Prof. dr hab. in. Krystyn Pawluk Przew.

Polskiego Komitetu Terminologii Elektrycznej JAK PISA TEKSTY TECHNICZNE POPRAWNIE Piszc jakikolwiek tekst, stosujemy si oczywicie do regu ortografii, ktrej podstawowe zasady wpaja si nam od wczesnej modoci. Tekst techniczny - najeony wzorami matematycznymi, liczbami, oznaczeniami jednostek i symbolami wielkoci fizycznych, ktre s przewanie zaopatrzone we wskaniki (najczciej dolne prawostronne), zawierajcy liczne skrty i akronimy - wychodzi poza ramy tradycyjnej ortografii. Midzynarodowa spoeczno inynierw wprowadzia szereg zasad [5-8] akceptowanych przez polskie normy [1-4], zgodnie z ktrymi powinno si pisa teksty techniczne: artykuy, opracowania niepublikowane, instrukcje eksploatacji itp. Zasady te mona interpretowa jako swoistego rodzaju ortografi dla tekstu technicznego. Recenzujc liczne artykuy i rozprawy naukowe, maszynopisy (komputeropisy?) ksiek technicznych itp. zauwaamy, e wielu autorw nie przestrzega tej ortografii. Czy naley przywizywa wag do edytorskiej strony przygotowywanego tekstu? Przecie normy edytorskie nie s obowizkowe. Normy edytorskie to propozycja ujednoliconego pisania tekstu, tylko propozycja! Publikujc niniejszy artyku, chciabym sugerowa - zarwno piszcym teksty techniczne, jak i redakcjom drukujcym te teksty - dobrowolne stosowania si do zasad wprowadzonych przez normy edytorskie tekstw technicznych i matematycznych, ktre s wyszczeglnione na kocu artykuu. Podobnie dobrowolne jest przecie stosowanie si do zasad ortografii, zadanie na rdzeniu jest jeden zwj. Za pisanie nieortograficzne nie pociga si nikogo do odpowiedzialnoci karnej: po prostu nie wypada robi bdw ortograficznych. W tekstach technicznych take nie wypada nie stosowa si do przyjtych midzynarodowo zasad edytorskich. Wanie dlatego! W Polsce wikszo tekstw technicznych jest obecnie przygotowywane edytorem WORD, przy czym wyraenia matematyczne s zapisywane za pomoc obiektu Math Type Equation. Autorzy poprzedzaj zwykle na ustawieniach fabrycznych (Factory settings), gdzie np. mae litery greckie ustawione s jako kursywa, a due jako antykwa i w konsekwencji pisz czsto dx dx niepoprawnie zamiast . Pochodn powinno si zapisywa00, a nie 00jak chce edytor dt dt Math Type Equation - patrz dalej rozdziay kursywa i antykwa. Recenzujc prace, spotykam si z tego typu niesumiennociami nawet u powanych autorw. Pamitajmy, e bez ingerencji w podanym duchu w ustawienia fabryczne WORD-a nie napiszemy poprawnie wzorw matematycznych. Oto najwaniejsze zasady dotyczce pisania tekstw, ktre powinny by zachowywane niezalenie od tego, w jakim edytorze przygotowujemy tekst techniczny. Kursywa Kursyw (pismem pochyym, ang. sloping type, italic type) piszemy: Liter rdow symbolu wielkoci fizycznej, niezalenie od tego, czy w konkretnym przypadku jest to liczba alfabetu aciskiego czy greckiego. Na przykad prd elektryczny to I, a nie I , rezystencja to R, a nie R, strumie magnetyczny to , a nie . Zasada to dotyczy oczywicie zarwno symboli wystpujcych w tekcie, jak i we wzorach matematycznych, na rysunkach, w tablicach itp. (zdarzyo mi si recenzowa prace naukowe, w ktrych symbole wielkoci w tekcie i we wzorach byy napisane innym pismem). Wskanik dolny, grny, prawo- i lewostronny, ale tylko gdy odwouje si on do innej wielkoci fizycznej, wic np. skadowa x-owa indukcji magnetycznej to Bx, a nie Bx. Wskanik literowy oznaczajcy dowoln liczb, np. Uj dla j = 1, 2, ...., n, ale nie konkretn liczb.

18

Oglny symbol funkcji, np. f lub g, ale nie symbol konkretnej funkcji. Symbol macierzy, ktrej elementami s wielkoci fizyczne, przy czym stosujemy czcionk pgrub (bold), np. L = 00 a nie L, jak czsto pisze si w tekstach matematycznych. Symbol wektora reprezentujcego wielko fizyczn piszemy zasadniczo kursyw pgrub, np. H, ale przy konflikcie z symbolem macierzy pisanej tak samo trzeba pisa H lub H. Antykwa

Antykw (pismem prostym, ang. upright type, roman type) piszemy: Cyfry. Symbole konkretnych funkcji, np. sin t, a nie sin t. 0 Operatory, np. operatory rniczkowania (zwyczajne i czstkowe) to d i , a nie d ani - patrz wczeniej podany prawidowy zapis pochodnej, a take -1 = j, a nie j: cz rzeczywista liczby zespolonej to Re, a nie Re. Symbole liczb o konkretnej wartoci, np. 3, 14.... = , a nie , i podobnie 2,718.... = e , a nie e. Indeksy, jeli odwouj si: - do obiektw (fizycznych, geometrycznych), np. natenie pola elektrycznego w punkcie A to EA, a nie EA, - do zjawisk lub stanw fizycznych, np. prd zwarcia to Ik, a nie Ik, i podobnie moc mechaniczna to Pm, a nie Pm, - do nazwisk, np. temperatura Curie to TC, a nie TC, - do charakteru wielkoci symbolizowanej przez liter rdow, np. warto szczytowa napicia to Um , a nie Um . Oznaczenia jednostek miar, np. mikrowolt oznaczamy V, a nie V. Jednostki miar Jak wspomniano powyej, oznaczenia jednostek miar pisze si zawsze antykw. Zapisujc konkretn warto fizyczn, podaje si jej warto liczbow i jednostk miary; dobrze jest zachowa tu nastpujce zasady: Zapisujc warto liczbow cyframi, wpisujemy po spacji oznaczenie jednostki miar, a nie jej nazw, wic poprawnie jest na przykad 100 V a niepoprawnie 100 woltw, a jeszcze gorzej 100 wolt, bo jednostki w jzyku polskim podlegaj deklinacji, podobnie jak rzeczowniki.

Zapisujc warto liczbow sowami, dopisujemy po niej nazw, a nie oznaczenie jednostki, wic poprawnie jest sto woltw a niepoprawnie sto V. O powyszej zasadzie trzeba szczeglnie pamita w przypadku jednostek miar, ktrych oznaczenie jest identyczne z ich nazw, np. bit, mol: poprawnie jest np. 500 bit i piset bitw, a niepoprawnie 500 bitw i piset bit. Wiele osb publikujcych teksty techniczne, nie wyczajc nawet autorw podrcznikw szkolnych, nie uwiadamia sobie prawdopodobnie tej zasady (odnotowuj np. z podrcznika licealnego chemii 10 moli zamiast poprawnego 10 mol), a przecie powysza zasada jest zgodna z reguami poprawnego pisania zda zawierajcych liczebniki (przecie nie piszemy! auta stoj na parkingu, lecz dwa auta stoj na parkingu). Do oznacze jednostek miar nie wolno dopisywa indeksw, ktre mog by doczane tylko do symboli wielkoci fizycznych, np. tekst moc turbozespou w elektrowni jest rwna 100 MWe, jest niepoprawny (i podobnie ani nie MW(e), ani nie MWe), trzeba to napisa np. tak: moc Pe turbozespou w elektrowni jest rwna 100 MW.

Nr 46

19

I jeszcze jeden drobiazg zwizany z zapisywaniem jednostek. W tekstach technicznych w jzyku polskim rozpowszechnia si maniera ujmowania oznacze jednostek w nawias kwadratowy, np. [V]. Midzynarodowe normy edytorskie: ani IEC, ani ISO nie przewiduj takiego zapisu. Moim zdaniem, w tekstach technicznych pisanych po polsku mona dopuci stosowanie powyszego nawiasu tylko w nastpujcych przypadkach: - w tabelach, w nagwku kolumny, w ktrej wpisane s wartoci wyraone w danej jednostce miary, - na wykresach, do oznaczenia jednostki miary wielkoci wystpujcej na danej osi, - po wzorach matematycznych, z ktrych nie wynika, w jakiej jednostce miary wystpi warto liczbowa wyliczona danym wzorem (por. przykad obok, z wyraeniem na GU). Zdarzyo mi si jednak recenzowa prace naukowe, w ktrych autor stosowa zapis typu 100 [V], co oczywicie zawsze wykazywaem jako niepoprawno edytorsk. Piszc teksty np. po angielsku, lepiej w ogle nie stosowa zapisu jednostek w nawiasie. Rodzaj czcionki Do zapisywania symboli wielkoci fizycznych - zarwno liter rdowych, jak i wskanikw - naley stosowa czcionk z szeryfami, np. Times New Roman, a nie np. Arial. Natomiast do zapisywania oznacze jednostek miar naley uy tej samej czcionki, w ktrej zapisany jest tekst sowny. Przykadem poprawnego zapisu przy tekcie w Times New Roman jest napisane w poprzednim rozdziale (na czerwono) zdanie o mocy turbozespou; ale przy tekcie drukowanym w Arialu to samo zdanie powinno wyglda tak moc Pe turbozespou w elektrowni jest rwna 100 MW, a wic tekst sowny, liczba, wskanik e i oznaczenie jednostki wArialu, a tylko symbol wielkoci fizycznej w Times New Roman. W odniesieniu do tekstw technicznych pisanych czcionk bez szeryfw, a wic np. Arialem, IEC wprowadzio ostatnio jeszcze nastpujce ucilenie: nazw funkcji naley pisa oczywicie antykw, a ponadto t sam czcionk, co tekst sowny i oznaczenia jednostek miar, U np. tak: logarytmiczne wzmocnienie napiciowe jest dane wzorem GU = In 0 21 Np, a wic tekst, U symbol funkcji logarytm naturalny i oznaczenie jednostki s wydrukowane Arialem, a tylko symbole wielkoci fizycznych - czcionk Times New Roman. Owo zrnicowanie zapobiega bdnemu zrozumieniu zapisu i uatwia czytelnikowi interpretacj liter Np jako oznaczenie jednostki neper, a nie jako czonu skadowego argumentu logarytmu. To samo zdanie zapisane czcionk New Times Roman moe atwiej w tym wzgldzie zmyli czytelnika, wic nie proponowabym pisa: logarytmiczne wzmocnienie napiciowe jest dane wzorem GU = ln U2 0 U1 Np, lecz w tym wanie kontekcie zastosowa nawias kwadratowy: logarytmiczne wzmocnienie napiciowe jest dane wzorem 0 U = ln U2 [Np]. G U
1

Znaki diakrytyczne Norma [l] wprowadza szereg znakw diakrytycznych, ktrych stosowanie nie jest rozpowszechnione; maj one zreszt swoje odpowiedniki z zastosowaniem odpowiednich indeksw; warto tu przytoczy kilka waniejszych. Podkrelanie symboli reprezentujcych wielkoci fizyczne, ktrych warto liczbowa jest liczb zespolon, np. U lub Z, przy czym podkrelamy tylko liter rdow, wic np. U0, a wielkoci sprzone zaopatruje si w tej konwencji w gwiazdk, np.U*. Kreska nad liter rdow oznacza warto redni, np. X, co jest rwnowane z zastosowaniem wskanika Xav (wskaniki powinny nawizywa do nazw w jzykach: greckim, aciskim, angielskim lub francuskim, dlatego stosowanie polskiego wskanika r nie jest zalecane; podobnie w opisie wielkoci dotyczcych maszyn elektrycznych wirnik wyrniaj-my indeksem r, a nie w).

20

 Warto skuteczna wielkoci periodycznej nie musi by wyrniana ani znakiem diakrytycznym, ani jakimkolwiek wskanikiem, wystarcza zastosowanie duej litery, np. U lub ~ I, lecz jeli takie wyrnienie jest niezbdne, to stosujemy tyld nad liter, np. U, lub uywamy wskanika midzynarodowego, wic raczej Ueff ni Us k. Warto szczytow funkcji zmiennej w czasie, jak rwnie amplitud funkcji sinusoidalnej czasu oznaczamy daszkiem nad liter rdow, np. , lub stosujemy zapis z indeksem Um. Wartoci chwilowe podstawowych wielkoci uywanych w elektrotechnice zapisujemy maymi literami, np. u i i, albo stosujemy indeks t (oczywicie kursyw), np. Ut, dla wartoci chwilowej napicia lub Qt, dla chwilowej wartoci adunku elektrycznego. Przymiotniki od nazwisk W tekstach naukowych uywa si przymiotnikw tworzonych od nazwisk sawnych uczonych. Polska ortografia nie wprowadza tu jakich oglnych zasad, zgodnie z ktrymi odpowiednie formy przymiotnikowe powinny by pisane. Podstawowa trudno to rozstrzygnicie kwestii, czy formy przymiotnikowe naley tworzy od nazwisk obcojzycznych w formie spolszczonej czy oryginalnej. Moim zdaniem nie da si poda tu oglnych zasad, lecz w kadym konkretnym przypadku trzeba opiera si na wasnym wyczuciu co do dopuszczalnoci lub niedopuszczalnoci form spolszczonych. Pewn wskazwk mog by nazwy jednostek miar pochodzce od nazwisk sawnych uczonych, ktre w jzyku polskim wystpuj w formie spolszczonej, mona je wic traktowa jako precedens, ktry moe uatwi rozstrzygnicie o dopuszczalnoci form spolszczonych, cho wyczucie indywidualne piszcego powinno tu mie te co do powiedzenia. Oto kilka przykadw: - potencja niutonowski, a nie newtonowski (niuton to jednostka SI siy), - tarcie kulombowskie, a nie koulombowskie (kulomb to jednostka SI adunku elektrycznego), - elektrodynamika makswelowska, a nie maxwellowska (makswel to jednostka strumienia magnetycznego w ukadzie elektromagnetycznym CGS). Ato przykady, w ktrych spolszczenie moim zdaniem nie powinno by stosowane: - relatywistyka einsteinowska, a nie ajnsztajnowska, mimo e polscy chemicy dla 99. pierwiastka einsteinum wprowadzili nazw ajnsztajn, a nie einstein, - algebra boolowska, a nie bulowska. Zakoczenie Intencj niniejszego artykuu jest zaapelowanie do autorw tekstw technicznych i naukowych zwizanych z elektrotechnik, a take do redakcji czasopism, o przykadanie wikszej wagi do poprawnoci przygotowywanych tekstw i do stosowania si do polskich [1-4] i midzynarodowych [5-8] norm oznacze wielkoci i jednostek miar. Powszechne dzisiaj posugiwanie si komputerowymi edytorami tekstw technicznych i matematycznych stwarza w tym wzgldzie due moliwoci, ktre przez wielu autorw nie s w peni wykorzystywane. Stosujmy si do midzynarodowych regu ortografii technicznej z tak sam pieczoowitoci, z jak przywyklimy zachowywa zasady naszej zwykej ortografii. Literatura [l] PN-88/E-01100. Oznaczenia wielkoci i jednostek miar uywanych w elektryce. Postanowienia oglne. Wielkoci podstawowe

Nr 46

21

[2] PN-89/E-01102. Oznaczenia wielkoci i jednostek miar uywanych w elektryce. Telekomunikacja i elektronika [3] PN-88/E-01103. Oznaczenia wielkoci i jednostek miar, uywanych w elektryce. Wielkoci logarytmiczne [4] PN-68/N-01050. Podstawowe oznaczenia matematyczne [5] IEC 60027-1: 1992. Letter symbols to be used in electrical technology - Part l: General +Amendment l: 1997 [6] IEC 60027-2: 1972. Letter symbols to be used in electrical technology - Part 2: Telecommunication and electronics [7] IEC 60027-3: 1981. Letter symbols to be used in electrical technology - Part 3: Logarithmic quantities und units [8] ISO 31-0: 1992. Quantities and units - Part 0: General principles

22