnego. Wikszo zwierzt praktykuje kazirodztwo, ale Filon bd Klemens nie wysnuli wniosku, e naley ono do celw natury; samice licznych gatunkw pozwalaj si pokrywa wielu samcom, lecz nie akceptowali oni swobody seksualnej kobiet jako czego naturalnego. Ponadto homoseksualno okrelali jako nienaturaln, chocia sdzili, e pewne zwierzta s z urodzenia homoseksualne. Jan Chryzostom za paradoksalnie potpia seksualn przyjemno i akty homoseksualne, twierdzc jednoczenie, e grzechy wbrew naturze przyjemnoci nie dostarczaj. We wczesnym redniowieczu definicje natury sformuowane przez Boecjusza czy Eriugen nie wykluczayby homoseksualnoci, a rzadkie wwczas teologiczne obiekcje wobec niej nie opieray si na pojciu idealnej natury. Z kolei okres rozkwitu redniowiecza pocztkowo (w wiekach XI i XII) odznacza si rozwojem rodzaju subkultury homoerotycznej, widocznej gwnie w literaturze, lecz pniej (w wiekach XIII i XIV) tolerancja saba, co wizao si z rozwojem rzdw absolutnych, powstawaniem systemw teologicznych ujmowanych w summach, spajaniem rzymskiego prawa wieckiego z zasadami religijnymi i rosncym nadzorem kleru nad sprawami etycznymi i przepisami prawa. Powrciy te argumenty moralne oparte na przykadach zoologicznych. W dziele De mundi universitate Bernard Silvestris kae bogini Naturze biada, e wiat pogrony jest w stanie chaosu,
29 Obszerne naukowe omwienie zachowania homoseksualnego wrd zwierzt i rnorodnoci seksualnej w przyrodzie: Bruce Bagemihl, Biological Exuberance: Animal Homosexuality and Natural Diversity (1999).
195
Jerzy Krzyszpie
a potem w wierszu De planctu naturae Alana z Lille Natura skary si na nieporzdek w sprawach seksualnych. Jej argumenty byy nie chrzecijaskie, lecz filozoficzne, dziki czemu w owej epoce czenia teologii z filozofi zyskiway na popularnoci. Natur znw idealizowano. Jednak w formuowaniu obiekcji teologicznych wobec zachowania homoseksualnego od XII w. decydujc rol miao powoywanie si na koncepcj Ulpiana (III w.), powsta w okresie najwikszej idealizacji natury w Rzymie. Zgodnie z ni, prcz prawa ustanowionego przez poszczeglne narody, istnieje znane ludzkoci prawo naturalne: Prawo naturalne jest tym, czego natura nauczya wszystkie zwierzta. (Wczeniejsze redniowieczne omwienia prawa naturalnego, np. autorstwa Izydora z Sewilli czy Gracjana, pomijay zachowanie zwierzt.) Gdy redniowieczna kultura stawaa si coraz bardziej miejska, chrzecijanie z coraz wiksz atwoci akceptowali argumenty oparte na wyidealizowanym obrazie zachowania zwierzt. Fraza czego natura nauczya wszystkie zwierzta staa si podstaw wielu scholastycznych omwie tego, co naturalne. W poowie XIII w. w Europie powszechnie ju zakadano, e zachowanie homoseksualne jest niezgodne z natur, chocia rzadko kto zastanawia si nad tym, czym ona jest. W istocie dla przecitnego czowieka bya ona syntez popularnej postaci literackiej goszcej poparcie dla seksualnych pragnie wikszoci, wyobraenia o rdle prawa i konstrukcji filozoficznej. Albert Wielki widzia w zachowaniu homoseksualnym grzech przeciw asce, rozumowi i naturze (chocia nie wyjani, jak ono pogwaca natur). Z drugiej za strony uwaa je za chorob, zmieniajc zdanie co do jej charakteru: albo bya ona zaraliwa, albo wrodzona i praktycznie nieuleczalna, lecz gdzie indziej podaje metod jej leczenia: naley posmarowa odbyt sodomity proszkiem z sierci hieny. Moralny autorytet idealizowanej natury zyska najwiksz si oddziaywania w myli Tomasza z Akwinu. Take on siga po przykady ze wiata zwierzt i rwnie on musia naciga rzeczywisto przyrody do potrzeb swojego systemu moralnego, sugerujc na przykad, e wszystkie ptaki s monogamiczne, i przyrwnujc wymogi wychowania potomstwa ptakw do wymogw wychowania potomstwa ludzi. Nie wyjani te paradoksu, dlaczego czowiek miaby bra przykad ze zwierzt. Jednak jego Summa teologiczna staa si na stulecia norm prawomylnych pogldw katolickich i sprawia, e to, co naturalne, stao si kryterium katolickiej moralnoci seksualnej. Tomasz w swojej teologii przedstawi zachowanie homoseksualne jako co wyjtkowo potwornego, lecz analiza jego pism wykazuje, e stosowane przez niego definicje natury byy niespjne, argumentacja niekonsekwentna, a istotnym motywem potpienia homoseksualnoci byo rozpowszechnione ju wwczas
Jerzy Krzyszpie
196
Islam
Uwagi wstpne Islam jest religi monoteistyczn i misyjn, zaoon w VII w. w Arabii przez Mahometa. wit ksig islamu jest K o r a n . Wedug muzumanw jest to autentyczne sowo Allacha i jego ostateczne przesanie do ludzi. Natomiast z niektrych bada historycznych wynika, e Koran jest po czci redakcj innych pism, zwaszcza judeochrzecijaskich. Interpretacj tej ksigi utrudniaj (rzeczywiste lub pozorne) wewntrzne sprzecznoci, na przykad: pochwaa pokoju i wojny. Widoczne s rnice midzy treci sur: te z okresu pobytu Mahometa w Mekce przedstawiaj wartoci humanitarne, a te z czasu jego pobytu w Medynie gosz wojn przeciw niewiernym. Wedug krytykw inne kontradykcje dotycz na przykad tego, czy ydzi i chrzecijanie pjd do pieka bd te czy Allach jest miosierny. Ponadto wskazuje si na teksty niezgodne z naukowym obrazem wiata sugerujce, e Ziemia jest paska, Ksiyc wysya wiato, gry zapobiegaj trzsieniom ziemi, a sperma pochodzi z okolic krzya. Niektrzy wyraaj opini, e moralno prezentowana przez Koran stanowi regres w porwnaniu z tradycj ydowsk i chrzecijask, lecz inni uwaaj, e dla rodowiska Mahometa by to postp. Kontrowersje dotycz pozycji kobiet (w tym zalecenia, by je bito za nieposuszestwo) i brania za ony kobiet pojmanych na wojnie. Jako problematyczne wymieniane s rwnie wypowiedzi na temat okrutnych kar i niewolnictwa. S z a r i a t to prawo islamskie oparte na Koranie, Sunnie30 i hadisach.31 Rzdzi on wszystkimi dziedzinami ycia muzumanw. Idea p a s t w a muzumaskiego
30 31
Sunna tradycja Mahometa. Hadisy przekazy dotyczce czynw i wypowiedzi Mahometa.
197
Jerzy Krzyszpie
uprzedzenie. Triumf pogldw Akwinaty zbieg si ze wzrostem rygoryzmu w egzekwowaniu przez Koci katolicki ortodoksji. Zatem akceptowanie homoseksualnoci zaczo wiza si z ryzykiem bycia posdzonym o herezj. Uzasadniony lk najwidoczniej sprawi, e temat homoerotyki na dugo znikn z literatury. Nawet dzi wielu ludzi potulnie milknie, gdy jaki autorytet moralny potpiajc homoerotyk bd inne formy ludzkiej seksualnoci, posuguje si argumentem niezgodnoci z natur. Cho jest on nieracjonalny, moe robi wraenie naukowego. Inni za s wiadomi tego, e w pewnych kontekstach termin prawo naturalne to w istocie nauczanie religijne ukryte za zrcznie dobranymi sowami.
to kalifat. W nim religia, moralno i prawo pastwowe s ze sob nierozerwalnie zwizane. W praktyce tylko niektre pastwa muzumaskie, jak Arabia Saudyjska i Afganistan, zrwnay prawo religijne z pastwowym. W wikszoci pozostaych islam jest uznawany za fundament pastwa, a Koran za rdo prawa wieckiego. W nielicznych krajach z wikszoci muzumask przeprowadzono rozdzia religii i pastwa. Wikszo pastw islamskich nie uznaje zapisw Powszechnej deklaracji praw czowieka Organizacji Narodw Zjednoczonych dotyczcych wolnoci sowa czy wolnoci sumienia, gdy w krajach tych obowizuje zakaz krytyki religii i apostazji. Wyjtki to Turcja, Albania bd te Kirgistan. W 1990 r. niektre pastwa przyjy Kairsk deklaracj praw czowieka w Islamie. Jest to prba pogodzenia zachodniej idei praw czowieka z teologi islamsk. Pomija ona sprawy wolnoci zmiany czy te odrzucenia religii i podkrela interpretacj praw czowieka w duchu prawa islamskiego. Stosunek do homoseksualnoci Koran zawiera passusy, ktre przytacza si jako wypowiedzi na temat zachowania homoseksualnego. Niektre dotycz tylko zniewieciaych mczyzn i mskich kobiet, lecz sze zdaje si odnosi do aktywnoci homoseksualnej. S to sury: 4:15-16, 7:80-84, 11:78-81, 26:162-168, 27:55-57 i 29:28-31. Pierwszy passus zawiera zalecenie kary cielesnej za seks msko-mski, a pozostae dotycz opowieci o Sodomie, w ktrych to fragmentach taki seks jest potpiony. Podczas gdy w Biblii Hebrajskiej grzech Sodomy to prba gwatu na podrnych anioach i obojtno na los bdcych w potrzebie, w Koranie jest to swobodna biseksualna aktywno mczyzn. Zatem interpretacja paralelnego fragmentu Biblii stosowana przez konserwatywnych chrzecijan bardziej przypomina tre Koranu ni rzeczywist tre tekstu hebrajskiego. Hadisy omawiaj liwat, czyli homoseksualne zachowanie mczyzn, i sihaq, czyli homoseksualne zachowanie kobiet. Teksty te zawieraj potpienie takiej aktywnoci, a ponadto w wypadku mczyzn zalecaj kar mierci, a w wypadku kobiet tak kar, jak za niedozwolony stosunek seksualny. Wedug niektrych liberalnych muzumanw autentyczno pewnych hadisw jest wtpliwa. Uczeni islamscy na og uwaaj, e wszyscy ludzie s w naturalny sposb heteroseksualni, a zachowanie homoseksualne to grzech i nienormalno. Wedug islamskiego prawoznawstwa akty homoseksualne s niedozwolone, lecz istniej rne pogldy na temat kary. Szkoa hanafitw zaleca surowe bicie, a jeli kto czyn powtarza kar mierci. Szkoa szafiitw zaleca t sam kar, co za cudzostwo, czyli ukamienowanie, lub za nierzd (jeli winny jest stanu wolnego), czyli sto batw.
Jerzy Krzyszpie
198
Jeli chodzi o p r a w o p a s t w o w e , w wikszoci krajw islamskich czyn homoseksualny jest przestpstwem. Jednak powszechnie uwaa si, e w wiecie muzumaskim kwitnie podziemna subkultura homoseksualna. Akt homoseksualny grozi kar mierci w kilku pastwach: Arabii Saudyjskiej, Iranie, Mauretanii, Sudanie, Somalii i Jemenie. W krajach takich, jak Bahrajn, Katar, Algieria i Malediwy, gro kary wizienia, grzywny lub kary cielesne. W Turcji, Jordanii, Egipcie czy Mali brak jest wyranego zakazu. W Arabii Saudyjskiej przewidziana jest kara najsurowsza: publiczna egzekucja, lecz stosuje si te alternatywne kary grzywny, wizienia i chosty. W Iranie wykonano najwiksz liczb egzekucji za czyny homoseksualne: od 1979 r. ponad cztery tysice. W miecie Meszhed w 2005 r. wykonano egzekucj na nastolatkach, ktrzy w czasie popenienia przestpstwa mieli po 16 lat. Przed egzekucj wymierzono im po dwiecie dwadziecia osiem batw. Wywoao to protesty w rnych czciach wiata. Organizacje praw czowieka potpiaj przepisy kryminalizujce czyny homoseksualne midzy dorosymi za obopln zgod. Wedug Komitetu Praw Czowieka ONZ takie przepisy naruszaj prawo do prywatnoci (Powszechna deklaracja praw czowieka i Midzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych). Jednak w wikszoci krajw muzumaskich (Turcja naley do wyjtkw) twierdzi si, e takie przepisy s potrzebne do utrzymania islamskiej moralnoci i cnoty. Istniej muzumaskie o r g a n i z a c j e LGBT, jak grupa Imaan (majca siedzib w Wielkiej Brytanii), Queer Jihad, Al-Fatiha czy Gay and Lesbian Arabic Society. Pewien odsetek liberalnych muzumanw (yjcych gwnie na Zachodzie) akceptuje akty homoseksualne, twierdzc, e niektre wersety Koranu s przestarzae lub te e ksiga ta potpia homoseksualn dz, a milczy na temat homoseksualnej mioci. Jednak uwaa si, e stanowisko takie jest jeszcze nie do przyjcia w gwnym nurcie islamu.
Podsumowanie
Religie, o ktrych mowa, przez stulecia potpiay i nadal potpiaj homoseksualno lub przynajmniej niektre jej formy jako moralne zo, chocia moe nie wszystkie czyniy to od swojego zarania i zawsze jednakowo mocno. W XX w. jednak w niektrych ich nurtach, zwaszcza w chrzecijastwie i judaizmie, dosza do gosu refleksja teologiczna akceptujca zachowanie homoseksualne jako etycznie neutralne, a ocenie poddajca jedynie relacje midzyludzkie, ktre mu towarzysz. Zmiany w postawach dokonuj si stopniowo, lecz s widoczne. Po czci wi si
199
Jerzy Krzyszpie
z przyjmowaniem podejcia historyczno-krytycznego przy analizie pism okrelanych jako wite bd innych wypowiedzi uwaanych za autorytatywne. Gdy religia kae w homoerotycznych uczuciach widzie zaburzenie porzdku, a w homoerotycznym zachowaniu zo, ma to oczywicie negatywne skutki dla jakoci ycia ludzi homoseksualnych bdcych jej wyznawcami, zwaszcza gorliwymi. Powanym problemem staje si dla nich nieraz uwewntrzniona homofobia, czyli w istocie wszczepiona im nienawi do samych siebie. Nakarmiono ich psychiczn trucizn. Rezultatem tego bywa nieraz prowadzenie podwjnego ycia i autodestrukcyjne zachowanie bdce skutkiem wewntrznego rozdarcia. Proces wyzwalania si z narzuconego sposobu mylenia jest nieraz szybki, ale czasami trwa dugo. Moe on polega na modyfikowaniu niektrych wyuczonych zasad ogoszonych za moralne, gdy s one sprzeczne z nadrzdnym nakazem mioci bliniego bd z obserwowan w przyrodzie seksualn rnorodnoci jeli moralici powouj si take na natur (co jednak, jak zauwaono, jest nielogicznym sposobem okrelania norm etycznych). Czasami religia staje si postrzegana jako system mylenia nieracjonalny oraz pod rnymi wzgldami szkodliwy i jest porzucana. Niekiedy za proces podobnych zmian w myleniu nie dokonuje si. Wwczas ci, ktrzy uprawiaj seks nieaprobowany przez ich oficjaln religi, a jednoczenie akceptuj j bez zastrzee, niekiedy zyskuj miano obudnych. Niewykluczone, e do ycia w hipokryzji ich wychowano. Moe czasami problem wyczuwaj, lecz zostali tak uformowani, e trudno im go rozwiza. W niektrych wsplnotach religijnych niedostpna jest wiea refleksja teologiczna. Trudnoci sprawia nieraz brak dostpu do informacji i innych punktw widzenia. Moralici sprzyjajcy uciskowi ludzi z powodu ich homoseksualnoci nieraz dokadaj stara, by za pomoc cenzury w mediach i edukacji szkolnej utrudnia zmiany w postawach spoecznych na bardziej racjonalne i kierujce si dobrem czowieka. Jednym z bardzo szkodliwych skutkw wpywu religii podejrzliwych wobec spenienia erotycznego jest utrudnianie edukacji o zwizkach, seksie i chorobach przenoszonych drog pciow opartej na r z e c z y w i s t o c i (evidence informed approach) edukacji dajcej motywacj, wiedz i umiejtnoci niezbdne do racjonalnego ksztatowania ycia erotycznego i ochrony zdrowia. Jeli religia wroga homoseksualnoci w znacznym stopniu ksztatuje postawy spoeczne w jakim kraju lub regionie, jej wpyw odbija si ujemnie rwnie na sytuacji lesbijek i gejw, ktrzy wyznaj inne religie bd nie wyznaj adnej.
Jerzy Krzyszpie
200
Wybrana literatura 1. Boswell John, Christianity, Social Tolerance, and Homosexuality: Gay People in Western Europe from the Beginning of the Christian Era to the Fourteenth Century, The University of Chicago Press, Chicago, Illinois 1980. 2. Boswell John, Chrzecijastwo, tolerancja spoeczna i homoseksualno: Geje i lesbijki w Europie Zachodniej od pocztku ery chrzecijaskiej do XIV wieku, Zakad Wydawniczy Nomos, Krakw 2006 (orygina: 1980). 3. Deschner Karlheinz, Krzy Paski z Kocioem: Seksualizm w historii chrzecijastwa, Uraeus, Gdynia 1994. 4. Greenberg Steven, Wrestling with God and Men: Homosexuality in the Jewish Tradition, University of Wisconsin Press, Madison 2004. 5. Helminiak Daniel A., What the Bible really says about homosexuality, Millennium [Second] edition, Alamo Square Press, Tajique, New Mexico (2000). 6. Helminiak Daniel A., Co Biblia naprawd mwi o homoseksualnoci, Uraeus, Gdynia 2002 (orygina: 2000). 7. Kuefler Mathew (red.), The Boswell Thesis: Essays on Christianity, Social Tolerance, and Homosexuality, The University of Chicago Press, Chicago London 2006. 8. Olyan Saul M., Nussbaum Martha C. (red.), Sexual Orientation and Human Rights in American Religious Discourse, Oxford University Press, New York Oxford 1998. 9. Ranke-Heinemann Uta, Eunuchy do raju: Koci katolicki a seksualizm, Uraeus, Gdynia 1995. 10. Rapoport Chaim, Judaism and Homosexuality: An Authentic Orthodox View, Vallentine Mitchell Publishers, Southgate 2002. 11. Woods Richard, O mioci, ktra nie miaa wymawia swojego imienia, Rebis, Pozna 1993.
201
Jerzy Krzyszpie
S teologowie, ktrzy podejmuj dialog z homofobicznymi przywdcami religijnymi, by przyblia im alternatywne podejcie do interpretacji uznawanych dokumentw wiary i otwiera oczy na ucisk ludzi homoseksualnych. Jak wspomniano wyej, w niektrych religiach i ich nurtach odnieli oni sukcesy. Czasami napotykaj doktrynerski opr. Jednak pewien odsetek wierzcych i spoeczestw, w ktrych yj, jest otwarty na racjonaln argumentacj, a idee rwnoci, wolnoci i solidarnoci oraz praw czowieka s mu nieobce. Zatem moliwe jest te bezporednie docieranie do tych ludzi z przesaniem, ktre modyfikuje ich sposb patrzenia na homoseksualno i homoseksualnych blinich czy wspobywateli.
12. Schmitt Arno, Sofer Jehoeda (red.), Sexuality and Eroticism Among Males in Moslem Societies, Harrington Park Press, New York 1992. 13. Weijland H. B. et al. (red.), Homofilia: raport na temat danych biblijnych Komisji ds. Kocioa i Teologii dla Synodu Generalnego Kociow Reformowanych w Holandii w Bentheim, 1981, 1989. 14. Whitaker Brian, Unspeakable Love: Gay and Lesbian Life in the Middle East, Saqi Books, London 2006.
Jerzy Krzyszpie
dr Jerzy Krzyszpie Absolwent filologii angielskiej na Uniwersytecie Jagielloskim. W trakcie studiw jeden rok akademicki spdzi na stypendium w Stanach Zjednoczonych. Stopie doktora uzyska na podstawie dysertacji z dziedziny jzykoznawstwa historycznego. Pracuje jako wykadowca na UJ. Przeoy na polski kilka ksiek powiconych problematyce gejowskiej i lesbijskiej. Ostatni przekad to ksika Johna Boswella, Chrzecijastwo, tolerancja spoeczna i homoseksualno: Geje i lesbijki w Europie Zachodniej od pocztku ery chrzecijaskiej do XIV wieku, Nomos, Krakw 2006. Interesuje si midzy innymi zagadnieniem zwizku midzy jzykiem i wadz.
Erotyka i polityka sztuki gejowskiej w Polsce

Pawe Leszkowicz
Nadszed w kocu w Polsce czas na sztuk gejowsk. Akurat w tym wzgldzie jestemy opnieni o tysiclecia. Historia sztuki w duym stopniu od staroytnoci przez renesans, owiecenie i postmodernizm bya tworzona przez homoseksualnych mczyzn. Jest to inny, czsto wywrotowy, nurt we wntrzu patriarchatu, ktra rozbija heteronormatywn konstrukcj kultury. Bez sztuki i interwencji gejowskiej, a take kobiecej, wspczesna pluralistyczna kultura wizualna i miosna nie mogaby zaistnie. Homosekualizm i jego przedstawienia s kwesti polityczn w toczcych si w konserwatywnych krajach wojnach kulturowych. Polska jest jednym z pastw, gdzie homofobia w rnych formach, od umiarkowanej do radykalnej, jest czci oficjalnej polityki pastwowej i czsto kulturalnej. Jest to specyfika tego kraju w Unii Europejskiej, naruszajca unijne standardy praw czowieka. Patrzc na gejowsk kultur w Polsce, trzeba zawsze pamita o tym lokalnym, represyjnym kontekcie. Paradoks polega na tym, e pomimo opozycyjnego charakteru tematyka gejowska zaczyna rozkwita w polskiej sztuce, teatrze, literaturze i krytyce nowego wieku. S to alternatywne obiegi kultury zarwno w oficjalnych produkcjach kinowych, medialnych, jak i w muzyce rozrywkowej homoseksualizm jest wci marginalizowany. W tych sferach polityka seksualna pastwa przekada si na dominujc masow rozrywk made in Poland. Na takim tle sztuka gejowska ma
203
charakter seksualnej i politycznej opozycji i dysydencji. W szczeglnoci jej niezaleny i intensywny erotyzm, ju zneutralizowany i urynkowiony na Zachodzie, tutaj wci zawiera wywrotowy i radykalny potencja.
Pawe Leszkowicz
Wyzwoleni mczyni z Polski

Zacznijmy zatem po raz drugi, tym razem przyjemniej i ostrzej! Niedawno rozpakowaem paczk z prezentem. By to opakowany w mikki, rowy i poyskliwy materia katalog Tomka Kawszyna, ktrego sztuka jest moim najnowszym olnieniem. W cyklu obiektw Enfant Terrible (20042008), ktre s egzemplarzami mskiej bielizny skarpetami i butami, a wic tymi czciami ubrania, ktre przylegaj blisko do ciaa i s nim przesiknite artysta buduje fetysze na pograniczu sex shopu, surrealistycznej rzeby i kostiumw do erotycznych klubw tylko dla mczyzn. Zarwno sportowe, jak i czarne eleganckie buty peni tu funkcj fallusa, za dekorowane metalowymi koami slipy staj si dowcipnymi koatkami, a jednoczenie przywouj na myl sadomasochistyczny piercing i rytua podania. Tomek Kawszyn wyciga z intymnych elementw mskiej garderoby wszelkie jej perwersje i przyprawia poczuciem humoru. Artysta wykonuje tekstylne obiekty, ktre fetyszyzuj fragmenty mskiego ciaa/stroju, robi z msk garderob co, co znamy w wersji kobiecej w postaci erotyzmu szpilek, poczoch lub biustonoszy, powielanych w sztuce od dawna. Najwikszym przysmakiem jego autorstwa si Trzy Gracje!. Za tym tytuem, kryje si fetyszystyczna realizacja z 2006 r. o poraajcym erotycznym dziaaniu. Trzy tekstylne obiekty o korporacyjnej aurze ukazuj mskie, eleganckie spodnie od garnituru, ucite na wysokoci ud i zawieszone na cianie, niczym wypuke reliefy. Ich wypuko jest kluczowa. Spodnie s bowiem wypchane i wygldaj jak ciasno opite na mskich udach. Uwypuklenie ciaa jest najsilniejsze na wysokoci rozporka. Wyrane odznaczaj si odciski sugerujce erekcj lub due genitalia. Rozepnijmy zatem rozporek i uwolnijmy seksualny adunek, ktry zbyt dugo toczy si w ciasnym zamkniciu. Od 2002 r. Wojciech wiertniewicz wykonuje seri aktw mskich. Peen akt mski pojawia si jako zarys w jego prekursorskim malarstwie ju w latach 70., gdy by rzadkoci w sztuce polskiej. Najnowsza seria malarza jest prawie fotograficzn rejestracj, niektrym obrazom towarzysz filmy portretujce tych samych nagich mczyzn. Obrazy maj due formaty (250 x 200 cm), a posta jest malowana centralnie, w skali 1:1, na biaym ptnie. Nagie ciao perfekcyjnie oddane we wszel-
204
kich detalach konfrontuje widza z pen msk nagoci. Jest to sprawiedliwy przegld mskoci, od atrakcyjnoci do przecitnoci, od ciaa modzieczego do starzejcego si. Erotyzm tych portretw znajduje si w oku patrzcego i zaley od upodoba. Jest to naturalistyczny akt mski w peni cielesnej i erotycznej odsony, a jednoczenie znakomite malarstwo. Od mczyzn przejdmy do modziecw. Mody fotograf Oiko Petersen w cyklu Guys. From Poland with Love (2006) prezentuje przegld kolejnych typw polskiej mskoci w rozkwicie. Modzi atrakcyjni mczyni pozuj z humorem i wiadomoci siebie jako obiektu podania. Z fotografii emanuje rado ich autoekspresji, przyjemno pozowania, zabawa mskoci. Rne wcielenia mskoci, rne strategie uwodzenia, rne sposoby patrzenia. Wszyscy swj wzrok kieruj na widza. Patrz prowokacyjnie, podniecajco, czule, podliwie, niewinnie, radonie, obojtnie. W rezultacie s to fotografie na temat mskiego narcyzmu, pikna i otaczajcej go aury seksualnoci. Artysta stworzy fotograficzny katalog rnych typw modych atrakcyjnych mczyzn: z jednej strony s twarde chopaki, z drugiej kociaki. Ogldamy promieniujce barwami okazy robotnikw, arystokratw, aniow, modeli, rockmanw i klubowiczy. Dla niektrych owi guys to take gays, czyli rne wcielenia gejowskich stereotypw i performance gejowskiej mskoci. Guys. From Poland with Love Oiko Petersena s najbardziej pozytywnymi, radosnymi i erotycznymi pocztwkami ze wspczesnej Polski. Artysta puszcza oko do fenomenu polskiego hydraulika, ale przekracza normy reklamowe, odmienia sztywny model mskoci przez wielo jej rl i wizerunkw. Fotografie mog znakomicie promowa Polsk za granic i zmienia jej mroczny wizerunek. Jeszcze bardziej jednak Guys potrzebni s tutaj, aby przeamywa heteronormatywne schematy tutejszej kultury wizualnej i norm pci, inspirowa mczyzn do wolnoci wyraania siebie i poczucia humoru.
Sztuka gejowska: erotyzm

Artyci boj si okrelenia sztuka gejowska. Chc by przecie uniwersalni! Wtoczono im, e uniwersalizm jest wartoci sztuki. Bd! Trzeba zacz od czego gboko indywidualnego, nieuniwersalnego. Ponadto uniwersalizm w heteronormatywnym spoeczestwie oznacza heteroseksualizm. Kryje si za nim po prostu sztuka heteroseksualna. Dlatego traktuj sztuk gejowsk jako zjawisko pozytywne, emancypacyjne i demokratyzujce w polskiej
205
Pawe Leszkowicz
kulturze wizualnej i spoeczestwie, odnosz j do tak wanego nurtu w sztuce nowoczesnej, jak sztuka feministyczna. Sztuka gejowska przeamuje fikcyjny i represyjny uniwersalizm wiata sztuki, czyli jego heteroseksizm. Dlatego sztuka gejowska wskazuje rwnie na granice heteronormatywnego kanonu przedstawienia. Przyjmuj konkretne rozumienie sztuki gejowskiej: jest to sztuka mczyzn homoseksualnych, ktra dotyka szeroko rozumianych treci zwizanych z ich tosamoci i stylem ycia, a przez to wchodzi na szersze egzystencjalne i kulturowe poziomy. Najpierw jest wymiar indywidualny, tosamociowy, potem dopiero powszechny. Jako przykadami posuguj si sztuk artystw, ktrzy nie widz problemu w ujawnieniu swojej orientacji seksualnej. W ich twrczoci pojawiaj si charakterystyczne zagadnienia czone ze sztuk gejowsk. Po pierwsze, jest to pogbiona erotyczna eksploracja ciaa mskiego. Tak jak akt kobiecy w historii sztuki odzwierciedla podania artystw heteroseksualnych, tak akt mski jest odpowiedzi na wyzwolenie podania homoseksualnego. Wyobraenia ciaa mskiego przeywaj niezwyky renesans we wspczesnej sztuce i kulturze wizualnej w zwizku z zachodni liberalizacj homoseksualizmu. Polska bardzo pno, dopiero w latach 90., znalaza si pod wpywem tych tendencji: akt mski pojawia si najpierw w sztuce kobiet. Od dziesiciu lat jest jednak intensywnie badany w sztuce homoseksualnych mczyzn. Podejmuj oni tematy zwizane z seksualnoci mskiego ciaa lub przedstawieniem kontaktw erotycznych i miosnych pomidzy mczyznami, tak jak u Tomka Kawszyna, Wojciecha wiertniewicza i Oiko Petersena. W tym punkcie sztuka gejowska staje si wypowiedzi dla wszystkich kobiet i mczyzn zainteresowanych konsumpcj lub analiz mskiej seksualnoci. Taki erotyczny charakter ma twrczo jednego ze wspczesnych pionierw ujawnienia si, coming outu, w sztuce polskiej Karola Radziszewskiego. Artysta przebojem wszed w 2005 r. w sztuk polsk ze swoj wystaw zatytuowan Peday, ktra zostaa zorganizowana co wane w przestrzeni prywatnej. Artysta potraktowa wystaw jako sposb na publiczne wyjcie z ukrycia i nadanie sobie marki zdeklarowanego artysty gejowskiego. W tym sensie jego postawa jest przeomem w sztuce polskiej, wczeniej bowiem homoseksualni twrcy nie posugiwali si tak bezporedni deklaracj swojej orientacji seksualnej. W podobnie dosadny sposb tematy prac Radziszewskiego pochodz z repertuaru gejowskiej erotyki i pornografii. Jego obrazy i murale, ktre wykonuje w klubach, przedstawiaj sceny homoseksualnego seksu, orgie, pozycje seksualne, zblienia na organy pciowe. Pojedyncze obrazy pokazuj np. seks oralny, ociekajce sperm genitalia. Za pomoc
Pawe Leszkowicz
206
silnego konturu i kontrastw barwnych artysta przenosi pornograficzny jzyk na artystyczny poziom, zbliony do formy arabeski. Na fotografiach Radziszewskiego pozuj muskularni modziecy, akt zajmuje znaczc rol w jego sztuce. U Karola Radziszewskiego wyrana jest homoseksualizacja aktu mskiego, zdemaskowanie specyfiki homoseksualnego spojrzenia na mskie ciao. Jedna z realizacji wideo artysty przedstawia filmowanego ukryt kamer dresiarza prcego si z nag klat w oknie ssiedniego bloku. Najnowsze projekty zakadaj podobnie seksualne obnaenie typowych maskulinistycznych grup, takich jak blokersi lub hiphopowcy. Gejowskie spojrzenie na takie mskie i homofobiczne klany odsania rwnie ich ukryty homoerotyzm. S to bowiem grupy skadajce si wycznie z blisko ze sob zwizanych modych chopakw, gdzie kult odpowiedniego ciaa i wizerunku decyduje o przynalenoci i akceptacji. Mczyni wybieraj si wic wzajemnie pod ktem podanego wygldu. Dziki komercyjnym sukcesom Karol Radziszewski jest w stanie wydawa wasne pismo, DIK Fagazine , ktre promuje i popularyzuje polsk gejowsk sztuk, literatur i styl ycia, koncentrujc si na Polsce i Europie Wschodniej. Artysta wykona rwnie fotografie do zotego wydania Lubiewa Michaa Witkowskiego. Najnowszy projekt Radziszewskiego wprowadza nas w samo epicentrum kapitalistycznego pikna, modoci i seksu mskiego ciaa. Projekt MARIOS DIK (2008/2009) jest efektem zainicjowanej przez artyst wsppracy z projektantami MARIOS Leszkiem Chmielewskim i Mariosem Loizou z magazynem DIK Fagazine. W ramach tej wsppracy artysta stworzy w kooperacji z projektantami mark MARIOS DIK, a w ramach niej specjaln kolekcj na lato 2009, gwnie mody mskiej. W rezultacie powstay ubrania ze wzorami w formie rysunkw Karola Radziszewskiego o charakterystycznej linii, z fantastycznymi homoerotycznymi motywami centaurw, krysztaw, rolin, orgii. W ramach projektu do wsppracy zaproszono rnych fotografw (m.in. Alessandro Di Giampietro) do zrealizowania sesji zdjciowych z wykorzystaniem ubra kolekcji MARIOS DIK. W rezultacie na reklamowych fotografiach Di Giampietro widzimy atrakcyjnych modych mczyzn, czciowo rozebranych, prezentujcych odsaniajce ciao letnie koszulki i szorty dekorowane ornamentalnymi rysunkami Radziszewskiego. Twrczo wymienionych artystw Kawszyna, Radziszewskiego, wiertniewicza i Petersena jest przykadem tego, jak w sztuce gejowskiej pojawia si szczere do blu obnaenie mskiej seksualnoci i cielesnoci, ktre balansuje pomidzy terapi i seksualn ekspresj a erotycznymi poszukiwaniami. Gbokie zanurzenie
207
Pawe Leszkowicz
w seksualno i jej reguy stanowi niezwyk warto homoseksualnej sztuki w seksofobicznej kulturze, gdzie dominujca msko oboona jest zakazami ekspozycji. Na podsumowanie tej erotycznej pasji jeszcze jeden przysmak. Sawomir Belina wykonuje setki migawkowych fotografii z organizowanych przez siebie domwek, czyli gejowskich orgii w domu, na ktre zaprasza facetw poznanych przez Internet. Wszystko fotografuje, ale tak, aby zasoni twarze, a pokaza poraajce kompozycje z cia i ich fragmentw. Mae fotografie, luno zawieszone, pokrywaj cae ciany, na ktrych s eksponowane niczym mozaika podania.
Pawe Leszkowicz
Sztuka gejowska: autoportret

Drugim tematem w sztuce gejowskiej jest zagadnienie autoportretu, introspekcyjne badanie wasnej psychiki i ciaa; sztuka jako poznanie siebie, odkrywanie siebie, ujawnianie siebie, maskowanie siebie, przebieranie siebie. W tym punkcie sztuka gejowska staje si jednym z centrw problematyki podmiotowoci we wspczesnej kulturze i humanistyce. Mody artysta pochodzenia biaoruskiego Raman Tratsiuk rysuje swe ciao pozowane na klasyczne homoerotyczne akty w historii sztuki. Seria rysunkw Akt. Autoportret (2003), ukazujca skulone ciao artysty, jest wzorowana na sawnym obrazie Hippolytea Flandrina z 1835 r., przedstawiajcym zamylonego modzieca siedzcego nago nad brzegiem morza. Jest to bardziej refleksyjna i melancholijna wizja homoseksualizmu, gdzie ciao czy si z duchem, a fizyczno jest przesiknita yciem wewntrznym. Z lat 2004 i 2005 pochodzi seria fotograficznych autoportretw Wojciecha Gilewicza zatytuowana Oni. Jest to fotografia kolorowa, wykonana bez obrbki komputerowej, przy uyciu filtra powkowego, dziki czemu artysta podwoi sam siebie w jednym przedstawieniu. W domowych przestrzeniach widzimy dwch modych mczyzn zwizanych intymn wizi sygnalizowan przez spojrzenie. Oni patrz na siebie i wcigaj widza w gr erotycznych spojrze. Napicie psychologiczne oparte jest na homoerotycznych podtekstach. Te portrety dwch mczyzn s w istocie podwojonym autoportretem artysty, ktry przedstawia siebie w dwch rnych wcieleniach. S to jednoczenie obrazy psychodramy rozgrywajcej si pomidzy dwoma mczyznami, ich narcystyczne autoportrety. Ich homoerotyzm rozgrywa si na wielu poziomach, od seksualnego do psychologicznego, od analizy zwizku do ekspresji samotnoci. Mona dostrzec w tych fotografiach prace na temat relacji gejowskiej, introspekcj siebie, estetyzacj ciaa. In-
208
tensywne kolory i kunsztowna kompozycja nadaj wizerunkom nasilonej estetyki, czsto utosamianej z gejowsk sztuk estetyzacji ycia codziennego. Na gbszym poziomie s to take radykalne autoportrety samotnoci, gdy jest si tak samotnym, e powiela si samego siebie, aby nie oszale w pustych wntrzach. Z psychoanalitycznego punktu widzenia mona je rwnie potraktowa jako refleksj nad narcystyczn natur podania homoseksualnego. Fotografie Gilewicza dotykaj wielu kwestii zwizanych ze sztuk gejowsk, nie s jednak dosowne, lecz poetyckie, bardziej intymne ni erotyczne. Nie maj rwnie spoecznego charakteru, dziaaj poprzez psychik i estetyk, ich seksualno jest dyskretna. Niewprawne oko moe nawet pomin ich gejowski potencja, ktrego sam artysta zbytnio nie akcentuje. Obecna jest take w modej sztuce polskiej spektakularna drag queen w fotograficznych autoportretach Macieja Osiki. Artysta, inspirujc si magazynami mody i fotosami kinowymi, wciela si w gwiazdy filmowe i ikony kobiecego pikna, stylu i subtelnoci. Z trzech duych, zmysowych i kolorowych portretw fotograficznych patrzy na nas kobieca posta. Na dwch ujciach jest to zblienie na twarz, na trzecim widzimy popiersie bohaterki w futrzanym konierzu i arystokratycznej biuterii. Czy to gwiazda filmowa, pikna heroina romansw, aktorka ze starego filmu, modelka z reklamy? Nie! To polski artysta Maciej Osika. Portrety piknoci s jego autoportretami z 2004 r. Prace Macieja Osiki s pokosiem pewnej tendencji w historii nowoczesnej zachodniej fotografii, ktra wizaa si z performowaniem pci przeciwnej. Jest to cay cig portretw, autoportretw i dziaa, ktre polegay na artystycznym transwestytyzmie ubieraniu si w stroje, posugiwaniu si atrybutami i gestami kobiecoci lub mskoci i fotografowaniu. To estetyczne i egzystencjalne dowiadczenie sztuki metamorfozy pokazuje, i pe jako taka jest jedynie kostiumem, ktry mona ubiera. Maciej Osika deklaruje: Jestem po to, by kocha mnie. Jego promieniujce kobiecoci autoportrety, wykonane w technice czcej fotografi analogow i cyfrow, prezentuj autora w olniewajcych kobiecych wcieleniach inspirowanych histori sztuki, filmu i mody. Powierzchnia jego fotografii byszczy wiatem koloru. Jest to ten rodzaj wiata, ktre maj gwiazdy jak powiedziaa Catherine Deneuve: Na blask si pracuje. Osika osiga go wasn poz, przebraniem i inwencj fotograficzn. Jego fotografie maj ciekaw jako kopii, za ktrymi migoce wiele innych kopii, to znaczy, e wydaje si nam, i kad z tych twarzy bogi ju widzielimy w sztuce, starym kinie lub na reklamach mody. Nie sposb jednak uchwyci oryginau, jest on
209
Pawe Leszkowicz
bowiem czci wizualnej niewiadomoci kobiecego pikna, ale take kobiecego sacrum. Do przemienionej twarzy artysty mona prbowa odnie ikoniczne twarze Grety Garbo lub Marleny Dietrich, jako archetypw promieniujcego wizerunku. Twarz kobieca znajduje si w epicentrum systemu mody, rwnie dlatego, e jak genialnie demonstruje Madonna mona z ni zrobi wszystko. Osika czerpie z tej wadzy kobiecej twarzy, projektujc j na wasne oblicze. Efektem jest maskarada pci na najwyszym poziomie. Pe to performance i konstrukcja obrazowa, a nie biologiczna rola. Fotografie Osiki cz autoportret i fantazmatyczn identyfikacj z przeciwn pci. Autor, feminizujc swoj msk tosamo, uwalnia si od jej ogranicze w poszukiwaniu wolnoci pciowych fantazji i maskarad. Jego autoportrety s autoerotyczne i narcystyczne, osigaj ten efekt przez utosamienie z wewntrzn i zewntrzn kobiecoci. Pokazuj, e przedstawianie siebie wie si z ubieraniem, dekorowaniem, malowaniem, maskowaniem i pieszczeniem siebie. Dziea te nale do wiata erotycznych fantazji i kunsztownych wizualnych konstrukcji, s rwnie przykadem przenikania si kodw sztuki, mody i tosamoci seksualnej. Fotografie Osiki i Gilewicza s perfekcyjnie wykonane, eklektycznie wyrafinowane i stylistycznie przesadne, zgodnie z duchem homoerotycznej estetyki camp.1
Pawe Leszkowicz
Sztuka gejowska: zaangaowanie spoeczne

W homofobicznym spoeczestwie sztuka gejowska z samej zasady jest zaangaowana w wolno ekspresji i demokratyzacj seksualnoci i mioci. Jej tematem, poza msk seksualnoci i autoportretem, jest problematyka spoeczna dotyczca kwestii dyskryminacji, homofobii, politycznego oraz medialnego obrazu homoseksualizmu. Artystami, ktrzy bezporednio podejmuj te zagadnienia, s Tomek Kitliski i Tomek Kawszyn. W tym punkcie sztuka gejowska staje si wan platform refleksji nad niesprawiedliwoci, przemoc i naruszaniem praw czowieka. Tomek Kitliski w latach 90. prowadzi niezalene pismo Rewia Kontrsztuki, ktre drukowao kontrkulturow myl feministyczn i homoseksualn. U Kitliskiego dominuje skupienie na kwestiach spoecznych wicych si z recepcj homoseksualizmu w Polsce. Artysta posuguje si jzykiem sztuki konceptualnej opartej na tekstach i dwiku, wykonujc instalacje dwikowe lub perfor1 Camp rodzaj homoseksualnej oraz mniejszociowej, z gruntu nowoczesnej wraliwoci i estetyki, zdefiniowany w 1964 r. przez Susan Sontag w sawnym eseju Notes on camp. Z campowej perspektywy wynikaj takie cechy, jak: zabawa kiczem, sodycz, dekoracyjno, estetyzm, erotyzm, nadmierno, wyrafinowanie, ekstrawagancja, humor i ironia, teatralizacja, intensywny kolor, fascynacja i gra piknem i pci (kobiecoci i mskoci).
210
mance, bdce komentarzem aktualnych wydarze. Jedna z jego prac powicona bya wizualnej kampanii spoecznej Niech nas zobacz (2003), zorganizowanej przez Kampani Przeciw Homofobii, w ktrej Kitliski wzi udzia razem ze swoim partnerem autorem tego tekstu. Przypomnijmy, e bya to seria portretw trzydziestu polskich par gejowskich i lesbijskich stojcych na ulicach i trzymajcych si za rce, wykonana przez fotografk Karolin Bregu. Reakcja na Niech nas zobacz jest tematem instalacji dwikowych autorstwa Tomka Kitliskiego z 2004 r. Zestawia on na zasadzie kontrastu homofobiczne i homofilne cytaty opinie przeciwko prawom i za prawami gejw i lesbijek, ktre pojawiay si po tej kampanii w mediach. Artysta dociera w ten sposb do absurdalnego charakteru dyskusji wok kwestii gejowskiej w Polsce, ktra jest zdominowana przez dualistyczn debat. Jest to sytuacja, z ktrej nie ma wyjcia, gdy goszone pogldy wzajemnie si znosz. Instalacje wypeniaj agresywnym dwikiem przestrzenie wystawiennicze, sprzeczne pogldy s bowiem w histeryczny sposb czytane przez aktorw, ktrzy gosem bombarduj publiczno. W swoich performanceach sam artysta jest atakowany przez kakofoni pogldw na temat homoseksualizmu. Inna seria prac polega na pokrywaniu cian galerii tekstem, ktry odsania histori dyskryminacji mniejszoci w miecie, w ktrym artysta ma wystaw. U Tomka Kitliskiego sztuka gejowska ma zatem wyranie spoeczny i dokumentalny charakter. Inne dziaa Kitliskiego to fotografie z cyklu Sekret (marzymy, i rodzimy si, i gnijemy, i marzymy biseksualni) (2006) to kola zestawiajce rnorodne wtki kulturowe zwizane z mniejszociami od seksualnych po religijne. Powstaje kompozycja, ktra odzwierciedla w swoim chaotycznym eklektyzmie idee demokracji jako rnorodnoci kultur, jzykw, religii i mioci. Artysta duo uwagi powica rwnowadze ikonografii homoerotycznej i religijnej, szczeglnie ydowskiej i chrzecijaskiej. Natomiast Tomasz Kawszyn w ramach konceptualnego spoecznego projektu zawar w 2004 r. zwizek partnerski ze swoim przyjacielem. wiadectwem tej akcji jest akt notarialny bdcy w sprzecznoci z polskim prawem, ktre dyskryminujco nie uznaje zwizkw osb tej samej pci. A oto inne przykady dzie sztuki reagujcych na rne kwestie homoseksualnie w spoeczestwie. Piotr yliski wykona w 2005 r. wideo-performance w reakcji na zakazany i spaowany w Poznaniu Marsz Rwnoci. W minimalistycznej biaej scenerii artysta powoli i dugo pierze i wyyma biae mskie koszule, na kocu jedna z nich eksploduje krwaw czerwieni.
211
Pawe Leszkowicz
Mieszkajcy w Polsce i we Francji malarz Adam Adach jest autorem obrazu Westerplatte-Proud (2008). Jest to portret sawnego bohatera i dowdcy z Westerplatte, mjr. Henryka Sucharskiego, wykonany w gejowskich kolorach tczy. Obraz jest reakcj wobec kontrowersji, jakie wybuchy ostatnio w zwizku ze spekulacjami o rzekomo odmiennej orientacji seksualnej sawnego wojskowego. Malarz, przedstawiajc w ten sposb Sucharskiego, wyobraa sobie, e on sam mgby by dumny z kolorw tczy. Wydobywa w ten sposb historyczn posta spod wadzy i osdw homofobicznych narodowcw, ktrzy chcieliby narzuci wszystkim swoj wersj historii i uwaaj, e homoseksualizm deprecjonuje mit bohatera i status czowieka. Spoecznych aspektw zwizanych z polsk homofobi i histori dotyczy rwnie obraz autorstwa Piotra Nathana Peday do gazu. Przedstawia on powikszon na ptnie fotografi artysty jako maego chopca, na ktrej widnieje brutalny napis Peday do gazu przykad ulicznego jzyka nienawici. Piotr Nathan, artysta polsko-ydowskiego pochodzenia, od lat mieszka w Niemczech i jest tam bardzo znanym twrc, ktry funkcjonuje w midzynarodowym obiegu. W jego multimedialnej sztuce jednym z wanych tematw jest epidemia AIDS. Sam artysta by wielokrotnie portretowany przez Nan Goldin.
Pawe Leszkowicz
Wystawy
Tak jak nie ma w Polsce legalnych zwizkw partnerskich, tak z powodu obowizujcej cenzury lub marginalizacji nie byo dotychczas duej, przegldowej wystawy sztuki gejowskiej. Jest natomiast sporo mniejszych wystaw indywidualnych, organizowanych w ramach rnych instytucji, festiwali i wydarze, czsto zwizanych np. z dniami tolerancji w Krakowie. Najwicej przykadw takiej sztuki polskiej pokazaem jako kurator wystawy Mio i Demokracja (20052006). Bya on powicona sztuce wyraajcej rnorodne oblicza zwizkw miosnych i erotycznych, zatem perspektywa gejowska zajmowaa rwnorzdne miejsce z lesbijsk i heteroseksualn. Ostatnio na mojej wystawie Vogue (2009), powiconej erotyzmowi mody mskiej, wystpia m.in. silna grupa gejowskich artystw: Tomasz Kawszyn, Karol Radziszewski, Oiko Petersen, Piotr yliski, Raman Tratsiuk i Tomasz Kitliski.
Historia inni chopcy z tamtych lat

Nadszed jednak czas na osobn ekspozycj odkrywajc lini homoseksualn w nowoczesnej sztuce polskiej. Jest to inna tradycja seksualnoci i wizualnoci,
212
ktra doprowadza do eksplozji patriarchatu i sztuki od wntrza. Taka muzealna ekspozycja wci jednak, niestety, musi czeka na polityk sprzyjajc wolnoci. Na zakoczenie zatem troch historii. Oto mniej lub bardziej zapomniani, ukryci lub wyzwoleni prekursorzy. Jest to rwnie propozycja wgldu w sekretn histori, o ktrej celowo si zapomina. Tradycja homoseksualna w sztuce polskiej wci oczekuje na odkrycie i wydobycie spod heteronormatywnego filtra, ktry tamsi alternatywne pciowe i seksualne historie. W sztuce nowoczesnej mona ju nakreli pewn spekulacyjn lini. Prekursorem polskiej sztuki gejowskiej jest artysta performance Krzysztof Jung, zwizany w latach 70. z kontrkulturow warszawsk galeri Repassage. W performanceach Junga, ktrych wiadectwem s fotografie, wida fascynacj nagoci ciaa, w szczeglnoci mskiego ciaa, traktowanego w sposb estetyczny. W wizualnoci PRL mskie ciao byo deformowane i zasaniane, dziki Krzysztofowi Jungowi pikno mskiego ciaa przetrwao w purytaskim socjalizmie. W performanceach artysty wystpowa temat dialogu partnerskiego pomidzy dwoma mczyznami, refleksja o zwizku midzy nimi i wydostawanie si z ptajcych i represyjnych wizw tzw. nitkowa Junga. Akcje artysty, w ktrych sam wystpowa, byy form seksualnej kontrkultury w PRL. Ju w sztuce Junga wida cechy charakterystyczne dla sztuki gejowskiej: dominacj aktu mskiego i erotyczne spojrzenie na mskie ciao i relacje intymne pomidzy mczyznami, narcystyczny autoportret oraz problematyk spoeczn zwizan z represj. Ponadto w niezalenych filmach artystycznych z koca lat 70. Piotr Majdrowicz i Jan Bujak przedstawiali obrazy fantazji i lkw homoseksualnych modych mczyzn w przanej, socjalistycznej rzeczywistoci, a na hiperrealistycznych ptnach ukasza Korolkiewicza mona rozpozna domowe sceny intymnoci i napi midzy dwoma kochankami. To wszystko wydarzyo si w latach 70. Jeszcze z czasw PRL, szczeglnie z lat 80., wywodz si malarze, u ktrych zacz si pojawia unikatowy w sztuce polskiej erotyczny akt mski. W dzieach Jacka Sempoliskiego mskie ciao ukrywa si w tematyce religijnej, w przedstawieniach Chrystusa, natomiast we wczesnych obrazach Wojciecha wiertniewicza wyania si z abstrakcji malarskich. Artyci ci korzystaj z homoerotycznej tradycji aktu mskiego, zarwno mitologicznej, jak i religijnej. Jest to jednak homoerotyzm ukryty w tzw. tematach uniwersalnych. Szczytem tej dwuznacznoci jest rzeba antykizujca Igora Mitoraja, ktra w kocu w 2004 r. wypenia centraln przestrze publiczn gwnych polskich miast. Prace Mitoraja to wspczesne eklektyczne wcielenia homoerotycznej renesansowej rzeby, jak i fascynacji greck kultur,
213
Pawe Leszkowicz
ktra dla homoseksualnych twrcw zawsze bya alternatyw wobec homofobicznego katolicyzmu. W innym, bardziej eksperymentalnym medium na granicy teatru i performanceu, w PRL i III RP, w latach 80. i 90., ten kult pikna mskiego ciaa i erotyki zosta take przechowany w gdaskim Teatrze Ekspresji Wojciecha Misiury i jest do dzisiaj kontynuowany w kabaretowym performance jego gwnego aktora Krzysztofa Dziemaszkiewicza Leona. W III RP, w sztuce lat 90. zaczynaj pojawia si artyci, ktrych moemy zaliczy do pierwszego pokolenia sztuki gejowskiej w Polsce. Jeszcze na granicy pomidzy sztuk kodu homoerotycznego a otwartej tosamoci homoseksualnej znajduje si Krzysztof Malec, ktrego gipsowy akt mski z 1994 r. stanowi kolejn interpretacj Dawida Michaa Anioa, tym razem z niezwykle realistycznie potraktowanymi genitaliami. Najciekawsze s instalacje z cyklu Cisza, w ramach ktrych Malec rolinnym puchem bagiennym wypenia rne instytucjonalne wntrza, sugerujc odmienny rodzaj rzeczywistoci i istnienia. W swoich performanceach artysta wyania si z tego mrocznego puchu, tak jakby wychodzi z ukrycia. Niestety, Krzysztof Malec zmar w modym wieku w poowie lat 90., jest to wielka strata dla sztuki wspczesnej w Polsce. Jako jeden z pierwszych artystw w peni wyszed z ukrycia Andrzej Kara, ktry otwarcie mwi o swojej homoseksualnej tosamoci jako podstawie wasnej twrczoci artystycznej. Kara pozowa do pierwszych aktw mskich Katarzyny Kozyry w serii Polaroidy czarno-biae (1992), wykonywa nagie rzebiarskie oraz fotograficzne autoportrety. Na swoich fotografiach pozowa w otoczeniu wycinanek z gejowskiej pornografii, wprowadzajc widza do wntrza wasnego podania. Kara wyemigrowa z Polski i nie jest ju obecny w obiegu artystycznym. Jego artystyczny coming out w latach 90. poprzedzi podobn akcj Karola Radziszewskiego z 2005 r.
Pawe Leszkowicz
***
Tekst ten skupi si na homoerotycznej mskiej linii w sztuce. Kade z dziaa wymienionych artystw stanowi krok w alternatywnej archeologii mskoci i nowoczesnej sztuki polskiej. Polska kultura ma szczeglnie opresyjny heteronormatywny charakter i ujednolicone formy mskoci, co dzisiaj j wyranie negatywnie odrnia od innych europejskich krajw. Procesy przemian i antyhomofobicznego buntu w spoeczestwie i kulturze, ktre obserwujemy od lat 90., napotykaj
214
dr Pawe Leszkowicz Historyk sztuki, kurator i wykadowca, zajmujcy si wspczesn sztuk i kultur wizualn oraz studiami nad seksualnoci. Wykada na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza i Akademii Sztuk Piknych w Poznaniu. Studiowa histori sztuki, gender studies i dziennikarstwo na UAM w Poznaniu, Courtauld Institute of Art w Londynie; by stypendyst Fulrighta w New School University w Nowym Jorku. Wygasza wykady w Centrum Pompidou, Henry Moore Centre, Zachcie, Uniwersytecie Wiedeskim, City University of New York. Drukowany przez New York University Press, Wielk Encyklopedi PWN, Res Publica Nowa, Magazyn Sztuki, Obieg, Czas Kultury, Bad Subjects, Art Margins, Museo Fortuny na Biennale Weneckich. Autor ksiek Helen Chadwick. Ikonografia podmiotowoci (Krakw 2001), wraz z Tomkiem Kitliskim Mio i demokracja. Rozwaania o kwestii homoseksualnej w Polsce (Krakw 2005), oraz licznych esejw powiconych sztuce gejowskiej. Autor wystawy Mio i demokracja, GK Collection, Imperium zmysw.
Pawe Leszkowicz
agresywn opozycj ze strony fundamentalistycznej mskoci i jej polityki. Stary konflikt pci coraz bardziej zamienia si w nowy konflikt seksualnoci. Poprzez sygnalizowanie, sugerowanie lub ekspresj homoseksualnej tosamoci, ktra rozrywa heteronormatywny reim, wymienieni artyci zapowiadaj i wsptworz wspczesn mozaik mskiej seksualnoci oraz prowadz w swojej sztuce wasn rewolt osobist i obyczajow.
Geje i lesbijki w kinie
Bartosz urawiecki
Z mniejszoci homoseksualn w kinie jest tak samo, jak z mniejszoci homoseksualn w yciu. Nikt dokadnie nie wie, skd si tam wzia, ale istnieje od samego pocztku istnienia sztuki kinematograficznej. Za pierwszy film gejowski uzna mona rzecz wyprodukowan przez Thomasa Edisona w 1895 r. zatytuowan The Gay Brothers, ktra przedstawia dwch mczyzn taczcych ze sob walca. Nie da si jednak ukry, e kino jako sztuka, ktra szybko zacza zdobywa masow popularno, rwnie szybko zostaa zawadnita przez dominujc w kulturze figur biaego heteroseksualnego mczyzny. I to jego spojrzenie, a co za tym idzie, jego upodobania estetyczne, seksualne, jego system wartoci i jego moralno zaczy wyznacza to, co moe, i to, co nie powinno znale si na ekranie. Tote nie bdzie przesad powiedzie, e homoseksualici w kinie nigdy nie mieli lekko. Musieli si kamuflowa, bd w przemylny sposb uywa jzyka filmowego i oglnie przyjtych konwencji, by wyrazi, czy te raczej przemyci, treci niekoniecznie aprobowane przez tzw. szerok publiczno. Kino od samego pocztku stao si zakadnikiem mieszczaskiej moralnoci, ktrej panem i wadc by w wspomniany wyej biay heteroseksualny mczyzna. Z jednej strony kino pozwolio w peniejszy ni dotd sposb wyraa rne zakazane przyjemnoci, zaspokaja voyeurystyczne skonnoci, z drugiej obwoane sztuk jarmarczn, plugaw, pornograficzn, byo i waciwie jest do tej pory
217
ulubionym celem atakw cenzorskich. Duo czciej ni na przykad literatura czy teatr pada ofiar zakazw, naciskw, take politycznych, i manipulacji. Wszelkim mniejszociom, zwaszcza tak napitnowanym, jak seksualne, ciko byo na przestrzeni ponad stu lat istnienia kina przebi si ze swoimi sprawami, swoj estetyk i narracj, wreszcie swoimi przyjemnociami na ekran. Co ciekawe, szczeglnie trudno byo w Stanach Zjednoczonych, a konkretniej w Hollywood, gdzie kino od razu stao si przemysem dostarczajcym produktw swoim, w wikszoci purytaskim, widzom. Przez dziesiciolecia jedynym dozwolonym sposobem pokazania jakichkolwiek dwuznacznoci seksualnych byo uycie popularnego do dzisiaj komediowego schematu przebieranek pciowych, i to przede wszystkim w jedn stron, czyli mczyzny udajcego kobiet. To znany motyw czsto wykorzystywany w licznych burleskach, farsach lub popularnych filmach takich jak P artem, p serio czy Pani Doubtfire. Przemiana w drug stron te si zdarzaa, rne atrybuty ubioru (i charakteru) uznawane powszechnie za mskie nosiy takie gwiazdy, jak Marlena Dietrich, Greta Garbo czy Katharine Hepburn. Najczciej miao to jednak duo powaniejszy wydwik po pierwsze, dlatego e w ogle z mskoci nie wypadao si mia, po drugie zamiana w mczyzn uznawana bya za awans spoeczny, podczas gdy mczyzna stajcy si kobiet ulega w spoecznym odbiorze degradacji, po trzecie to wchodzenie kobiet na teren panw i wadcw stao si czci szerszej akcji emancypacyjnej. Waciwie pierwsz gwiazd, ktra odwaya sobie zakpi z mskoci, bya bardzo popularna w latach 30. Mae West, ktra nie rezygnujc ze swej penej, dojrzaej, nawet korpulentnej kobiecoci zachowywaa si na ekranie jak pewny siebie, nieco wulgarny playboy, ktry zalicza kolejne towary. Tyle e jej celem byli faceci. I ona jednak musiaa ulec obyczajowej cenzurze i w latach 40. znikna z ekranw. Dozwolon przez pewien czas figur odmieca seksualnego bya take w kinie hollywoodzkim harmless sissy (jak j nazywa Vito Russo w ksice The Celluloid Closet), czyli nieszkodliwa cioteczka. Jaka trzecioplanowa bd zgoa epizodyczna posta przegitego, zniewieciaego pedaka, ktry prbuje poderwa gwnego bohatera, oczywicie bezskutecznie. Budzia ona miech, politowanie lub zgoa pogard. Russo przytacza chociaby przykad komedii ze Stanem Laurelem, czyli pniejszym Flipem, The Soilers (1923) parodii westernu, gdzie mamy gejowskiego czy raczej ciotowskiego kowboja, ktry przesya z okna causa Laurelowi, a potem spuszcza mu na gow donic z petuni. O ile jednak w takich komediach homoseksualne aluzje byy dozwolone przynajmniej do pewnego czasu o tyle
Bartosz urawiecki
218
w innych dzieach cenzorzy wycinali jakiekolwiek sceny, obrazy czy inne znaki odmiennoci seksualnej. W pniejszym okresie, zwaszcza po wprowadzeniu w latach 30. kodeksu producenckiego Williama Haysa, ktry sta si cenzorskim zapisem tego, co wolno, a czego nie wolno pokazywa, i ktry zabrania jakichkolwiek jawnych odniesie do zbocze seksualnych postacie owych cioteczek stay si rodzajem campowej gry. Na przykad w synnym horrorze Narzeczona Frankensteina Jamesa Whalea z 1935 r. mamy cudn posta przegitego, na campowy sposb, demonicznego doktora Pretoriusa, ktry zmusza doktora Frankensteina do stworzenia narzeczonej dla monstrum. Innym przykadem jest suca zakochana w swej zmarej pani z filmu Alfreda Hitchcocka Rebeka (1940). Mona powiedzie, e s to postacie, ktre maj wiadomo narzuconej im roli zego odmieca i niejako mszcz si za ten przydzia. Europa czasw midzywojennych okazaa si znacznie bardziej ni Ameryka otwarta na kwesti homoseksualizmu i do wczenie, z oporami, ale bez specjalnych kamuflay, zacza porusza t tematyk w filmach. Pierwszym, ju w peni gejowskim filmem jest nakrcone w 1919 r. dzieo Richarda Oswalda Anders als die Andern (Inny ni inni) opowiadajce o pianicie szantaowanym z powodu swej homoseksualnej orientacji. Film powsta z inicjatywy synnego seksuologa Magnusa Hirschfelda i by protestem przeciwko osawionemu paragrafowi 175 niemieckiego kodeksu karnego, ktry penalizowa stosunki seksualne midzy mczyznami. Mimo potyczek z cenzur, mimo owego paragrafu 175 to wanie Niemcy w okresie kina niemego i wczesnym kina dwikowego, tu przed dojciem Hitlera do wadzy byy prawdziwym zagbiem filmw dotykajcych kwestii odmiennoci seksualnych. Na przykad w 1924 r. znakomity reyser duski, Carl Theodor Dreyer nakrci, wanie w Niemczech, film Michael, adaptacj powieci swojego rodaka, Hermana Banga, o mioci starzejcego si malarza do piknego modela, ktry zdradza go z ksin. Inny znany reyser, Georg Wilhelm Pabst, w swoim synnym filmie Puszka Pandory z roku 1929 wedug sztuki Franka Wedekinda Lulu, jedn z miosnych ofiar gwnej bohaterki, femme fatale uczyni kobiet baronow Ann Geschwitz. Z kolei w filmie Williama Dieterle Geschlecht in Fesseln (1928), czyli Pe w kajdanach, gwny bohater trafia do wizienia za zabjstwo czowieka, ktry napastowa jego on. I w tym wizieniu nawizuje intymn relacj z innym winiem. Jako histori o odmiecu i wykluczeniu mona take interpretowa klasyczny horror Nosferatu. Symfonia grozy (1922)
219
Bartosz urawiecki
Friedricha Wilhelma Murnaua, zwaszcza e reyser by do jawnym, jak na tamte czasy, homoseksualist. Skdind ostatni film Murnaua, Tabu (1931), fetyszyzuje prawie nagie, pikne ciao gwnego bohatera, rybaka z wyspy Bora-Bora. Z okresu niemieckiego kina ju dwikowego wymiemy gony film Dziewczta w mundurkach (1931) Leontine Sagan opowiadajcy o mioci modej dziewczyny do swojej nauczycielki w pruskiej szkole o surowym reimie. Film, bdcy ekranizacj sztuki Christy Winsloe Wczoraj i dzisiaj, zosta ocenzurowany w USA, a po dojciu Hitlera do wadzy zakazany w rodzinnym kraju. Doczeka si te dwch remakew, jednego w 1950 r. w Meksyku i drugiego w 1958 r., ponownie w Niemczech (zachodnich, rzecz jasna) z dwudziestoletni wwczas Romy Schneider w gwnej roli. Warto te jeszcze wspomnie komedi z roku 1933 Viktor i Viktoria Reinholda Schunzela o piosenkarce, ktra robi karier w kabarecie jako mczyzna... udajcy kobiet. W 1982 r. Blake Edwards nakrci hollywoodzk wersj filmu z Julie Andrews w roli gwnej i ju cakowicie otwarcie potraktowa rne homoseksualne kwestie wynikajce z fabuy filmu. Kodeks produkcyjny Haysa obowizywa w Hollywood do lat 60. W tym okresie zabronione byo nawet uywanie takich sw, jak homoseksualista czy homoseksualizm. Skonnoci homoseksualne mogy by jedynie zasugerowane, nadto tego typu postacie musiay okaza si zoczycami, psychopatami, ponoszcymi zasuon kar. Tak rol peniy na przykad w klasycznych czarnych kryminaach Sok maltaski (1941) czy Wielki sen (1946). Czasami w komediach pojawiaa si na drugim planie posta mczyzny, o ktrym wtajemniczeni mogli powiedzie, e ma gejowsk wraliwo. By on najczciej bliskim przyjacielem i powiernikiem gwnej bohaterki. Mona si doszuka takich osb w filmach. ebro Adama (1949) Georgea Cukora, Prymus (1958) Georgea Seatona czy Wszystko o Ewie (1950) Josepha Mankiewicza. Ale nic jednoznacznie nie mogo by nazwane. Dochodzio zreszt do ciekawych podmianek i kamuflay. Gony swego czasu film Krzyowy ogie (1947) Edwarda Dmytryka opowiada o ledztwie w sprawie zabjstwa pewnego mczyzny. W oryginale ksikowym powodem zbrodni bya homofobia, zamieniona na ekranie na antysemityzm. Z kolei w 1956 r. powsta film Tea and Sympathy (Herbatka i sympatia) w reyserii Vincentea Minnelliego (skdind geja). Bohater tego filmu siedemnastoletni chopiec przebywajcy w szkole z internatem jest przeladowany przez swoich kolegw, gdy zamiast interesowa si pik non i wiczeniami gimnastycznymi, szyje, szydekuje, czyta, pisze poezje i robi inne niemskie rzeczy. Przezywa si go sister-boy, co oczywicie impli-
Bartosz urawiecki
220
kuje oskarenie o pedalstwo, niewypowiedziane na ekranie wprost. ona jednego z wykadowcw otacza wic bohatera specjaln opiek, nie tylko po to, by go dowartociowa, ale te by dowie mu, e jest normalny, czyli heteroseksualny. W tym okresie zdawienia i wykluczenia homoseksualici-kinomani uprawiali te to, co robili przez wieki sublimacj i przeniesienie. Tak jak w XIX w. miejscem ich ucieczki przed opresyjn rzeczywistoci, ale take ich jzykiem, byy wiksze ni ycie opery, tak teraz hollywoodzki glamour oferowa im swego rodzaju azyl. A ich przedstawicielkami na ekranie byy liczne diwy ekranowe, jak np. Bette Davis, Marlena Dietrich (ktra w filmie Maroko z 1930 r. pocaowaa inn kobiet w usta!) czy Judy Garland, ktrej wystp w Czarodzieju z Oz (1939) mia w rodowisku status kultowego, chociaby z tego powodu, e Judy piewaa w nim piosenk Somewhere Over the Rainbow, wyraajc tsknot za ow czarodziejsk krain po drugiej strony tczy, gdzie take i odmiecy znajd swoje miejsce, gdzie naucz si y godnie i odwanie. Tcza staa si symbolem ruchu gejowsko-lesbijskiego, a piosenka Garland jego nieoficjalnym hymnem. Jednak pierwsze okowy cenzury obyczajowej w Ameryce zaczy pka na przeomie lat 40. i 50. Chociaby dziki sztukom Tennessee Williamsa, czsto przenoszonym na ekran. Co prawda z ekranizacji Tramwaju zwanego podaniem czy Kotki na gorcym, blaszanym dachu usunito homoseksualne motywy, ale w 1959 r. udao si doprowadzi do adaptacji kinowej dramatu Suddenly, Last Summer (Nagle, zeszego lata). Cho sowo homoseksualizm take w tym filmie nie pada, jest jasne, e to wanie on sta si przyczyn szokujcej mierci bohatera. Sowo lesbijka take nie pada w innym gonym filmie z tamtego okresu Childrens Hour (polski tytu Niewinitka) Williama Wylera z 1961 r., ekranizacji sztuki Lilian Hellman o dwch nauczycielkach oskaronych o utrzymywanie niezgodnych z natur relacji. W tym czasie zmienia si rwnie wzorzec ekranowej mskoci dziki modym gwiazdom jak Marlon Brando, James Dean czy Montgomery Clift (z ktrych aden nie by zreszt wolny od homoseksualnych skonnoci). Wprowadzaj oni do kina element nie tylko seksualnej ambiwalencji, ale te neurozy, wraliwoci, zagubienia tego wszystkiego, od czego herosi hollywoodzcy powinni by wolni. Jednak oprcz Hollywood, istnieje zarwno w Ameryce, jak i Europie podziemny nurt twrczoci filmowej, gdzie homoseksualne podanie moe si ujawni bez przeszkd. Przykadami s filmy Fireworks (1947) Kennetha Angera czy Pie mioci (1950) Jeana Geneta. Kontynuacj tych dziaa jest filmowa, niezalena twrczo Andyego Warhola i osb skupionych w jego nowojorskiej Factory.
221
Bartosz urawiecki
Wraz z reyserem Paulem Morrisseyem oraz caym tabunem gejw, transwestytw i innych freakw Warhol krci filmy pene seksu w rnych konfiguracjach, przebieranek, take parodii rozmaitych gatunkw. Gony jest np. jego homoseksualny pastisz westernu Lonesome Cowboys (Samotni kowboje) z 1968 r. W latach 60., w czasach kontrkultury dokonuje si rewolucja obyczajowa, ktra przeamuje wiele tabu, rwnie w kinie. Ale homoseksualizm wci pozostaje tematem gronym, niezrcznym, podejrzanym. W Wielkiej Brytanii, w 1961 r. powstaje wany film zatytuowany Victim (Ofiara) Basila Deardena z Dickiem Bogardem w roli onatego prawnika szantaowanego z powodu homoseksualnego romansu. Pamitajmy, e w tym czasie w wielu krajach Europy Zachodniej, w tym wanie w Wielkiej Brytanii, homoseksualizm, zwaszcza mski, wci jest nielegalny. Mona trafi do wizienia za tzw. sodomi, a policja urzdza prowokacje i naloty na kluby, szalety, parki czy inne miejsca spotka gejw. Film Deardena jest wymierzony przeciwko temu antysodomicznemu prawu, pokazuje, e stwarza ono szerokie pole dziaania dla szantaystw, zmusza wielu obywateli do ycia w strachu i kamstwie. Z kolei we Woszech dwch reyserw-homoseksualistw o lewicowych pogldach Luchino Visconti i Pier Paolo Pasolini wprowadza do swoich filmw motywy homoseksualne. Jak jednak zauwaya Ewa Mazierska w eseju Dwa spojrzenia kina na homoseksualizm (Iluzjon nr 1,1991) obaj wci ukazuj homoseksualizm bd jako przeklestwo, bd przestpstwo. Wie si on u nich z poczuciem tragizmu, niespenienia lub z szantaem, wykorzystywaniem, zbrodni. Z drugiej strony, to wanie Pasolini otwiera we Woszech, pastwie katolickim, szerok dyskusj na temat seksualnoci, jej postrzegania w spoeczestwie, rnych stereotypw i uprzedze z ni zwizanych. W 1965 r. krci np. rewolucyjny pod wieloma wzgldami dokument Zgromadzenie miosne wychodzi z kamer i mikrofonem na ulic i pyta ludzi o ich ycie seksualne, stosunek do prostytucji, rozwodw, homoseksualizmu itd. Po zamieszkach w Stonewall sytuacja mniejszoci seksualnych zaczyna si stopniowo poprawia, take w kinie. Na przykad w roku 1970 wchodzi na ekrany film Boys in the Band (Chopcy z orkiestry) wedug sztuki Marta Crowleya w reyserii Williama Friedkina pierwszy film mainstreamowy, ktrego bohaterami s niemal wycznie geje. Rok pniej powstaje inny gony film Sunday, Bloody Sunday (Ta przeklta niedziela) Johna Schlesingera. To historia miosnego trjkta czcego heteroseksualn rozwiedzion kobiet, homoseksualnego ydowskiego lekarza i krcego midzy nimi biseksualnego modzieca. Wielk popularnoci cieszy si francuska komedia Edouarda Molinaro Klatka dla szalecw
Bartosz urawiecki
222
(La cage aux folles, 1978), ktra doczekaa si dwch kontynuacji i 18 lat pniej amerykaskiej przerbki, filmu Klatka dla ptakw. Z jednej strony jest to farsowe wykorzystanie schematu, w myl ktrego zwizek gejowski skada si z mczyzny i kobiety, czyli z geja mskiego i zniewieciaego, z drugiej bohaterowie pokazani zostaj z sympati, a ich zwizek jako co trwaego i niernicego si waciwie od maestwa tradycyjnego. W latach 70. do gosu i kamery dochodz twrcy niekryjcy si ze swoj orientacj, ktrzy ju bez kamuflau, bez udawania, szczerze i wasnym gosem zaczynaj mwi o homoseksualizmie w rnych kontekstach i aspektach. Wane jest np. nazwisko Rainera Wernera Fassbindera, niemieckiego reysera, niezwykle barwnej i kontrowersyjnej postaci, czowieka, ktry przed swoj nag mierci w wieku 37 lat zdoa nakrci ponad 40 filmw, wliczajc w to take np. dziewiciogodzinny serial Berlin Alexanderplatz. Homoseksualizm w filmach Fassbindera pozbawiony jest optymizmu, ale te ten twrca postrzega wszelkie relacje midzyludzkie w kategoriach wyzysku, erowania emocjonalnego i ekonomicznego jednostki na drugiej jednostce, gbokiego uzalenienia i rozczarowania. W tym ujciu stosunki msko-mskie ukazane np. w filmie Prawo silniejszego (1975) czy damsko-damskie (Gorzkie zy Petry von Kant; 1972 ) nie rni si od podobnych relacji w wydaniu hetero. W swoim ostatnim filmie, Querelle z 1982 r., nakrconym wedug powieci Jeana Geneta, Fassbinder demonstruje gejowsk ikonografi, fascynacj uminionym mskim ciaem, fetyszem munduru, fallicznymi ksztatami i sztucznym, rzdzcym si prawem podania wiatem. Take w Niemczech pojawia si reyser, Rosa von Praunheim, ktry przybiera kobiecy pseudonim Rosa, by uczci rowy trjkt, ktrzy homoseksualici musieli nosi w obozach koncentracyjnych. czy on undergroundow twrczo filmow, wzorowan w duej mierze na metodzie Brechta, z zaangaowaniem politycznym. Stawia te jasno spraw w tytule swego filmu z 1971 r.: To nie homoseksualista jest perwersyjny, ale spoeczestwo, w ktrym yje. W roku 1976 debiutuje jako reyser Derek Jarman, brytyjski artysta, ktry w swojej twrczoci przepisuje na nowo kulturowe dziedzictwo, ukazujc je z homoseksualnej perspektywy. Debiutancki Sebastian jest poetyck opowieci o ulubionym witym gejw, wzbudzajcym namitnoci w rzymskich onierzach. To take apoteoza piknego mskiego ciaa, nagoci (dodatkow ciekawostk jest, e wszystkie dialogi s wypowiadane po acinie). Angelic Conversation (1985) to z kolei seria poetyckich obrazw, ktrym towarzysz mwione zza kadru przez
223
Bartosz urawiecki
Judi Dench sonety Szekspira skierowane do modego mczyzny. Znany i w Polsce Caravaggio (1986) jest opowieci o wybitnym malarzu i jego biseksualnych zwizkach. Ogrd (1990) przedstawia umczonego Chrystusa pod postaci pary przeladowanych homoseksualnych kochankw. W Edwardzie II (1991) Derek Jarman przenosi na ekran sztuk Christophera Marlowea o homoseksualnym krlu, wzbogacajc j o hasa emancypacyjne i antydyskryminacyjne. Wittgenstein (1993) natomiast jest osobist wypowiedzi na temat synnego filozofa, niepomijajc rzecz jasna jego homoseksualnych rozterek i zwizkw. Jarman, a do swojej mierci w roku 1994, aktywnie dziaa te na rzecz zrwnania w prawach homoseksualistw z reszt spoeczestwa. Z lesbijskich artystek trzeba przywoa nazwisko Barbary Hammer, amerykaskiej niezalenej reyserki, nazywanej Grandmother of lesbian film. Od wczesnych lat 70. krci ona krtkie filmy eksperymentalne powiecone seksualnoci lesbijek (Dyketactics), problemom pci, feminizmu, take historii lesbianizmu. Inne nazwiska lesbijskich reyserek pozostajcych w krgu amerykaskiego kina niezalenego, a debiutujcych wanie w latach 70., to m.in.: Jan Oxenberg (Home Movie, 1972) i Greta Schiller (Gretas Girls, 1977), ktra w latach 80. zrobia wsplnie z Robertem Rosenbergiem synny dokument Before Stonewall (1985) o ruchu gejowsko-lesbijskim w Stanach od lat 20. do 60. XX w. Lesbijskie motywy pojawiaj si take w filmach reyserek feministek takich jak Ulrike Ottinger (Madame X, 1978) czy Chantal Akerman (Je, tu, il, elle, 1974). Ronie te wiadomo polityczna i spoeczna homoseksualistw, ktrzy w Stanach i Europie Zachodniej zaczynaj stanowi liczc si grup nacisku, grupuj si w stowarzyszenia, walcz o swoje prawa, rwnie na ekranie. Gdy w 1979 r. William Friedkin krci film Cruising (pokazywany w polskiej telewizji pod tytuem Zadanie specjalne), ktrego tematem s okrutne zbrodnie popeniane przez geja sadomasochist, rodowiska homoseksualne protestuj pod kinami przeciwko wypaczonemu, stereotypowemu i tendencyjnemu obrazowi homoseksualizmu, jaki przedstawia ten film. Ale przekonanie o zwizku nienaturalnego popdu seksualnego z perwersyjnymi i zbrodnicznymi skonnociami jeszcze dugo pokutuje w kinie hollywoodzkim. I szczeglnie chtnie jest wykorzystywane np. w horrorach z wampirami. Przypomnie naley chociaby Zagadk niemiertelnoci (1983) Tonyego Scotta z pamitn lesbijsk scen erotyczn, w ktrej Catherine Deneuve zaraa wampiryzmem Susan Sarandon, czy Wywiad z wampirem (1994) Neila Jordana z Tomem Cruiseem i Bradem Pittem, bardziej postmodernistyczne wykorzystanie homoseksualnych klisz.
Bartosz urawiecki
224
Ten mit o zej krwi homoseksualistw przybiera na sile w czasie paniki zwizanej z AIDS, chorob, ktra zostaje okrzyknita pedalsk zaraz. Due amerykaskie wytwrnie dugo boj si podj ten temat. Pierwsz wysokobudetow, komercyjn produkcj jest Filadelfia Jonatahna Demmea z 1993 r., nazwana przez niezalenego reysera Gregga Arakiego homoseksualnym filmem dla heteroseksualistw. Gej znowu zostaje tu sprowadzony do roli ofiary (choroby) i oprawcy zarazem zaraajcego spoeczestwo strasznym wirusem. Wspczucie z uprzedzeniem tocz walk na ekranie. Ju zupenie inaczej wyglda to 10 lat pniej w gonym miniserialu HBO Anioy w Ameryce (2003) zrobionym przez Mikea Nicholsa wedug sztuki zadeklarowanego geja, Tonyego Kushnera. Epidemia AIDS staje sie tutaj czci wikszego kryzysu ideowego i duchowego Ameryki, a Kushner rozlicza si w swoim dziele z konserwatywn kontrreakcj, obud rodowisk prawicowych i uczynieniem z homoseksualistw kozw ofiarnych odpowiedzialnych za cae zo, jakie dotkno Ameryk. rodowiska gejowskie na dugo przez Filadelfi podejmuj jednak w swoich niszowych filmach tematyk AIDS, chociaby w Parting Glances (1986) Billa Sherwooda (ktry zreszt w 1990 r. sam umiera na AIDS), Wirus nie zna moralnoci (1986) Rosy von Praunheim, gdzie o AIDS mwi si w formie musicalu z songami la Brecht, The Living End (1992) Gregga Arakiego, filmie, w ktrym dwch zaraonych wirusem kochankw rusza w Ameryk z hasem Fuck the world!, czy Blue (1993) Dereka Jarmana wyznaniu umierajcego artysty na AIDS. Tematyka homoseksualici a AIDS pojawia si te do szybko w filmach telewizyjnych, np. Early Frost (Wczesny przymrozek, 1985) Johna Ermana albo tego samego reysera Our Sons (Nasi synowie, 1990) z Hugh Grantem i Julie Andrews. Fabua tych filmw jest podobna mczyni zaraeni HIV kontra rodzina, ktra albo ich odrzucia z powodu homoseksualizmu, albo nic nie wie o ich chorobie. W 1993 r. powstaje te telewizyjny film And the Band Played On (A orkiestra graa dalej) Rogera Spottiswooda, z ca plejad gwiazd, opisujcy dzieje odkrycia wirusa, walki z nim, prby znalezienia na niego lekarstwa. Natomiast wczeniej, w 1990 r., na ekrany kinowe wchodzi film Normana Ren Longtime Companion (Dugoletni partner) starajcy si wiernie pokaza reakcje amerykaskich rodowisk homoseksualnych na pojawienie si i rozprzestrzenianie choroby. Zaryzykowabym twierdzenie, e AIDS, niezalenie od wszystkich swoich negatywnych i tragicznych skutkw, czyni z homoseksualistw grup o duym potencjale komercyjnym, stawia j bowiem w centrum zainteresowania publicznoci. A warto pamita, e w latach 80. homoseksualizm wci jest tematem
225
Bartosz urawiecki
ryzykownym i kiepsko si sprzedaje. W 1982 r. wchodzi na ekrany film Making Love w reyserii Arthura Hillera, twrcy Love Story. Opowiada o biseksualnym trjkcie, a do gwnych rl Hiller musi zatrudni mao znanych aktorw, ktrym zreszt ten film w karierze nie pomg, wrcz przeciwnie zaszkodzi. Wczeniej, wanie ze wzgldu na kontrowersyjno tematu, propozycj zagrania w Making Love odrzucaj m.in. Michael Douglas, Harrison Ford i Richard Gere. Inny przykad ekranizacja sztuki Iry Levina Deathtrap (miertelna puapka, 1982) w reyserii Sidneya Lumeta. Michael Caine i Christopher Reeve s tu par gejw, wystpnych zreszt, i w jednej scenie cauj si w usta. Obaj aktorzy maj wielkie obiekcje, by scen t zagra, podobno przed jej realizacj wypili due iloci alkoholu. Natomiast producenci Deathtrap twierdz, e w pocaunek kosztuje ich tysice dolarw, ktre nie wpynly do kas, bo widzowie nie chc oglda podobnych obrzydliwoci. Przykad z naszego podwrka: w 1982 r. Jadwiga Jankowska-Cielak odbiera nagrod aktorsk w Cannes za rol dziennikarki zakochanej w swojej koleance (granej przez Grayn Szapoowsk) w wgierskim filmie Karoly Makka Inne spojrzenie. Reyser zatrudnia polskie aktorki, bo wgierskie odmawiaj grania lesbijek. W Cannes gratuluj Jankowskiej-Cielak odwagi i pytaj, czy sama jest lesbijk, gdy zachodnie aktorki nie zdecydowayby si na tak mia rol i tak miae sceny, by nie wzbudza podejrze i nie rujnowa sobie kariery. Jednak lata 80. to take dekada, w ktrej skromny, zrobiony dla brytyjskiej telewizji, Channel 4 film My Beautiful Laundrette (Moja pikna pralnia, 1985) Stephena Frearsa, wedug scenariusza Hanifa Kureishiego, o mioci brytyjskiego skina i Pakistaczyka, potomka imigrantw, staje si niespodziewanie przebojem kinowym. Frears idzie za ciosem i realizuje znakomity film Prick up Your Ears (Uszy do gry, 1987), opowiadajcy prawdziw histori ycia brytyjskiego dramaturga, Joe Ortona, zamordowanego przez swojego partnera z zazdroci o saw i seks. Temat homoseksualizmu wchodzi wic w relacj z kwestiami rasowymi, klasowymi, ekonomicznymi, historycznymi. Przestaje by jakim kuriozum, zjawiskiem medycznym czy patologicznym, a staje si elementem skadowym szeroko pojmowanej kultury. Zagadnieniem spoecznym. W latach 80. z impetem wchodzi na ekrany rwnie Pedro Almodvar, przedstawiciel hiszpaskiego ruchu La Movida, bdcego reakcj na katolick opresj reimu Franco. Po mierci dyktatora podziemny dotd ruch zaczyna wypywa na powierzchni, staje si manifestacj swobody, wolnoci, zrzucania gorsetu obudy i bigoterii. Z poczuciem humoru i zmysem prowokacji eksponuje to wszystko,
Bartosz urawiecki
226
co niepoprawne, obsceniczne, seksualne. Almodvar krci pocztkowo krtkometrawki (tytu jednej z nich: Rnij, rnij, rnij mnie, Tim!) z udziaem swoich przyjaci, a w 1980 r. powstaje jego pierwszy dugometraowy film, Pepi, Lucy, Bom i inne dziewczyny z paczki, fabua o yciu czonkw i czonkin Movidy z silnym wtkiem lesbijskim. Wtki homoseksualne pojawiaj si w kolejnych filmach Almodvara Labiryncie namitnoci (1982), Pord ciemnoci (1983) wreszcie staj si osi fabuy w Prawie podania (1987), opowieci o reyserze uwikanym w tragicznie zakoczone romanse z dwoma chopcami. Prawo podania jest pierwszym laureatem przyznawanej na festiwalu filmowym w Berlinie od 1987 r. po dzi dzie nagrody Teddy dla najlepszego filmu z wtkami gejowsko-lesbijskimi. Za krtki metra pierwszego Teddyego dostaje Gus van Sant (film Five Ways to Kill Yourself ), ktry nieco wczeniej, bo w 1985 r. debiutuje penometraowym, czarno-biaym, niezalenym filmem Mala noche, o mczynie beznadziejnie zakochanym w nielegalnym meksykaskim imigrancie. W roku 1991 van Sant przedstawia kolejny wany film w historii kina gejowskiego, Moje wasne Idaho z dwiema modymi gwiazdami kina, Riverem Phoenixem i Keanu Reevesem. Phoenix gra tu msk prostytutk, rwnie nieszczliwie zakochan w koledze po fachu. Film ten zostaje zaliczony do tzw. New Queer Cinema, ktrego powstanie zostaje ogoszone przez feministyczn krytyczk B. Ruby Rich na amach brytyjskiego miesicznika filmowego Sight and Sound w 1992 r. New Oueer Cinema poddaje rewizji dogmaty pciowe zachodniej cywilizacji i pokazuje alternatywne moliwoci seksualnej ekspresji, wyzwolonej spod dominacji biaego heteroseksualnego mczyzny. Odchodzi te od sztywnej tosamoci gejowskiej czy lesbijskiej, akcentujc raczej wielo moliwoci seksualnej ekspresji, pynno orientacji. Ale take skupia si na mechanizmach wykluczenia i formatowania tych, ktrzy odbiegaj od normy. Do New Queer Cinema zalicza si m.in. takie filmy, jak: Poison (1991) Todda Haynesa, Edward II Dereka Jarmana, The Living End Gregga Arakiego, Swoon (1992) Toma Kalina, Young Soul Rebels (1991) Isaaca Juliena, w ktrych kwestie gejowskie przecinaj si z rasowymi, czy The Hours and Times (1991) Christophera Muncha wariacj na temat tego, co mogo zdarzy si midzy Johnem Lennonem a menederem Beatlesw, Brianem Epsteinem, podczas pewnych wakacji w Barcelonie. Do New Queer Cinema nawizuje te twrczo Brucea La Brucea ostrego Kanadyjczyka wywodzcego si z ruchu punkowego, ktry buduje swoje filmy z elementw satyry spoecznej i politycznej, poetyki kina
227
Bartosz urawiecki
undegroundowego, parodii i pornografii (No Skin off My Ass, Hustler White, Skin Flick, The Raspberry Reich czy Otto or Up with the Dead People). Elementy New Queer Cinema s wci obecne w kolejnych, ju bardziej komercyjnych filmach Todda Haynesa, m.in. w znanych i w Polsce: Velvet Goldmine (polski tytu: Idol, 1998) czy Daleko od nieba(2002) oraz Johna Camerona Mitchella (Hedwig and the Angry Inch, 2001, czy Shortbus, 2006). Jak wic obecnie yje si mniejszoci homoseksualnej w kinie zachodnim? Chyba nienajgorzej. Kino oficjalne wyzbyo si, przynajmniej na wiadomym poziomie, homofobicznych uprzedze. Traktuje homoseksualistw nader friendly, czsto jako najlepszych przyjaci czowieka, ale niekiedy te jako penoprawnych i rwnorzdnych bohaterw. Jednak nieczsto zdarzaj si takie filmy jak Tajemnica Brokeback Mountain (2006) Anga Lee, gdzie relacja homoseksualna jest centralnym punktem fabuy, czy Milk (2008) Gusa van Santa. By moe prestiowy sukces tego ostatniego dziea (dwa Oscary!), bdcego biografi dziaacza gejowskiego, Harveya Milka, otworzy pole dla kolejnych mainstreamowych produkcji, z wyranie wyartykuowanym postulatem zrwnania w prawach homoseksualistw z heteroseksualistami. Problematyka homoseksualna trafia pod strzechy take dziki serialom telewizyjnym, takim jak np. Sze stp pod ziemi czy Bracia i siostry, w ktrych problemy i perypetie osb homoseksualnych s istotnym, rwnoprawnym elementem fabuy. Powstay te cieszce si spor popularnoci seriale stricte gejowskie czy lesbijskie (brytyjska i amerykaska wersja Queer as Folk, The L. Word). Jest wreszcie duga lista filmw tworzonych przez twrcw gejowsko-lesbijskich przede wszystkim z myl o homoseksualnej widowni. Cz z tych filmw przebija si do szerszego obiegu, cz pozostaje w niszy, niemniej jednak istnieje na wiecie prny i chonny rynek odbiorcw, ktrzy te filmy kupuj, ogldaj i utosamiaj si ze sprawami i narracjami w nich przedstawionymi.
Bartosz urawiecki
Bartosz urawiecki Krytyk, publicysta. Jeden z najbardziej cenionych krytykw filmowych w Polsce. Laureat nagrody im. Krzysztofa Mtraka. Od lat zwizany z Filmem, gdzie oprcz szefowania dziaowi recenzji pisze felietony. Poza tym publikowa w Przekroju, Ha!arcie, Tygodniku Powszechnym, Odrze, Gazecie Wyborczej, wiecie Filmu. Nigdy nie ukrywa swojej homoseksualnoci, jest autorem licznych tekstw analizujcych wtki gejowskie, lesbijskie, ale take transseksualne w kinie. Jego tekst O tym, ktrego nie ma (2002) opublikowany
228
Bartosz urawiecki
w Bez Dogmatu, a potem Homofobii po polsku, uznawany jest za przeomowy, to pierwszy gos homoseksualisty, ktry ju nie prosi, ale da rwnego traktowania. Autor felietonw w gejowskich pismach Interhom oraz On i On. Pierwsz powie Trzech panw w ku nie liczc kota napisa w 2003 roku, wydana dwa lata pniej staa si sztandarowym przykadem literatury gejowskiej w polskiej literaturze. Rok pniej ukaza si zbir dramatw Erotica alla polacca, a obecnie wysza kolejna powie Ja, czyli 66 moich mioci. Niezmordowany propagator kultury gejowskiej, pisa teksty o Catherine Deneuve, R.W. Fassbinderze, Almodvarze, wraz z Magorzat Sadowsk przedstawi pioniersk analiz wtkw homoseksualnych w twrczoci Krzysztofa Zanussiego. Wielbiciel diw gejowskich, poczynajc od Zdzisawy Sonickiej.

Queerstudies Podrecznik

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Queerstudies Podrecznik

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

pod redakcj dr.

Jacka Kochanowskiego Marty Abramowicz Roberta Biedronia

Queer Studies wprowadzenie ...................................................... 7

Spoeczna historia homoseksualnoci. Ruch wyzwolenia (szkic do problematyki) ................................................................. 27

Historia homoseksualnoci w Polsce ............................................ 57

Sytuacja spoeczna osb bi- i homoseksualnych w Polsce....... 97

Coming out po polsku ................................................................. 115

Niebezpieczne zwizki, czyli: gender seksualno nard... 125

Jzyk i emancypacja LGBT: uwagi praktyczne ........................ 139

Queer Studies. Podrcznik kursu

Meandry pci transseksualizm .................................................. 159

Homoseksualno a religia: judaizm, chrzecijastwo i islam (wprowadzenie) ........................................................................... 173

Erotyka i polityka sztuki gejowskiej w Polsce .............................. 203

Geje i lesbijki w kinie ..................................................................... 217

Queer Studies wprowadzenie

Queer Studies. Podrcznik kursu

Queer Studies wprowadzenie

Foucault Michel, Wola wiedzy..., dz. cyt., s. 91.

Queer Studies. Podrcznik kursu

Mizieliska Joanna, Pe, ciao..., dz. cyt., s. 138-139.

Queer Studies wprowadzenie

Queer Studies. Podrcznik kursu

Genealogia perspektywy queer

Queer Studies wprowadzenie

Queer Studies. Podrcznik kursu

Derrida Jacques, Positions, Minuit, Paris 1972, s. 56.

Queer Studies wprowadzenie

Queer Studies. Podrcznik kursu

Queer Studies wprowadzenie

Queer Studies. Podrcznik kursu

Queer Studies wprowadzenie

Queer Studies. Podrcznik kursu

Queer Studies wprowadzenie

Queer Studies. Podrcznik kursu

Queer Studies wprowadzenie

Queer Studies. Podrcznik kursu

O kursie Queer Studies sw kilka

Queer Studies wprowadzenie

Queer Studies. Podrcznik kursu

Spoeczna historia homoseksualnoci. Ruch wyzwolenia (szkic do problematyki)

Queer Studies. Podrcznik kursu

Spoeczna historia homoseksualnoci. Ruch wyzwolenia (szkic do problematyki)

Narodziny homoseksualizmu i homoseksualisty

Foucault Michael, Historia seksualnoci, Czytelnik, Warszawa 1995.

Queer Studies. Podrcznik kursu

Spoeczna historia homoseksualnoci. Ruch wyzwolenia (szkic do problematyki)

Queer Studies. Podrcznik kursu

Spoeczna historia homoseksualnoci. Ruch wyzwolenia (szkic do problematyki)

Homoseksualista w nowoczesnym wiecie wiekw XIX i XX

Queer Studies. Podrcznik kursu

Spoeczna historia homoseksualnoci. Ruch wyzwolenia (szkic do problematyki)

Przemiana: od choroby ku waciwoci ludzkiej seksualnoci. Badania Kinseya

Queer Studies. Podrcznik kursu

Kinsey A.C., Sexual Behavior in the Human Female, 1953.

Spoeczna historia homoseksualnoci. Ruch wyzwolenia (szkic do problematyki)

Queer Studies. Podrcznik kursu

Przemiana: wpyw II wojny wiatowej na now tosamo homoseksualistw. Ruch homofilny

Spoeczna historia homoseksualnoci. Ruch wyzwolenia (szkic do problematyki)

Queer Studies. Podrcznik kursu

Spoeczna historia homoseksualnoci. Ruch wyzwolenia (szkic do problematyki)

Stonewall Inn, kontrkultura, prawa czowieka i ruch wyzwolenia

Queer Studies. Podrcznik kursu

Spoeczna historia homoseksualnoci. Ruch wyzwolenia (szkic do problematyki)