You are on page 1of 255

MICHIO KAKU

FIZYKA RZECZY NIEMOLIWYCH


NAUKOWA WYPRAWA DO WIATA FAZERW, PL SIOWYCH, TELEPORTACJI I PODRY W CZASIE

Przeoyli: Bogumi Bieniok i Ewa L. okas

Tytu oryginau Physics of the Impossible. A Scientific Exploration into the World of Phasers, Force Fields, Teleportation, and Time Travel

Mojej kochajcej onie Shizue oraz Michelle i Alyson


1

SPIS RZECZY
Wstp i podzikowania Podzikowania Cz I. Niemoliwoci typu 1 Rozdzia 1. Pola si Rozdzia 2. Niewidzialno Rozdzia 3. Fazery i gwiazdy mierci Rozdzia 4. Teleportacja Rozdzia 5. Telepatia Rozdzia 6. Psychokineza Rozdzia 7. Roboty Rozdzia 8. Istoty pozaziemskie i UFO Rozdzia 9. Statki kosmiczne Rozdzia 10. Antymateria i antywszechwiaty Cz II. Niemoliwoci typu II Rozdzia 11. Szybciej od wiata Rozdzia 12. Podre w czasie Rozdzia 13. Wszechwiaty rwnolege Cz. III. Niemoliwoci typy III Rozdzia 14 Perpetuum mobile Rozdzia 15. Prekognicja Epilog. Przyszo rzeczy niemoliwych Przypisy Bibliografia Literatura w jzyku polskim Literatura w jzyku angielskim

WSTP I PODZIKOWANIA
Jeeli na samym pocztku idea nie wydaje si absurdalna, nie ma dla niej adnej nadziei. - Albert Einstein Czy bdziemy kiedy potrafili przechodzi przez ciany? Budowa statki kosmiczne poruszajce si szybciej od wiata? Odczytywa myli innych osb? Sta si niewidzialnymi? Przesuwa przedmioty si samych myli? Przesya nasze ciaa w mgnieniu oka w inny zaktek przestrzeni kosmicznej? Pytania te fascynuj mnie od dziecistwa. Gdy dorastaem, pocigaa mnie, jak wielu innych fizykw, moliwo podry w czasie, istnienia broni strzelajcej wizkami energii, pl siowych, wszechwiatw rwnolegych i tym podobnych. Magia, fantazja i fantastyka naukowa razem tworzyy olbrzymi plac zabaw dla mojej wyobrani. Zapocztkoway trwajce przez cae ycie zauroczenie tym, co niemoliwe. Pamitam, jak ogldaem w telewizji powtrki serialu Flash Gordon. W kad sobot wpatrywaem si w telewizor, podziwiajc przygody Flasha, dr. Zarkova i Dale Arden, zachwycajc si otaczajcym ich przepychem futurystycznej techniki: statkami kosmicznymi, tarczami niewidzialnoci, dziaami wystrzeliwujcymi wizki energii i unoszcymi si na niebie miastami. Nie przegapiem ani jednego odcinka. Film ten otworzy przede mn cakowicie nowy wiat. Uwielbiaem wyobraa sobie, e kiedy polec rakiet na jak obc planet, eby bada jej niezwyk powierzchni. Zostaem wcignity na orbit tych fantastycznych wynalazkw i wiedziaem, e moje przeznaczenie musi by w jaki sposb zwizane z wszystkimi obiecywanymi w serialu cudami nauki. Jak si okazuje, nie byem w tym przewiadczeniu odosobniony. Wielu spenionych naukowcw zainteresowao si nauk dziki fantastyce naukowej. Wielkiego astronoma Edwina Hubble'a zainspiroway dziea Juliusza Verne'a. Wanie pod wpywem lektury ksiek tego pisarza Hubble postanowi porzuci obiecujc karier prawnicz i zaj si nauk. W efekcie zosta najwikszym astronomem XX wieku. Wyobrania Carla Sagana, uznanego astronoma i autora wielu bestsellerw, rozbudzia si po przeczytaniu serii ksiek Edgara Rice'a Burroughsa o Johnie Carterze z Marsa. Sagan marzy, e ktrego dnia, tak jak John Carter, bdzie bada piaski Marsa. W dniu, w ktrym zmar Albert Einstein, byem jeszcze dzieckiem, ale pamitam, jak ludzie mwili ciszonym gosem o jego yciu i mierci. Nastpnego dnia zobaczyem w gazecie zdjcie jego biurka, a na nim rkopis najwikszego, nieukoczonego dziea Einsteina. Zastanowio mnie, co mogo by tak doniose, e najwikszy umys naszych czasw nie potrafi tego dokoczy? W artykule przeczytaem, e Einstein zajmowa si niemoliwym do spenienia marzeniem, problemem tak trudnym, e adna miertelna istota nie moe sobie z nim poradzi. Potrzebowaem wielu lat, by odkry, czego dotyczy ten rkopis: by on powicony wielkiej, 3

jednoczcej

teorii

wszystkiego.

Marzenie

uczonego

ktremu powici

ostatnie trzy

dziesiciolecia ycia - pomogo mi lepiej spoytkowa wasn wyobrani. Zapragnem, cho w niewielkim stopniu, by czci tego wysiku majcego na celu dokoczenie pracy Einsteina i zjednoczenie praw fizyki w jednej teorii. Gdy dorastaem, powoli zaczo do mnie dociera, e chocia to Flash Gordon by bohaterem i zawsze podbija serce piknej dziewczyny, ciar caego serialu spoczywa na uczonym. Bez dr. Zarkova nie byoby statkw kosmicznych, wypraw na Mongo ani ratowania Ziemi. Nie ujmujc nic bohaterom, bez nauki nie ma fantastyki naukowej. Uwiadomiem te sobie, e wszystkie te opowieci z naukowego punktu widzenia s niemoliwe, stanowi jedynie wytwr wyobrani. Dorastanie wymaga porzucenia takich fantazji. W prawdziwym yciu, mwiono mi, trzeba pozby si mrzonek i zaj czym praktycznym. Ja jednak doszedem do wniosku, e jeeli dalej chc si zajmowa tym, co niemoliwe, musz to robi na gruncie fizyki. Bez solidnego przygotowania z zaawansowanej fizyki do koca ycia bd jedynie spekulowa na temat futurystycznych rozwiza technicznych, nie rozumiejc, czy s one w ogle moliwe. Zrozumiaem, e musz si zagbi w zaawansowan matematyk i nauczy fizyki teoretycznej. I tak te zrobiem. Kiedy w szkole redniej zorganizowano festiwal nauki, zbudowaem z tej okazji w garau mamy rozbijacz atomw. Udaem si do zakadw Westinghouse'a i zebraem 200 kilogramw cinkw stali transformatorowej. W czasie Boego Narodzenia" na szkolnym boisku do footballu rozwinem 35 kilometrw miedzianego drutu. W efekcie zbudowaem akcelerator czstek, betatron, o mocy 2,3 miliona elektronowoltw, ktry zuy 6 kilowatw mocy (ca moc dostpn w naszym domu) i wygenerowa pole magnetyczne 20 tysicy razy silniejsze od pola magnetycznego Ziemi. Moim celem byo uzyskanie wizki promieni gamma wystarczajco silnej do wytworzenia antymaterii. Dziki temu projektowi wziem udzia w Narodowym Festiwalu Nauki i w kocu speniem swoje marzenie, zdobywajc stypendium na studia w Uniwersytecie Harvarda, gdzie mogem, tak jak sobie planowaem, zosta fizykiem teoretykiem i poda ladami czowieka bdcego dla mnie przykadem - Alberta Einsteina. Teraz dostaj e-maile od autorw literatury fantastycznonaukowej i scenarzystw, w ktrych prosz mnie, abym pomg uatrakcyjni ich opowieci, opisujc granice praw fizyki. Niemoliwe" jest pojciem wzgldnym Jako fizyk nauczyem si, e okrelenie niemoliwe" jest czsto wzgldne. Przypominam sobie, jak kiedy nauczycielka podesza do mapy Ziemi i wskazaa linie brzegowe Ameryki Poudniowej i Afryki. Czy to nie dziwny przypadek - powiedziaa - e linie te pasuj do siebie, niemal jak dwa kawaki ukadanki? Niektrzy uczeni - cigna - wysuwaj hipotez, e by moe byy one kiedy czci jednego, olbrzymiego kontynentu. Ale to gupie. adna sia nie mogaby rozsun dwch wielkich kontynentw. Takie mylenie jest absurdalne - dodaa na zakoczenie. Tego samego roku uczylimy si o dinozaurach. Czy to nie dziwne - mwia nasza nauczycielka 4

- e dinozaury panoway niepodzielnie na Ziemi przez miliony lat, a potem jednego dnia wszystkie znikny? Nikt nie wie, dlaczego wyginy. Niektrzy paleontolodzy przypuszczaj, e moe ich mier spowodowa meteor z kosmosu, ale to niemoliwe, taki pomys bardziej pasuje do fantastyki naukowej. Dzisiaj wiemy, e na skutek tektoniki pyt kontynenty jednak si przemieszczaj oraz e 65 milionw lat temu olbrzymi meteor o rednicy 10 kilometrw najprawdopodobniej spowodowa wyginicie dinozaurw i wikszej czci istot ywych na Ziemi. W czasie mojego krtkiego ycia wielokrotnie byem wiadkiem, jak co, zdawaoby si niemoliwego, staje si uznanym faktem naukowym. Czy nie moemy wic przypuszcza, e kiedy bdziemy potrafili teleportowa si z jednego miejsca w inne lub budowa statki kosmiczne, ktrymi polecimy do gwiazd odlegych o lata wietlne? Dzisiejsi fizycy zwykle uwaaj takie wyczyny za co niemoliwego. Ale czy mog one sta si realne za kilkaset lat? Albo za dziesi tysicy lat, gdy nasza technika bdzie jeszcze bardziej zaawansowana? A moe za milion lat? Ujmijmy to jeszcze inaczej - gdybymy mogli w jaki sposb spotka cywilizacj wyprzedzajc nas o milion lat, czy uywana przez nich na co dzie technika byaby dla nas magi? Pytanie to, jego sens, jest jedn z kluczowych kwestii przewijajcych si w tej ksice: czy jedynie dlatego, e co jest dzisiaj niemoliwe", pozostanie niemoliwe przez kolejne wieki czy miliony lat? Biorc pod uwag niezwyke postpy nauki w ostatnim stuleciu, w szczeglnoci powstanie teorii kwantowej i oglnej teorii wzgldnoci, moemy oszacowa w przyblieniu, kiedy, jeeli w ogle, niektre z tych fantastycznych rozwiza technicznych mog si zici. Wraz z pojawieniem si jeszcze bardziej zaawansowanych teorii, takich jak teoria strun, nawet pojcia ocierajce si o fantastyk naukow, jak podre w czasie i wszechwiaty rwnolege, s obecnie na nowo analizowane przez fizykw. Pomylmy o tych postpach techniki, ktre 150 lat temu uczeni okrelali jako niemoliwe", a ktre teraz stay si czci naszej codziennoci. W 1863 roku Juliusz Verne napisa powie Pary w XX wieku. Ksika ta, ukryta, leaa w zapomnieniu przez ponad wiek, a do jej przypadkowego odkrycia przez prawnuka autora i wydania w 1994 roku. W powieci tej Verne wyobraa sobie, jak mgby wyglda Pary w roku 1960. Ksika pena jest opisw cudw techniki, ktre w XIX wieku bez wtpienia uwaano za niemoliwe, midzy innymi faks, oglnowiatow sie komunikacyjn, szklane drapacze chmur, napdzane benzyn pojazdy i pocigi szybkobiene, poruszajce si po pooonych nad ziemi torach. Nie powinno nas dziwi, e Verne potrafi przewidzie to wszystko z niezwyk dokadnoci, poniewa zewszd otacza go wiat nauki i cigle wypytywa uczonych o informacje. Gboki szacunek dla podstaw nauki pozwoli mu doj do tak zadziwiajcych przewidywa. Niestety, niektrzy z najwikszych uczonych XIX wieku przyjli przeciwn postaw i oznajmili, e pewne rozwizania techniczne s cakowicie niemoliwe. Lord Kelvin, prawdopodobnie najznamienitszy fizyk epoki wiktoriaskiej (pochowany w Opactwie Westminsterskim obok Isaaca Newtona), stwierdzi, e niemoliwoci jest istnienie urzdze latajcych ciszych od 5

powietrza", takich jak samoloty. Uwaa, e promienie Rontgena s oszustwem, a radio nie ma przyszoci. Lord Rutherford, ktry odkry jdro atomowe, odrzuci moliwo zbudowania bomby atomowej, nazywajc takie rozwaania bredniami". Chemicy w XIX wieku stwierdzili, e poszukiwanie kamienia filozoficznego, fantastycznej substancji zamieniajcej ow w zoto, to naukowa lepa uliczka. Dziewitnastowieczna chemia opieraa si na zaoeniu niezmiennoci pierwiastkw, takich jak ow. A jednak posugujc si dzisiejszymi rozbijaczami atomw, moemy, w zasadzie, zmieni atomy oowiu w zoto. Wyobramy sobie, jak fantastyczne wydawayby si na pocztku XX wieku uywane przez nas obecnie telewizory, komputery i Internet. Przechodzc do troch bliszych nam czasw, zauwamy, e rwnie czarne dziury uwaane kiedy byy za fantastyk naukow. Sam Einstein napisa w 1939 roku artyku, w ktrym dowodzi", e czarne dziury nie mog powstawa. A jednak Kosmiczny Teleskop Hubble'a i rentgenowski teleskop Chandra odkryy ju w przestrzeni kosmicznej tysice czarnych dziur. Powodem, dla ktrego te rozwizania techniczne uznano za niemoliwe", jest to, e w XIX i na pocztku XX wieku nie znano podstawowych praw fizyki i nauki w ogle. Jeeli uwiadomimy sobie, jak wielkie w tamtych czasach byy luki w rozumieniu nauki, szczeglnie na poziomie atomowym, nie powinno nas dziwi, e takie postpy uznawano za niemoliwe. Badanie rzeczy niemoliwych Na ironi zakrawa fakt, e powane badania rzeczy niemoliwych czsto pozwalay odkry bogate i cakowicie nieoczekiwane obszary nauki. Na przykad prowadzone przez cae stulecia bezowocne poszukiwania perpetuum mobile doprowadziy fizykw do wniosku, e takiego urzdzenia nie mona skonstruowa, co z kolei zaowocowao sformuowaniem zasady zachowania energii i trzech praw termodynamiki. W ten sposb bezskuteczne prby zbudowania perpetuum mobile pozwoliy rozwin cakowicie now ga termodynamiki, ktra przyczynia si do powstania silnika parowego, narodzin epoki maszyn i nowoczesnego spoeczestwa przemysowego. Pod koniec XIX wieku uczeni zdecydowali, e to niemoliwe", eby Ziemia liczya sobie miliardy lat. Lord Kelvin stwierdzi stanowczo, e roztopiona Ziemia ochodziaby si w cigu 20-40 milionw lat, co stoi w sprzecznoci z twierdzeniami geologw i darwinistw, utrzymujcych, i Ziemia moe mie miliardy lat. Ostatecznie jednak udowodniono, e to moliwe, dziki odkryciu przez Mari Skodowsk-Curie i innych uczonych siy jdrowej i wykazaniu, e jdro Ziemi, ogrzewane przez rozpad radioaktywny, rzeczywicie mogoby utrzymywa si w stanie ciekym przez miliardy lat. Ignorujc rzeczy niemoliwe, robimy to na wasne ryzyko. W latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku Robert Goddard, twrca wspczesnej techniki rakietowej, spotka si ze zdecydowan krytyk ze strony ludzi, ktrzy twierdzili, e rakiety nigdy nie bd mogy lata w przestrzeni kosmicznej. Przemiewczo nazywali jego poszukiwania wariactwem Goddarda". W roku 1921 redaktorzy New York Timesa" tak wymiewali prac dr. Goddarda: Profesor Goddard nie rozumie zwizku pomidzy akcj i reakcj, nie uwiadamia sobie koniecznoci dysponowania czym 6

lepszym ni prnia, co mogoby spowodowa reakcj. Wydaje si, e brakuje mu podstawowej wiedzy, ktr codziennie wbija si do gowy uczniom szk rednich". Rakiety nie mog lata w przestrzeni kosmicznej, twierdzili oburzeni redaktorzy, poniewa nie ma tam powietrza, od ktrego mona si odpycha. Niestety, przywdca pewnego kraju powanie potraktowa wnioski wypywajce z niemoliwych" rakiet Goddarda - by nim Adolf Hitler. W czasie II wojny wiatowej niemiecki ostrza niezwykle zaawansowanymi technicznie rakietami V-2 sia w Londynie mier i zniszczenie, niemal doprowadzajc do jego kapitulacji. Badajc rzeczy niemoliwe, moemy rwnie zmieni bieg historii wiata. W latach trzydziestych XX wieku powszechnie uwaano, a pogld ten podziela nawet Einstein, e bomba atomowa jest niemoliwa". Fizycy wiedzieli, e gboko we wntrzu jdra atomowego, zgodnie z rwnaniem Einsteina E = mc2, uwiziona jest olbrzymia ilo energii, ale uwaali, i energia wyzwolona z jednego jdra atomowego jest tak maa, e nie warto jej nawet rozwaa. Jednak fizyk atomowy Le Szilard przypomnia sobie powie H.G. Wellsa z 1914 roku, The World Set Free (Uwolniony wiat), w ktrej autor przewiduje powstanie bomby atomowej. W ksice znajduje si stwierdzenie, e tajemnica bomby atomowej zostanie rozwizana przez pewnego fizyka w 1933 roku. Szilard natkn si przypadkiem na t ksik w roku 1932. Zainspirowany powieci, w 1933 roku, dokadnie tak jak przepowiedzia Wells kilkadziesit lat wczeniej, wpad na pomys wzmocnienia siy pojedynczego atomu poprzez wywoanie reakcji acuchowej, w wyniku ktrej energia rozszczepienia pojedynczego jdra uranu moe ulec wzmocnieniu o czynnik wielu bilionw. Szilard doprowadzi wtedy do wykonania serii kluczowych eksperymentw i przeprowadzenia potajemnych negocjacji midzy Einsteinem a prezydentem Franklinem Rooseveltem, ktre w ostatecznym rozrachunku doprowadziy do uruchomienia Projektu Manhattan" i zbudowania bomby atomowej. Cigle na nowo przekonujemy si, e badanie rzeczy niemoliwych otwiera przed nami zupenie nowe perspektywy, przesuwa granice fizyki i chemii, i zmusza uczonych do zastanowienia si na nowo, co rozumiej przez sowo niemoliwe. Sir William Osler powiedzia kiedy: Filozofie jednej epoki staj si absurdami kolejnej; a niedorzecznoci dnia wczorajszego staj si mdrociami jutra". Wielu fizykw podziela synne powiedzenie T.H. White'a, ktry w By sobie raz na zawsze krl napisa: Wszystko, co nie jest zabronione, jest obowizkowe!" 1 . W fizyce cigle znajdujemy dowody na potwierdzenie tej tezy. Jeeli nie istnieje prawo fizyki wyranie zakazujce istnienia jakiego nowego zjawiska, w kocu odkrywamy, e ono wystpuje. (Zachodzio to kilkakrotnie w trakcie poszukiwa nowych czstek subatomowych. Badajc granice tego, co zakazane, fizycy, czsto nieoczekiwanie, odkrywali nowe prawa fizyki)2. Wnioskiem wypywajcym ze stwierdzenia

T.H. White, By sobie raz na zawsze krl: Miecz dla krla, prze. J. Kozak, wiat Ksiki, Warszawa 1999, s. 155 (przyp. tum.). 2 Dzieje si tak za spraw teorii kwantowej. Gdy do jakiej teorii dodaje si wszystkie moliwe poprawki kwantowe (w mudnym procesie zwanym renormalizacj), okazuje si, e zjawiska, ktre wczeniej w klasycznym ujciu byy niemoliwe, ponownie pojawiaj si w obliczeniach. Oznacza to, e jeeli tylko co
1

T.H. White'a moe by: Wszystko, co nie jest niemoliwe, jest obowizkowe!". Kosmolog Stephen Hawking prbowa na przykad udowodni, e podre w czasie s niemoliwe, starajc si odkry nowe prawo fizyki, nazwane przez niego zaoeniem o ochronie chronologii", ktre by ich zakazywao. Niestety, mimo wielu lat cikiej pracy nie udao mu si udowodni tej zasady. W rzeczywistoci stao si co przeciwnego, fizycy dowiedli, e prawo zabraniajce podry w czasie jest poza zasigiem naszej obecnej matematyki. Poniewa nie istnieje aktualnie prawo fizyki zabraniajce istnienia wehikuw czasu, fizycy musz traktowa tak moliwo bardzo powanie. Celem tej ksiki jest zastanowienie si, ktre rozwizania techniczne uwaane obecnie za niemoliwe" maj szans sta si za kilkadziesit, kilkaset lat czci naszej codziennoci. Ju teraz jedno z niemoliwych" rozwiza technicznych okazuje si moliwe: chodzi o zjawisko teleportacji (przynajmniej na poziomie atomowym). Jeszcze zaledwie kilka lat temu fizycy stwierdziliby, e przesyanie obiektu z jednego miejsca w inne stanowi pogwacenie praw fizyki kwantowej. Scenarzyci serialu telewizyjnego Star Trek byli tak nkani krytycznymi uwagami fizykw, e do swoich urzdze teleportujcych dodali kompensatory Heisenberga", aby poradzi sobie z tym problemem. Dzisiaj, dziki niedawno osignitemu przeomowi, fizycy mog teleportowa atomy na drugi koniec pomieszczenia lub fotony na drugi brzeg piknego modrego Dunaju. Przewidywanie przyszoci Wysuwanie hipotez na temat przyszoci jest zawsze troch ryzykowne, szczeglnie jeeli dotycz one czasw odlegych o setki czy tysice lat. Fizyk Niels Bohr lubi powtarza: Formuowanie przewidywa jest bardzo trudne. Zwaszcza tych dotyczcych przyszoci". Istnieje jednak pewna zasadnicza rnica midzy czasami Juliusza Verne'a a wspczesnymi. Dzisiaj w zasadzie rozumiemy podstawowe prawa fizyki. Obecnie fizycy rozumiej podstawowe prawa w imponujcym zakresie 43 rzdw wielkoci, od wntrza protonu po rozszerzajcy si Wszechwiat. W efekcie, mog okreli z du pewnoci, jak w oglnych zarysach moe wyglda technika przyszoci, a take lepiej odrni te pomysy, ktre s jedynie nieprawdopodobne, od tych, ktre s zupenie niemoliwe. W tej ksice dziel zatem rzeczy niemoliwe" na trzy kategorie. Pierwsz grup nazywam Niemoliwociami typu I. S to rozwizania techniczne obecnie niemoliwe do osignicia, ale niebdce w sprzecznoci z adnymi znanymi prawami fizyki. By moe wic uda si je zrealizowa w jakiej zmodyfikowanej postaci jeszcze w tym wieku albo w nastpnym. W kategorii tej mieszcz si: teleportacja, silniki na antymateri, pewne odmiany telepatii, psychokineza i niewidzialno. Druga grupa nosi nazw Niemoliwoci typu II. S to rozwizania techniczne lece na granicy naszego rozumienia wiata fizycznego. Jeeli w ogle s moliwe, moe uda si je

nie jest jednoznacznie zabronione (na przykad przez prawo zachowania), pojawia si w teorii po

zrealizowa za tysice albo miliony lat. Zaliczaj si do nich wehikuy czasu, moliwo podry hiperprzestrzennych i przemieszczanie si przez tunele czasoprzestrzenne. Ostatnia grupa to Niemoliwoci typu III. S to rozwizania techniczne bdce w sprzecznoci ze znanymi prawami fizyki. To zadziwiajce, ale bardzo niewiele rozwiza mona zaliczy do tej kategorii. Jeeli jednak okae si, e ich realizacja jest moliwa, bdzie to wymagao dokonania gbokich zmian w naszym rozumieniu fizyki. W moim odczuciu taki podzia jest wany, poniewa uczeni odrzucaj tak wiele rozwiza technicznych pojawiajcych si w fantastyce naukowej, twierdzc, e s zupenie niemoliwe, podczas gdy w rzeczywistoci chodzi im o to, e s one niemoliwe do zrealizowania przez prymitywne cywilizacje, takie jak nasza. Na przykad zwyko si uwaa, e odwiedziny obcych istot nie s moliwe z powodu olbrzymich odlegoci dzielcych od siebie gwiazdy. Ale chocia podre midzygwiezdne bez wtpienia s poza zasigiem moliwoci technicznych naszej cywilizacji, w przypadku cywilizacji wyprzedzajcych nas w rozwoju o tysice lub miliony lat mog one by realne. Wana jest wic odpowiednia klasyfikacja takich niemoliwoci". Rozwizania techniczne niemoliwe do osignicia przez nasz obecn cywilizacj niekoniecznie musz by niemoliwe dla wszelkich innych rodzajw cywilizacji. Wypowiadajc si na temat tego, co jest moliwe, a co nie, musimy bra pod uwag poziom techniki, jaki osigniemy za tysice, a nawet miliony lat. Carl Sagan napisa kiedy: Co dla cywilizacji oznacza osignicie wieku miliona lat? My od kilkudziesiciu lat dysponujemy radioteleskopami i statkami kosmicznymi; nasza cywilizacja techniczna liczy sobie kilkaset lat [...] zaawansowana cywilizacja rozwijajca si przez miliony lat wyprzedza nas tak, jak my wyprzedzamy mapiatki czy makaki". We wasnych pracach badawczych skupiam si na prbie dokoczenia realizacji marzenia Einsteina o teorii wszystkiego". Praca nad teori ostateczn jest dla mnie niezwykle ekscytujca teoria ta moe jednoznacznie rozwiza niektre z najtrudniejszych, kwestii wspczesnej nauki dotyczcych niemoliwego", takich jak pytania o to, czy moliwe s podre w czasie, co znajduje si w rodku czarnej dziury lub co si wydarzyo przed Wielkim Wybuchem. Wci oddaj si marzeniom, rozmylam o moim trwajcym cae ycie zauroczeniu tym, co niemoliwe i zastanawiam si, czy ktre z tych niemoliwych rzeczy pewnego dnia stan si czci naszej codziennoci. Podzikowania Informacje zawarte w tej ksice dotycz wielu gazi i dziedzin nauki, a take prac wielu wybitnych uczonych. Nastpujce osoby powiciy swj czas na dugie wywiady, konsultacje i ciekawe, inspirujce rozmowy - jestem im za to niewymownie wdziczny: Leon Lederman, laureat Nagrody Nobla, Illinois Institute of Technology Murray Gell-Mann, laureat Nagrody Nobla, Santa Fe Institute i Cal Tech

uwzgldnieniu poprawek kwantowych.

Henry Kendall, laureat Nagrody Nobla, MIT Steven Weinberg, laureat Nagrody Nobla, University of Texas w Austin David Gross, laureat Nagrody Nobla, Kavli Institute for Theoretical Physics Frank Wilczek, laureat Nagrody Nobla, MIT Joseph Rotblat, laureat Nagrody Nobla, St. Bartholomew's Hospital Walter Gilbert, laureat Nagrody Nobla, Harvard University Gerald Edelman, laureat Nagrody Nobla, Scripps Research Institute Peter Doherty, laureat Nagrody Nobla, St. Jude Children's Research Hospital Jared Diamond, zdobywca Nagrody Pulitzera, UCLA Stan Lee, zaoyciel wydawnictwa Marvel Comics i twrca Spidermana Brian Greene, Columbia University, autor ksiki Pikno Wszechwiata Lisa Randall, Harvard University, autorka ksiki Warped Passages Lawrence Krauss, Case Western University, autor ksiki Fizyka podry midzygwiezdnych J. Richard Gott III, Princeton University, autor ksiki Time Travel in Einstein's Universe Alan Guth, fizyk, MIT, autor ksiki Wszechwiat inflacyjny John Barrow, fizyk, Cambridge University, autor ksiki Kres moliwoci? Paul Davies, fizyk, autor ksiki Superforce Leonard Susskind, fizyk, Stanford University Joseph Lykken, fizyk, Fermi National Laboratory Marvin Minsky, MIT, autor ksiki The Society of Minds Ray Kurzweil, wynalazca, autor ksiki The Age of Spiritual Machines Rodney Brooks, dyrektor Artificial Intelligence Laboratory w MIT Hans Moravec, autor ksiki Robot Ken Croswell, astronom, autor ksiki Magnificent Universe Don Goldsmith, astronom, autor ksiki Runaway Universe Neil de Grasse Tyson, dyrektor Hayden Planetarium, Nowy Jork Robert Kirshner, astronom, Harvard University Fulvia Melia, astronom, University of Arizona Sir Martin Rees, Cambridge University, autor ksiki Przed pocztkiem Michael Brown, astronom, Cal Tech Paul Gilster, autor ksiki Centauri Dreams Michael Memonick, redaktor artykuw naukowych w czasopimie Time" Timothy Ferris, University of California, autor ksiki Corning of Age in the Milky Way Ted Taylor, projektant amerykaskich gowic jdrowych Freeman Dyson, Institute for Advanced Study, Princeton John Horgan, Stevens Institute of Technology, autor ksiki Koniec nauki Carl Sagan, Cornell University, autor ksiki Kosmos Ann Druyan, wdowa po Carlu Saganie, Cosmos Studios 10

Peter Schwarz, futurolog, zaoyciel Global Business Network Alvin Toffler, futurolog, autor ksiki The Third Wave David Goodstein, zastpca rektora Cal Tech Seth Lloyd, MIT, autor ksiki Programming the Universe Fred Watson, astronom, autor ksiki Star Gazer Simon Singh, autor ksiki Wielki Wybuch Seth Shostak, SETI Institute George Johnson, dziennikarz zajmujcy si nauk w New York Timesie" Jeffrey Hoffman, MIT, astronauta NASA Tom Jones, astronauta NASA Alan Lightman, MIT, autor ksiki Sny Einsteina Robert Zubrin, zaoyciel Mars Society Donna Shirley, czonek programu NASA Mars John Pike, GlobalSecurity.org Paul Saffo, futurolog, Institute of the Future Daniel Werthheimer, SETI@home, University of California w Berkeley Robert Zimmerman, autor ksiki Leaving Earth Marcia Bartusiak, autorka ksiki Einstein 's Unfinished Symphony Michael H. Salamon, czonek programu NASA Beyond Einstein Geoff Andersen, U.S. Air Force Academy, autor ksiki The Telescope Chciabym rwnie podzikowa mojemu agentowi Stuartowi Krichewsky'emu, ktry by u mego boku przez wszystkie te lata, dogldajc moich ksiek, a take wydawcy Rogerowi Schollowi, ktrego pewna do, zdrowy rozsdek i dowiadczenie wydawnicze uksztatowao tak wiele ksiek. Pragn rwnie podzikowa moim kolegom w City College w Nowym Jorku i w Graduate Center of City University w Nowym Jorku, szczeglnie VP. Nairowi i Danowi Greenbergowi, ktrzy wspaniaomylnie powicili swj czas na dyskusje.

11

Cz I NIEMOLIWOCI TYPU I
Rozdzia 1 POLA SI
I Gdy wybitny, ale starszy ju uczony stwierdza, e co jest moliwe, niemal na pewno ma racj. Gdy mwi, e co jest niemoliwe, najprawdopodobniej si myli. II Jedyny sposb, by odkry granice moliwoci, to przekroczy je i sign po niemoliwe. III. Kade wystarczajco zaawansowane rozwizanie techniczne jest nieodrnialne od magii. Trzy prawa Arthura C. Clarke'a Podnie osony!". W wielu odcinkach serialu Star Trek tak wanie brzmi pierwszy rozkaz kapitana Kirka wykrzykiwany do zaogi w celu podniesienia pl siowych chronicych statek Enterprise" przed ogniem wroga. Pola siowe odgrywaj tak kluczow rol w serialu, e przebieg bitwy mona oceni na podstawie ich stanu. Zawsze, gdy pola siowe trac moc, w kadub okrtu Enterprise" trafia coraz wicej niszczycielskich wybuchw i ostateczna kapitulacja staje si nieunikniona. Czyme wic jest pole siowe? W fantastyce naukowej odpowied jest zwodniczo prosta: cienk, niewidoczn, cho nieprzepuszczaln barier, odbijajc zarwno promienie laserowe, jak i rakiety. Na pierwszy rzut oka pole siowe wyglda tak prosto, e jego wytworzenie i wykorzystanie w roli tarczy bojowej wydaje si kwesti niedalekiej przyszoci. Mona by si spodziewa, e ktrego dnia jaki przedsibiorczy wynalazca ogosi odkrycie obronnego pola siowego. Jednak prawda jest znacznie bardziej zoona. Tak samo jak arwka Edisona zrewolucjonizowaa wspczesn cywilizacj, pole siowe mogoby dogbnie wpyn na kady aspekt naszego ycia. Armia mogaby dziki niemu sta si niezwyciona, dysponujc nieprzenikalnymi tarczami chronicymi przed pociskami i kulami wroga. Mosty, autostrady i drogi mona by teoretycznie budowa po prostu za naciniciem guzika. W jednej chwili na pustyni mogyby wyrasta cae miasta z wieowcami zbudowanymi wycznie z pl siowych. Rozcignite nad miastami pola siowe pozwoliyby ich mieszkacom dowolnie neutralizowa wpyw zjawisk atmosferycznych - wichur, nieyc, trb powietrznych. Mona by budowa miasta pod powierzchni oceanu, pod bezpiecznym baldachimem pl siowych. Pola siowe cakowicie mogyby zastpi szko, stal i zapraw murarsk. Moe to dziwne, ale pole siowe jest chyba jednym z najtrudniejszych do wytworzenia w laboratorium urzdze. Niektrzy fizycy uwaaj nawet, e jego wytworzenie moe w ogle nie by moliwe bez zmiany niektrych z opisanych waciwoci. 12

Michael Faraday Pojcie pola si wywodzi si z prac wielkiego dziewitnastowiecznego brytyjskiego uczonego Michaela Faradaya. Faraday urodzi si w rodzinie robotniczej (jego ojciec by kowalem) i wid na pocztku XIX wieku skromne ycie ucznia introligatora. Modego Faradaya fascynoway olbrzymie postpy w odkrywaniu tajemniczych waciwoci dwch nowych si: elektrycznoci i magnetyzmu. Czyta wszystko, co napisano na te tematy i uczszcza na wykady profesora Humphreya Davy'ego w Royal Institution w Londynie. Pewnego dnia profesor Davy dotkliwie porani sobie oczy w wypadku z substancjami chemicznymi i zatrudni Faradaya jako swojego sekretarza. Faraday powoli zdobywa zaufanie uczonych w Royal Institution i w kocu pozwolono mu przeprowadza wasne powane eksperymenty, chocia czsto go lekcewaono. Z upywem lat profesor Davy coraz bardziej zazdroci inteligencji modemu asystentowi, ktrego sawa tak rosa w krgach eksperymentatorw, e w kocu przymia jego wasne dokonania. Po mierci Davy'ego w 1829 roku Faraday mg ju bez przeszkd kontynuowa prace, dokonujc wielu zadziwiajcych przeomw, dziki ktrym powstay generatory zdolne zasila cae miasta i zmieni si bieg rozwoju wiatowej cywilizacji. Kluczem do najwikszych odkry Faradaya byy jego pola si. Jeeli w pobliu magnesu umiecimy elazne opiki, zobaczymy, e uo si one w przypominajcy pajczyn wzr wypeniajcy ca przestrze. To s wanie linie si Faradaya, stanowice graficzny obraz tego, jak pola elektrycznoci i magnetyzmu wypeniaj przestrze. Jeeli na przykad narysujemy pole magnetyczne Ziemi, przekonamy si, e linie wyaniaj si z obszaru bieguna pnocnego, zakrzywiaj si wok Ziemi i kocz w okolicach bieguna poudniowego. Podobnie, gdybymy narysowali linie pola elektrycznego powstajcej w trakcie burzy byskawicy, zobaczylibymy, e linie si koncentruj si wok jej koca. Dla Faradaya pusta przestrze wcale nie bya pusta, lecz wypeniona liniami si mogcymi wprawi w ruch odlege obiekty. (Z powodu biedy w modoci, Faraday by matematycznym analfabet i dlatego jego notatniki nie s wypenione rwnaniami, lecz odrcznymi diagramami takich linii si. Moe si to wyda absurdalne, ale wanie dziki brakowi wyksztacenia matematycznego Faraday zacz tworzy te pikne diagramy linii si, ktre teraz mona odnale w kadym podrczniku fizyki. W nauce obraz oddajcy fizyczn natur zjawiska jest czsto waniejszy ni matematyka uyta do jego opisu). Historycy snuj domysy, co naprowadzio Faradaya na trop pl si, jednego z najwaniejszych pojciowych odkry w caej nauce. Tak naprawd ca wspczesn fizyk zapisuje si w jzyku pl Faradaya. Kluczowy przeom zwizany z polami si, ktry na zawsze zmieni nasz cywilizacj, nastpi w 1831 roku. Pewnego dnia, przesuwajc zwyky magnes nad zwojem drutu Faraday zauway, e w ten sposb, bez dotykania przewodu, udao mu si wytworzy w nim prd elektryczny. Oznaczao to, e niewidzialne pole magnesu potrafio przepycha elektrony przez puste obszary w przewodzie, wywoujc w nim przepyw prdu. 13

Okazao si, e pola si Faradaya, ktre dotychczas uwaano za bezuyteczne, bezsensowne bazgroy, s rzeczywistymi, istniejcymi naprawd siami, zdolnymi przesuwa obiekty i wytwarza moc. Obecnie wiato, przy ktrym czytasz t stron, prawdopodobnie powstaje dziki temu, zwizanemu z elektromagnetyzmem, odkryciu Faradaya. Wirujcy magnes wytwarza pole si, ktre popycha elektrony w przewodzie, zmuszajc je do poruszania si w postaci prdu elektrycznego. Ten prd elektryczny w przewodzie mona nastpnie wykorzysta do zapalenia arwki. T sam zasad stosuje si do wytworzenia elektrycznoci zasilajcej wszystkie miasta wiata. Na przykad przepywajca przez zapor woda obraca wielki magnes w turbinie, co powoduje popychanie elektronw w przewodzie i powstanie prdu elektrycznego, ktry nastpnie jest przesyany liniami wysokiego napicia do naszych mieszka. Innymi sowy, pola si Michaela Faradaya s siami napdzajcymi wspczesn cywilizacj, od elektrycznych buldoerw po dzisiejsze komputery, Internet i iPody. Pola si Faradaya inspiruj fizykw ju od ptora wieku. Einstein tak uleg ich wpywowi, e zapisa swoj teori grawitacji, posugujc si wanie polami si. Rwnie dla mnie prace Faradaya byy inspiracj. Wiele lat temu udao mi si zapisa teori strun w postaci pl si Faradaya i zapocztkowa tym samym strunow teori pola. W fizyce, gdy kto mwi: jego myli s niczym linie si", jest to wielki komplement. Cztery siy Jednym z najwikszych osigni fizyki ostatnich dwch stuleci jest wyodrbnienie i opisanie czterech si rzdzcych Wszechwiatem. Wszystkie je mona opisa, wprowadzonym przez Faradaya jzykiem pl. Niestety, adne z nich nie ma wasnoci nawet zblionych do spotykanych w fantastyce naukowej opisw pl siowych. Oto te siy: 1. Grawitacja, nierzucajca si w oczy sia utrzymujca nasze stopy pewnie na ziemi, zapobiegajca rozpadowi naszej planety i gwiazd, utrzymujca w caoci ukady planetarne i galaktyki. Bez grawitacji, pod wpywem ruchu obrotowego Ziemi, zostalibymy wyrzuceni z jej powierzchni w przestrze kosmiczn z prdkoci 1600 kilometrw na godzin. Problem w tym, e grawitacja ma wasnoci dokadnie przeciwne do pl siowych z fantastyki naukowej. Grawitacja przyciga, a nie odpycha, jest niezwykle saba w porwnaniu z innymi siami i dziaa na olbrzymie, astronomiczne odlegoci. Innymi sowy, jest niemal przeciwiestwem paskiej, cienkiej, nieprzenikalnej bariery, o ktrej czytamy w ksikach fantastycznonaukowych i ktr ogldamy w filmach. Na przykad, aby przycign pirko do podogi, potrzeba caej olbrzymiej Ziemi, a my moemy przeciwdziaa jej grawitacji, podnoszc to pirko jednym palcem. Nie wysilajc si zbytnio, moemy przezwyciy grawitacj caej planety wacej okoo szeciu bilionw bilionw kilogramw. 2. Elektromagnetyzm, sia rozwietlajca nasze miasta. Lasery, radio, telewizja, najnowsze urzdzenia elektroniczne, komputery, Internet, elektryczno, magnetyzm - wszystko to s konsekwencje istnienia siy elektromagnetycznej. Jest to chyba najbardziej uyteczna sia, jaka 14 posugujc si

kiedykolwiek zostaa zaprzgnita w sub czowieka. W przeciwiestwie do grawitacji, moe ona zarwno przyciga, jak i odpycha. Istnieje jednak kilka powodw, dla ktrych nie nadaje si do wytwarzania pl siowych. Po pierwsze, atwo j zneutralizowa. Plastik i inne izolatory mog na przykad z atwoci przechodzi przez potne pola elektryczne czy magnetyczne. Kawaek plastiku rzucony w pole magnetyczne przeleci przez nie na wylot. Po drugie, elektromagnetyzm dziaa na due odlegoci i nie mona w aden prosty sposb ograniczy jego dziaania do paszczyzny. Prawa siy elektromagnetycznej opisuj rwnania Jamesa Clerka Maxwella i nie wydaje si, by pola siowe mogy by jednym z ich rozwiza. 3 i 4. Sabe i silne oddziaywania jdrowe. Oddziaywanie sabe jest si rozpadu radioaktywnego. Jest to sia ogrzewajca radioaktywne wntrze Ziemi. Jest to rwnie sia odpowiedzialna za wybuchy wulkanw, trzsienia ziemi i dryf kontynentw. Oddziaywanie silne utrzymuje w caoci jdro atomu. Energia Soca i gwiazd ma swoje rdo w oddziaywaniu jdrowym, odpowiedzialnym za rozwietlenie Wszechwiata. Problem w tym, e oddziaywanie jdrowe ma krtki zasig, dziaa gwnie na odlego jdra atomowego. Poniewa jest ono tak bardzo zwizane z wasnociami jder atomowych, niezwykle trudno si nim posugiwa. Obecnie jedyny sposb, w jaki potrafimy uy tej siy, sprowadza si do rozbicia na kawaki czstek subatomowych w rozbijaczach atomw lub do zdetonowania bomby atomowej. Chocia pola siowe wykorzystywane w fantastyce naukowej nie s by moe zgodne ze znanymi prawami fizyki, istniej wci pewne luki, ktre mog umoliwi ich wytworzenie. Po pierwsze, moe istnie jaka pita sia, wci niewykryta w adnym laboratorium. Sia taka mogaby na przykad dziaa tylko na odlegociach od kilku centymetrw do metrw, a nie w olbrzymich skalach astronomicznych. (Jednak pierwsze prby wykrycia takiej pitej siy zakoczyy si niepowodzeniem). Po drugie, by moe uda si wykorzysta plazm do uzyskania niektrych z waciwoci pl siowych. Plazma jest czwartym stanem materii. Ciaa stae, ciecze i gazy stanowi trzy znane nam stany materii, ale najpowszechniej wystpujc postaci materii we Wszechwiecie jest plazma, gaz zjonizowanych atomw. Poniewa atomy tworzce plazm s rozbite na czci, czyli elektrony s oderwane od jder atomowych, atomy takie maj adunek elektryczny i mona nimi atwo manipulowa za pomoc pl elektrycznych i magnetycznych. Plazma to najobficiej wystpujca widzialna posta materii we Wszechwiecie, tworzca Soce, gwiazdy i gaz midzygwiazdowy. Ten stan materii nie jest nam bliski, gdy bardzo rzadko mona go spotka na Ziemi, cho obserwujemy go, patrzc na byskawice, Soce i telewizory plazmowe. Okna plazmowe Jak stwierdzilimy wyej, jeeli ogrzejemy gaz do odpowiednio wysokiej temperatury, zamieniajc go w plazm, bdzie mona go ksztatowa za pomoc pl elektrycznych i magnetycznych. Mona mu na przykad nada ksztat paskiej karty lub okna. Co wicej, takie okno plazmowe mona wykorzysta do oddzielenia prni od normalnego powietrza. W zasadzie 15

mogoby ono zapobiega wyciekaniu powietrza ze statku kosmicznego, tworzc tym samym wygodn, przezroczyst przegrod midzy przestrzeni kosmiczn a wntrzem statku. W serialu Star Trek takie pole siowe stosuje si do zabezpieczenia przed prni przestrzeni kosmicznej hangaru wahadowca, w ktrym mieci si niewielki statek wahadowy. Jest to sprytny sposb na zaoszczdzenie pienidzy na dekoracjach, a przy okazji urzdzenie takie jest moliwe do skonstruowania. Okno plazmowe zostao wynalezione przez fizyka Ady'ego Herschcovitcha w 1995 roku w Brookhaven National Laboratory na Long Island. Stworzy je, by poradzi sobie z problemem spajania ze sob metali za pomoc wizki elektronw. Spawacze posuguj si palnikiem acetylenowym do wytworzenia pomienia gorcego gazu, ktrym nadtapiaj metal i cz ze sob metalowe czci. Wizka elektronw moe czy metale szybciej, bez zanieczyszcze i znacznie taniej ni przy uyciu tradycyjnych sposobw. Problem ze spawaniem wizk elektronw polega jednak na tym, e musi by ono wykonywane w prni. Wymaganie to jest dosy niewygodne, poniewa moe oznacza konieczno zbudowania komory prniowej wielkoci caego pokoju. Doktor Herschcovitch skonstruowa okno plazmowe, by rozwiza ten problem. Okno plazmowe o wysokoci 90 i gbokoci nieprzekraczajcej 30 centymetrw ogrzewa gaz do 6650C, tworzc plazm uwizion przez pola elektryczne i magnetyczne. Jak w przypadku kadego gazu, czstki te wywieraj cinienie, co zapobiega przedostawaniu si powietrza do komory prniowej, oddzielajc tym samym powietrze od prni. (Jeeli gazem wykorzystanym w oknie plazmowym jest argon, arzy si on na niebiesko, tak samo jak pola siowe w Star Trek). Okno plazmowe ma wiele zastosowa w podrach kosmicznych i w przemyle. Bardzo czsto procesy przemysowe wymagaj rodowiska prniowego przy wytwarzaniu mikroskopijnych ukadw scalonych i ich trawieniu na sucho zjonizowanym gazem, ale praca w prni moe by kosztowna. Uywajc natomiast okna plazmowego, mona atwo, za naciniciem guzika, i w tani sposb utrzyma rodowisko prniowe. A czy okno plazmowe mona rwnie wykorzysta jako nieprzenikaln tarcz? Czy wytrzyma ono ostrza artyleryjski? Mona sobie wyobrazi, e w przyszoci powstan okna prniowe o znacznie wikszej mocy i temperaturze, wystarczajcej do zniszczenia albo odparowania nadlatujcych pociskw. Jednak do wytworzenia bardziej realistycznego pola siowego, takiego jakie spotykamy w fantastyce naukowej, konieczne byoby zastosowanie kilku rozwiza technicznych ustawionych w warstwach, jedno za drugim. adna z warstw nie byaby wystarczajco silna, eby samodzielnie zatrzyma pocisk artyleryjski, ale ich kombinacja mogaby wystarczy. Zewntrzn warstw mogoby stanowi okno plazmowe o wysokiej mocy, rozgrzane do temperatury wystarczajcej do odparowania metali. Drug warstw mogaby by zasona z wysokoenergetycznych wizek laserowych. Zasona ta, zbudowana z tysica przecinajcych si wizek laserowych, tworzyaby sie rozgrzewajc przechodzce przez ni obiekty, praktycznie doprowadzajc do ich wyparowania. Lasery omwimy dokadniej w nastpnym rozdziale. 16

Dalej, za t laserow zason, mona sobie wyobrazi siatk z wglowych nanorurek zbudowanych z pojedynczych atomw wgla mikroskopijnych rurek o gruboci jednego atomu i wytrzymaoci wielokrotnie przewyszajcej wytrzymao stali. Chocia aktualny rekord wiata dugoci wglowych nanorurek wynosi zaledwie 15 milimetrw, mona przewidzie, e kiedy bdziemy potrafili wytwarza takie nanorurki o dowolnej dugoci. Przyjmujc, e z nanorurek wglowych mona bdzie utka siatk, uzyskamy ekran o olbrzymiej sile, zdolny do zatrzymania wikszoci obiektw. Ekran taki, cho niewidzialny, poniewa kada wglowa nanorurka ma rozmiary atomowe, byby mocniejszy od ekranu skonstruowanego z kadego innego zwykego materiau. Zatem mona sobie wyobrazi, e zestawiajc obok siebie okno plazmowe, laserow zason i ekran z nanorurek wglowych, uzyskamy niewidzialn cian, ktrej praktycznie nie mona bdzie pokona przy uyciu wikszoci dostpnych rodkw. A jednak nawet taka wielowarstwowa tarcza nie bdzie miaa wszystkich waciwoci opisywanego w fantastyce naukowej pola siowego, poniewa bdzie przezroczysta, a zatem nie bdzie moga zatrzyma wizki laserowej. W czasie walk z wykorzystaniem dzia laserowych, taka wielowarstwowa tarcza byaby bezuyteczna. Aby zatrzyma wizk laserow, tarcza taka musiaaby rwnie mie jakie zaawansowane wasnoci fotochromatyczne. Fotochromia to proces wykorzystywany w okularach przeciwsonecznych, ktre ciemniej pod wpywem promieniowania ultrafioletowego. Wykorzystuje si w nim czsteczki, ktre mog by przynajmniej w dwch stanach. W normalnym stanie taka czsteczka jest przezroczysta. Gdy jednak zostanie wystawiona na dziaanie promieni ultrafioletowych, natychmiast przeksztaca si do drugiej postaci, ktra jest nieprzezroczysta. Moliwe, e kiedy bdziemy potrafili wykorzysta nanotechnologi do wytwarzania substancji tak wytrzymaych jak wglowe nanorurki, jednoczenie zmieniajcych swoje wasnoci optyczne pod wpywem promieni laserowych. W ten sposb taka tarcza mogaby chroni zarwno przed wizkami laserowymi, jak i przed wizkami czstek i ogniem artyleryjskim. Obecnie nie istnieje jednak fotochromia zdolna zatrzyma wizk laserow. Lewitacja magnetyczna W fantastyce naukowej pola siowe su jeszcze do innych zastosowa, oprcz ochrony przed ostrzaem z broni laserowej, a mianowicie s wykorzystywane jako platforma pozwalajca pokona grawitacj. W filmie Powrt do przyszoci Michael J. Fox jedzi na poduszkowej desce, ktra przypomina zwyk deskorolk, z t tylko rnic, e unosi si ona nad ulic. Zgodnie ze znanymi obecnie prawami fizyki, istnienie takiego antygrawitacyjnego urzdzenia jest niemoliwe (o czym przekonamy si w rozdziale 10). Ale poduszkowe deski i samochody wykorzystujce wasnoci magnetyzmu kiedy mog sta si rzeczywistoci, umoliwiajc lewitacj nawet bardzo duych obiektw. W przyszoci, jeeli nadprzewodniki dziaajce w temperaturze pokojowej stan si rzeczywistoci, prawdopodobnie moliwe bdzie unoszenie przedmiotw z wykorzystaniem magnetycznych pl si. 17

Jeeli umiecimy obok siebie dwa magnesy sztabkowe zwrcone do siebie biegunami pnocnymi, bd si one od siebie odpychay. (Jeeli odwrcimy jeden magnes tak, e jego poudniowy biegun zbliy si do bieguna pnocnego drugiego magnesu, obie sztabki bd si wzajemnie przycigay). T sam zasad, e pnocne bieguny wzajemnie si odpychaj, mona wykorzysta do podnoszenia olbrzymich ciarw. Ju teraz w kilku krajach buduje si nowoczesne lewitujce pocigi magnetyczne (zwane rwnie pocigami maglev od magnetic levitation - lewitacja magnetyczna), ktre wykorzystujc zwyke magnesy, unosz si nieznacznie nad torami. Poniewa dziki temu nie wystpuje adne tarcie, unoszc si na powietrznej poduszce, mog one osiga zawrotne prdkoci. W 1984 roku w Wielkiej Brytanii oddano do uytku pierwsz na wiecie komercyjn automatyczn lini maglev, obsugujc w Birmingham tras midzy lotniskiem midzynarodowym a stacj kolejow. Linie kolejowe maglev powstay rwnie w Niemczech, Japonii i Korei, chocia wikszo z nich nie zostaa zaprojektowana do osigania duych szybkoci. Pierwsze komercyjne pocigi maglev poruszajce si z duymi prdkociami obsuguj tras pokazowego odcinka linii kolejowej wybudowanego w Shanghaju - rozpdzaj si one do 431 kilometrw na godzin. Japoski pocig maglev poruszajcy si po trasie wybudowanej na obszarze prefektury Yamanashi osign prdko 581 kilometrw na godzin, wiksz od tych osiganych przez zwyke pocigi poruszajce si na koach. Jednak koleje maglev s niezwykle kosztowne. Jednym ze sposobw na zwikszenie ich opacalnoci byoby wykorzystanie nadprzewodnikw, w ktrych w temperaturach bliskich zera bezwzgldnego opr elektryczny zanika cakowicie. Nadprzewodnictwo odkry w 1911 roku Heike Onnes. Gdy pewne substancje ochodzi si do temperatury poniej 20 K, cakowicie zanika w nich opr elektryczny. Zwykle, gdy ochadzamy jaki metal, jego rezystancja stopniowo maleje. (Dzieje si tak, poniewa przepyw prdu elektrycznego w przewodzie napotyka opr przypadkowych drga jego atomw. W wyniku obnienia temperatury drgania te malej i przepyw prdu odbywa si przy mniejszym oporze). Jednak ku swojemu wielkiemu zdziwieniu Onnes odkry, e po osigniciu pewnej krytycznej temperatury, rezystancja okrelonych materiaw spada nagle do zera. Fizycy natychmiast dostrzegli donioso tego odkrycia. Linie przesyowe powoduj utrat znacznej czci energii elektrycznej w czasie jej transportu na due odlegoci. Gdyby udao si wyeliminowa wszelki opr elektryczny, energi elektryczn mona by przesya niemal bez strat. Gdyby w zbudowanej z takiego przewodu ptli zacz kry prd elektryczny, mgby j obiega przez miliony lat, bez strat energii. Co wicej, wykorzystujc takie prdy elektryczne o odpowiednio duym nateniu, mona by niewielkim wysikiem zbudowa potne magnesy, a te z kolei umoliwiyby podnoszenie bez wikszego trudu olbrzymich ciarw. Pomimo wszystkich tych cudownych waciwoci, na drodze do wykorzystania nadprzewodnictwa stoj olbrzymie koszty, jakie wi si z utrzymywaniem duych magnesw w kadziach ze schodzon do ekstremalnie niskich temperatur ciecz. Aby utrzymywa temperatur 18

takiej cieczy na odpowiednio niskim poziomie, potrzebne s cae zakady chodnicze, co powoduje, e koszty eksploatacji nadprzewodzcych magnesw staj si zaporowe. By moe jednak fizykom uda si pewnego dnia odkry witego Graala fizyki ciaa staego: nadprzewodnik dziaajcy w temperaturze pokojowej. Wytworzenie w laboratorium nadprzewodnika dziaajcego w temperaturze pokojowej zainicjowaoby drug rewolucj przemysow. Potne pola magnetyczne umoliwiajce podnoszenie samochodw i pocigw byyby tak tanie, e pojazdy poduszkowe mogyby sta si ekonomicznie opacalne. Dziki takim nadprzewodnikom fantastyczne pojazdy latajce ogldane w Powrocie do przyszoci, Raporcie mniejszoci i Gwiezdnych wojnach stayby si czci rzeczywistoci. W zasadzie moglibymy nosi pasy wykonane z nadprzewodzcych magnesw, dziki ktrym bez trudu unosilibymy si w powietrzu. Majc na sobie taki pas, mona by lata niczym Superman. Nadprzewodniki dziaajce w temperaturze pokojowej s tak niezwyke, e pojawiaj si w wielu powieciach fantastycznonaukowych (na przykad w napisanej w 1970 roku przez Larry'ego Nivena serii Piercie). Przez cae dziesiciolecia fizycy bezskutecznie starali si odkry nadprzewodniki dziaajce w temperaturze pokojowej. Bya to mudna praca polegajca na sprawdzaniu metod prb i bdw jednego materiau po drugim. W 1986 roku sensacj w wiecie fizyki wywoao odkrycie nowej grupy substancji, nazwanych nadprzewodnikami wysokotemperaturowymi, ktre staj si nadprzewodnikami ju w temperaturze okoo 90 stopni powyej zera absolutnego. Wydawao si, e wszelkie przeszkody udao si pokona. Co miesic fizycy pobijali kolejne rekordy wiata w dziedzinie nadprzewodnictwa. Przez chwil mona byo odnie wraenie, e nadprzewodniki dziaajce w temperaturze pokojowej opuszcz karty ksiek fantastycznonaukowych i stan si czci naszej codziennoci. Jednak po kilku latach niezwykle intensywnego rozwoju, badania nad wysokotemperaturowymi nadprzewodnikami zaczy traci tempo. Obecnie rekord wiata w dziedzinie nadprzewodnikw wysokotemperaturowych naley do substancji noszcej nazw tlenku rtci talu baru wapnia i miedzi, ktry staje si nadprzewodnikiem w temperaturze 138 K (-135C). Ta wzgldnie wysoka temperatura daleka jest jeszcze od temperatury pokojowej. Jednak fakt osignicia rekordu 138 K jest wany. Azot zamienia si w ciecz w 77 K, a cieky azot kosztuje mniej wicej tyle samo co mleko. Zatem chodzenie ciekym azotem wysokotemperaturowych nadprzewodnikw byoby dosy tanie. (Oczywicie nadprzewodniki dziaajce w temperaturze pokojowej nie wymagayby w ogle adnego chodzenia). W zakopotanie wprawia fakt, e obecnie nie mamy adnej teorii wyjaniajcej wasnoci takich wysokotemperaturowych nadprzewodnikw. Na fizyka, ktry zdoa wyjani, jak dziaaj takie nadprzewodniki, z pewnoci czeka Nagroda Nobla. (Wysokotemperaturowe nadprzewodniki zbudowane s z atomw uoonych w rne warstwy. Wielu fizykw przypuszcza, e ten podzia na warstwy wewntrz materiau ceramicznego umoliwia elektronom swobodne przemieszczanie 19

si w ramach kadej z nich, powodujc powstanie efektu nadprzewodnictwa. Jak jednak dokadnie do tego dochodzi, wci pozostaje tajemnic). Poniewa nie posiadamy tej wiedzy, fizycy s zmuszeni do poszukiwania nowych wysokotemperaturowych nadprzewodnikw metod prb i bdw. Oznacza to, e taki wspaniay nadprzewodnik dziaajcy w temperaturze pokojowej rwnie dobrze moe zosta odkryty jutro, co w przyszym roku albo nawet nigdy. Nikt nie wie, kiedy ani czy w ogle taka substancja zostanie wynaleziona. Jeeli jednak dziaajce w temperaturze pokojowej nadprzewodniki zostan odkryte, dojdzie do lawinowego wprost ich wykorzystania w zastosowaniach praktycznych. Cakiem powszechne mog sta si pola magnetyczne miliony razy silniejsze od ziemskiego (ktrego indukcja wynosi 0,5 gausa). Jedn ze znanych wasnoci nadprzewodnictwa jest efekt Meissnera. Magnes umieszczony nad nadprzewodnikiem lewituje, jak gdyby by utrzymywany w powietrzu przez jak niewidzialn si. (Przyczyn powstawania efektu Meissnera jest to, e magnes wytwarza wewntrz nadprzewodnika swoje lustrzane odbicie, tak e w efekcie oba te magnesy - prawdziwy i jego lustrzane odbicie wzajemnie si odpychaj. Inaczej mona wyjani to zjawisko, uwzgldniajc fakt, e pole magnetyczne nie moe przenikn do wntrza nadprzewodnika. Jest ono z niego cakowicie wypychane. Jeeli wic nad nadprzewodnikiem umiecimy magnes, jego linie si zostan wypchnite przez nadprzewodnik i to wanie one bd odpychay magnes ku grze, powodujc jego lewitacj). Mona sobie wyobrazi, e dziki wykorzystaniu efektu Meissnera autostrady przyszoci bd zbudowane z takiego szczeglnego materiau ceramicznego. Wtedy wystarczy, e umiecimy w kieszeniach lub oponach par magnesw, eby w magiczny sposb przepyn w powietrzu do miejsca docelowego, bez adnego tarcia i strat energii. Efekt Meissnera wystpuje tylko w przypadku substancji magnetycznych, takich jak metale. Mona jednak rwnie wykorzysta nadprzewodzce magnesy do wywoania lewitacji substancji niemagnetycznych, zwanych paramagnetykami i diamagnetykami. Substancje te same nie maj waciwoci magnetycznych, uzyskuj je dopiero w obecnoci zewntrznego pola magnetycznego. Paramagnetyki s przycigane przez zewntrzny magnes, natomiast diamagnetyki s przez taki magnes odpychane. Woda na przykad jest diamagnetykiem. Poniewa wszystkie istoty ywe skadaj si z wody, mog one lewitowa pod wpywem potnego pola magnetycznego. Uczeni wywoali lewitacj niewielkich zwierzt, takich jak aby, w polu magnetycznym o indukcji 15 tesli (30 tysicy razy wikszej od pola magnetycznego Ziemi). Jeeli jednak bdziemy dysponowali nadprzewodnikami dziaajcymi w temperaturze pokojowej, wykorzystanie wasnoci diamagnetycznych duych obiektw do wywoania ich lewitacji nie powinno stwarza wikszych problemw. Podsumowujc: pola siowe w postaci opisywanej najczciej w fantastyce naukowej nie przystaj do opisu czterech si Wszechwiata. Mimo to uzyskanie niektrych wasnoci pl 20

siowych moe okaza si wykonalne dziki wykorzystaniu wielowarstwowych tarcz, skadajcych si z okien plazmowych, zason laserowych, wglowych nanorurek i substancji fotochromatycznych. Jednak zanim taka tarcza powstanie, bd jeszcze musiay upyn dziesitki lat, a moe nawet cae stulecie. A jeeli zostan odkryte nadprzewodniki dziaajce w temperaturze pokojowej, bdziemy by moe potrafili zastosowa potne pola magnetyczne do wywoywania lewitacji samochodw i pocigw, ktre bd szyboway w powietrzu, jak na filmach fantastycznonaukowych. Uwzgldniajc te rozwaania, zaliczybym pola siowe do niemoliwoci typu I - to znaczy do grupy rzeczy niemoliwych do osignicia, jeli si wemie pod uwag nasz obecny poziom techniczny, ale moliwych do zrealizowania, w zmodyfikowanej postaci, za jakie sto lat.

21

Rozdzia 2 NIEWIDZIALNO
Nie mona dowierza oczom, gdy wyobrania jest nieostra. - Mark Twain W filmie Star Trek IV: Powrt na Ziemi zaoga statku Enterprise" przechwytuje klingoski okrt wojenny. W odrnieniu od statkw Gwiezdnej Floty Federacji, statek Imperium Klingoskiego ma na swoim pokadzie tajemnicze urzdzenie maskujce", ktre powoduje, e jest niewidzialny dla radarw, dziki czemu klingoskie statki mog zakrada si w poblie okrtw Federacji i zupenie bezkarnie przygotowywa zasadzki. To urzdzenie maskujce daje przewag Imperium Klingoskiemu nad Federacj Planet. Czy urzdzenie takie moe rzeczywicie istnie? Niewidzialno od dawna naley do cudw obecnych w fantastyce naukowej i literaturze fantasy, od kart Niewidzialnego czowieka po magiczn peleryn-niewidk z ksiek o Harrym Potterze czy piercie z Wadcy piercieni. A jednak przez blisko sto lat fizycy odrzucali moliwo stworzenia paszczy dajcych niewidzialno, stwierdzajc stanowczo, e s one niemoliwe: stanowi pogwacenie praw optyki i nie s zgodne z adn ze znanych wasnoci materii. Teraz jednak niemoliwe stao si moliwe. Nowe odkrycia w dziedzinie metamateriaw zmuszaj nas do zdecydowanego uaktualnienia podrcznikw optyki. Dziaajce prototypy takich materiaw udao si ju wytworzy w laboratorium, co wzbudzio olbrzymie zainteresowanie mediw, przemysu i armii perspektyw osignicia niewidzialnoci. Niewidzialno na przestrzeni wiekw Niewidzialno jest chyba jednym z najstarszych poj obecnych w staroytnej mitologii. Od zarania dziejw ludzie spdzajcy samotnie pospn noc bali si niewidzialnych duchw zmarych, czajcych si w ciemnociach. Grecki heros Perseusz zabi z Meduz uzbrojony w hem czynicy go niewidzialnym. Dowdcy armii od zawsze marzyli o urzdzeniu maskujcym zapewniajcym niewidzialno. Stajc si niewidzialnym, mona atwo przedrze si za lini wroga i pokona go dziki zaskoczeniu. Przestpcy chtnie wykorzystaliby t cech, by dokonywa spektakularnych kradziey. Niewidzialno odgrywa kluczow rol w platoskiej teorii etyki i moralnoci 3 . W swoim filozoficznym arcydziele, dialogu Pastwo, Platon relacjonuje mit o piercieniu Gygesa. Biedny, ale

Platon pisa: Nie znalazby si chyba aden czowiek taki krysztaowy, eby wy trwa w sprawiedliwoci i nie miaby wyciga rki po cudze ani go tyka, chociaby mu wolno byo, i z rynku bez obawy bra, co by tylko chcia, i do domw wchodzi, i obcowa z kim by mu si podobao, i zabija, i z wizw uwalnia, kogo by tylko zechcia. I inne rzeczy robiby pomidzy ludmi bdc do bogw podobnym [...]. Kto by dosta w rce tak wolno, a nie chciaby nigdy adnej krzywdy wyrzdza i nie tykaby tego, co cudze, wydawaby si
3

22

uczciwy pasterz Gyges z Lidii wchodzi do ukrytej jaskini i odkrywa grb, w ktrym odnajduje szcztki jakiego czowieka ze zotym piercieniem na palcu. Gyges przekonuje si, e zoty piercie ma magiczn moc, ktra czyni go niewidzialnym. W krtkim czasie biedny pasterz ulega mocy, jak daje piercie. Wszedszy ukradkiem do paacu krla, Gyges wykorzystuje swoj moc, uwodzi krlow, z jej pomoc morduje jej ma i staje si kolejnym krlem Lidii. Platon wysnuwa z tej opowieci mora, i nikt nie potrafi oprze si pokusie bezkarnego rabowania i mordowania. Wszyscy ludzie s podatni na zepsucie. Moralno jest spoeczn norm narzucon nam z zewntrz. Czowiek moe na zewntrz sprawia wraenie moralnego, eby zachowa reputacj osoby nieskazitelnej i uczciwej, ale jeeli tylko posidzie umiejtno stawania si niewidzialnym, nie bdzie mg si oprze jej mocy. (Niektrzy uwaaj, e ta moralizatorska opowie zainspirowaa J.R.R. Tolkiena do napisania trylogii Wadca piercieni, w ktrej piercie czynicy swego waciciela niewidzialnym jest rwnie rdem za). Niewidzialno jest rwnie czsto wykorzystywanym wtkiem w fantastyce naukowej. W publikowanej w latach trzydziestych XX wieku serii komiksw Flash Gordon, bohater, stajc si niewidzialny, ucieka przed plutonem egzekucyjnym okrutnego cesarza Minga. W ksikach i filmach o Harrym Potterze, Harry zakada niezwyk peleryn, dziki ktrej moe niezauwaony porusza si po zamku Hogwart. H.G. Wells nadaje temu mitowi konkretn posta w swojej klasycznej powieci Niewidzialny czowiek, w ktrej pewien student medycyny przypadkiem odkrywa wasnoci czwartego wymiaru i staje si niewidzialny. Niestety wykorzystuje swoj fantastyczn moc do uzyskania osobistych korzyci - inicjuje fal drobnych przestpstw, ktre doprowadz do jego mierci w trakcie rozpaczliwej ucieczki przed policj. Rwnania Maxwella i tajemnica wiata Fizycy zdoali dobrze zrozumie prawa optyki dopiero dziki pracom szkockiego fizyka Jamesa Clerka Maxwella, jednego z gigantw dziewitnastowiecznej fizyki. Maxwell pod pewnym wzgldem by przeciwiestwem Michaela Faradaya. Podczas gdy Faraday mia niezwyky instynkt dowiadczalny, ale pozbawiony by jakiegokolwiek formalnego wyksztacenia, yjcy w tym samym czasie Maxwell by mistrzem zaawansowanej matematyki. Wyrnia si wrd studentw fizyki matematycznej w Cambridge, gdzie dwiecie lat wczeniej swoje prace prowadzi Isaac Newton. Newton wymyli rachunek rniczkowy, ktry za pomoc rwna opisuje, jak ciaa gadko ulegaj nieskoczenie maym zmianom w przestrzeni i czasie. Zarwno ruch fal oceanu, jak i cieczy, gazw i kul armatnich mona bez wyjtku wyrazi w jzyku rwna rniczkowych. Maxwell postawi przed sob jasny cel - wyrazi rewolucyjne odkrycia Faradaya i jego pola si za pomoc dokadnych rwna rniczkowych. Maxwell wyszed od odkrycia Faradaya, e pola elektryczne mona zamieni w pola magnetyczne i odwrotnie. Wzi przedstawione przez Faradaya opisy pl si i zapisa je ponownie

ostatnim ndznikiem kademu, kto by go widzia i ostatnim gupcem". (Platon, Pastwo, prze. W. Witwicki,

23

w precyzyjnym jzyku rachunku rniczkowego, uzyskujc jedne z najwaniejszych rwna wspczesnej nauki. Jest to zestaw czterech gronie wygldajcych rwna rniczkowych. Kady fizyk i inynier na wiecie musi nad nimi lcze, opanowujc w czasie studiw wiedz o elektromagnetyzmie. Nastpnie Maxwell zada sobie niezwykle wane pytanie: skoro pola magnetyczne mog si zmieni w elektryczne i odwrotnie, co si stanie, gdy bd si one bezustannie przeksztaca w siebie nawzajem, w nigdy niekoczcym si tacu? Maxwell odkry, e takie pola elektromagnetyczne wytworz fal, analogiczn do fali na oceanie. Obliczy prdko takiej fali i ku swojemu zdumieniu zobaczy, e jest ona rwna prdkoci wiata! Po stwierdzeniu tego faktu w 1864 roku napisa prorocze sowa: Prdko ta jest tak bliska prdkoci wiata, e wydaje si, i mamy powane podstawy do wysunicia wniosku, e samo wiato [...] jest zaburzeniem elektromagnetycznym". Byo to chyba jedno z najwikszych odkry w historii ludzkoci. Po raz pierwszy udao si ostatecznie wyjani tajemnic wiata. Maxwell nagle uwiadomi sobie, e wszystko, blask wschodzcego soca, poog jego zachodu, wspaniae kolory tczy i firmament peen gwiazd, mona opisa za pomoc fal, ktrych rwnania wanie zanotowa na kartce papieru. Dzisiaj wiemy, e cae widmo elektromagnetyczne - fale radaru i przekaz telewizyjny, wiato podczerwone i widzialne, ultrafiolet, promieniowanie rentgenowskie, mikrofale i promienie gamma s niczym innym, jak falami Maxwella, ktre z kolei drgaj w polach si Faradaya. Odnoszc si do wagi rwna Maxwella, Einstein napisa, e s one najgbszym i najowocniejszym odkryciem, jakiego fizyka dowiadczya od czasw Newtona". (Niestety, Maxwell, jeden z najwikszych fizykw XIX wieku, zmar przedwczenie, w wieku czterdziestu omiu lat, na raka odka, prawdopodobnie na t sam chorob, ktra wczeniej spowodowaa mier jego matki, w tym samym wieku. Gdyby y duej, by moe odkryby, e jego rwnania dopuszczaj moliwo znieksztacenia czasoprzestrzeni, co doprowadzioby go wprost do teorii wzgldnoci Einsteina. Zadziwiajca jest wiadomo, e gdyby Maxwell y duej, teoria wzgldnoci mogaby zosta sformuowana w czasach amerykaskiej wojny secesyjnej). Maxwellowska teoria wiata i teoria atomowa daj proste wyjanienie optyki i niewidzialnoci. W ciele staym atomy s ciasno upakowane, natomiast w cieczy i gazach czsteczki s od siebie znacznie bardziej oddalone. Wikszo cia staych jest nieprzezroczysta, poniewa promienie wiata nie mog przej przez tworzc je gst sie atomw, ktra zachowuje si niczym mur z cegie. Wiele cieczy i gazw natomiast jest przezroczystych, dlatego e wiato moe atwiej przej przez due odstpy midzy ich atomami, znajdujcymi si w odlegociach wikszych od dugoci fali wiata widzialnego. Przezroczyste s na przykad woda, alkohol, amoniak, aceton, nadtlenek wodoru, benzyna i tak dalej, podobnie jak gazy, takie jak tlen, wodr, azot, dwutlenek wgla, metan i inne. Istnieje kilka wanych wyjtkw od tej reguy. Wiele krysztaw to ciaa stae, a mimo to s
De Agostini Polska, Warszawa 2003, s. 75).

24

przezroczyste. Wynika to std, e atomy krysztau s uoone w regularn sie i tworz rwne rzdy lece w jednakowej odlegoci od siebie. Dlatego istnieje wiele cieek, ktrymi moe poda wiato, przechodzc przez sie krystaliczn. Zatem, chocia atomy krysztau s tak samo cile upakowane jak w kadym ciele staym, wiato potrafi jednak znale drog umoliwiajc przedostanie si na drug stron. W pewnych okolicznociach ciao stae moe sta si przezroczyste, nawet gdy atomy uoone s w sposb przypadkowy. Mona to osign poprzez podgrzanie pewnych materiaw do wysokiej temperatury, a nastpnie szybkie ich ochodzenie. Szko na przykad, dziki przypadkowemu uoeniu swoich atomw, jest ciaem staym przejawiajcym wiele waciwoci cieczy. Rwnie niektre cukierki mog sta si przezroczyste po zastosowaniu tej metody. Bez wtpienia niewidzialno jest wasnoci majc swoje rdo na poziomie atomowym, o czym mona si przekona, analizujc rwnania Maxwella, a zatem uzyskanie jej z wykorzystaniem zwykych rodkw byoby niezwykle trudne, jeli w ogle moliwe. Aby uczyni Harry'ego Pottera niewidzialnym, naleaoby zmieni go w ciecz, zagotowa, eby wytworzy par, nastpnie skrystalizowa, ponownie podgrza i ochodzi - jest to zadanie do trudne do wykonania, nawet dla czarodzieja. Technicy wojskowi, nie mogc zbudowa niewidzialnych samolotw, a chcc uzyska najlepszy moliwy efekt, stworzyli technologi stealth, dziki ktrej samoloty s niewidzialne dla radarw. Technologia ta wykorzystuje kilka sprytnych sztuczek zaprojektowanych w oparciu o rwnania Maxwella. Stosujcy technologi stealth myliwiec jest cakowicie widzialny dla ludzkiego oka, ale jego obraz na ekranie radaru wroga ma jedynie rozmiar duego ptaka. (Technologia stealth jest w rzeczywistoci zbitk rnych sztuczek. Zmieniajc materiay, z ktrych samolot jest wykonany, zmniejszajc zawarto stali poprzez wykorzystanie tworzyw sztucznych i ywic, modyfikujc ksztat kaduba, zmieniajc umiejscowienie rur wydechowych i tak dalej, mona spowodowa, e wysyane przez radar fale odbij si od samolotu, rozprosz si we wszystkich kierunkach i nigdy nie dotr z powrotem na ekran wrogiego radaru. Nawet uywajc technologii stealth, myliwiec nie staje si cakowicie niewidzialny; zamiast tego odbija on tylko i rozprasza emitowane przez radar fale). Metamateriay i niewidzialno Najbardziej chyba obiecujc nowoci zwizan z byciem niewidzialnym jest niezwyky nowy materia nazywany metamateriaem, dziki ktremu kiedy by moe bdziemy umieli sprawi, by przedmioty rzeczywicie staway si niewidzialne. Ciekawostk jest fakt, e kiedy uwaano, i wytworzenie metamateriaw jest niemoliwe, poniewa s one sprzeczne z prawami optyki. Jednak w 2006 roku badaczom z Uniwersytetu Duke'a w Durham w stanie Karolina Pnocna i z Imperial College w Londynie udao si zaprzeczy tej powszechnej opinii i przy uyciu metamateriaw spowodowa, e obiekty stay si niewidzialne w promieniowaniu mikrofalowym. Chocia wci pozostao jeszcze wiele trudnoci do pokonania, po raz pierwszy w historii znamy zarys metody zamiany zwykych obiektw w niewidzialne. (Badania te byy finansowane przez 25

nalec do Pentagonu agencj DARPA - Defense Advanced Research Projects Agency, Agencja Zaawansowanych Projektw Badawczych Obrony). Nathan Myhrvold, byy gwny dyrektor ds. rozwiza technicznych w Microsofcie, twierdzi, e rewolucyjny potencja metamateriaw cakowicie zmieni nasz sposb rozumienia optyki i wpynie na niemal kady aspekt elektroniki [...] Niektre z tych metamateriaw pozwalaj na osiganie rzeczy, ktre jeszcze kilkadziesit lat temu byyby uznawane za cuda"4. Czym s te metamateriay? To substancje o niespotykanych w przyrodzie wasnociach optycznych. Tworzy si je przez umieszczanie w wybranych substancjach niewielkich implantw powodujcych, e fale elektromagnetyczne zachowuj si w niecodzienny sposb. Uczeni z Uniwersytetu Duke'a umiecili niewielkie obwody elektryczne wewntrz miedzianych pasw uoonych w paskie koncentryczne krgi (przypominajce nieco zwoje kuchenki elektrycznej). W efekcie uzyskali skomplikowan mieszank ceramiki, teflonu, wkien kompozytowych i czci metalowych. Dziki umieszczonym w miedzi niewielkim implantom moliwe byo zakrzywianie i odpowiednie ksztatowanie promieni mikrofalowych. Wyobramy sobie rzek obmywajc duy gaz. Poniewa woda szybko zakrzywia si wok kamienia, daremnie szukalibymy w dole nurtu rzeki ladw tego gazu. Podobnie metamaterialy potrafi nieustannie zmienia i zakrzywia bieg promieniowania mikrofalowego, tak e na przykad opywa ono wykonany z metamateriau walec, w wyniku czego wszystko, co znajduje si w jego wntrzu pozostaje dla promieniowania mikrofalowego w zasadzie niewidzialne. Jeeli uda si jeszcze pozby odbi i cieni, taki metamateria pozwoli na uczynienie obiektu cakowicie niewidzialnym dla tej postaci promieniowania. Uczonym udao si zademonstrowa t zasad za pomoc urzdzenia zbudowanego z dziesiciu piercieni wykonanych z wkien optycznych, pokrytych miedzianymi elementami. Miedziany piercie umieszczony wewntrz tego urzdzenia stal si prawie niewidzialny w promieniowaniu mikrofalowym -rzuca jedynie niewielki cie. Podstawa dziaania metamateriaw opiera si na ich zdolnoci do zmiany wielkoci zwanej wspczynnikiem zaamania. Zaamanie wiata jest zjawiskiem polegajcym na zakrzywianiu jego toru przy przechodzeniu przez przezroczyste orodki. Jeeli woymy do do wody lub popatrzymy przez soczewki okularw, zauwaymy, e woda i szko znieksztacaj i zakrzywiaj bieg promieni zwykego wiata. Powodem, dla ktrego wiato zakrzywia si w wodzie czy szkle jest fakt, e spowalnia ono nieco po wejciu do gstego, przezroczystego orodka. Prdko wiata w doskonaej prni pozostaje niezmienna, ale przemieszczajc si w szkle lub w wodzie, wiato musi przej przez biliony atomw i dlatego zwalnia. (Stosunek prdkoci wiata do zmniejszonej prdkoci wiata w danym orodku nosi nazw wspczynnika zaamania. Poniewa wiato zawsze zwalnia w szkle, jego wspczynnik zaamania jest zawsze wikszy od 1,0). Na przykad wspczynnik zaamania wynosi 1,00 dla prni, 1,0003 dla powietrza, 1,5 dla szka i 2,4 dla diamentu. Zwykle im gstszy
4

N. Myhrvold, New Scientist Magazine", 18 listopada 2006, s. 69.

26

dany orodek, tym wiksze zakrzywienie wiata i tym wikszy wspczynnik zaamania. Znanym wszystkim przykadem wystpowania zjawiska zaamania wiata jest fatamorgana. Jeeli jadc samochodem w upalny dzie, spojrzymy prosto przed siebie, w kierunku horyzontu, zauwaymy, e droga przed nami dry, tworzc iluzj poyskujcej w socu tafli jeziora. Na pustyni mona czasami zobaczy na horyzoncie kontury odlegych miast i gr. Dzieje si tak, poniewa rozgrzane powietrze unoszce si znad asfaltu lub piasku pustyni ma mniejsz gsto ni zwyke powietrze, a zatem ma rwnie mniejszy wspczynnik zaamania ni pozostae, chodniejsze powietrze i w ten sposb wiato docierajce od odlegych obiektw moe odbija si od asfaltu i trafia do naszych oczu, wywoujc zudzenie, e widzimy odlege obiekty. Zwykle wspczynnik zaamania ma sta warto. Wizka skupionego wiata zakrzywia si przy wejciu do szka, a nastpnie porusza si znowu po linii prostej. Przyjmijmy jednak na chwil, e potrafimy dowolnie modyfikowa wspczynnik zaamania tak, e moe si on zmienia w sposb cigy w kadym punkcie szka. wiato wchodzce w taki nowy materia mogoby si zakrzywia i wygina w rnych kierunkach, krelc wewntrz tej substancji ciek wijc si niczym w. Gdybymy potrafili wpyn na wspczynnik zaamania wewntrz metamateriau w taki sposb, by wiato obiegao dane ciao dookoa, przedmiot taki staby si niewidzialny. Aby to osign, taki metamateria musiaby mie ujemny wspczynnik zaamania, co zgodnie ze wszystkimi podrcznikami optyki jest niemoliwe. (Moliwo istnienia metamateriaw po raz pierwszy teoretycznie rozwaa radziecki fizyk Wiktor Wiesieago w 1967 roku i wykaza, e musiayby mie one dziwne wasnoci optyczne, takie jak ujemny wspczynnik zaamania i odwrotny efekt Dopplera. Metamateriay s tak niezwyke i niedorzeczne, e kiedy uwaano, i ich wytworzenie nie jest w ogle moliwe. W ostatnich latach metamateriay zostay jednak stworzone w laboratoriach, co zmusio niechtnych im fizykw do zrewidowania podrcznikw optyki). Dziennikarze cigle niepokoj uczonych zajmujcych si metamateriaami i dopytuj, kiedy pojawi si w handlu ubrania zapewniajce niewidzialno. Odpowied brzmi: nieprdko. David Smith z Uniwersytetu Duke'a mwi: Reporterzy cigle wydzwaniaj i domagaj si, eby im poda jak dat. Liczb miesicy, lat. S tak natarczywi, e w kocu, dla witego spokoju, mwimy: no, moe za pitnacie lat. I wtedy pojawiaj si sensacyjne nagwki. Ju za pitnacie lat bdziemy mogli kupi peleryn-niewidk Harry'ego Pottera". Dlatego teraz odmawia ju podawania jakichkolwiek konkretnych terminw 5 . Fani Harry'ego Pottera i Star Treka bd musieli poczeka. Chocia wytworzenie peleryny zapewniajcej prawdziw niewidzialno jest moliwe w ramach praw fizyki, z czym zgodzi si wikszo fizykw, musimy jeszcze pokona spore przeszkody techniczne i technologiczne, zanim takie rozwizania bd miay zastosowanie do wiata widzialnego, a nie jedynie do promieniowania mikrofalowego. Mwic oglnie, struktury umieszczane wewntrz metamateriau musz by mniejsze od dugoci fali promieniowania. Promieniowanie mikrofalowe ma na przykad dugo fali okoo 3
5

J. Glausiusz, Discover Magazine", listopad 2006.

27

centymetrw, eby wic metamateria mg zakrzywia tor takich promieni, naley w jego wntrzu umieci niewielkie implanty o rozmiarze nieprzekraczajcym 3 milimetrw. eby jednak obiekt sta si niewidzialny w wietle zielonym, o dugoci fali 500 nanometrw (nm), uyte w metamateriale struktury mog mie najwyej dugo okoo 50 nanometrw - a to jest ju skala atomowa, wymagajca zastosowania nanotechnologii. (Jeden nanometr to jedna miliardowa metra. Na dugoci jednego nanometra mona zmieci okoo piciu atomw). To chyba najwaniejszy problem, jaki musimy pokona, aby mogy powsta ubrania naprawd zapewniajce niewidzialno. Konieczne bdzie modyfikowanie pojedynczych atomw wewntrz metametariau w taki sposb, aby wiato wyginao si niczym w. Metamateriay dla wiata widzialnego Wycig trwa. Od momentu, gdy ogoszono publicznie, e metamateriay udao si wytworzy w laboratorium, prace w tej dziedzinie ulegy przyspieszeniu i co kilka miesicy mamy do czynienia z jakim nowym odkryciem, z kolejnym niezwykym przeomem. Cel jest jasny: wykorzystujc nanotechnologi, naley stworzy metamateria potraficy zakrzywia wiato widzialne, a nie jedynie promieniowanie mikrofalowe. Zaproponowano kilka podej, a wszystkie wygldaj cakiem obiecujco. Jeden z pomysw polega na uyciu istniejcych rozwiza technicznych, to znaczy na stworzeniu nowych metamateriaw w oparciu o technologie zapoyczone z przemysu pprzewodnikowego. Motorem rewolucji komputerowej bya technika zwana fotolitografi, umoliwiajca miniaturyzacj ukadw scalonych. Technologia ta pozwala umieszcza setki milionw niewielkich tranzystorw na pytce krzemowej o rozmiarze kciuka. Moc obliczeniowa komputerw moe si podwaja co ptora roku (zgodnie z prawem Moore'a) dlatego wanie, e uczeni, posugujc si promieniowaniem ultrafioletowym, potrafi wyry" w kawaku krzemu coraz mniejsze elementy. Technika ta jest bardzo podobna do sposobu, w jaki za pomoc wzornika wytwarza si kolorowe koszulki z nadrukiem. (Specjalici od ukadw scalonych zaczynaj od cienkiej pytki, ktr pokrywaj niezwykle cienk warstw rnych substancji. Nastpnie na pytk nakada si plastikow mask, ktra peni rol wzornika. Zawiera ona zoone ksztaty przewodw, tranzystorw i innych elementw ukadu, stanowice podstawowy szkielet tworzonego obwodu. Pytk nastpnie poddaje si dziaaniu promieniowania ultrafioletowego o bardzo maej dugoci fali, ktre odbija obraz wzornika na wiatoczuej warstwie pokrywajcej pytk. Pniej pytk poddaje si dziaaniu specjalnych gazw i kwasw, w wyniku czego zoony obwd nakrelony na masce zostaje wyryty w pytce w miejscach, w ktrych zostaa ona wystawiona na dziaanie wiata ultrafioletowego. W ten sposb powstaje pytka krzemowa zawierajca setki milionw mikroskopijnych rowkw wytyczajcych ksztaty tranzystorw). Obecnie najmniejsze elementy, jakie potrafimy wytwarza przy wykorzystaniu tej techniki, maj rozmiar okoo 30 nanometrw (czyli okoo 150 atomw). Do przeomowego osignicia w pracach nad uzyskaniem niewidzialnoci doszo, gdy pewna 28

grupa uczonych posuya si t technologi obrbki pytki krzemowej do stworzenia pierwszego metamateriau, dziaajcego w widzialnym zakresie widma fal elektromagnetycznych. Na pocztku 2007 roku uczeni z Niemiec i z Departamentu Energii Stanw Zjednoczonych po raz pierwszy w historii wytworzyli metamateria dziaajcy w czerwonym wietle. To, co niemoliwe", udao si osign w niezwykle krtkim czasie. Fizykowi Costasowi Soukoulisowi z rzdowego Ames Laboratory w stanie Iowa, przy wsppracy Stefana Lindena, Martina Wegenera i Gunnara Dollinga z uniwersytetu w Karlsruhe w Niemczech, udao si uzyska metamateria charakteryzujcy si wspczynnikiem zaamania -0,6 dla wiata czerwonego o dugoci fali 780 nanometrw. (Poprzedni rekord wiata w dziedzinie zakrzywiania promieniowania przez metamateriay wynosi 1400 nanometrw, co lokowao je poza zakresem wiata widzialnego, w pamie podczerwieni). Uczeni ci zastosowali tafl szklan, ktr pokryli warstw srebra, fluorkiem magnezu i kolejn powok srebra, tworzc warstw fluorku o gruboci zaledwie 100 nanometrw wcinit midzy powoki srebra. Nastpnie, posugujc si opisan technik obrbki, wytrawili w tych powokach mnstwo mikroskopowych otworw, tworzc wzr przypominajcy sie do poowu ryb. (Otwory miay szeroko zaledwie 100 nanometrw, byy wic zdecydowanie mniejsze od dugoci fali wiata czerwonego). Nastpnie przez tak skonstruowany materia przepucili promie wiata czerwonego i zmierzyli wspczynnik zaamania, ktrego warto wyniosa -0,6. Twrcy tego materiau przewiduj wiele moliwoci jego zastosowania. Metamateriay mog kiedy umoliwi stworzenie specjalnych paskich supersoczewek dziaajcych w widzialnym zakresie widma fal elektromagnetycznych - mwi dr Soukoulis. - Miayby one znacznie wiksz rozdzielczo ni soczewki wytwarzane tradycyjnymi sposobami, dziki czemu moliwe staoby si zobaczenie szczegw mniejszych od dugoci fali wiata" 6. Bezporedni korzyci uycia takich supersoczewek byaby moliwo fotografowania z niespotykan ostroci obiektw mikroskopowych, takich jak wntrze ywej ludzkiej komrki, czy diagnozowania chorb dziecka jeszcze w onie matki. Najlepszym zastosowaniem byoby wykonywanie fotografii skadnikw czsteczki DNA bez koniecznoci uciekania si do kopotliwej rentgenografii strukturalnej. Jak dotd uczonym udao si jedynie uzyska ujemny wspczynnik zaamania dla wiata czerwonego. Kolejnym krokiem bdzie zastosowanie tej technologii do stworzenia metamaterialu pozwalajcego na zakrzywienie czerwonego wiata wok jakiego obiektu, co uczynioby go niewidzialnym w tym zakresie widma. Dalszy rozwj tej dziedziny moe wiza si z krysztaami fotonicznymi. Celem rozwoju technik opartych na krysztaach fotonicznych jest stworzenie ukadu scalonego, ktry do przetwarzania informacji bdzie wykorzystywa wiato, a nie prd elektryczny. Oznacza to konieczno posuenia si nanotechnologi do skonstruowania na pytce niewielkich elementw charakteryzujcych si rnymi wspczynnikami zaamania wiata. Tranzystory wykorzystujce

Metamaterials found to work for visible light, Eurekalert, www.eurekalert.org/ pubreleases/2007-01/dlmft010407.php, 2007. Take: New Scientist Magazine", 18 grudnia 2006.

29

wiato maj kilka przewag nad tradycyjnymi, dziaajcymi w oparciu o prd elektryczny. Na przykad krysztay fotoniczne maj duo mniejsze straty cieplne. (W zaawansowanych krzemowych ukadach scalonych ilo wytwarzanego ciepa wystarczyaby do usmaenia jajka. Dlatego, aby nie ulegy zniszczeniu, wymagaj one nieustannego chodzenia, a utrzymywanie ich w odpowiedniej temperaturze jest bardzo kosztowne). Nie powinno dziwi, e badania nad krysztaami fotonicznymi maj te zastosowanie w metamateriaach, przecie obie technologie zajmuj si modyfikacj wspczynnika zaamania wiata w strukturach o rozmiarach nanometrw. Niewidzialno dziki plazmonice W poowie 2007 roku inna grupa uczonych powiadomia o stworzeniu metamaterialu zakrzywiajcego wiato widzialne, dziaajcego w oparciu o zupenie inn technik, ktr nazwano plazmonik. Fizycy Henri Lezec, Jennifer Dionne i Harry Atwater z California Institute of Technology (Cal Tech) ogosili, e wytworzyli metamateria o ujemnym wspczynniku zaamania wiata w trudniejszym, niebieskozielonym obszarze widma wiata widzialnego. Celem plazmoniki jest cinicie" wiata tak, by umoliwi dziaanie elementw ukadw obliczeniowych o rozmiarach nanometrw, szczeglnie na powierzchni metali. Metale przewodz prd elektryczny, poniewa elektrony ich atomw s dosy luno zwizane z jdrami i mog porusza si swobodnie po powierzchni sieci atomw metalu. Prd w przewodach elektrycznych w naszych domach jest dowodem na swobodny przepyw po powierzchni metalu takich luno zwizanych elektronw. Jednak w pewnych warunkach, gdy w powierzchni metalu uderza promie wiata, elektrony mog zacz drga z czstotliwoci tak sam, jak miao uderzajce w metal wiato. W efekcie elektrony poruszaj si ruchem falowym, drgajc tak samo, jak uderzajcy w metal promie wiata (fizycy nazywaj takie drgania plazmonami). Istotne w tym wszystkim jest to, e takie plazmony mona cisn", tak aby miay znacznie mniejsz dugo fali, ale przy zachowaniu czstotliwoci zgodnej z czstotliwoci wiata padajcego na metal (czyli zachowujc tyle samo informacji). W zasadzie mona by pniej wtoczy takie cinite fale w nanoprzewody. Tak samo jak w przypadku krysztaw fotonicznych, ostatecznym celem plazmoniki jest zbudowanie ukadw komputerowych potraficych wykonywa obliczenia za pomoc wiata, a nie elektrycznoci. Wspomniana grupa uczonych z Cal Tech skonstruowaa metamateria skadajcy si z dwch warstw srebra nanometrw), rozdzielonych penicym rol krzemowo-azotowym falowodu izolatorem (o gruboci zaledwie si 50 fal ustalajcego kierunek rozchodzenia

plazmonicznych. W metamateriale wykonane s dwie szczeliny, przez ktre wchodzi i wychodzi wizka promieni laserowych. Analizujc kty zakrzywienia wiata laserowego przechodzcego przez takie urzdzenie, mona si przekona, e wiato zostaje w nim zakrzywione dziki ujemnemu wspczynnikowi zaamania. Przyszo metamateriaw W przyszoci prace nad metamateriaami nabior jeszcze wikszego tempa, chociaby z tego 30

prostego powodu, e ju teraz istnieje olbrzymie zainteresowanie stworzeniem tranzystorw wykorzystujcych wiato zamiast elektrycznoci. Badania nad uzyskaniem niewidzialnoci bd mogy zatem za darmo wykorzysta wyniki prac w dziedzinie krysztaw fotonicznych i plazmoniki, ktrych gwnym celem bdzie stworzenie ukadu zastpujcego krzemowy ukad scalony. Ju obecnie wydaje si setki milionw dolarw na wynalezienie technologii, ktra zastpi elektronik opart na krzemie, a badania nad metamateriaami z pewnoci skorzystaj na wynikach tych prac naukowych. Biorc pod uwag fakt, e co kilka miesicy dochodzi w tej dziedzinie do jakiego przeomu, nie powinno nas dziwi, e niektrzy fizycy przewiduj i by moe ju za kilkadziesit lat pojawi si przydatna w praktycznych zastosowaniach osona zapewniajca niewidzialno. Uczeni s na przykad przekonani, e za kilka lat uda im si stworzy metamaterialy potrafice uczyni obiekt cakowicie niewidzialnym w jednej czstotliwoci wiata widzialnego, przynajmniej w dwch wymiarach. Osignicie tego bdzie wymagao uoenia niewielkich nanoimplantw nie w regularn sie, ale w skomplikowane wzory, tak aby wiato ulegao cigemu zakrzywieniu wok ukrywanego obiektu. Nastpnie uczeni bd musieli stworzy metamaterialy potrafice zakrzywia wiato w trzech wymiarach, a nie jedynie na paskich, dwuwymiarowych powierzchniach. Fotolitografi doskonali si w celu stworzenia paskich pytek krzemowych, lecz wykonanie trjwymiarowego metamateriau bdzie wymagao skomplikowanego uoenia takich pytek i zespolenia ich ze sob. Pniej trzeba bdzie poradzi sobie z problemem stworzenia metamateriaw potraficych zakrzywi wiele czstotliwoci fal wiata, a nie tylko jedn. Bdzie to zapewne najtrudniejsze zadanie, poniewa wszystkie wytworzone dotychczas implanty zakrzywiaj tylko jedn, okrelon czstotliwo fal. By moe uczeni bd musieli wytworzy materiay zbudowane z warstw, z ktrych kada bdzie zakrzywia tylko jedn okrelon czstotliwo. Sposb rozwizania tego problemu nie jest jeszcze jasny. Niemniej jednak, gdy ju w kocu powstanie osona zapewniajca niewidzialno, moe si ona okaza nieporcznym urzdzeniem. Peleryna Harry'ego Pottera uszyta bya z cienkiej, gitkiej tkaniny, ktra powodowaa, e kady, kto si ni okry, stawa si niewidzialny. Aby to jednak byo moliwe, wspczynnik zaamania wiata wewntrz takiej tkaniny musiaby si bezustannie zmienia w skomplikowany sposb, dostosowujc si do jej uoenia, co jest bardzo niepraktyczne. Jest wicej ni prawdopodobne, e prawdziwa peleryna-niewidka bdzie miaa posta sztywnego walca z metamateriau, przynajmniej na pocztku. Dziki temu wspczynnik zaamania wiata takiego cylindra mgby by stay. (Bardziej zaawansowane wersje mogyby w kocu wykorzystywa gitkie metamaterialy, ktre nawet po wykrzywieniu zapewniayby odpowiedni tor biegu promieni wiata w ich wntrzu. Dziki temu osoby znajdujce si w rodku takiego urzdzenia miayby pewn swobod ruchu). Niektrzy wskazuj na pewn wad takiej osony zapewniajcej niewidzialno: ukryta w niej osoba nie bdzie moga wyglda na zewntrz bez ryzyka, e zostanie dostrzeona. Wyobramy 31

sobie Harry'ego Pottera, cakowicie niewidzialnego, z wyjtkiem oczu, ktre wydaj si unosi w powietrzu. Jeeli w osonie zrobimy otwory, przez ktre mona by patrze, bd one bez wtpienia wyranie widoczne z zewntrz. Aby Harry Potter mg by cakowicie niewidzialny, musiaby siedzie w swojej pelerynie, nie widzc, co si wok niego dzieje. (Jednym z moliwych rozwiza tego problemu mogoby by umieszczenie na wysokoci oczu dwch niewielkich szklanych pytek. Pytki te dziaayby jako rozszczepiacze wizki, rozdzielajc padajce na nie wiato i przepuszczajc niewielk jego ilo w kierunku oczu. Wtedy wikszo padajcego na nie wiata obiegaaby oson wokoo, czynic ukryt w niej osob niewidzialn, a jedynie niewielka ilo wiata byaby kierowana do oczu). Mimo e wspomniane problemy wygldaj zniechcajco, uczeni i inynierowie zachowuj optymizm i maj nadziej, e w najbliszych dziesicioleciach uda si stworzy jaki rodzaj osony zapewniajcej niewidzialno. Niewidzialno i nanotechnologia Jak ju wspomnielimy, kluczem do niewidzialnoci moe by nanotechnologia, czyli umiejtno posugiwania si strukturami o rozmiarach atomowych, o rednicy okoo jednej miliardowej metra. Narodziny nanotechnologii wi si ze synnym wykadem wygoszonym w 1959 roku przez laureata Nagrody Nobla Richarda Feynmana pod ironicznym w zamierzeniu tytuem There's Plenty of Room at the Bottom (U podstaw jest wiele miejsca). W wykadzie tym Feynman zastanawia si, jak w zgodzie ze znanymi prawami fizyki mogyby wyglda najmniejsze maszyny. Doszed do wniosku, e mona budowa coraz mniejsze urzdzenia, a do osignicia rozmiarw atomowych, a wtedy do skonstruowania innych urzdze mona by wykorzysta atomy. Atomowe maszyny proste, takie jak bloki, dwignie i koa, w adnym wypadku nie kc si z prawami fizyki, podsumowa, chocia wykonanie ich byoby niezwykle trudne. Nanotechnologia przez cae lata trwaa w letargu, poniewa operowanie pojedynczymi atomami przekraczao dostpne wwczas moliwoci techniczne. Fizycy dokonali jednak przeomu w 1981 roku wraz z wynalezieniem skaningowego mikroskopu tunelowego, za ktrego skonstruowanie uczeni Gerd Binnig i Heinrich Rohrer, pracujcy w laboratorium IBM w Zurychu, otrzymali Nagrod Nobla w dziedzinie fizyki. Nagle okazao si, e fizycy mog robi zadziwiajce zdjcia" pojedynczych atomw, uoonych jak w podrczniku do chemii - uzyskanie takich obrazw krytycy teorii atomowej uwaali kiedy za nierealne. Moliwe stao si teraz robienie wspaniaych fotografii atomw w sieci krystalicznej lub w metalu. Goym okiem mona byo podziwia czsteczki opisywane przez uczonych we wzorach chemicznych, przekona si o zoonoci uoenia ich atomw. Co wicej, dziki skaningowemu mikroskopowi tunelowemu moliwe stao si manipulowanie atomami. Z poszczeglnych atomw uoono nawet napis IBM", co wywoao poruszenie w wiecie nauki. Posugujc si atomami, uczeni nie musieli ju dziaa na lepo, ale mogli na wasne oczy oglda wyniki pracy. 32

Zasada dziaania skaningowego mikroskopu tunelowego jest zwodniczo prosta. Niczym iga gramofonu na pycie, nad analizowanym materiaem przesuwa si powoli ostra sonda. (Jej wierzchoek jest tak ostry, e stanowi go jedynie pojedynczy atom). Na sondzie umieszcza si niewielki adunek elektryczny, w wyniku czego nastpuje przepyw prdu z sondy, poprzez badany materia, do powierzchni znajdujcej si niej. Gdy sonda przesuwa si nad pojedynczym atomem, ilo przepywajcego przez ni prdu zmienia si, a wszystkie takie zmiany zostaj zarejestrowane. Podczas przesuwania si nad atomem natenie prdu w igle ronie i maleje, oddajc jego ksztat z niezwyk dokadnoci. Gdy przesunie si sond nad prbk wiele razy, mona wykreli diagram przedstawiajcy zmiany w przepywie prdu i uzyska pikny obraz pojedynczych atomw tworzcych sie. (Dziaanie skaningowego mikroskopu tunelowego jest moliwe dziki pewnemu dziwnemu prawu fizyki kwantowej. W normalnych warunkach elektrony nie maj wystarczajco duo energii, eby przej z sondy, przez badan substancj, do znajdujcej si pod ni powierzchni. Zgodnie jednak z zasad nieoznaczonoci, istnieje niewielkie prawdopodobiestwo, e elektrony tworzce prd przetuneluj, czyli przeskocz przez barier, nie baczc na to, e zabrania tego teoria newtonowska. Dlatego prd przepywajcy przez sond jest czuy na niewielkie efekty kwantowe w badanym materiale. Efektami wynikajcymi z teorii kwantowej zajmiemy si bardziej szczegowo w dalszej czci ksiki). Sonda ma odpowiedni czuo umoliwiajc rwnie jej wykorzystanie do przestawiania pojedynczych atomw i tworzenia z nich prostych maszyn". Technika ta jest obecnie tak zaawansowana, e mona na ekranie komputera wywietli obraz grupy atomw, a nastpnie poprzez zwyke manipulowanie kursorem dowolnie zmienia ich uoenie. Mona bez adnych ogranicze przestawia wiele atomw, zupenie jak gdybymy bawili si klockami lego. Oprcz ukadania liter alfabetu z poszczeglnych atomw, mona rwnie tworzy atomowe zabawki, takie jak liczydo zbudowane z pojedynczych atomw. Atomy ukada si na powierzchni, pozostawiajc midzy nimi pionowe szczeliny. W tych szczelinach mona umieszcza fulereny (zbudowane z atomw wgla czsteczki o ksztacie przypominajcym pust w rodku pik). Takie wglowe piki mona nastpnie przesuwa w szczelinach do gry i na d, uzyskujc w ten sposb atomowe liczydo. Moliwe jest rwnie rzebienie atomowych urzdze za pomoc wizki elektronw. Na przykad uczeni z Uniwersytetu Cornella stworzyli wyrzebion w krysztale krzemu najmniejsz gitar wiata, dwadziecia razy mniejsz od ludzkiego wosa. Ma ona sze strun, o gruboci stu atomw kada, ktre mona szarpa, posugujc si mikroskopem si atomowych. (Na tej gitarze rzeczywicie mona wykonywa muzyk, jednak wydobywajce si z niej czstotliwoci s daleko ponad zakresem dwikw odbieranych przez ludzkie ucho). Obecnie wikszo z tych nanotechnologicznych urzdze to jedynie zabawki. Musimy jeszcze troch poczeka, zanim powstan bardziej skomplikowane maszyny, z przekadniami i oyskami kulkowymi. Wielu inynierw jest jednak przekonanych, e czasy, gdy bdziemy potrafili 33

wytwarza prawdziwe urzdzenia atomowe, nie s ju odlege. (Urzdzenia atomowe mona spotka w przyrodzie. Komrki mog swobodnie pywa w wodzie dziki temu, e potrafi porusza malekimi woskami. Jeeli jednak zbadamy poczenie midzy komrk i woskiem, przekonamy si, i znajduje si tam atomowe urzdzenie pozwalajce na poruszanie woskiem we wszystkich kierunkach. Zatem jednym z kluczy do rozwoju nanotechnologii jest naladownictwo przyrody, ktra ju miliardy lat temu opanowaa sztuk tworzenia atomowych urzdze). Hologramy i niewidzialno Innym sposobem na zapewnienie czciowej niewidzialnoci jest filmowanie tego, co dzieje si za dan osob i wywietlanie takiego obrazu ta bezporednio na ubraniach lub na umieszczonym przed ukrywan osob ekranie. Gdy na tak osob patrzy si z przodu, odnosi si wraenie, e staa si przezroczysta, e wiato w jaki sposb przechodzi przez jej ciao na wylot. Naoki Kawakami z laboratorium profesora Tachiego na Uniwersytecie Tokijskim bardzo intensywnie pracuje nad metod, ktr nazywa optycznym kamuflaem. Dziki niej piloci bd mogli spoglda przez podog kokpitu na znajdujcy si pod nimi pas do ldowania, a kierowcy, parkujc, bd mogli obserwowa, co si dzieje za samochodem, patrzc wprost przez tylny zderzak" - mwi Naoki Kawakami. Opisywana peleryna pokryta jest maymi odbijajcymi wiato kulkami, zachowujcymi si niczym ekran kinowy. Kamera wideo filmuje wszystko, co dzieje si za peleryn. Pochodzcy z niej obraz zostaje przesiany do projektora, ktry wywietla uzyskane w ten sposb zdjcia z przodu peleryny tak, e odnosi si wraenie, i wiato przechodzi na wylot przez ubran w ni osob. W laboratorium powstay ju prototypy peleryny zapewniajcej optyczny kamufla. Jeeli spojrzymy wprost na osob ubran w taki dziaajcy na zasadzie ekranu paszcz, odniesiemy wraenie, e znikna, poniewa zobaczymy jedynie obraz tego, co si znajduje za ni. Jeeli jednak przesuniemy odrobin gow, zauwaymy, e obraz na paszczu si nie zmienia, dziki czemu przekonamy si, i nie jest on prawdziwy. W celu uzyskania bardziej realistycznego kamuflau optycznego konieczne byoby stworzenie iluzji obrazu trjwymiarowego, a do tego trzeba by si posuy hologramami. Hologram to trjwymiarowy obraz uzyskany za pomoc laserw (jak trjwymiarowa posta ksiniczki Lei w Gwiezdnych wojnach). Mona by uczyni kogo niewidzialnym, gdyby udao si sfilmowa specjaln kamer holograficzn wszystko, co dzieje si za ukrywan osob, a nastpnie wywietli tak uzyskany obraz na umieszczonym przed ni specjalnym ekranie holograficznym. Kto stojcy przed tak osob widziaby jedynie holograficzny ekran zawierajcy trjwymiarowy obraz tego, co dzieje si za ni, oczywicie bez tej osoby. Wygldaoby to tak, jak gdyby ta osoba znikna. W miejscu, w ktrym stoi, pojawiby si doskonay trjwymiarowy obraz ta. Nawet gdybymy poruszyli gow, nie moglibymy stwierdzi, e to, co widzimy, jest zudzeniem. Wykonywanie takich trjwymiarowych obrazw jest moliwe dziki temu, e wiato lasera jest spjne, to znaczy wszystkie jego fale drgaj w doskonaym unisono. W celu zrobienia hologramu spjn wizk wiata lasera dzieli si na dwie czci. Poowa wizki pada bezporednio na klisz 34

fotograficzn. Druga poowa owietla fotografowany obiekt, odbija si od niego i pada na t sam klisz. Na kliszy dochodzi wtedy do interferencji wiata obu wizek, w wyniku czego powstaje wzr interferencyjny zawierajcy informacj o tym, jak posta miaa nasza fala wiata w trzech wymiarach. Klisza po wywoaniu nie wyglda zbyt interesujco, wida na niej jedynie gmatwanin linii przypominajc pajczyn. Jeeli jednak na tak klisz skierujemy wizk wiata lasera, pojawi si nagle, niczym za spraw magii, trjwymiarowa kopia sfotografowanego obiektu. Jednak z wykorzystaniem hologramw do zapewnienia niewidzialnoci wi si olbrzymie problemy. Jednym z wyzwa jest skonstruowanie kamery holograficznej umoliwiajcej wykonanie przynajmniej trzydziestu zdj na sekund. Innym problemem jest przechowywanie i przetwarzanie caej tej informacji. I w kocu trzeba bdzie wywietli ten obraz na ekranie w taki sposb, eby wyglda realistycznie. Niewidzialno za spraw czwartego wymiaru Powinnimy jeszcze wspomnie, e duo bardziej wyszukany sposb uzyskania niewidzialnoci opisa H.G. Wells w Niewidzialnym czowieku - sposb ten wie si z wykorzystaniem mocy czwartego wymiaru. (W dalszej czci ksiki zastanowimy si gbiej nad moliwoci istnienia wyszych wymiarw). Moe udaoby si nam opuci nasz trjwymiarowy Wszechwiat i unoszc si nad nim, obserwowa go z czwartego wymiaru? Niczym trjwymiarowy motyl unoszcy si nad dwuwymiarow kartk papieru, bylibymy cakowicie niewidzialni dla ludzi yjcych w rozpocierajcym si pod nami Wszechwiecie. Pomys ten ma jedn wad - jeszcze nikomu nie udao si udowodni, e wysze wymiary istniej. Co wicej, hipotetyczna podr do wyszego wymiaru wymagaaby energii znacznie przewyszajcej moliwoci naszej obecnej techniki. Jako praktyczny sposb uzyskania niewidzialnoci, metoda ta bez wtpienia przekracza nasz obecn wiedz i moliwoci. Biorc pod uwag olbrzymie postpy, jakie poczynilimy na drodze do uzyskania niewidzialnoci, moemy j bez wtpienia zaklasyfikowa jako niemoliwo typu I. Za kilkadziesit lat, w najgorszym przypadku do koca tego stulecia, jaki sposb uzyskiwania niewidzialnoci moe sta si czci naszej codziennoci.

35

Rozdzia 3 FAZERY I GWIAZDY MIERCI


Radio nie ma przyszoci. Cisze od powietrza maszyny latajce s niemoliwe. Promienie rentgenowskie oka si oszustwem. - fizyk lord Kelvin, 1899 Taka bomba [atomowa] nigdy nie wybuchnie. Mwi to jako ekspert w dziedzinie materiaw wybuchowych. - admira William Leahy 4-3-2-1, ognia! Gwiazda mierci to olbrzymia bro o rozmiarze caego ksiyca. Gwiazda mierci, strzelajca z bliskiej odlegoci w bezbronn planet Alderaan, rodzinn planet ksiniczki Lei, powoduje, e planeta zapala si, wybucha, a gigantyczna eksplozja rozrzuca jej szcztki po caym ukadzie planetarnym. Rozdzierajcy krzyk miliarda istnie wywouje zakcenie w polu Mocy, odczuwalne w caej galaktyce. Czy taka bro jak Gwiazda mierci z Gwiezdnych wojen jest jednak rzeczywicie moliwa? Czy mogaby ona skupi wizk baterii dzia laserowych i spowodowa wyparowanie caej planety? A co ze synnymi mieczami wietlnymi, ktre dzieryli w doniach Luk Skywalker i Darth Vader, potraficymi przeci wzmocnion stal, chocia s jedynie wizkami wiata? Czy bro wykorzystujca wizki promieni, jak fazery w Star Trek, moe rzeczywicie w przyszoci stanowi cz wyposaenia policjantw i onierzy? Widzowie ogldajcy Gwiezdne wojny byli oszoomieni oryginalnymi, zadziwiajcymi efektami specjalnymi, ale w opinii niektrych recenzentw byy one cakowicie nietrafione - krytykowali je twierdzc, e cho dostarczaj dobrej rozrywki, s z gruntu niemoliwe. Strzelajce promieniami dziao o rozmiarach ksiyca, ktre rozbija w py ca planet, czy miecze wykonane z zestalonego wiata to dziwaczne pomysy, nawet w przypadku galaktyki znajdujcej si daleko, daleko std powtarzali. George Lucas, mistrz efektw specjalnych, da si chyba tym razem za bardzo ponie fantazji. Cho moe trudno w to uwierzy, faktem jest, e nie ma adnego fizycznego ograniczenia na ilo czystej energii, jak mona wtoczy w wizk wiata. Nie istnieje adne prawo fizyki, ktre nie zezwalaoby na skonstruowanie Gwiazdy mierci czy wietlnych mieczy. W rzeczywistoci w przyrodzie istniej wizki promieniowania gamma zdolne zniszczy ca planet. Niewiarygodnie silny rozbysk znajdujcego si w odlegej przestrzeni kosmicznej burstera 7 promieniowania gamma wywouje eksplozj, ktr mona porwna jedynie do samego Wielkiego Wybuchu. Planeta, ktra niesprzyjajcym zrzdzeniem losu znalazaby si w ssiedztwie takiego burstera promieniowania gamma, bez wtpienia usmayaby si lub zostaa rozerwana na strzpy.
Burster [wym. berster] - pochodzi od angielskiego czasownika to burst - rozbyska"; w jzyku polskim najczciej uywa si angielskiego okrelenia w oryginalnej pisowni (jak w niniejszej ksice) lub w wersji spolszczonej: berster; spotyka si rwnie polski odpowiednik: byskacz (przyp. tum.).
7

36

Bro laserowa na przestrzeni dziejw Marzenie o wykorzystaniu wizek energii wcale nie jest nowe - ma swoje korzenie w staroytnej tradycji i mitologii. Grecki bg Zeus syn z tego, e razi miertelnikw piorunami. Nordycki bg Thor mia magiczny mot Mjollnir, ciskajcy gromami i byskawicami, a hinduski bg Indra strzela wizkami energii z magicznej wczni. Idea wykorzystania promieni jako praktycznej broni narodzia si prawdopodobnie wraz z pracami wielkiego greckiego matematyka Archimedesa, najwikszego chyba uczonego staroytnoci, ktry ju dwa tysice lat temu, na dugo przed Newtonem i Leibnizem, odkry prost odmian rachunku rniczkowego. W jednej z bitew w czasie drugiej wojny punickiej w 214 roku p.n.e. Archimedes pomaga broni Syrakuz przed wojskami rzymskiego generaa Marka Klaudiusza Marcellusa. Wedug legendy skonstruowa wtedy olbrzymi bateri reflektorw sonecznych, za pomoc ktrych podpala okrty wroga, ogniskujc promienie soneczne na ich aglach. (Cigle trwa dyskusja, nawet wrd dzisiejszych uczonych, czy bya to praktycznie dziaajca bro wykorzystujca wizki promieni; wiele grup uczonych z rnymi skutkami prbowao powtrzy ten wyczyn). Dziaa wykorzystujce promieniowanie wkroczyy na scen fantastyki naukowej w 1889 roku wraz z klasyczn powieci H.G. Wellsa Wojna wiatw, w ktrej obcy z Marsa niszcz cae miasta, strzelajc wizkami energii cieplnej z dzia zamontowanych na trjnogich machinach. W czasie II wojny wiatowej nazici, zawsze chtni, by uy do podboju wiata najnowszych zdobyczy techniki, eksperymentowali z rnymi rodzajami dzia wykorzystujcych promieniowanie, nawet z broni dwikow, w ktrej zastosowano zwierciada paraboliczne do skupiania fal dwikowych w wizki o duym nateniu8. Bro wykorzystujca zogniskowane wizki promieni wietlnych pojawia si w naszej zbiorowej wyobrani wraz z filmem Goldfinger, jedn z opowieci o przygodach Jamesa Bonda, pierwszym hollywoodzkim obrazem, w ktrym pojawi si laser. (W jednej ze scen legendarny brytyjski szpieg by przywizany do metalowego stou, a potna wizka promieni laserowych, topic st powoli przesuwaa si w gr i wydawao si, e za chwil przetnie agenta 007 na p)9. Fizycy z pocztku namiewali si z pomysu opisanych w powieci Wellsa dzia wykorzystujcych promieniowanie, poniewa stay one w sprzecznoci z prawami optyki. Zgodnie z rwnaniami Maxwella, wiato, ktre widzimy wok siebie, szybko si rozprasza i jest niespjne (to znaczy, jest mieszank fal o rnych czstotliwociach i fazach). Kiedy sdzono, e nie jest moliwe uzyskanie spjnych, zogniskowanych, jednorodnych wizek promieni wiata, takich jak te

Hitlerowcy wysali rwnie zespl badawczy do Indii w celu zbadania pewnych staroytnych opowieci z hinduskiej mitologii (podobnie jak w scenariuszu Poszukiwaczy zaginionej Arki). Interesowaa ich tre Mahabharaty, w ktrej znale mona opis dziwnych, potnych broni, z latajcymi statkami wcznie. 9 Tego typu filmy przyczyniy si do rozpowszechnienia kilku bdnych wyobrae, jeli chodzi o lasery. W rzeczywistoci wizki laserowe s niewidzialne, mona je zobaczy jedynie wtedy, gdy zostan rozproszone przez czsteczki powietrza. Zatem, gdy w filmie Mission Impossible Tom Cruise musia lawirowa w labiryncie wizek laserowych, powinny one by niewidzialne, nie czerwone. Podobnie jest z pokazywanymi w wielu filmach starciami z wykorzystaniem broni laserowej, w trakcie ktrych wida, jak rozbyski laserowe
8

37

wytwarzane przez dzisiejsze lasery. Rewolucja kwantowa Wszystko to ulego zmianie wraz z pojawieniem si teorii kwantowej. Na pocztku XX wieku stao si jasne, e chocia prawa Newtona i Maxwella doskonale sobie radz z wyjanianiem ruchu planet i zachowania wiata, nie mog wytumaczy caej grupy innych zjawisk. Absolutnie nie potrafiy wyjani, dlaczego substancje przewodz prd elektryczny, dlaczego metale topi si w okrelonych temperaturach, dlaczego gazy po ogrzaniu emituj wiato, dlaczego pewne substancje staj si w niskich temperaturach nadprzewodnikami - wszystkie te kwestie wymagay zrozumienia wewntrznej dynamiki atomw. By ju najwyszy czas na rewolucj. Bliskie byo obalenie panujcej od dwustu pidziesiciu lat fizyki newtonowskiej i ogoszenie bolesnych narodzin nowej fizyki. W roku 1900 w Niemczech Max Planck wysun postulat, e energia nie jest ciga, jak uwaa Newton, ale wystpuje w niewielkich, oddzielnych paczkach, zwanych kwantami. Nastpnie w 1905 roku Einstein stwierdzi, e wiato rwnie skada si z takich maych paczek (kwantw), pniej nazwanych fotonami. Posugujc si t potn, cho prost ide, Einsteinowi udao si wyjani efekt fotoelektryczny, czyli wytumaczy, dlaczego owietlone metale emituj elektrony. Dzisiaj wykorzystanie efektu fotoelektrycznego i pojcia fotonw umoliwia dziaanie telewizorw, laserw, fotoogniw i wielu innych nowoczesnych urzdze elektronicznych. (Wysunita przez Einsteina teoria fotonu bya tak rewolucyjna, e nawet Max Planck, zwykle wielki zwolennik Einsteina, nie mg z pocztku w ni uwierzy. Piszc o Einsteinie, Planck powiedzia: To, e czasami si myli [...] jak na przykad w przypadku jego hipotezy kwantw wiata, naprawd nie powinno by wykorzystywane przeciwko niemu"10). Pniej, w 1913 roku, duski fizyk Niels Bohr przedstawi cakowicie nowy obraz atomu, przypominajcy miniaturowy Ukad Soneczny. W przeciwiestwie jednak do Ukadu Sonecznego istniejcego w przestrzeni kosmicznej, elektrony mog porusza si wok jdra atomowego jedynie po okrelonych orbitach, inaczej powokach. Gdy elektrony przeskakuj z jednej powoki na drug o niszej energii, emituj foton promieniowania. Gdy natomiast elektron absorbuje foton, skacze na wysz powok o wikszej energii. Wraz z pojawieniem si mechaniki kwantowej i rewolucyjnych prac Erwina Schrdingera, Wernera Heisenberga i wielu innych, w 1925 roku uksztatowaa si niemal pena teoria atomu. Zgodnie z teori kwantow elektron jest czstk, ale ma rwnie zwizan z nim fal, dziki czemu przejawia wasnoci zarwno czstki, jak i fali. Fala zachowuje si zgodnie z rwnaniem zwanym rwnaniem falowym Schrdingera, ktre pozwala wyznaczy wasnoci atomw, wcznie ze wszystkimi przeskokami postulowanymi przez Bohra. Przed 1925 rokiem atomy wci jeszcze byy uwaane za tajemnicze obiekty, ktre zdaniem

mkn na drugi koniec pokoju - jest to niemoliwe, poniewa wiato lasera porusza si z prdkoci wiata, czyli 300 000 kilometrw na sekund.

38

wielu, na przykad filozofa Ernsta Macha, prawdopodobnie w ogle nie istniej. Po 1925 roku moliwe stao si zajrzenie gboko w dynamik atomu i przewidywanie jego wasnoci. Cho to zadziwiajce, oznaczao to, e gdybymy dysponowali wystarczajco potnym komputerem, z praw teorii kwantowej moglibymy wyprowadzi wasnoci pierwiastkw chemicznych. Tak samo jak fizycy newtonowscy mogliby wyznaczy ruch wszystkich cia niebieskich Wszechwiata, gdyby tylko mieli odpowiednio due urzdzenie obliczeniowe, podobnie fizycy kwantowi uwaali, e mog w zasadzie wyznaczy wszystkie wasnoci pierwiastkw chemicznych Wszechwiata. Gdybymy mieli dostp do wystarczajco potnego komputera, moglibymy rwnie obliczy funkcj falow caej istoty ludzkiej. Masery i lasery W 1953 roku profesor Charles Townes z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley wraz z kolegami wytworzy pierwsz w historii spjn wizk promieniowania w zakresie mikrofal. Urzdzenie do jego wytwarzania nazwano maserem (od okrelenia: microwave amplification through stimulated emission of radiation - wzmacnianie mikrofal za pomoc wymuszonej emisji promieniowania). Profesor Townes, Nikoaj Basow i Aleksander Prochorow otrzymaj w kocu za swoje prace Nagrod Nobla w 1964 roku. Wyniki ich prac szybko zastosowano rwnie do wiata widzialnego, co doprowadzio do narodzin lasera. (Fazer natomiast jest fikcyjnym urzdzeniem spopularyzowanym przez serial Star Trek). Budow lasera trzeba zacz od przygotowania specjalnego orodka czynnego, z ktrego bd emitowane promienie lasera - moe to by specjalny gaz, kryszta lub dioda. Nastpnie naley wpompowa do tego orodka energi z zewntrz, wykorzystujc elektryczno, fale radiowe, wiato lub reakcj chemiczn. Taki nagy dopyw energii wzbudza atomy orodka, ich elektrony absorbuj dostarczon energi i przeskakuj na zewntrzne powoki elektronowe. W takim wzbudzonym stanie orodek czynny jest niestabilny. Jeeli wwczas przepucimy przeze promie wiata, fotony uderzajce w atomy spowoduj ich gwatowny powrt na niszy poziom energetyczny, czemu towarzyszy uwolnienie jeszcze wikszej liczby fotonw. To z kolei zmusi kolejne elektrony do emisji fotonw, prowadzc w kocu do reakcji acuchowej, w ktrej obniajce swj poziom energetyczny atomy uwalniaj nagle do wizki biliony bilionw fotonw. Kluczowe w tym wszystkim jest to, e w przypadku niektrych substancji, gdy dochodzi do powstania takiej lawiny fotonw, wszystkie one drgaj zgodnie jednym rytmem, czyli s spjne. (Wyobramy sobie klocki domina uoone w jednej linii. Znajduj si one w najniszym stanie energetycznym, gdy le pasko na stole. Klocki domina w wysokoenergetycznym, wzbudzonym stanie stoj pionowo - mona je wtedy przyrwna do wzbudzonych atomw. Jeeli popchniemy jeden klocek, spowodujemy nagle uwolnienie caej energii, jak w przypadku wizki laserowej). Do akcji laserowej moe dochodzi tylko w niektrych substancjach, to znaczy jedynie w przypadku szczeglnych materiaw fotony emitowane przez wzbudzone atomy s spjne z

10

I. Asimov, J.A. Shulman (red.), Isaac Asimov's Book of Science and Nature Quotations, Weidenfeld and

39

fotonami, ktre uderzajc wczeniej w atom, zainicjoway cay proces. W wyniku takiej spjnoci w tym zalewie fotonw, wszystkie one drgaj jednakowo, tworzc wizk laserow cienk jak owek. (W przeciwiestwie do tego, co zwyko si uwaa, wizka laserowa nie bdzie zawsze tak samo cienka. Jeeli wystrzelimy wizk laserow na przykad w kierunku Ksiyca, bdzie si ona stopniowo rozszerza, a w kocu utworzy na jego powierzchni plam o rednicy kilku kilometrw). Prosty laser gazowy skada si z rury wypenionej helem lub neonem. Gdy przez tak rur przepuszcza si prd elektryczny, atomy gazu zwikszaj swoj energi. Nastpnie, kiedy caa ta energia zostaje nagle jednoczenie uwolniona, powstaje wizka spjnego wiata. Wizk wzmacnia si za pomoc dwch luster umieszczonych na obu przeciwlegych kocach tak, e promienie odbijaj si od nich, krc tam i z powrotem. Jedno z luster jest cakowicie nieprzepuszczalne, drugie natomiast umoliwia za kadym razem wydostanie si na zewntrz niewielkiej iloci wiata i w efekcie z tego koca rury wystrzeliwuje wizka laserowa. Obecnie lasery mona znale praktycznie wszdzie, od czytnikw kodw kreskowych w kasie sklepu na rogu, po wkna optyczne przesyajce dane przez Internet, drukarki laserowe, odtwarzacze pyt CD i nowoczesne komputery. Korzysta si z nich rwnie w chirurgii oka, podczas usuwania tatuay, a nawet w salonach kosmetycznych. W 2004 roku sprzedano na caym wiecie lasery za sum ponad 5,4 miliarda dolarw. Rodzaje laserw Niemal kadego dnia konstruuje si nowe lasery dziki odkryciom nowych substancji, w ktrych zachodzi akcja laserowa, i nowych sposobw wtaczania energii do orodka. Rodzi si pytanie, czy ktrakolwiek z tych technik jest odpowiednia do zbudowania dziaa laserowego lub miecza wietlnego? Czy moliwe jest skonstruowanie lasera tak silnego, e mgby zasila Gwiazd mierci? Obecnie istnieje zadziwiajca rnorodno laserw, rnicych si wykorzystywanym materiaem tworzcym orodek czynny i rodzajem energii pompowanej do tego orodka (na przykad elektryczno, wizki wiata o duym nateniu, a nawet wybuchy chemiczne). Zaliczaj si do nich: Lasery gazowe. W tej grupie znajduj si bardzo popularne lasery helowo-neonowe wytwarzajce znan wszystkim czerwon wizk. Zasilane s falami radiowymi lub elektrycznoci. Lasery helowo-neonowe s dosy sabe, lecz gazowe lasery na dwutlenku wgla mona ju wykorzysta w przemyle cikim do wysadzania, cicia i spawania - mog one wytwarza cakowicie niewidzialne wizki o potnej mocy. Lasery chemiczne. Te potne lasery zasilane s za pomoc reakcji chemicznych, takich jak poncy strumie etylenu lub trjfluorku azotu (NF3). Takie lasery maj moc nadajc si do zastosowa militarnych. W jednostkach powietrznych i ldowych armia amerykaska wykorzystuje lasery chemiczne wytwarzajce moc milionw watw. Uywa si ich do zestrzeliwania w locie

Nicholson, New York 1988, s. 124.

40

pociskw krtkiego zasigu. Lasery ekscymerowe. S to lasery rwnie zasilane za pomoc reakcji chemicznych, w ktrych czsto wykorzystuje si gazy szlachetne (na przykad argon, krypton czy ksenon) i fluor lub chlor. Wytwarzaj wiato ultrafioletowe i mona je stosowa w przemyle elektronicznym do wypalania w pytce pprzewodnikowej miniaturowych tranzystorw, albo w wymagajcych precyzji operacjach oczu wykonywanych metod LASIK. Lasery na ciele staym. W pierwszym skonstruowanym laserze orodek stanowi kryszta rubinu, czyli korund z domieszk chromu. Akcja laserowa moe zachodzi w wielu rodzajach krysztaw z domieszkami itru, holmu, tulu i innych substancji chemicznych. Mog one wytwarza trwajce niezwykle krtko rozbyski wysokoenergetycznego wiata laserowego. lasery pprzewodnikowe. Powszechnie stosowane w przemyle pprzewodnikowym diody mog wytwarza wizki o duym nateniu, ktre wykorzystuje si do cicia i spawania. Mona si rwnie z takimi laserami zetkn w kasach sklepowych, gdzie s uywane do odczytywania kodw kreskowych na towarach. Lasery barwnikowe. W laserach tych w roli orodka wykorzystuje si barwniki organiczne. S one niezwykle przydatne do wytwarzania ultrakrtkich byskw wiata, trwajcych czsto zaledwie jedn bilionow sekundy. Lasery i bro strzelajca wizkami energii? Jeli wemie si pod uwag rnorodno wykorzystywanych komercyjnie laserw i moc takich urzdze uywanych w wojsku, rodzi si pytanie, dlaczego na polach bitew nie s jeszcze stosowane karabiny laserowe? Przecie bro strzelajca wizkami energii rnego rodzaju jest nieodzownym elementem uzbrojenia niemal w kadym filmie fantastycznonaukowym. Dlaczego nie pracuje si nad jej stworzeniem? Prost odpowiedzi jest brak odpowiedniego mobilnego zasilania. Taka bro wymagaaby miniaturowego urzdzenia zasilajcego o mocy potnej elektrowni, a jednoczenie tak maego, eby mogo zmieci si w doni. Obecnie jedynym sposobem na uzyskanie dostpu do mocy duej elektrowni jest jej budowa. Najmniejszym dostpnym urzdzeniem wojskowym, zawierajcym olbrzymie iloci energii jest miniaturowa bomba wodorowa, ktra jednak zapewne zniszczyaby nie tylko cel, ale i posugujc si ni osob. Jest jeszcze drugi, dodatkowy problem - stabilno materiau, w ktrym zachodzi akcja laserowa. Teoretycznie nie ma adnego ograniczenia na ilo energii, jak mona zgromadzi w laserze. Problem jednak w tym, e materia laserujcy w broni o rozmiarze karabinu nie byby stabilny. Lasery zbudowane na przykad na bazie krysztau przegrzej si i pkn, jeeli wpompuje si w nie za duo energii. Zatem w celu stworzenia niezwykle silnego lasera, umoliwiajcego cakowite zniszczenie obiektu lub unieszkodliwienie wroga, konieczne byoby posuenie si energi wybuchu. W takim wypadku stabilno materiau laserujcego nie byaby ju ograniczeniem, poniewa taki laser byby urzdzeniem jednorazowego uytku. 41

Z powodu problemw z konstrukcj przenonego urzdzenia zasilajcego i stabilnego materiau laserujcego, obecna technika nie umoliwia stworzenia laserowego pistoletu lub karabinu. Zbudowanie karabinw laserowych byoby moliwe jedynie pod warunkiem, e bd one podczone kablem do rda zasilania. Albo gdyby, wykorzystujc nanotechnologi, udao nam si stworzy miniaturowe baterie przechowujce lub wytwarzajce energi wystarczajc do wyprodukowania silnych impulsw potrzebnych w takim przenonym dziale laserowym. Jak si przekonalimy, obecnie nanotechnologia jest jeszcze sabo rozwinita. Uczonym udao si stworzy na poziomie atomowym urzdzenia, ktre cho cakiem pomysowe, s bezuyteczne, takie jak atomowe liczydo czy atomowa gitara. Mona jednak przypuszcza, e pod koniec tego stulecia lub w wieku nastpnym dziki nanotechnologii bdziemy dysponowali miniaturowymi bateriami umoliwiajcymi przechowywanie tak olbrzymich iloci energii. Budowa mieczy wietlnych napotyka podobne problemy. Gdy w latach siedemdziesitych ubiegego stulecia na ekrany kin weszy Gwiezdne wojny i miecze wietlne stay si najmodniejsz zabawk, wielu krytykw wskazywao na to, e takiego urzdzenia nigdy nie bdzie mona skonstruowa. Po pierwsze, zestalenie wiata nie jest moliwe. Ono zawsze porusza si z prdkoci wiata; nie mona go zmieni w ciao stale. Po drugie, promienie wietlne nie urywaj si nagle po przebyciu kilkudziesiciu centymetrw, tak jak miecze wietlne wykorzystywane w filmie. Promienie wiata nigdy si nie zatrzymuj; prawdziwy miecz wietlny sigaby wysoko w niebo. W rzeczywistoci istnieje sposb na skonstruowanie czego przypominajcego miecz wietlny w tym celu naley posuy si plazm, czyli zjonizowanym gazem. Plazm mona rozgrza do tego stopnia, e bdzie si arzy w ciemnoci i przecina stal. Plazmowy miecz wietlny skadaby si z cienkiego, pustego w rodku prta wysuwajcego si z rkojeci niczym wdka teleskopowa. Do wntrza takiego prta uwalniaoby si gorc plazm, ktra wydostawaaby si na zewntrz niego przez umieszczone regularnie na caej jego dugoci niewielkie otwory. Wypywajca z rkojeci plazma, przemieszczajc si wzdu prta i wydostajc si przez otwory na zewntrz, utworzyaby dug, arzc si rur niezwykle gorcego gazu, pozwalajc stopi nawet stal. Urzdzenie takie nazywa si rwnie czasem palnikiem plazmowym. Moliwe jest wic stworzenie urzdzenia o duej energii, przypominajcego miecz wietlny. Jednak tak jak w przypadku karabinw laserowych, konieczne byoby skonstruowanie przenonych urzdze zasilajcych o duej mocy. Albo musielibymy zastosowa dugie kable czce miecz wietlny z urzdzeniem zasilajcym, albo trzeba by posuy si nanotechnologi do zbudowania niewielkiego zasilacza dostarczajcego olbrzymich iloci energii. Zatem, chocia karabiny laserowe i miecze wietlne mona w pewnej postaci skonstruowa ju dzisiaj, niewielka bro przenona tego rodzaju, jak spotykamy w fantastyce naukowej, przekracza nasze obecne moliwoci techniczne. Jednak pod koniec tego stulecia albo w nastpnym wieku postpy w wytwarzaniu nowych materiaw i rozwj nanotechnologii mog pozwoli na budow pistoletw laserowych, co oznacza, e zaliczymy je do niemoliwoci typu I. 42

Energia dla Gwiazdy mierci Aby stworzy dziao laserowe, potrafice zniszczy ca planet i sia postrach w galaktyce, takie jak pokazana w Gwiezdnych wojnach Gwiazda mierci, konieczne byoby skonstruowanie najpotniejszego, jaki sobie mona wyobrazi, lasera. Obecnie niektre z najmocniejszych laserw zbudowanych na Ziemi wykorzystuje si do wytworzenia temperatur spotykanych jedynie we wntrzu gwiazd. Ich uycie w reaktorach termojdrowych moe pewnego dnia pozwoli nam ujarzmi na Ziemi moc gwiazd. Budujc reaktory wykorzystujce reakcj syntezy jdrowej, usiujemy naladowa zjawiska zachodzce w przestrzeni kosmicznej w chwili narodzin gwiazdy. Gwiazda na pocztku jest olbrzymi kul wodoru. W wyniku dziaania grawitacji gaz jest ciskany, co powoduje wzrost jego temperatury, a w kocu osiga ona astronomiczne wartoci. Na przykad gboko we wntrzu jdra gwiazdy temperatura moe osiga warto od 50 do 100 milionw stopni Celsjusza, co wystarcza, by jdra wodoru zaczy na siebie wpada, tworzc jdro helu i uwalniajc pewn ilo energii. rdem energii gwiazdy jest wanie synteza wodoru w hel, w wyniku ktrej niewielka ilo masy zostaje zamieniona w energi, zgodnie ze synnym rwnaniem Einsteina E = mc2. Uczeni na dwa sposoby prbuj obecnie ujarzmi reakcj syntezy jdrowej na Ziemi. Obydwa jednak w realizacji okazay si trudniejsze, ni si spodziewano. Uwizienie inercyjne jako warunek syntezy Pierwsza metoda nazywana jest inercyjnym uwizieniem. Wykorzystuje ona najpotniejsze na Ziemi lasery do wytworzenia w laboratorium kawaka Soca. Laser bazujcy na ciele staym skonstruowany na szkle neodymowym doskonale nadaje si do wytworzenia niebotycznej temperatury spotykanej jedynie w jdrach gwiazd. Zbudowane z takich laserw ukady maj rozmiar duej fabryki i skadaj si z baterii dzia wystrzeliwujcych serie rwnolegych wizek laserowych wzdu dugiego tunelu. Takie wysokoenergetyczne wizki laserowe trafiaj nastpnie w grup niewielkich luster uoonych starannie na sferze; lustra skupiaj wizki laserowe precyzyjnie i jednorodnie na niewielkiej, bogatej w wodr kulce (wykonanej z substancji takiej jak deuterek litu, aktywny skadnik bomby wodorowej). Kulka ta ma zwykle rozmiar gwki od szpilki i way zaledwie 10 miligramw. Bysk wiata lasera rozpala kulk, powodujc wyparowanie jej powierzchni i cinicie pozostaej czci. Gdy kulka si zapada, powstaje fala uderzeniowa, ktra dociera do jej rodka i powoduje wzrost temperatury do milionw stopni, co wystarcza do przeprowadzenia syntezy jder wodoru w hel. Powstajca temperatura i cinienie s tak wysokie, e zostaje spenione kryterium Lawsona, to samo kryterium, ktre musi by spenione w bombach wodorowych i jdrach gwiazd. (Kryterium Lawsona ustala okrelony przedzia temperatury, gstoci i czasu uwizienia, ktry musi zosta osignity, eby moga zosta zainicjowana reakcja syntezy jdrowej w bombie wodorowej, gwiedzie czy w reaktorze termojdrowym). W procesie uwizienia inercyjnego uwalniaj si olbrzymie iloci energii i neutronw. (Deuterek litu moe osign temperatur 100 milionw stopni Celsjusza i gsto dwudziestokrotnie 43

wiksz ni ow). Wyemitowany z wntrza kulki rozbysk neutronw uderza w uoon w formie sfery warstw materiau otaczajcego komor i rozgrzewa go do wysokiej temperatury. Rozgrzana otoczka powoduje nastpnie zagotowanie wody, a uzyskan w ten sposb par wykorzystuje si do napdzania turbiny wytwarzajcej elektryczno. Wyzwaniem jest jednak konieczno skupienia i rwnomiernego rozoenia tak potnej mocy na niewielkiej kulce. Pierwszej powanej prby wywoania laserem reakcji syntezy jdrowej dokonano przy uyciu lasera Shiva, ktry by ukadem generujcym dwadziecia wizek laserowych, zbudowanym i uruchomionym w 1978 roku w Lawrence Livermore National Laboratory (LLNL) w Kalifornii. (Shiva to zapisane po angielsku imi hinduskiego boga Siwy, przedstawianego jako mczyzna z kilkoma ramionami, co moe si kojarzy z wygldem tego ukadu laserowego). Dziaanie ukadu laserowego Shiva nie byo satysfakcjonujce, ale wystarczyo do potwierdzenia, e zainicjowanie reakcji syntezy jdrowej za pomoc lasera jest technicznie moliwe. Shiva zosta pniej zastpiony przez laser Nova o dziesiciokrotnie wikszej energii. Jednak rwnie za pomoc tego lasera nie udao si uzyska odpowiedniego zaponu kulek materiau bogatego w wodr. Niemniej, przetar on szlak obecnym badaniom, ktre planuje si zrealizowa z wykorzystaniem urzdzenia zwanego National Ignition Facility (NIF), ktrego budow rozpoczto w 1997 roku w LLNL. Planuje si, e NIF rozpocznie dziaanie w 2009 roku. Jest to urzdzenie o monstrualnych rozmiarach, na ktre skada si bateria 192 wizek laserowych o olbrzymiej sumarycznej energii wyjciowej, wynoszcej 700 bilionw watw (co jest rwnowane skoncentrowaniu w jednym impulsie energii o mocy 700 tysicy duych elektrowni jdrowych). NIF jest najbardziej zaawansowanym ukadem laserowym, jaki kiedykolwiek powsta, zaprojektowanym w celu wywoania penego zaponu bogatych w wodr kulek. (Krytycy wskazuj rwnie na jego oczywiste zastosowanie militarne - mona go wykorzysta do symulowania wybuchu bomby wodorowej i w ten sposb by moe umoliwi stworzenie nowej broni jdrowej - czystej bomby termojdrowej, ktra do zainicjowania reakcji syntezy nie bdzie wymagaa uranowej czy plutonowej bomby atomowej). Lecz nawet NIF - urzdzenie do wywoywania syntezy jdrowej za pomoc laserw zawierajce najpotniejsze na Ziemi lasery, nie moe si rwna z niszczycielsk si Gwiazdy mierci z Gwiezdnych wojen. Aby zbudowa takie urzdzenia, musimy si rozejrze za innymi rdami energii. Uwizienie magnetyczne jako warunek syntezy Druga metoda, ktr uczeni mogliby si posuy do zasilenia Gwiazdy mierci, zwana jest uwizieniem magnetycznym - jest to proces, w ktrym gorca plazma gazu wodorowego zostaje uwiziona w polu magnetycznym. Metoda ta moe si nawet sta podstaw dziaania prototypu pierwszych komercyjnych reaktorw termojdrowych. Obecnie najbardziej zaawansowanym urzdzeniem termojdrowym tego typu jest International Thermonuclear Experimental Reactor (ITER - midzynarodowy eksperymentalny reaktor termojdrowy). W 2006 roku grupa krajw 44

(midzy innymi Unia Europejska, Stany Zjednoczone, Chiny, Japonia, Korea, Rosja i Indie) postanowia wybudowa ITER w Cadarache w poudniowej Francji. Zgodnie z planami, ITER ma ogrza gaz wodorowy do temperatury 100 milionw stopni Celsjusza. Moe si on sta pierwszym w historii reaktorem termojdrowym, ktry wytworzy wicej energii ni do niego dostarczono. Ma wytwarza 500 megawatw mocy przez 500 sekund (aktualny rekord wynosi 16 megawatw przez 1 sekund). ITER powinien wytworzy pierwsz plazm do 2016 roku, a pen gotowo operacyjn ma osign w roku 2022. Przedsiwzicie to kosztuje 12 miliardw dolarw, co czyni je trzecim najdroszym przedsiwziciem naukowym w historii (po Projekcie Manhattan" i Midzynarodowej Stacji Kosmicznej). ITER ma ksztat wielkiego torusa, ktrego powierzchni oplataj olbrzymie zwoje drutu. W jego wntrzu kry gazowy wodr. Zwoje ochadza si do temperatury, w ktrej staj si nadprzewodzce, a wtedy wpompowuje si w nie olbrzymi ilo energii elektrycznej, co powoduje wytworzenie pola magnetycznego pozwalajcego utrzyma plazm wewntrz torusa. Rwnoczenie z wtaczaniem prdu elektrycznego do torusa ogrzewa si gaz do temperatury porwnywalnej z temperatur wntrza gwiazd. Uczeni wi z projektem ITER tak wielkie nadzieje dlatego, e by moe za jego pomoc powstanie tanie rdo energii. Paliwem dla reaktora termojdrowego jest zwyka woda morska, bogata w wodr. Dlaczego wic Przynajmniej na papierze, nie dysponujemy jeszcze synteza jdrowa moe dostarczy nam reaktorami termojdrowymi? Dlaczego niewyczerpanego, taniego rda energii. potrzebowalimy tak duo czasu, by poczyni jakie postpy po szczegowym rozpracowaniu procesu syntezy jdrowej w latach pidziesitych XX wieku? Poniewa jednorodne cinicie wodoru okazao si diabelnie trudnym problemem. W gwiazdach grawitacja ciska gazowy wodr w doskona kul tak, e ogrzewa si on rwno i czysto. W wywoywanej za pomoc laserw w NIF syntezie jdrowej koncentryczne wizki laserowe rozpalajce powierzchni kulki materiau bogatego w wodr musz by doskonale jednakowe, a uzyskanie takiej jednorodnoci jest niezwykle trudne. W urzdzeniach wykorzystujcych uwizienie magnetyczne posugujemy si polami magnetycznymi, ktre maj dwa bieguny: pnocny i poudniowy - a to oznacza, e rwne cinicie gazu w kul jest niezmiernie skomplikowane. Najlepsze, co moemy zrobi, to wytworzy pole magnetyczne w ksztacie torusa. Lecz ciskanie gazu jest jak ciskanie balonu. Za kadym razem, gdy zgnieciemy jeden koniec balonu, wybrzuszy si on w jakim innym miejscu. Rwnomierne ciskanie balonu, jednakowo we wszystkich kierunkach, jest trudnym wyzwaniem. Gorcy gaz zwykle w kocu wycieka z magnetycznej butelki, styka si ze cianami reaktora i powoduje zatrzymanie procesu syntezy jdrowej. Dlatego wanie tak trudno byo ciska gazowy wodr przez czas duszy ni jedna sekunda. W przeciwiestwie do uywanych obecnie w elektrowniach jdrowych reaktorw wykorzystujcych reakcj rozszczepienia, reaktory termojdrowe nie bd wytwarzay olbrzymiej 45

iloci odpadw radioaktywnych. (Kada tradycyjna elektrownia jdrowa produkuje co roku 30 ton niezmiernie niebezpiecznych odpadw radioaktywnych. Na odpady radioaktywne powstajce w wyniku dziaania reaktorw termojdrowych bdzie si skadaa jedynie napromieniowana stal, ktra pozostanie po reaktorze, gdy ten zostanie kiedy wyczony). Synteza jdrowa nie rozwie cakowicie problemw energetycznych Ziemi w najbliszej przyszoci; Pierre-Gilles de Gennes, francuski fizyk i laureat Nagrody Nobla, stwierdzi: Mwimy, e zamkniemy Soce w metalowym pudeku. To pikna idea. Problem w tym, e nie wiemy, jak zbudowa takie pudeko". Badacze maj jednak nadziej, e jeli wszystko si powiedzie, za czterdzieci lat ITER moe przetrze szlak dla przemysowego wytwarzania energii z syntezy jdrowej, dziki ktrej do naszych mieszka popynie prd elektryczny. W przyszoci reaktory termojdrowe mog zmniejszy nasze problemy energetyczne, w bezpieczny sposb uwalniajc na Ziemi moc Soca. Nawet jednak reaktory wykorzystujce uwizienie magnetyczne nie wytworz energii wystarczajcej do zasilenia broni takiej jak Gwiazda mierci. W tym celu potrzebny bdzie cakowicie nowy sposb. Jdrowe lasery rentgenowskie Jest jeszcze jedna moliwo skonstruowania dziaa laserowego przypominajcego Gwiazd mierci z uyciem znanej nam obecnie techniki - jest ni zastosowanie bomby wodorowej. Bateria laserw, emitujcych promieniowanie rentgenowskie, wykorzystujca i ogniskujca moc broni jdrowej, mogaby teoretycznie wytworzy do energii, by sta si podstaw urzdzenia mogcego zmieni w popi ca planet. Sia jdrowa uwalnia przy takiej samej iloci materii okoo 100 milionw razy wicej energii ni reakcja chemiczna. Bryka wzbogaconego uranu, nie wiksza od piki baseballowej, wystarczy do tego, by zmieni cae miasto w ognist kul - mimo e zaledwie 1 procent jej masy zostanie przeksztacony w energi. Jak wspomnielimy, istnieje wiele sposobw pompowania energii do wizki laserowej. Bez wtpienia najpotniejszym z nich jest wykorzystanie siy uwolnionej w wyniku wybuchu bomby jdrowej. Lasery emitujce promieniowanie rentgenowskie maj olbrzymi warto dla nauki i wojska. Dziki bardzo maej dugoci wysyanej przez nie fali, mona je wykorzysta do mierzenia odlegoci w skalach atomowych i badania struktury atomowej skomplikowanych czsteczek, co niezwykle trudno osign przy uyciu zwykych metod. Moliwo zobaczenia" atomw w ruchu i ich uoenia w ramach czsteczki otwiera przed nami nowe moliwoci badania reakcji chemicznych. Poniewa bomba wodorowa emituje olbrzymi ilo energii w zakresie promieniowania rentgenowskiego, lasery wysyajce takie promieniowanie mona zasila za pomoc broni jdrowej. Osob najbardziej kojarzon z laserami emitujcymi promieniowanie rentgenowskie jest fizyk Edward Teller, ojciec bomby wodorowej. Jest to oczywicie ten sam Teller, ktry w latach pidziesitych XX wieku, zeznajc przed 46

Kongresem, stwierdzi, e Robertowi Oppenheimerowi, stojcemu na czele Projektu Manhattan", nie mona z powodw politycznych ufa ani zezwoli na dalsz prac przy budowie bomby wodorowej. Zeznania Tellera doprowadziy do tego, e Oppenheimer popad w nieask i pozbawiono go moliwoci pracy w projektach objtych tajemnic; wielu wybitnych fizykw nigdy tego Tellerowi nie wybaczyo. (Moje osobiste kontakty z Tellerem rozpoczy si, gdy byem jeszcze w szkole redniej. Przeprowadziem wtedy seri eksperymentw dotyczcych natury antymaterii, dziki ktrym zdobyem gwn nagrod na zorganizowanym w San Francisco festiwalu nauki i mogem wzi udzia w Narodowym wicie Nauki w Albuquerque w stanie Nowy Meksyk. Wystpiem wtedy w lokalnej stacji telewizyjnej razem z Tellerem, ktry bardzo si interesowa modymi zdolnymi fizykami. Ostatecznie zdobyem przyznawane przez Tellera stypendium Fundacji imienia Hertza (Hertz Engineering Scholarship), dziki ktremu mogem opaci studia na Harvardzie. Poznaem rwnie dosy dobrze jego rodzin, poniewa kilka razy w roku odwiedzaem go w jego domu w Berkeley). Zasadniczo laser rentgenowski Tellera jest niewielk bomb jdrow otoczon miedzianymi prtami. Wybuch bomby wyzwala sferyczn fal uderzeniow silnego promieniowania rentgenowskiego. Te wysokoenergetyczne promienie przechodz nastpnie przez miedziane prty, ktre speniaj rol materiau laserujcego i skupiaj moc promieni rentgenowskich w potne wizki. Wytworzone w taki sposb wizki promieniowania rentgenowskiego mona by nastpnie skierowa na gowice jdrowe wroga. Oczywicie takim urzdzeniem mona by si posuy tylko raz, poniewa wybuch jdrowy spowoduje samounicestwienie lasera

rentgenowskiego. Pierwsze prby z zasilanym jdrowo laserem rentgenowskim przeprowadzono w 1983 roku w podziemnym szybie. Nadano im kryptonim Cabra". W wyniku zdetonowania bomby wodorowej powstao niespjne promieniowanie rentgenowskie, ktre nastpnie skupiono w spjn wizk laserow. Pocztkowo ogoszono, e prba zakoczya si sukcesem i w 1983 roku zainspirowaa ona nawet prezydenta Ronalda Reagana do ogoszenia w trakcie jego historycznego przemwienia pomysu zbudowania tarczy obronnej w ramach programu Gwiezdnych Wojen". W ten sposb uruchomiono trwajce do dzi dziaania, ktrych koszt wynis wiele miliardw dolarw, a ktrych celem jest zbudowanie sieci urzdze, takich jak zasilany jdrowo laser rentgenowski, pozwalajcych zestrzeli wrogie midzykontynentalne pociski balistyczne. (Pniejsze dochodzenie wykazao, e detektor, ktrym przeprowadzano pomiary w trakcie eksperymentu Cabra", zosta zniszczony; oznaczao to, e nie mona ufa podawanym przez niego wartociom). Czy takie kontrowersyjne urzdzenie rzeczywicie umoliwia obecnie zestrzelenie pociskw midzykontynentalnych? By moe. Jednak wrg mgby sie posuy rnymi prostymi, niedrogimi sposobami zneutralizowania takiej broni (na przykad w celu oszukania radaru mgby wystrzeli miliony tanich atrap lub wprawi gowice jdrowe w ruch wirowy, powodujc rozproszenie promieni rentgenowskich; albo pokry pociski substancj chemiczn chronic przed 47

takim promieniowaniem). Mgby te po prostu produkowa pociski na skal masow, dziki czemu w kocu przebiby si przez tarcz ochronn programu Gwiezdnych Wojen". Zatem zasilany jdrowo laser rentgenowski nie jest urzdzeniem nadajcym si do wykorzystania jako system obrony przed pociskami balistycznymi. Ale czy moliwe byoby stworzenie Gwiazdy mierci, ktr mona by zniszczy nadlatujc asteroid lub unicestwi ca planet? Fizyka Gwiazdy mierci Czy mona skonstruowa bro umoliwiajc zniszczenie caej planety, tak jak w Gwiezdnych wojnach? Teoretycznie odpowied brzmi: tak. Jest kilka sposobw zbudowania takiej broni. Przede wszystkim nie istnieje adne fizyczne ograniczenie na ilo energii, ktr mona uwolni w wyniku wybuchu bomby wodorowej. Dziaa to w nastpujcy sposb. (Szczegowe informacje dotyczce bomby wodorowej wci s utajnione i objte przez amerykaski rzd klauzul cile tajne, ale oglne zasady jej dziaania s powszechnie znane). Bomba wodorowa jest w rzeczywistoci zbudowana z kilkufazowego adunku. Poprzez odpowiednie powizanie ze sob poszczeglnych faz mona w zasadzie wyprodukowa bomb o dowolnie duej sile raenia. Pierwsz faz stanowi standardowy adunek jdrowy wykorzystujcy reakcj rozszczepienia uranu-239 do wytworzenia rozbysku promieniowania rentgenowskiego, podobnie jak byo to w bombie zrzuconej na Hiroszim. Na uamek sekundy przed momentem, w ktrym wybuch atomowy wszystko zniszczy, rozszerzajca si sfera promieniowania rentgenowskiego wyprzedza fal uderzeniow (w kocu porusza si z prdkoci wiata) i zostaje ponownie zogniskowana na pojemniku z deuterkiem litu - substancj czynn bomby wodorowej. (Dokadne wyjanienie, jak udaje si do tego doprowadzi, w dalszym cigu jest objte tajemnic). Uderzajce w deuterek litu promieniowanie rentgenowskie powoduje jego zapadnicie si i rozgrzanie do milionw stopni, doprowadzajc w ten sposb do drugiego wybuchu, znacznie potniejszego ni poprzedni. Wybuch promieniowania rentgenowskiego z takiej bomby wodorowej mona rwnie ponownie zogniskowa na drugim adunku deuterku litu, doprowadzajc do trzeciej eksplozji. W ten sposb mona by upakowa obok siebie wiele adunkw deuterku litu i skonstruowa bomb termojdrow o niewyobraalnej sile raenia. Najwiksz bomb wodorow, jak kiedykolwiek w rzeczywistoci zbudowano, bya dwufazowa bomba termojdrowa zdetonowana przez Zwizek Radziecki w 1961 roku - uwolnia ona energi rwnowan 50 milionom ton trotylu, chocia teoretycznie mona byo uzyska wybuch o sile ponad 100 milionw ton (czyli okoo piciu tysicy razy wikszej od wybuchu bomby, ktra zniszczya Hiroszim). Jednak zniszczenie caej planety wymagaoby uycia czego znacznie potniejszego. Aby tego dokona, Gwiazda mierci musiaaby wyemitowa w przestrze kosmiczn tysice takich rentgenowskich wizek laserowych i do tego wszystkie musiayby zosta wystrzelone jednoczenie. (Dla porwnania, w apogeum zimnej wojny Stany Zjednoczone i Zwizek Radziecki miay po okoo 30 tysicy bomb jdrowych). Cakowita energia tak olbrzymiej liczby laserw rentgenowskich wystarczyaby ju do zwglenia powierzchni planety. Zatem Imperium Galaktyczne 48

przyszoci, odlegej o setki tysicy lat, bez wtpienia bdzie mogo tak bro skonstruowa. Bardzo zaawansowana cywilizacja ma rwnie drug moliwo: moe stworzy Gwiazd mierci, uywajc energii bursterw promieniowania gamma. Taka bro mogaby uwolni impuls promieniowania porwnywalny jedynie z Wielkim Wybuchem. Burstery promieniowania gamma wystpuj w sposb naturalny w kosmosie, mona wic sobie wyobrazi, e zaawansowanej cywilizacji uda si wykorzysta ich olbrzymi moc. Gdyby udao si sterowa ruchem obrotowym gwiazdy na dugo przed tym, zanim dojdzie do jej kolapsu i wybuchu hipernowej, mona by wycelowa burster promieniowania gamma w dowolny punkt przestrzeni kosmicznej. Burstery promieniowania gamma Burstery promieniowania gamma zaobserwowano po raz pierwszy w latach siedemdziesitych ubiegego stulecia, gdy armia amerykaska wystrzelia satelit Vela do wykrywania rozbyskw jdrowych (wiadczcych o tajnej detonacji bomby jdrowej). Zamiast jednak wykrywa wybuchy jdrowe, satelita Vela zaobserwowa olbrzymie rozbyski promieniowania w kosmosie. Pocztkowo odkrycie to wywoao panik w Pentagonie: czy Sowieci testuj w przestrzeni kosmicznej nowy rodzaj broni jdrowej? Pniej ustalono, e rozbyski te dobiegaj jednorodnie ze wszystkich kierunkw nieba, co oznacza, e pochodz spoza Drogi Mlecznej. Lecz jeli ich rdo znajduje si poza Galaktyk, musz one uwalnia astronomiczne iloci energii, wystarczajce do rozwietlenia caego widzialnego Wszechwiata. Gdy w 1990 roku rozpad si Zwizek Radziecki, Pentagon zdj nagle klauzul tajnoci z olbrzymiej iloci danych astronomicznych, wprost zalewajc nimi uczonych. Astronomowie uwiadomili sobie wtedy, e maj przed sob nowe, tajemnicze zjawisko, ktre spowoduje, e podrczniki trzeba bdzie pisa od pocztku. Poniewa burstery promieniowania gamma s aktywne jedynie od kilku sekund do kilku minut, a potem znikaj, aby je zaobserwowa i przeanalizowa potrzebny jest skomplikowany ukad czujnikw. Obserwacje prowadzi si w ten sposb, e najpierw satelity wykrywaj pocztkowy rozbysk promieniowania i przesyaj na Ziemi dokadne wsprzdne burstera. Odebrane informacje przekazuje si nastpnie do teleskopw optycznych lub radioteleskopw, ktre nakierowuj si dokadnie na pooenie burstera promieniowania gamma. Chocia wiele szczegw wci wymaga wyjanienia, jedna z teorii na temat pochodzenia byskw promieniowania gamma gosi, e s to gwiazdy hipernowe o olbrzymiej sile, pozostawiajce po sobie masywne czarne dziury. Wydaje si, e burstery promieniowania gamma s gigantycznymi czarnymi dziurami w trakcie formowania si. Czarne dziury emituj dwa dety promieniowania, jeden z bieguna pnocnego, drugi z poudniowego, niczym wirujcy bk. Sdzimy, e obserwowane promieniowanie odlegego burstera gamma pochodzi z jednego z takich detw, skierowanego akurat w stron Ziemi. Gdyby dety burstera byy wycelowane w kierunku Ziemi, a one same znajdoway si w ssiedztwie naszej Galaktyki (kilkaset lat wietlnych od Ziemi), ich moc wystarczyaby do zniszczenia wszelkiego ycia na naszej planecie. 49

Najpierw burster promieniowania gamma wysaby impuls promieniowania rentgenowskiego, ktre wytworzyoby fal elektromagnetyczn, powodujc zniszczenie wszystkich urzdze elektronicznych na Ziemi. Emitowane przeze potne wizki promieniowania gamma i rentgenowskiego uszkodziyby atmosfer naszej planety i zniszczyy ochronn warstw ozonow, Nastpnie det burstera spowodowaby wzrost temperatury na powierzchni Ziemi, wywoujc potne poogi, ktre ogarnyby ca planet. Burster promieniowania gamma by moe nie spowodowaby rozerwania caej planety, jak w Gwiezdnych wojnach, ale bez wtpienia zniszczyby wszelkie ycie, pozostawiajc po sobie spalon, jaow planet. Mona sobie wyobrazi, e cywilizacja wyprzedzajca nas technologicznie o setki tysicy, a moe miliony lat, potrafiaby wycelowa tak czarn dziur w dowolnie obranym kierunku. Mona by to osign przez zmian toru ruchu planet i gwiazd neutronowych, i precyzyjne skierowanie ich w stron umierajcej gwiazdy na krtko przed jej kolapsem. Takie odchylenie mogoby wystarczy do zmiany osi obrotu gwiazdy i wycelowania jej w okrelonym kierunku. Taka umierajca gwiazda byaby najwikszym dziaem laserowym, jakie sobie mona wyobrazi. Podsumowujc: wykorzystanie potnych laserw do stworzenia rcznej broni laserowej i mieczy wietlnych mona uzna za niemoliwo typu I -co moliwego do osignicia w bliskiej przyszoci, moe w cigu stulecia. Lecz najwiksze wyzwanie, jakim jest wycelowanie wirujcej gwiazdy przed jej przeksztaceniem si w czarn dziur i stworzenie z niej w ten sposb Gwiazdy mierci, naley zaliczy do niemoliwoci typu II - do grupy pomysw, ktre bez wtpienia nie s sprzeczne z prawami fizyki (takie burstery promieniowania gamma rzeczywicie istniej), ale ich zrealizowanie moe sta si moliwe dopiero za tysice albo miliony lat.

50

Rozdzia 4

TELEPORTACJA
To cudownie, e natrafilimy na paradoks. W kocu pojawia si nadzieja, e dokonamy jakich postpw. - Niels Bohr Nie mog zmieni praw fizyki, Kapitanie! - Scotty, gwny mechanik w serialu Star Trek Teleportacja, czyli umiejtno natychmiastowego przeniesienia osoby lub obiektu z jednego miejsca w inne, jest technik, ktra mogaby zmieni bieg rozwoju cywilizacji i losy narodw. Mogaby zrewolucjonizowa zasady prowadzenia wojen: armie mogyby teleportowa oddziay wojska za lini wroga albo po prostu teleportowa i pojma dowdcw wrogiej armii. Nasze obecne rodki transportu - od samochodw i statkw po samoloty i linie kolejowe oraz wszystkie zwizane z nimi rozbudowane gazie przemysu stayby si bezuyteczne; po prostu teleportowalibymy si do pracy i w ten sam sposb przesyalibymy towary do sklepw. Wakacje przestayby si ju kojarzy z mczc podr, poniewa w mgnieniu oka przenosilibymy si do wybranego przez nas miejsca. Teleportacja zmieniaby wszystko. Najwczeniejsze wzmianki o teleportacji mona odnale w tekstach religijnych takich jak Biblia, w ktrych duchy przenosz ludzi w odlege miejsca11. Nastpujcy fragment Dziejw Apostolskich z Nowego Testamentu wydaje si sugerowa, e Filip zosta teleportowany z Gazy do Azotu: A kiedy wyszli z wody, Duch Paski porwa Filipa i dworzanin ju nigdy go nie widzia. Jecha za z radoci swoj drog. A Filip znalaz si w Azocie i gosi Ewangeli od miasta do miasta, a dotar do Cezarei" (Dz 8, 39-40)12. Teleportacja jest rwnie staym elementem repertuaru sztuczek i iluzji kadego magika: na przykad wyciganie krlika z kapelusza, kart z rkawa i monet zza uszu widzw. W jednej z najambitniejszych sztuczek magicznych ostatnich lat sprzed oczu zdumionej publicznoci znikn cay so. W tym pokazie olbrzymiego sonia, wacego wiele ton, wprowadzono do klatki, Potem, za dotkniciem rdki magika, so nagle znikn, co wywoao zadziwienie zgromadzonej publicznoci. (Oczywicie so nie znikn. W sztuczce posuono si lustrami. Za kadym prtem klatki umieszczono dugie, cienkie pionowe paski lustra. Kady z nich mona byo obraca wok prta, jak drzwi na zawiasach. Na pocztku przedstawienia wszystkie pionowe paski luster byy
Najlepiej udokumentowany przypadek teleportacji wydarzy si 24 padziernika 1593 roku, gdy Gil Perez, stranik paacowy armii filipiskiej, pilnujcy bezpieczestwa gubernatora Manili, pojawi si nagle na Plaza Mayor w miecie Meksyk. Oszoomiony i zdezorientowany Perez zosta aresztowany przez meksykaskie wadze, ktre sdziy, e jest on w zmowie z szatanem. Gdy postawiono go przed Trybunaem Najwitszej Inkwizycji, potrafi jedynie powiedzie na swoj obron, e przenis si z Manili do Meksyku w czasie krtszym ni pianie koguta". (Chocia historyczne wiadectwa tego wydarzenia mog si wydawa niesamowite, historyk Mike Dash zwraca uwag na fakt, e najwczeniejsze zapiski dotyczce zniknicia Pereza sporzdzono sto lat po tym fakcie i dlatego nie mona im w peni ufa).
11

51

schowane za prtami klatki, nie mona ich byo zobaczy i so by widoczny. Lecz gdy lustra obrcono o 45 stopni w kierunku widowni, so znikn, a publiczno wpatrywaa si w odbicie obrazu boku klatki). Teleportacja i fantastyka naukowa Teleportacja po raz pierwszy pojawia si w fantastyce naukowej w opowiadaniu Page'a Mitchella The Man Without a Body (Czowiek bez ciaa) wydanym w 1877 roku. W opowieci tej pewnemu uczonemu udao si rozoy na atomy kota i przesa je drutem telegraficznym. Niestety, gdy uczony prbowa teleportowa samego siebie, pado zasilanie. Jedynie jego gowa zdya si poprawnie przemieci. Teleportacja fascynowaa sir Arthura Conan Doyle'a, najbardziej znanego z opowieci o Sherlocku Holmesie. Po latach pisania kryminaw i opowiada mia ju do serii o Sherlocku Holmesie i w kocu pozby si swojego detektywa, kac mu wykona miertelny skok razem z profesorem Moriartym w otcha wodospadu. Jednak sprzeciw czytelnikw by tak gwatowny, e Doyle poczu si zmuszony wskrzesi detektywa. Skoro Sherlocka Holmesa nie udao mu si pozby, Doyle postanowi stworzy cakiem now seri, z profesorem Challengerem w roli gwnej, ktry by odpowiednikiem Holmesa. Obydwaj mieli szybki umys i bystre oko do rozwizywania zagadek. Jednak podczas gdy Holmes do rozwikania skomplikowanych spraw wykorzystywa zimn logik i dedukcj, profesor Challenger bada mroczny wiat duchowoci i zjawisk paranormalnych, z teleportacj wcznie. W opowiadaniu Grona maszyna z 1927 roku profesor spotyka dentelmena, ktry wynalaz maszyn pozwalajc na rozoenie czowieka na atomy i poskadanie go ponownie w cao w innym miejscu. Profesora Challengera przeraa jednak to, e wedug samego wynalazcy urzdzenie to w nieodpowiednich rkach, za naciniciem guzika, mogoby spowodowa zniknicie caych miast z milionami zamieszkujcych je ludzi. Wtedy profesor, wykorzystujc maszyn, rozkada wynalazc na atomy i opuszcza laboratorium, nie skadajc go ponownie w cao13. W troch bliszych nam czasach teleportacj odkryo Hollywood. W filmie pod tytuem Mucha z 1958 roku widzowie na wasne oczy mogli zobaczy, co moe si wydarzy w przypadku problemw w trakcie teleportacji. W czasie udanej teleportacji z jednego koca pokoju na drugi atomy teleportowanego uczonego mieszaj si z atomami muchy, ktra przypadkowo znalaza si
Biblia Tysiclecia, wydanie W, Wydawnictwo Pallottinum, Pozna 2003. Wczesne dziea Doyle'a cechuje metodyczny, logiczny sposb mylenia, typowy dla kogo zajmujcego si medycyn, ktrego przykadem moe by wspaniaa dedukcja Sherlocka Holmesa. Dlaczego wic Doyle zdecydowa si na cakowite porzucenie zimnej, racjonalnej logiki Holmesa na rzecz nieuporzdkowanych, wstrzsajcych przygd profesora Challengera, zgbiajcego zakazane wiaty mistycyzmu, okultyzmu i granic nauki? Pisarz bardzo si zmieni, poniewa w czasie I wojny wiatowej nagle i nieoczekiwanie straci kilku bliskich krewnych, wrd nich swojego ukochanego syna Kingsleya, brata, dwch szwagrw i dwch bratankw. mier bliskich osb odcisna na jego psychice gbokie emocjonalne pitno. Zrozpaczony po ich stracie, Doyle uleg trwajcej ju do koca ycia fascynacji wiatem okultyzmu, wierzc by moe, e dziki spirytualizmowi uda mu si porozumie ze zmarymi. Nagle przenis si ze wiata racjonalnej medycyny sdowej w wiat mistycyzmu i zacz wygasza na caym wiecie synne wykady o niewyjanionych zjawiskach parapsychologicznych.
12 13

52

w komorze teleportacyjnej. W efekcie uczony zmienia si w dziwacznie zmutowanego potwora p czowieka, p much. (Nowsz wersj tego filmu nakrcono w 1986 roku; w gwnej roli wystpi wwczas Jeff Goldblum). Teleportacja staa si istotnym elementem kultury masowej za spraw serialu Star Trek. Gene Roddenberry, twrca Star Treka, zdecydowa si na wprowadzenie do filmu teleportacji, poniewa budet studia Paramount nie pozwala na realizacj kosztownych efektw specjalnych koniecznych do pokazania startw i ldowa rakiet na odlegych planetach. Znacznie taszym rozwizaniem byo przesanie caej zaogi Enterprise" na miejsce przeznaczenia wizk teleportacyjn. Z czasem uczeni zgosili wiele zastrzee do pokazanej w filmie teleportacji. Aby kogo teleportowa, musimy zna dokadne pooenie kadego atomu jego ciaa, co jest pogwaceniem zasady nieoznaczonoci Heisenberga (zgodnie z ktr nie mona dokadnie zna jednoczenie pooenia i prdkoci czstki). Producenci serialu Star Trek, ulegajc krytykom, wprowadzili do komory teleportacyjnej kompensatory Heisenberga", jak gdyby mona byo obej prawa fizyki kwantowej przez dodanie do transportera nowego gadetu. Jak si jednak niedawno okazao, decyzja o koniecznoci wprowadzenia kompensatorw moga by przedwczesna. By moe pierwsi krytycy filmu i uczeni byli w bdzie. Teleportacja a teoria kwantowa W wietle teorii newtonowskiej teleportacja jest cakowicie niemoliwa. Prawa Newtona opieraj si na idei, e materia zbudowana jest z niewielkich, twardych kul bilardowych. Ciaa nie poruszaj si, dopki nie zostan popchnite; ciaa nie znikaj nagle w jednym miejscu, by pojawi si w innym. Jednak w teorii kwantowej tak wanie zachowuj si czstki. Prawa Newtona, ktre panoway niepodzielnie przez 250 lat, obalono w 1925 roku, gdy Werner Heisenberg i Erwin Schrdinger wraz z kolegami opracowali teori kwantow. Badajc zadziwiajce wasnoci atomw, fizycy ci odkryli, e elektrony zachowuj si jak fale i w trakcie swojego pozornie chaotycznego ruchu wewntrz atomu dokonuj kwantowych skokw. Czowiekiem najbardziej kojarzonym z falami kwantowymi jest wiedeski fizyk Erwin Schrdinger, ktry zapisa synne rwnanie falowe, obecnie noszce jego imi - jedno z najwaniejszych rwna w caej fizyce i chemii, Na uniwersytetach niejednokrotnie cae kursy powicone s rozwizywaniu jego synnych rwna, a ciany bibliotek fizycznych zapeniaj ksiki traktujce o ich daleko idcych konsekwencjach. W zasadzie ca chemi mona by sprowadzi do rozwiza tych rwna. W 1905 roku Einstein wykaza, e fale wiata mog mie wasnoci czstek; to znaczy, e mona je opisa jako pakiety energii zwane fotonami. Jednak w latach dwudziestych dla Schrdingera coraz bardziej byo jasne, e prawdziwe jest rwnie odwrotne stwierdzenie: i czstki, takie jak elektrony, mog zachowywa si jak fale. Ide t po raz pierwszy przedstawi francuski fizyk Louis de Broglie, za co otrzyma Nagrod Nobla. (Zjawisko to demonstrujemy studentom na naszym uniwersytecie. Z katody lampy kineskopowej, podobnej do tej, jakiej uywa 53

si w telewizorach, wystrzeliwujemy wizk elektronw. Elektrony przechodz nastpnie przez niewielki otwr, wic mona by si spodziewa, e w miejscu, w ktrym uderzaj w ekran, zobaczymy niewielk kropk. Zamiast tego widzimy jednak koncentryczne, podobne do fal krgi, jakich mona by oczekiwa, gdyby przez otwr przechodzia fala, a nie czstka punktowa). Pewnego dnia Schrdinger wygasza wykad powicony temu dziwnemu zjawisku. Obecny na sali fizyk Peter Debye rzuci mu wyzwanie, pytajc: skoro elektrony mona opisa za pomoc fal, jak wyglda rwnanie ich fali? Od czasu, gdy Newton stworzy rachunek rniczkowy i cakowy, fizycy zwykli opisywa fale za pomoc rwna rniczkowych, wic Schrdinger zrozumia uwag Debye'a jako pytanie o rwnanie rniczkowe fal elektronu. W tym samym miesicu uczony wyjecha na wakacje, a gdy wrci z wypoczynku, mia ju to rwnanie. Zatem tak samo jak wczeniej Maxwell podchwyci przedstawion przez Faradaya ide pola si i wyprowadzi z nich rwnania wiata, tak Schrdinger przyj korpuskularno-falowy opis de Broglie'a i wyprowadzi rwnania elektronu. (Historycy nauki musieli zada sobie troch trudu, by ustali, co dokadnie robi Schrdinger w chwili, gdy sformuowa swoje synne rwnanie, ktre na zawsze zmienio krajobraz wspczesnej fizyki i chemii. Okazuje si, e uczony by zwolennikiem wolnej mioci i na wakacjach czsto towarzyszyy mu kochanki i ona. Prowadzi nawet szczegowy dziennik, w ktrym opisywa swoje liczne podboje, opatrujc kade spotkanie notatkami zapisanymi w skomplikowanym kodzie. Historycy uwaaj obecnie, e w czasie weekendu, gdy dokona odkrycia, by w willi Herwig w Alpach razem z jedn z przyjaciek). Gdy Schrdinger zacz rozwizywa swoje rwnanie dla atomu wodoru, z duym zdziwieniem stwierdzi, e uzyskane poziomy energetyczne wodoru zgadzaj si dokadnie z wartociami pracowicie skatalogowanymi dotychczas przez fizykw. Uwiadomi sobie wtedy, e stary, nakrelony przez Nielsa Bohra obraz atomu, z elektronami krcymi wok jdra (ktrego uywa si jeszcze dzisiaj w ksikach i reklamach jako symbolu wspczesnej nauki), jest bdny. Te orbity naleaoby zastpi falami otaczajcymi jdro. Praca Schrdingera odbia si gonym echem w spoecznoci fizykw. Nagle fizycy mogli zajrze do samego wntrza atomu, szczegowo zbada fale tworzce jego powoki elektronowe i wyprowadzi dokadne przewidywania poziomw energetycznych, ktre doskonale zgadzay si z danymi. Wci jednak pozostawao niedajce spokoju pytanie, ktre nadal drczy fizykw. Skoro elektron opisuje si jako fal, to co faluje? Odpowiedzi na to pytanie udzieli Max Bom, stwierdzajc, e chodzi w rzeczywistoci o fale prawdopodobiestwa. Fale te okrelaj jedynie szanse na znalezienie konkretnego elektronu w danym miejscu i czasie. Innymi sowy, elektron jest czstk, ale prawdopodobiestwo znalezienia tej czstki opisuje fala Schrdingera. Im wiksza fala, tym wiksze szanse na znalezienie czstki w danym miejscu. Odkrycia te spowodoway, e nagle przypadek i prawdopodobiestwo znalazy si w samym sercu fizyki, ktra wczeniej podawaa dokadne przewidywania i szczegowe tory ruchu cia, od 54

planet po komety i kule armatnie. T nieokrelono sformalizowa w kocu Heisenberg, przedstawiajc zasad nieoznaczonoci, to znaczy ide, e nie mona zna jednoczenie zarwno dokadnej prdkoci, jak i pooenia elektronu14. Nie mona te zna jego dokadnej energii zmierzonej w danym okresie. Na poziomie kwantowym wszystkie podstawowe prawa zdrowego rozsdku zostaj pogwacone: elektrony mog znika i pojawia si w innym miejscu; mog te by w wielu miejscach jednoczenie. (Co ciekawe, Einstein, ojciec chrzestny teorii kwantowej, ktry przyczyni si do wybuchu rewolucji naukowej w 1905 roku, a take Schrdinger, ktremu zawdziczamy funkcj falow, byli przeraeni pojawieniem si przypadkowoci w podstawach fizyki. Einstein pisa: Mechanice kwantowej naley si duy szacunek. Jednak jaki wewntrzny gos mwi mi, e nie jest to prawdziwe zoto. Teoria ta wiele nam daje, ale prawie wcale nie zblia nas do poznania sekretu Staruszka. Przynajmniej jeeli o mnie chodzi, jestem przekonany, e On nie gra w koci"15). Teoria Heisenberga bya rewolucyjna i kontrowersyjna - ale dziaaa. To jedno posunicie pozwolio fizykom na wyjanienie mnstwa zadziwiajcych zjawisk, z prawami chemii wcznie. Aby uwiadomi moim doktorantom, jak dziwna jest teoria kwantowa, czasami prosz ich, eby wyliczyli prawdopodobiestwo tego, e atomy ich cia nagle znikn i pojawi si ponownie po drugiej stronie grubego muru. Zgodnie z fizyk newtonowsk taka teleportacja jest niemoliwa, jednak mechanika kwantowa dopuszcza zajcie takiego zdarzenia. Zgodnie jednak z uzyskanym wynikiem, na takie wydarzenie trzeba by czeka przez czas duszy od wieku Wszechwiata. (Gdybymy za pomoc komputera wykrelili ksztat fali Schrdingera naszego ciaa, odkrylibymy, e odzwierciedla ona wszystkie jego cechy, tyle tylko, e wykres byby troch rozmyty, a niektre nasze fale rozchodziyby si we wszystkich kierunkach. Niektre z nich sigayby nawet odlegych gwiazd. Istnieje wic znikome prawdopodobiestwo, e pewnego dnia obudzimy si na innej planecie). Fakt, e elektrony mog pozornie znajdowa si jednoczenie w wielu miejscach, jest podstaw caej chemii. Wiemy, e elektrony kr wok jdra atomowego, przypominajc miniaturowy Ukad Soneczny. Jednak atomy i ukady planetarne s zupenie odmienne; jeeli w kosmosie dojdzie do zderzenia dwch ukadw planetarnych, ulegn one zniszczeniu, a ich planety zostan wyrzucone daleko w przestrze kosmiczn. Natomiast gdy zderzaj si ze sob dwa atomy, tworz czsto cakowicie stabilne czsteczki, dzielc si midzy sob wsplnymi elektronami. Na lekcjach chemii nauczyciele
14

zwykle

przedstawiaj

tak

konfiguracj

formie

czcego

oba

atomy

A dokadniej, zasada nieoznaczonoci Heisenberga stwierdza, e nieoznaczono pooenia czstki pomnoona przez nieoznaczono jej pdu musi by wiksza lub rwna staej Plancka podzielonej przez 2; albo e iloczyn nieoznaczonoci energii czstki i jej czasu musi rwnie by wikszy lub rwny staej Plancka podzielonej przez 2. Jeeli przyjmiemy, e staa Plancka jest rwna zero, rwnania te zredukuj si do zwykej teorii Newtonowskiej, w ktrej wszystkie nieoznaczonoci s rwne zero. Fakt, e nie mona zna jednoczenie pooenia, pdu, energii i czasu elektronu zainspirowa Tryggviego Emilssona do wygoszenia nastpujcego dowcipu: Historycy doszli do wniosku, e gdy Heisenberg odkry zasad nieoznaczonoci, musia snu rozwaania na temat swojego ycia intymnego: gdy mia czas, nie mia energii, a gdy pojawi si pd, nie mg ustali pooenia" (cyt. za J. Barrow, Between Inner Space and Outer Space, Oxford University Press, Oksford 1999). 15 Cyt. za: M. Kaku, Einstein's Cosmos, Atlas Books, New York 2004.

55

rozsmarowanego elektronu" przypominajcego pik do rugby. Nauczyciele na lekcjach chemii rzadko jednak mwi uczniom, e w rzeczywistoci elektron wcale nie jest rozsmarowany" midzy dwoma atomami. Ta pika do rugby" przedstawia w rzeczywistoci prawdopodobiestwo, e elektron znajduje si w tym samym czasie w wielu miejscach wewntrz tego obszaru. Innymi sowy, caa chemia, opisujca midzy innymi czsteczki tworzce nasze ciaa, opiera si na idei, e elektrony mog by w wielu miejscach jednoczenie i czsteczki naszych cia nie rozpadaj si wanie dziki temu, e atomy dziel si midzy sob elektronami. Bez praw teorii kwantowej czsteczki i atomy naszych cia natychmiast by si rozpady. Douglas Adams wykorzysta t dziwn i gbok wasno mechaniki kwantowej (polegajc na tym, e istnieje skoczone prawdopodobiestwo zajcia nawet najdziwniejszych zdarze) w swojej przezabawnej powieci Autostopem przez Galaktyk. Potrzebny by mu wygodny sposb podrowania po Galaktyce, wic wymyli napd nieskoczonego nieprawdopobiestwa, ktry jest wspania now metod pokonywania w uamku sekundy kolosalnych odlegoci midzygwiezdnych bez mozolnego przesiadywania w hiperprzestrzeni"16. Jego urzdzenie pozwala dowolnie zmienia szanse zajcia kadego zdarzenia kwantowego tak, e nawet wysoce nieprawdopodobne zdarzenia staj si czci codziennoci. Jeeli wic chcemy polecie do najbliszego ukadu planetarnego, wystarczy e zmienimy po prostu prawdopodobiestwo tego, e zmaterializujemy si w pobliu tej gwiazdy i voila! Teleportujemy si tam w mgnieniu oka. W rzeczywistoci skokw kwantowych, do ktrych tak czsto dochodzi wewntrz atomw, nie mona atwo uoglni na wiksze obiekty, takie jak ludzie, skadajce si z wielu bilionw atomw. I chocia elektrony naszych cia tacz i skacz w swojej fantastycznej podry wok jder atomowych, to jednak jest ich tak wiele, e ich ruch si urednia. To dlatego, mwic oglnie, na naszym poziomie ciaa wydaj si twarde i trwae. Zatem mimo e teleportacja jest dozwolona na poziomie atomowym, na dowiadczenie tych dziwnych efektw w skali makroskopowej musielibymy czeka przez czas duszy od dotychczasowego wieku Wszechwiata. A czy mona wykorzysta prawa mechaniki kwantowej do skonstruowania urzdzenia umoliwiajcego teleportacj czego na yczenie, niczym w opowieciach fantastycznonaukowych? To dziwne, ale odpowied brzmi: tak, do pewnego stopnia. Dowiadczenie EPR Klucz do kwantowej teleportacji stanowi synny artyku z 1935 roku napisany przez Alberta Einsteina i jego kolegw, Borisa Podolsky'ego i Nathana Rosena. Zakrawa na ironi, e autorzy artykuu zaproponowali przeprowadzenie dowiadczenia EPR (nazywanego tak od pierwszych liter ich nazwisk), aby raz na zawsze pozby si prawdopodobiestw z fizyki. (Rozpaczajc nad niezaprzeczalnymi sukcesami dowiadczalnymi teorii kwantowej, Einstein napisa: im wicej

16

D. Adams, Autostopem przez Galaktyk, prze. R Wieczorek, Zysk i S-ka, Pozna 1994, s. 93.

56

sukcesw odnosi teoria kwantowa, tym gupiej wyglda"17). Jeeli dwa elektrony na pocztku drgaj w taki sam sposb (czyli s w stanie okrelanym jako koherentny), zachowaj tak synchronizacj, nawet jeeli rozdzieli je olbrzymia odlego. Mimo e te dwa elektrony mog by oddalone od siebie o cae lata wietlne, w dalszym cigu, niczym ppowina, bdzie je czya niewidzialna fala Schrdingera. Jeeli co si przydarzy jednemu z elektronw, ta sama informacja natychmiast zostanie przesana do drugiego z nich. Idea ta, zwana spltaniem kwantowym, zakada, e drgajce koherentnie czstki czy jaki gboki zwizek. Wemy dwa koherentne elektrony, drgajce w taki sam sposb. Nastpnie pozwlmy im oddali si w przeciwnych kierunkach. Kady elektron przypomina wirujcy bk. Moment pdu kadego elektronu, nazywany spinem, moe by skierowany albo do gry, albo w d. Przyjmijmy, e cakowity spin ukadu wynosi zero tak, e gdy spin jednego elektronu bdzie skierowany do gry, automatycznie bdziemy wiedzieli, i spin drugiego elektronu musi by skierowany w d. Zgodnie z teori kwantow, przed wykonaniem pomiaru spin elektronu nie jest skierowany ani do gry, ani w d, ale istnieje w stanie zawieszenia, w ktrym ustawiony jest jednoczenie do gry i do dou. (W chwili przeprowadzenia pomiaru funkcja falowa ulega redukcji i czstka przyjmuje okrelony stan). Zmierzmy teraz spin jednego z tych elektronw. Powiedzmy, e jest on skierowany w gr. Od razu bdziemy wiedzieli, e spin drugiego elektronu skierowany jest w d. Nawet jeeli elektrony te dzieli wiele lat wietlnych, od razu w chwili przeprowadzenia pomiaru spinu pierwszego elektronu poznamy spin jego partnera. Tak naprawd dowiemy si tego z prdkoci wiksz od prdkoci wiata! Poniewa te dwa elektrony s spltane, to znaczy ich funkcje falowe drgaj jednakowo, czy je, niczym ppowina, niewidzialna ni. Cokolwiek przydarzy si jednemu z nich, automatycznie wpywa na drugi. (W pewnym sensie oznacza to, e wszystko, co nam si przytrafia, automatycznie wpywa na bieg rzeczy w odlegych zaktkach Wszechwiata, poniewa na pocztku czasu nasze funkcje falowe byy ze sob prawdopodobnie spltane. Mona powiedzie, e istnieje obejmujca rwnie nas sie splta, czca odlege obszary Wszechwiata). Einstein ironicznie nazywa to przeraajcym dziaaniem na odlego" i, powoujc si na to zjawisko, dowodzi, e teoria kwantowa jest bdna, dlatego e nic nie moe si porusza szybciej od wiata. W pierwotnym zamyle Einstein zaprojektowa dowiadczenie EPR, aby obwieci mier teorii kwantowej. W latach osiemdziesitych XX wieku Alan Aspect wraz z kolegami przeprowadzi ten eksperyment we Francji z wykorzystaniem dwch detektorw oddalonych od siebie o 13 metrw. Uczeni zmierzyli spiny fotonw emitowanych przez atomy wapnia i uzyskane wyniki okazay si doskonale zgodne z teori kwantow. Najwyraniej Bg jednak gra w koci z Wszechwiatem. Czy informacja rzeczywicie rozchodzi si szybciej od wiata? Czy Einstein myli si, twierdzc, e prdko wiata jest grn granic prdkoci w caym Wszechwiecie? Niezupenie. Informacja naprawd poruszaa si szybciej od wiata, ale bya ona przypadkowa, a zatem bezuyteczna. Za
17

Cyt. za: I. Asimov, J.A. Shulman, op. cit.

57

pomoc dowiadczenia EPR nie mona przesa prawdziwej wiadomoci, na przykad alfabetem Morse'a, nawet jeli informacja bdzie podrowaa szybciej od wiata. Wiedza o tym, e spin elektronu po drugiej stronie Wszechwiata jest skierowany w d, jest bezuyteczna. Posugujc si t metod, nie mona przesa dzisiejszych notowa giedy. Przyjmijmy, e jeden z naszych znajomych zawsze nosi skarpetki w rnych kolorach, jedn czerwon, a drug zielon, w przypadkowej kolejnoci. Powiedzmy, e przyjrzelimy si jednej nodze i zauwaylimy na niej czerwon skarpet. Wtedy bdziemy widzieli, szybciej od wiata, e druga skarpeta jest zielona. Informacja rzeczywicie zostaa przesana szybciej od wiata, ale jest ona bezuyteczna. W ten sposb nie da si przesa adnego sygnau zawierajcego nieprzypadkow informacj. Przez lata dowiadczenie EPR wykorzystywano jako dowd na cakowite zwycistwo teorii kwantowej nad jej krytykami, ale bya to pusta rado, bez adnych praktycznych konsekwencji. A do niedawna. Teleportacja kwantowa Wszystko si zmienio w 1993 roku, gdy uczeni z IBM, pracujcy pod kierunkiem Charlesa Bennetta, wykazali, e teleportowanie obiektw z wykorzystaniem dowiadczenia EPR jest fizycznie moliwe, przynajmniej na poziomie atomowym. (Mwic dokadniej, wykazali oni, e mona teleportowa ca informacj zawart w czstce). Od tego czasu fizykom udao si teleportowa fotony, a nawet cale atomy cezu. Za kilkadziesit lat uczonym uda si by moe przeprowadzi teleportacj pierwszej czsteczki DNA i wirusa18.
Przyjmijmy na chwil, e moliwa jest teleportacja obiektw makroskopowych, a nawet ludzi. W takiej sytuacji, gdy przeprowadza si teleportacj ciaa jakiej osoby, pojawiaj si delikatne filozoficzne i teologiczne pytania na temat istnienia duszy. Jeeli zostaniemy teleportowani do innego miejsca, czy nasza dusza przeniesie si razem z nami? Prby zmierzenia si z niektrymi z tych etycznych pyta mona znale w ksice Jamesa Patricka Kelly'ego Think Like a Dinosaur (Myl jak dinozaur). W tej opowieci pewna kobieta zostaje teleportowana na inn planet, jednak w trakcie transmisji pojawiaj si problemy. Oryginalne ciao, ktre powinno zosta zniszczone, pozostaje w stanie nienaruszonym i moe w peni wszystko odczuwa. Nagle pojawiaj si dwie kopie bohaterki. Oczywicie, gdy kopia zostaje poproszona o wejcie do urzdzenia teleportacyjnego celem samozniszczenia, odmawia. Prowadzi to do kryzysu, poniewa dla chodno mylcych obcych, od ktrych ludzie otrzymali kiedy t technologi, jest to cakowicie pragmatyczna kwestia doprowadzenia do zrwnowaenia rwna, podczas gdy kierujcy si uczuciami ludzie w wikszym stopniu wspczuj bohaterce. Najczciej teleportacja w literaturze jest postrzegana jako dar niebios. Jednak w opowiadaniu Jauting Steven King zastanawia si, co by si stao, gdyby z teleportacj wizay si niebezpieczne efekty uboczne. W przyszoci teleportacja staje si czci codziennoci i jest powszechnie nazywana jauntingiem (jaunt wycieczka). Tu przed teleportacj na Marsa ojciec opowiada dzieciom interesujc histori jauntingu. Wyjania, e zosta odkryty przez uczonego, ktry teleportowa myszy i okazao si, e teleportacj przeyway jedynie te z nich, ktre byy pod narkoz. Myszy, ktre w czasie teleportacji byy w peni wiadome, umieray w mczarniach. Dlatego ludziom przed teleportacj standardowo podaje si narkoz. Jedynym czowiekiem, ktrego teleportowano bez upienia, by pewien skazaniec. Obiecano mu uaskawienie, jeeli zgodzi si na wzicie udziau w tym eksperymencie. Jednak po teleportacji dozna potnego ataku serca, a przed mierci zdy jeszcze tylko powiedzie: Tam jest wieczno". Niestety, syn bohatera, syszc t fascynujc opowie, postanawia wstrzyma oddech, eby w ten sposb nie zasn pod narkoz. Dochodzi do tragedii. Po teleportacji cakowicie traci zmysy. Jego wosy staj si zupenie siwe, a biaka oczu poke od staroci. Ogarnity szalestwem usiuje wydrapa sobie oczy. Tajemnica zostaje wyjaniona. Materia ulega natychmiastowej teleportacji, ale dla umysu taka podr trwa ca wieczno, czas wydaje si nieskoczony i czowiek w takiej sytuacji odchodzi od zmysw.
18

58

Teleportacja kwantowa wykorzystuje niektre z zadziwiajcych wasnoci dowiadczenia EPR. Fizycy rozpoczynaj takie eksperymenty z teleportacj od dwch atomw, A i C. Powiedzmy, e chcemy przesa informacj z atomu A do C. Wprowadzamy najpierw trzeci atom, B, ktry od pocztku jest spltany z C, a wic B i C s koherentne. Nastpnie atom A spotyka si z B. A skanuje B tak, e zawarto informacyjna atomu A zostaje przeniesiona do B. W wyniku tego A i B staj si spltane. Ale poniewa na pocztku atomy B i C byy ze sob spltane, informacja z atomu A zostaje przeniesiona do C. W efekcie atom A zosta teleportowany w atom C, to znaczy zawarto informacyjna A jest teraz taka sama jak C. Zauwamy, e informacja zawarta w atomie A zostaje zniszczona (nie mamy wic po teleportacji dwch takich samych kopii). To znaczy, e hipotetycznie kady, kto poddaby si teleportacji, zginby w trakcie tego procesu. Natomiast zawarto informacyjna jego ciaa pojawiaby si w innym miejscu. Zauwamy rwnie, e atom A nie przemieci si do miejsca, w ktrym znajdowa si atom C. Przeciwnie, to informacja zawarta w A (na przykad, jego spin i polaryzacja) zostay przeniesione do C. (Nie znaczy to, e atom A zosta rozoony na czci i przesany w mgnieniu oka w inne miejsce. Oznacza to, e zawarto informacyjna atomu A zostaa przesana do innego atomu C). Od czasu opublikowania informacji o tym osigniciu rozpoczo si ostre wspzawodnictwo midzy rnymi grupami uczonych, prbujcymi wyprzedzi konkurentw. Do pierwszego w historii pokazu kwantowej teleportacji z uyciem fotonw wiata ultrafioletowego doszo w 1997 roku na uniwersytecie w Innsbrucku. Ju w nastpnym roku badacze z Cal Tech wykonali kolejne, dokadniejsze dowiadczenie z teleportacj fotonw. W 2004 roku fizycy z Uniwersytetu Wiedeskiego, wykorzystujc kabel wiatowodowy, przeprowadzili teleportacj czstki wiata pod Dunajem, na odlego 600 metrw, ustanawiajc tym samym nowy rekord. (Sam kabel mia dugo 800 metrw i zosta rozpity pod przechodzcym pod Dunajem systemem kanalizacyjnym. Nadajnik sta po jednej stronie rzeki, a odbiornik po drugiej). Jednym z zarzutw wysuwanych pod adresem tych dowiadcze jest uwaga, e przeprowadza si je na fotonach. Trudno nazwa to wyczynem na miar fantastyki naukowej. Znaczcym osigniciem by wic eksperyment przeprowadzony w 2004 roku, w ktrym pokazano teleportacj nie fotonw, ale atomw, co przybliyo nas o kolejny krok do bardziej realistycznych urzdze teleportacyjnych. Fizykom z National Institute of Standards and Technology w Waszyngtonie udao si splta kwantowo trzy atomy berylu i przenie wasnoci jednego atomu na inny. Osignicie to byo tak wane, e znalazo si nawet na okadce magazynu Nature". Innej grupie uczonych udao si rwnie przeprowadzi teleportacj atomw wapnia. W 2006 roku oznajmiono o kolejnym spektakularnym osigniciu, po raz pierwszy w historii zwizanym z obiektem makroskopowym. Fizykom z Instytutu Nielsa Bohra w Kopenhadze i Instytutu Maksa Plancka w Niemczech udao si splta kwantowo wizk wiata z gazem atomw cezu - w tym procesie wykorzystano wiele bilionw atomw. Uczeni nastpnie zakodowali 59

informacj w impulsach wiata laserowego i pomylnie przenieli j do atomw cezu znajdujcych si w odlegoci okoo p metra. Po raz pierwszy w historii - mwi Eugene Polzik, jeden z badaczy - udao si przeprowadzi teleportacj kwantow pomidzy wiatem - nonikiem informacji - i atomami"19. Teleportacja bez spltania Badania nad teleportacj nabieraj coraz szybszego tempa. W 2007 roku bylimy wiadkami jeszcze jednego przeomu. Fizycy przedstawili metod teleportacji niewymagajc spltania. Przypomnijmy, e spltanie jest najtrudniejszym do spenienia warunkiem kwantowej teleportacji. Rozwizanie tego problemu mogoby ukaza nowe horyzonty. Mowa o wizce okoo 5000 czstek, ktra znika w jednym miejscu i pojawia si gdzie indziej stwierdza fizyk Aston Bradley z Australian Research Council Centre of Excellence for Quantum Atom Optics (Centrum Doskonalenia w Kwantowej Optyce Atomowej przy Australijskiej Radzie Naukowej) w Brisbane w Australii, ktry bra udzia w pionierskich pracach nad now metod teleportacji 20 . - Uwaamy, e nasz sposb jest bliszy duchowi oryginalnej idei fantastyki naukowej". W podejciu stosowanym przez niego i jego kolegw wykorzystuje si wizk atomw rubidu, przeksztaca ca jej informacj w wizk wiata, ktr przesya si kablem wiatowodowym i nastpnie w odlegym miejscu odtwarza pierwotn wizk atomw. Jeeli uda si potwierdzi stosowalno takiej metody, pozwoli ona na wyeliminowanie najwikszej przeszkody i umoliwi wypracowanie cakowicie nowych sposobw teleportacji coraz wikszych obiektw. Aby odrni t now metod od teleportacji kwantowej, dr Bradley nazwa j teleportacj klasyczn. (To troch mylce, poniewa rwnie ta metoda jest mocno zwizana z teori kwantow, nie wykorzystuje jednak spltania). Kluczem do tego nowatorskiego rodzaju teleportacji jest nowy stan materii zwany kondensatem Bosego-Einsteina, w skrcie BEC (Bose Einstein condensate), bdcy jedn z najzimniejszych substancji w caym Wszechwiecie. W przyrodzie najnisza temperatura wystpuje w przestrzeni kosmicznej i wynosi 3 K. (Temperatura taka utrzymuje si na skutek resztkowego ciepa pozostaego z Wielkiego Wybuchu, ktre wci wypenia Wszechwiat). BEC ma temperatur od jednej milionowej do jednej miliardowej stopnia powyej zera bezwzgldnego - tak temperatur mona spotka jedynie w laboratorium. Gdy ochadza si pewne postaci materii do temperatury bliskiej zera bezwzgldnego, ich atomy osigaj najniszy stan energetyczny, tak e wszystkie zaczynaj drga jednakowo i staj si koherentne. Funkcje falowe wszystkich takich atomw nakadaj si na siebie i w efekcie BEC w pewnym sensie przypomina olbrzymi superatom, ktrego wszystkie pojedyncze atomy drgaj w identyczny sposb. Ten dziwny stan materii przewidzieli ju w 1925 roku Einstein i Satyendra Nath Bose, ale musiao upyn siedemdziesit lat, zanim w 1995 roku udao si w kocu uzyska BEC

19

C. Suplee, Top 100 Science Stories of 2006, Discover Magazine", grudzie 2006, s.35.

60

w laboratorium MIT (Massachusetts Institute of Technology) i na Uniwersytecie Kolorado. Oto jak dziaa urzdzenie teleportacyjne wymylone przez Bradleya i jego kolegw. Wszystko rozpoczyna si od pewnej liczby niezwykle zimnych atomw rubidu, tworzcych kondensat Bosego-Einsteina. Uczeni kieruj w stron tego kondensatu wizk materii (take skadajc si z atomw rubidu). Atomy wchodzce w skad wizki bd dyy do osignicia najniszej energii, zatem pozbywaj si jej nadmiaru poprzez emisj impulsu wiata. wiato to przesya si nastpnie wiatowodem. Naley zauway, e ta wizka wiata zawiera ca informacj kwantow potrzebn do opisania pierwotnej wizki materii (na przykad pooenia i prdkoci wszystkich jej atomw). W kocu tak przesana wizka wiata uderza w inny kondensat Bosego-Einsteina, ktry przeksztaca j w pierwotn wizk materii. Ten nowy sposb teleportacji jest niezwykle obiecujcy, poniewa nie wymaga wczeniejszego spltania atomw. Metoda ta ma jednak rwnie wady. Cakowicie zaley od wasnoci kondensatu Bosego-Einsteina, ktry bardzo trudno wytworzy w laboratorium. Co wicej, wasnoci BEC s dosy osobliwe, poniewa kondensaty zachowuj si tak, jak gdyby byy jednym gigantycznym atomem. W zasadzie, w kondensacie Bosego-Einsteina zadziwiajce efekty kwantowe, widoczne jedynie na poziomie atomowym, mona obserwowa goym okiem. Kiedy uwaano, e to niemoliwe. Bezporednim praktycznym zastosowaniem kondensatw Bosego-Einsteina jest skonstruowanie laserw atomowych. Zasada dziaania laserw opiera si oczywicie na wytworzeniu spjnej wizki jednakowo drgajcych fotonw. BEC jest jednak zbiorem jednakowo drgajcych atomw, zatem moliwe jest wytworzenie cakowicie spjnych wizek atomw BEC. Innymi sowy, BEC moe sta si odpowiednikiem lasera, laserem atomowym, zbudowanym z atomw BEC. Lasery s wykorzystywane komercyjnie, a lasery atomowe mogyby mie rwnie rnorodne zastosowania praktyczne. Poniewa jednak BEC istnieje jedynie w temperaturze niewiele wyszej od zera bezwzgldnego, dziedzina ta bdzie zapewne rozwijaa si powoli, cho w staym tempie. Biorc pod uwag poczynione przez nas postpy, kiedy bdziemy mogli teleportowa samych siebie? Fizycy maj nadziej, e w najbliszych latach uda im si teleportowa zoone czsteczki. Pniej, za kilkadziesit lat, uda si by moe teleportowa czsteczk DNA lub nawet wirusa. W zasadzie nic nie stoi na przeszkodzie, by teleportowa czowieka, jak w filmach fantastycznonaukowych, jednak problemy techniczne, jakie naley pokona, aby byo to moliwe, s olbrzymie. Jedynie w najlepszych laboratoriach fizycznych na wiecie mona uzyska koherencj pomidzy malekimi fotonami i pojedynczymi atomami. Uzyskanie koherencji kwantowej obiektw makroskopowych, takich jak ludzie, jeszcze przez dugi czas nie bdzie wchodzio w gr. Zapewne bdzie musiao upyn wiele stuleci, a moe i wicej czasu, zanim rzeczy znane z codziennego ycia bdzie mona teleportowa -jeeli w ogle bdzie to moliwe.

20

Z. Merali, New Scientist Magazine", 13 czerwca 2007.

61

Komputery kwantowe W ostatecznym rozrachunku los kwantowej teleportacji jest cile zwizany z rozwojem komputerw kwantowych. W obu przypadkach wykorzystuje si t sam fizyk kwantow i takie same techniki, obie te dziedziny bardzo silnie wic na siebie oddziauj. Komputery kwantowe mog pewnego dnia zastpi stojce obecnie na naszych biurkach komputery cyfrowe. By moe nawet przyszo gospodarki wiatowej bdzie kiedy zalee od takich komputerw, istnieje wic olbrzymie zainteresowanie t technik. Ktrego dnia Dolina Krzemowa moe si zamieni w Pas Rdzy, poniewa tradycyjna technika zostanie wyparta przez nowe technologie oparte na obliczeniach kwantowych. Zwyczajne komputery licz w systemie dwjkowym zer i jedynek, zwanych bitami. Komputery kwantowe s zdecydowanie potniejsze. Przeprowadzaj obliczenia na kubitach, ktre mog przyjmowa wartoci pomidzy 0 i 1. Wyobramy sobie atom umieszczony w polu magnetycznym. Obraca si on niczym bk, wic jego o obrotu moe by skierowana albo w gr, albo w d. Zdrowy rozsdek podpowiada nam, e spin atomu moe by skierowany albo do gry, albo na d, ale nigdy nie w obydwu kierunkach jednoczenie. Lecz w dziwnym wiecie kwantowym atom opisuje si jako sum dwch stanw, sum atomu o spinie skierowanym w gr i atomu o spinie skierowanym w d. W niesamowitym wiecie kwantw kady obiekt opisuje si jako sum wszystkich moliwych stanw. (Jeeli w taki kwantowy sposb opiszemy due obiekty, takie jak koty, bdziemy musieli doda funkcj falow ywego kota do funkcji falowej kota martwego, zatem kot nie bdzie ani ywy, ani martwy; wicej powiemy na ten temat w rozdziale 13). Wyobramy sobie teraz szereg atomw ze spinami skierowanymi w taki sam sposb, ustawionych w polu magnetycznym. Jeeli na taki rzd atomw padnie wizka laserowa, wiato odbije si od nich, powodujc odwrcenie spinu niektrych z nich. Jeeli zmierzymy rnic pomidzy wejciow i wyjciow wizk laserow, bdzie to rwnoznaczne z przeprowadzeniem skomplikowanych kwantowych oblicze uwzgldniajcych zmian spinu wielu atomw. Komputery kwantowe wci nie wyszy jeszcze z wieku niemowlcego. wiatowym rekordem w obliczeniach kwantowych jest 5 x5 = 15, co raczej nie jest osigniciem pozwalajcym na przejcie roli dzisiejszych superkomputerw. Kwantowa teleportacja i kwantowe komputery maj t sam fataln sabo: wymagaj utrzymania koherencji duego zbioru atomw. Gdyby udao si rozwiza ten problem, byby to olbrzymi przeom w obydwu dziedzinach. CIA i inne organizacje wywiadowcze s niezwykle zainteresowane komputerami kwantowymi. Wiele tajnych szyfrw na wiecie opiera si na kluczu, ktry jest bardzo du liczb cakowit, i umiejtnoci podzielenia go na liczby pierwsze. Jeeli klucz jest iloczynem dwch liczb, z ktrych kada ma dugo stu cyfr, cyfrowy komputer moe potrzebowa ponad stu lat, eby znale te dwa skadniki bez adnej dodatkowej informacji. Szyfr opierajcy si na takim kluczu jest w zasadzie obecnie niemoliwy do zamania. W 1994 roku Peter Shor z Bell Labs (Laboratorium Bella) wykaza jednak, ze rozkadanie duych liczb na czynniki moe by igraszk dla komputera kwantowego. Odkrycie to natychmiast 62

wzbudzio zainteresowanie organizacji wywiadowczych. Komputer kwantowy mgby w zasadzie zama wszystkie szyfry wiata, wywoujc kompletny chaos w technikach zabezpiecze stosowanych w dzisiejszych systemach komputerowych. Kraj, ktry jako pierwszy skonstruuje taki komputer, bdzie mg zdoby najlepiej strzeone tajemnice innych krajw i organizacji. Niektrzy uczeni przypuszczaj, e w przyszoci rwnie gospodarka wiatowa moe zalee od komputerw kwantowych. Oczekuje si, e po roku 2020 cyfrowe komputery oparte na krzemie osign kres swoich moliwoci, jeli chodzi o zwikszanie mocy obliczeniowej. Jeeli technika ma si dalej rozwija, potrzebny bdzie nowy typ komputerw dysponujcych wiksz moc. Inni naukowcy badaj moliwoci odtworzenia w komputerze kwantowym mocy ludzkiego umysu. Stawka jest wic bardzo wysoka. Jeeli uda si nam rozwiza problem koherencji, nie tylko sprostamy wyzwaniu opracowania techniki teleportacji, ale take by moe dziki komputerom kwantowym uzyskamy moliwo rozwoju wszelkiego rodzaju rozwiza technicznych w sposb, ktry trudno sobie obecnie wyobrazi. Przeom ten jest tak wany, e powrcimy do tej dyskusji w dalszych rozdziaach. Jak ju wspomnielimy, w laboratorium niezwykle trudno jest utrzyma stan koherencji. Najmniejsze drganie moe zaburzy koherencj dwch atomw i zniszczy obliczenia. Obecnie mamy due problemy z utrzymaniem koherencji zaledwie garstki atomw. Atomy pocztkowo zgodne w fazie ulegaj dekoherencji w cigu nanosekund, a w najlepszym przypadku sekund. Teleportacj trzeba przeprowadzi bardzo szybko, zanim rozpocznie si proces dekoherencji atomw, co wprowadza dodatkowe ograniczenia na obliczenia kwantowe i teleportacj. Mimo tych przeciwnoci, David Deutsch z Uniwersytetu Oksfordzkiego wierzy, e problemy te uda si przezwyciy: Przy odrobinie szczcia i z wykorzystaniem najnowszych osigni fizyki teoretycznej, skonstruowanie [komputera kwantowego] moe zaj znacznie mniej ni 50 lat [...]. Bdzie to cakowicie nowy sposb wykorzystania si natury"21. Aby zbudowa przydatny do czego komputer kwantowy, potrzebowalibymy setek, a nawet milionw jednakowo drgajcych atomw - takie wymaganie cakowicie przekracza nasze obecne moliwoci. Teleportowanie kapitana Kirka byoby kolosalnie trudne. Musielibymy doprowadzi do spltania kwantowego z bliniacz kopi kapitana. Nawet przy uyciu nanotechnologii i zaawansowanych komputerw trudno sobie wyobrazi, jak mona by to osign. Zatem teleportacja istnieje na poziomie atomowym i by moe za kilkadziesit lat uda nam si w kocu teleportowa zoone czsteczki, a moe nawet zwizki organiczne. Jednak na teleportacj obiektw makroskopowych bdziemy musieli poczeka jeszcze kolejnych kilkadziesit lat, kilka stuleci albo i duej, jeeli jest ona w ogle moliwa. Tak wic teleportacj zoonych czsteczek, moe nawet wirusa lub ywej komrki, zaliczmy do niemoliwoci typu I, ktre powinny okaza si moliwe jeszcze w tym stuleciu. Jednak opracowanie techniki teleportacji czowieka, chocia nie jest to sprzeczne z prawami fizyki, moe zabra wiele kolejnych stuleci, przy zaoeniu, e w ogle jest moliwe. Ten rodzaj teleportacji zakwalifikowabym wic do
21

D. Deutsch, New Scientist Magazine", 18 listopada 2006, s. 69.

63

niemoliwoci typu II.

64

Rozdzia 5 TELEPATIA
Jeeli nic ci dzisiaj nie zdziwio, nie by to specjalnie udany dzie. - John Wheeler Jedynie ci, ktrzy nie obawiaj si zmierzy z absurdem, osign co niemoliwego. - M.C. Escher Powie A.E. van Vogta Slan trafnie opisuje olbrzymi potencja i nasze najczarniejsze obawy zwizane z moc telepatii. Jommy Cross, bohater ksiki, jest slanem, przedstawicielem wymierajcej rasy

superinteligentnych telepatw. Jego rodzice zostali brutalnie zamordowani przez rozwcieczony tum ludzi, ktrzy boj si telepatw i pogardzaj nimi z powodu olbrzymiej mocy, jak wadaj ci, ktrzy mog pozna ich osobiste, najintymniejsze myli. Ludzie tropi slanw bezlitonie, niczym zwierzta. Dziki charakterystycznym wiciom wyrastajcym na gowach, atwo ich zauway. W kolejnych rozdziaach ksiki Jommy prbuje nawiza kontakt z innymi slanami, ktrym by moe udao si odlecie w przestrze kosmiczn i uciec przed polowaniem na czarownice rozptanym przez ludzi dcych do cakowitej eksterminacji ich gatunku. Kiedy czytanie myli byo uwaane za tak wan umiejtno, e czsto bya ona przypisywana bogom. Jedn z najbardziej podstawowych mocy kadego boga jest wanie zdolno czytania myli i odpowiadania w ten sposb na nasze najskrytsze modlitwy. Prawdziwy telepata, ktry bez adnych ogranicze mgby poznawa myli, bez trudu staby si najbogatszym, najpotniejszym czowiekiem na Ziemi, mgby bowiem czyta myli bankierw z Wall Street lub szantaowa swoich rywali. Stanowiby zagroenie dla bezpieczestwa rzdw. Bez trudu wykradaby najpilniej strzeone tajemnice pastwowe. Tak jak slani, siaby postrach i by moe staby si celem polowa. Olbrzymia moc prawdziwej telepatii zostaa wyranie pokazana w klasycznej serii Fundacja Isaaca Asimova, czsto uznawanej za jeden z najwikszych cykli epickich caej fantastyki naukowej. Rzdzcemu od tysicy lat Imperium Galaktycznemu grozi upadek i popadnicie w ruin. Tajne stowarzyszenie uczonych, nazywane Drug Fundacj, poprzez wykorzystanie skomplikowanych rwna dochodzi do wniosku, e Imperium w kocu si rozpadnie i pogry cywilizacj na trzydzieci tysicy lat w rozkadzie. Uczeni w oparciu o swoje rwnania przygotowuj skomplikowany plan skrcenia tego okresu rozpadu cywilizacji do zaledwie kilku tysicy lat. Wtedy jednak dochodzi do nieszczcia. Rozbudowane rwnania nie pozwoliy uczonym przewidzie jednego jedynego zdarzenia, narodzin mutanta zwanego Muem, ktry ma zdolno sprawowania wadzy nad umysami na olbrzymie odlegoci i tym samym moe przej kontrol nad Imperium Galaktycznym. Jeeli tego telepaty nie uda si powstrzyma, Galaktyka bdzie skazana na trzydzieci tysicy lat chaosu i anarchii. 65

Chocia w fantastyce naukowej peno jest niezwykych opowieci o telepatach, rzeczywisto jest znacznie bardziej przyziemna. Poniewa myli s osobiste i niewidzialne, przez cae stulecia szarlatani i oszuci wykorzystywali ludzk naiwno i atwowierno. Najprostsza sztuczka salonowa wykorzystywana przez magikw i jasnowidzw polega na wykorzystaniu podstawionego wsplnika wmieszanego w publiczno, ktrego myli czyta" osoba na scenie. Kariery kilku magikw i jasnowidzw rozwiny si dziki synnej sztuczce z kapeluszem", polegajcej na tym, e ludzie pisz osobiste wiadomoci na skrawkach papieru, ktre wrzucaj do kapelusza. Nastpnie magik mwi zgromadzonej publicznoci, co napisano na kadym pasku papieru, budzc powszechne zadziwienie. Istnieje niezwykle proste wyjanienie tej sprytnej sztuczki (zajrzyj do przypisu)22. W jednym z najsynniejszych przypadkw telepatii nie bra udziau podstawiony wsplnik, ale zwierz - Mdry Hans, cudowny ko, ktry zadziwia publiczno w Europie pod koniec XIX wieku. Mdry Hans potrafi przed zdumion publicznoci przeprowadza skomplikowane obliczenia matematyczne. Jeeli na przykad poproszono go, eby podzieli 48 przez 6, ko uderza kopytem 8 razy. Mdry Hans potrafi dzieli, mnoy, dodawa uamki, literowa a nawet rozrnia wysoko dwikw. Zwolennicy Mdrego Hansa twierdzili, e albo jest on mdrzejszy od wielu ludzi, albo potrafi telepatycznie czyta ludzkie myli. Mdry Hans nie by jednak efektem jakiej sprytnej sztuczki. O cudownych zdolnociach konia do wykonywania dziaa arytmetycznych przekonany by nawet jego trener. W 1904 roku poproszono wybitnego psychologa, profesora C. Strumpfa, o zbadanie tego przypadku i nie dopatrzy si on adnego wyranego dowodu oszustwa czy potajemnego sygnalizowania koniowi odpowiedzi, co tylko zwikszyo fascynacj publicznoci Mdrym Hansem. Jednak trzy lata pniej ucze Strumpfa, psycholog Oskar Pfungst, przeprowadzi bardziej skrupulatne badania i w kocu odkry sekret Mdrego Hansa. Ko jedynie obserwowa subtelne zmiany wyrazu twarzy swojego trenera. Uderza kopytami tak dugo, dopki wyraz twarzy trenera nie uleg nieznacznej zmianie i wtedy przestawa stuka. Mdry Hans nie potrafi czyta ludzkich myli ani liczy; by po prostu uwanym obserwatorem ludzkich twarzy. Historia odnotowuje rwnie inne zwierzta obdarzone zdolnociami telepatycznymi". Ju w
Niezwyky pokaz telepatii moemy przeprowadzi w czasie przyjcia. Popromy wszystkich uczestnikw, aby na kawaku papieru zapisali dowolne sowo, zoyli te kartki i umiecili je w kapeluszu. W czasie pokazu naszych zdolnoci telepatycznych bdziemy wyjmowa po kolei kartki z kapelusza i jeszcze przed ich rozwiniciem odczytywa gono zapisane na nich sowa. Widzowie bd zdumieni. Na wasne oczy zobacz dowd na istnienie telepatii. Niektrzy magicy naprawd zdobyli dziki tej sztuczce saw i pienidze. (Sekret tego niezwykego pokazu czytania w mylach jest nastpujcy. Naley wycign pierwsz kartk papieru, przeczyta j bez wypowiadania zapisanego na niej sowa, a gono oznajmi, e z powodu zamglenia parapsychologicznego eteru" mamy trudno z odczytaniem tego napisu. Nastpnie wycigamy drug kartk papieru, ale na razie jeszcze jej nie rozwijamy. Teraz wypowiadamy gono sowo, ktre przeczytalimy na pierwszym skrawku papieru. Osoba, ktra napisaa to pierwsze sowo bdzie zadziwiona, sdzc, e udao nam si przeczyta napis na drugim, zwinitym kawaku papieru. Teraz rozwimy drug karteczk i przeczytajmy po cichu sowo zapisane na niej. Wycignijmy trzeci zoon kartk i wypowiedzmy gono sowo odczytane przed chwil na drugim kawaku papieru, i tak dalej. Za kadym razem, gdy wypowiadamy gono sowo zapisane na karteczce, odczytujemy napis z poprzedniego kawaka papieru).
22

66

1591 roku ko o imieniu Marocco zdoby saw w Anglii, a swojemu wacicielowi przynis fortun, wybierajc osoby spord publicznoci, wskazujc litery alfabetu i podajc sumaryczn liczb oczek dwch koci do gry. Wzbudzi w Anglii tak sensacj, e Shakespeare uniemiertelni go w sztuce Stracone zachody mioci jako taczcego konia". Rwnie hazardzici potrafi w pewnym ograniczonym zakresie czyta myli innych ludzi. Gdy czowiek widzi co przyjemnego, renice jego oczu zwykle si rozszerzaj. Gdy widzi co niemiego (lub gdy przeprowadza obliczenia matematyczne), jego renice si kurcz. Hazardzici potrafi odczytywa emocje swoich przeciwnikw zachowujcych twarz pokerzysty, obserwujc, czy renice ich oczu rozszerzaj si, czy kurcz. Z tego wanie powodu gracze czsto wkadaj ciemne okulary - eby zasoni swoje renice. Mona rwnie skierowa na renic oka wizk laserow i badajc jej odbicie, ustali dokadnie, gdzie dana osoba patrzy. Dziki analizie ruchu odbitego wiata lasera mona stwierdzi, w jaki sposb czowiek omiata wzrokiem obraz. czc ze sob te dwa podejcia, da si okreli reakcj emocjonaln czowieka patrzcego na jaki obraz, zupenie bez jego zgody23. Badania parapsychologiczne Pierwsze badania naukowe telepatii i innych zjawisk paranormalnych przeprowadzio Towarzystwo Bada Parapsychologicznych (Society for Psychical Research), zaoone w Londynie w roku 188224. (W tym samym roku EW. Myers, czonek Towarzystwa, uku okrelenie telepatia mentalna). Na jego czele stay najwiksze osobistoci XIX wieku. Dziaania Towarzystwa, ktre wci istnieje, doprowadziy do zdemaskowania wielu oszustw, jednak czsto dochodzi w nim do rozdwiku midzy spirytualistami, ktrzy uparcie wierz w zjawiska paranormalne, a uczonymi, ktrzy chc przeprowadza bardziej powane badania naukowe. Jeden z badaczy zwizanych z Towarzystwem, dr Joseph Banks Rhine, rozpocz w 1927 roku pierwsze systematyczne i dokadne badania zjawisk parapsychicznych w Stanach Zjednoczonych, zakadajc Instytut Rhine'a (obecnie Rhine Research Center - Centrum Badawcze Rhine'a) na Uniwersytecie Duke'a w Karolinie Pnocnej 25 . Przez cae dziesiciolecia razem ze swoj on
Stan psychiczny osoby mona oglnie odczyta, ledzc ciek, jak poda jej wzrok w czasie ogldania fotografii. Jeeli na jej gak oczn skierujemy odpowiednio cienk wizk wiata, bdziemy mogli obserwowa na cianie obraz wizki odbitej. Analizujc ciek odbitego promienia wiata, mona dokadnie odtworzy ruch oka w trakcie ogldania zdjcia. (Gdy na przykad ogldamy na zdjciu czyj twarz, nasz wzrok najczciej przesuwa si szybko tam i z powrotem midzy oczami sfotografowanej osoby, a nastpnie poda w kierunku ust i ponownie w stron oczu, zanim w kocu obejmie cale zdjcie). Obserwujc osob ogldajc zdjcie, mona zmierzy rozmiar jej renic i stwierdzi w ten sposb, czy ogldaniu konkretnego fragmentu zdjcia towarzysz myli przyjemne czy nie. W ten sposb mona odczyta stan psychiczny badanej osoby. (Morderca, na przykad, dowiadczy silnych emocji w czasie ogldania na zdjciu miejsca zbrodni, w ktrym dokadnie znajdowao si ciao ofiary. Tylko morderca i policja je znaj). 24 Do Towarzystwa Bada Parapsychologicznych naleeli: lord Rayleigh (laureat Nagrody Nobla), sir William Crookes (wynalazca uywanej do dzi w elektronice lampy Crookesa), Charles Richet (laureat Nagrody Nobla), amerykaski psycholog William James i premier Arthur Balfour. Wrd jego zwolennikw znalazy si takie sawy jak: Mark Twain, Arthur Conan Doyle, Alfred Tennyson, Lewis Carroll i Carl Jung. 25 Sir Rhine pocztkowo chcia zosta pastorem, ale pniej, w czasie studiw na Uni wersytecie Chicagowskim, zaj si botanik. Po wysuchaniu w 1922 roku wykadu Arthura Conan Doyle'a, ktry jedzi
23

67

Louis przeprowadza jedne z pierwszych w Stanach Zjednoczonych naukowe dowiadczenia dotyczce rnorodnych zjawisk parapsychologicznych, ich wyniki publikowa w artykuach recenzowanych przez innych uczonych. To wanie Rhine w jednej ze swoich ksiek wprowadzi okrelenie postrzeganie pozazmysowe, w skrcie ESP (extrasensory perception). Laboratorium Rhine'a okrelio standardy bada zjawisk paranormalnych. Teden z jego pracownikw, dr Karl Zener, opracowa zestaw kart z picioma symbolami, obecnie znany jako karty Zenera, wykorzystywanych do badania telepatii. Ogromna wikszo wynikw wykazywaa, e nie wykryto absolutnie adnych dowodw na istnienie telepatii. Jednak wyniki niewielkiej liczby eksperymentw zdaway si wskazywa na sabe, ale wyrane, korelacje danych, ktrych nie mona wyjani, powoujc si na czysty przypadek. Problem w tym, e inni badacze czsto nie mogli powtrzy tych dowiadcze. Chocia Rhine stara si wyrobi sobie opini rzetelnego badacza, jego reputacja ucierpiaa nieco w wyniku spotkania z pewn klacz zwan Lady Wonder. Ko ten potrafi dokonywa niezwykych wyczynw telepatycznych, takich jak przewracanie klockw z literami alfabetu i ukadanie w ten sposb sw, ktre miay na myli osoby wybrane spord publicznoci. Najwyraniej Rhine nie sysza o efekcie Mdrego Hansa. W 1927 roku przeprowadzi dokadne badania Lady Wonder i stwierdzi: Pozostaje zatem jedynie wyjanienie telepatyczne - wywieranie mentalnego wpywu za pomoc nieznanego procesu. Nie udao si odkry niczego, co nie zgadzaoby si z takim wnioskiem, a adna inna wysunita hipoteza nie zdoaa si utrzyma w wietle uzyskanych wynikw"
26

. Pniej Milbourne Christopher odkry prawdziwe rdo

telepatycznej mocy Lady Wonder: nieznaczne ruchy biczem wykonywane przez jej waciciela. Te niewielkie ruchy bicza podpowiaday Lady Wonder, kiedy naley przerwa uderzanie kopytem. (Nawet jednak po ujawnieniu prawdziwego rda mocy Lady Wonder, Rhine cigle wierzy, e ta klacz rzeczywicie miaa zdolnoci telepatyczne, tylko w jaki sposb utracia swoj moc, co spowodowao, e jej waciciel musia uciec si do sztuczek). Reputacja Rhine'a lega jednak ostatecznie w gruzach, gdy przechodzi na emerytur. Poszukiwa dla siebie nastpcy o nieposzlakowanej opinii, ktry zapewniby dalsze dziaanie Instytutu. Jednym z obiecujcych kandydatw by doktor Walter Levy, ktrego Rhine zatrudni w 1973 roku. Doktor Levy by w swojej dziedzinie wschodzc gwiazd. Przedstawi sensacyjne wyniki bada, z ktrych miao wynika, e myszy potrafi telepatycznie wpywa na generator liczb losowych w komputerze. Jednak podejrzliwi pracownicy laboratorium odkryli, e Levy w tajemnicy zakrada si noc do laboratorium i zmienia wyniki bada. Zapano go na gorcym uczynku, w

wtedy po caym kraju z odczytami na temat komunikowania si ze zmarymi, Rhine'a zafascynoway zjawiska parapsychologiczne. Pniej przeczy ta ksik The Survival of Man (Przetrwanie czowieka) sir Olivera Lodge'a na temat rzekomego porozumiewania si ze zmarymi w czasie seansw spirytystycznych, ktra jeszcze bardziej podsycia jego zainteresowanie. By jednak niezadowolony z wczesnego stanu spirytualizmu - reputacja tej dziedziny bya czsto mocno nadszarpywana przez doniesienia o oszustach i hochsztaplerach. Przeprowadzone przez Rhine'a badania doprowadziy nawet do zdemaskowania pewnego medium, niejakiej Margery Crandon, i ujawnienia jej oszustw, co spowodowao, e odwrcio si od niego wielu spirytualistw, midzy innymi Arthur Conan Doyle.

68

chwili gdy manipulowa przy danych. Dalsze badania wykazay, e myszy nie maj absolutnie adnych zdolnoci telepatycznych i doktor Levy musia w niesawie opuci Instytut27. Telepatia i Gwiezdne Wrota" Sprawy przyjy fatalny obrt dla zainteresowania zjawiskami paranormalnymi w okresie apogeum zimnej wojny, gdy przeprowadzano wiele tajnych eksperymentw dotyczcych telepatii, sprawowania kontroli nad umysem i zdalnego widzenia. (Zdalne widzenie polega na widzeniu" odlegych miejsc za pomoc samego umysu, dziki czytaniu w umysach innych ludzi). Pod kryptonimem Gwiezdne Wrota" krya si caa seria sponsorowanych przez CIA tajnych bada (takich jak Smuga Soca", Pomie Grilla" i Pas rodkowy"). Wszystko zaczo si okoo roku 1970, gdy CIA dosza do wniosku, e Zwizek Radziecki wydaje nawet 60 milionw rubli na badania psychotroniczne. Obawiano si, e Rosjanie mog wykorzysta postrzeganie pozazmysowe do ustalania pooenia amerykaskich okrtw podwodnych i instalacji wojskowych, do wykrywania szpiegw i odczytywania tajnych dokumentw. CIA przekazaa pierwsze rodki na badania w roku 1972, a na ich czele stanli Russell Targ i Harold Puthoff ze Stanford Research Institute (SRI) w Menlo Park. Na pocztku ich celem byo wyksztacenie kadry mediw, ktre potrafiyby wzi udzia w wojnie parapsychologicznej. W cigu ponad dwudziestu lat Stany Zjednoczone wyday na Gwiezdne Wrota" 20 milionw dolarw, a na licie pac widniay nazwiska ponad czterdziestu pracownikw, dwudziestu trzech osb obdarzonych zdolnoci zdalnego widzenia i trzech mediw. Dysponujc rocznym budetem p miliona dolarw, CIA do 1995 roku wykonaa setki projektw wywiadowczych, w trakcie ktrych przeprowadzono tysice sesji zdalnego widzenia. W szczeglnoci media proszono o: zlokalizowanie pukownika Kaddafiego przed bombardowaniem Libii w 1986 roku, odnalezienie zapasw plutonu w Korei Pnocnej w 1994 roku, odnalezienie zakadnikw porwanych przez Czerwone Brygady we Woszech w 1981 roku, zlokalizowanie radzieckiego bombowca Tu-95, ktry rozbi si nad Afryk. W 1995 roku CIA poprosia American Institute for Research (AIR) o ocen tych programw. AIR zarekomendowa ich zakoczenie. Nie istniej adne udokumentowane dowody, e miay one jakkolwiek warto dla wywiadu" - napisa David Golin z AIR. Zwolennicy programu Gwiezdne Wrota" chwalili si, e w czasie jego wieloletniej realizacji uzyskali wyniki na poziomie omiu martini" (wnioski tak spektakularne, e aby doj do siebie, trzeba byo wypi osiem martini). Krytycy utrzymywali jednak, e wikszo sesji zdalnego widzenia dostarczya jedynie bezwartociowych, nieistotnych informacji, marnujc w ten sposb pienidze podatnikw, a kilka trafie, ktre si zdarzyy, byo tak mglistych i oglnikowych, e mona by je byo zastosowa do wielu sytuacji. Przygotowany przez AIR raport stwierdza, e w
26

J. Randi, An Encyclopedia of Claims, Frauds, and Hoaxes of Occult and Super- natural, St. Martin's Press, New York 1995, s. 51. 27 J. Randi, op.cit.,s. 143.

69

najwikszym sukcesie programu Gwiezdne Wrota" wziy udzia osoby zajmujce si zdalnym widzeniem, ktre ju wczeniej posiady pewn wiedz na temat badanej operacji, a zatem na tej podstawie mogy wysuwa sensownie brzmice przypuszczenia. Ostatecznie CIA przyznaa, e program Gwiezdne Wrota" w ani jednym przypadku nie dostarczy informacji, ktra pomogaby w prowadzeniu dziaa wywiadowczych i w efekcie program zosta zarzucony. (Pojawiy si pogoski, e CIA korzystaa z pomocy osb obdarzonych zdolnoci zdalnego widzenia do ustalenia miejsca pobytu Saddama Husajna w czasie wojny w Zatoce Perskiej, ale wszystkie te wysiki zakoczyy si niepowodzeniem). Skanowanie mzgu W tym samym okresie uczeni zaczli rozumie niektre z mechanizmw fizycznych lecych u podstaw dziaania mzgu. W XIX wieku podejrzewano, e wewntrz mzgu przesyane s sygnay elektryczne. W 1875 roku Richard Caton odkry, e umieszczone na powierzchni gowy elektrody pozwalaj na wykrycie sabych sygnaw elektrycznych wysyanych przez mzg. Ostatecznie odkrycie to doprowadzio do skonstruowania elektroencefalografu (EEG). W zasadzie mzg jest przekanikiem, w ktrym myli przesyane s pod postaci sabych sygnaw elektrycznych i fal elektromagnetycznych. Jednak prby wykorzystania tych sygnaw do odczytania myli natrafiaj na problemy. Po pierwsze, sygnay te s niezwykle sabe, rzdu miliwatw. Po drugie, s one nieczytelne, w wikszoci nieodrnialne od przypadkowego szumu. Na podstawie tego szmeru mona ustali jedynie oglne informacje na temat naszych myli. Po trzecie, nasz mzg nie potrafi za pomoc tych sygnaw odbiera podobnych wiadomoci z innych mzgw; to znaczy, nie mamy odpowiedniej anteny. I w kocu, nawet gdybymy mogli odbiera te sabe sygnay, nie potrafilibymy ich odkodowa. Nie wydaje si, aby telepatia za porednictwem fal radiowych bya moliwa przy wykorzystaniu zwykej newtonowskiej i maxwellowskiej fizyki. Niektrzy sdz, e telepatia odbywa si by moe za porednictwem pitej siy, nazywanej si psi. Ale nawet zwolennicy parapsychologii przyznaj, e nie maj konkretnych, powtarzalnych dowodw na istnienie takiej siy. Pozostaje jednak otwarte pytanie: co z telepati wykorzystujc teori kwantow? W ostatnim dziesicioleciu skonstruowano nowe przyrzdy kwantowe, ktre po raz pierwszy w historii umoliwiaj nam obserwowanie mzgu w czasie mylenia. Na czoo tej kwantowej rewolucji wysuny si moliwoci skanowania mzgu za pomoc PET (positron-emission tomography, pozytonowej tomografii emisyjnej) i MRI (magnetic resonance imaging, obrazowania za pomoc rezonansu magnetycznego). W celu przeprowadzenia badania PET, do krwi pacjenta wprowadza si radioaktywny cukier. Cukier ten gromadzi si w tych czciach mzgu, ktre s aktywowane w wymagajcym energii procesie mylenia. Wprowadzony do organizmu radioaktywny cukier emituje pozytony (antyelektrony), ktre atwo mona wykry za pomoc przyrzdw. W ten sposb, krelc wzr tworzony przez antymateri w ywym mzgu, mona uzyska wzorce myli, wydzielajc dokadnie konkretne czci mzgu biorce udzia w danej aktywnoci. 70

Urzdzenia do MRI dziaaj w taki sam sposb, s jednak znacznie dokadniejsze. Gow pacjenta umieszcza si wewntrz silnego pola magnetycznego w ksztacie torusa. Pole magnetyczne wymusza ustawienie jder atomw mzgu rwnolegle do linii pola. Nastpnie w kierunku pacjenta zostaje wysany impuls radiowy powodujcy drgania uporzdkowanych wczeniej jder atomowych. Gdy jdra zmieniaj swoje ustawienie, emituj moliwe do wykrycia sabe radiowe echo, sygnalizujc w ten sposb obecno okrelonej substancji. Na przykad, aktywno mzgu wie si ze zuyciem tlenu, dlatego urzdzenie do rezonansu magnetycznego moe zaobserwowa proces mylenia, wykrywajc obecno krwi o duej zawartoci tlenu. Im wiksze stenie zawierajcej tlen krwi, tym wiksza aktywno mentalna tej czci mzgu. (Obecnie urzdzenia do funkcjonalnego magnetycznego rezonansu jdrowego [functional MRI, fMRI] pozwalaj zarejestrowa w czasie uamkw sekundy obraz niewielkich obszarw mzgu, o rednicy zaledwie milimetra, co oznacza, e nadaj si idealnie do ledzenia procesu mylowego ywego mzgu). Wykrywacze kamstw w oparciu o MRI Istnieje moliwo, e dziki urzdzeniom do MRI uczonym uda si kiedy rozpozna oglne ksztaty myli w ywym mzgu. Najprostszym sprawdzianem czytania myli byoby okrelenie, czy kto kamie, czy nie. Wedug legendy, pierwszy na wiecie wykrywacz kamstw skonstruowa wieki temu pewien hinduski kapan. Umieszcza podejrzanego razem z magicznym osem" w zamknitym pokoju, polecajc mu pocign magicznego osa za ogon. Jeeli osio przemwi, bdzie to oznaczao, e podejrzany kamie. Jeeli osio zachowa milczenie, podejrzany mwi prawd. (Potajemnie jednak kapan smarowa wczeniej ogon osa sadz). Po wyprowadzeniu podejrzanego z pokoju, ten zwykle twierdzi, e jest niewinny, poniewa osio nie przemwi, gdy go pocign za ogon. Wtedy kapan sprawdza rce podejrzanego. Jeeli byy czyste, oznaczao, e kamie. (Czasami groba uycia wykrywacza kamstw jest skuteczniejsza od samego urzdzenia). Pierwszego wspczesnego magicznego osa" skonstruowano w 1913 roku, gdy psycholog William Marston ogosi wyniki bada cinienia krwi ludzi, ktre okazao si podwyszone, gdy kamali. (Obserwacja dotyczca cinienia krwi znana bya ju w staroytnoci - osoba przeprowadzajca przesuchanie w trakcie zadawania pyta trzymaa podejrzanego za rce). Pomys ten szybko znalaz swoich zwolennikw i wkrtce nawet Departament Obrony otworzy wasny Instytut Wariografu (Polygraph Institute). Z upywem lat stao si jednak jasne, e socjopaci niemajcy adnych wyrzutw sumienia z powodu popenionych czynw mog oszuka wykrywacz kamstw. Najsynniejszym przypadkiem tego typu bya sprawa podwjnego agenta CIA, Aldricha Amesa, ktry przyj od Zwizku Radzieckiego due sumy pienidzy za wydanie wielu agentw amerykaskich na pewn mier i przekazanie tajemnic amerykaskiej marynarki wojennej. Przez cae dziesiciolecia Ames bez problemw przechodzi w CIA liczne badania na wykrywaczach kamstw. Podobnie radzi sobie 71

seryjny morderca Gary Ridgway, osawiony Morderca znad Green River, ktry zamordowa pidziesit kobiet. W 2003 roku amerykaska Narodowa Akademia Nauk opublikowaa druzgoccy raport na temat wiarygodnoci wykrywaczy kamstw, wymieniajc wszystkie sposoby ich oszukiwania i sytuacje mogce prowadzi do uznania niewinnych osb za kamcw. Ale skoro detektory kamstw mierz jedynie poziom zdenerwowania, moe naleaoby bada sam mzg? Idea badania aktywnoci mzgu w celu odkrycia kamstw narodzia si dwadziecia lat temu, gdy Peter Rosenfeld z Northwestern University zauway, e zapisy EEG kamicych w danym momencie osb maj odmienny wzr fal P300 ni osb mwicych prawd. (Fale P300 czsto ulegaj wzbudzeniu, gdy mzg natrafia na co nowego lub niezwykego). Na pomys wykorzystania MRI w wykrywaniu kamstw wpad Daniel Langleben z Uniwersytetu Stanowego Pensylwanii. W 1999 natrafi na artyku zawierajcy informacj, e dzieci cierpice na zaburzenia uwagi nie potrafi kama, wiedzia jednak z wasnego dowiadczenia, e to nieprawda; takie dzieci nie maj adnych problemw z mwieniem kamstw. One po prostu mwi, co im przyjdzie do gowy, bez zastanowienia" - zauwaa Langleben. Doszed do wniosku, e gdy mzg ma skama, najpierw musi si powstrzyma od powiedzenia prawdy, a dopiero pniej stworzy faszyw odpowied. Gdy wiadomie kamiemy, musimy przechowywa w naszym umyle rwnie prawd. Sensowne jest wic zaoenie, e powinno to si wiza z wiksz aktywnoci mzgu" - mwi Langleben. Innymi sowy, kamanie to cika praca. Dziki eksperymentom z udziaem studentw, ktrych proszono, by kamali, Langleben wkrtce odkry, e rozmijanie si z prawd powoduje wzrost aktywnoci mzgu w kilku obszarach, midzy innymi w pacie czoowym (gdzie koncentruj si bardziej skomplikowane procesy mylowe), pacie skroniowym i w ukadzie limbicznym (w ktrym przetwarzane s emocje). W szczeglnoci zauway niezwyk aktywno w przedniej czci zakrtu obrczy (obszar ten prawdopodobnie uczestniczy w rozwizywaniu konfliktw i hamowaniu reakcji)28. Utrzymuje, e w badaniach przeprowadzanych w trakcie kontrolowanych dowiadcze majcych na celu stwierdzenie, czy badana osoba kamie, czy nie (na przykad proszono studentw, eby nie mwili prawdy, opisujc kart do gry, ktr wanie mieli przed oczami), udao mu si osign mniej wicej stay odsetek trafnych przewidywa, na poziomie 99 procent. Zainteresowanie t technik jest tak due, e powstay dwie firmy oferujce komercyjnie tego typu usugi. W 2007 roku jedna z nich, No Lie MRI, podja si pierwszego zlecenia - chodzio o mczyzn, ktry pozwa do sdu firm ubezpieczeniow, poniewa ta twierdzia, e sam z rozmysem podpali swj sklep. (Badanie fMRI potwierdzio, e mczyzna ten nie by podpalaczem). Zwolennicy techniki Langlebena twierdz, e jest to znacznie wiarygodniejsze rozwizanie ni staromodny wykrywacz kamstw, poniewa ludzie nie potrafi sprawowa kontroli nad obrazem mzgu. Mona si do pewnego stopnia nauczy panowa nad ttnem i poceniem, natomiast nie
28

San Francisco Chronicie", 26 listopada 2001.

72

jest moliwe wpywanie na obraz mzgu powstajcy w czasie jego skanowania. Zwolennicy wskazuj, e w epoce rosncej wiadomoci zagroenia terroryzmem to rozwizanie techniczne moe uratowa mnstwo istnie ludzkich, pomagajc w wykryciu atakw terrorystycznych na Stany Zjednoczone. Chocia krytycy nie zaprzeczaj, e technika ta najwyraniej odnosi pewne sukcesy w wykrywaniu kamstw, wskazuj rwnoczenie, e fMRI w istocie nie wykrywa kamstw, lecz jedynie wzrost aktywnoci mzgu osoby, ktra w danym momencie kamie. Urzdzenie to daoby faszywe wyniki na przykad w przypadku osoby mwicej prawd, jednoczenie jednak czym bardzo przeraonej. Badanie fMRI wykryoby jedynie strach pacjenta, co uznano by za wskazanie, e kamie. Istnieje olbrzymia potrzeba opracowania metody na oddzielanie prawdy od oszustwa, a jeeli nauka ma jakie zastrzeenia, tym gorzej dla niej" - ostrzega neurobiolog Steven Hyman z Uniwersytetu Harvarda. Niektrzy rwnie zwracaj uwag, e prawdziwy wykrywacz kamstw, jak prawdziwy telepata, mgby zaburzy zwyke relacje midzyludzkie, poniewa pewien poziom kamstwa jest spoecznym smarem", pozwalajcym, by tryby spoeczestwa sprawnie si obracay. Nasza reputacja mogaby legn w gruzach, gdyby na przykad wykazano, e wszystkie komplementy, ktre kierowalimy pod adresem szefw, przeoonych, maonkw, kochanek i kolegw, byy wierutnym kamstwem. Prawdziwy detektor kamstw mgby rwnie ujawni wszystkie nasze rodzinne sekrety, ukryte uczucia, tumione pragnienia i tajemne plany. Dziennikarz naukowy David Jones powiedzia kiedy, e prawdziwy wykrywacz kamstw jest jak bomba atomowa - najlepiej zachowa go jako swego rodzaju bro ostateczn. Gdyby zaczto go powszechnie stosowa w sdach, ycie w spoeczestwie staoby si praktycznie niemoliwe"29.

Jeeli w przyszoci jaka ograniczona posta telepatii stanie si codziennoci, bdziemy musieli si zmierzy rwnie z pewnymi kwestiami prawnymi i moralny mi. W wielu stanach USA nagrywanie czyjej rozmowy telefonicznej bez pozwolenia rozmwcy jest nielegalne, zatem w przyszoci nielegalna moe by te rejestracja obrazu myli osoby bez jej zgody. Obrocy praw jednostki mog rwnie protestowa przeciwko odczytywaniu obrazu czyich myli bez zgody badanej osoby, bez wzgldu na sytuacj. Biorc pod uwag to, jak delikatn kwesti s ludzkie myli, by moe nigdy nie zostanie prawnie dozwolone wykorzystanie obrazu myli jako dowodu w sdzie. W filmie Raport mniejszoci, w ktrym gwn rol zagra Tom Cruise, pojawi si problem etyczny sprowadzajcy si do pytania, czy mona aresztowa kogo za zbrodni, ktrej ta osoba jeszcze nie popenia. W przyszoci moe si pojawi konieczno rozstrzygnicia kwestii, czy ch popenienia jakiego przestpstwa, ktrej dowodem byby wzr myli, jest wystarczajcym powodem do postawienia danej osoby w stan oskarenia. Jeeli kto wygasza pod czyim adresem groby, czy bdzie to tak samo powane wykroczenie, jak w przypadku, gdy takie groby byyby wyraone w mylach? Pojawi si rwnie problem rzdw i sub specjalnych, ktre nie dbajc o przestrzeganie jakichkolwiek praw, bd si poddaway ludzi procedurze skanowania mzgu. Czy bdzie to dziaanie zgodne z prawem? Czy dozwolone bdzie odczytywanie myli terrorysty w celu poznania jego planw? Czy dopuszczalne bdzie wprowadzenie do czyjego mzgu faszywych wspomnie w celu oszukania tej osoby? W filmie Pami absolutna, w ktrym gwn rol zagra Arnold Schwarzenegger, cay czas pojawiaj si pytania o to, czy wspomnienia s prawdziwe, czy te zostay wprowadzone z zewntrz, wpywajc nawet na ludzk osobowo. Kwestie te najprawdopodobniej pozostan pytaniami czysto hipotetycznymi jeszcze przez najblisze dziesiciolecia, ale wraz z postpem technicznym nieuchronnie nadejdzie chwila, kiedy te moralne, prawne i spoeczne problemy stan si realne. Na szczcie mamy jeszcze mnstwo czasu, eby je rozwiza.
29

73

Uniwersalny tumacz Niektrzy zasadnie krytykuj skanowanie mzgu, poniewa mimo tych wszystkich spektakularnych jego zdj w trakcie mylenia, jest to metoda po prostu za mao finezyjna, by nadawaa si do mierzenia pojedynczych, oddzielnych myli. Prawdopodobnie miliony neuronw wysyaj sygnay, gdy wykonujemy najprostsz czynno umysow, a fMRI rejestruje t aktywno jedynie w postaci plamy na ekranie. Pewien psycholog porwna obrazy uzyskane przez skanowanie mzgu do prby zrozumienia w czasie zacitego meczu futbolowego, co mwi siedzca obok nas osoba. Gos mwicej do nas osoby ginie w krzyku dobywajcym si z garde tysicy kibicw. Na przykad najmniejszy fragment mzgu, ktry mona wiarygodnie zbada za pomoc fMRI, nazywany jest voxelem. Jednak kademu voxelowi odpowiada kilka milionw neuronw, czuo urzdze fMRI nie jest wic wystarczajca do ledzenia pojedynczych myli. W fantastyce naukowej pojawia si czasem uniwersalny tumacz, urzdzenie potrafice czyta myli jednej osoby i przesya je bezporednio do umysu innego czowieka. W niektrych powieciach fantastycznonaukowych kosmici, majcy zdolnoci telepatyczne, umieszczaj myli w naszych umysach, mimo e nie rozumiej naszego jzyka. W filmie Futureworld z 1976 roku sny pewnej kobiety s wywietlane w czasie rzeczywistym na ekranie telewizora. W obrazie Zakochany bez pamici z 2004 roku z Jimem Carreyem w roli gwnej, lekarze ustalaj pooenie bolesnych wspomnie, by je nastpnie usun. Tego rodzaju marzenia ma kady, kto zajmuje si t dziedzin - twierdzi John Haynes z Instytutu Maksa Plancka w Lipsku. - Ale jestem przekonany, e aby zbudowa takie urzdzenie, bdziemy musieli rejestrowa aktywno pojedynczych neuronw"30. Poniewa wykrycie sygnau pojedynczego neuronu obecnie nie wchodzi w rachub, niektrzy psychologowie prbuj zrobi to, co moliwe: zmniejszy poziom szumu i wyodrbni wzorce fMRI tworzone przez pojedyncze obiekty. Na przykad moe si uda ustalenie wzorcw fMRI wywoywanych przez poszczeglne sowa i zbudowanie w ten sposb sownika myli. Marcelowi A. Justowi z Carnegie-Mellon University udao si okreli wzorce fMRI wywoywane przez niewielki, wybrany zbir przedmiotw (jak narzdzia stolarskie). Mamy 12 kategorii i z dokadnoci 80-90 procent potrafimy okreli, o ktrej z nich myli badana osoba" - twierdzi. Jego kolega, informatyk Tom Mitchell, wykorzystuje techniki komputerowe, takie jak sieci neuronowe, do rozpoznawania skomplikowanych wzorcw mzgu rejestrowanych przez fMRI w czasie przeprowadzania okrelonych dowiadcze. Bardzo chciabym przeprowadzi taki eksperyment, w wyniku ktrego odkrylibymy sowa wywoujce najbardziej wyran aktywno mzgu" - mwi. Lecz nawet jeli uda nam si utworzy sownik myli, wci jeszcze bdziemy musieli przeby dug drog, eby stworzy uniwersalnego tumacza. W przeciwiestwie do uniwersalnego tumacza, ktry przesya myli bezporednio z jednego umysu do drugiego, oparty na fMRI tumacz myli bdzie wymaga przeprowadzenia wielu uciliwych krokw: najpierw konieczne
30

D. Fox, New Scientist Magazine", 4 maja 2006.

74

bdzie rozpoznanie okrelonych wzorcw fMRI, przetumaczenie ich na sowa w odpowiednim jzyku, a nastpnie wymwienie tych sw do osoby, dla ktrej wykonywane jest tumaczenie. Pod tym wzgldem urzdzenie takie nie miaoby nic wsplnego z czeniem umysw opisywanym w Star Trek (chocia byoby bardzo uyteczne dla osb, ktre przeszy udar mzgu). Rczne skanery MRI Kolejn znaczc przeszkod na drodze do stworzenia praktycznej telepatii jest sam rozmiar urzdze fMRI. Te olbrzymie maszyny kosztuj kilka milionw dolarw, zajmuj cay pokj i wa kilka ton. Sercem urzdzenia fMRI jest wielki magnes w ksztacie torusa o rednicy kilku metrw, wytwarzajcy potne pole magnetyczne osigajce indukcj rzdu kilku tesli. (Pole to jest tak silne, e odnotowano przypadki powanego zranienia pracownikw ekip instalacyjnych w wyniku uderzenia motkiem i innymi narzdziami, ktre nagle zaczy lata w powietrzu, gdy kto przypadkowo wczy zasilanie). Niedawno fizycy Igor Savukov i Michael Romalis z Uniwersytetu Princeton zaproponowali now technik, ktra moe w kocu doprowadzi do powstania rcznych urzdze MRI i przy okazji by moe nawet stukrotnie obniy ich cen. Uczeni ci twierdz, e olbrzymie magnesy mona zastpi superczuymi magnetometrami atomowymi, za pomoc ktrych mona wykry niewielkie pola magnetyczne. Najpierw Savukov i Romalis stworzyli czujnik magnetyczny, wykorzystujc do tego gorce opary potasu w gazowym helu. Nastpnie posugujc si wiatem laserowym, ustawili jednakowo spiny elektronw potasu. Potem w sabym polu magnetycznym umiecili prbk wody (symulujc ludzkie ciao), by w kocu przepuci przez ni impuls radiowy wywoujcy drgania czsteczek wody. Powstae w wyniku tych drga echo wywoao rwnie drgania atomw potasu, co mona byo wykry za pomoc drugiego lasera. Uzyskali niezwykle istotny wynik: nawet sabe pole magnetyczne powoduje powstanie echa, ktre mona rejestrowa specjalnymi czujnikami. Udao im si nie tylko zastpi gigantyczne pole magnetyczne standardowego urzdzenia MRI polem znacznie sabszym, ale zdoali rwnie uzyska obraz w czasie rzeczywistym (podczas gdy urzdzenie MRI moe potrzebowa nawet dwudziestu minut, by przygotowa pojedynczy obraz). Kiedy, snuj swoj wizj Savukov i Romalis, zrobienie zdjcia MRI moe by tak samo proste jak fotografowanie aparatem cyfrowym. (Istniej jednak pewne przeszkody. Jedn z nich jest to, e pacjent i samo urzdzenie musz by ekranowani przed przypadkowymi polami magnetycznymi z zewntrz). Jeeli rczne urzdzenia MRI rzeczywicie powstan, bd mogy by podczane do niewielkich komputerw, ktre z kolei bd wyposaone w oprogramowanie potrafice rozpoznawa pewne kluczowe zwroty, sowa lub zdania. Takie urzdzenia nigdy nie bd tak zaawansowane, jak urzdzenia telepatyczne opisywane w fantastyce naukowej, mog jednak by im bliskie31.

31

Science Daily, www.sciencedaily.com, 9 kwietnia 2005.

75

Mzg jako sie neuronowa Czy to jednak moliwe, eby jakie futurystyczne urzdzenie MRI potrafio czyta myli, sowo po sowie, obraz za obrazem, niczym prawdziwy telepata? Nie jest to zbyt jasne. Niektrzy twierdz, e urzdzenia MRI pozwol jedynie na obrazowanie niewyranych ksztatw naszych myli, poniewa mzg w adnym wypadku nie jest komputerem. W komputerze cyfrowym obliczenia s przeprowadzane w okrelonym miejscu, zgodnie z bardzo sztywnym zbiorem zasad. Komputer taki dziaa zgodnie z prawami maszyny Turinga, urzdzenia wyposaonego w centraln jednostk obliczeniow (CPU), wejcia i wyjcia. Procesor (na przykad ukad scalony Pentium) realizuje okrelony zestaw operacji na danych wejciowych, wytwarzajc w ten sposb dane wyjciowe - mylenie" odbywa si wic w okrelonym miejscu, w CPU. Nasz mzg nie jest jednak cyfrowym komputerem. W mzgu nie ma procesora Pentium, adnego CPU, systemu operacyjnego Windows ani podprogramw. Jeeli z komputerowego procesora usuniemy tylko jeden tranzystor, prawdopodobnie przestanie on dziaa. Znamy jednak udokumentowane przypadki, w ktrych wobec braku poowy mzgu, rol brakujcej czci przeja pozostaa poowa. Ludzki mzg w rzeczywistoci bardziej przypomina samouczce si urzdzenie, sie neuronow, ktra cigle zmienia swoj budow w wyniku uczenia si nowych zada. Badania MRI potwierdziy, e mylenie nie jest zlokalizowane w jednym miejscu mzgu, jak w maszynie Turinga, ale jest to proces obejmujcy wiksz jego cz, co jest typow cech sieci neuronowych. Uzyskane dziki MRI obrazy pokazuj, e mylenie bardzo przypomina gr w ping-ponga, poniewa rne obszary mzgu na obrazie po kolei si rozjaniaj, zgodnie z rytmem, w jakim aktywno elektryczna obiega mzg. Poniewa myli s tak rozmyte i rozproszone w wielu czciach mzgu, by moe uczeni bd mogli jedynie stworzy sownik myli, to znaczy ustali relacj jeden do jednego midzy pewnymi mylami a okrelonymi wzorami obrazw EEG lub MRI. Austriacki inynier biomedyk Gert Pfurtscheller na przykad nauczy komputer rozpoznawa okrelone wzorce pracy mzgu i myli, skupiajc uwag na falach wystpujcych w zapisach EEG. Wydaje si, e fale zwizane s z intencj wywoania pewnych ruchw mini. Instruuje on swoich pacjentw, aby podnieli palec, umiechnli si lub zmarszczyli brwi, a komputer rejestruje, jakie fale s wtedy aktywowane. Za kadym razem, gdy pacjent przeprowadza operacj mylow, komputer skrztnie zapisuje wzorzec fal .To trudny i uciliwy proces, poniewa trzeba ostronie odfiltrowywa faszywe fale, ale w kocu Pfurtschellerowi udao si znale uderzajc zaleno midzy prostymi ruchami a okrelonymi wzorcami pracy mzgu32. Za jaki czas prace te, w poczeniu z wynikami MRI, mog doprowadzi do utworzenia obszernego sownika myli. Analizujc pewne wzorce w zapisach EEG i MRI, by moe uda si za pomoc komputera ustali, o czym myli pacjent, przynajmniej

76

w oglnych zarysach. Takie czytanie myli bdzie wymagao ustalenia relacji jeden do jednego midzy okrelonymi falami i zapisami MRI a okrelonymi mylami. Wtpliwe jednak, eby taki sownik umoliwi kiedykolwiek odczytywanie w naszych mylach okrelonych sw. Przesyanie myli Jeli kiedy stanie si moliwe odczytywanie oglnych zarysw czyich myli, to czy bdziemy rwnie potrafili wykona odwrotn czynno, to znaczy przesa nasze myli do gowy innej osoby? Wydaje si, e tak, ale pod pewnymi warunkami. Przesyajc fale radiowe bezporednio do ludzkiego mzgu, mona wzbudzi okrelone obszary, odpowiedzialne zgodnie z nasz wiedz za poszczeglne funkcje. Ta ga bada zostaa zainicjowana w latach pidziesitych XX wieku. Kanadyjski neurochirurg Wilder Penfield odkry wtedy, przeprowadzajc zabiegi chirurgiczne na mzgach pacjentw cierpicych na padaczk, e jeeli pobudza si elektrodami pewne obszary pata skroniowego, ludzie zaczynaj sysze gosy i widzie podobne do duchw zjawy. Psychologowie wczeniej ju wiedzieli, e zmiany w mzgu wywoujce padaczk powoduj rwnie wystpowanie u pacjentw poczucia dziaania si nadprzyrodzonych, przewiadczenia, e demony i anioy sprawuj wadz nad zachodzcymi wok nich zdarzeniami. (Niektrzy psychologowie wysuwali nawet hipotez, e pobudzenie tych obszarw moe prowadzi do quasi-mistycznych przey, stanowicych fundament wielu religii. Pojawiy si rwnie przypuszczenia, e by moe Joanna d'Arc, ktra samodzielnie poprowadzia francuskie wojska w zwyciskiej bitwie z Brytyjczykami, cierpiaa z powodu takiego uszkodzenia mzgu spowodowanego ciosem w gow). Kierujc si tymi hipotezami, neurobiolog Michael Persinger z Sudbury w Ontario skonstruowa specjalnie okablowany hem, zaprojektowany w ten sposb, aby przesya do mzgu fale radiowe majce wywoa okrelone myli i odczucia, takie jak przeycia religijne. Neurobiolodzy wiedz, e pewnego rodzaju urazy lewego pata skroniowego mog wywoa dezorientacj lewej pkuli mzgowej, w wyniku ktrej aktywno w prawej pkuli mzg bdzie interpretowa jako dziaalno innego ja". Takie uszkodzenie moe wywoa wraenie, e w pomieszczeniu przebywa jaki duch, poniewa mzg nie ma wiadomoci, e ta obecno jest w rzeczywistoci inn czci jego samego. W zalenoci od wierze pacjenta, moe on odczuwa to drugie ja" jako demona, anioa, istot pozaziemsk, a nawet Boga. W przyszoci by moe bdziemy potrafili przesya sygnay elektromagnetyczne do dobrze okrelonych czci mzgu, o ktrych bdziemy wiedzieli, e kontroluj dane funkcje. Kierujc takie sygnay do ciaa migdaowatego, bdziemy moe mogli wywoa pewne odczucia. Pobudzajc inne obszary mzgu, wywoamy okrelone obrazy i myli. Jednak badania w tej dziedzinie s jeszcze na bardzo wczesnym etapie.

32

J. Cavelos, The Science of Star Wars: An Astrophysicist's Independent Examination of Space Travel, Aliens, Planets, and Robots as Portrayed in the Star Wars Films and Books, St. Martin's Press, New York 2000, s. 184.

77

Sporzdzanie mapy mzgu Niektrzy uczeni opowiadaj si za uruchomieniem projektu mapy neuronowej", na wzr Human Genome Project (projektu poznania ludzkiego genomu), dziki ktremu sporzdzono map wszystkich genw czowieka. Projekt mapy neuronowej polegaby na zlokalizowaniu kadego pojedynczego neuronu ludzkiego mzgu i zaznaczeniu go na trjwymiarowej mapie pokazujcej wszystkie poczenia neuronowe. Byoby to monumentalne przedsiwzicie, zwaywszy e mzg zawiera ponad 100 miliardw neuronw, a kady pojedynczy neuron jest poczony z tysicem innych. Gdyby taki projekt zosta zrealizowany, mona sobie wyobrazi, e staoby si moliwe sporzdzenie mapy pokazujcej, jak okrelone myli pobudzaj konkretne cieki neuronowe. Informacja ta, w poczeniu ze sownikiem myli uzyskanym dziki zapisom MRI i fal EEG, umoliwiaby prawdopodobnie rozszyfrowanie struktury neuronowej niektrych myli, czyli okrelenie, ktre konkretne neurony s aktywowane w odpowiedzi na poszczeglne sowa lub obrazy mentalne. W ten sposb zostaby jednoznacznie okrelony zwizek midzy konkretnymi mylami, ich obrazami MRI a odpowiednimi neuronami, ktre s aktywowane w celu wytworzenia tej myli w mzgu. Pierwszym maym krokiem w tym kierunku byo ogoszenie w 2006 roku przez badaczy z Allen Institute for Brain Science (instytutu powoanego przez wspzaoyciela Microsoftu, Paula Allena), e udao im si stworzy trjwymiarow map ekspresji genw w mzgu myszy, zawierajc szczegowe informacje na temat ekspresji 21 tysicy genw na poziomie komrkowym. Uczeni ci maj nadziej na stworzenie podobnego atlasu ludzkiego mzgu. Ukoczony przez Allen Institute projekt stanowi duy krok naprzd na drodze do poznania jednego z wielkich niezbadanych obszarw medycyny - mzgu", mwi Marc Tessier-Lavigne, przewodniczcy instytutu. Stworzony atlas bdzie niezastpionym rdem wiedzy dla kadego, kto zajmie si analiz powiza neuronowych w ludzkim mzgu, chocia wiele mu jeszcze brakuje do mapy, jaka powstaaby w wyniku realizacji prawdziwego projektu mapy neuronowej. Podsumowujc, mona stwierdzi, e naturalna telepatia, z jak spotykamy si w powieciach fantasy i fantastycznonaukowych, jest obecnie niemoliwa. Obrazy MRI i zapisy fal EEG mona wykorzysta do odczytania jedynie najprostszych myli, poniewa rozchodz si one w skomplikowany sposb w caym mzgu. Jak jednak te techniki mog si rozwin w nastpnych dziesicioleciach i stuleciach? Moliwoci naukowe badania procesu mylowego na pewno zwiksz si wykadniczo. Wraz ze wzrostem czuoci MRI i innych urzdze badawczych uczeni bd mogli z wiksz dokadnoci ustala, w jaki sposb mzg kolejno przetwarza myli i uczucia. Dysponujc wiksz moc obliczeniow, bdziemy zapewne mogli przeanalizowa ten zalew danych z wiksz dokadnoci. W sowniku myli uda si by moe skatalogowa du liczb wzorcw mylowych. Rne wzorce i obrazy MRI bd w sowniku odpowiaday rnym mylom lub uczuciom. Chocia uzyskanie cakowicie jednoznacznej zalenoci midzy wzorcami MRI a mylami pewnie nigdy nie bdzie moliwe, sownik mgby poprawnie okrela oglne myli na pewne tematy. Wzorce mylowe MRI mona by z kolei powiza z map neuronow 78

pokazujc, ktre dokadnie neurony s wzbudzane w procesie powstawania okrelonej myli w mzgu. Jednak, poniewa mzg nie jest komputerem, ale sieci neuronow, gdzie myli rozchodz si na caym obszarze, w kocu natrafiamy na powan przeszkod: sam mzg. Zatem, mimo e nauka coraz lepiej bdzie poznawaa mzg w trakcie mylenia, co umoliwi odszyfrowanie niektrych procesw mylowych, nigdy nie bdzie moliwe czytanie myli z pen precyzj obiecywan w fantastyce naukowej. Uwzgldniajc te fakty, zaklasyfikowabym zdolno odczytywania oglnych odczu i wzorcw mylowych jako niemoliwo typu I. Umiejtno precyzyjniejszego odczytywania zasad dziaania mzgu umiecibym w grupie niemoliwoci typu II. By moe jednak istnieje bardziej bezporedni sposb wykorzystania olbrzymiej mocy mzgu. Zamiast uywa fal radiowych, ktre s sabe i szybko si rozpraszaj, moe udaoby si poczenie bezporednio do neuronw mzgu? Jeeli tak, mogoby to pozwoli na wyzwolenie jeszcze wikszej mocy: psychokinezy.

79

Rozdzia 6

PSYCHOKINEZA
Nowa prawda naukowa nie zwycia dlatego, e udaje si przekona do niej jej przeciwnikw i spowodowa, eby doznali owiecenia, ale raczej dlatego, e ci przeciwnicy w kocu wymieraj i do gosu dochodzi nowe pokolenie, ktre jest ju z ni obeznane. - Max Planck Przywilejem gupca jest wypowiadanie prawd, ktrych nikt inny nie gosi. - Neil Gaiman Pewnego dnia bogowie spotykaj si w niebiosach i narzekaj na mizerny stan ludzkoci. Maj ju do naszej pychy, gupoty i bezsensownych wybrykw. Jeden z bogw lituje si jednak nad ludmi i postanawia przeprowadzi dowiadczenie polegajce na obdarzeniu jakiego zupenie zwyczajnego czowieka nieograniczon moc. Jak zachowa si czowiek, gdy stanie si bogiem zastanawiaj si. Tym nieciekawym, przecitnym czowiekiem jest George Fotheringay, sprzedawca konfekcji mskiej, ktry nagle odkrywa w sobie bosk moc. Potrafi spowodowa, e wiece unosz si w powietrzu, woda zmienia kolor, a wspaniae posiki pojawiaj si znikd; potrafi nawet wyczarowywa diamenty. Na pocztku wykorzystuje swoj moc do zabawy i speniania dobrych uczynkw. W kocu jednak opanowuje go pycha i dza wadzy - staje si wszechwadnym tyranem, posiadaczem paacw i niewyobraalnych bogactw. Zuchwale rozkazuje Ziemi, by przestaa si obraca. Nagle wybucha straszliwy chaos, potne wichury wyrzucaj wszystko w powietrze z prdkoci 1600 kilometrw na godzin, czyli z prdkoci ruchu obrotowego Ziemi. Caa ludzko zostaje wyrzucona w przestrze kosmiczn. Zrozpaczony wypowiada swoje ostatnie yczenie: chce, eby wszystko powrcio do poprzedniego stanu. Tak wyglda fabua filmu z 1936 roku The Man Who Could Work Miracles (Czowiek, ktry czyni cuda), opartego na opowiadaniu H.G. Wellsa z 1911 roku. (Pniejsz jego adaptacj by film Bruce Wszechmogcy z Jimem Carreyem w roli gwnej). Spord wszystkich zdolnoci przypisywanych postrzeganiu pozazmysowemu, psychokineza - czyli przewaga umysu nad materi, inaczej zdolno do przesuwania obiektw si myli - jest bez wtpienia najpotniejsza, w zasadzie rwna boskiej mocy. Teza postawiona przez Wellsa w jego opowiadaniu brzmi: boskie moce wymagaj rwnie boskiego osdu i mdroci. Psychokineza czsto pojawia si w literaturze, a w sposb szczeglny w sztuce Shakespeare'a Burza, w ktrej czarnoksinik Prospero, jego crka Miranda i magiczny duch Ariel przebywaj na wygnaniu na bezludnej wyspie, dokd zostali zesani w wyniku knowa zego brata Prospera. Gdy Prospero dowiaduje si, e jego zdradziecki brat bdzie przepywa w pobliu okrtem, dny zemsty wykorzystuje swoj psychokinetyczn moc i wywouje potny sztorm, co doprowadza do rozbicia si okrtu na wyspie Prospera. Nastpnie Prospero uywa swoich niezwykych umiejtnoci, by wpyn na los nieszczsnych rozbitkw, midzy innymi Ferdynanda, niewinnego 80

modzieca, ktrego Prospero za pomoc swoich sztuczek rozkochuje w Mirandzie. (Rosyjski pisarz Vladimir Nabokov zauway, e Burza niezwykle przypomina opowie fantastycznonaukow. I rzeczywicie, jakie 350 lat po jej napisaniu, w 1956 roku, Burz wyreyserowano jako klasyczny film fantastycznonaukowy Zakazana planeta, w ktrym Prospero staje si pospnym uczonym Morbiusem, duch - robotem Robbym, Miranda - pikn crk Morbiusa Altair, a wyspa - planet Altair-4. Gene Roddenberry, twrca Star Trek, przyznaje, e Zakazana planeta bya jednym z dzie, ktre zainspiroway go do stworzenia synnego serialu telewizyjnego). W bliszych nam czasach psychokineza jest w powieci Stephena Kinga Carrie z 1974 roku podstawowym elementem intrygi, dziki ktrej nieznany, klepicy bied pisarz sta si najsynniejszym na wiecie autorem horrorw. Carrie jest chorobliwie niemia, budzc lito uczennic liceum, odrzucon przez rwienikw i przeladowan przez niezrwnowaon psychicznie matk. Jedyn pociech jest dla niej dar psychokinezy, najwyraniej dziedziczony w rodzinie. W scenie finaowej przeladowcy oszukuj Carrie, e zostanie krlow balu, by pniej obla jej now sukni wisk krwi. W akcie ostatecznej zemsty Carrie si myli zamyka wszystkie drzwi, razi prdem swoich przeladowcw, wywouje poar szkoy i wyzwala samobjcz poog, ktra pochania wiksz cz miasta, w tym take j sam. Wtek niezrwnowaonej osoby obdarzonej moc psychokinezy by rwnie podstaw pamitnego odcinka Star Trek zatytuowanego Chanie X, opowiadajcego o pewnym modziecu z odlegej kolonii kosmicznej, majcym skonnoci przestpcze. Zamiast wykorzystywa swoj moc psychokinezy w dobrym celu, posuguje si ni, aby sprawowa kontrol nad innymi i nagina ich wol do wasnych zachcianek. Jeeli uda mu si przej kontrol nad Enterprise" i dotrze do Ziemi, moe doprowadzi do zniszczenia caej planety. Psychokineza jest rwnie si Mocy, ktr w Gwiezdnych wojnach posuguje si mityczna organizacja wojownikw zwanych Rycerzami Jedi. Psychokineza a wiat rzeczywisty Do najsynniejszego chyba starcia zwizanego z psychokineza doszo w 1973 roku w telewizyjnym talk-show prowadzonym przez Johnny'ego Carsona. W tej potnej konfrontacji wzili udzia: Uri Geller - obdarzony rzekomo zdolnociami nadprzyrodzonymi izraelski showman utrzymujcy, e potrafi si umysu zgina yki - oraz Zdumiewajcy Randi (Amazing Randi) zawodowy magik, ktrego drug pasj stao si demaskowanie szarlatanw twierdzcych, e maj nadprzyrodzone moce. (Ciekawe, e wszyscy trzej zaczynali w podobny sposb: jako magicy uczcy si zrcznych sztuczek, by zadziwia niedowiarkw). Przed wystpem Gellera Carson rozmawia z Randim 33 , ktry poradzi mu, by przygotowa
Zdumiewajcy Randi by oburzony tym, e profesjonalni magicy, ktrzy dobrze opanowali umiejtno wykorzystywania ludzkiej atwowiernoci, twierdz, i s obdarzeni zdolnociami parapsychicznymi i w ten sposb oszukuj niczego niepodejrzewajc publiczno. Dlatego zaj si tropieniem i ujawnianiem takich oszustw. Szczegln przyjemno sprawiao mu odtwarzanie wszelkich sztuczek wykonywanych przez rne media. Zdumiewajcy Randi kontynuuje wic tradycj Wielkiego Houdiniego, magika, ktry rwnie
33

81

wasny zapas yek i aby kto dokadnie je obejrza przed przedstawieniem. W trakcie programu Carson zaskoczy Gellera, proszc go, eby zgi nie swoje yki, ale yki przygotowane przez Carsona. Zakopotany Geller kilka razy prbowa je zgi, ale bez sukcesu. (Pniej w programie pojawi si Randi i bez problemw wykona sztuczk ze zginaniem yek, mwic jednak dobitnie, e to czysta sztuczka iluzjonistyczna, a nie efekt posuenia si zdolnociami nadprzyrodzonymi). Zdumiewajcy Randi wyznaczy nagrod miliona dolarw dla kadego, kto dowiedzie swoich mocy nadprzyrodzonych. Jak dotd adnemu medium nie udao si sprosta temu wyzwaniu. Psychokineza a nauka Problem z naukowym badaniem psychokinezy polega na tym, e uczeni atwo daj si oszuka szarlatanom twierdzcym, i s obdarzeni zdolnociami parapsychologicznymi. Uczeni w toku ksztacenia musz wytworzy w sobie wiar w to, co widz w laboratorium. Magicy chepicy si zdolnociami nadprzyrodzonymi szkol si natomiast w oszukiwaniu ludzi przez wprowadzanie w bd naszego zmysu wzroku. W efekcie uczeni s kiepskimi obserwatorami zjawisk parapsychologicznych. Na przykad w 1982 roku zaproszono parapsychologw do zbadania dwch chopcw, ktrzy mieli by obdarzeni nadprzyrodzonymi mocami: Michaela Edwardsa i Steve'a Shawa. Chopcy ci utrzymywali, e potrafi zgina przedmioty z metalu, wytwarza si umysu obrazy na kliszy fotograficznej, przesuwa rzeczy za pomoc telekinezy i czyta myli. Parapsycholog Michael Thalbourne by pod tak duym ich wraeniem, e stworzy dla nich specjalne okrelenie psychokineci". Parapsychologowie w McDonnell Laboratory for Psychical Research w St. Louis w stanie Missouri byli oszoomieni umiejtnociami chopcw. Uwierzyli, e zdobyli prawdziwy dowd na posiadanie przez nich zdolnoci parapsychologicznych i zaczli nawet przygotowywa do prasy naukowej artyku na ich temat. Nastpnego roku chopcy owiadczyli, e s oszustami i e rdem ich mocy" s zwyke sztuczki magiczne, a nie siy nadprzyrodzone. (Jeden z nich, Steve Shaw, zosta pniej znanym magikiem, czsto pojawia si w telewizji oglnokrajowej, kiedy by nawet przez cae dnie pogrzebany ywcem). W Instytucie Rhine'a na Uniwersytecie Duke'a przeprowadzano w kontrolowanych warunkach skomplikowane dowiadczenia z psychokineza, ale ich rezultaty byway rne. Jedna z pionierek tych bada, profesor Gertrud Schmeidler bya moj koleank na City University w Nowym Jorku. Schmeidler, jako by redaktor czasopisma Parapsychology Magazine" i by przewodniczc Towarzystwa Parapsychologicznego, fascynowao postrzeganie pozazmysowe i przeprowadzia na uczelni wiele bada z udziaem swoich studentw. Aby zwerbowa kolejne obiekty do swoich eksperymentw, pojawiaa si na przyjciach koktajlowych, na ktrych synne media wykonyway dla goci pokazy zdolnoci parapsychologicznych. Jednak zwierzya mi si kiedy, e mimo przebadania setek studentw i kilkudziesiciu mediw, oraz osb ze zdolnociami parapsychologicznymi, nie udao jej si znale ani jednej osoby, ktra potrafiaby dokona tych

zajmowa si dodatkowo ujawnianiem oszustw i szarlatanw wykorzystujcych swoje magiczne umiejtnoci do oszukiwania innych dla wasnych korzyci. Randi chwali si, e swoimi sztuczkami potrafi

82

psychokinetycznych cudw na danie, w kontrolowanych warunkach. Kiedy Schmeidler rozmiecia w caym pokoju niewielkie termistory potrafice mierzy zmiany temperatury z dokadnoci do uamka stopnia. Jednemu z mediw udao si, po straszliwym wysiku umysowym, podnie temperatur jednego z nich o jedn dziesit stopnia. Schmeidler bya dumna, e udao jej si przeprowadzi to dowiadczenie w cile okrelonych warunkach. Trudno jednak porwnywa ten wynik ze swobodnym przesuwaniem si myli duych przedmiotw. Jedno z najbardziej rygorystycznych, ale zarazem kontrowersyjnych bada psychokinezy przeprowadzono w ramach programu Princeton Engineering Anomalies Research (PEAR, Program Bada Anomalii w Zastosowaniach Technicznych), powoanego do ycia przez Roberta G. Jahna w 1979 roku, gdy peni funkcj dziekana w School of Engineering and Applied Science. Inynierowe z PEAR badali, czy ludzki umys za pomoc samych myli moe wpywa na wyniki zdarze losowych. Wiemy na przykad, e podczas rzutu monet istnieje pidziesicioprocentowe prawdopodobiestwo otrzymania ora lub reszki. Uczeni z PEAR twierdzili jednak, e ludzkie myli mog wpywa na wyniki takich przypadkowych zdarze. W cigu dwudziestu omiu lat, do zamknicia programu w 2007 roku, inynierowie z PEAR przeprowadzili tysice eksperymentw obejmujcych 1,7 miliona prb i 340 milionw rzutw monet. Wyniki zdaway si potwierdza, e efekty psychokinetyczne rzeczywicie istniej - byy one jednak dosy mae, na og nie przekraczay kilku czci na dziesi tysicy. Ale nawet z tymi mizernymi wynikami dyskutowali inni uczeni, twierdzc, e badacze nie uniknli w swoich danych nieznacznych, ukrytych niecisoci. (W 1988 roku armia amerykaska poprosia Narodow Rad Bada o zweryfikowanie doniesie o istnieniu zjawisk paranormalnych. Armia chciaa oceni moliwo wykorzystania w wojsku wszystkiego, co moe mie zastosowania militarne, z parapsychologi wcznie. W przygotowanym przez Rad raporcie rozpatrywano utworzenie hipotetycznego Pierwszego ziemskiego batalionu", w skad ktrego wchodziliby mnisi wojownicy bdcy mistrzami prawie wszystkich rozwaanych przez komitet technik, midzy innymi postrzegania pozazmysowego, opuszczania ciaa na yczenie, lewitacji, uzdrawiania parapsychologicznego i przenikania przez ciany34. Badajc wyniki programu PEAR, Narodowa Rada Bada odkrya, e poowa wszystkich prb zakoczonych sukcesem zostaa przedstawiona przez jedn i t sam osob. Niektrzy krytycy uwaaj, e bya to osoba, ktra przeprowadzaa dowiadczenia lub pisaa oprogramowanie dla PEAR. Dla mnie to problematyczna sytuacja, jeeli osoba kierujca laboratorium jest jedynym jego pracownikiem osigajcym jakie wyniki" - komentuje dr Ray Hayman z University of Oregon. Raport zakoczono wnioskiem, e na podstawie bada prowadzonych w okresie ponad 130 lat nie znaleziono adnego naukowego dowodu na istnienie

wyprowadzi w pole nawet uczonych. Mog wej do dowolnego laboratorium i oszuka kad grup uczonych" - twierdzi J. Cavelos, op. cit., s. 220. 34 J. Cavelos, op. cit.,s. 240.

83

zjawisk parapsychicznych"35). Problem z badaniem psychokinezy, przyznaj to nawet jej zwolennicy, polega na tym, e nie zgadza si ona zbytnio ze znanymi prawami fizyki. Grawitacja, najsabsza sia Wszechwiata, potrafi jedynie przyciga i nie mona si ni posuy do wywoania lewitacji lub odpychania przedmiotw. Sia elektromagnetyczna dziaa zgodnie z rwnaniami Maxwella i nie dopuszcza moliwoci przesuwania na drugi koniec pokoju elektrycznie obojtnych przedmiotw. Siy jdrowe dziaaj jedynie w maych skalach, takich jak odlegoci midzy czstkami w jdrze atomowym. Kolejnym problemem zwizanym z psychokinez jest rdo energii. Ludzkie ciao moe wytworzy zaledwie okoo jednej pitej konia mechanicznego, a wic gdy Yoda w Gwiezdnych wojnach sil swojego umysu wywouje lewitacj caego statku kosmicznego, albo gdy Cyklopi strzelaj z oczu wizkami laserowymi, wyczyny te stanowi pogwacenie zasady zachowania energii - maa istota, taka jak Yoda, nie moe zgromadzi energii potrzebnej do uniesienia statku kosmicznego. Bez wzgldu na to, jak bymy si skoncentrowali, nie zdoamy zgromadzi energii wystarczajcej do dokonania wyczynw i cudw przypisywanych telekinezie. Jeeli wemie si pod uwag te wszystkie problemy, czy moliwe jest pogodzenie psychokinezy z prawami fizyki? Psychokineza a mzg Jeeli psychokinez trudno pogodzi ze znanymi siami Wszechwiata, to czy mona myle o jakim wykorzystaniu jej w przyszoci? Pewn sugesti na ten temat zawiera odcinek Star Trek zatytuowany Kt opakuje bogw?, w ktrym zaoga Enterprise" spotyka ras istot przypominajcych greckich bogw, potraficych dokonywa fantastycznych wyczynw jedynie poprzez myl o nich. Na pocztku wydaje si, e zaoga rzeczywicie ma do czynienia z bogami Olimpu. W kocu jednak czonkowie zaogi uwiadamiaj sobie, e nie s to bogowie, ale zwyczajne istoty potrafice za pomoc myli sterowa centralnym rdem mocy, ktre realizuje ich yczenia i dokonuje wszystkich tych cudw. Po zniszczeniu tego rda energii, zaodze Enterprise" udaje si uwolni spod wpywu tej mocy. Podobnie cakowicie zgodna z prawami fizyki jest sytuacja, w ktrej czowiek przyszoci w wyniku odpowiedniego szkolenia nabywa zdolno sterowania elektronicznymi sensorami za pomoc myli, uzyskujc niemal bosk moc. Wzmocniona radiowo lub komputerowo psychokineza jest rzeczywist moliwoci. Mona by na przykad wykorzysta EEG jako prymitywne urzdzenie psychokinetyczne. Ludziom, ktrzy obserwuj wasny wykres EEG na ekranie, udaje si w kocu nauczy, jak z grubsza, ale wiadomie, modyfikowa ogldany ksztat fali mzgowej -jest to proces nazywany biologicznym sprzeniem zwrotnym. Poniewa nie istnieje szczegowy plan mzgu, z ktrego wynikaoby, ktry neuron odpowiada za jaki misie, pacjent musi aktywnie uczestniczy w uczeniu si, jak za pomoc komputera sprawowa kontrol nad tymi nowymi prawidowociami. Ludzie mogliby wic na yczenie wytwarza na ekranie okrelone rodzaje fal. Obraz z ekranu

35

J. Cavelos, op. cit, s. 240.

84

mgby zosta przesany do komputera z oprogramowaniem rozpoznajcym te specyficzne wzory fal i wykonujcym w odpowiedzi na nie okrelone polecenia, takie jak na przykad wczenie czego lub uruchomienie silnika. Innymi sowy, czowiek mgby za pomoc samego mylenia wytworzy na ekranie EEG okrelony wzr fal i uruchomi komputer lub silnik. W ten sposb cakowicie sparaliowana osoba mogaby sterowa swoim wzkiem, posugujc si jedynie sil swoich myli. Albo, gdyby nauczya si wytwarza na ekranie okoo trzydziestu rozpoznawalnych wzorw odpowiadajcych literom alfabetu, mogaby za pomoc samych myli pisa. Oczywicie byby to wci bardzo niedoskonay sposb przesyania myli. Wywiczenie ludzi tak, by z wykorzystaniem biologicznego sprzenia zwrotnego potrafili ksztatowa swoje fale mzgowe, wymaga bardzo dugiego czasu. Pisanie za pomoc myli stao si blisze rzeczywistoci dziki pracy Nielsa Birbaumera z uniwersytetu w Tybindze w Niemczech. Wykorzysta on biologiczne sprzenie zwrotne, by pomc ludziom czciowo sparaliowanym w wyniku uszkodzenia ukadu nerwowego. Trenujc ich w modelowaniu ksztatu fal mzgowych, udao mu si nauczy tych pacjentw wypisywa proste zdania na ekranie komputera36. Mapom wszczepiano elektrony do mzgu i uczono je za pomoc biologicznego sprzenia zwrotnego sprawowania kontroli nad niektrymi mylami. Mapy te potrafiy pniej, posugujc si jedynie czyst myl, sterowa przez Internet ramieniem robota37. Seri dokadniejszych dowiadcze przeprowadzono na Uniwersytecie Emory'ego w Atlancie, gdzie bezporednio w mzgu sparaliowanego pacjenta, ofiary udaru, umieszczono szklany koralik. Do koralika przymocowano przewd, ktry z kolei podczono do komputera klasy PC. Mylc o czym konkretnym, pacjent mg przesya przewodem sygnay i przesuwa kursor na ekranie komputera. Po treningu z wykorzystaniem biologicznego sprzenia zwrotnego sparaliowany pacjent nauczy si wiadomie sterowa kursorem. W zasadzie kursorem mona by w ten sposb zapisywa myli, uruchamia urzdzenia, kierowa wirtualnymi samochodami, gra w gry komputerowe i tak dalej. John Donoghue, neurobiolog z Uniwersytetu Browna, dokona najwikszego chyba przeomu na drodze do stworzenia interfejsu mzg-maszyna. Skonstruowa mianowicie urzdzenie zwane BrainGate, umoliwiajce sparaliowanym osobom wykonywanie mnstwa czynnoci fizycznych za pomoc siy samych myli. Donoghue przetestowa swoje urzdzenie na czterech pacjentach. Dwch z nich byo po urazie krgosupa, trzeci po udarze, a czwarty zosta sparaliowany w wyniku stwardnienia zanikowego bocznego (nazywanego rwnie chorob Lou Gehriga; to ta sama choroba, na ktr cierpi Stephen Hawking). Jeden z pacjentw Johna Donoghue, dwudziestopicioletni Mathew Nagle, tetraplegik nieodwracalnie sparaliowany od szyi w d, potrzebowa zaledwie jednego dnia, by w peni opanowa te nowe komputerowe umiejtnoci. Potrafi teraz zmienia kanay w telewizorze,

36 37

P. Ross, Powiem ci, co mylisz, wiat Nauki", padziernik 2003, s. 56. M. Nicolelis, J. Chapin, Roboty sterowane umysem, wiat Nauki", grudzie 2002, s. 26.

85

ustawia gono, otwiera i zamyka sztuczn rk, narysowa ksztat przypominajcy okrg, porusza kursorem komputera, gra w gry wideo, a nawet czyta e-maile. Wywoa w wiecie naukowym niema sensacj medialn, gdy w lecie 2006 roku pojawi si na okadce magazynu Nature". Sercem urzdzenia BrainGate jest niewielki ukad scalony o szerokoci zaledwie 4 milimetrw, zawierajcy sto maych elektrod. Ukad ten umieszcza si bezporednio na powierzchni mzgu, w miejscu odpowiedzialnym za koordynacj aktywnoci ruchowej. Siga on do poowy gbokoci kory mzgowej, ktrej grubo wynosi okoo 2 milimetrw. Przewody ze zota przenosz sygnay z ukadu scalonego do wzmacniacza wielkoci pudeka cygar. Wzmocnione sygnay przesya si do komputera o rozmiarach zmywarki do naczy. Specjalne oprogramowanie analizuje docierajce sygnay, wyszukuje w nich okrelone wzorce wytwarzane przez mzg i tumaczy je na ruchy mechaniczne. We wczeniejszych dowiadczeniach z pacjentami czytajcymi wasne fale EEG, proces wykorzystania biologicznego sprzenia zwrotnego by powolny i uciliwy. Jednak dziki temu, e komputer pomaga pacjentowi w zidentyfikowaniu okrelonych wzorcw myli, czas nauki ulega znacznemu skrceniu. Podczas pierwszej sesji treningowej Nagle'owi polecono wyobrazi sobie, e porusza ramieniem i rk, w lewo i w prawo, zgina nadgarstek, a nastpnie otwiera i zaciska do. Donoghue by zachwycony, gdy mg zobaczy, jak wzbudzaj si rne neurony, gdy pacjent wyobraa sobie, e porusza ramieniem i palcami. To byo dla mnie niewiarygodne, poniewa mogem obserwowa, jak komrki mzgu zmieniaj swoj aktywno. Wtedy zrozumiaem, e to si moe uda, e ta technika moe si sprawdzi"38 - wspomina. (Donoghue mia osobiste powody, by zaangaowa si w prace nad t niecodzienn postaci interfejsu mzg-maszyna. Jako dziecko by skazany na wzek inwalidzki - cierpia na bolesn chorob zwyrodnieniow, zna wic z pierwszej rki uczucie beznadziejnoci spowodowane utrat moliwoci swobodnego poruszania si). Donoghue snuje ambitne plany rozpowszechnienia BrainGate tak, by sta si przyrzdem powszechnie stosowanym w medycynie. Dziki postpom techniki komputerowej jego urzdzenie, obecnie o rozmiarach zmywarki do naczy, moe w kocu sta si przenone, by moe nawet bdzie je mona nosi na ubraniu. Jeeli powstanie bezprzewodowa wersja ukadu scalonego, mona bdzie si rwnie pozby nieporcznych przewodw, a pacjent z wszczepionym ukadem bdzie potrafi bezproblemowo komunikowa si z otaczajcym wiatem. Aktywowanie w ten sposb innych obszarw mzgu jest jedynie kwesti czasu. Uczeni sporzdzili ju map powierzchni grnej czci mzgu. (Gdybymy narysowali rce, nogi, gow i plecy w skali odpowiedniej do obszaru, jaki odpowiadajce im neurony zajmuj w naszym mzgu, uzyskalibymy rysunek nazywany homunkulusem, czyli maym czowiekiem. Zapisany w mzgu obraz naszych czci ciaa tworzy znieksztacony wizerunek czowieka, z wyduonymi palcami, pocig twarz i dugim jzykiem, ze skurczonym tuowiem i plecami).
38

K. Dunn, Discover Magazine", grudzie 2006, s. 39.

86

Moglibymy zatem umieci na powierzchni mzgu, w rnych jego miejscach, krzemowe ukady scalone umoliwiajce aktywowanie poszczeglnych organw i koczyn si samej myli. Wykorzystujc t metod, mona naladowa kad czynno fizyczn, jak potrafi wykona ludzkie ciao. Mona sobie wyobrazi, e w przyszoci sparaliowane osoby bd mieszkay w specjalnie zaprojektowanym psychokinetycznym domu, w ktrym bd mogy, za pomoc myli, sterowa klimatyzacj, telewizorem i innymi urzdzeniami elektrycznymi. W dalszej przyszoci ciao sparaliowanej osoby bdzie mogo by umieszczone w specjalnym egzoszkielecie", dziki czemu bdzie ona miaa cakowit swobod ruchu. Taki egzoszkielet mgby w zasadzie obdarzy swego posiadacza zdolnociami przekraczajcymi moliwoci zwykych ludzi, dajc pocztek bionicznym istotom sterujcym za pomoc myli olbrzymi si mechanicznych superkoczyn. Zatem sterowanie komputerem za pomoc myli nie jest ju czym niemoliwym. Ale czy to oznacza, e kiedy bdziemy sam myl potrafili przesuwa przedmioty, unosi je i manipulowa nimi w powietrzu? Jedn z moliwoci byoby pokrycie cian pomieszczenia nadprzewodnikami dziaajcymi w temperaturze pokojowej, oczywicie przy zaoeniu, e kiedy uda si skonstruowa takie urzdzenia. Gdybymy wtedy umiecili wewntrz sprztw domowych niewielkie elektromagnesy, moglibymy spowodowa ich lewitacj dziki efektowi Meissnera, jak przekonalimy si w rozdziale 1. Gdyby te elektromagnesy byy sterowane przez komputer, ktry z kolei byby podczony do naszego mzgu, moglibymy si woli unosi przedmioty. Mylc na okrelone tematy, moglibymy aktywowa komputer, ktry w odpowiedzi wczyby okrelone elektromagnesy, wywoujc ich lewitacj. Osobie ogldajcej to z zewntrz wydawaoby si, e jest wiadkiem dziaania magicznych zdolnoci przesuwania i unoszenia przedmiotw si woli. Nanoboty A gdybymy zapragnli nie tylko przesuwa przedmioty, ale rwnie zmienia je, przeksztaca jedne w drugie, jak za spraw magii? Magicy dokonuj tego dziki zwinnym doniom. Ale czy takie zdolnoci zgadzaj si z prawami fizyki? Jak wspominalimy wczeniej, jednym z celw nanotechnologii jest zbudowanie z atomw niewielkich maszyn speniajcych rol dwigni, przekadni, oysk kulkowych i blokw. Wielu fizykw marzy, e dziki takim nanomaszynom mona bdzie zmienia uoenie czsteczek przedmiotu, atom za atomem, a utworzy on inny obiekt. Taka jest zasada dziaania spotykanego w fantastyce naukowej replikatora, umoliwiajcego wytwarzanie na yczenie dowolnych obiektw. Replikator mgby w zasadzie zlikwidowa ubstwo i zmieni natur spoeczestwa. Jeeli bdzie mona na yczenie wytwarza dowolne obiekty, to wszelkie pojcia dostpnoci dbr, wartoci i hierarchii ludzkiego spoeczestwa ulegn cakowitemu wywrceniu. (W jednym z moich ulubionych odcinkw serialu Star Trek: Nastpne pokolenie replikator odgrywa wan rol. Zaoga natrafia na dryfujc w przestrzeni kosmicznej staroytn kapsu z XX wieku zawierajc zamroone ciaa ludzi, ktrzy cierpieli na nieuleczalne choroby. Osoby te 87

zostaj szybko rozmroone i wyleczone dziki postpowi medycyny. Pewien biznesmen uwiadamia sobie, e po upywie tak wielu stuleci warto jego inwestycji musi by ogromna. Od razu zaczyna dopytywa czonkw zaogi Enterprise" o swoje inwestycje i pienidze. Zaoga jest zakopotana. Pienidze? Inwestycje? W przyszoci nie ma pienidzy - wyjaniaj. Jeli czego chcesz, po prostu o to popro). Chocia replikator moe si wydawa czym zdumiewajcym, przyroda wytworzya ju takie urzdzenie. Dowd poprawnoci zasady ju istnieje. Natura z surowcw, takich jak miso i warzywa, potrafi w dziewi miesicy stworzy istot ludzk. Cud ycia nie jest niczym innym, jak wielk nanofabryk potrafic przeksztaca na poziomie atomowym jedn posta materii (na przykad ywno) w yw tkank (dziecko). Aby skonstruowa nanofabryk, potrzebne s trzy skadniki: materiay stanowice budulec, narzdzia potrafice ci i czy te materiay, oraz plan precyzujcy, jak naley uy tych narzdzi i materiaw. W przyrodzie budulcem s tysice aminokwasw i biaek, z ktrych skada si ciao i krew. Tncymi i czcymi narzdziami - odpowiednikami motkw i pi - potrzebnymi do nadania biakom nowej postaci ywej tkanki s rybosomy. Ich rol jest cicie i ponowne czenie biaek w okrelonych miejscach i tworzenie z nich w ten sposb nowych biaek. Plan natomiast jest okrelony przez czsteczk DNA, w ktrej w postaci okrelonej sekwencji kwasw nukleinowych zakodowana jest tajemnica ycia. Te trzy skadniki s z kolei zawarte w komrce, ktra ma wspania zdolno tworzenia wasnych kopii, to znaczy samopowielania. Jest to moliwe dziki temu, e DNA ma ksztat podwjnej helisy. Gdy zblia si czas replikacji, czsteczka DNA rozwija si i dzieli na dwie oddzielne nitki. Kada z nich tworzy nastpnie swoj kopi wychwytujc odpowiednie czsteczki organiczne i odbudowujc z nich brakujc cz. Jak na razie podejmowane przez fizykw prby naladowania tych mechanizmw przyrody zakoczyy si jedynie umiarkowanymi sukcesami. Uczeni wierz, e kluczem do osignicia penego sukcesu jest stworzenie stad samopowielajcych si nanobotw - programowalnych urzdze atomowych potraficych zmienia ukad atomw wewntrz danego obiektu. W zasadzie gdybymy mieli biliony nanobotw, mogyby one, skupiajc si na jednym obiekcie, tak dugo rozdziela i czy jego atomy, a zmieniby si on w co zupenie innego. Poniewa potrafiyby si same powiela, do zainicjowania takiego procesu wystarczyaby jedynie ich garstka. Mona by je rwnie programowa, dziki czemu dziaayby zgodnie z ustalonym planem. Zanim uda si stworzy flot nanobotw, trzeba wczeniej upora si z pewnymi powanymi przeszkodami. Po pierwsze, skonstruowanie samopowielajcych si robotw jest niezwykle trudne, nawet w skali makroskopowej. (Ponadto stworzenie prostych narzdzi atomowych, takich jak oyska kulkowe i przekadnie zbate, przekracza nasze obecne moliwoci techniczne). Nawet gdyby komu dano komputer i gr elektronicznych czci zamiennych, bardzo trudno byoby mu zbudowa urzdzenie, ktre potrafioby stworzy wasn kopi. Jeeli wic samopowielajce urzdzenie tak trudno zbudowa nawet na stole laboratoryjnym, jego skonstruowanie w skali atomowej musi by jeszcze bardziej skomplikowane. 88

Po drugie, nie jest jasne, w jaki sposb mona by z zewntrz programowa tak armi nanobotw. Pojawiy si sugestie, e moe naleaoby aktywowa kadego nanobota za pomoc sygnau radiowego. By moe w kierunku nanobotw mona by skierowa wizk laserow zawierajc odpowiednie instrukcje. To by jednak oznaczao, e trzeba by wysa oddzielny zbir instrukcji do kadego z nich, a mogyby ich by cae biliony. Po trzecie, nie mamy pojcia, w jaki sposb nanoboty miayby rozdziela, przemieszcza i ponownie czy ze sob atomy w odpowiednim porzdku. Pamitajmy, e przyroda na rozwizanie tego problemu potrzebowaa 3,5 miliarda lat, wic znalezienie odpowiedniego rozwizania w cigu kilkudziesiciu lat moe si okaza dosy trudne. Jednym z fizykw, ktrzy powanie traktuj ide replikatora, jest Neil Gershenfeld z MIT, nazywajcy go osobist fabryk. Prowadzi on nawet na uczelni kurs zatytuowany Jak stworzy (prawie) wszystko, jeden z najbardziej obleganych przez studentw. Gershenfeld, kierownik Centrum Bitw i Atomw (Center for Bits and Atoms), powanie si zastanawia nad fizyk lec u podstaw osobistych fabryk, ktrych stworzenie bdzie wedug niego nastpnym wielkim przeomem". Napisa nawet ksik FAB: The Corning Revolution on Your Desktop - From Personal Computers to Personal Fabrication (FAB: Kolejna rewolucja na Twoim biurku - od komputerw osobistych do osobistych fabryk); opisuje w niej szczegowo swoje przemylenia na ten temat. Jego zdaniem, celem jest stworzenie jednego urzdzenia, ktre bdzie potrafio zbudowa dowolne inne urzdzenie". Do propagowania swoich pomysw, Gershenfeld stworzy ju sie laboratoriw na caym globie, gwnie w krajach Trzeciego wiata, gdzie osobiste fabryki miayby najwiksze znaczenie. Uczony wyobraa sobie, e naley zacz od fabryki oglnego zastosowania, wystarczajco maej, aby moga zmieci si na biurku. Fabryka ta, dziki wykorzystaniu najnowszych osigni techniki laserowej i miniaturyzacji, potrafiaby ci, czy i ksztatowa dowolne przedmioty, ktre mona wizualizowa na ekranie komputera. Ubodzy z Trzeciego wiata mogliby na przykad poprosi o pewne narzdzia i urzdzenia potrzebne w ich gospodarstwach. Tak informacj naleaoby wprowadzi do komputera, ktry signby do przepastnej internetowej biblioteki planw i danych technicznych. Odpowiednie oprogramowanie dopasowaoby istniejce plany do potrzeb poszczeglnych ludzi, przetworzyo t informacj i przesao z powrotem e-mailem. Wtedy osobista fabryka wprawiaby w ruch swoje lasery i miniaturowe urzdzenia tnce, by na miejscu, na blacie biurka, wytworzy wymagany obiekt. Taka osobista fabryka oglnego zastosowania jest jedynie pierwszym krokiem. Gershenfeld chce, aby jego idee zostay ostatecznie zastosowane na poziomie molekularnym, tak by dao si wytworzy dosownie kady przedmiot, jaki tylko mona sobie wyobrazi. Postpy w tej dziedzinie s jednak powolne z powodu trudnoci w manipulowaniu pojedynczymi atomami. Jednym z pionierw tej dziedziny jest Aristides Requicha z Uniwersytetu Poudniowej Kalifornii. Specjalizuje si on w robotyce molekularnej, ktrej celem jest ni mniej, ni wicej tylko stworzenie floty nanorobotw potraficych dowolnie operowa atomami. Requicha pisze, e istniej dwa 89

podejcia. Pierwsze to podejcie zstpujce, zgodnie z ktrym inynierowie posu si najnowszymi zdobyczami techniki pprzewodnikowej do stworzenia miniaturowych obwodw mogcych spenia rol mzgw nanorobotw. Stosujc t technik, mona by skonstruowa niewielkie roboty, ktrych czci skadowe bd miay wielko 30 nanometrw - byoby to moliwe dziki szybko rozwijajcej si technice nanolitografii. Istnieje rwnie podejcie wstpujce, zgodnie z ktrym inynierowie bd prbowali zbudowa niewielkie roboty, zestawiajc ze sob pojedyncze atomy. Najwaniejszym umoliwiajcym to narzdziem byby mikroskop ze skanujc sond (SPM, Scanning Probe Microscope), wykorzystujcy do wykrycia i przesuwania pojedynczych atomw t sam technik, co skaningowy mikroskop tunelowy. Uczeni potrafi ju na przykad cakiem sprawnie przemieszcza atomy ksenonu na platynowej lub niklowej powierzchni. Jednak nawet najlepsze grupy uczonych wci potrzebuj okoo 10 godzin, by zoy struktur skadajc si z zaledwie 50 atomw"39 - przyznaje Requicha. Rczne przesuwanie pojedynczych atomw to powolna i uciliwa praca. Potrzebne jest urzdzenie nowego typu, ktre bdzie potrafio realizowa funkcje wyszego poziomu, automatycznie przesuwajc w okrelony sposb setki atomw za jednym zamachem. Niestety, urzdzenie takie jeszcze nie istnieje. Nie dziwi wic, e podejcie wstpujce jest jeszcze na bardzo wstpnym etapie rozwoju. Zatem psychokineza, chocia obecnie niemoliwa, moe w przyszoci sta si realna dziki zgromadzeniu odpowiedniej wiedzy na temat odrniania poszczeglnych myli w naszym mzgu za pomoc EEG, MRI i innych metod. By moe jeszcze w tym stuleciu bdziemy stosowa sterowane mylami urzdzenia wykorzystujce nadprzewodniki dziaajce w temperaturze pokojowej, by dokonywa wyczynw nieodrnialnych od magii. A w nastpnym stuleciu by moe nauczymy si zmienia czsteczki w obiektach makroskopowych. W zwizku z tym psychokineza jest niemoliwoci typu I. Zdaniem niektrych uczonych, kluczem do tej techniki jest skonstruowanie nanobotw charakteryzujcych si sztuczn inteligencj. Zanim jednak stworzymy mikroskopowe roboty o rozmiarach molekularnych, musimy si zmierzy z bardziej podstawowym pytaniem: czy roboty mog w ogle istnie?

39

A.A.G. Requicha, Nanorobots, http://www.lmr.usc.edu/~lmr/publications/nanorobotics.

90

Rozdzia 7

ROBOTY
W cigu kolejnych trzydziestu lat nadejdzie taki dzie, kiedy po cichu, bez adnego rozgosu przestaniemy by najinteligentniejszymi istotami na Ziemi. -James McAlear W filmie Ja, robot, opartym na opowiadaniach Isaaca Asimova, w 2035 roku dochodzi do uruchomienia najbardziej zaawansowanego systemu komputerowego w historii. System ten, zwany VIKI (Virtual Interactive Kinetic Intelligence, wirtualna interaktywna inteligencja kinetyczna), zosta specjalnie zaprojektowany do sprawnego zarzdzania wielk metropoli. VIKI steruje wszystkim, od sieci metra i sieci elektrycznej po tysice domowych robotw. Jego gwne zadanie jest jednoznaczne: suy ludzkoci. Jednak pewnego dnia VIKI zadaje kluczowe pytanie: kto jest najwikszym wrogiem ludzkoci? Z matematyczn precyzj dochodzi do wniosku, e najgorszym wrogiem ludzkoci jest sama ludzko. Trzeba j zatem ochroni przed szaleczym deniem do zanieczyszczania wszystkiego, wzniecania wojen i zniszczenia planety. Jedynym sposobem, w jaki VIKI moe zrealizowa swoje gwne zadanie, jest przejcie wadzy nad ludzkoci i stworzenie agodnej dyktatury maszyn. Ludzko trzeba uwizi, eby obroni j przed ni sam. Film stawia przed nami nastpujce pytania: czy, biorc pod uwag astronomicznie szybki rozwj komputerw, moliwe jest, e maszyny przejm pewnego dnia wadz nad nami? Czy roboty mog sta si tak zaawansowane, e bd najwikszym zagroeniem dla naszego istnienia? Niektrzy uczeni twierdz, e nie, poniewa sama idea sztucznej inteligencji jest niepowana. Daje si sysze zgodny chr krytykw, goszcych, e zbudowanie maszyn potraficych myle jest niemoliwe. Ludzki mzg - argumentuj - jest najbardziej skomplikowanym organem stworzonym przez natur, przynajmniej w tej czci Galaktyki, i prby zaprojektowania maszyny, ktra potrafiaby naladowa ludzkie mylenie, s z gry skazane na porak. Filozof John Searle z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley, a nawet znany fizyk Roger Penrose 40 z Oksfordu uwaaj, e maszyny s z przyczyn fizycznych niezdolne do ludzkiego mylenia. Colin McGinn z Uniwersytetu Rutgersa twierdzi, e sztuczna inteligencja przypomina limaki usiujce przeprowadza psychoanaliz wedug regu Freuda. Ich wysiek byby daremny, bo brak im

Roger Penrose uwaa, e w mzgu musz zachodzi efekty kwantowe umoliwiajce mylenie. Wikszo informatykw powiedziaaby, e za pomoc skomplikowanego ukadu tranzystorw moliwe jest skopiowanie kadego neuronu mzgu; to oznacza, e mzg mona sprowadzi do klasycznego urzdzenia. Mzg jest niezwykle zoony, ale w gruncie rzeczy skada si z pewnej liczby neuronw, ktrych zachowanie mona odtworzy za pomoc tranzystorw. Profesor Penrose nie zgadza si z takim stwierdzeniem. Uwaa, e w komrce istniej pewne struktury, nazywane mikrotubulami, w ktrych zachodz efekty kwantowe, a zatem mzgu nigdy nie uda si zredukowa do prostego zbioru ukadw elektronicznych.
40

91

kompetencji intelektualnych"41. Kwestia czy maszyny mog myle?" dzieli spoeczno naukow od ponad stulecia. Historia sztucznej inteligencji Idea mechanicznych istot od dawna fascynuje wynalazcw, inynierw, matematykw i marzycieli. Od Blaszanego Drwala z Czarnoksinika z krainy Oz, poprzez podobne do dzieci roboty z filmu Spielberga AZ Sztuczna inteligencja, po roboty-mordercw z Terminatora, wyobraenia maszyn potraficych dziaa i myle jak ludzie nieodmiennie nas fascynuj. W greckiej mitologii bg Hefajstos wykuwa ze zota i trjnogich stow mechaniczne suce, ktre potrafiy porusza si o wasnych siach. Ju w 400 roku p.n.e. grecki matematyk Archytas z Tarentu pisa o moliwoci zbudowania mechanicznego ptaka napdzanego par wodn. W pierwszym stuleciu naszej ery Heron z Aleksandrii (ktremu przypisuje si projekt pierwszej maszyny napdzanej par wodn) wymyli automaty, z ktrych jeden wedug legendy potrafi mwi. Dziewiset lat temu Al-Da-zari zaprojektowa i skonstruowa automatyczne urzdzenia, takie jak zegary wodne, sprzty kuchenne i instrumenty muzyczne napdzane wod. W 1495 roku wielki renesansowy artysta i uczony woski Leonardo da Vinci naszkicowa schematy mechanicznego rycerza, ktry potrafi siedzie, macha rk oraz porusza gow i szczk. Historycy uwaaj, e by to pierwszy realistyczny projekt humanoidalnej maszyny. Pierwsze proste, ale dziaajce roboty zbudowa w 1738 roku Jacques de Vaucanson. Byy to: android potraficy gra na flecie oraz mechaniczna kaczka. Sowo robot" pochodzi z napisanej w 1920 roku przez czeskiego dramaturga Karela Sapka sztuki R.U.R. (robota" w jzyku czeskim znaczy harwka", a po sowacku - praca"). W sztuce tej fabryka o nazwie Rossum's Universal Robots produkuje armi robotw przeznaczonych do wykonywania prac domowych. (W przeciwiestwie jednak do zwykych maszyn, roboty te zbudowane s z krwi i koci). W kocu gospodarka wiatowa staje si od nich zalena. Poniewa jednak roboty s le traktowane, w kocu buntuj si przeciw ludzkim panom i wszystkich morduj. W swojej zaciekoci roboty zabijaj rwnie wszystkich uczonych, ktrzy potrafi je naprawia i budowa nowe egzemplarze, skazujc si tym samym na wyginicie. W kocu dwa niezwykle roboty odkrywaj, e maj zdolno rozmnaania si i mog sta si Adamem i Ew robotw. Roboty s rwnie tematem jednego z najwczeniejszych i najdroszych filmw niemych w historii - Metropolis, wyreyserowanego przez Fritza Langa w 1927 roku w Niemczech. Akcja filmu rozgrywa si w roku 2026. Klasa robotnicza zostaa skazana na prac pod ziemi w ohydnych, plugawych fabrykach, podczas gdy rzdzca elita zabawia si na powierzchni. Pikna kobieta o imieniu Maria zdobywa zaufanie robotnikw, jednak rzdzca elita obawia si, e kiedy moe ona stan na czele buntu. Zamawiaj wic u zego uczonego robota - kopi Marii. W kocu ich intryga obraca si jednak przeciwko nim, poniewa robot prowadzi robotnikw do walki z klas panujc i doprowadza do upadku systemu spoecznego.

41

Time", 25 marca 1996, s. 53. Cyt. za: M. Kaku, Wizje czyli jak nauka zmieni wiat w XXI wieku, prze. K.

92

Sztuczna inteligencja, oznaczana rwnie powszechnie skrtem Al (Artificial Intelligence), rni si od omawianych przez nas dotd technik tym, e wci sabo rozumiemy lece u jej podstaw prawa. Chocia fizycy dobrze rozumiej mechanik newtonowsk, maxwellowsk teori wiata oraz kwantow teori atomw i czsteczek, podstawowe prawa inteligencji wci otacza mga tajemnicy. Newton sztucznej inteligencji zapewne jeszcze si nie narodzi. Matematykw i informatykw to nie zraa. Dla nich chwila, w ktrej z jakiego laboratorium wyjdzie mylca maszyna, jest jedynie kwesti czasu. Najbardziej wpywow osob w dziedzinie sztucznej inteligencji, wizjonerem, ktry pooy kamie wgielny pod jej badania, by wielki brytyjski matematyk Alan Turing. To wanie Turing stworzy podstawy caej rewolucji komputerowej. Wyobrazi sobie urzdzenie (zwane odtd maszyn Turinga) skadajce si z trzech elementw: tamy wejciowej, tamy wyjciowej i centralnego procesora (takiego jak ukad scalony Pentium) potraficego realizowa okrelony zestaw operacji. Na bazie takiej idei udao mu si sformuowa prawa maszyn obliczeniowych i dokadnie ustali ich ostateczn moc oraz ograniczenia. Wszystkie uywane obecnie komputery cyfrowe dziaaj zgodnie z rygorystycznymi prawami ustanowionymi przez Turinga. Architektura caego cyfrowego wiata ma olbrzymi dug wdzicznoci w stosunku do Turinga. Turing przyczyni si rwnie do zrozumienia podstaw logiki matematycznej. W 1931 roku wielki wiedeski matematyk Kurt Gdel zaszokowa spoeczno matematykw, dowodzc, e w arytmetyce istniej prawdziwe stwierdzenia, ktrych nigdy nie uda si dowie w oparciu o jej aksjomaty. (Na przykad sformuowana przez Goldbacha w 1742 roku hipoteza [mwica, e kad parzyst liczb cakowit wiksz od dwch mona wyrazi jako sum dwch liczb pierwszych] wci nie zostaa dowiedziona, mimo upywu dwch i p wieku - jej udowodnienie moe w ogle nie by moliwe). Odkrycie Gdla rozwiao wywodzce si jeszcze od staroytnych Grekw, a wic towarzyszce matematykom od dwch tysicy lat, marzenie o udowodnieniu wszystkich prawdziwych twierdze matematycznych. Gdel wykaza, e zawsze pozostan w matematyce prawdziwe stwierdzenia, ktrych dowiedzenie bdzie poza zasigiem naszych moliwoci. Okazao si, e matematyka nie jest zamknit i doskona struktur, o jakiej marzyli Grecy - jest niekompletna. Turing przyczy si do tej rewolucji, wykazujc, e w oglnym przypadku nie mona stwierdzi, czy jego maszyna bdzie potrzebowaa nieskoczenie dugiego czasu na przeprowadzenie pewnych oblicze matematycznych. A jeeli komputer potrzebuje na obliczenie czego nieskoczonego czasu, oznacza to, e cokolwiek mia on obliczy, jest nieobliczalne. W ten sposb Turing dowid, e w matematyce istniej prawdziwe stwierdzenia, ktre s nieobliczalne, to znaczy na zawsze pozostan poza zasigiem moliwoci komputerw, niewane jak potnych. W czasie II wojny wiatowej Turing prowadzi pionierskie prace w dziedzinie amania szyfrw, ktre prawdopodobnie ocaliy ycie tysicy onierzy alianckich i wpyny na wynik wojny. Alianci
Pesz, Prszyski i S-ka, Warszawa 2000, s. 142.

93

nie potrafili odczyta tajnych niemieckich wiadomoci zaszyfrowanych za pomoc urzdzenia zwanego Enigma, poproszono wic Turinga i jego kolegw o zbudowanie urzdzenia, ktre mogoby zama ten szyfr. Zaprojektowane przez Turinga urzdzenie, nazwane bombe42, pozwolio w kocu odnie sukces. Pod koniec wojny dziaao ju ponad sto takich urzdze. Dziki nim alianci mogli odczytywa tajne niemieckie komunikaty i wprowadzi hitlerowcw w bd co do daty i miejsca ostatecznej inwazji. Historycy cigle sprzeczaj si o to, jak istotne byy badania Turinga w czasie planowania inwazji w Normandii, ktra ostatecznie doprowadzia do pokonania Niemcw. (Po wojnie prace Turinga zostay objte przez brytyjski rzd klauzul tajnoci; w wyniku tego jego kluczowy wkad nie jest znany opinii publicznej). Turing nie zosta jednak uhonorowany jako bohater, ktry przyczyni si do zmiany biegu II wojny wiatowej, zamiast tego pad ofiar nagonki. Pewnego dnia w jego domu doszo do wamania i uczony wezwa policj. Niestety w czasie tej wizyty policjanci znaleli dowody na jego homoseksualizm i Turinga aresztowano. Wyrokiem sdu zosta skazany na zastrzyki z hormonw pciowych, co miao katastrofalny efekt - urosy mu piersi i cierpia psychiczne katusze. W 1954 roku popeni samobjstwo, zjadajc jabko polane cyjankiem. (Wedug jednej z plotek, logo firmy Apple, ugryzione z jednej strony jabko, jest hodem dla Turinga). Dzisiaj Turing jest chyba najbardziej znany z testu Turinga. Znuony tymi wszystkimi bezowocnymi, niekoczcymi si dyskusjami filozoficznymi na temat tego, czy maszyny mog myle i czy maj dusz, sprbowa do debaty nad sztuczn inteligencj wprowadzi porzdek i dokadno, obmylajc konkretny test. Umiemy czowieka i maszyn w dwch zamknitych kabinach - zasugerowa. Moemy do kadej z nich kierowa pytania. Jeeli nie uda nam si odgadn, ktrych odpowiedzi udzielia maszyna, a ktrych czowiek, bdzie to znaczyo, e maszyna przesza pomylnie test Turinga. Uczeni napisali proste programy komputerowe, takie jak ELIZA, naladujce sposb prowadzenia rozmowy przez czowieka, dziki czemu udao im si oszuka wikszo niepodejrzewajcych niczego osb. (W wikszoci rozmw ludzie wykorzystuj zaledwie kilkaset sw i ograniczaj si do niewielu tematw). Jak dotd nie zosta jednak stworzony program, ktremu udaoby si oszuka ludzi prbujcych wiadomie ustali, ktry dialog prowadzony jest z maszyn, a ktry z czowiekiem. (Sam Turing przypuszcza, zakadajc wykadniczy wzrost mocy komputerw, e do roku 2000 zostanie zbudowana maszyna, ktrej w czasie piciominutowego testu uda si oszuka 30 procent sdziw). Niewielka grupa filozofw i teologw twierdzi, e stworzenie prawdziwych robotw potraficych myle nie jest moliwe. John Searle, filozof z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley, zaproponowa przeprowadzenie testu chiskiego pokoju" w celu udowodnienia, e sztuczna inteligencja nie jest moliwa. W zasadzie Searle twierdzi, e chocia roboty mog przej pewne formy testu Turinga, bdzie to moliwe jedynie dlatego, e potrafi na lepo posugiwa si

Nazwa bya nawizaniem do bomby kryptologicznej, zaprojektowanego przez polskiego kryptologa Mariana Rejewskiego urzdzenia do amania szyfrw, na ktrym Turing wzorowa swj projekt (przyp. tum.).
42

94

symbolami, zupenie nie rozumiejc, co one oznaczaj. Wyobramy sobie, e siedzimy w kabinie i nie rozumiemy ani jednego sowa po chisku. Przypumy rwnie, e mamy ksik pozwalajc szybko tumaczy z chiskiego i posugiwa si znakami tego jzyka, jeeli kto zada nam jakie pytanie po chisku, bdziemy mogli udziela wiarygodnych odpowiedzi, posugujc si tymi dziwnie wygldajcymi znakami i nie majc pojcia, co one znacz. Sens jego zarzutu sprowadza si do rnicy midzy syntaktyk a semantyk. Roboty mog opanowa syntaktyk jzyka (na przykad posi umiejtno posugiwania si jego gramatyk, formaln struktur, i tak dalej), ale nie jego prawdziw semantyk (na przykad zrozumie znaczenie sw). Mog si one posugiwa sowami, nie wiedzc, co one znacz. (Przypomina to troch rozmow telefoniczn z automatyczn sekretark, w czasie ktrej, aby wybra poszczeglne odpowiedzi, musimy wybiera jeden, dwa i tak dalej. Gos po drugiej stronie nie ma najmniejszych problemw z odebraniem naszych odpowiedzi, cakowicie jednak pozbawiony jest jakiegokolwiek zrozumienia). Fizyk Roger Penrose z Oksfordu rwnie uwaa, e powstanie sztucznej inteligencji jest niemoliwe; istnienie mechanicznych istot potraficych myle i obdarzonych ludzk wiadomoci jest niemoliwe w wietle praw teorii kwantowej. Ludzki mzg - twierdzi Penrose - tak bardzo przerasta wszystko, cokolwiek moglibymy stworzy w laboratorium, e skonstruowanie przypominajcych ludzi robotw jest eksperymentem skazanym na porak. (Sdzi, e podobnie jak twierdzenie Goda o niezupenoci dowodzi niekompletnoci arytmetyki, tak zasada nieoznaczonoci Heisenberga dowiedzie, e maszyny nie s zdolne do mylenia jak ludzie). Wielu fizykw i inynierw wierzy jednak, e w prawach fizyki nie ma niczego, co stanowioby przeszkod w stworzeniu prawdziwego robota. Claude'a Shannona, czsto zwanego ojcem teorii informacji, zapytano kiedy: Czy maszyny mog myle?". Jego odpowied bya krtka: Oczywicie". Gdy poproszono go, by wyjani to stwierdzenie, odrzek: Ja myl, prawda?". Mwic inaczej, byo dla niego oczywiste, e maszyny mog myle, poniewa ludzie s maszynami (cho zbudowanymi z mikkich tkanek, a nie z metalowych elementw). Poniewa w filmach czsto ogldamy roboty, moe nam si wydawa, e stworzenie zaawansowanych robotw obdarzonych sztuczn inteligencj jest ju bliskie. Rzeczywisto jest zupenie inna. Gdy widzimy robota zachowujcego si jak czowiek, zwykle kryje si za tym jaka sztuczka, to znaczy gdzie w ukryciu znajduje si czowiek mwicy przez robota za pomoc mikrofonu, niczym Czarnoksinik z Czarnoksinika z krainy Oz. W rzeczywistoci najbardziej zaawansowane roboty, takie jak samobiene roboty na powierzchni Marsa, maj inteligencj owada. W synnym Laboratorium Sztucznej Inteligencji (Artificial Intelligence Laboratory) w MIT wykorzystywane w dowiadczeniach roboty maj problemy z powtrzeniem zada, ktre potrafi wykona nawet karaluchy, takich jak poruszanie si po pokoju penym mebli, odnajdowanie skrytek i rozpoznawanie niebezpieczestwa. aden robot na Ziemi nie zrozumie nawet prostej opowiastki dla dzieci. 95

W filmie 2001: Odyseja kosmiczna bdnie zaoono, e do 2001 roku bdziemy mieli ju HAL-a, superrobota potraficego polecie statkiem kosmicznym na Jowisza, rozmawia z czonkami zaogi, naprawia usterki i zachowywa si niemal jak czowiek. Podejcie zstpujce Przed uczonymi stoj od dziesicioleci przynajmniej dwa powane problemy, ktre przeszkadzaj w prbach stworzenia robotw: rozpoznawanie wzorcw i zdrowy rozsdek. Roboty mog widzie znacznie lepiej od nas, ale nie rozumiej, co widz. Roboty mog rwnie znacznie lepiej od nas sysze, ale nie potrafi zrozumie, co usyszay. Aby zmierzy si z tymi bliniaczymi problemami, badacze prbowali zastosowa do sztucznej inteligencji podejcie zstpujce (nazywane czasami rwnie szko formalistyczn lub GOFAI (good old-fashioned AI, stare, dobre AI). Mwic oglnie, ich celem jest umieszczenie na pojedynczym krku CD wszystkich zasad rozpoznawania wzorcw i zdrowego rozsdku. Wierz, e po umieszczeniu takiej pyty CD w komputerze, uzyska on nagle wiadomo i podobn do ludzkiej inteligencj. W latach pidziesitych i szedziesitych XX wieku poczyniono wielkie postpy w tym kierunku, tworzc roboty, ktre potrafiy gra w warcaby i szachy, rozwizywa problemy algebraiczne, podnosi klocki i tak dalej. Osignicia te byy tak spektakularne, e przewidywano, i za kilka lat roboty przecign ludzi pod wzgldem inteligencji. W 1969 roku sensacj w mediach wywoa skonstruowany w Stanford Research Institute robot SHAKEY. By to niewielki komputer PDP umieszczony na kolach, z zamontowan na grze kamer. Obraz pokoju rejestrowany przez kamer by analizowany przez komputer, ktry rozpoznawa na nim umieszczone w pokoju przedmioty, a nastpnie prbowa porusza si midzy nimi. SHAKEY by pierwszym mechanicznym automatem, ktry potrafi przemieszcza si w prawdziwym wiecie, co zainspirowao dziennikarzy do snucia przypuszcze, kiedy roboty pozostawi ludzi daleko w tyle. Jednak niedoskonaoci takich robotw wkrtce stay si oczywiste. Zastosowanie w sztucznej inteligencji podejcia zstpujcego doprowadzio do powstania wielkich, nieporadnych robotw, ktre potrzeboway caych godzin, eby przej na drug stron specjalnie przygotowanego pokoju, w ktrym umieszczono jedynie przedmioty o liniach prostych, to znaczy kwadraty i trjkty. Gdybymy umiecili w pokoju jaki mebel o nieregularnych ksztatach, robot nie potrafiby go rozpozna. (Na ironi zakrawa fakt, e muszka owocowa z mzgiem zawierajcym jedynie okoo 250 tysicy neuronw i uamkiem mocy obliczeniowej tych robotw bez trudu porusza si w trzech wymiarach, wykonujc w powietrzu szalecze ptle, podczas gdy te ociae roboty gubi si nawet w dwch wymiarach). Podejcie zstpujce wkrtce natrafio na mur. Steve Grand, dyrektor Cyberlife Institute, mwi, e takie strategie miay pidziesit lat, eby si wykaza i nie cakiem udao im si dotrzyma obietnic"43.

43

J. Cavelos, op. cit, s. 90.

96

W latach szedziesitych uczeni nie zdawali sobie w peni sprawy z ogromu pracy zwizanej z programowaniem robotw majcych wykonywa nawet najprostsze zadania, na przykad z zaprogramowaniem robota tak, by rozpoznawa przedmioty takie jak klucze, buty i filianki. Rodney Brooks z MIT przytacza nastpujcy argument: Czterdzieci lat temu Laboratorium Sztucznej Inteligencji w MIT polecio jednemu ze studentw rozwizanie tego problemu w czasie letniej przerwy w nauce. Nie udao mu si to, ja rwnie nie zdoaem rozwiza go w przygotowywanej w 1981 roku pracy doktorskiej" 44 . Badacze sztucznej inteligencji wci nie zdoali rozwiza tego problemu. Gdy na przykad wchodzimy do jakiego pokoju, natychmiast rozpoznajemy podog, krzesa, meble, stoy, i tak dalej. Jednak gdy robot oglda pokj, nie widzi nic poza olbrzymim zbiorem linii prostych i krzywizn, ktre przetwarza na piksele. Komputer potrzebuje niezwykle dugiego czasu, eby z tej pltaniny linii wycign jakie wnioski. My w uamku sekundy rozpoznamy st, ale komputer widzi jedynie zbir k, owali, spiral, linii prostych, krzywizn, rogw i tak dalej. Po przeprowadzeniu niezwykle dugotrwaych oblicze, robotowi by moe uda si w kocu ustali, e przedmiotem tym jest st. Jeeli jednak obrcimy obraz, komputer bdzie musia zacz wszystko od pocztku. Mwic inaczej, roboty widz, i to lepiej ni ludzie, ale nie rozumiej, co widz. Wchodzc do pokoju, robot ujrzy jedynie pltanin linii i krzywizn, a nie krzesa, stoy i lampy. Gdy wchodzimy do pokoju, nasz mzg podwiadomie rozpoznaje obiekty, przeprowadzajc biliony bilionw oblicze - yjemy w bogiej niewiadomoci tej aktywnoci. Powodem, dla ktrego nie mamy wiadomoci wszystkiego, co dzieje si w mzgu, jest ewolucja. Gdybymy znaleli si w lesie sam na sam z szarujcym tygrysem szablastozbnym, wiadomo wszystkich oblicze potrzebnych do rozpoznania niebezpieczestwa i ucieczki sparaliowaaby nas. Aby mc przetrwa, musimy jedynie wiedzie, jak biec. Gdy ylimy w dungli, po prostu nie bya nam potrzebna wiadomo wszystkich szczegw zwizanych z rozpoznawaniem przez nasz mzg ziemi, nieba, drzew, kamieni i tak dalej. Innymi sowy, sposb dziaania naszego mzgu mona przyrwna do wielkiej gry lodowej. Wiemy jedynie o istnieniu czubka tej gry - wiadomego umysu. Jednak pod powierzchni, ukryty przed naszym wzrokiem, znajduje si znacznie wikszy obiekt - umys niewiadomy, pochaniajcy olbrzymie iloci mocy obliczeniowej mzgu w celu zrozumienia prostych otaczajcych go rzeczy, takich jak ustalenie, gdzie si znajdujemy, z kim rozmawiamy i co znajduje si w pobliu. Wszystko to dzieje si automatycznie, bez naszego zezwolenia czy wiedzy. Taki jest wanie powd tego, e roboty nie potrafi przej na drugi koniec pokoju, odczyta odrcznego pisma, prowadzi ciarwek czy samochodw, wynosi mieci, i tak dalej. Armia amerykaska wydaje setki milionw dolarw na stworzenie mechanicznych onierzy i inteligentnych ciarwek, bez powodzenia. Uczeni powoli uwiadamiaj sobie, e gra w szachy czy mnoenie wielkich liczb wymaga jedynie niewielkiego, wskiego skrawka ludzkiej inteligencji. Gdy w 1997 roku skonstruowany
44

R. Brooks, New Scientist Magazine", 18 listopada 2006, s. 60.

97

przez IBM komputer Deep Blue pokona szachowego mistrza wiata Garriego Kasparowa w trwajcym sze partii meczu, byo to zwycistwo czystej mocy obliczeniowej, lecz dowiadczenie to nic nam nie powiedziao na temat inteligencji czy wiadomoci, chocia mecz trafi na czowki wielu gazet. Douglas Hofstadter, informatyk z Indiana University, tak skomentowa ten fakt: Mj Boe, zawsze sdziem, e szachy wymagaj mylenia. Teraz wiem ju, e to nieprawda. Nie oznacza to, e Kasparow nie jest wielkim mylicielem. Po prostu grajc w szachy, mona omin mylenie, tak jak mona fruwa w powietrzu, nie machajc skrzydami"45. (Rozwj komputerw wpynie rwnie zdecydowanie na przyszo rynku pracy. Futuryci czsto przewiduj, e za kilkadziesit lat jedynie wysoko wykwalifikowani informatycy i technicy bd mieli prac. Ale w rzeczywistoci ludzie tacy jak pracownicy suby oczyszczania miasta, budowlacy, straacy, policjanci i tak dalej, rwnie w przyszoci znajd zatrudnienie, poniewa do wykonania ich zada potrzebna jest umiejtno rozpoznawania wzorcw. Kade przestpstwo, mie, narzdzie i poar s inne, a tym samym nie mog si nimi zajmowa roboty. Co ciekawe, pracownicy wykonujcy zawody, do ktrych potrzebne jest co najmniej rednie wyksztacenie, na przykad ksigowi niszego szczebla, maklerzy i kasjerzy, mog w przyszoci straci prac, poniewa jest ona dosy powtarzalna i wie si z operowaniem liczbami, w czym komputery s bezkonkurencyjne). Oprcz rozpoznawania wzorcw istnieje rwnie drugi wspomniany problem na drodze do skonstruowania robotw, a jest nim brak zdrowego rozsdku. Ludzie wiedz, e: woda jest mokra, matki s starsze od swoich crek, zwierzta nie lubi blu, po mierci ju si nie powraca, za pomoc sznurka mona cign, ale nie mona popycha, patykiem mona popycha, ale nie mona cign, czas nie biegnie do tyu. W matematyce nie istnieje jednak adna sekwencja oblicze, pozwalajca wyrazi te prawdy. My wiemy to wszystko, poniewa widzielimy zwierzta, wod i sznurki, i sami doszlimy do tych prawd. Dzieci ucz si zdrowego rozsdku, zderzajc si bolenie z rzeczywistoci. Intuicyjnych praw biologii i fizyki uczymy si w dotkliwy sposb, wchodzc w interakcj z prawdziwym wiatem. Roboty jednak tego nie dowiadczyy. Wiedz jedynie to, co zostao w nich z gry zaprogramowane. (W wyniku tego ludzie bd w przyszoci wykonywali rwnie zawody wymagajce zdrowego rozsdku, zmysu artystycznego, oryginalnoci, talentu aktorskiego, humoru, umiejtnoci zabawiania, analizowania i zdolnoci przywdczych. Te wanie cechy czyni z nas istoty niepowtarzalne i komputery maj trudnoci z ich naladowaniem).
Washington Post", 19 lutego 1996, s. Ali. Douglas Hofstadter, wywiad z autorem, 27 maja 1997. Cyt. za: M. Kaku, Wizje, op. cit, s. 97.
45

98

W przeszoci matematycy prbowali tworzy intensywne programy badawcze, ktre pozwoliyby raz na zawsze zebra wszystkie zdroworozsdkowe prawa. Najbardziej ambitn prb jest CYC (nawizanie do angielskiego sowa encydopedia, encyklopedia), pomys Douglasa Lenata, szefa Cycorp. Niczym Projekt Manhattan", program badawczy, ktrego koszt wynis 2 miliardy dolarw, a wynikiem bya bomba atomowa, CYC mia peni analogiczn rol w badaniach sztucznej inteligencji, mia by ostatnim impulsem potrzebnym do jej powstania. Nic wic dziwnego, e motto Lenata brzmi: Inteligencja to 10 milionw regu" 46. (Lenat wymyli nowatorski sposb odkrywania nowych praw zdroworozsdkowych; kae swoim pracownikom czyta tabloidy opisujce skandale i pene plotkarskich doniesie szmatawce. Nastpnie zadaje systemowi CYC pytanie, czy potrafi wykry bdy w tabloidach. Jeeli Lenatowi to si uda, system CYC moe rzeczywicie by inteligentniejszy od wikszoci czytelnikw tabloidw!). Jednym z celw programu CYC jest osignicie zbilansowania, to znaczy punktu, w ktrym robot bdzie ju na tyle duo rozumia, e bdzie mg samodzielnie pozyskiwa nowe informacje, czytajc po prostu czasopisma i ksiki z dowolnej biblioteki. Wtedy, niczym piskl opuszczajce gniazdo, CYC bdzie mg rozpostrze skrzyda i wzlecie o wasnych siach. Jednak od zaoenia firmy w 1984 roku jej wiarygodno ucierpiaa na skutek powszechnego w badaniach sztucznej inteligencji problemu: wysuwania przewidywa, ktre szybko trafiaj na czowki gazet, ale s szalenie nierealistyczne. Lenat przewidywa, e w cigu dziesiciu lat, do 1994 roku, system CYC bdzie zawiera od 30 do 50 procent uzgodnionej rzeczywistoci. Dzisiaj system CYC nie jest nawet bliski osignicia tej wartoci. Uczeni z Cycorp przekonali si, e aby komputer mg chocia w przyblieniu dysponowa zdrowym rozsdkiem czteroletniego dziecka, trzeba zaprogramowa miliony milionw linii kodu. Jak dotd ostatnia wersja programu CYC zawiera jedynie marne 47 tysicy poj i 306 tysicy faktw. Bez wzgldu na ogaszane regularnie przez Cycorp optymistyczne komunikaty prasowe, cytowany jest jeden ze wsppracownikw Lenata, RV Guh, ktry odszed z zespou w 1994 roku, a ktry mia powiedzie: CYC jest oglnie postrzegany jako poraka... Wypruwalimy sobie yy, prbujc stworzy blady cie tego, co kiedy obiecano"47. Innymi sowy, prby zaprogramowania w jednym komputerze wszystkich praw zdroworozsdkowych utkny w martwym punkcie z tej prostej przyczyny, e jest ich tak wiele. Ludzie ucz si tych praw bez wikszego wysiku, poniewa w trakcie naszego ycia raz za razem zderzamy si z otaczajcym nas rodowiskiem, niepostrzeenie przyswajajc sobie prawa fizyki i biologii - roboty tak nie postpuj. Zaoyciel Microsoftu, Bill Gates, przyznaje: Jedn z przyczyn rozziewu midzy rzeczywistoci a oczekiwaniami s trudnoci w wyposaeniu robotw w zmysy, ktre pozwol im orientowa si w otoczeniu oraz szybko i trafnie reagowa na bodce. Okazao si, e niezwykle trudno odtworzy w urzdzeniu technicznym zdolnoci, ktre dla ludzi s cakiem naturalne, na przykad

46 47

P. Wallich, Krzemowe dzieci, wiat Nauki", luty 1992, s. 92. B. Gates, Skeptic Magazine", t.12, nr 12, 2006, s. 35.

99

umiejtno okrelania swojej pozycji w pomieszczeniu w stosunku do innych przedmiotw albo rozpoznawania dwikw i interpretowania ich jako mowy, bd te chwytania przedmiotw o rnych rozmiarach, masie, fakturze, konsystencji czy kruchoci. Nawet tak prosta sprawa, jak odrnienie otwartych drzwi od okna, jest dla robota czym piekielnie trudnym"48. Zwolennicy stosowania w badaniach sztucznej inteligencji podejcia zstpujcego wskazuj jednak, e w laboratoriach kierujcych si tym podejciem na caym wiecie cay czas dokonuje si postpw, cho nieraz w wim tempie. Na przykad, kilka lat temu Defense Advanced Research Projects Agency (DARPA), czsto wspierajca projekty zwizane z najnowsz technik, ustanowia nagrod w wysokoci dwch milionw dolarw za skonstruowanie pojazdu, ktry potrafiby samodzielnie porusza si po nierwnym terenie pustyni Mojave. W 2004 roku ani jednemu pojazdowi zgoszonemu do DARPA Grand Challenge nie udao si ukoczy wycigu. Najlepszy pojazd zdoa przejecha 11,9 kilometra, zanim si zepsu. Ale w 2005 roku przygotowanemu przez Stanford Racing Team pojazdowi udao si pokona wyczerpujc tras liczc 212,5 kilometra (chocia potrzebowa na to siedmiu godzin). Rwnie cztery inne pojazdy ukoczyy wycig. (Niektrzy krytycy zauwaaj, e zasady wspzawodnictwa dopuszczay wykorzystanie GPS-u do poruszania si po dugich pustych ciekach; w rezultacie pojazdy poday z gry ustalon tras, nie napotykajc zbyt wielu utrudnie, wic nigdy nie byy zmuszone do rozpoznawania skomplikowanych przeszkd na swojej drodze. W czasie rzeczywistej jazdy, samochody musz w sposb nieprzewidywalny porusza si wrd innych samochodw, pieszych, omija roboty drogowe, korki i tak dalej). Bill Gates z ostronym optymizmem odnosi si do stwierdzenia, e roboty mog by kolejnym przeomem. Porwnuje dzisiejsz robotyk do rozwoju komputerw osobistych, w ktrego pocztkach sam wzi udzia trzydzieci lat temu. Podobnie jak komputery PC, robotyka moe ju by gotowa do rozwinicia skrzyde. Nikt nie wie, kiedy, ani czy w ogle, nastpi w niej szybki postp - pisze. - Gdy jednak ju do tego dojdzie, wiat moe zmieni si nie do poznania"49. (Kiedy roboty z podobn do ludzkiej inteligencj stan si powszechnie dostpne, bdzie na nie olbrzymi popyt. Chocia prawdziwe roboty obecnie nie istniej, programowane do konkretnych zastosowa roboty s konstruowane i to w duych ilociach. Midzynarodowa Federacja Robotyki [International Federation of Robotics] szacuje, e w 2004 roku istniao okoo 2 milionw takich osobistych robotw, a do 2008 roku zostanie zainstalowanych kolejne 7 milionw. Japoskie Stowarzyszenie Robotyki [Japanese Robot Association] przewiduje, e do roku 2025 warto rynku robotw osobistych, obecnie ocenianego na 5 miliardw dolarw, bdzie wzrastaa o 50 miliardw dolarw rocznie). Podejcie wstpujce Z powodu ogranicze zwizanych ze stosowaniem w tworzeniu sztucznej inteligencji podejcia zstpujcego, prbuje si rwnie stosowa podejcie wstpujce, to znaczy naladowa ewolucj

48

B. Gates, Robot w kadym domu, wiat Nauki", luty 2007, s. 50-51.

100

i sposb, w jaki dziecko zdobywa wiedz. Na przykad owady, poruszajc si, nie rejestruj obrazu swojego otoczenia i nie przeksztacaj go pniej na miliardy miliardw pikseli, by przetwarza go za pomoc superkomputerw. Mzgi owadw zbudowane s z sieci neuronowych, ukadw uczcych si, ktre wpadajc na przeszkody, powoli przyswajaj sobie wiedz, jak porusza si we wrogim wiecie. Uczeni w MIT przekonali si, e poprzez zastosowanie podejcia zstpujcego bardzo trudno jest zbudowa roboty potrafice chodzi. Jednak proste, przypominajce owady mechaniczne stworzenia, zderzajc si z otaczajcym je rodowiskiem i uczc si od podstaw, potrafi w cigu kilku minut opanowa sztuk przemieszczania si po pododze laboratorium. Rodney Brooks, dyrektor synnego Laboratorium Sztucznej Inteligencji w MIT, znanego ze swoich wielkich, ociaych robotw kroczcych, zbudowanych metod zstpujc, sta si heretykiem, od kiedy zaj si ide niewielkich insektoidalnych robotw, ktre ucz si chodzi prastar metod: potykajc si i wpadajc na przedmioty. Zamiast posugiwa si skomplikowanymi programami komputerowymi, ktre matematycznie wyliczaj dokadne pooenie stp chodzcego robota, jego insektoidy, koordynujc ruch swoich odny, posugiway si metod prb i bdw z wykorzystaniem niewielkiej mocy obliczeniowej. Dzisiaj wielu potomkw insektoidalnych robotw Brooksa zbiera na Marsie dane dla NASA, biega po marsjaskich pustkowiach, posugujc si wasnym rozumem. Brooks wierzy, e jego insektoidy idealnie si nadaj do badania Ukadu Sonecznego. Jednym z projektw Brooksa by COG, prba stworzenia mechanicznego robota o inteligencji szeciomiesicznego dziecka. Z zewntrz COG wyglda jak pltanina drutw, obwodw i przekadni, w ktrej wyrnia si jedynie gowa, oczy i ramiona. adne prawa inteligencji nie zostay w nim zaprogramowane. Zamiast tego zaprojektowano go tak, by skupia wzrok na ludzkim trenerze, ktry bdzie prbowa nauczy go prostych umiejtnoci. (Jedna z badaczek, ktra zasza w ci, zaoya si, kto bdzie si szybciej uczy: COG czy jej dziecko w wieku dwch lat. Dziecko zdecydowanie przecigno robota). Pomimo wszystkich tych sukcesw w naladowaniu zachowania owadw, roboty wykorzystujce sieci neuronowe zupenie si nie sprawdziy, gdy programici prbowali w nich odtworzy zachowania wyszych organizmw, na przykad ssakw. Najbardziej zaawansowane roboty wykorzystujce sieci neuronowe umiej przej na drug stron pokoju lub pywa w wodzie, ale nie potrafi skaka i polowa jak pies w lesie czy biega po pokoju jak szczur. Due sieci neuronowe robotw skadaj si z dziesitkw, a nawet setek neuronw; ludzki mzg ma ich jednak ponad 100 miliardw. C. elegans, bardzo prosty robak, ktrego ukad nerwowy udao si biologom dokadnie opisa, ma niewiele ponad trzysta neuronw, co oznacza, e jego ukad nerwowy naley chyba do najprostszych w przyrodzie. Pomidzy tymi neuronami jest jednak ponad siedem tysicy pocze synaptycznych. Chocia C. elegans jest prostym organizmem, jego ukad nerwowy jest tak zoony, e nikomu nie udao si jeszcze zbudowa komputerowego modelu jego mzgu. (W 1988 roku pewien ekspert komputerowy przepowiada, e do chwili
49

B. Gates, Robot w kadym domu, wiat Nauki", luty 2007, s. 46.

101

obecnej powinnimy ju mie roboty ze 100 milionami sztucznych neuronw. W rzeczywistoci, sie neuronowa o 100 neuronach jest uwaana za wyjtkow). Na ironi zakrawa fakt, e maszyny bez trudu wykonuj zadania, ktre ludzie uwaaj za trudne, takie jak mnoenie duych liczb czy granie w szachy, s natomiast zupenie nieporadne, gdy wymaga si od nich wykonania zada dla ludzi niezwyke atwych, na przykad chodzenia po pokoju, rozpoznawania twarzy czy ucicia sobie pogawdki z przyjacielem. Powodem jest to, e nasze najbardziej zaawansowane komputery s w gruncie rzeczy jedynie maszynami do dodawania. Nasz mzg zosta natomiast zaprojektowany przez ewolucj tak, by mg sobie radzi z codziennymi problemami i zapewni nam przetrwanie, co wymaga caej zoonej architektury procesu mylowego, midzy innymi zdrowego rozsdku i rozpoznawania wzorcw. Do przetrwania w lesie nie by potrzebny rachunek rniczkowy ani biego w grze w szachy, ale umiejtno unikania drapienikw, znajdowania osobnikw pci przeciwnej i dostosowywania si do zmieniajcych si warunkw. Marvin Minsky z MIT, jeden z twrcw sztucznej inteligencji, podsumowuje jej problemy nastpujco: Historia sztucznej inteligencji jest w pewnym sensie zabawna, poniewa pierwsze rzeczywiste osignicia byy czym wspaniaym, na przykad maszyna, ktra potrafia przeprowadza logiczne dowody lub doskonale sobie radzia na kursie rachunku rniczkowego. Wtedy jednak zaczy si prby budowy maszyn, ktre umiayby odpowiada na pytania dotyczce najprostszych opowieci dla dzieci, zamieszczanych w podrcznikach do pierwszej klasy szkoy podstawowej. Jak dotd nie powstao jeszcze urzdzenie, ktre by si charakteryzowao tak umiejtnoci"50. Niektrzy wierz, e w kocu dojdzie do wielkiej syntezy obydwu podej, zstpujcego i wstpujcego, dziki czemu kluczowe kwestie sztucznej inteligencji zostan rozwizane i powstan roboty przypominajce ludzi. Dziecko w czasie nauki pocztkowo polega gwnie na podejciu wstpujcym i wpada na otaczajce je przedmioty, w kocu jednak dostaje wskazwki od swoich rodzicw, z ksiek i od nauczycieli, zdobywajc wiedz w podejciu zstpujcym. W yciu dorosym nieustannie mieszamy ze sob te dwa podejcia. Kucharz, na przykad, gotuje w oparciu o przepis, ale jednoczenie przez cay czas prbuje przygotowywane danie. Hans Moravec mwi, e w peni inteligentne maszyny powstan wtedy, kiedy przedstawiciele obu szk zjednocz swoje wysiki"51, co nastpi prawdopodobnie w cigu najbliszych czterdziestu lat. Uczuciowe roboty? Jednym z czsto spotykanych w literaturze i sztuce wtkw jest posta mechanicznej istoty pragncej sta si czowiekiem, dzieli ludzkie uczucia. Istota ta nie jest zadowolona z tego, e zbudowano j z drutw i chodnej stali - chce si mia, paka i odczuwa wszystkie emocjonalne
S. Kruglinski, The Top 100 Science Stones of 2006, Discover Magazine", s. 16. H. Moravec, Mind Children, Harvard University Press, Cambridge 1988, s. 20. Wywiad z autorem, 14 stycznia 1997. Cyt. za M. Kaku, Wizje, op. cit, s. 117.
50 51

102

przyjemnoci istoty ludzkiej. Pinokio by na przykad drewnianym pajacykiem, ktry chcia zosta prawdziwym chopcem. Blaszany Drwal z Czarnoksinika z krainy Oz chcia mie serce. Natomiast Data w Star Trek jest robotem przewyszajcym wszystkich ludzi si i inteligencj, a mimo to wci pragnie sta si czowiekiem. Niektrzy sugeruj nawet, e uczucia stanowi najwysz warto, decydujc o naszym czowieczestwie. Uwaaj, e adna maszyna nie zachwyci si nigdy zachodem soca ani nie bdzie si miaa z artu. Sycha rwnie opinie, e maszyny nigdy nie posid zdolnoci odczuwania uczu, poniewa stanowi one ukoronowanie rozwoju czowieka. Jednak uczeni, ktrzy pracuj nad sztuczn inteligencj i usiuj rozoy uczucia na czci, krel inny obraz. Dla nich w adnym wypadku nie stanowi one sedna bycia czowiekiem, ale s jedynie produktem ubocznym ewolucji. Krtko mwic, uczucia s dla nas dobre. Pomagay nam przey w lesie i nawet dzisiaj pomagaj lawirowa wrd niebezpieczestw ycia. Na przykad lubienie czego ma z punktu widzenia ewolucji bardzo wane znaczenie, poniewa wikszo rzeczy jest dla nas grona. Wrd milionw przedmiotw, na ktre natrafiamy kadego dnia, jedynie garstka jest dla nas poyteczna. Zatem lubienie czego oznacza umiejtno rozpoznania jednej z niewielu rzeczy pomagajcych przetrwa pord milionw przedmiotw mogcych wyrzdzi nam krzywd. Podobnie zazdro jest wanym uczuciem, gdy sukces w rozmnaaniu jest kluczowy do zapewnienia przetrwania naszych genw i przekazania ich nastpnemu pokoleniu. (Dlatego wanie z seksem i mioci wie si tyle uczu o duym adunku emocjonalnym). Wstyd i al s wane, poniewa pozwalaj nam zdoby umiejtnoci spoeczne potrzebne do funkcjonowania we wsppracujcej ze sob grupie. Gdybymy nigdy nie przepraszali, zostalibymy w kocu wyrzuceni z plemienia, co zmniejszyoby nasze szanse na przetrwanie i przekazanie swoich genw. Rwnie uczucie osamotnienia peni zasadnicz rol. Na pierwszy rzut oka moe si ono wydawa niepotrzebne i nadmiarowe. W kocu potrafimy funkcjonowa w pojedynk. Ale tsknota za towarzystwem take jest istotna dla przetrwania, dlatego e do jego zapewnienia potrzebne s nam zasoby caego plemienia. Innymi sowy, gdy roboty osign bardziej zaawansowany poziom, one rwnie mog zosta wyposaone w uczucia. Moe zostan zaprogramowane tak, by przywizyway si do swoich wacicieli lub dozorcw, co da im pewno, e nie trafi na zomowisko. Takie uczucia pozwol im atwiej odnale si w spoecznoci, dziki czemu bd mogy by pomocnymi towarzyszami, a nie rywalami swoich wacicieli. Ekspert komputerowy Hans Moravec wierzy, e roboty, by mogy zadba o siebie, bd musiay mie zaprogramowane takie uczucia jak strach. Na przykad, gdy poziom naadowania akumulatorw robota bdzie niski, pojawi si niepokj, nawet panika i inne sygnay czytelne dla ludzi. Robot moe nawet pobiec do ssiadw i baga, eby pozwolili mu podczy si na chwil 103

do kontaktu: Bardzo pastwa prosz! Ja tak tego potrzebuj, to takie wane, a tak niewiele kosztuje. My wam to zwrcimy!"52. Rwnie w procesie podejmowania decyzji uczucia odgrywaj kluczow rol. Istniej osoby, ktre w wyniku szczeglnego rodzaju uszkodzenia mzgu utraciy moliwo dowiadczania uczu. Ich zdolno logicznego mylenia nie zmniejszya si, nie mog jedynie wyraa adnych emocji. Neurolog dr Antonio Damasio z Wydziau Medycyny na University of Iowa, ktry bada ludzi z tego typu urazami mzgu, stwierdza, e wydaje si, i oni wiedz, ale nie czuj"53. Doktor Damasio odkry, e takie osoby czsto paraliuje konieczno podjcia choby najmniejszej decyzji. Nie mogc w kwestii wyboru polega na uczuciach, bez koca rozwaaj jedn i drug moliwo, co prowadzi do cakowitej niemocy decyzyjnej. Jeden z pacjentw dr Damasio przez p godziny usiowa wybra dat swojej kolejnej wizyty. Uczeni uwaaj, e uczucia przetwarzane s przez znajdujcy si gboko w mzgu, w samym jego rodku, ukad limbiczny. Gdy u ludzi dochodzi do utraty komunikacji midzy kor now (rzdzc racjonalnym myleniem) a ukadem limbicznym, ich zdolno rozumowania pozostaje taka sama, jednak trac moliwo odczuwania emocji, ktre pomagayby im w podejmowaniu decyzji. Czasami mamy przeczucie, jakie przewiadczenie, ktre przyspiesza podjcie przez nas decyzji. Ludzie z urazami wpywajcymi na komunikacj midzy racjonaln i uczuciow czci mzgu nie maj tej zdolnoci. Gdy na przykad idziemy na zakupy, podwiadomie dokonujemy tysicy ocen dotyczcych niemal wszystkiego, co widzimy: To jest za drogie, za tanie, zbyt kolorowe, zbyt wyzywajce lub w sam raz!". Dla ludzi z takim uszkodzeniem mzgu zakupy mog si zmieni w koszmar, poniewa wydaje im si, e wszystko, co widz, ma tak sam warto. Gdy roboty stan si inteligentniejsze i bd potrafiy dokonywa wasnych wyborw, rwnie one bd mogy ulec paraliowi decyzyjnemu. (Kojarzy si to z wierszykiem o osioku, ktremu w obie dano, w jednym owies, w drugim siano", i ktry w kocu zdycha z godu, bo nie moe si zdecydowa, co zje). Aby im pomc, roboty trzeba bdzie prawdopodobnie w przyszoci wyposaa w programy tworzce w ich mzgach uczucia. Wypowiadajc si na temat braku uczu u robotw, dr Rosalind Picard z MIT Media Lab mwi: Nie czuj, co jest najwaniejsze. To jedna z najwikszych niedoskonaoci. Komputery po prostu tego nie pojmuj"54. Rosyjski pisarz Fiodor Dostojewski napisa: Gdyby na ziemi wszystko byo rozsdnie urzdzone, to nic by si nie wydarzyo"55. Innymi sowy, roboty przyszoci prawdopodobnie bd musiay mie uczucia, eby stawia przed sob cele, nada swojemu yciu" znaczenie i uporzdkowa je, w przeciwnym razie bd sparaliowane nieskoczon liczb moliwoci.

52 53

D. Crevier, Al, Basic Books, New York 1993, s. 267. Cyt. za M. Kaku, Wizje, op. cit, s. 138. J. Cavelos, op. cit, s. 98. 54 J. Cavelos, op. cit, s. 101. 55 F. Dostojewski, Bracia Karamazow (ksiga XI, rozdzia IX), PIW, Warszawa 1987, [w: F. Dostojewski, Dziea wybrane, t. 6 cz. 2], s. 319, tum. A. Wat (przyp. tum.).

104

Czy maj wiadomo? Nie ma powszechnej zgody w kwestii tego, czy maszyny mog mie wiadomo, nie ma nawet porozumienia co do znaczenia sowa wiadomo. Nikt jak dotd nie zaproponowa odpowiedniej definicji wiadomoci. Marvin Minsky opisuje wiadomo jako co na ksztat spoecznoci umysw. Chodzi o to, e proces mylowy w naszym mzgu nie zachodzi w jednym miejscu, jest bowiem rozproszony, w kadym momencie wspzawodnicz ze sob rne orodki mzgu. wiadomo mona postrzega wtedy jako sekwencj myli i obrazw pochodzcych z tych rnych, mniejszych umysw, starajcych si zwrci na siebie nasz uwag. Jeeli to prawda, to by moe wiadomoci przypisujemy zbyt due znaczenie, moe napisano zbyt wiele artykuw na temat nadmiernie komplikowany przez filozofw i psychologw. Moe zdefiniowanie wiadomoci nie jest takie trudne. Sydney Brenner z Salk Institute w La Jolla mwi: Przewiduj, e do roku 2020, roku dobrego wzroku 56 , wiadomo przestanie by problemem naukowym [...]. Nastpne pokolenia nie bd mogy si nadziwi iloci naukowych bzdur, o jakich si dzisiaj dyskutuje, to znaczy, jeeli bd miay do cierpliwoci, by przekopa si przez elektroniczne archiwa zapomnianych czasopism"57. Badania nad sztuczn inteligencj zazdroszcz fizyce", twierdzi Marvin Minsky. witym Graalem fizyki jest odkrycie prostego rwnania, ktre zunifikuje w jednej teorii siy fizyczne Wszechwiata, tworzc teori wszystkiego. Badacze sztucznej inteligencji znaleli si pod zbyt duym wpywem tej idei i prbowali odkry jeden paradygmat wyjaniajcy wiadomo. Lecz taki prosty paradygmat moe po prostu nie istnie, sugeruje Minsky. Inni, ktrzy jak ja nale do szkoy konstrukcjonistw", uwaaj, e zamiast bez koca spiera si, czy mona skonstruowa mylce maszyny, powinno si po prostu sprbowa je zbudowa. Jeeli chodzi o wiadomo: by moe istnieje cae continuum wiadomoci, od prymitywnego termostatu monitorujcego temperatur w pokoju, po wiadome siebie organizmy, jakimi obecnie jestemy. Zwierzta mog mie wiadomo, ale nie jest ona na takim samym poziomie, jak u istot ludzkich. Powinnimy zatem prbowa skategoryzowa wszystkie te rne rodzaje i poziomy wiadomoci, a nie roztrzsa filozoficzne pytania o znaczenie wiadomoci. Roboty mog przecie w kocu uzyska krzemow wiadomo. Kiedy ich sposb mylenia i przetwarzania informacji moe sta si cakowicie odmienny od naszego. Zaawansowane roboty przyszoci mog zatrze granic midzy skadni i semantyk tak, e ich odpowiedzi bd nieodrnialne od odpowiedzi ludzi. Jeeli tak si stanie, kwestia, czy rzeczywicie rozumiej" pytanie, w duym stopniu straci na znaczeniu. Z praktycznego punktu widzenia, robot, ktry doskonale opanowa skadni, rozumie, co si do niego mwi. Mwic inaczej, doskonae opanowanie skadni jest zrozumieniem).

56 57

W badaniach wzroku wynik 20/20 oznacza oko zdrowe, o idealnej ostroci widzenia (przyp. tum.). S. Brenner, New Scientist Magazine", 18 listopada 2006, s. 35.

105

Czy roboty mog by niebezpieczne? Dziki prawu Moore'a, zgodnie z ktrym moc komputerw podwaja si co ptora roku, mona sobie wyobrazi, e za kilkadziesit lat bdziemy produkowa roboty dysponujce inteligencj, powiedzmy, psa lub kota. Jednak do 2020 roku prawo Moore'a moe przesta obowizywa, a epoka krzemu moe przej do historii. Zadziwiajcy wzrost mocy komputerw w cigu ostatnich pidziesiciu lat by moliwy dziki temu, e potrafilimy wytwarza coraz mniejsze krzemowe tranzystory - dziesitki milionw takich tranzystorw bez trudu zmiecioby si na powierzchni paznokcia. Mikroskopijne tranzystory mona wytrawi na pytkach krzemowych przy uyciu promieniowania ultrafioletowego. Jednak metody tej nie mona stosowa w nieskoczono. W kocu tranzystory stan si tak mae, e osign rozmiar pojedynczych czsteczek i cay proces si zaamie. Po roku 2020 Dolina Krzemowa moe si zmieni w Pas Rdzy, a epoka krzemu ostatecznie odejdzie do lamusa. W znajdujcych si w naszych notebookach procesorach Pentium grubo powoki krzemowej wynosi okoo dwudziestu atomw. Do roku 2020 procesory Pentium mog by wytwarzane na warstwie o gruboci zaledwie piciu atomw. W takim przypadku zaczyna obowizywa zasada nieoznaczonoci Heisenberga i nie bdziemy mieli ju pojcia, gdzie znajduje si elektron. Elektrony bd wtedy wyciekay z ukadu scalonego i w komputerze dojdzie do zwarcia. W takiej sytuacji rewolucja komputerowa i prawo Moore'a zabrn w lepy zauek ze wzgldu na obowizywanie prawa mechaniki kwantowej. (Syszy si czasami, e epoka cyfrowa to zwycistwo bitw nad atomami. Jednak w kocu, gdy dotrzemy do granic stosowalnoci prawa Moore'a, atomy bd mogy si zemci). Obecnie fizycy pracuj ju nad postkrzemow technologi, ktra zdominuje wiat komputerowy po roku 2020, jak dotd jednak z mieszanymi rezultatami. Jak wspomniaem, rozwaa si wiele rnych technologii, ktre mogyby ostatecznie zastpi technologi opart na krzemie, midzy innymi: komputery kwantowe, komputery oparte na DNA, komputery optyczne, komputery atomowe i tak dalej. Jednak kady z tych pomysw musi pokona olbrzymie przeszkody, zanim bdzie mg przej obowizki ukadw krzemowych. Technika operowania pojedynczymi atomami i czsteczkami wci jeszcze jest na wczesnym etapie rozwoju, wic wytwarzanie miliardw tranzystorw o rozmiarach atomowych przekracza nasze obecne moliwoci. Przyjmijmy jednak na chwil, e fizykom udao si zasypa przepa dzielc ukady krzemowe od, powiedzmy, komputerw kwantowych. Zamy rwnie, e prawo Moore'a w postkrzemowej epoce w dalszym cigu obowizuje. W takiej sytuacji sztuczna inteligencja moe sta si realn moliwoci. Roboty bd mogy opanowa ludzk logik oraz uczucia, i za kadym razem pomylnie przechodzi test Turinga. Steven Spielberg zaj si t kwesti w swoim filmie AI. Sztuczna inteligencja, w ktrym przedstawiono pierwszego robota-chopca potraficego przejawia uczucia, dziki czemu mg zosta adoptowany przez ludzk rodzin. To rodzi pytanie: czy takie roboty mogyby by niebezpieczne? Odpowied brzmi: to moliwe. Mogyby sta si niebezpieczne ju z chwil osignicia inteligencji mapy, ktra jest wiadoma 106

swego istnienia i potrafi realizowa wasne cele. Osignicie takiego poziomu moe nam zabra jeszcze wiele dziesicioleci, wic uczeni bd mieli duo czasu na obserwowanie robotw, zanim stan si one zagroeniem. Na przykad w ich procesorach mona by umieci specjalny ukad scalony uniemoliwiajcy im wpadanie w sza. Mogyby rwnie mie wbudowany mechanizm samozniszczenia lub dezaktywacji, ktry by je wycza w przypadku niebezpieczestwa. Arthur C. Clarke napisa: Moe si zdarzy, i staniemy si maskotkami dla komputerw, bdziemy traktowani jak pokojowe pieski, ale mam nadziej, e jeli zajdzie potrzeba, zawsze bdziemy mogli wycign wtyczk z gniazdka"58. Bardziej przyziemnym zagroeniem jest uzalenienie od komputerw naszej infrastruktury. Zaopatrzenie w wod i sie energetyczn, nie wspominajc ju o transporcie i sieci komunikacyjnej, bd w przyszoci w coraz wikszym stopniu skomputeryzowane. Miasta stay si ju tak skomplikowane, e jedynie zawie i zoone sieci komputerowe mog zarzdza i monitorowa ich rozleg infrastruktur. W przyszoci coraz waniejsze stanie si wyposaenie tej sieci komputerowej w sztuczn inteligencj. Awaria lub rozpad takiej obejmujcej wszystko infrastruktury komputerowej mogyby sparaliowa cae miasto, kraj, a nawet cywilizacj. Czy komputery w kocu przecign nas pod wzgldem inteligencji? Z pewnoci w prawach fizyki nie ma niczego, co staoby temu na przeszkodzie. Jeeli roboty bd sieciami neuronowymi, ktre potrafi si uczy i dojd do poziomu, na ktrym bd przyswaja wiedz szybciej i skuteczniej od nas, logiczn konsekwencj bdzie to, e w kocu przecign nas w myleniu. Hans Moravec powiedzia: [wiat postbiologiczny] bdzie wiatem, w ktrym rasa ludzka zostanie zmieciona przez fal zmian kulturowych, wywoanych uzurpatorskimi zapdami wasnego potomstwa... Kiedy ten czas nadejdzie, DNA, przegrawszy wycig ewolucyjny w nowym rodzaju wspzawodnictwa, stanie si bezuyteczny"59. Niektrzy wynalazcy, midzy innymi Ray Kurzweil, przewiduj, e czas ten nadejdzie ju wkrtce, raczej wczeniej ni pniej, nawet w cigu najbliszych dziesicioleci. By moe tworzymy ju naszych ewolucyjnych nastpcw. Niektrzy informatycy wyobraaj sobie moment nazywany osobliwoci, w ktrym roboty zaczn przetwarza informacje w tempie wykadniczym, tworzc w ramach tego procesu nowe roboty, a w efekcie ich wsplna zdolno przyswajania informacji bdzie si powikszaa prawie bez adnych ogranicze. W dugofalowych ocenach sytuacji pojawiy si gosy opowiadajce si za tym, aby poczy technologi krzemow z wglow, zamiast czeka, a wyginiemy 60 . My, ludzie, skadamy si gwnie z wgla, natomiast roboty budowane s w oparciu o krzem (przynajmniej na razie). By moe rozwizaniem jest poczenie si z naszymi wytworami. (Jeeli kiedykolwiek spotkamy istoty

58 59

Cyt. za: M. Kaku, Wizje, op. cit, s. 197. Cyt. za: M. Kaku, Wizje, op. cit, s. 174. 60 Zatem moe si ostatecznie okaza, e dla przetrwania naszego gatunku kluczowe stan si zbudowane przez nas mechaniczne istoty. Marvin Minsky tak to ujmuje: My, ludzie, nie stanowimy kresu ewolucji, wic jeeli potrafimy zbudowa urzdzenie, ktre jest tak inteligentne jak czowiek, moemy zapewne zbudowa rwnie takie, ktre bdzie jeszcze mdrzejsze. Tworzenie jedynie kopii czowieka nie ma sensu. Pragnie

107

pozaziemskie, nie powinnimy si zdziwi, gdy odkryjemy, e s one stworzeniami czciowo organicznymi, a czciowo mechanicznymi, bo dziki temu mogy stawi czoo rygorystycznym warunkom podry kosmicznych i rozwija si we wrogich rodowiskach). W odlegej przyszoci roboty, lub podobne do ludzi cyborgi, mog nawet obdarzy nas niemiertelnoci61. Marvin Minsky dodaje: A co bdzie, jeli wypali si Soce lub zniszczymy nasz planet? Dlaczego nie mielibymy stworzy lepszych fizykw, inynierw czy matematykw? Moe bdziemy musieli sta si architektami naszej wasnej przyszoci. Jeeli nie podejmiemy tego wyzwania, nasza kultura moe znikn". Hans Moravec wyobraa sobie, e w odlegej przyszoci nasza struktura neuronowa zostanie przeniesiona, neuron po neuronie, bezporednio do maszyny, dziki czemu, w pewnym sensie, uzyskamy niemiertelno. To szalony pomys, niewykraczajcy jednak poza granice fizycznej moliwoci. Zatem niektrzy uczeni przypuszczaj, e w odlegej przyszoci ostatecznym losem ludzkoci moe by osignicie niemiertelnoci (w postaci zmodyfikowanego DNA lub krzemowych cia). Idea stworzenia mylcych maszyn przynajmniej tak inteligentnych jak zwierzta, a by moe tak mdrych jak my sami (lub nawet mdrzejszych), moe sta si rzeczywistoci jeszcze w tym stuleciu, jeeli tylko uda nam si zapobiec zaamaniu si prawa Moore'a i rozwiza problem z modelowaniem zdrowego rozsdku. Chocia wci odkrywamy nowe podstawowe prawa sztucznej inteligencji, postp w tej dziedzinie dokonuje si niezwykle szybko i wyglda obiecujco. Biorc to wszystko pod uwag, zaliczybym roboty i inne mylce maszyny do niemoliwoci typu I.

my stworzy takie urzdzenie, ktre bdzie robio rzeczy, ktrych my nie potrafimy" S. Kruglinski, The Top 100 Science Stories of 2006, Discover Magazine", s. 18. 61 Oczywicie ludzie zawsze marzyli o niemiertelnoci, ju od zamierzchych czasw, gdy jako jedyni w krlestwie zwierzt zaczli zastanawia si nad wasn miertelnoci. Woody Allen tak si kiedy wypowiedzia na temat niemiertelnoci: Nie pragn osign niemiertelnoci dziki moim dzieom. Chc j osign dziki temu, e nie umr. Nie chc y w sercach moich rodakw. Wolabym raczej wie ycie w swoim mieszkaniu". Moravec wierzy, e w odlegej przyszoci scalimy si z budowanymi przez nas urzdzeniami, osigajc wyszy poziom inteligencji. Bdzie to wymagao skopiowania 100 miliardw neuronw naszego mzgu, a kady z nich ma poczenie by moe nawet z kilkoma tysicami innych neuronw. Mona sobie wyobrazi operacj chirurgiczn, w trakcie ktrej obok nas na stole operacyjnym ley niedokoczony robot. Operacj przeprowadza si w ten sposb, e usuniciu kadego pojedynczego neuronu towarzyszy stworzenie jego wiernej krzemowej kopii w ciele robota. W ten sposb kady neuron w naszym ciele zostaje zastpiony krzemowym neuronem w robocie, dziki czemu w czasie caej operacji zachowujemy pen wiadomo. W kocu, cay nasz mzg zostaje w sposb cigy przeniesiony do wntrza robota, a my jestemy wiadkami tego zdarzenia. Pewnego dnia umieramy w naszym niedonym, schorowanym ciele. Nastpnego ranka budzimy si wewntrz niemiertelnego ciaa, zachowujc nasze wspomnienia i osobowo, nie tracc wiadomoci.

108

Rozdzia 8 ISTOTY POZAZIEMSKIE I UFO


Albo jestemy sami we Wszechwiecie, albo nie. Obie te moliwoci s rwnie przeraajce. - Arthur C. Clarke Nad Los Angeles zawis olbrzymi statek kosmiczny rozcigajcy si na wiele kilometrw. Przesoni sob cae niebo i pogry miasto w zowrogiej ciemnoci. Na caym wiecie pancerne statki w ksztacie spodka zajmuj pozycje nad wszystkimi wikszymi miastami. Setki rozradowanych gapiw pragncych powita w L.A. istoty z innej planety gromadz si na szczycie drapacza chmur, by by jak najbliej swoich gwiezdnych goci. Dopiero po kilku dniach bezszelestnego unoszenia si nad miastem brzuch statku kosmicznego zaczyna si powoli otwiera. Wydobywa si z niego rozpalony bysk wiata laserowego, ktry w mgnieniu oka zmienia drapacz chmur w gr popiou i wywouje fal uderzeniow, ktra przetacza si przez cae miasto, niszczc wszystko na swej drodze. Miasto w cigu kilku sekund zmienia si w wypalone gruzowisko. W filmie Dzie Niepodlegoci obcy stanowi ucielenienie naszych najgbszych lkw. W obrazie E. T. natomiast obcy obrazuj nasze marzenia i fantazje. Ludzi od dawna fascynuje myl o obcych istotach zamieszkujcych inne wiaty. Ju w 1611 roku w swoim traktacie Somnium (Sen) astronom Johannes Kepler, posugujc si najlepsz wiedz naukow swej epoki, snu rozwaania na temat wyprawy na Ksiyc, w czasie ktrej mogoby doj do spotkania z dziwnymi stworami, rolinami i zwierztami. ycie w kosmosie to czsty temat konfrontacji midzy nauk a religi, ktrych skutki bywaj tragiczne. Kilka lat wczeniej, w roku 1600, byy dominikanin, filozof Giordano Bruno zosta spalony na stosie na jednym z rzymskich placw. Aby go upokorzy, wadze kocielne kazay przed spaleniem powiesi go do gry nogami i zedrze z niego ubranie. Co powodowao, e nauki Bruna byy tak niebezpieczne? Zada proste pytanie: czy w kosmosie istnieje ycie? Tak jak Kopernik wierzy, e Ziemia kry wok Soca, ale w odrnieniu od niego wierzy rwnie, e w przestrzeni kosmicznej mog y stworzenia podobne do nas. (Dla Kocioa wygodniejsze byo spalenie filozofa na stosie ni rozwaanie moliwoci istnienia w przestrzeni kosmicznej miliardw witych, papiey, kociow i Jezusw Chrystusw). Przez czterysta lat pami o Giordanie Brunie przeladowaa historykw nauki. Dzisiaj jednak Bruno co kilka tygodni ma okazj do odwetu. Mniej wicej dwa razy na miesic odkrywa si now planet poza Ukadem Sonecznym, obiegajc jedn z gwiazd w kosmosie. Udokumentowano ju ponad 250 planet krcych wok innych gwiazd. Przewidywania Bruna na temat istnienia planet pozasonecznych zostay potwierdzone ponad wszelk wtpliwo. Wci jednak pozostaje jedno pytanie. Nawet jeli nasza Galaktyka, Droga Mleczna, jest pena planet, na ilu z nich mogoby 109

rozwin si ycie? A jeeli inteligentne ycie istnieje w kosmosie, co na jego temat moe powiedzie nasza nauka? Oczywicie hipotetyczne spotkania z istotami pozaziemskimi od pokole fascynuj opini publiczn, wywouj wypieki na twarzach czytelnikw i publicznoci zgromadzonej w kinach. Do najsynniejszego incydentu doszo 30 padziernika 1938 roku, gdy Orson Welles postanowi spata amerykaskiej publicznoci psikusa na Halloween. Wzorujc si na gwnym wtku Wojny wiatw H.G. Wellsa, przygotowa serie krtkich komunikatw, ktre nadawano w oglnokrajowym radiu CBS, przerywajc taneczn muzyk. Odgrywano w ten sposb, godzina po godzinie, inwazj Marsjan na Ziemi i wynikajcy z niej upadek cywilizacji. Miliony Amerykanw wpady w panik po usyszeniu wiadomoci", e machiny z Marsa wyldoway w Grover's Mili w stanie New Jersey i za pomoc promieni mierci niszcz miasta, podbijajc cay wiat. (Pniej mona byo przeczyta w gazetach, e w niektrych okolicach ucieczki ludzi doprowadziy do spontanicznych ewakuacji, a naoczni wiadkowie zarzekali si, e czuli trujcy gaz i widzieli w oddali rozbyski wiata). Fascynacja Marsem wzrosa ponownie w latach pidziesitych, gdy astronomowie zauwayli dziwne lady na jego powierzchni, wygldajce jak gigantyczne M o rozmiarze setek kilometrw. Komentatorzy zauwaali, e by moe M ma oznacza sowo Mars i w ten sposb Marsjanie w pokojowy sposb informuj Ziemian o swoim istnieniu, niczym kibice ukadajcy litery nazwy swojej druyny na stadionie pikarskim. (Inni ponuro stwierdzali, e znak M jest w rzeczywistoci liter W, a W ma oznacza sowo wojna. Innymi sowy, Marsjanie wypowiedzieli Ziemi wojn!). To rozgorczkowanie w mediach ostatecznie ucicho, gdy tajemnicze M znikno tak nagle, jak si pojawio. Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa, znak ten by skutkiem burzy pyowej, ktra obja ca planet z wyjtkiem wierzchokw czterech wielkich wulkanw. Ich szczyty uoyy si mniej wicej w ksztat litery M lub W. Naukowe poszukiwania ycia Powani uczeni badajcy moliwo istnienia ycia pozaziemskiego twierdz, e zakadajc nawet, i ono istnieje, nie mona nic konkretnego na jego temat powiedzie. Niemniej, opierajc si na tym, co wiemy z fizyki, chemii i biologii, moemy poczyni kilka oglnych uwag na temat natury obcego ycia. Po pierwsze, uczeni wierz, e kluczowym czynnikiem powstania ycia we Wszechwiecie jest woda w stanie ciekym. Podaj za wod" - to mantra powtarzana przez astronomw poszukujcych w kosmosie dowodw ycia. Woda w stanie ciekym, w odrnieniu od wikszoci innych cieczy, jest uniwersalnym rozpuszczalnikiem, w ktrym rozpuszcza si zadziwiajco wiele substancji chemicznych. Stanowi ona idealne rodowisko do mieszania si substancji i powstawania coraz bardziej zoonych czsteczek. Woda jest rwnie prost czsteczk, ktr mona znale w caym Wszechwiecie, podczas gdy inne rozpuszczalniki wystpuj dosy rzadko. Po drugie, wiemy, e wgiel jest skadnikiem, ktry moe by wykorzystany do powstania ycia, poniewa ma cztery wizania, a wic moe czy si z czterema innymi atomami i tworzy 110

czsteczki o niewiarygodnej zoonoci. Szczeglnie atwo powstaj z niego dugie acuchy wglowe, stanowice podstaw wglowodorw i chemii organicznej. Inne czterowartociowe pierwiastki nie maj tak bogatej chemii. Najbardziej spektakularnym przykadem roli wgla byo synne dowiadczenie przeprowadzone w 1953 roku przez Stanleya Millera i Harolda Ureya, ktre wykazao, e spontaniczne powstanie ycia moe by produktem ubocznym procesw chemicznych opartych na wglu. Uczeni przygotowali roztwr amoniaku, metanu i innych trujcych substancji chemicznych, ktre ich zdaniem znajdoway si na Ziemi we wczesnym okresie jej istnienia, umiecili go w kolbie, przepucili przez niego niewielki prd elektryczny, a nastpnie po prostu czekali. Po tygodniu zauwayli, e w kolbie zaczy si spontanicznie tworzy aminokwasy. Prd elektryczny wystarczy do rozbicia wiza wglowych amoniaku i metanu, oraz przegrupowania atomw w czsteczki aminokwasw, prekursorw biaka. W pewnym sensie ycie moe si wyksztaci spontanicznie. Pniej aminokwasy odkryto wewntrz meteorytw, a take w obokach gazowych w przestrzeni kosmicznej. Po trzecie, podstaw ycia jest samopowielajca si czsteczka zwana DNA. W chemii samopowielajce si czsteczki wystpuj niezwykle rzadko. Upyny setki milionw lat, zanim na Ziemi, prawdopodobnie w gbi oceanu, powstaa pierwsza czsteczka DNA. Mona przypuszcza, e gdyby kto przez milion lat prowadzi w oceanie dowiadczenie Millera-Ureya, spontanicznie powstayby czsteczki podobne do DNA. Jednym z prawdopodobnych miejsc, w ktrych na pocztku historii Ziemi moga si pojawi pierwsza czsteczka DNA, s wierzchoki podoceanicznych wulkanw, poniewa aktywno wulkaniczna byaby dla pierwszych czsteczek DNA i komrek wygodnym rdem energii, na dugo przed powstaniem fotosyntezy i rolin. Nie wiemy, czy rwnie inne, oprcz DNA, czsteczki oparte na wglu mog si same powiela, prawdopodobne jednak jest, e inne samopowielajce si czsteczki we Wszechwiecie bd w jaki sposb j przypominay. Zatem ycie wymaga prawdopodobnie wody w stanie ciekym, wglowodorw i jakiej postaci samopowielajcej si czsteczki, takiej jak DNA. W oparciu o te szerokie kryteria mona si pokusi o prb oszacowania z grubsza czstoci wystpowania inteligentnego ycia we Wszechwiecie. Frank Drake, astronom z Uniwersytetu Cornella, w 1961 roku jako jeden z pierwszych przeprowadzi takie rachunki. Jeeli jako punkt wyjcia przyjmiemy istnienie 100 miliardw gwiazd w galaktyce Drogi Mlecznej, mona oszacowa, jaka ich cz bdzie przypominaa nasze Soce. Nastpnie mona prbowa okreli, wok ilu z nich bd kryy planety. Mwic konkretnie, dziki rwnaniu Drake'a poznamy szacunkow liczb cywilizacji w Galaktyce, mnoc przez siebie kilka liczb, midzy innymi: tempo rodzenia si nowych gwiazd w Galaktyce, warto mwic, jaki ich procent ma planety, ile z planet krcych wok gwiazdy zapewnia warunki odpowiednie dla ycia, 111

na ilu z nich rzeczywicie powstaje ycie, na ilu z nich powstaje ycie inteligentne, ile z tych form inteligentnego ycia chce i potrafi nawiza kontakt, oraz redni czas ycia cywilizacji. Przyjmujc sensowne oszacowania i mnoc przez siebie kolejne prawdopodobiestwa, dochodzimy do wniosku, e w samej Drodze Mlecznej moe by od 100 do 10 tysicy planet, na ktrych rozwija si inteligentne ycie. Jeeli te inteligentne formy ycia rozproszone s rwnomiernie w Galaktyce, to moemy oczekiwa, e znajdziemy tak planet w odlegoci zaledwie kilkuset lat wietlnych od Ziemi. W 1974 roku Carl Sagan oszacowa, e jedynie w galaktyce Drogi Mlecznej moe by nawet milion takich cywilizacji. Te rozwaania teoretyczne stay si potem dodatkowym argumentem dla ludzi poszukujcych dowodw istnienia cywilizacji pozaziemskich. Uwzgldniajc optymistyczne oszacowania liczby planet, na ktrych moe istnie inteligentne ycie, uczeni zaczli na powanie nasuchiwa sygnaw radiowych, ktre mog by emitowane z takich planet, na wzr sygnaw telewizyjnych i radiowych wysyanych z naszej planety w kosmos od pidziesiciu lat. Nasuchiwanie obcych Projekt poszukiwania pozaziemskiej inteligencji (SETI, Search for Extraterrestial Intelligence) zawdzicza swoje powstanie artykuowi fizykw Giuseppe Cocconiego i Philipa Morrisona z 1959 roku, w ktrym autorzy sugeruj, e najodpowiedniejszym sposobem na podsuchanie rozmw istot pozaziemskich bdzie nasuchiwanie w zakresie promieniowania mikrofalowego, na czstotliwociach midzy 1 a 10 gigahercw. (Poniej 1 gigaherca wszelkie sygnay utonyby w promieniowaniu emitowanym przez szybko poruszajce si elektrony; powyej 10 gigahercw dochodzioby do interferencji midzy interesujcymi nas sygnaami a szumami pochodzcymi od czsteczek tlenu i wody w naszej atmosferze). Czstotliwo 1,420 gigaherca zostaa wskazana jako najbardziej obiecujca do nasuchiwania sygnaw z przestrzeni kosmicznej, poniewa jest to czstotliwo emitowana przez zwyky wodr w stanie gazowym, pierwiastek najobficiej wystpujcy we Wszechwiecie. (Czasem na okrelenie czstotliwoci w pobliu tego zakresu uywa si sowa wodopj, ktre ma oddawa przydatno tego zakresu dla komunikacji pozaziemskiej). Poszukiwania dowodw na zarejestrowanie inteligentnych sygnaw w pobliu wodopoju zakoczyy si jednak rozczarowaniem. W 1960 roku Frank Drake uruchomi projekt Ozma" (nazwany tak na cze Krlowej Oz), ktrego celem byo nasuchiwanie sygnaw za pomoc dwudziestopiciometrowego radioteleskopu w Green Bank w Wirginii Zachodniej. W wyniku Ozmy" i innych podobnych projektw, w ramach ktrych prbowano przez wiele lat od czasu do czasu przeszukiwa nocne niebo, nie udao si wykry adnych sygnaw. W 1971 roku NASA przedstawia ambitn propozycj uruchomienia wasnych poszukiwa pozaziemskiej inteligencji. Projekt Cyklop", bo tak mia by nazwany, mia wykorzystywa tysic 112

piset radioteleskopw i kosztowa dziesi miliardw dolarw. Nic dziwnego, e badania te nigdy nie zostay rozpoczte. Znalazy si jednak fundusze na znacznie skromniejsze przedsiwzicie, wysanie w przestrze kosmiczn starannie zakodowanej wiadomoci dla kosmitw. W 1974 roku zakodowan wiadomo, liczc 1679 bitw, wysano z olbrzymiego radioteleskopu Arecibo w Puerto Rico w kierunku odlegej o okoo 25 100 lat wietlnych gromady kulistej M13. W tej krtkiej wiadomoci na siatce 73 wierszy i 23 kolumn uczeni umiecili informacje o wygldzie naszego Ukadu Sonecznego, zawarli ilustracj istoty ludzkiej i wzory wybranych zwizkw chemicznych. (Z powodu wielkich odlegoci, odpowied z przestrzeni kosmicznej moe nadej najwczeniej za 52 174 lata). Na amerykaskim Kongresie projekty te nie wywary wikszego wraenia, nawet po odebraniu w 1977 roku tajemniczego sygnau radiowego, nazwanego sygnaem Wow". Skada si on z nieprzypadkowych, jak si wydaje, cigw liter i cyfr i sprawia wraenie, i pochodzi od obcej cywilizacji. (Cz osb, ktre widziay sygna Wow, nie daa si jednak przekona). W 1995 roku astronomowie, sfrustrowani brakiem wsparcia finansowego ze strony rzdu federalnego, zwrcili si do prywatnych rde finansowania i zaoyli w Mountain View w Kalifornii organizacj non profit: Instytut SETI, ktrego celem byo scentralizowanie bada SETI i uruchomienie projektu Feniks", ktry mia polega na zbadaniu tysica najbliszych, podobnych do Soca gwiazd w zakresie widma od 1200 do 3000 megahercw. Dyrektorem instytutu mianowano dr Jill Tarter - Jodie Foster wzorowaa si na niej, przygotowujc si do roli uczonej w filmie Kontakt. (Wykorzystywane w tym projekcie przyrzdy byy tak czue, e mogyby odebra sygnay wysane przez stosowany na lotniskach system radarowy znajdujcy si w odlegoci 200 lat wietlnych). Od 1995 roku Instytut SETI zbada sygnay pochodzce z ponad tysica gwiazd, co kosztowao 5 milionw dolarw rocznie. Nie osignito jednak adnych wymiernych efektw. Niemniej jednak Seth Shostak, astronom z SETI, nie traci optymizmu i wierzy, e budowany obecnie 400 kilometrw na pnocny wschd od San Francisco Allen Telescope Array, ktry bdzie si skada z 350 anten, do roku 2025 wykryje jaki sygna"62. Bardziej nowatorskim podejciem jest projekt SETI@home, uruchomiony w 1999 roku przez astronomw z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley. Wpadli oni na pomys, by zaangaowa do bada miliony wacicieli komputerw osobistych, ktre przez wikszo czasu stoj bezuytecznie. Osoby uczestniczce w programie pobieraj z Internetu pakiet oprogramowania, ktry pomaga w dekodowaniu wybranych sygnaw radiowych odebranych przez radioteleskop. Obliczenia s przeprowadzane w czasie, gdy na komputerze uczestnika wcza si wygaszacz ekranu, dziki czemu nie jest to uciliwe dla waciciela komputera. Jak dotd akces do projektu zgosio a 5 milionw uytkownikw z ponad dwustu krajw, co przy ostronych szacunkach oznacza zuycie energii elektrycznej za ponad miliard dolarw. Jest to najambitniejszy jak dotd zbiorowy projekt komputerowy i moe by wzorem dla innych przedsiwzi wymagajcych
62

J. Stahl, Discover Magazine", Top 100 Science Stones of 2006, grudzie 2006, s.80.

113

potnego zaplecza komputerowego do przeprowadzenia oblicze. Jak dotd w ramach programu SETI@home nie wykryto adnego sygnau pochodzcego z inteligentnego rda. Ewidentny brak jakichkolwiek postpw w poszukiwaniach pozaziemskiej inteligencji po dziesitkach lat wytonej pracy zmusi zwolennikw tych bada do zweryfikowania stosowanego podejcia. Jednym oczywistym niedocigniciem moe by skupienie si wycznie na sygnaach radiowych w okrelonych zakresach czstotliwoci. Pojawiy si gosy, e obca forma ycia mogaby wysya sygnay laserowe, zamiast radiowych. W porwnaniu z falami radiowymi, lasery maj kilka zalet - dziki krtkiej dugoci fali mona upakowa w jednej wizce wicej sygnaw ni w przypadku zakresu radiowego. Poniewa jednak wiato lasera jest bardzo skupione, ukierunkowane, a poza tym zawiera tylko jedn czstotliwo, niezwykle trudno jest dostroi si dokadnie na odpowiedni czstotliwo. Inn oczywist wad moe by to, e poszukiwacze pozaziemskiej inteligencji opieraj si na wybranych zakresach fal radiowych. Jeeli w kosmosie istnieje ycie, moe wykorzystywa mechanizmy kompresji lub dzieli wiadomoci na mniejsze pakiety, analogicznie do strategii wykorzystywanych obecnie w Internecie. Gdybymy odebrali takie skompresowane wiadomoci rozdzielone na wiele czstotliwoci, moliwe, e nie udaoby si nam ich odrni od przypadkowego szumu. Jednak nawet biorc pod uwag wszystkie te olbrzymie problemy, przed jakimi stoj poszukiwania pozaziemskiej inteligencji, mona przyj, e jeszcze w tym stuleciu powinno nam si uda wykry jaki sygna pochodzcy od pozaziemskiej cywilizacji, zakadajc, e cywilizacje takie istniej. A jeeli tak si stanie, wydarzenie to bdzie kamieniem milowym w historii ludzkoci. Gdzie oni s? Fakt, e w projekcie SETI jak dotd nie wykryto adnych ladw sygnaw wysanych gdzie we Wszechwiecie przez inteligentne ycie, zmusi uczonych do spojrzenia chodnym okiem na zaoenia lece u podstaw rwna Franka Drake'a, okrelajcych prawdopodobiestwo istnienia inteligentnego ycia na innych planetach. Najnowsze odkrycia astronomiczne przemawiaj za tym, e szanse na odkrycie inteligentnego ycia znacznie odbiegaj od wartoci wyznaczonej przez Drake'a w latach szedziesitych. Prawdopodobiestwo tego, e we Wszechwiecie istnieje inteligentne ycie jest jednoczenie i wiksze, i mniejsze, od jego pocztkowych oszacowa. Po pierwsze, nowe odkrycia pozwalaj przypuszcza, e ycie moe si rozwin rwnie na inne sposoby, ktrych nie przewidyway rwnania Drake'a. Wczeniej uczeni uwaali, e woda w stanie ciekym moe istnie tylko w rozcigajcej si wok Soca strefie Zotowosej". (Odlego Ziemi od Soca jest w sam raz. Nie jest zbyt maa, bo wtedy oceany by si zagotoway, ani zbyt dua, bo wtedy oceany by zamarzy, ale w sam raz, by mogo powsta ycie). Astronomowie przeyli wic duy szok, gdy znaleli dowody na to, e pod lodow skorup Europy, zamarznitego ksiyca Jowisza, moe si znajdowa woda w stanie ciekym. Europa ley daleko poza stref Zotowosej, wic wydawaoby si, e nie powinna odpowiada wymaganiom rwnania Drake'a. A jednak siy pywowe mogy wystarczy do roztopienia lodowej 114

pokrywy Europy i utworzenia staego, ciekego oceanu. Gdy Europa kry wok Jowisza, olbrzymie pole grawitacyjne planety ciska ksiyc niczym gumow pik, co wywouje tarcie gboko wewntrz jego jdra, a to z kolei moe spowodowa roztopienie lodowej pokrywy. Poniewa w samym tylko Ukadzie Sonecznym jest ponad sto ksiycw, oznacza to, e w naszym ukadzie planetarnym moe istnie wiele ksiycw poza stref Zotowosej, na ktrych rozwija si ycie. (A owych 250 gigantycznych planet, ktre dotd odkrylimy w kosmosie poza Ukadem Sonecznym, rwnie moe mie zamarznite ksiyce pozwalajce na rozwj ycia). Co wicej, uczeni uwaaj, e Wszechwiat moe by usiany wdrujcymi planetami, ktre nie obiegaj ju adnego soca. Z powodu dziaania si pywowych, ksiyc krcy wok takiej wdrujcej planety mgby skrywa pod lodow pokryw cieky ocean, a wic mogoby na nim istnie ycie, jednak wykrycie takich ksiycw nie jest moliwe przy uyciu dostpnych przyrzdw, ktrych zasada dziaania polega na rejestracji wiata rodzimej gwiazdy, wok ktrej kry planeta. Biorc pod uwag fakt, e w kadym ukadzie planetarnym ksiycw jest prawdopodobnie znacznie wicej ni planet oraz to, e w naszej Galaktyce mog by miliony wdrujcych planet, liczba cia astronomicznych we Wszechwiecie zawierajcych jak posta ycia moe by znacznie wiksza ni dotd sdzono. Z drugiej strony, inni astronomowie doszli do wniosku, e z rnych powodw szanse na istnienie ycia na planetach wewntrz strefy Zotowosej s prawdopodobnie znacznie mniejsze od pocztkowo oszacowanych przez Drake'a. Po pierwsze, programy komputerowe pokazuj, e w ukadzie planetarnym konieczna jest obecno planety o rozmiarach Jowisza, aby przelatujce w pobliu komety i meteory zostay odrzucone w przestrze kosmiczn. W ten sposb ukad planetarny jest stale czyszczony i moe w nim powsta ycie. Gdyby w Ukadzie Sonecznym nie byo Jowisza, Ziemia byaby bombardowana meteorami i kometami, i powstanie na niej ycia byoby niemoliwe. Doktor George Wetherill, astronom z Carnegie Institution w Waszyngtonie, szacuje, e gdyby w naszym ukadzie planetarnym nie byo Jowisza lub Saturna, Ziemia zderzaaby si z asteroidami tysic razy czciej, a co dziesi tysicy lat dochodzioby do olbrzymich, zagraajcych yciu kolizji, takich jak ta, ktra spowodowaa wyginicie dinozaurw 65 milionw lat temu. Trudno sobie wyobrazi, w jaki sposb ycie mogoby przetrwa tak intensywny ostrza"63 - mwi Wetherill. Po drugie, mamy szczcie, e nasza planeta ma duy ksiyc, ktry pomaga stabilizowa jej o obrotu. Uczeni przeanalizowali efekt dziaania praw Newtona w okresie milionw lat i wykazali, e bez duego ksiyca o obrotu Ziemi prawdopodobnie staaby si niestabilna i planeta mogaby zacz fika kozioki, co uniemoliwioby powstanie na niej ycia. Francuski astronom dr Jacques Lasker szacuje, e bez Ksiyca nachylenie osi obrotu Ziemi mogoby si waha midzy 0 a 54 stopni, co prawdopodobnie doprowadzioby do powstania ekstremalnych warunkw pogodowych

63

J. Cavelos, op. cit, s. 13.

115

zagraajcych yciu 64 . Zatem obecno duego ksiyca rwnie musi zosta uwzgldniona w warunkach, o ktrych mowa w rwnaniach Drake'a. (Fakt, e Mars ma jedynie dwa niewielkie ksiyce, zbyt mae, by mogy stabilizowa jego o obrotu, oznacza, e w odlegej przeszoci mg si on chybota i e w przyszoci znowu moe do tego dochodzi). Po trzecie, odkryte niedawno dowody geologiczne wskazuj na to, e w przeszoci ycie na Ziemi wielokrotnie ocierao si o zagad. Okoo 2 miliardw lat temu nasza planeta bya prawdopodobnie cakowicie skuta lodem; bya nien kul", z trudem mogc podtrzyma ycie. W innych momentach historii Ziemi erupcje wulkanw i uderzenia meteorw o mao nie zniszczyy cakowicie ycia na jej powierzchni. Zatem powstanie i ewolucja ycia jest procesem znacznie delikatniejszym ni pocztkowo sdzilimy. Po czwarte, rwnie inteligentne ycie znajdowao si w przeszoci na skraju wyginicia. Opierajc si na najnowszych dowodach uzyskanych z bada DNA, mona stwierdzi, e okoo stu tysicy lat temu na Ziemi yo zaledwie od kilkuset do kilku tysicy istot ludzkich. W przeciwiestwie do wikszoci zwierzt, ktre w ramach danego gatunku dziel due genetyczne rnice, ludzie niemal si od siebie nie rni pod wzgldem genetycznym. W porwnaniu z krlestwem zwierzt, jestemy nawzajem niemal swoimi klonami. Zjawisko to mona wyjani jedynie tym, e w naszej historii zdarzyy si wskie garda, momenty w ktrych wikszo ludzkiego gatunku ulega zagadzie. Na przykad olbrzymi wybuch wulkanu mg spowodowa nage obnienie temperatury i zdziesitkowanie rodzaju ludzkiego. Istniej jeszcze inne szczliwe przypadki, ktre musiay zaistnie, eby na naszej planecie powstao ycie, midzy innymi: Silne pole magnetyczne. Jest ono potrzebne do zakrzywiania promieni kosmicznych i promieniowania, ktre mogoby zniszczy ycie na Ziemi. Umiarkowana prdko ruchu obrotowego planety. Gdyby Ziemia obracaa si wok swojej osi zbyt wolno, jej strona skierowana do Soca rozpalaaby si do czerwonoci, a po przeciwnej stronie w tym czasie nastpowaby dugotrway okres lodowatego zimna; gdyby Ziemia obracaa si zbyt szybko, powstayby ekstremalne warunki pogodowe, takie jak porywiste wichury i burze. Odpowiednia odlego od rodka Galaktyki. Gdyby nasza planeta znajdowaa si zbyt blisko rodka Drogi Mlecznej, byaby wystawiona na dziaanie niebezpiecznego promieniowania; gdyby bya zbyt daleko od jej rodka, mogaby nie mie wystarczajco duo ciszych pierwiastkw potrzebnych do utworzenia czsteczki DNA i biaek. Na podstawie wszystkich tych przesanek uczeni sdz obecnie, e ycie moe istnie poza stref Zotowosej na ksiycach i wdrujcych planetach, ale jednoczenie szanse na jego powstanie na planecie takiej jak Ziemia, wspierajcej ycie wewntrz strefy Zotowosej, s znacznie mniejsze ni kiedy sdzono. Podsumowujc, wikszo oszacowa rwna Drake'a pokazuje, e prawdopodobiestwo znalezienia w Galaktyce jakiej obcej cywilizacji jest zapewne mniejsze, ni pocztkowo przyjmowano.
64

J. Cavelos, op. cit, s. 12.

116

Profesorowie Peter Ward i Donald Brownlee napisali: Uwaamy, e ycie wystpujce pod postaci bakterii i w odpowiadajcych im innych formach jest we Wszechwiecie bardzo rozpowszechnione, by moe nawet bardziej ni przewidywali Drake i [Carl] Sagan. Jednak zoone formy ycia - zwierzta i wyej rozwinite roliny - s zapewne duo rzadsze, ni si na og sdzi"65. W rzeczywistoci Ward i Brownlee nie odrzucaj moliwoci, e Ziemia moe by jedynym miejscem w Galaktyce, gdzie yj zwierzta. (Chocia ta teoria moe ostudzi zapa, z jakim poszukuje si inteligentnego ycia w naszej Galaktyce, wci pozostaje moliwo, e ycie kwitnie w innych, odlegych galaktykach). Poszukiwanie planet podobnych do Ziemi Rwnanie Drake'a opiera si oczywicie cakowicie na hipotezach. Dlatego wanie po odkryciu planet poza Ukadem Sonecznym poszukiwania ycia w przestrzeni kosmicznej ruszyy z now si. Wykrywanie planet pozasonecznych jest jednak utrudnione ze wzgldu na fakt, e nie mona ich zobaczy przez aden teleskop, gdy nie wiec wasnym wiatem. Na og s od miliona do miliarda razy ciemniejsze od macierzystej gwiazdy. By je odnale, astronomowie musz wykrywa niewielkie zmiany w ruchu macierzystej gwiazdy, opierajc si na zaoeniu, e olbrzymia planeta o rozmiarach Jowisza moe zmieni orbit swojej gwiazdy. (Wyobramy sobie psa gonicego swj ogon. W podobny sposb macierzysta gwiazda i jej planeta wielkoci Jowisza goni si" wzajemnie, obracajc si nawzajem wok siebie. Planety o rozmiarze Jowisza nie mona zobaczy przez teleskop, poniewa nie wieci, ale macierzyst gwiazd mona obserwowa bez problemw i wykry, e zatacza si tam i z powrotem). Pierwsz prawdziw planet poza Ukadem Sonecznym odkry w 1994 roku dr Aleksander Wolszczan z Uniwersytetu Stanowego Pensylwanii, ktremu udao si zidentyfikowa planety krce wok martwej gwiazdy - wirujcego pulsara. Poniewa ich macierzysta gwiazda zapewne wybucha jako supernowa, mona przyj, e planety te s martwe, wypalone. Nastpnego roku dwch szwajcarskich astronomw z Genewy, Michel Mayor i Didier Queloz, ogosio odkrycie znacznie bardziej obiecujcej planety o masie zblionej do masy Jowisza, krcej wok gwiazdy 51 Pegasi. Wkrtce potem nastpi zalew kolejnych odkry. W cigu ostatnich dziesiciu lat doszo do niesamowitego przyspieszenia w odkrywaniu planet pozasonecznych. Geolog Bruce Jakosky z Uniwersytetu Kolorado w Boulder stwierdza: To szczeglny czas w historii ludzkoci. Jestemy pierwszym pokoleniem, ktre ma realne szanse na odkrycie ycia na innej planecie" 66 . aden ze znalezionych dotd ukadw planetarnych nie przypomina naszego. Mona powiedzie, e rni si one znacznie od Ukadu Sonecznego. Kiedy astronomowie sdzili, e nasz ukad planetarny jest typowy we Wszechwiecie, e na og bdziemy mieli do czynienia z koowymi orbitami i trzema piercieniami planet otaczajcymi
65

P.D. Ward, D. Brownlee, Rare Earth: Why Complex Live Is Uncommon in the Universe, Pantheon Books, New York 1992, s. xiv. 66 J. Cavelos, op. cit., s. 26.

117

macierzyst gwiazd: najpierw skalisty pas planet najbliszych gwiedzie, nastpnie pas gazowych olbrzymw i w kocu pas komet peen zamarznitych gr lodowych. Z duym zdziwieniem astronomowie odkryli, e adna z planet pozasonecznych nie pasuje do tego prostego opisu. Oczekiwano na przykad, e planety o rozmiarze Jowisza bd odkrywane w duej odlegoci od macierzystej gwiazdy, lecz okazao si, e wiele z nich kry po orbitach pooonych niezwykle blisko swojej gwiazdy (nawet bliej ni Merkury) albo po orbitach bardzo eliptycznych. W obu przypadkach istnienie maej, podobnej do Ziemi planety, krcej po orbicie w strefie Zotowosej, byoby niemoliwe. W przypadku, gdy planeta o rozmiarach Jowisza okra swoj macierzyst gwiazd zbyt blisko, oznacza to, e przemiecia si z dalszej odlegoci i poruszajc si po spirali, stopniowo zbliya si do rodka ukadu planetarnego (prawdopodobnie w wyniku tarcia wywoanego obecnoci pyu). W takiej sytuacji planeta-olbrzym musiaaby w kocu przeci orbit tej mniejszej, podobnej do Ziemi, co spowodowaoby wyrzucenie jej w przestrze kosmiczn. W przypadku, gdy planeta o rozmiarze Jowisza kry po bardzo eliptycznej orbicie, musi regularnie przechodzi przez stref Zotowosej, co rwnie zakoczyoby si wyrzuceniem podobnej do Ziemi planety w przestrze kosmiczn. Odkrycia te przyniosy rozczarowanie poszukiwaczom planet i astronomom pragncym odkry inne planety podobne do Ziemi, jednak analizujc chodno sytuacj, naley stwierdzi, e takich wanie odkry naleao oczekiwa. Nasze instrumenty s tak sabe, e umoliwiaj wykrycie jedynie najwikszych, najszybciej poruszajcych si planet o rozmiarze Jowisza, ktre mog wywiera wyrany wpyw na macierzyste gwiazdy. Nie powinno wic dziwi, e dzisiejsze teleskopy pozwalaj na wykrycie jedynie gigantycznych planet pdzcych z du prdkoci w przestrzeni kosmicznej. Jeeli gdzie w kosmosie istnieje ukad planetarny bliniaczo podobny do naszego, nasze przyrzdy byyby prawdopodobnie zbyt mao czue, by go wykry. Wszystko to moe ulec zmianie wraz z wystrzeleniem Corota, Keplera i satelity Terrestrial Planet Finder - trzech satelitw zaprojektowanych z myl o wykryciu w kosmosie kilkuset planet podobnych do Ziemi. Satelity Corot i Kepler bd na przykad poszukiway ladw sabego cienia, jaki powinny rzuca planety podobne do Ziemi, przechodzc przed swoj macierzyst gwiazd, nieznacznie przyciemniajc jej wiato. Chocia takiej planety nie mona by zauway, satelita powinien mc wykry spadek jasnoci jej macierzystej gwiazdy. Francuski satelita Corot (jego nazwa jest skrtem od francuskiego okrelenia konwekcja, rotacja gwiazd i przejcia planet") zosta umieszczony na orbicie w grudniu 2006 roku i fakt ten jest kamieniem milowym - po raz pierwszy dysponujemy umieszczon w kosmosie sond przeznaczon do wykrywania planet pozasonecznych. Uczeni maj nadziej, e uda im si znale od dziesiciu do czterdziestu planet podobnych do Ziemi. Jeeli to osign, bd to prawdopodobnie planety skaliste, a nie gazowe olbrzymy, jedynie kilka razy wiksze od Ziemi. Corot powikszy prawdopodobnie rwnie list odkrytych dotychczas w kosmosie planet o rozmiarze Jowisza. W odrnieniu od tego, co jest moliwe do osignicia obecnie za pomoc 118

urzdze naziemnych, Corot bdzie mg wykry planety pozasoneczne wszelkich rozmiarw i rodzajw" - twierdzi astronom Claude Catala. Uczeni maj nadziej, e w sumie satelita zbada nawet 120 tysicy gwiazd. Lada dzie Corot moe znale w kosmosie dowody na istnienie pierwszej planety podobnej do Ziemi i bdzie to punkt zwrotny w historii astronomii. Kiedy ludzie mog dozna egzystencjalnego szoku, gdy spogldajc noc w niebo, uwiadomi sobie, e istniej tam planety, na ktrych moe rozwija si inteligentne ycie. Gdy w przyszoci spojrzymy w niebo, by moe bdziemy si zastanawia, czy przypadkiem kto nie patrzy w tym samym czasie rwnie na nas. Wystrzelenie satelity Kepler jest obecnie planowane przez NASA na wiosn 2009 roku. Bdzie on tak czuy, e moe wykry nawet setki planet podobnych do Ziemi. Bdzie mierzy jasno 100 tysicy gwiazd i poszukiwa jakiegokolwiek ruchu planety przechodzcej przed tarcz gwiazdy. W czasie planowanych czterech lat eksploatacji, Kepler przeanalizuje i przeledzi tysice gwiazd pooonych w odlegoci do 1950 lat wietlnych od Ziemi. Uczeni oczekuj, e w czasie pierwszego roku jego obecnoci na orbicie uda si odnale w przyblieniu: 50 planet mniej wicej takich rozmiarw jak Ziemia, 185 planet o okoo 30 procent wikszych od Ziemi oraz 640 planet okoo 2,2 razy wikszych od Ziemi. Terrestrial Planet Finder moe mie jeszcze wiksze szanse na znalezienie planet podobnych do Ziemi. Po kilku zmianach terminu, aktualnie jego wystrzelenie jest planowane na rok 2014; pozwoli on na przeanalizowanie z du dokadnoci nawet stu gwiazd pooonych w odlegoci do 45 lat wietlnych. Bdzie wyposaony w dwa oddzielne urzdzenia do poszukiwania odlegych planet. Pierwszym bdzie koronograf - specjalny teleskop blokujcy wiato gwiazdy macierzystej i zmniejszajcy miliard razy jej jasno. Teleskop ten bdzie trzy albo cztery razy wikszy od Kosmicznego Teleskopu Hubble'a i dziesi razy dokadniejszy. Drugim urzdzeniem bdzie interferometr, ktry wykorzystujc zjawisko interferencji fal wietlnych, potrafi zredukowa milion razy jasno gwiazdy macierzystej. Tymczasem Europejska Agencja Kosmiczna planuje wystrzelenie wasnego satelity do poszukiwania planet, nazwanego Darwin, ktry znajdzie si na orbicie najwczeniej w 2015 roku. Zgodnie z planami, ma si on skada z trzech teleskopw kosmicznych o rednicy 3 metrw kady, poruszajcych si po orbicie w ustalonej konfiguracji, tak aby mogy dziaa jak jeden wielki interferometr. Zadaniem tego satelity rwnie bdzie poszukiwanie w kosmosie planet podobnych do Ziemi. Odkrycie w kosmosie setek planet podobnych do Ziemi pozwoli na lepsze ukierunkowanie poszukiwa inteligentnego ycia. Zamiast przypadkowo bada pobliskie gwiazdy, astronomowie bd mogli skupi uwag na niewielkim zbiorze gwiazd, wok ktrych kry by moe druga Ziemia. Jak oni wygldaj? Inni uczeni, posugujc si wiedz z zakresu fizyki, biologii i chemii, prbowali odgadn, jak 119

mogoby wyglda ycie na innych planetach. Isaac Newton zastanawia si na przykad, dlaczego wszystkie otaczajce nas zwierzta przejawiaj tak sam dwustronn symetri - dwoje oczu, ramion i dwie nogi umieszczone symetrycznie po obu stronach. Czy to szczliwy przypadek, czy dziaanie Boga? Dzisiaj biologowie uwaaj, e w czasie kambryjskiej eksplozji, jakie p miliarda lat temu, przyroda eksperymentowaa z rnorodnymi ksztatami i formami niewielkich, powstajcych wtedy wielokomrkowych stworze. Niektre miay rdzenie krgowe o ksztacie litery X, Y lub Z. Inne symetri promienist, jak rozgwiazda. Przypadkowo jedno z tych stworze miao rdze krgowy w ksztacie litery I, dwustronn symetri i by to przodek wikszoci ziemskich ssakw. W zasadzie wic, humanoidalny ksztat z dwustronn symetri, wykorzystywany przez Hollywood do przedstawiania istot z kosmosu, wcale nie musi obowizywa w przypadku wszystkich istot inteligentnych. Niektrzy biologowie uwaaj, e powodem pojawienia si w czasie kambryjskiej eksplozji takiej obfitoci rnorodnych form ycia by wycig zbroje" midzy drapienikiem i ofiar. Powstanie pierwszych organizmw wielokomrkowych, ktre potrafiy poera inne organizmy, wymusio przyspieszenie ewolucji zarwno zdobyczy, jak i myliwego, prbujcych si nawzajem przecign. Podobnie jak w trwajcym w czasie zimnej wojny wycigu zbroje midzy dawnym Zwizkiem Radzieckim a Stanami Zjednoczonymi, kada strona konfliktu robia wszystko, eby wyprzedzi przeciwnika. Badajc ewolucj ycia na naszej planecie, mona si pokusi o nastpujce hipotezy na temat tego, w jaki sposb na Ziemi doszo do wyksztacenia si inteligentnego ycia. Uczeni doszli do wniosku, e inteligentne ycie prawdopodobnie wymaga: 1. Czego na ksztat wzroku lub mechanizmu opartego na jakim zmyle, pozwalajcego bada otoczenie; 2. Czego na ksztat kciuka, co umoliwiaoby chwytanie przedmiotw - mogaby to by rwnie macka lub szpon; 3. Jakiego systemu porozumiewania si, takiego jak mowa. Te trzy cechy potrzebne s do tego, bymy mogli odczuwa i zmienia nasze otoczenie - obie czynnoci s charakterystyczne dla inteligencji. Jednak poza tymi trzema cechami panuje cakowita dowolno. W przeciwiestwie do wielu obcych pokazywanych w telewizji, kosmici wcale nie musz przypomina ludzi. Istoty o wielkich oczach i sylwetce dziecka, ktre ogldamy w telewizji i w kinie, s w podejrzany sposb podobne do kosmitw pokazywanych w produkowanych w latach pidziesitych filmach klasy B, ktre gboko wryy si w nasz podwiadomo. (Niektrzy antropolodzy podaj jednak jeszcze czwarty warunek wystpienia inteligentnego ycia, ktry ma wyjani intrygujcy fakt, e ludzie s duo bardziej inteligentni, ni jest to potrzebne do przetrwania w lesie. Nasze mzgi potrafi opanowa zasady podry kosmicznych, teori kwantow i zaawansowan matematyk - umiejtnoci cakowicie nieprzydatne do polowania i poszukiwania poywienia w naturalnym rodowisku. Skd taki nadmiar potencjau 120

intelektualnego? Gdy w przyrodzie spotykamy pary zwierzt, takie jak gepard i antylopa, majce niezwyke umiejtnoci, znacznie przekraczajce cechy wymagane do przetrwania, odkrywamy, e doszo midzy nimi do jakiego wycigu zbroje. Podobnie niektrzy uczeni sdz, e istnieje czwarty warunek - biologiczny wycig zbroje", ktry doprowadzi do powstania ludzkiej inteligencji. By moe ten wycig zbroje odby si midzy rnymi czonkami naszego gatunku). Pomylmy o tych wszystkich niezwykle rnorodnych formach ycia na Ziemi. Gdyby mona byo na przykad hodowa w odosobnieniu omiornice przez kilka milionw lat, mona przypuszcza, e one rwnie rozwinyby inteligencj. (My oddzielilimy si od map 6 milionw lat temu prawdopodobnie dlatego, e nie bylimy dobrze przystosowani do zachodzcych w Afryce zmian rodowiska. Natomiast omiornica jest bardzo dobrze dostosowana do swojego ycia pod kamieniem i dlatego od milionw lat nie podlega ewolucji). Biochemik Clifford Pickover mwi: gdy spogldam na wszystkie te dziwaczne skorupiaki, meduzy o mikkich ramionach, groteskowe, hermafrodytyczne robaki i luzwce, wiem, e Bg ma poczucie humoru i e jeszcze zobaczymy inne tego przejawy we Wszechwiecie". Hollywood natomiast zapewne si nie myli, gdy przypisuje obcym inteligentnym formom ycia cechy drapienikw. Misoerni kosmici nie tylko zapewniaj wiksze dochody z dystrybucji filmu, w takim opisie jest rwnie element prawdy. Drapieniki s zwykle mdrzejsze od swoich ofiar. Musz by przebiege, by zaplanowa polowanie, wytropi swoj zdobycz, ukry si i w kocu j zaskoczy. Lisy, psy, tygrysy i lwy maj oczu z przodu gowy, dziki czemu mog oceni odlego, gdy rzucaj si na swoj ofiar. Majc dwoje oczu, mog wykorzysta trjwymiarowe, stereoskopowe widzenie, by waciwie nakierowa si na zdobycz. Z drugiej strony ofiary drapienikw, na przykad jelenie i krliki, musz po prostu tylko dobrze biega. Ich oczy usytuowane s po bokach gowy, dziki czemu mog wypatrywa drapienikw w obszarze 360 stopni wok siebie. Innymi sowy, jest bardzo moliwe, e inteligentna forma ycia w kosmosie wyewoluuje z drapienikw majcych oczy, lub inne organy zmysw, z przodu gowy. Mog wykazywa niektre z drapienych, agresywnych i terytorialnych zachowa, jakie obserwujemy wrd wilkw, lww i ludzi na Ziemi. (Poniewa jednak takie formy ycia bd si opieray prawdopodobnie na cakowicie innym DNA i innych czsteczkach biaek, istoty te nie bd zupenie zainteresowane poeraniem nas czy czeniem si z nami w pary). Moemy rwnie wykorzysta wiedz fizyczn, by zastanowi si nad moliwym rozmiarem ich cia. Jeeli zaoymy, e mieszkaj na planetach o rozmiarze Ziemi i maj redni gsto zblion do gstoci wody, tak jak istoty ywe na Ziemi, wtedy istnienie olbrzymich stworze okae si niemoliwe z powodu prawa skali, zgodnie z ktrym prawa fizyki drastycznie si zmieniaj wraz ze wzrostem skali dowolnego ciaa. Potwory i prawo skali Gdyby King Kong istnia naprawd, nie mgby sterroryzowa Nowego Jorku. Wrcz przeciwnie, jego nogi zamayby si przy pierwszej prbie zrobienia kroku. A to dlatego, e jeeli wemie si 121

map i zwikszy jej rozmiar dziesiciokrotnie, to jej ciar wzronie proporcjonalnie do wzrostu objtoci, czyli 10 x 10 x 10 = 1000 razy. Byby zatem 1000 razy ciszy. Jednak jego sia rosaby proporcjonalnie do gruboci jego koci i mini. Pole przekroju koci i mini wzronie jedynie o kwadrat odlegoci, to znaczy 10 x 10 = 100 razy. Innymi sowy, gdyby King Kong by 10 razy wikszy, staby si zaledwie 100 razy silniejszy, ale wayby 1000 razy wicej. Zatem w miar zwikszania rozmiaru mapy, jej ciar ronie znacznie szybciej ni jej sia. Byby wic wzgldnie 10 razy sabszy od zwykej mapy. I dlatego wanie nogi zamayby mu si pod jego wasnym ciarem. Pamitam, jak w szkole podstawowej nauczycielka zachwycaa si si mrwki, ktra potrafi podnie li wielokrotnie od niej ciszy. Na koniec stwierdzia, e gdyby mrwka bya wielkoci domu, mogaby go podnie. To zaoenie jest bdne z powodu tego samego prawa, ktrego dziaanie wyjanilimy na przykadzie King Konga. Gdyby mrwka bya wielkoci domu, rwnie jej nogi by si zamay. Jeeli powikszymy mrwk 1000 razy, bdzie ona 1000 razy sabsza od zwyczajnej mrwki i w zwizku z tym upadnie pod wasnym ciarem. (Zapewne rwnie by si udusia. Mrwka oddycha przez otwory umieszczone po bokach ciaa. Powierzchnia tych otworw zwiksza si proporcjonalnie do kwadratu promienia, natomiast objto mrwki ronie proporcjonalnie do szecianu promienia. Zatem mrwka 1000 razy wiksza od zwykej mrwki bdzie miaa 1000 razy mniej powietrza, ni jest jej potrzebne, by dostarczy tlen do mini i pozostaych tkanek. Z tego samego zreszt powodu mistrzowie wjedzie figurowej na ywach i w gimnastyce maj zwykle wzrost niszy od przecitnego, chocia zachowuj te same proporcje ciaa, co kady z nas. Maj oni proporcjonalnie wiksz si mini od wyszej osoby). Wykorzystujc prawo skali mona te wyznaczy przybliony ksztat zwierzt na Ziemi i moliwe, e rwnie obcych istot z kosmosu. Ilo ciepa oddawanego przez zwierz do otoczenia ronie wraz ze wzrostem pola powierzchni jego ciaa. Zatem dziesiciokrotny wzrost jego ciaa zwiksza straty ciepa 10 x 10 = 100 razy. Natomiast zawarto ciepa w ciele jest proporcjonalna do jego objtoci, czyli wzronie 10 X 10 x 10 = 1000 razy. Tak wic due zwierzta trac ciepo wolniej od mniejszych. (Z tego te powodu w zimie najpierw marzn nam palce i uszy - maj one bowiem relatywnie najwiksz powierzchni w stosunku do swojej objtoci. Tumaczy to rwnie, dlaczego mniejszym osobom szybciej robi si zimno. Podobnie mona wyjani, dlaczego gazeta pali si bardzo szybko - z powodu wzgldnie duej powierzchni - oraz dlaczego due kody drewna pal si wolno - z powodu wzgldnie maej powierzchni). Wyjania to take, dlaczego yjce w Arktyce wieloryby s okrge - poniewa kula ma najmniejszy obszar powierzchni na jednostk masy. I dlaczego owady yjce w cieplejszym rodowisku mog sobie pozwoli na wyduone ksztaty o wzgldnie duej powierzchni przypadajcej na jednostk masy. W zrealizowanym w wytwrni Disneya filmie Kochanie, zmniejszyem dzieciaki caa rodzina zostaje zmniejszona do rozmiaru mrwek. Nadchodzi deszcz i widzimy, jak w mikrowiecie malekie krople deszczu wpadaj do kauy. W rzeczywistoci kropla deszczu widziana przez mrwk wcale nie przypominaaby maej kropli, ale olbrzymi gr lub pkul wody. W naszym 122

wiecie taka gra wody jest niestabilna i zapadnie si pod wasnym ciarem w wyniku dziaania grawitacji. Jednak w mikrowiecie napicie powierzchniowe jest wzgldnie due i dlatego taka gra wody jest zupenie stabilna. Podobnie, posugujc si prawami fizyki, moemy sprbowa oszacowa moliwy stosunek powierzchni ciaa do jego objtoci dla zwierzt yjcych na odlegych planetach w kosmosie. W oparciu o te prawa mona doj do wniosku, e kosmici nie bd raczej olbrzymami, czsto wystpujcymi w fantastyce naukowej, ale bardziej pod wzgldem rozmiaru bd przypominali nas samych. (Wieloryby mog osiga znacznie wiksze rozmiary dziki wypornoci wody morskiej. To rwnie wyjania, dlaczego wyrzucony na pla wieloryb umiera - poniewa zgniata go jego wasny ciar). Z prawa skali wynika, e w miar zagbiania si w mikrowiat prawa fizyki ulegaj zmianie. Wyjania to, dlaczego teoria kwantowa wydaje si nam tak dziwna, niezgodna z prostymi, zdroworozsdkowymi wyobraeniami o naszym Wszechwiecie. Tak wic prawo skali wyklucza moliwo istnienia znanych z fantastyki naukowej wiatw wewntrz innych wiatw; niemoliwe jest wic, by wntrze atomu zawierao cay wszechwiat lub by nasza Galaktyka bya atomem w znacznie wikszym wszechwiecie. Pomys taki wykorzystano w filmie Faceci w czerni. W kocowej scenie kamera oddala si coraz bardziej od Ziemi, widzimy planety, gwiazdy, galaktyki, a w kocu cay nasz Wszechwiat staje si jedynie pik w wielkiej pozaziemskiej grze, rozgrywanej przez gigantycznych obcych. W rzeczywistoci zbudowana z gwiazd galaktyka nie przypomina atomu, a znajdujce si na powokach wewntrz atomu elektrony zupenie nie s podobne do planet. Wiemy, e wszystkie planety rni si znacznie midzy sob i mog kry po orbicie w dowolnej odlegoci od macierzystej gwiazdy. W atomach natomiast, wszystkie subatomowe czstki danego rodzaju s identyczne. Nie mog porusza si w dowolnej odlegoci od jdra, ale jedynie po okrelonych orbitach. (Co wicej, w przeciwiestwie do planet, elektrony mog zachowywa si w dziwny sposb, sprzeczny ze zdrowym rozsdkiem - na przykad mog by w dwch miejscach jednoczenie albo przejawia wasnoci falowe). Fizyka zaawansowanych cywilizacji W oparciu o znajomo fizyki mona rwnie w przyblieniu okreli wielko cywilizacji w kosmosie. Jeeli przeledzimy powstanie naszej cywilizacji w cigu ostatnich 100 tysicy lat od pojawienia si istot ludzkich w Afryce, mona ten proces scharakteryzowa jako histori stale rosncego zuycia energii. Rosyjski antropolog Nikoaj Kardaszew doszed do wniosku, e rwnie w przypadku rozwoju cywilizacji pozaziemskich mona wyrni poszczeglne fazy w oparciu o kryterium zuycia energii. Wykorzystujc prawa fizyki, pogrupowa moliwe cywilizacje na trzy typy: Cywilizacje typu I: pozyskuj zasoby energetyczne planety, wykorzystujc w peni ca energi soneczn docierajc do jej powierzchni. Potrafi by moe rwnie robi uytek z energii wulkanw, 123

wpywa na pogod, zapobiega trzsieniom ziemi i budowa miasta na powierzchni oceanw. Pod ich kontrol znajduje si caa energia planety. Cywilizacje typu II: wykorzystuj ca energi swojego soca, dziki czemu s 10 miliardw razy potniejsze od cywilizacji typu I. Federacja Planet z serialu Star Trek jest wanie cywilizacj typu II. Cywilizacja taka jest w pewnym sensie niemiertelna; nic, co zna nauka, nie moe jej zniszczy: niegrona jest dla niej epoka lodowcowa, uderzenie meteoru ani nawet wybuch supernowej. (W przypadku, gdy wybuch bdzie grozi ich macierzystej gwiedzie, istoty te bd potrafiy przeprowadzi si do innego ukadu planetarnego albo nawet przenie w bezpieczne miejsce ca swoj planet). Cywilizacje typu III: potrafi wykorzysta energi caej galaktyki. S 10 miliardw razy potniejsze od cywilizacji typu II. Do cywilizacji tego typu nale Borg ze Star Trek, Imperium z Gwiezdnych wojen oraz cywilizacja galaktyczna z serii ksiek o Fundacji Isaaca Asimova. Cywilizacje takie skolonizoway miliardy ukadw planetarnych i potrafi wykorzysta energi czarnej dziury znajdujcej si w rodku ich galaktyki. Swobodnie poruszaj si po caej galaktyce. Z oszacowa Kardaszewa wynika, e kada cywilizacja rozwijajca si w umiarkowanym tempie kilkuprocentowego wzrostu zuycia energii w cigu roku szybko przejdzie z jednej kategorii do drugiej, zaledwie w cigu kilku lub kilkudziesiciu tysicy lat. Zgodnie z rozumowaniem opisanym w moich wczeniejszych ksikach, nasza cywilizacja zalicza si do typu 0 (do zasilania maszyn uywamy martwych rolin, ropy i wgla). Wykorzystujemy zaledwie niewielki uamek energii sonecznej docierajcej do naszej planety. Mona ju jednak zauway pocztki powstawania na Ziemi cywilizacji typu I. Internet jest zacztkiem charakterystycznej dla cywilizacji typu I sieci telekomunikacyjnej obejmujcej ca planet. Wida rwnie zalki ekonomii cywilizacji typu I w postaci utworzenia Unii Europejskiej, ktra z kolei powstaa, by mc wspzawodniczy z NAFTA. Ju teraz angielski sta si najczciej nauczanym jzykiem obcym na Ziemi i w zasadzie jest jzykiem obowizujcym w nauce, finansach i biznesie. Wyobraam sobie, e moe sta si jzykiem cywilizacji typu I, ktrym praktycznie kady bdzie si posugiwa. Miejscowe kultury i zwyczaje w dalszym cigu bd si rozwijay na Ziemi w caej swojej rnorodnoci, jednak nad t mozaik narodw uksztatuje si planetarna kultura, by moe zdominowana przez ludzi modych i komercjalizm67. Przejcie od jednego typu cywilizacji do drugiego w adnym wypadku nie jest gwarantowane. Najbardziej niebezpieczne przejcie moe zaj pomidzy typem 0 a typem I. Cywilizacj typu 0 wci nkaj sekciarstwo, fundamentalizm i rasizm, ktre charakteryzoway jej powstanie, i nie jest

Oglnie rzecz biorc, chocia na rnych obszarach Ziemi w dalszym cigu bd si rozwijay lokalne jzyki, to i tak wyksztaci si planetarny jzyk i kultura obejmujca wszystkie kontynenty. Kultura globalna i lokalna bd istniay rwnoczenie obok siebie. Takie zjawisko ju mona obserwowa wrd elit spoeczestw wiata. Istniej rwnie siy powstrzymujce ten marsz w kierunku planetarnej kultury. Zaliczaj si do nich terroryci, ktrzy niewiadomie, instynktownie zdaj sobie spraw, e rozwj cywilizacji planetarnej
67

124

wcale oczywiste, czy te plemienne i religijne emocje nie przeszkodz w przejciu cywilizacji do typu I. (By moe jednym z powodw, dla ktrych nie widzimy w Galaktyce cywilizacji typu I, jest fakt, e nigdy nie udaje im si osign tego poziomu, to znaczy niszcz same siebie. Kiedy, gdy odwiedzimy inne ukady planetarne, by moe natrafimy na pozostaoci po cywilizacjach, ktre same si w ten czy inny sposb unicestwiy - na przykad atmosfera staa si radioaktywna lub zbyt gorca dla ycia). Gdy cywilizacja osignie poziom cywilizacji typu III, bdzie ju miaa wystarczajc energi i wiedz, by swobodnie porusza si po Galaktyce, a nawet by dotrze na Ziemi. Jak w filmie 2001: Odyseja kosmiczna, cywilizacje takie bez problemw mog rozsya po caej Galaktyce samopowielajce si, zrobotyzowane sondy poszukujce inteligentnego ycia. Cywilizacja typu III nie bdzie raczej prbowaa odwiedzi nas ani podbi, jak w filmie Dzie Niepodlegoci, w ktrym cywilizacja taka rozprzestrzenia si jak plaga szaraczy, obsiada planety i wysysa cakowicie ich zasoby. W rzeczywistoci w przestrzeni kosmicznej znajduje si mnstwo martwych planet z olbrzymim bogactwem mineraw, ktre mona pozyskiwa bez koniecznoci uerania si z krnbrn miejscow populacj. Ich stosunek do nas moe przypomina nasz stosunek do mrowiska. Nie czujemy potrzeby, by pochyla si i oferowa mrwkom paciorki i wiecideka - po prostu je ignorujemy. Gwne niebezpieczestwo czyhajce na mrwki ze strony ludzi nie polega na tym, e zechcemy je podbi lub zniszczy. Najczciej po prostu wylewamy w miejscu mrowiska beton lub asfalt, poniewa znalazo si ono na drodze do realizacji naszych celw. Pamitajmy, e pod wzgldem wykorzystania energii, rnica dzielca cywilizacj typu III i nasz cywilizacj typu 0 jest bez porwnania wiksza od rnicy dzielcej nas i mrwki. UFO Niektrzy ludzie twierdz, e obcy pod postaci UFO ju odwiedzili Ziemi. Uczeni, gdy sysz o UFO, zwykle przewracaj oczami i odrzucaj tak ewentualno, poniewa odlegoci dzielce gwiazdy s olbrzymie. Bez wzgldu jednak na reakcje uczonych, liczba relacji o UFO nie zmniejsza si w ostatnich latach. Pierwszych obserwacji UFO dokonano ju na pocztku historii ludzkoci. Prorok Ezechiel wspomina enigmatycznie w Biblii, e ujrza na niebie koa w koach", co zdaniem niektrych jest opisem UFO. W 1450 roku p.n.e., w czasie panowania w Egipcie faraona Totmesa III, egipscy skrybowie opisali zdarzenie zwizane z krgami ognia" janiejszymi od Soca, o rozmiarze okoo 5 metrw, ktre pojawiay si przez kilka dni i w kocu wstpiy do nieba. W 90 roku p.n.e. rzymski kronikarz Julius Obsequens pisa o okrgym obiekcie podobnym do kuli lub okrgej tarczy, ktry poda swoj drog na niebie". W 1235 roku genera Yoritsume zobaczy wraz ze swoj armi dziwne wietliste kule taczce na niebie w pobliu Kioto. W 1561 roku w Niemczech nad Norymberg zaobserwowano du liczb obiektw, ktre zdaway si uczestniczy w powietrznej

spowoduje, i tolerancja i wiecki pluralizm stan si podstaw tworzcej si kultury, a taka perspektywa

125

bitwie. W bliszych nam czasach Siy Powietrzne Stanw Zjednoczonych przeprowadziy zakrojone na wielk skal badania doniesie o UFO. W 1952 roku zainicjoway one projekt Blue Book" (Niebieska Ksiga), w ramach ktrego sprawdzono w sumie 12 618 doniesie. Kocowy raport stwierdza, e znakomit wikszo relacji mona wyjani poprzez zjawiska naturalne, zwyke samoloty lub oszustwa. Jednak w przypadku okoo 6 procent z nich nie udao si znale wytumaczenia. W wyniku raportu Condona, stwierdzajcego, e takie badania nie przynosz adnej korzyci, w 1969 roku Blue Book" zamknito. By to ostatni znany, zakrojony na tak skal projekt badania UFO prowadzony przez amerykaskie siy powietrzne. W 2007 roku rzd Francji udostpni opinii publicznej swoj obszern kartotek dotyczc UFO. Umieszczony w Internecie przez francuskie Narodowe Centrum Bada Kosmicznych raport zawiera 1600 doniesie o obserwacji UFO obejmujcych pidziesit lat, w tym 100 tysicy stron relacji naocznych wiadkw, filmy i tamy magnetofonowe. Rzd francuski stwierdzi, e 9 procent tych relacji udao si w peni wyjani, dalsze 35 procent ma wiarygodne wytumaczenie, natomiast w pozostaych przypadkach nie udao si niczego ustali. Trudno jest oczywicie zweryfikowa niezalenie te doniesienia. W rzeczywistoci wikszo relacji o UFO po uwanej analizie mona odrzuci, podajc jako wyjanienie: Planet Wenus, ktra jest najjaniejszym po Ksiycu obiektem na nocnym niebie. Wenus znajduje si w duej odlegoci od Ziemi, wic gdy jedziemy samochodem, wydaje nam si, e za nami poda (podobnie jak Ksiyc), co wywouje zudzenie, e kto ni steruje. Oceniajc odlego, midzy innymi porwnujemy poruszajce si obiekty z otaczajcym je rodowiskiem. Poniewa Ksiyc i Wenus s tak daleko, gdy brak czegokolwiek, z czym mona by je porwna, ulegamy optycznemu zudzeniu, e za nami podaj. Gazy z bagien. W czasie inwersji temperatury na obszarach bagiennych nad powierzchni ziemi unosi si gaz, ktry moe lekko fosforyzowa. Mniejsze skupiska gazu niekiedy odrywaj si od wikszych, co moe wywoywa zudzenie, e z macierzystego statku wylatuj statki zwiadowcze. Meteory. Jasne smugi wiata, przebiegajce przez nocne niebo zaledwie w kilka sekund, mog wywoa zudzenie lotu statku kosmicznego. Czasami rozpadaj si na czci, a wtedy rwnie moe powsta wraenie, e z macierzystego statku wylatuj statki zwiadowcze. Anomalie atmosferyczne. Istnieje wiele rodzajw burz z piorunami i niecodziennych zjawisk atmosferycznych, ktre mog owietla niebo w niezwyky sposb, wywoujc wraenie spotkania UFO. W XX i XXI wieku rwnie nastpujce zjawiska mog sta za doniesieniami o UFO: Echa radaru. Fale radaru mog odbija si od gr i powodowa powstanie echa, ktre jest rejestrowane przez odbiorniki radarowe. Takie fale mog na ekranie radaru nawet kreli zygzaki i porusza si z olbrzymimi prdkociami, poniewa s jedynie echem.
stanowi zagroenie dla ludzi, ktrzy woleliby dalej y w minionym tysicleciu.

126

Balony badawcze i meteorologiczne. W kontrowersyjnym raporcie armia twierdzi, e synna pogoska o rozbiciu si statku kosmicznego w 1947 roku w Roswell w stanie Nowy Meksyk zostaa wywoana przez jeden z balonw wypuszczonych w ramach cile tajnego projektu Mogul", ktrego celem byo monitorowanie poziomu skaenia radioaktywnego atmosfery na wypadek wybuchu wojny nuklearnej. Samolot. Znanymi przyczynami pojawiania si doniesie o UFO s komercyjne i wojskowe samoloty. Jest to szczeglnie prawdziwe w przypadku prbnych lotw zaawansowanych technicznie, eksperymentalnych samolotw, takich jak bombowce wyposaone w technologi stealth. (Armia amerykaska zreszt sama rozpowszechnia historie o latajcych spodkach, eby odwrci uwag od cile tajnych projektw). Przygotowane z rozmysem oszustwa. Niektre z najsynniejszych zdj rzekomo pokazujcych latajce spodki to w rzeczywistoci oszustwa. Pewien dobrze znany latajcy spodek z widocznymi oknami i odnami do ldowania by w rzeczywistoci przerobionym karmidem dla kurczt. Przynajmniej 95 procent doniesie mona odrzuci na podstawie jednego z powyszych wyjanie. Wci jednak pozostaje otwarte pytanie o pozostae kilka procent niewyjanionych przypadkw. Za najbardziej wiarygodnymi doniesieniami o UFO przemawiaj: (a) wiele relacji niezalenych, wiarogodnych wiadkw naocznych oraz (b) pochodzce z rnych rde dowody, jak choby relacje naocznych wiadkw i obserwacje radarowe. Doniesienia takie trudniej odrzuci, poniewa wymagaj sprawdzenia kilku niezalenych informacji. Na przykad w 1986 roku doniesienie o zaobserwowaniu UFO nad Alask przez samolot japoskich linii lotniczych JAL lot nr 1628 byo badane przez amerykask Federaln Administracj Lotnicz. UFO zobaczyli wtedy pasaerowie samolotu, zostao take wykryte przez radar naziemny. Podobnie w latach 1989-1990 wielokrotnie zaobserwowano na ekranach radarw czarne trjkty nad Belgi, ktre zostay rwnie namierzone przez radar NATO i myliwce przechwytujce. W 1976 roku zaobserwowano nad Teheranem UFO, ktre zgodnie z informacjami odnotowanymi przez CIA doprowadzio do awarii wielu ukadw w odrzutowcach F-4. Uczonych najbardziej frustruje to, e pord tysicy zarejestrowanych doniesie, adne nie dostarczyo niezbitych fizycznych dowodw, ktre mogyby prowadzi do powtarzalnych wynikw w laboratorium. Nie udao si zdoby adnego DNA obcych, komputerowego ukadu scalonego kosmitw czy fizycznego dowodu ldowania statku kosmicznego. Zakadajc na moment, e takie UFO mog by prawdziwymi statkami kosmicznymi, a nie zudzeniami, moemy postawi sobie pytanie, z jakiego rodzaju statkiem kosmicznym mamy do czynienia. Oto niektre z cech relacjonowanych przez wiadkw: Istniej doniesienia, e poruszaj si w powietrzu zygzakiem. Zdarza si, e w czasie ich przelotu nie mona uruchomi samochodu i powstaj przerwy w dostawie prdu. Unosz si bezgonie w powietrzu. adna z powyszych cech nie pasuje do rakiet, ktre konstruujemy na Ziemi. Na przykad dziaanie wszystkich znanych rakiet opiera si na wykorzystaniu trzeciej zasady dynamiki Newtona 127

(kada akcja pociga za sob tak sam, lecz skierowan przeciwnie reakcj); a jednak wydaje si, e opisywane UFO nie maj adnego ukadu wydechowego. Dodatkowo przecienia powstajce w latajcych spodkach krelcych na niebie zygzaki przewyszayby stukrotnie ziemskie cienie - sia taka wystarczyaby do rozpaszczenia kadej ziemskiej istoty. Czy takie cechy UFO mona wyjani w oparciu o wspczesn nauk? W filmach, na przykad w Latajcych talerzach, zawsze si zakada, e statki te s pilotowane przez obce istoty. Bardziej jest jednak prawdopodobne, e jeeli statki takie istniej, to s one bezzaogowe (lub jeeli maj zaog, to skada si ona z czciowo organicznych, a czciowo mechanicznych istot). To by wyjaniao, w jaki sposb statek moe wykonywa manewry powodujce powstanie przecie, ktre zmiadyyby kad yw istot. Poruszajcy si bezszelestnie w powietrzu statek, zdolny zakci dziaanie ukadu zaponowego samochodu, musiaby by chyba pojazdem napdzanym przez si magnetyczn. Problem z napdem magnetycznym polega na tym, e magnesy zawsze maj dwa bieguny: pnocny i poudniowy. Gdy umiecimy magnes w polu magnetycznym Ziemi, bdzie si on po prostu obraca (jak iga kompasu), a nie unosi w powietrzu jak UFO; gdy poudniowy biegun magnesu kieruje si w jedn stron, biegun pnocny przesuwa si w przeciwn, zatem magnes obraca si, lecz nigdzie si nie przemieszcza. Jednym z moliwych rozwiza tego problemu byoby wykorzystanie monopoli, to znaczy magnesw majcych tylko jeden biegun, albo pnocny albo poudniowy. Zazwyczaj, gdy przeamiemy magnes na p, nie uzyskamy dwch monopoli. Zamiast tego kada powka magnesu sama stanie si magnesem z obydwoma biegunami: pnocnym i poudniowym; to znaczy staje si kolejnym dipolem. Zatem, jeeli bdziemy dalej rozbija magnes, zawsze bdziemy otrzymywa pary biegunw: pnocny i poudniowy. (Ten proces rozbijania dipola magnetycznego w celu uzyskania mniejszych dipoli magnetycznych mona kontynuowa a do poziomu atomowego, na ktrym same atomy s dipolami). Problemem dla uczonych jest to, e monopoli nigdy nie udao si wykry w laboratorium. Fizycy bezskutecznie usiowali wykona zdjcie ladu monopolu poruszajcego si w ich urzdzeniach laboratoryjnych (z wyjtkiem pojedynczego, wielce kontrowersyjnego zdjcia wykonanego na Uniwersytecie Stanforda w 1982 roku). Chocia monopoli nigdy nie udao si w sposb bezdyskusyjny zaobserwowa dowiadczalnie, fizycy powszechnie wierz, e w chwili Wielkiego Wybuchu Wszechwiat by ich peen. Idea ta jest czci najnowszych kosmologicznych teorii Wielkiego Wybuchu. Poniewa jednak po Wielkim Wybuchu Wszechwiat bardzo szybko si rozszerza, gsto monopoli ulega rozrzedzeniu i dlatego nie widujemy ich obecnie w laboratoriach. (W rzeczywistoci to wanie brak w dzisiejszym wiecie monopoli by kluczow obserwacj, ktra naprowadzia fizykw na ide Wszechwiata inflacyjnego. Zatem pojcie monopoli reliktowych jest dobrze ugruntowane w fizyce). Mona wic sobie wyobrazi, e podrujca w kosmosie rasa opanowaa technik zdobywania takich pozostaych po Wielkim Wybuchu pierwotnych monopoli poprzez zarzucanie w przestrzeni 128

kosmicznej olbrzymich magnetycznych sieci. Po zgromadzeniu wystarczajcej liczby monopoli, obcy mog przemierza przestrze kosmiczn, wykorzystujc magnetyczne linie pola galaktyki lub planety, bez wytwarzania cigu. Poniewa monopole stanowi przedmiot ywego zainteresowania wielu kosmologw, istnienie takich statkw z pewnoci jest zgodne z obecnym rozumieniem fizyki. W kocu kada obca cywilizacja zaawansowana na tyle, by wysya statki kosmiczne w rne zaktki Wszechwiata, z pewnoci bdzie miaa opanowan nanotechnologi. To by oznaczao, e statki kosmiczne nie musz by bardzo due; mona by wysya ich miliony w poszukiwaniu nadajcych si do zamieszkania planet. Niezamieszkane ksiyce byyby chyba najlepsze na bazy dla takich nanostatkw. Jeeli tak, to by moe i nasz Ksiyc zosta w przeszoci odwiedzony przez cywilizacj typu III, podobnie jak w filmie 2001: Odyseja kosmiczna, ktry jest chyba najbardziej realistycznym opisem spotkania z pozaziemsk cywilizacj. Jest wicej ni prawdopodobne, e pojazd taki byby bezzaogowy, zrobotyzowany i umieszczony na powierzchni Ksiyca. (Musi upyn by moe jeszcze jedno stulecie, zanim ziemska technika pozwoli nam na zbadanie caego Ksiyca w poszukiwaniu anomalii w promieniowaniu i umoliwi wykrycie staroytnego dowodu bytnoci nanostatkw na jego powierzchni). Jeeli rzeczywicie nasz Ksiyc odwiedzili kiedy obcy lub by on miejscem dziaania nanotechnologicznej bazy, wyjaniaoby to, dlaczego UFO nie zawsze musi by bardzo due. Niektrzy uczeni kpi z UFO, poniewa nie pasuje ono do adnego projektu olbrzymiego silnika odrzutowego rozwaanego wspczenie przez inynierw, takiego jak strumieniowe silniki termojdrowe, olbrzymie agle napdzane laserem czy jdrowe silniki pulsacyjne, ktre mog mie rednic kilku kilometrw. UFO potrafi by tak mae, jak samolot odrzutowy. Jeeji jednak po poprzedniej wizycie zostaa zaoona na Ksiycu staa baza, to statki UFO nie musz by ogromne; mog uzupenia paliwo w pobliskiej bazie ksiycowej. Zatem relacje o zaobserwowaniu UFO mog dotyczy bezzaogowych statkw zwiadowczych przylatujcych z bazy na Ksiycu. Biorc pod uwag szybki rozwj SETI i tempo odkrywania nowych planet pozasonecznych, do kontaktu z yciem pozaziemskim, przy zaoeniu, e istnieje ono w pobliu nas, moe doj jeszcze w tym stuleciu, co oznacza, e takie spotkanie jest niemoliwoci typu I. Jeeli obce cywilizacje rzeczywicie istniej w przestrzeni kosmicznej, w sposb naturalny nasuwaj si kolejne pytania: Czy kiedykolwiek bdziemy dysponowali rodkami, ktre umoliwi nam dotarcie do nich? A co z nasz odleg przyszoci, gdy Soce zacznie si rozszerza i pochania Ziemi? Czy gwiazdy naprawd s naszym przeznaczeniem?

129

Rozdzia 9 STATKI KOSMICZNE


Idiotyczny pomys strzelania w Ksiyc jest przykadem tego, do jakich absurdw moe doprowadzi uczonych niezdrowa specjalizacja [...] ta koncepcja wydaje si z gruntu niemoliwa. - A.W. Bickerton, 1926 Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa najlepsza cz ludzkoci nigdy nie zginie - bdzie si przenosia ze soca na soce, w miar jak bd one gasy. Zatem nigdy nie nastpi koniec ycia, intelektu i geniuszu ludzkoci. Jej postp bdzie trwa wiecznie. - Konstantin Ciokowski, ojciec techniki rakietowej Kiedy, w odlegej przyszoci, nadejdzie nasz ostatni dzie na Ziemi. W kocu, za miliardy lat, niebo zaponie ywym ogniem. Soce napcznieje i zmieni si w rozszalae pieko, wypeniajc sob cae niebo i zasaniajc wszystkie inne ciaa niebieskie. Gdy temperatura na Ziemi gwatownie wzronie, oceany zagotuj si i wyparuj, pozostawiajc po sobie wypalony, spieczony krajobraz. W kocu gry zaczn si topi i, zmieniajc si w ciecz, utworz potoki lawy tam, gdzie kiedy wznosiy si pene ycia miasta. Zgodnie z prawami fizyki ten ponury scenariusz jest nieuchronny. Ziemia w kocu zginie w ogniu, pochonita przez Soce. Takie jest prawo fizyki. Kataklizm ten zdarzy si w cigu najbliszych piciu miliardw lat. W takiej kosmicznej skali czasu powstanie i upadek ludzkiej cywilizacji s jedynie krtkimi chwilami. Ktrego dnia bdziemy musieli opuci Ziemi albo na niej umrze. Jak wic poradzi sobie ludzko, nasi potomkowie, gdy warunki na Ziemi stan si trudne do zniesienia? Matematyk i filozof Bertrand Russell rozpacza kiedy, e ani arliwo, ani odwaga, ani nawet intensywno myli lub uczu nie moe zachowa ycia po mierci; e caa praca wszystkich stuleci, cae oddanie, caa inspiracja, caa jasno ludzkiego geniuszu skazane s na zagad wraz ze mierci Ukadu Sonecznego; a caa witynia osigni Czowieka musi zosta pogrzebana pod szcztkami Wszechwiata [...]"68. Dla mnie jest to jeden z najbardziej przejmujcych fragmentw napisanych w jzyku angielskim. Lecz Russell napisa ten tekst w czasach, gdy statki rakietowe byy uwaane za co niemoliwego. Dzisiaj perspektywa opuszczenia kiedy Ziemi nie wydaje si ju tak niedorzeczna. Carl Sagan powiedzia kiedy, e powinnimy si sta gatunkiem dwuplanetarnym". Zycie na Ziemi jest czym tak cennym, stwierdzi, e na wypadek katastrofy powinnimy je zaszczepi przynajmniej na jednej z innych nadajcych si do zamieszkania planet. Ziemia porusza si w rodku kosmicznej strzelnicy" asteroid, komet i innych odamkw dryfujcych w pobliu ziemskiej orbity i zderzenie z ktrymkolwiek z tych cia moe oznacza nasz zgub.

68

Cyt. za: H. Pagels, Perfect Symmetry, Bantam, New York 1985, s. 382.

130

Nadcigajce katastrofy Poeta Robert Frost zastanawia si, czy Ziemia zginie w ogniu, czy w lodzie. Opierajc si na prawach fizyki, moemy sensownie przewidzie, jaki bdzie koniec wiata w przypadku kataklizmu spowodowanego przyczynami naturalnymi. W skali tysicleci, jednym z niebezpieczestw czyhajcych na ludzko jest groba nowej epoki lodowcowej. Ostatnia taka epoka zakoczya si 10 tysicy lat temu. Gdy za 10 - 20 tysicy lat zacznie si nowa, wiksza cz Ameryki Pnocnej moe si znale pod czterystumetrow skorup lodu. Ludzka cywilizacja rozkwita w czasie ostatniego krtkiego okresu interglacjalnego, gdy Ziemia bya niespotykanie ciepa, ale taki stan nie moe trwa wiecznie. W horyzoncie czasowym milionw lat, katastrofalne skutki mog mie zderzenia Ziemi z wielkimi meteorami lub kometami. Do ostatniego wielkiego zderzenia tego rodzaju doszo 65 milionw lat temu, gdy ciao o rednicy okoo 10 kilometrw uderzyo w pwysep Jukatan w dzisiejszym Meksyku, powodujc powstanie krateru o rednicy okoo 300 kilometrw. Wydarzenie to doprowadzio do wyginicia dinozaurw, ktre byy wwczas dominujc form ycia na Ziemi. W takiej skali czasowej kolejne kosmiczne zderzenie jest prawdopodobne. Za miliardy lat Soce zacznie si stopniowo rozszerza i w kocu pochonie Ziemi. Szacuje si, e w cigu najbliszego miliarda lat temperatura Soca wzronie o 10 procent, co spowoduje wypalenie Ziemi. Soce cakowicie pochonie nasz planet za pi miliardw lat, gdy zmieni si w olbrzymi czerwon gwiazd. Ziemia znajdzie si wtedy faktycznie wewntrz atmosfery Soca. Za dziesitki miliardw lat mier spotka zarwno Soce, jak i galaktyk Drogi Mlecznej. Gdy w kocu nasze Soce zuyje zapasy paliwa wodorowego i helowego, skurczy si, przeksztacajc w niewielkiego biaego kara i zacznie si powoli ochadza, a stanie si gr ciemnego odpadu radioaktywnego, przemierzajc kosmiczn pustk. Galaktyka Drogi Mlecznej zderzy si natomiast w kocu z ssiedni galaktyk Andromedy, ktra jest znacznie od niej wiksza. Spiralne ramiona Drogi Mlecznej zostan wtedy oderwane i moliwe, e nasze Soce zostanie wyrzucone w przestrze kosmiczn. Znajdujce si w rodkach obu galaktyk czarne dziury rozpoczn taniec mierci, ktry zakoczy si ich zderzeniem i zespoleniem. Przyjmujc, e ludzko, by przey, bdzie kiedy musiaa ucieka z Ukadu Sonecznego do pobliskich gwiazd, naley odpowiedzie sobie na pytanie: jak si tam dostaniemy? Najblisza gwiazda wielokrotna, Alfa Centauri, jest oddalona o ponad 4 lata wietlne. Tradycyjne, napdzane chemicznie rakiety, konie pocigowe obecnego programu kosmicznego, z trudem rozwijaj prdko 64 000 kilometrw na godzin. Z tak prdkoci dotarcie tylko do najbliszej gwiazdy zajoby 70 000 lat. Analizujc biecy program kosmiczny, mona doj do wniosku, e istnieje olbrzymia przepa midzy naszymi aosnymi obecnymi moliwociami a wymaganiami dotyczcymi prawdziwego statku kosmicznego, ktry umoliwiby nam rozpoczcie badania Wszechwiata. Od czasu zbadania Ksiyca na pocztku lat siedemdziesitych, astronauci w ramach zaogowego programu kosmicznego przebywali w kosmicznych wahadowcach i w Midzynarodowej Stacji Kosmicznej na 131

orbicie znajdujcej si jedynie okoo 480 kilometrw nad Ziemi. Jednak NASA planuje, e do 2010 roku wycofa promy kosmiczne i zacznie wykorzystywa statki kosmiczne Orion, ktre do roku 2020 pozwol astronautom w kocu powrci na Ksiyc po pidziesicioletniej przerwie. Planowane jest zaoenie staej zaogowej bazy ksiycowej. Pniej mona bdzie wykonywa zaogowe loty na Marsa. Jeeli kiedykolwiek mamy sign gwiazd, bez wtpienia musimy wymyli nowy typ rakiet. Trzeba albo radykalnie zwikszy moc rakiet, albo wyduy czas ich dziaania. Olbrzymia rakieta chemiczna moe osign cig kilku milionw kilogramw, ale dziaa zaledwie przez kilka minut. Dla kontrastu, inne typy rakiet, na przykad silnik jonowy (opisany w nastpnym podrozdziale), charakteryzuj si sabym cigiem, ale za to mog dziaa w przestrzeni kosmicznej przez cae lata. W wiecie rakiet w zwycia z zajcem. Silniki jonowe i plazmowe W przeciwiestwie do rakiet napdzanych chemicznie, silniki jonowe nie wytwarzaj nagych, silnych wybuchw gorcego gazu, ktre wprawiaj w ruch tradycyjne rakiety. W rzeczywistoci ich si cigu czsto mierzy si w gramach69. Na Ziemi, na powierzchni stou laboratoryjnego s one zbyt sabe, by mogy si poruszy. Jednak swoje braki w sile cigu nadrabiaj z nawizk czasem dziaania, poniewa w prni przestrzeni kosmicznej mog pracowa caymi latami. Typowy silnik jonowy przypomina wntrze kineskopu telewizyjnego. Gorce wkno ogrzewa si prdem elektrycznym, w wyniku czego powstaje wizka zjonizowanych atomw, na przykad ksenonu, ktr wystrzeliwuje si z tyu rakiety. Silniki jonowe nie s wic napdzane wybuchami gorcego gazu, lecz sabym, ale za to staym wypywem jonw. Skonstruowany w NASA napd jonowy NSTAR przetestowano w przestrzeni kosmicznej w czasie zakoczonej sukcesem misji sondy Deep Space 1, ktr wystrzelono w 1998 roku. Silnik jonowy dziaa w sumie przez 678 dni, co stao si nowym rekordem czasu pracy napdu jonowego. Rwnie Europejska Agencja Kosmiczna przeprowadzia testy silnika jonowego na pokadzie sondy Smart 1. Japoska sonda kosmiczna Hayabusa, ktra przeleciaa w pobliu asteroidy, bya napdzana czterema ksenonowymi silnikami jonowymi. Cho jest niepozorny, silnik jonowy umoliwi przeprowadzanie dalekich misji pomidzy planetami (jeeli tylko nie bd pilne). Bardzo moliwe, e silniki jonowe stan si kiedy podstaw transportu midzyplanetarnego. Potniejsz wersj silnika jonowego jest silnik plazmowy, na przykad VASIMIR (variable specific impulse magnetoplasma rocket, silnik plazmowy o zmiennym impulsie waciwym), ktry do poruszania si w przestrzeni kosmicznej wykorzystuje silny odrzut plazmy. Silnik ten zosta zaprojektowany przez astronaut i inyniera Franklina Changa-Diaza. Jego zasada dziaania opiera si na wykorzystaniu fal radiowych i pl magnetycznych, by ogrza gazowy wodr do temperatury miliona stopni Celsjusza. Taka niezwykle gorca plazma zostaje nastpnie wyrzucona z tyu rakiety, co powoduje powstanie znacznej siy cigu. Prototypy tego silnika zostay ju

69

Wac. gram sia. W SI jednostk siy jest niuton (N) (przyp. red.).

132

skonstruowane na Ziemi, jednak aden z nich nie zosta jeszcze wysany w kosmos. Niektrzy inynierowie maj nadziej, e silnik plazmowy bdzie mona wykorzysta w czasie misji na Marsa, co znacznie skrci czas podry, nawet do kilku miesicy. W niektrych projektach do ogrzewania plazmy w silniku wykorzystuje si energi soneczn. Inne koncepcje zakadaj wykorzystanie zjawiska rozszczepienia jdra atomowego (co rodzi obawy o bezpieczestwo, poniewa wie si z koniecznoci wyniesienia w kosmos duych iloci materiau radioaktywnego w statkach, ktre mog ulec wypadkowi). Jednak ani silnik jonowy, ani plazmowy (VASIMIR) nie maj wystarczajcej mocy, by pozwoli nam dotrze do gwiazd. Aby to osign, potrzebne bd napdy o cakowicie nowej konstrukcji. Jednym z powanych ogranicze, jakie trzeba wzi pod uwag, gdy projektuje si silnik dla statku kosmicznego, jest olbrzymia ilo paliwa, jak trzeba zabra, by odby podr nawet do najbliszej gwiazdy oraz dugi czas, jaki musi upyn, zanim statek dotrze do celu. agle soneczne Jedn z propozycji, ktra moe rozwiza te problemy, jest wykorzystanie agli sonecznych. Dziaaj one w oparciu o fakt, e wiato soneczne wywiera bardzo mae, ale stae cinienie, wystarczajce do napdzania olbrzymich agli i przemierzania w ten sposb przestrzeni kosmicznej. Idea agla sonecznego jest stara, wspomina o niej ju wielki astronom Johannes Kepler w swoim traktacie Somnium z 1611 roku. Chocia podstawy fizyczne dziaania agla sonecznego s dosy proste, prace nad skonstruowaniem agla, ktry nadawaby si do wysania w kosmos, tocz si bardzo nieregularnie. W 2004 roku japoskiej rakiecie udao si umieci w kosmosie dwa niedue prototypy agli sonecznych. W 2005 roku Planetary Society (Stowarzyszenie Planetarne), Cosmos Studios i Rosyjska Akademia Nauk z odzi podwodnej na Morzu Barentsa wystrzeliy agiel soneczny Cosmos 1, jednak rakieta Wona, na pokadzie ktrej si znajdowa, nigdy nie dotara na orbit. (Poprzednia prba z suborbitalnym aglem, przeprowadzona w 2001 roku, rwnie si nie powioda). Natomiast w lutym 2006 roku japoskiej rakiecie M-V udao si umieci na orbicie pitnastometrowy agiel soneczny, ktry jednak nie rozwin si cakowicie. Chocia postpy w technice agli sonecznych s niestety bardzo powolne, zwolennicy tego rozwizania maj ju kolejny pomys, ktry moe pozwoli im dotrze do gwiazd: zbudowanie na Ksiycu olbrzymiej baterii laserw, ktre strzelayby siln wizk laserow w agiel soneczny, dziki czemu mgby on dotrze do najbliszej gwiazdy. Zbudowanie takiego midzyplanetarnego agla sonecznego jest skomplikowanym przedsiwziciem. Sam agiel musiaby si rozpociera na odlego setek kilometrw i trzeba by go w caoci zbudowa w przestrzeni kosmicznej. Konieczne byoby postawienie na Ksiycu tysicy potnych laserw, z ktrych kady musiaby utrzymywa cigy ogie przez lata, a moe i dekady. (Z jednego z oszacowa wynika, e konieczne byoby uycie laserw o energii wyjciowej tysic razy przekraczajcej ca energi produkowan na Ziemi). Teoretycznie gigantyczny agiel wietlny moe rozpdzi si nawet do prdkoci rwnej 133

poowie prdkoci wiata. Taki agiel soneczny potrzebowaby zaledwie omiu lat, eby dotrze do najbliszych gwiazd. Zalet takiej techniki napdu jest to, e wykorzystuje ona dostpne ju obecnie rozwizania. Do stworzenia agli sonecznych nie trzeba odkrywa adnych nowych praw fizyki. Jednak gwne problemy maj charakter ekonomiczny i techniczny. Problemy inynieryjne zwizane z postawieniem agla o dugoci setek kilometrw napdzanego przez tysice potnych laserw zamontowanych na Ksiycu s tak wielkie, e wymagaj uycia rozwiza technicznych, ktrych wypracowanie moe zaj nam jeszcze sto lat. (Jeden z problemw z midzygwiezdnym aglem sonecznym wie si z powrotem. Aby skierowa statek z powrotem ku Ziemi, trzeba by byo wybudowa na odlegym ksiycu drug bateri dzia laserowych. By moe te statek mgby szybko zawrci wok gwiazdy, wykorzystujc j jak proc, dziki ktrej mgby uzyska prdko umoliwiajc odbycie drogi powrotnej. Wtedy lasery na Ksiycu wykorzystano by do wyhamowania agla i umoliwienia mu wyldowania na Ziemi). Termojdrowy silnik strumieniowy Moim faworytem wrd rozwiza, ktre mog pomc nam dotrze do gwiazd, jest termojdrowy silnik strumieniowy. We Wszechwiecie wodoru jest wszdzie pod dostatkiem, wic termojdrowy silnik strumieniowy mgby w czasie podry zgarnia wodr z przestrzeni kosmicznej, dziki czemu mielibymy w zasadzie niewyczerpane rdo paliwa rakietowego. Pobrany z kosmosu wodr byby ogrzewany do milionw stopni i w tak wysokiej temperaturze dochodzioby do reakcji jego syntezy - w ten sposb byaby wyzwalana energia reakcji termojdrowej. Termojdrowy silnik strumieniowy zaproponowa fizyk Robert W. Bussard w 1960 roku, a pniej zosta on rozpropagowany przez Carla Sagana. Bussard wyliczy, e silnik strumieniowy wacy okoo 1000 ton teoretycznie mgby utrzymywa sta si cigu 1 g, to znaczy porwnywaln ze staniem na powierzchni Ziemi. Gdyby silnikowi udao si utrzyma przyspieszenie 1 g przez rok, osignby prdko rwn 77 procent prdkoci wiata, wystarczajc, by podre midzygwiezdne stay si realn moliwoci. atwo wyliczy warunki skonstruowania termojdrowego silnika strumieniowego. Po pierwsze, znamy redni gsto gazowego wodoru we Wszechwiecie. Potrafimy rwnie wyliczy, ile mniej wicej wodoru trzeba by zuy do utrzymania przyspieszenia na poziomie 1 g. Obliczenia te z kolei pozwalaj ustali, jak duy musiaby by pobr wodoru, aby zgromadzi go w wystarczajcej iloci. Przy kilku sensownych zaoeniach mona wykaza, e konieczne byoby zgarnianie wodoru z obszaru o rednicy okoo 160 kilometrw. Chocia zbudowanie na Ziemi urzdzenia do zgarniania gazu z takiego obszaru byoby zupenie niemoliwe, jego konstrukcja w przestrzeni kosmicznej dziki niewakoci sprawiaby mniej kopotu. W zasadzie taki silnik strumieniowy mgby dziaa bez przerwy, tak e w kocu dotarby do odlegych ukadw planetarnych w Galaktyce. Poniewa wedug Einsteina czas wewntrz rakiety zwalnia, pokonywanie astronomicznych odlegoci mogoby sta si moliwe bez koniecznoci wprowadzania zaogi w stan spowolnienia procesw yciowych. Podrujc z przyspieszeniem 1 g 134

przez jedenacie lat, wedug zegarw znajdujcych si na statku, statek kosmiczny dotarby do gromady gwiazd w Plejadach, pooonej w odlegoci 400 lat wietlnych. W dwadziecia trzy lata osignby galaktyk Andromedy, odleg od Ziemi o 2 miliony lat wietlnych. W teorii taki statek kosmiczny mgby dotrze do granic widzialnego Wszechwiata jeszcze za ycia czonkw zaogi (chocia w tym czasie na Ziemi upynyby miliardy lat). Najistotniejszym niepewnym czynnikiem jest tu reakcja syntezy jdrowej. Reaktor termojdrowy ITER, ktrego budow planuje si w poudniowej Francji, w celu uzyskania energii czy ze sob dwie rzadkie postaci wodoru (deuter i tryt). W przestrzeni kosmicznej jednak najbardziej rozpowszechnion postaci wodoru jest atom skadajcy si z pojedynczego protonu okranego przez elektron. Termojdrowy silnik strumieniowy bdzie zatem musia dziaa w oparciu o reakcj syntezy proton-proton. Chocia fizycy badaj proces syntezy deuteru i trytu ju od dziesicioleci, synteza proton-proton jest znacznie mniej poznana, trudniejsza do uzyskania i do tego wytwarza znacznie mniejsz moc. Zatem opanowanie trudniejszej reakcji proton-proton bdzie technicznym wyzwaniem na najblisze dziesiciolecia. (Niektrzy inynierowie dodatkowo wtpi, czy taki silnik strumieniowy zdoa sobie poradzi z oporami, jakie bd powstaway w miar zbliania si do prdkoci wiata). Dopki nie zostan opracowane fizyczne i ekonomiczne podstawy syntezy proton-proton, trudno bdzie poda dokadne oszacowania dotyczce moliwoci budowy takich silnikw. Rozwizanie to jednak znajduje si na licie kandydatw do roli ukadu napdowego misji, ktrych celem bdzie signicie gwiazd. Rakieta jdrowo-elektryczna W 1956 roku amerykaska Komisja Energii Atomowej (AEC, Atomic Energy Commission) zacza si powanie przyglda rakietom jdrowym w ramach projektu Rover". W teorii, reaktor jdrowy mona by wykorzysta do ogrzewania do ekstremalnych temperatur gazu, na przykad wodoru, ktry nastpnie byby wyrzucany z tyu rakiety, powodujc powstanie siy cigu. Z powodu niebezpieczestwa wybuchu w ziemskiej atmosferze reaktora zawierajcego toksyczne paliwo nuklearne, wczesne wersje jdrowych silnikw rakietowych umieszczano poziomo na torach kolejowych, dziki czemu mona byo rwnie dokadnie monitorowa dziaanie rakiety. Pierwszym jdrowym silnikiem rakietowym testowanym w 1959 roku w ramach projektu Rover" by Kiwi 1 (trafnie ochrzczony nazw australijskiego nielota). W latach szedziesitych do AEC przyczya si NASA, by wsplnie stworzy Silnik Jdrowy do Zastosowa Rakietowych (NERVA, Nuclear Engine for Rocket Vehicle Applications), ktry by pierwszym silnikiem jdrowym testowanym pionowo, a nie horyzontalnie. W 1968 roku przeprowadzono test tej rakiety jdrowej polegajcy na wystrzeleniu jej pionowo w d. Wyniki tych bada byy niejednoznaczne. Rakiety okazay si skomplikowane i pojawiay si problemy z ich odpaleniem. Potne drgania silnika jdrowego czsto powodoway pknicia zbiornikw z paliwem, co koczyo si rozerwaniem pojazdu. Staym problemem bya rwnie korozja wywoana spalaniem wodoru w wysokiej temperaturze. Program rakiet jdrowych zosta w 135

kocu zamknity w 1972 roku. (Z rakietami atomowymi wiza si jeszcze jeden problem: ryzyko powstania niekontrolowanej reakcji jdrowej, jak w malej bombie atomowej. Chocia wykorzystywane obecnie komercyjnie elektrownie jdrowe dziaaj na rozrzedzonym paliwie jdrowym i nie mog wybuchn jak bomba nad Hiroszim, rakiety atomowe, w celu uzyskania jak najwikszego cigu, dziaay na wysoko wzbogaconym uranie i dlatego mogo w nich doj do reakcji acuchowej, co doprowadzioby do niewielkiej eksplozji jdrowej. Gdy program rakiet jdrowych mia ju zosta zamknity, uczeni zdecydowali si przeprowadzi jeszcze jedn, ostatni prb. Postanowili wysadzi rakiet w powietrze, niczym ma bomb atomow. Usunli prty regulacyjne [pozwalajce utrzyma reakcj jdrow w karbach]. Reaktor przekroczy mas krytyczn i wybuchn ognist kul pomieni. To spektakularne zakoczenie programu bada rakiet jdrowych uwieczniono nawet na filmie. Rosjanie nie byli tym zachwyceni. Uwaali, e ten wybryk by pogwaceniem traktatu o czciowym zakazie prb jdrowych, ktry nie zezwala na odpalanie adunkw jdrowych nad powierzchni Ziemi). W nastpnych latach wojsko od czasu do czasu wracao do tematu rakiet jdrowych. Jeden z tajnych projektw nosi nazw rakieta jdrowa Timberwind" i by czci wojskowego programu Wojen Gwiezdnych" realizowanego w latach osiemdziesitych. (Projekt zosta przerwany, gdy szczegowe informacje na jego temat zostay opublikowane przez Stowarzyszenie Uczonych Amerykaskich). W przypadku rakiet termojdrowych szczeglny niepokj budzi kwestia bezpieczestwa. Nawet po pidziesiciu latach bada kosmicznych okoo 1 procenta napdzanych chemicznie rakiet ulega katastrofie. (Dwa wypadki promw kosmicznych Challenger i Columbia, w ktrych tragicznie zgino czternastu astronautw, jedynie potwierdzaj ten odsetek usterek). Niemniej jednak od kilku lat NASA ponownie bada rakiety jdrowe, po raz pierwszy od czasw programu NERVA z lat szedziesitych. W 2003 roku NASA nadaa jednemu z projektw nazw Prometeusz", na cze greckiego boga, ktry podarowa ludzkoci ogie. W roku 2005 projektowi przyznano fundusze w wysokoci 430 milionw dolarw, ale jego finansowanie zostao rok pniej znacznie ograniczone, do 100 milionw dolarw. Przyszo projektu nie jest jasna. Jdrowe rakiety pulsacyjne Inn odleg moliwoci jest wykorzystanie do napdzania statku baterii miniaturowych bomb jdrowych. W projekcie Orion" z tyu rakiety miay by kolejno wyrzucane miniaturowe bomby atomowe, tak aby statek kosmiczny mg lizga si po fali uderzeniowej wytworzonej przez ich wybuchy. Teoretycznie takie rozwizanie moe zapewni statkowi osignicie prdkoci bliskiej prdkoci wiata. Na pomys ten po raz pierwszy wpad w 1947 roku Stanisaw Uam, ktry bra udzia w projektowaniu pierwszej bomby wodorowej. Ide t rozwinli pniej Ted Taylor (jeden z gwnych projektantw gowic jdrowych dla armii amerykaskiej) i fizyk Freeman Dyson z Institute for Advanced Study (Instytutu Bada Zaawansowanych) w Princeton. Pod koniec lat pidziesitych i w latach szedziesitych przeprowadzono zoone obliczenia 136

dotyczce konstrukcji takich rakiet midzygwiezdnych. Oszacowano, e taki statek kosmiczny mgby polecie na Plutona i wrci w cigu jednego roku, rozwijajc maksymaln prdko wynoszc 10 procent prdkoci wiata. Nawet jednak przy tej prdkoci dotarcie do najbliszej gwiazdy zabraoby czterdzieci cztery lata. Uczeni szacowali, e kosmiczna arka napdzana takim silnikiem rakietowym, aby dotrze do pobliskich gwiazd, musiaaby podrowa przez cae stulecia, w trakcie ktrych czonkowie wielopokoleniowej zaogi rodziliby si i umierali, spdzajc cae ycie na pokadzie kosmicznego okrtu i dopiero ich potomkowie dotarliby do celu. W 1959 roku firma General Atomics opublikowaa raport zawierajcy oszacowanie rozmiarw statku kosmicznego rozwaanego w projekcie Orion. Najwiksza wersja, nazwana Super Orion, wayaby 8 milionw ton, miaa rednic 400 metrw i byaby napdzana przez ponad tysic bomb wodorowych. Jednym z gwnych problemw zwizanych z tym projektem byo jednak ryzyko skaenia w wyniku opadw radioaktywnych w czasie wystrzelenia statku. Dyson oszacowa, e opady radioaktywne z kadego wystrzelenia rakiety mogyby spowodowa mier na raka dziesiciu osb. W dodatku powstay w czasie takiego startu impuls elektromagnetyczny (EMP, electromagnetic pulse) byby tak potny, e mgby doprowadzi do masowych zwar w znajdujcych si w okolicy ukadach elektrycznych. Podpisanie w 1963 roku traktatu o czciowym zakazie prb jdrowych byo ostatnim akordem tego projektu. W kocu podda si nawet najwikszy entuzjasta caego przedsiwzicia, projektant bomb jdrowych Ted Taylor. (Kiedy zwierzy mi si, e ostatecznie straci zainteresowanie projektem, gdy uwiadomi sobie, e fizyka leca u podstaw miniaturowych bomb jdrowych mogaby zosta wykorzystana rwnie przez terrorystw do konstruowania przenonych bomb atomowych. Chocia projekt przerwano, gdy stwierdzono, e jest zbyt niebezpieczny, jego nazwa yje w postaci statku kosmicznego Orion, ktry decyzj NASA w 2010 roku ma zastpi wahadowce kosmiczne). Idea rakiet napdzanych wybuchami jdrowymi zostaa w latach 1973-1978 na krtko wskrzeszona przez British Interplanetar Society (Brytyjskie Towarzystwo Midzyplanetarne), ktre w ramach projektu Dedal" zamierzao przeprowadzi wstpne badania majce na celu sprawdzenie, czy moliwe jest zbudowanie bezzaogowego pojazdu, ktry mgby dotrze do Gwiazdy Barnarda, pooonej w odlegoci 5,9 lat wietlnych od Ziemi. (Wybrano Gwiazd Barnarda, poniewa sdzono wwczas, e moe mie planet. Obecnie dysponujemy sporzdzon przez astronomw Jill Tarter i Margaret Turnbull list 17 129 pobliskich gwiazd mogcych mie odpowiednie dla ycia planety. Najbardziej obiecujc kandydatk jest Epsilon Indi A, gwiazda odlega o 11,8 lat wietlnych). Planowany w projekcie Dedal" statek rakietowy by tak olbrzymi, e trzeba by go byo zbudowa w przestrzeni kosmicznej. Wayby 54 tysice ton, przy czym prawie cay ten ciar stanowioby paliwo rakietowe, a przy ciarze adunku 450 ton mgby osign 7,1 procent prdkoci wiata. W przeciwiestwie do projektu Orion", ktry zakada wykorzystanie 137

miniaturowych bomb jdrowych, w projekcie Dedal" planowano uycie miniaturowych bomb wodorowych dziaajcych na mieszance deuteru i helu-3, zapalanej wizkami elektronw. Z powodu olbrzymich problemw technicznych zwizanych z jego realizacj, a take obaw wynikajcych z jego nuklearnego ukadu napdowego, projekt Dedal" rwnie zosta na czas nieokrelony odoony na pk. Impuls waciwy a sprawno silnika Inynierowie mwi czasami o wielkoci zwanej impulsem waciwym, ktra pozwala okreli sprawno silnikw o rnej konstrukcji. Definiuje si j jako zmian pdu na jednostk masy paliwa. Zatem im wiksz sprawno ma silnik, tym mniej trzeba paliwa, aby wystrzeli rakiet w kosmos. Zmiana momentu pdu, czyli popd siy, jest z kolei iloczynem siy i czasu jej dziaania. Rakiety napdzane chemicznie, chocia dysponuj bardzo du si cigu, dziaaj zaledwie przez kilka minut i dlatego maj bardzo nisk warto impulsu waciwego. Silniki jonowe, poniewa mog dziaa przez cae lata, mog mie wysokie wartoci impulsu waciwego przy bardzo sabym cigu. Impuls waciwy mierzy si w sekundach. Typowa rakieta napdzana chemicznie moe mie impuls waciwy rzdu 400-500 sekund. Impuls waciwy silnika kosmicznego wahadowca wynosi 453 sekundy. (Najwysza warto impulsu waciwego dla rakiety napdzanej chemicznie, jak kiedykolwiek udao si osign wynosi 542 sekundy; uzyskano j, stosujc mieszank paliw skadajc si z wodoru, litu i fluoru). Silnik jonowy Smart 1 uzyska warto impulsu waciwego rwn 1640 sekund. A rakieta jdrowa osigna impuls waciwy na poziomie 850 sekund. Najwiksz moliw warto impulsu waciwego miaaby rakieta potrafica osign prdko wiata. Warto ta wynosiaby okoo 30 milionw. Poniej przedstawiono tabel zawierajc wartoci impulsu waciwego dla rnych rodzajw napdw rakietowych.
TYP SILNIKA RAKIETOWEGO Rakieta na paliwo stale Rakieta na paliwo ciekle Silnik jonowy Silnik plazmowy VASIMIR Rakieta z napdem jdrowym Rakieta z napdem termojdrowym Jdrowa rakieta pulsacyjna Rakieta na antymateri IMPULS WACIWY 250 450 3000 od 1000 do 30 000 od 800 do 1000 od 2500 do 200 000 od 10 000 do 1 miliona od 1 miliona do 10 milionw

(W zasadzie napdzane laserowo agle i termojdrowe silniki strumieniowe maj nieskoczony impuls waciwy, poniewa w ogle nie przenosz adnego paliwa, maj jednak swoje wasne problemy innego rodzaju).

138

Windy kosmiczne Powanym zastrzeeniem kierowanym pod adresem wielu z wymienionych silnikw rakietowych jest to, e s one tak gigantyczne i cikie, i nigdy nie uda si ich zapewne zbudowa na Ziemi. Dlatego wanie niektrzy uczeni zaproponowali, by budowa je w przestrzeni kosmicznej, gdzie niewako umoliwi astronautom podnoszenie bez trudu niewyobraalnie cikich obiektw. Krytycy tego pomysu wysuwaj jednak zarzut, e obecnie skadanie takich urzdze w przestrzeni kosmicznej wizaoby si z trudnymi do wyobraenia kosztami. Zakoczenie budowy Midzynarodowej Stacji Kosmicznej bdzie na przykad wymagao wysania wahadowcw w kosmos ponad sto razy, a koszty tego przedsiwzicia signy 100 miliardw dolarw. Jest to najbardziej kosztowny projekt naukowy w historii. Budowa midzygwiezdnego agla kosmicznego lub termojdrowego silnika strumieniowego pobierajcego wodr z przestrzeni kosmicznej wizaaby si z wielokrotnie wyszymi kosztami. Jednak, jak mawia autor ksiek fantastycznonaukowych Robert Heinlein, jeeli uda ci si wzbi 160 kilometrw nad powierzchni Ziemi, bdziesz ju w poowie drogi do dowolnego miejsca w Ukadzie Sonecznym. To prawda, poniewa pierwsze 160 kilometrw ruchu kadego pojazdu wystrzelonego w kosmos, gdy rakieta wyta swoj moc, by uciec z pola grawitacyjnego Ziemi, jest bez wtpienia najbardziej kosztownym odcinkiem lotu. Potem statek kosmiczny moe praktycznie bez wikszego wysiku polecie do Plutona i dalej. Jednym ze sposobw na zredukowanie w przyszoci tych kosztw bdzie wybudowanie kosmicznej windy. Pomys ze wspinaniem si do nieba po linie jest stary jak wiat, wystpuje na przykad w bani O Jasiu i magicznej fasoli, ale mgby w kocu sta si rzeczywistoci, gdyby tak lin udao si wysa daleko w kosmos. Wtedy wywoana obrotowym ruchem Ziemi sia odrodkowa wystarczaaby do zrwnowaenia przycigania grawitacyjnego i taka lina nigdy by nie spada. Jak za spraw magii uniosaby si pionowo w gr i znika w obokach. (Wyobramy sobie pik zataczajc krgi na kocu sznurka. Wydaje si, e zaprzecza ona istnieniu grawitacji, poniewa sia odrodkowa odpycha j od rodka ruchu obrotowego. Na tej samej zasadzie bardzo duga lina zawisaby w powietrzu, w wyniku ruchu obrotowego Ziemi). Nic nie byoby potrzebne do utrzymywania takiej liny w powietrzu, wystarczyby sam ruch obrotowy Ziemi. Teoretycznie po takiej linie mona by si wspi i dotrze w kosmos. Naszym studentom na City University w Nowym Jorku zadajemy czasem zadanie obliczenia siy nacigu takiej liny. atwo mona wykaza, e jej nacig byby tak duy, e zerwaniu ulegby nawet stalowy kabel i dlatego wanie zbudowanie kosmicznej windy od dawna byo uwaane za niemoliwe. Pierwszym uczonym, ktry na powanie zaj si badaniem idei kosmicznej windy, by rosyjski wizjoner i uczony Konstantin Ciokowski. W 1895 roku, zainspirowany wie Eiffla, wyobrazi sobie wie sigajc w kosmos, czc Ziemi z podniebnym zamkiem w przestrzeni kosmicznej. Budowaoby si j z dou do gry, zaczynajc na Ziemi, a inynierowie powoli wydualiby t wind kosmiczn do nieba. W 1957 roku rosyjski uczony Jurij Arcutanow zaproponowa nowe rozwizanie polegajce na 139

tym, by wind kosmiczn budowa w odwrotny sposb, z gry w d, zaczynajc w przestrzeni kosmicznej. Wyobrazi sobie satelit na geostacjonarnej orbicie znajdujcej si 36 tysicy kilometrw nad powierzchni Ziemi, na ktrej nie poruszaby si on wzgldem Ziemi. Z takiego satelity mona by rozwin w kierunku Ziemi kabel, ktry nastpnie zostaby przymocowany do jej powierzchni. Jednak taka lina trzymajca satelit na uwizi musiaaby wytrzyma napicie rzdu od 60 do 100 gigapaskali (gPa). Stal pka przy 2 gigapaskalach, co oznacza, e pomys ten jest poza naszym zasigiem. Idea windy kosmicznej zostaa spopularyzowana dziki publikacji w 1979 roku powieci Arthura C. Clarke'a Fontanny Raju, oraz wydanej w 1982 roku powieci Roberta Heinleina Pitaszek. Jednak w obliczu braku dalszych postpw, pomys powoli odchodzi w zapomnienie. Sytuacja ulega istotnej zmianie, gdy chemicy stworzyli nanorurki wglowe. Dziki opublikowanej w 1991 roku pracy Sumio Iijimy z Nippon Electric nagle odrodzio si zainteresowanie t ide (chocia informacje o moliwoci skonstruowania wglowych nanorurek pojawiay si ju w latach pidziesitych, to fakt ten przeszed wwczas bez echa). Co wane, nanorurki s znacznie mocniejsze od kabli stalowych, a przy tym rwnie duo lejsze. W rzeczywistoci s one nawet bardziej wytrzymae ni jest to wymagane w konstrukcji windy kosmicznej. Uczeni uwaaj, e wkno nanorurki wglowej potrafi wytrzyma cinienie 120 gigapaskali, wic zapewnia odpowiedni margines bezpieczestwa. Dziki temu odkryciu na nowo odyy prby stworzenia kosmicznej windy. W 1999 roku w ramach prowadzonych w NASA bada zupenie powanie rozwaano ide windy kosmicznej, ktr wyobraono sobie pod postaci wstgi o szerokoci okoo 1 metra i dugoci 47 tysicy kilometrw. Umoliwiaaby ona przetransportowanie na ziemsk orbit adunku wacego okoo 15 ton. Taka winda kosmiczna mogaby z dnia na dzie wpyn na rachunek ekonomiczny podry kosmicznych. Mona by obniy koszty nawet 10 tysicy razy, co byoby zadziwiajc, rewolucyjn zmian. Obecnie wyniesienie na orbit ziemsk p kilograma materiau kosztuje co najmniej 10 tysicy dolarw (co w przyblieniu odpowiada cenie takiej samej iloci zota). Na przykad kada misja kosmicznego wahadowca moe kosztowa do 700 milionw dolarw. Kosmiczna winda mogaby zmniejszy te koszty nawet do jednego dolara za p kilograma. Tak radykalne obnienie kosztw programw kosmicznych mogoby w sposb rewolucyjny zmieni nasz stosunek do podry kosmicznych. Za zwykym naciniciem guzika windy mona by w zasadzie unie si w jej wagoniku w przestrze kosmiczn za cen normalnego biletu lotniczego. Zanim jednak zbudujemy kosmiczn wind, ktr uniesiemy si do nieba, bdziemy musieli rozwiza kilka praktycznych problemw. Obecnie czyste wkna nanorurek wglowych wytwarzane w laboratorium nie przekraczaj dugoci 15 milimetrw. Do wybudowania kosmicznej windy konieczne bdzie stworzenie kabli z nanorurek wglowych o dugoci tysicy kilometrw. Chocia z naukowego punktu widzenia to tylko problem techniczny, jest to uporczywa i trudna do pokonania przeszkoda, z ktr musimy sobie poradzi, jeeli chcemy skonstruowa tak wind. 140

Jednak wielu uczonych wierzy, e w cigu najbliszych kilku dziesicioleci uda nam si opanowa technik wytwarzania dugich kabli z nanorurek wglowych. Poza tym mikroskopijne zanieczyszczenia w nanorurkach wglowych mog dodatkowo utrudnia wykonanie tak dugiego kabla. Nicola Pugno z politechniki w Turynie szacuje, e jeeli w nanorurce wglowej tylko jeden atom bdzie nieodpowiednio uoony, jej wytrzymao moe spa o 30 procent. W sumie, wady w skali atomowej mog zmniejszy wytrzymao kabla z nanorurek nawet o 70 procent, co oznacza, e spadnie ona poniej minimalnej wytrzymaoci potrzebnej do skonstruowania kosmicznej windy. Aby rozbudzi zainteresowanie przedsibiorcw pomysem budowy kosmicznej windy, NASA ustanowia dwie oddzielne nagrody. (Nagrody te s wzorowane na wynoszcej 10 milionw nagrodzie X Ansari, dziki ktrej udao si wzbudzi zainteresowanie przedsibiorczych wynalazcw stworzeniem komercyjnych rakiet mogcych zabra pasaerw na sam skraj przestrzeni kosmicznej. Nagrod X zdoby w 2004 roku samolot kosmiczny Spaceship One). Ustanowione przez NASA nagrody nosz nazwy Beam Power Challenge i Tether Challenge. Aby wygra Beam Power Challenge, wspzawodniczce druyny musz wysa w gr po linie (zwisajcej z dwigu) urzdzenie mechaniczne wace przynajmniej 25 kilogramw. Urzdzenie to trzeba wysa na wysoko 50 metrw z prdkoci 1 metra na sekund. Moe wydawa si to proste, ale haczyk tkwi w tym, e urzdzenie to nie moe korzysta z adnego paliwa, akumulatorw czy kabla dostarczajcego energi elektryczn. Zamiast tego, to zrobotyzowane urzdzenie musi by zasilane za pomoc ogniw lub zwierciade sonecznych, laserw lub mikrofal czyli ze rde energii, ktre s bardziej dostosowane do wykorzystania w przestrzeni kosmicznej. Natomiast w ramach wspzawodnictwa ubiegajcy si o nagrod Tether Challenge musz przedstawi link holownicz o dugoci dwch metrw, ktra nie moe way wicej ni 2 gramy i musi wytrzyma o 50 procent wiksze obcienie ni najlepsza linka z poprzedniego roku. Wyzwanie to ma zachca do bada nad lekkimi materiaami, ktre byyby jednoczenie na tyle silne, aby mona je byo rozwin na odlego 100 000 kilometrw w przestrze kosmiczn. Do zdobycia s nagrody o wysokoci 150, 40 oraz 10 tysicy dolarw. (By uwiadomi sobie trudnoci, jakie trzeba pokona, aby sprosta tym wyzwaniom, wystarczy zauway, e w 2005 roku, pierwszym roku wspzawodnictwa, nikomu nie udao si zdoby adnej nagrody). Chocia poprawnie dziaajca winda kosmiczna mogaby zrewolucjonizowa program bada kosmicznych, z takimi urzdzeniami wie si rwnie specyficzne dla nich ryzyko. Na przykad trajektoria satelitw orbitujcych nisko nad Ziemi nieustannie si zmienia (jest to spowodowane ruchem obrotowym znajdujcej si pod nimi Ziemi). Oznacza to, e takie satelity w kocu zderz si z wind kosmiczn, uderzajc w ni z prdkoci 29 000 kilometrw na godzin, co spowodowaoby zerwanie przewodu windy. By zapobiec takiej katastrofie, w przyszoci przy projektowaniu satelitw trzeba bdzie uwzgldnia niewielkie silniki rakietowe, umoliwiajce wykonanie manewru ominicia windy kosmicznej, albo te w takie silniki bdzie musia by wyposaony przewd windy kosmicznej, by mona byo wykonywa uniki, gdy w pobliu bdzie 141

przelatywa satelita. Problemem bd rwnie zderzenia z mikrometeorytami, bo winda kosmiczna bdzie si znajdowaa wysoko nad ziemsk atmosfer, a to wanie ona chroni nas zwykle przed meteorami. Poniewa zderzenia z mikrometeorytami s nieprzewidywalne, konstrukcja kosmicznej windy bdzie musiaa uwzgldnia dodatkowe osony, a niewykluczone, e na wypadek awarii trzeba bdzie rwnie zduplikowa niektre ukady. Problemy mogyby si pojawi take w wyniku niesprzyjajcych warunkw pogodowych na Ziemi, takich jak huragany, fale pywowe i burze. Efekt procy Kolejnym nowatorskim sposobem rozpdzania obiektw do prdkoci bliskiej prdkoci wiata jest wykorzystanie efektu procy. Wysyajc sondy kosmiczne w kierunku planet zewntrznych, NASA czasami okrca tor ich ruchu wok pobliskich planet, dziki czemu zwikszaj one swoj prdko na skutek dziaania efektu procy. W ten sposb NASA oszczdza na cennym paliwie rakietowym. Tak wanie metod sonda Yoyager zdoaa dotrze do Neptuna, ktry ley blisko granic Ukadu Sonecznego. Fizyk z Princeton Freeman Dyson wysun ide, e w odlegej przyszoci moglibymy znale dwie gwiazdy neutronowe obracajce si wok siebie z du prdkoci. Zbliajc si niezwykle blisko do jednej z tych gwiazd, statek kosmiczny mgby zakrci si wok niej i zosta wystrzelony w przestrze kosmiczn z prdkoci sigajc jednej trzeciej prdkoci wiata. W ten sposb wykorzystalibymy grawitacj do uzyskania dodatkowego zastrzyku energii umoliwiajcego zblienie si do prdkoci wiata. Z teoretycznych oblicze wynika, e takie rozwizanie ma szanse zadziaa. Inni proponowali, aby w celu przyspieszenia do prdkoci bliskich prdkoci wiata przelatywa bardzo blisko Soca. Metod tak wykorzystano w filmie Star Trek IV: Powrt do domu, gdy zaoga Enterprise" po uprowadzeniu klingoskiego okrtu przelatuje blisko Soca, aby pokona barier wiata i cofn si w czasie. W filmie When Worlds Collide (Gdy zderzaj si wiaty) w obliczu grocego Ziemi zderzenia z asteroid uczeni uciekaj z jej powierzchni, wykorzystujc specjalnie zbudowan w tym celu gigantyczn kolejk grsk, przypominajc atrakcj wesoego miasteczka. Po torach tej kolejki zjeda statek kosmiczny, nabiera olbrzymiej prdkoci, na koniec zakrca wok podstawy kolejki i wylatuje w kosmos. W rzeczywistoci jednak aden z tych sposobw wykorzystania grawitacji do przyspieszenia lotu w kosmosie nie zadziaa. (Zgodnie z zasad zachowania energii, gdy wagonik kolejki grskiej zjeda w d po torach, a potem si rozpdu wjeda z powrotem na t sam wysoko, to po dotarciu na szczyt ma tak sam szybko, jak w chwili startu, nie ma wic mowy o adnym zwikszeniu energii. Podobnie po okreniu stacjonarnego Soca, statek kosmiczny bdzie mia dokadnie tak sam prdko, jak przed tym manewrem). Powodem, dla ktrego pomys Dysona z wykorzystaniem dwch gwiazd neutronowych moe zadziaa, jest fakt, e gwiazdy te bardzo szybko obracaj si wok siebie. Statek kosmiczny, wykorzystujc efekt procy, uzyskuje dodatkow energi z ruchu planety lub gwiazdy. Jeeli s one stacjonarne, nie moe by mowy o 142

adnym takim efekcie. Chocia pomys Dysona moe zadziaa, nie na wiele si przyda wspczesnym uczonym, ktrzy nie mog si oddali od Ziemi. Aby przynajmniej zbliy si do obracajcych si gwiazd neutronowych, potrzebny jest statek kosmiczny. Dziaem szynowym w niebo Kolejnym sprytnym pomysem na wystrzeliwanie obiektw w niebo z fantastycznymi prdkociami jest wykorzystanie dziaa szynowego, ktre pojawia si w opowiadaniach fantastycznonaukowych Arthura C. Clarke'a i innych autorw. Powanie rozwaa si rwnie uycie takiego dziaa jako elementu tarczy rakietowej programu Gwiezdnych Wojen". W dziale szynowym do rozpdzenia pocisku do duej prdkoci nie korzysta si ani z paliwa rakietowego, ani z prochu, a jedynie z siy elektromagnetycznej. W swojej najprostszej postaci, dziao szynowe skada si z dwch rwnolegych przewodw penicych rol szyn oraz umieszczonego midzy nimi pocisku, tak e cao przypomina ksztatem liter U. Ju Michael Faraday wiedzia, e gdy umiecimy w polu magnetycznym przewd, przez ktry pynie prd, bdzie na niego dziaaa pewna sia. (Na tym wanie zjawisku opiera si zasada dziaania wszystkich silnikw elektrycznych). Gdy przez przewody i pocisk przepucimy prd o nateniu milionw amperw, wok szyn wytworzy si potne pole magnetyczne, ktre spowoduje rozpdzenie si pocisku po szynach do olbrzymiej prdkoci. Za pomoc dzia szynowych udao si wystrzeli metalowe obiekty z olbrzymi prdkoci na niezwykle krtkie odlegoci. Warto zauway, e w teorii, nawet proste dziao szynowe powinno pozwala na wystrzeliwanie metalowych pociskw z prdkoci 29 000 kilometrw na godzin, co oznacza, e wyleciayby one na orbit okooziemsk. W zasadzie ca flot rakietow NASA mona by zastpi dziaami szynowymi, ktre wystrzeliwayby adunki na orbit Ziemi. Dziao szynowe ma wiele zalet w porwnaniu z napdzanymi chemicznie rakietami i dziaami. W przypadku strzelby, maksymalna prdko, do jakiej moe rozpdzi pocisk rozszerzajcy si gaz, jest ograniczona przez prdko fali uderzeniowej. Wprawdzie Juliusz Verne w swojej klasycznej opowieci Z Ziemi na Ksiyc wykorzystuje proch do wystrzelenia astronautw na Ksiyc, mona jednak wyliczy, e maksymalna prdko, jak mona uzyska za pomoc prochu, stanowi jedynie uamek prdkoci potrzebnej do wysania kogo na Ksiyc. Dziaa szynowe natomiast nie s ograniczone przez prdko fali uderzeniowej. Z dziaem szynowym wi si jednak pewne problemy. Tak szybko rozpdza obiekty, e zwykle ulegaj one spaszczeniu w wyniku zderzenia z powietrzem. adunki, ktre prbowano wystrzeli z lufy dziaa szynowego, powanie si odksztacay, poniewa gdy pocisk uderza w powietrze, efekt jest taki, jak gdyby uderzy w mur. Nawet samo rozpdzanie adunkw po szynach, gdy doznaj one olbrzymiego przyspieszenia, wystarcza, by je zdeformowa. Szyny trzeba regularnie wymienia, poniewa niszcz je wystrzeliwane pociski. Co wicej, powstajce w czasie wystrzeliwania przecienia doprowadziyby do zmiadenia wszystkich koci ciaa kadego astronauty, powodujc niechybn mier. 143

Pojawi si rwnie pomys, by zainstalowa dziao szynowe na Ksiycu. Poza ziemsk atmosfer wystrzeliwane z dziaa pociski mogyby bez problemw mkn przez prni przestrzeni kosmicznej. Jednak nawet olbrzymie przyspieszenia powstajce w samym dziale szynowym mogyby zniszczy adunek, ktry chcielibymy przesa. Dziaa szynowe s w pewnym sensie przeciwiestwem napdzanych laserami agli, ktre rozwijaj prdko agodnie, w dugim czasie. Dziaa szynowe mog mie ograniczone zastosowanie, poniewa upakowuj tak du ilo energii w tak niewielkiej przestrzeni. Dziaa szynowe umoliwiajce wystrzeliwanie obiektw do pobliskich gwiazd byyby dosy drogie. W jednym z pomysw sugeruje si zbudowanie w przestrzeni kosmicznej dziaa szynowego, ktre rozcigaoby si na odlego dwch trzecich dystansu dzielcego Ziemi od Soca. Miaoby ono gromadzi energi soneczn, a nastpnie gwatownie j zuywa na wystrza dziaa, wysyajc dziesiciotonowy adunek z prdkoci rwn jednej trzeciej prdkoci wiata przy czym adunek dowiadczaby przyspieszenia dochodzcego do 5000 g. Nic wic dziwnego, e jedynie najbardziej wytrzymae zrobotyzowane adunki mogyby przetrwa tak olbrzymie przyspieszenia. Niebezpieczestwa podry kosmicznych Oczywicie kosmiczne podre to nie niedzielny piknik. miakowie, ktrzy wezm udzia w zaogowych lotach na Marsa lub dalszych, musz si liczy z olbrzymimi niebezpieczestwami. ycie na Ziemi od milionw lat rozwija si w szczeglnie sprzyjajcych warunkach: warstwa ozonowa atmosfery chroni Ziemi przed promieniowaniem ultrafioletowym, pole magnetyczne planety chroni j przed rozbyskami sonecznymi i promieniami kosmicznymi, a gruba warstwa atmosfery stanowi oson przed meteorami, ktre po wejciu w ni ulegaj spaleniu. Umiarkowane temperatury i agodne cinienie panujce na Ziemi wydaj nam si czym najzupeniej zwyczajnym. Jednak w rzeczywistoci we Wszechwiecie trwa nieustanne zamieszanie, ktremu towarzysz strugi miertelnego promieniowania i roje zabjczych meteorw, i w przestrzeni kosmicznej musimy temu stawi czoa. Pierwszym problemem, z jakim trzeba sobie poradzi w trakcie duszej podry kosmicznej, jest niewako. Przeprowadzone przez Rosjan dugofalowe badania nad niewakoci dowiody, e w przestrzeni kosmicznej ciao znacznie szybciej, ni mona by si spodziewa, traci cenne mineray i substancje chemiczne. Nawet w przypadku przestrzegania rygorystycznego programu wicze, po roku pobytu na pokadzie stacji kosmicznej koci i minie rosyjskich kosmonautw ulegay takiej atrofii, e po powrocie na Ziemi mieli problemy z tym, by raczkowa jak mae dzieci. Atrofia mini, zniszczenie ukadu kostnego, zmniejszona produkcja czerwonych krwinek, obniona reakcja ukadu odpornociowego i pogorszenie dziaania ukadu krenia wydaj si nieuniknionymi konsekwencjami przebywania przez duszy czas w stanie niewakoci w przestrzeni kosmicznej. Misje na Marsa, ktre mog trwa od kilku miesicy do roku, bd wymagay od astronautw przekroczenia granic wytrzymaoci. W przypadku dugotrwaych misji do pobliskich gwiazd, 144

konsekwencje problemw zdrowotnych mogyby by miertelne. Budowane w przyszoci statki kosmiczne bd prawdopodobnie musiay wirowa, aby poprzez si odrodkow wytworzy sztuczn grawitacj i umoliwi przeycie ludzi. Taka modyfikacja znacznie podniesie koszty i zoono tych statkw kosmicznych. Po drugie, przestrze kosmiczn przemierzaj mikrometeoryty, poruszajce si z prdkoci wielu dziesitek tysicy kilometrw na godzin, co moe wiza si z koniecznoci wyposaenia statkw kosmicznych w dodatkowe osony. W wyniku starannego badania kaduba kosmicznego wahadowca znaleziono lady kilku niewielkich, ale potencjalnie zabjczych uderze maych meteorytw. W przyszoci statki kosmiczne pewnie bd musiay by wyposaone w podwjnie wzmocnion komor dla zaogi. Poziomy promieniowania w przestrzeni kosmicznej s znacznie wysze, ni wczeniej uwaano. Na przykad w czasie trwajcego jedenacie lat cyklu plam sonecznych rozbyski soneczne mog wyrzuca olbrzymie iloci zabjczej plazmy, ktra pdzi z du prdkoci w kierunku Ziemi. W przeszoci zjawisko to zmusio ju astronautw przebywajcych na stacji kosmicznej do poszukiwania specjalnej osony przed potencjalnie miertelnym ostrzaem czstek subatomowych. (Nawet w trakcie zwykego lotu samolotem z Los Angeles do Nowego Jorku jestemy wystawieni na mniej wicej jeden milirem promieniowania na godzin lotu. W czasie trwania caego lotu pochaniamy dawk promieniowania niemal tak sam, jak w czasie robienia zdjcia rentgenowskiego zba). W przestrzeni kosmicznej, gdzie nie chroni nas ju ani atmosfera, ani pole magnetyczne Ziemi, nawietlenie promieniowaniem moe stanowi powany problem. Stan obnionej aktywnoci Jedna z konstruktywnych uwag pod adresem przedstawionych dotychczas modeli rakiet zasadza si na tym, e nawet gdybymy mogli zbudowa takie statki, dotarcie nimi do najbliszych gwiazd zajoby dziesiciolecia, a moe i stulecia. W takich misjach musiaaby wzi udzia wielopokoleniowa zaoga, ktrej dopiero potomkowie dotarliby do celu. Jednym z rozwiza, zaproponowanych w takich filmach jak Obcy i Planeta map, jest wprowadzenie podrnikw kosmicznych w stan obnionej aktywnoci procesw yciowych; to znaczy, ostrone obnienie temperatury ich cia do momentu, gdy ich funkcje yciowe ulegn niemal cakowitemu zatrzymaniu. Zwierzta przechodzce hibernacj robi tak kadej zimy. Niektre gatunki ryb i ab potrafi przetrwa zamarznite w bloku lodu i powrci do ycia, gdy temperatura wzronie i ld si roztopi. Biologowie badajcy to dziwne zjawisko uwaaj, e zwierzta te potrafi wytwarza naturalny pyn przeciw zamarzaniu, obniajcy temperatur zamarzania wody. U ryb pyn ten skada si z okrelonych biaek, u ab tworzy go glukoza. Dziki zwikszeniu stenia tych biaek we krwi, ryby mog przetrwa na Arktyce przy temperaturach okoo -2C. aby natomiast wyksztaciy umiejtno utrzymywania wysokiego poziomu glukozy we krwi, dziki czemu zapobiegaj powstawaniu krysztakw lodu. Nawet jeeli ich ciaa s z zewntrz zamarznite na kamie, tkanki w rodku nie zostaj zamroone, dziki czemu organy wewntrzne mog w dalszym cigu 145

funkcjonowa, chocia w zwolnionym tempie. Zastosowanie takich zdolnoci u ssakw nie jest jednak proste. Gdy zamarza ludzka tkanka, wewntrz komrek zaczynaj si tworzy krysztaki lodu, ktre rosnc przebijaj i niszcz cian komrkow. (Synni ludzie, ktrzy chc, aby po mierci zamroono ich gowy i ciaa w ciekym azocie, powinni si nad tym dobrze zastanowi). Niemniej jednak udao si ostatnio poczyni postpy w prbach wprowadzenia w ograniczony stan obnienia aktywnoci yciowej ssakw, ktre w normalnych warunkach nie przechodz okresu hibernacji, takich jak myszy i psy. W 2005 roku uczonym z uniwersytetu w Pittsburghu udao si przywrci do ycia psy po zabiegu, w trakcie ktrego z ich cia wypompowano krew i zastpiono j specjalnym zimnym jak ld roztworem. Po trzech godzinach w stanie mierci klinicznej, psy zostay oywione, a ich serca zaczy ponownie bi. (Chocia wikszo poddanych eksperymentowi psw odzyskaa pene zdrowie, w kilku przypadkach doszo do uszkodzenia mzgu). W tym samym roku uczonym udao si na sze godzin obniy temperatur ciaa myszy do 13C, po umieszczeniu ich w komorze wypenionej siarkowodorem. Tempo przemiany materii tych myszy spado dziesiciokrotnie. W 2006 roku lekarze z Massachusetts General Hospital w Bostonie, wykorzystujc siarkowodr, wprowadzili organizmy wi i myszy w stan obnionej aktywnoci yciowej. W przyszoci takie zabiegi mog ratowa ycie ludziom ciko rannym w wypadkach lub osobom przechodzcym zawa serca, czyli w sytuacjach, gdy liczy si kada sekunda. Wprowadzenie w stan obnionej aktywnoci yciowej pozwoli lekarzom zatrzyma czas" do momentu, gdy bdzie mona przeprowadzi leczenie pacjentw. Musz jednak jeszcze upyn cale dziesiciolecia, a moe i wicej, zanim takie techniki bdzie mona zastosowa w przypadku ludzi leccych w kosmos - musieliby oni prawdopodobnie przebywa w tym stanie nawet przez stulecia. Nanostatki Istnieje kilka innych sposobw, dziki ktrym moe nam si uda dotrze do gwiazd za pomoc bardziej zaawansowanych, hipotetycznych na razie technik z pogranicza fantastyki naukowej. Jedn z obiecujcych propozycji jest wykorzystanie bezzaogowych sond opartych na nanotechnologii. W naszych dotychczasowych rozwaaniach zakadalimy, e statki kosmiczne musz by olbrzymimi pojazdami, zuywajcymi wielkie iloci energii, umoliwiajcymi zabranie w drog do gwiazd duej ludzkiej zaogi, podobnymi do okrtu Enterprise" ze Star Trek. Jednak bardziej prawdopodobne moe by wysanie w kosmos w pierwszej kolejnoci miniaturowych sond bezzaogowych poruszajcych si z prdkoci blisk prdkoci wiata. Jak wspomnielimy, w przyszoci dziki nanotechnologii powinnimy si nauczy konstruowa malekie statki kosmiczne, oparte na urzdzeniach o rozmiarach atomw i czsteczek. Wykorzystujc zwyke napicie elektryczne dostpne w kadym laboratorium, potrafimy rozpdza jony do prdkoci bliskich prdkoci wiata dziki temu, e s tak lekkie. Mona by je wysa w 146

przestrze kosmiczn z tak prdkoci bez koniecznoci uycia olbrzymich napdw rakietowych, jedynie za pomoc silnych pl magnetycznych. Oznacza to, e gdyby poddanego jonizacji nanobota umieci w polu elektrycznym, bez problemu mona by go rozpdzi do prdkoci bliskiej prdkoci wiata. Nastpnie mgby on ju bez trudu kontynuowa swoj podr do gwiazd, poniewa w przestrzeni kosmicznej nie ma tarcia. W ten sposb za jednym zamachem rozwizujemy wiele z problemw nkajcych wielkie statki kosmiczne. Bezzaogowe inteligentne statki kosmiczne bdce nanobotami mogyby dotrze do pobliskich ukadw planetarnych za niewielki uamek kosztw zwizanych z budow i wystrzeleniem duego statku przewocego na swoim pokadzie zaog. Takie nanostatki mona by wykorzysta do podry do najbliszych gwiazd lub, jak zasugerowa Gerald Nordley, inynier technologii kosmicznych amerykaskich si powietrznych, do popychania agla sonecznego, tak by mg si porusza w przestrzeni kosmicznej. Nordley twierdzi, e dysponujc rojem statkw kosmicznych o rozmiarach gwki od szpilki, ktre lec w okrelonej formacji i potrafi si midzy sob komunikowa, mona by w zasadzie popycha je za pomoc zwykej latarki"70. Jednak rwnie przed nanostatkami stoj wyzwania, ktrym trzeba sprosta. W przestrzeni kosmicznej tor ich lotu moe ulec odchyleniu, jeeli znajd si w pobliu pl elektrycznych i magnetycznych. Aby przeciwdziaa tym siom, konieczne bdzie przyspieszenie nanostatkw na Ziemi w bardzo silnym polu elektrycznym, tak by trudniej byo zakrzywi tor ich ruchu. Po drugie, niewykluczone, e bdziemy musieli wysa rj milionw takich statkw kosmicznych w postaci nanobotw, aby mie pewno, e chocia garstka z nich dotrze do miejsca przeznaczenia. Wysyanie roju statkw kosmicznych w celu zbadania najbliszych gwiazd moe si wydawa ekstrawagancj, ale statki takie bd tanie i bd mogy by produkowane na masow skal, caymi miliardami, wystarczy wic, e jedynie niewielki ich uamek dotrze do celu. Jak takie nanostatki mogyby wyglda? Dan Goldin, byy szef NASA, wyobraa sobie flot statkw kosmicznych o rozmiarach puszki coca-coli. Inni mwi o statkach wielkoci igy. Pentagon rozwaa natomiast moliwo skonstruowania inteligentnego pyu, czsteczek wielkoci pyku kurzu wyposaonych w mikroskopijne czujniki, ktre mona by rozpyli nad polem walki i w czasie rzeczywistym przesya za ich pomoc do dowdztwa informacj o sytuacji. Mona sobie wyobrazi, e w przyszoci taki inteligentny py mgby zosta wysany do pobliskich gwiazd. Obwody nanobotw o rozmiarze pyku kurzu byyby wytwarzane przy wykorzystaniu tej samej techniki trawienia ukadw scalonych, jak stosuje si w przemyle pprzewodnikowym, umoliwiajcej tworzenie komponentw o mikroskopijnych rozmiarach sigajcych 30 nanometrw, czyli okoo 150 atomw. Takie nanoboty mona by wystrzeliwa z Ksiyca z dziaa szynowego lub nawet za pomoc akceleratorw czstek, ktre zwykle rozpdzaj czstki subatomowe do prdkoci bliskich prdkoci wiata. Urzdzenia te mogyby by tak tanie do

70

P. Gilster, Centauri Dreams: Imagining and Planning Interstellar Exploration, Springer Science, New York 2004, s. 242.

147

wytworzenia, e mona by wysya w przestrze kosmiczn cae ich miliony. Po dotarciu do pobliskiego ukadu planetarnego nanoboty mogyby wyldowa na jakim niegocinnym ksiycu. Dziki sabej grawitacji ksiyca, nanoboty bez trudu bd mogy ldowa na nim i z niego startowa. A dziki temu, e taki ksiyc zapewni stabilne rodowisko, bdzie to idealne miejsce na zaoenie bazy operacyjnej. Wykorzystujc wystpujce na ksiycu mineray, nanoboty mogyby tam wybudowa nanofabryk i uruchomi potn stacj radiow, za porednictwem ktrej mogyby przesya informacje z powrotem na Ziemi. Nanofabryka mogaby te powsta w celu zbudowania milionw kopii nanobotw, ktre zbadayby nastpnie ukad planetarny i wyruszyy do kolejnych bliskich gwiazd, powtarzajc cay proces od pocztku. Poniewa statki te bd robotami, po przekazaniu drog radiow zebranych informacji, nie bd musiay wyrusza w drog powrotn do domu. Opisane przeze mnie nanoboty s czasami nazywane sondami von Neu-manna, na cze synnego matematyka Johna von Neumanna, ktry opracowa podstawy matematyczne samopowielajcych si maszyn Turinga. W zasadzie takie samopowielajce si okrty kosmiczne bdce nanobotami mogyby zbada ca Galaktyk, a nie tylko najblisze gwiazdy. W kocu mogaby powsta kula bilionw takich robotw, rozmnaajcych si wykadniczo w miar wzrostu jej promienia, rozszerzajca si z prdkoci blisk prdkoci wiata. Nanoboty tworzce t rozszerzajc si kul mogyby skolonizowa ca Galaktyk w cigu kilkuset tysicy lat. Brian Gilchrist, inynier elektryk z Uniwersytetu Michigan, naley do osb, ktre bardzo powanie traktuj pomys budowy nanostatkw. Niedawno uzyska z nalecego do NASA Institute for Advanced Concepts grant w wysokoci p miliona dolarw na zbadanie moliwoci budowy nanostatkw z silnikami nie wikszymi od bakterii. Wyobraa sobie, e dziki wykorzystaniu tej samej technologii trawienia ukadw scalonych, jak stosuje si w przemyle pprzewodnikowym, mona bdzie zbudowa flot kilku milionw nanostatkw, ktre bd same si napdzay poprzez wyrzucanie niewielkich nanoczsteczek o rednicy zaledwie kilkudziesiciu nanometrw. Nanoczsteczki te bd uzyskiway energi, przechodzc przez pole elektryczne, podobnie jak dzieje si w silniku jonowym. Poniewa kada nanoczsteczka way tysice razy wicej ni jon, takie silniki bd miay relatywnie znacznie wiksz si cigu od typowych silnikw jonowych. Dziki temu silniki nanostatkw bd miay takie same zalety, jak silniki jonowe, a przy tym bd dysponoway wikszym cigiem. Gilchrist ju rozpocz wytrawianie niektrych czci tych nanostatkw. Jak dotd udao mu si upakowa 10 tysicy pojedynczych silnikw na jednej pytce krzemu o rednicy 1 centymetra. Pocztkowo mia zamiar przetestowa skuteczno nanostatkw wysyajc ich flot w obszar Ukadu Sonecznego. Ostatecznie jednak te nanostatki mog by czci pierwszej floty, ktra dotrze do gwiazd. Pomys Gilchrista jest jedn z kilku futurystycznych wizji rozwaanych przez NASA. Po kilkudziesiciu latach bezczynnoci, NASA niedawno z uwag zacza si przyglda niektrym powanym koncepcjom podry midzygwiezdnych - pomysom obejmujcym rne idee, od wiarygodnych rozwiza po czyst fantazj. Od pocztku lat dziewidziesitych NASA organizuje 148

coroczne Warsztaty Zaawansowanych Bada nad Napdem Kosmicznym (Advanced Space Propulsion Research Workshop), w czasie ktrych takie rozwizania techniczne s niezwykle uwanie analizowane przez zespoy powanych uczonych i fizykw. Jeszcze bardziej ambitnym przedsiwziciem jest program Przeom w Fizyce Napdw (Breakthrough Propulsion Physics), w ramach ktrego badano tajemniczy wiat fizyki kwantowej w kontekcie podry midzygwiezdnych. Chocia niewypracowano jeszcze jednolitego stanowiska, wiele wysiku woono w najbardziej obiecujce rozwizania: napdzane laserem agle i rne odmiany rakiet termojdrowych. Biorc pod uwag powolny, ale stay postp w konstrukcji statkw kosmicznych, nie bdzie przesad zaoenie, e pierwsza bezzaogowa sonda jakiego rodzaju moe zosta wysana do najbliszych gwiazd by moe jeszcze w tym stuleciu lub na pocztku przyszego, co oznacza, e jest to niemoliwo typu I. Niewykluczone jednak, e najpotniejsze konstrukcje statkw kosmicznych bd wymagay uycia antymaterii. Chocia brzmi to jak fantastyka naukowa, antymateri ju wytworzono na Ziemi, a w przyszoci by moe uda si z jej wykorzystaniem skonstruowa najbardziej obiecujcy, sprawdzajcy si w praktyce zaogowy statek kosmiczny.

149

Rozdzia 10 ANTYMATERIA I ANTYWSZECHWIATY


Najbardziej ekscytujcym zwrotem oznajmiajcym nowe odkrycia, z jakim mona si zetkn w nauce, jest nie Eureka!" (Znalazem!), ale To zabawne..." - Isaac Asimov Jeeli kto nie wierzy w to, co my, mwimy, e to jaki pomyleniec i to zaatwia spraw. To znaczy, w dzisiejszych czasach zaatwia spraw, bo teraz nie moemy go ju spali na stosie. - Mark Twain atwo rozpozna pioniera po strzaach sterczcych z jego plecw. - Beverly Rubik W ksice Dana Browna Anioy i demony, bestsellerze poprzedzajcym Kod Leonarda da Vinci, niewielka grupa ekstremistw, Illuminatw, uknua spisek, ktrego celem jest wysadzenie w powietrze Watykanu przy uyciu bomby zawierajcej antymateri ukradzion z CERN-u (Centre Europeen pour la Recherche Nucleaire, Europejski Orodek Bada Jdrowych) w pobliu Genewy. Spiskowcy wiedz, e w momencie zetknicia si materii z antymateri dochodzi do gigantycznego wybuchu, wielokrotnie silniejszego od eksplozji bomby wodorowej. Chocia bomba na antymateri jest czyst fikcj, sama antymateria jak najbardziej istnieje w rzeczywistoci. Bomba atomowa, przy caej swojej przeraajcej mocy, ma sprawno wynoszc zaledwie 1 procent. Jedynie niewielki uamek uranu zostaje zamieniony w energi. Gdyby jednak mona byo skonstruowa bomb na antymateri, przeksztacaaby ona w energi 100 procent swojej masy, co oznacza, e byaby zdecydowanie bardziej wydajna od bomby jdrowej. (Dokadniej rzecz biorc, okoo 50 procent masy w bombie na antymateri przeksztacioby si w uyteczn energi wybuchu; pozostaa jej cz rozproszyaby si pod postaci niewykrywalnych czstek zwanych neutrinami). Antymateria od dawna jest tematem niezwykych rozwaa. Chocia bomba na antymateri nie istnieje, fizykom za pomoc potnych rozbijaczy atomw udao si w celach badawczych wytworzy znikome iloci antymaterii. Antyatomy i antychemia Na pocztku XX wieku fizycy uwiadomili sobie, e atom skada si z czstek elementarnych obdarzonych adunkiem, e w atomie elektrony (o ujemnym adunku) kr wok maego jdra (o adunku dodatnim). Jdro z kolei skada si z protonw (przenoszcych adunek dodatni) i neutronw (ktre s elektrycznie obojtne). Zatem byo dla nich szokiem, gdy w latach trzydziestych zorientowali si, e kada czstka ma swojego bliniaka, antyczstk, tak sam jak czstka, ale o przeciwnym adunku. Pierwsz odkryt antyczstk by antyelektron (zwany pozytonem), ktry ma dodatni adunek. Pozyton jest pod kadym wzgldem taki sam, jak elektron, tyle tylko, e jest obdarzony przeciwnym adunkiem. 150

Po raz pierwszy odkryto jego istnienie na zrobionym w komorze mgowej zdjciu promieni kosmicznych. (W komorze mgowej dosy atwo mona zauway lady ruchu pozytonu. W silnym polu magnetycznym tory ruchu pozytonw zakrzywiaj si w przeciwnym kierunku ni zwykych elektronw. Ja sam jeszcze w szkole redniej wykonaem zdjcia takich ladw antymaterii). W 1955 roku w akceleratorze czstek Bevatron na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley wytworzono pierwszy antyproton. Jak mona oczekiwa, jest on taki sam jak proton, tyle tylko, e ma ujemny adunek. Oznacza to, e w zasadzie mona by stworzy antyatomy (skadajce si z pozytonw krcych wok antyprotonw). Teoretycznie mog istnie antypierwiastki, antychemia, antyludzie, antyplanety, a nawet antywszechwiaty. Obecnie za pomoc gigantycznych akceleratorw czstek w CERN-ie i w Fermilabie pod Chicago udao si uzyska znikome iloci antywodoru. (Dokonuje si tego poprzez skierowanie wytworzonej w akceleratorze wizki wysokoenergetycznych protonw na nieruchomy cel - w wyniku takiego zderzenia powstaje deszcz subatomowych szcztkw. Potne magnesy wyapuj spord nich antyprotony, ktre spowalnia si do bardzo maych prdkoci i wystawia na dziaanie antyelektronw, ktre w sposb naturalny s emitowane przez sd-22. Gdy antyelektrony zaczn kry wok antyprotonw, utworz antywodr, poniewa wodr skada si z jednego protonu i jednego elektronu). W doskonaej prni takie antyatomy mogyby istnie wiecznie. Jednak z powodu zanieczyszcze i zderze z otoczeniem antyatomy w kocu wpadaj na zwyke atomy i ulegaj anihilacji, uwalniajc przy tym energi. W 1995 roku CERN przeszo do historii, gdy ogoszono, e udao si tam wytworzy dziewi atomw antywodoru. Wkrtce osignicie to powtrzono w Fermilabie, gdzie wytworzono sto takich atomw. W zasadzie nic nie stoi na przeszkodzie, abymy mogli wytwarza rwnie cisze antypierwiastki. Nic, z wyjtkiem zaporowych kosztw. Wytworzenie nawet kilkudziesiciu gramw antyatomw doprowadzioby do bankructwa kade pastwo. Aktualnie ilo wytwarzanej antymaterii waha si od jednej miliardowej do jednej dziesiciomiliardowej grama na rok. Ilo ta moe trzykrotnie wzrosn do roku 2020. Rachunek ekonomiczny zwizany z wytwarzaniem antymaterii wyglda bardzo kiepsko. W 2004 roku wytworzenie kilku bilionowych grama antymaterii kosztowao CERN 20 milionw dolarw. W takim tempie wytworzenie jednego grama antymaterii wymagaoby bezustannej pracy fabryki antymaterii przez 100 miliardw lat i kosztowaoby 100 biliardw dolarw! Oznacza to, e antymateria jest najcenniejsz substancj na wiecie. Gdybymy mogli zgromadzi ca antymateri, jak kiedykolwiek wytworzylimy w CERN-ie i doprowadzi do jej anihilacji z materi - czytamy w owiadczeniu CERN - wytworzylibymy tyle energii, e wystarczyaby ona do zapalenia na kilka minut jednej arwki elektrycznej". Posugiwanie si antymateri stwarza nadzwyczajne problemy, poniewa jakakolwiek jej styczno ze zwyk materi koczy si wybuchem. Umieszczenie antymaterii w zwykym pojemniku byoby samobjstwem. W chwili, gdy antymateria dotknaby jego cianek, natychmiast by wybucha. W jaki sposb naley wic obchodzi si z antymateri, skoro jest tak wraliwa? 151

Jednym ze sposobw byoby zjonizowanie antymaterii i przeksztacenie jej w gaz jonw, a nastpnie bezpieczne zamknicie w magnetycznej butelce. Pole magnetyczne zapobiegaoby zetkniciu si antymaterii ze ciankami komory. Aby skonstruowa silnik na antymateri, konieczny byby stay dopyw antymaterii do komory reakcyjnej, w ktrej nastpowaoby ostrone zetknicie ze zwyczajn materi, prowadzce do kontrolowanego wybuchu, podobnego do wybuchw wytwarzanych w rakietach napdzanych chemicznie. Wytworzone w tym wybuchu jony byyby nastpnie wyrzucane z tyu rakiety, tworzc si napdow. Z uwagi na sprawno silnika na antymateri w przeksztacaniu materii w energi, teoretycznie jest to jeden z najatrakcyjniejszych typw silnikw dla statkw kosmicznych przyszoci. W serialu Star Trek rdem energii na pokadzie okrtu Enterprise" jest wanie antymateria; jego silniki zasilane s dziki kontrolowanym zderzeniom materii z antymateri. Rakieta na antymateri Jednym z gwnych zwolennikw rakiet na antymateri jest fizyk Gerald Smith z Uniwersytetu Stanowego Pensylwanii. Wierzy on, e ju niedugo jedynie 4 miligramy pozytonw wystarcz, by rakieta na antymateri moga dolecie na Marsa zaledwie w kilka tygodni. Zwraca uwag na fakt, e energia zawarta w antymaterii jest okoo miliard razy wiksza od energii zwykego paliwa rakietowego. Pierwszym krokiem do wytworzenia tego paliwa byoby wytworzenie w akceleratorze wizki antyprotonw, a nastpnie umieszczenie jej w puapce Penninga, ktr Smith wanie konstruuje. Ukoczona puapka Penninga bdzie waya 100 kilogramw (wikszo jej masy bd stanowiy cieky azot i hel) i umoliwi przechowanie w polu magnetycznym okoo biliona antyprotonw. (W bardzo niskiej temperaturze dugo fali antyprotonw jest kilkakrotnie wiksza od dugoci fali atomw w cianach pojemnika, wic antyprotony bd si w wikszoci przypadkw odbijay od cian i nie bdzie dochodzio do anihilacji). Smith uwaa, e jego puapka powinna pozwoli na przechowanie antyprotonw przez okoo piciu dni (zanim w kocu ulegn anihilacji po zetkniciu ze zwyczajnymi atomami) w iloci okoo jednej miliardowej grama. Ostatecznym celem, jaki stawia sobie Smith, jest zbudowanie puapki Penninga pozwalajcej na przechowywanie nawet mi-krograma antyprotonw. Chocia antymateria jest najcenniejsz substancj na Ziemi, jej koszt zdecydowanie spada kadego roku (przy obecnym poziomie cen, gram kosztowaby okoo 62,5 biliona dolarw). W Fermilabie buduje si nowy, dodatkowy akcelerator czstek, dziki ktremu ilo wytwarzanej antymaterii powinna wzrosn dziesiciokrotnie, z 1,5 do 15 nanogramw rocznie, co rwnie powinno obniy jej koszty. Harold Gerrish z NASA wierzy jednak, e dalsze usprawnienia pozwol obniy koszty zdecydowanie, nawet do piciu tysicy dolarw za mikrogram. Doktor Steven Howe z Synergistics Technologies w Los Alamos stwierdza: Naszym celem jest doprowadzenie do tego, by antymateria opucia oderwany od codziennoci wiat fantastyki

152

naukowej i wkroczya w obszar praktycznych zastosowa w transporcie i medycynie" 71. Jak dotd akceleratory czstek umoliwiajce wytworzenie antyprotonw nie s projektowane z zamiarem wykorzystania ich specjalnie w tym celu, s zatem mao wydajne. Takie akceleratory powstaj gwnie jako urzdzenia badawcze, a nie fabryki antymaterii. Dlatego Gerald Smith wyobraa sobie budow nowego akceleratora zaprojektowanego specjalnie z myl o wytwarzaniu duych iloci antymaterii, ktry pozwoli na obnienie kosztw. Jeeli dziki technicznym usprawnieniom i masowej produkcji uda si jeszcze bardziej obniy koszt wytwarzania antymaterii, zdaniem Smitha rakiety na antymateri stan si najwaniejszym napdem stosowanym w podrach midzyplanetarnych, a moe i midzygwiezdnych. Dopki to jednak nie nastpi, rakiety na antymateri pozostan jedynie w sferze teoretycznych projektw. Antymateria wystpujca naturalnie Skoro antymateri tak trudno wytworzy na Ziemi, moe prociej byoby poszuka jej w przestrzeni kosmicznej? Niestety, poszukiwania antymaterii we Wszechwiecie przyniosy bardzo mizerne rezultaty, co jest dla fizykw sporym zaskoczeniem. Trudno wytumaczy fakt, e nasz Wszechwiat zbudowany jest gwnie z materii, a nie antymaterii. Mona by naiwnie zakada, e na pocztku wiata istniay rwne, symetryczne iloci materii i antymaterii. Brak antymaterii stanowi wic zagadk. Najbardziej prawdopodobne rozwizanie zaproponowa po raz pierwszy Andriej Sacharow, ten sam, ktry w latach pidziesitych zaprojektowa dla Zwizku Radzieckiego bomb wodorow. Sacharow zaoy, e na pocztku Wszechwiata istniaa niewielka asymetria w iloci materii i antymaterii powstaej w Wielkim Wybuchu. To niewielkie zamanie symetrii nazywane jest czasami zamaniem symetrii CP. Zjawisko to jest obecnie bardzo intensywnie badane. Sacharow wysun hipotez, e wszystkie istniejce teraz we Wszechwiecie atomy s pozostaoci po niemal doskonaej anihilacji materii z antymateri; Wielki Wybuch wywoa w kosmosie wzajemne unicestwienie si obydwu substancji. Niewielka ilo pozostaej materii utworzya cay widoczny obecnie Wszechwiat. Wszystkie atomy naszego ciaa s resztkami pozostaymi po tej gigantycznej kolizji materii z antymateri. Teoria ta dopuszcza moliwo, e niewielkie iloci antymaterii wystpuj w sposb naturalny. Jeeli to prawda, odkrycie takiego rda zdecydowanie obniyoby koszty wytwarzania antymaterii na potrzeby wykorzystania jej w silnikach. W zasadzie pokady wystpujcej w sposb naturalny antymaterii powinny by atwe do wykrycia. Gdy elektron spotyka si z antyelektronem, ulegaj one anihilacji, w wyniku ktrej powstaj promienie gamma o energii 1,02 miliona elektronowoltw lub wikszej. Zatem poszukujc we Wszechwiecie promieni gamma o takiej energii, mona by wykry odcisk palca" antymaterii wystpujcej w sposb naturalny. Doktor William Purcell z Northwestern University odkry nawet fontanny" antymaterii w

71

NASA, http://science.nasa.gov, 12 kwietnia 1999.

153

galaktyce Drogi Mlecznej, niedaleko jej rodka. Wszystko wskazuje na to, e w tym miejscu istnieje strumie antymaterii, ktry w wyniku zderze ze zwyczajnym gazem wodorowym wytwarza to charakterystyczne promieniowanie gamma o energii 1,02 miliona elektronowoltw. Jeeli ta struga antymaterii powstaa w sposb naturalny, moe to oznacza, e we Wszechwiecie mog wystpowa rwnie inne obszary zawierajce antymateri, ktra nie zostaa zniszczona w Wielkim Wybuchu. W celu przeprowadzenia bardziej systematycznych poszukiwa antymaterii wystpujcej naturalnie, w 2006 roku umieszczono na orbicie satelit PAMELA (Payload for Antimatter-Matter Exploration and Light-Nuclei Astrophysics - adunek [wystrzelony] w celu badania antymaterii i materii, oraz astrofizyki lekkich jder). Jest to wsplne przedsiwzicie Rosji, Woch, Niemiec i Szwecji, w celu odnalezienia skupisk antymaterii. Poprzednie misje, w ktrych poszukiwano antymaterii, prowadzone byy z wykorzystaniem osigajcych due wysokoci balonw lub kosmicznego wahadowca, dlatego okres zbierania danych nie przekracza w tych przypadkach tygodnia. PAMELA natomiast pozostanie na orbicie przynajmniej przez trzy lata. To najlepszy skonstruowany dotd detektor i bdziemy z niego korzystali przez dugi czas" - deklaruje jeden z czonkw zespou, Piergiorgio Picozza z uniwersytetu w Rzymie. Satelita PAMELA zosta zaprojektowany do wykrywania promieni kosmicznych pochodzcych zarwno ze zwyczajnych rde, takich jak supernowe, jak i z niezwykych, takich jak gwiazdy skadajce si cakowicie z antymaterii. Satelita bdzie poszukiwa w szczeglnoci charakterystycznych ladw antyhelu, ktry moe by wytwarzany we wntrzu antygwiazd. Chocia wikszo fizykw uwaa, e Wielki Wybuch doprowadzi do niemal doskonaego zrwnowaenia si materii i antymaterii, zgodnie z pogldem Sacharowa, misja satelity PAMELA opiera si na innym zaoeniu - e we Wszechwiecie istniay cae obszary antymaterii, ktre nie ulegy anihilacji i maj one obecnie posta antygwiazd. Jeeli antymateria wystpuje w przestrzeni kosmicznej w znikomych ilociach, by moe udaoby si uzbiera cho jej cz w celu wykorzystania do napdu statkw kosmicznych. Dziaajcy w NASA Institute for Advanced Concepts traktuje pomys pozyskiwania antymaterii z kosmosu na tyle powanie, e niedawno uruchomi program pilotaowy, ktrego celem ma by zbadanie takiej moliwoci. W zasadzie trzeba zbudowa sie, podobnie jak w przypadku poowu ryb" - stwierdza Gerald Jackson z Hbar Technologies, jednej z organizacji stojcych na czele projektu. Proponowane urzdzenie do zbierania antymaterii skada si z trzech wsprodkowych sfer zbudowanych z drucianej siatki. Zewntrzna sfera miaaby 16 kilometrw rednicy i byaby naadowana dodatnio, tak by odpycha wszystkie protony, ktre rwnie maj adunek dodatni, a przyciga antyprotony o adunku ujemnym. Antyprotony byyby zbierane przez sfer zewntrzn, nastpnie spowalniane w trakcie przechodzenia przez drug sfer i po dotarciu do wewntrznej sfery o rednicy 100 metrw ulegayby ostatecznie zatrzymaniu. Wtedy antyprotony byyby przechwytywane do butelek magnetycznych i po poczeniu z antyelektronami tworzyyby 154

antywodr. Jackson szacuje, e przeprowadzane w sposb kontrolowany wewntrz statku kosmicznego reakcje materia-antymateria mogyby dostarczy napdu wystarczajcego na dotarcie sonecznego agla do Plutona przy zuyciu zaledwie 30 miligramw antymaterii. Siedemnacie gramw antymaterii, zdaniem Jacksona, wystarczyoby, aby dolecie statkiem kosmicznym do Alpha Centauri. Jackson twierdzi, e midzy orbit Wenus a orbit Marsa moe si znajdowa 80 gramw antymaterii, ktr mona by pozyska za pomoc sondy kosmicznej. Biorc jednak pod uwag komplikacje techniczne i wysokie koszty zwizane z wystrzeleniem tak wielkiego poawiacza antymaterii, nie uda si tego zapewne zrealizowa przed kocem tego stulecia, a moe trzeba bdzie poczeka na to jeszcze duej. Niektrzy uczeni zastanawiali si nad moliwoci pozyskiwania antymaterii z unoszcych si w przestrzeni kosmicznej meteorw. (W jednym z odcinkw komiksu Flash Gordon zagroenie stanowi przemierzajcy przestrze kosmiczn meteor z antymaterii, ktry mgby doprowadzi do katastrofalnego wybuchu, gdyby wszed w kontakt z jakkolwiek planet). Jeeli nie znajdziemy w kosmosie antymaterii wystpujcej naturalnie, bd jeszcze musiay upyn cae dziesiciolecia, a moe nawet wieki, zanim bdziemy mogli wytworzy na Ziemi znaczce jej iloci. Zakadajc jednak, e uda si rozwiza problemy techniczne zwizane z jej wytwarzaniem, moliwo, e kiedy rakiety na antymateri zabior nas do gwiazd, stanie przed nami otworem. Uwzgldniajc to, co obecnie wiemy na temat antymaterii oraz biorc pod uwag moliwy do przewidzenia rozwj zwizanej z ni techniki, zaliczybym statki rakietowe na antymateri do niemoliwoci typu I. Odkrywca antymaterii Czym jest antymateria? To dziwne, e przyroda bez adnego istotnego powodu podwoia liczb czstek subatomowych we Wszechwiecie. Natura jest zwykle dosy oszczdna, ale teraz, gdy dowiedzielimy si o istnieniu antymaterii, wydaje si wyjtkowo powtarzalna i rozrzutna. A skoro istnieje antymateria, czy mog rwnie istnie antywszechwiaty? Aby odpowiedzie na te pytania, trzeba zbada pochodzenie samej antymaterii. Jej odkrycie nastpio w 1928 roku, dziki pionierskim pracom Paula Diraca, jednego z najbardziej byskotliwych fizykw XX wieku. Dirac piastowa na uniwersytecie w Cambridge profesur Lucasa, t sam pozycj, ktr wczeniej zajmowa Newton, a ktra obecnie naley do Stephena Hawkinga. Urodzony w 1902 roku Dirac by wysokim, szczupym mczyzn, ktry w okresie, gdy w 1925 roku wybucha kwantowa rewolucja, mia zaledwie dwadziecia trzy lata. Chocia studiowa wtedy inynieri elektryczn, da si niespodziewanie porwa rosncej fali zainteresowania, jak wywoaa teoria kwantowa. Teoria kwantowa opiera si na idei, e czstki, takie jak elektrony, mona opisa nie jako czstki punktowe, ale jako pewien rodzaj fali, zadanej synnym rwnaniem falowym Schrdingera. (Fala przedstawia prawdopodobiestwo znalezienia czstki w danym miejscu). 155

Dirac uwiadomi sobie jednak, e rwnanie Schrdingera ma pewn wad. Opisywao ono jedynie elektrony poruszajce si z niewielkimi prdkociami. Przy wyszych prdkociach rwnanie zawodzio, poniewa nie zachowywao si zgodnie z prawami obowizujcymi dla cia poruszajcych si z duymi prdkociami, to znaczy zgodnie z prawami teorii wzgldnoci sformuowanej przez Alberta Einsteina. Dla modego Diraca wyzwaniem byo takie przeksztacenie rwnania Schrdingera, aby uwzgldniao rwnie teori wzgldnoci. W 1928 roku Dirac przedstawi radykalnie zmienione rwnanie Schrdingera, w peni zgodne z teori wzgldnoci Einsteina. wiat fizyki by zdumiony. Dirac odkry swoje synne relatywistyczne rwnanie elektronu wycznie w wyniku

przeprowadzania operacji matematycznych na obiektach zwanych spinorami. Matematyczna ciekawostka nagle staa si gwnym elementem caego Wszechwiata. (W przeciwiestwie do wielkich fizykw przed nim, ktrzy utrzymywali, e wielkie przeomy w fizyce musz si stanowczo opiera na danych dowiadczalnych, Dirac przyj odmienn strategi. Dla niego czysta teoria matematyczna, jeeli tylko bya wystarczajco pikna, bya niezawodn oznak, e zblia si znaczcy przeom. Napisa: Waniejsze jest, eby rwnania byy pikne ni eby pasoway do danych dowiadczalnych [...]. Wydaje si, e jeeli pracy przywieca cel uzyskania pikna w rwnaniach i jeeli uczony obdarzony jest dobrze ugruntowan intuicj, uzyskanie postpu w pracach jest pewne"72). W trakcie prac nad swoim nowym rwnaniem dla elektronu Dirac uwiadomi sobie, e synne rwnanie Einsteina, E = mc2, nie do koca jest poprawne. Cho jest wypisywane na reklamach nad Madison Avenue, na ubrankach dla dzieci, w kreskwkach, a nawet na trykotach superbohaterw, rwnanie Einsteina tylko czciowo jest poprawne. Prawidow postaci tego rwnania jest tak naprawd: E = mc2. (w znak minusa pojawia si dlatego, e z pewnej wielkoci naley wycign pierwiastek kwadratowy. Wyciganie pierwiastka kwadratowego z dowolnej wielkoci zawsze wprowadza tak niejednoznaczno co do znaku wyniku). Jednak fizycy czuj wstrt do ujemnej energii. W fizyce obowizuje pewnik, e ciaa zawsze zmierzaj do stanu o najniszej energii (dlatego wanie woda zawsze stara si osign najniszy poziom, poziom morza). Poniewa materia zawsze opada do najniszego stanu energetycznego, perspektywa istnienia ujemnej energii miaa potencjalnie katastrofalne skutki. Oznaczaa, e wszystkie elektrony osign ostatecznie nieskoczenie du ujemn energi, a to z kolei znaczy, e teoria Diraca byaby niestabilna. Dirac wymyli wic pojcie morza Diraca. Wyobrazi sobie, e wszystkie stany o ujemnej energii s ju zajte i dlatego elektron nie moe stoczy si do stanu o ujemnej energii. A wic Wszechwiat jest stabilny. Z elektronem znajdujcym si w stanie o ujemnej energii mgby przypadkowo zderzy si promie gamma, w wyniku czego elektron zostaby wybity do stanu o dodatniej energii. Zobaczylibymy wtedy, e promie gamma zmieni si w elektron, a w morzu Diraca powstaaby dziura. Taka dziura zachowywaaby si jak pcherzyk

72

K.C. Cole, Sympathetic Vibrations: Reflections on Physics as a Way of Life, Bantam Books, New York 1985, s. 225.

156

w prni; to znaczy, miaaby dodatni adunek i tak sam mas jak elektron. Innymi sowy, dziura ta zachowywaaby si jak antyelektron. Zatem w takim obrazie antymateria stanowi pcherzyki w morzu Diraca. Zaledwie kilka lat po przedstawieniu przez Diraca tego zadziwiajcego przewidywania, Carl Anderson odkry antyelektron (za co Dirac otrzyma Nagrod Nobla w 1933 roku). Mona wic powiedzie, e antymateria istnieje dlatego, e rwnanie Diraca ma dwa rodzaje rozwiza: jedno dla materii i jedno dla antymaterii. (A to z kolei jest konsekwencj szczeglnej teorii wzgldnoci). Rwnanie Diraca nie tylko pozwolio przewidzie istnienie antymaterii; wynikao z niego rwnie istnienie spinu elektronu. Czstki subatomowe mog si obraca wok wasnej osi, na podobiestwo wirujcego bka. To wirowanie, w fizyce okrelane wanie angielskim sowem spin, ma w przypadku elektronu kluczowe znaczenie dla zrozumienia przepywu elektronw w tranzystorach i pprzewodnikach, stanowicych podstawy wspczesnej elektroniki. Stephen Hawking auje, e Dirac nie opatentowa swojego rwnania. Pisze on: Dirac zarobiby fortun, gdyby tylko opatentowa swoje rwnanie. Otrzymywaby cz dochodu ze sprzeday kadego telewizora, walkmana, gry wideo i komputera". Dzisiaj synne rwnanie Diraca mona przeczyta wyryte w kamieniu w Opactwie Westminsterskim, niedaleko grobu Isaaca Newtona. Jest to chyba jedyne rwnanie na wiecie, ktre spotkao tak szczeglne wyrnienie. Dirac i Newton Historycy nauki prbujc zrozumie, w jaki sposb Dirac doszed do swojego rewolucyjnego rwnania i pojcia antymaterii, czsto porwnuj go z Newtonem. To dziwne, ale Newtona i Diraca wiele czy. Obaj mieli okoo dwudziestu lat, gdy prowadzili swoje przeomowe prace na uniwersytecie w Cambridge, obaj byli mistrzami matematyki, a dodatkowo czya ich rwnie inna silna cecha charakteru: cakowity brak zdolnoci do nawizywania relacji midzyludzkich, graniczcy wrcz z patologi. Obaj synli z absolutnego braku umiejtnoci prowadzenia rozmw towarzyskich i wymiany uprzejmoci. Chorobliwie niemiay Dirac odzywa si tylko wtedy, gdy zosta o co wprost zapytany, a i wwczas najczciej odpowiada tak", nie" albo nie wiem". Dirac by rwnie niezwykle skromny i nie znosi rozgosu. Gdy przyznano mu Nagrod Nobla, powanie rozwaa nieprzyjcie jej z powodu zamieszania i kopotw, jakie si z tym wizay. Jednak, gdy mu uzmysowiono, e odrzucenie Nagrody Nobla wywoa jeszcze wikszy rozgos, postanowi j przyj. O dziwnej osobowoci Newtona napisano cae tomy, a prby jej wyjanienia wahaj si od hipotezy zatrucia rtci po chorob umysow. Niedawno jednak psycholog z Cambridge Simon Baron-Cohen przedstawi now teori, ktra moe wyjania niezwyke zachowanie zarwno Newtona, jak i Diraca. Baron-Cohen uwaa, e obaj prawdopodobnie cierpieli na zesp Aspergera, przypado podobn do autyzmu, niczym geniusz-idiota z filmu Rain Man. Osoby cierpice na zesp Aspergera s maomwne, dziwnie zachowuj si w towarzystwie, a czasami 157

s obdarzone niezwykym talentem do wykonywania oblicze, jednak w przeciwiestwie do ludzi cierpicych na autyzm, potrafi funkcjonowa w spoeczestwie i mog wykonywa twrcz prac. Jeli teoria ta jest prawdziwa, to by moe za cudowne zdolnoci matematyczne Newton i Dirac zapacili cen, jak byo wyobcowanie spoeczne. Antygrawitacja i antywszechwiaty Wykorzystujc teori Diraca, moemy teraz odpowiedzie na wiele pyta: Co jest antymaterialnym odpowiednikiem grawitacji? Czy istniej antywszechwiaty? Jak powiedzielimy, antyczstki maj adunek przeciwny ni zwyka materia. Ale czstki niemajce wcale adunku (takie jak foton, czstka wiata, czy grawiton, ktry jest czstk grawitacji) mog by swoimi wasnymi antyczstkami. Widzimy wic, e grawitacja jest swoj wasn antygrawitacj; innymi sowy, grawitacja materii i antymaterii jest t sam si. Dlatego antymateria powinna pod wpywem grawitacji spada, a nie odlatywa w gr. (Tak powszechnie uwaaj fizycy, jednak nigdy nie udao si tego dowie w laboratorium). Teoria Diraca udziela rwnie odpowiedzi na zasadnicze pytania: Dlaczego natura zezwala na istnienie antymaterii? Czy to oznacza, e istniej antywszechwiaty? W niektrych opowiadaniach fantastycznonaukowych bohater odkrywa w przestrzeni kosmicznej now, podobn do Ziemi planet. Nowa planeta wydaje si bliniaczk Ziemi pod kadym wzgldem, z t tylko rnic, e wszystko zbudowane jest z antymaterii. Na tej planecie mamy swoje antymaterialne sobowtry, majce swoje antydzieci, mieszkajce w antymiastach. Poniewa prawa antychemii s takie same jak prawa chemii, jedynie z t rnic, e odwrceniu ulegaj adunki, ludzie yjcy w takim wiecie w ogle nie bd sobie zdawali sprawy, e s zbudowani z antymaterii. (Fizycy nazywaj to wszechwiatem z odwrceniem adunku, w skrcie, z odwrceniem C 73 , poniewa w takim antywszechwiecie zmieniaj znak wszystkie adunki, natomiast caa reszta pozostaje taka sama). W innych opowiadaniach fantastycznonaukowych uczeni odkrywaj w kosmosie bliniaczo podobn do Ziemi planet, ktra tym tylko si rni, e jest jej lustrzanym odbiciem, w ktrym prawa i lewa strona ulegy zamianie. Serca wszystkich ludzi znajduj si tam po prawej stronie, a wikszo z nich jest leworczna. yj sobie tam zupenie niewiadomi tego, e zamieszkuj wszechwiat bdcy lustrzanym odbiciem. (Fizycy nazywaj taki lustrzany wszechwiat wszechwiatem z odwrceniem parzystoci, w skrcie, z odwrceniem P). Czy takie wszechwiaty antymaterialne i o odwrconej parzystoci mog rzeczywicie istnie? Fizycy traktuj takie pytania bardzo powanie, poniewa rwnania Newtona i Einsteina nie zmieniaj si, gdy zamieni si adunki wszystkich czstek subatomowych lub gdy odwrci si kierunki prawo-lewo. Zatem wszechwiaty z odwrceniem adunku i z odwrceniem parzystoci s w zasadzie moliwe.. Laureat Nagrody Nobla Richard Feynman zada ciekawe pytanie zwizane z tymi

73

Od ang. charge - adunek (przyp. tum).

158

wszechwiatami. Przypumy, e pewnego dnia udaje nam si nawiza kontakt radiowy z obcymi mieszkajcymi na odlegej planecie, nie moemy jednak ich zobaczy. Czy bdziemy potrafili drog radiow wyjani im rnic midzy lew i praw stron? Skoro prawa fizyki zezwalaj na istnienie wszechwiatw z odwrceniem parzystoci, to przekazanie tych poj powinno by niemoliwe. Niektre rzeczy daj si atwo opisa za pomoc sw - kontynuowa Feynman - na przykad ksztat naszych cia czy liczba palcw, ramion i ng. Moemy nawet wyjani obcym prawa chemii i biologii. Lecz kada prba wyjanienia im pojcia prawo" i lewo" (albo zgodnie z kierunkiem ruchu wskazwek zegara" i przeciwnie do kierunku ruchu wskazwek zegara") zakoczy si porak. Nigdy nie zdoamy im wytumaczy, e nasze serce znajduje si po lewej stronie ciaa, objani, w ktr stron obraca si Ziemia ani opisa, jak skrca si czsteczka DNA. Byo wic nie lada szokiem, gdy C.N. Yang i T.D. Lee, pracujcy wwczas na Uniwersytecie Columbia, obalili to popularne twierdzenie. Badajc natur czstek subatomowych, wykazali oni, e lustrzany wszechwiat z odwrceniem parzystoci nie moe istnie. Jeden z fizykw, gdy dowiedzia si o tym rewolucyjnym wyniku, powiedzia: Bg musia si pomyli". Za ten przeomowy wynik, nazwany obaleniem parzystoci, Yang i Lee zdobyli w 1957 roku Nagrod Nobla w dziedzinie fizyki. Dla Feynmana wniosek ten oznacza, e w czasie rozmowy drog radiow z obcymi mona by byo uzgodni szczegy eksperymentu, ktry pozwoli na odrnienie wszechwiata lewostronnego od prawostronnego. (Na przykad elektrony emitowane przez radioaktywny kobalt-60 nie obracaj si z takim samym prawdopodobiestwem w kierunku zgodnym z ruchem wskazwek zegara i przeciwnie do niego, ale maj jeden preferowany kierunek wirowania i w ten sposb ami symetri parzystoci). Feynman wyobrazi sobie wtedy, e w kocu dochodzi do historycznego spotkania midzy obcymi i ludmi. Prosimy kosmitw, eby, gdy si spotkamy, podali praw rk bymy mogli ucisn sobie donie. Jeeli obcy rzeczywicie podadz praw rk, bdziemy wiedzieli, e udao nam si skutecznie przekaza im pojcia prawo-lewo" oraz zgodnie z ruchem wskazwek zegara" i przeciwnie do ruchu wskazwek zegara". Wtedy Feynman zwrci jednak uwag na pewn niepokojc kwesti. Co, jeeli obcy wycign jednak w naszym kierunku lew rk? Oznaczaoby to, e popenilimy fatalny bd, e nie udao nam si przekaza im poj prawo" i lewo". Gorzej nawet - to by znaczyo, e obcy s w rzeczywistoci zbudowani z antymaterii, e wszystkie dowiadczenia przeprowadzili w odwrotnym kierunku i dlatego pomylili prawo z lewo. A to znaczy, e gdy uciniemy do ich przedstawiciela wybuchniemy! Taki by stan naszej wiedzy do lat szedziesitych. Odrnienie naszego Wszechwiata od wszechwiata, w ktrym wszystko zbudowane jest z antymaterii i ma odwrcon parzysto byo niemoliwe. Wszechwiat, jaki powstaby po zamianie zarwno parzystoci jak i adunku speniaby prawa fizyki. Parzysto jako samodzielna symetria zostaa obalona, ale adunek wsplnie z 159

parzystoci wci stanowiy dobr symetri Wszechwiata. Zatem wszechwiat o odwrceniu CP wci by moliwy. Wynikao z tego, e gdybymy rozmawiali z obcymi przez telefon, nie moglibymy z rozmowy wywnioskowa, czy mamy do czynienia z normalnym wszechwiatem, czy te z takim, w ktrym odwrcone s zarwno adunki, jak i parzysto (to znaczy, zamienione s strony prawa z lew oraz caa materia zamieniona jest na antymateri). Wtedy, w 1964 roku, fizycy doznali drugiego szoku: wszechwiat o odwrceniu CP nie moe istnie. Jeeli zbada si wasnoci czstek subatomowych, bdzie mona odrni stron praw od lewej oraz kierunek prawoskrtny od lewoskrtnego, nawet jeeli bdziemy rozmawia drog radiow z innym wszechwiatem o odwrceniu CP. Za to osignicie James Cronin i Val Fitch otrzymali Nagrod Nobla w 1980 roku. (Chocia wielu fizykw byo poruszonych, gdy okazao si, e wszechwiat o odwrceniu CP jest niezgodny z prawami fizyki, patrzc na to odkrycie z perspektywy czasu naley powiedzie, e zgodnie z naszymi wczeniejszymi rozwaaniami, byo ono pozytywne. Gdyby moliwe byo istnienie wszechwiata o odwrceniu CP, wtedy w Wielkim Wybuchu uczestniczyoby dokadnie tyle samo materii co antymaterii, a to oznacza, e doszoby do stuprocentowej anihilacji i istnienie tworzcych nas atomw byoby niemoliwe! Fakt, e istniejemy jako pozostao po anihilacji nierwnych iloci materii i antymaterii, jest dowodem na pogwacenie symetrii CP). Czy s zatem moliwe jakiekolwiek odwrcone antywszechwiaty? Odpowied brzmi: tak. Nawet jeeli wszechwiaty o odwrconej parzystoci i adunku nie s moliwe, antywszechwiat wci moe istnie, ale musiaoby to by bardzo dziwne miejsce. Gdybymy odwrcili adunki, parzysto oraz kierunek upywu czasu, to taki wszechwiat speniaby wszystkie prawa fizyki. Wszechwiat o odwrceniu CPT74 jest dozwolony. Odwrcenie czasu jest dziwn symetri. We wszechwiecie o odwrceniu T jajecznica wyskakuje z talerza, przegrupowuje si na patelni, a nastpnie wskakuje do jajek, zamykajc za sob szczelnie skorupki. Umarli powstaj z grobw, modniej, zmieniaj si w niemowlta i wskakuj do ona matek. Zdrowy rozsdek podpowiada nam, e wszechwiat o odwrceniu T nie jest moliwy. Jednak matematyczne rwnania czstek subatomowych pokazuj co przeciwnego. Prawa Newtona dziaaj doskonale zarwno do przodu, jak i do tyu w czasie. Wyobramy sobie, e rejestrujemy kamer parti bilarda. Kade zderzenie bil zachodzi zgodnie z prawami ruchu Newtona; ogldanie takiego filmu odtwarzanego od tylu pewnie daoby obraz dziwnej partii, ale cakowicie zgodnej z prawami Newtona. W teorii kwantowej sprawy bardziej si komplikuj. Samo odwrcenie T jest niezgodne z prawami mechaniki kwantowej, jednak wszechwiat o penym odwrceniu CPT jest dozwolony. Oznacza to, e wszechwiat, w ktrym zamienione s kierunki prawy z lewym, materi zastpuje antymateria, a czas pynie do tyu, jest w peni akceptowalnym wszechwiatem, zgodnym z
74

Symbol T pochodzi od ang. sowa time - czas (przyp. tum.).

160

prawami fizyki! (Niestety nie moglibymy si skomunikowa ze wiatem, w ktrym doszo do odwrcenia CPT. Poniewa na planecie obcych czas biegnie do tylu, wszystko, co im przekaemy drog radiow, bdzie czci ich przyszoci, zapomnieliby wic wszystko, co im mwimy, jeszcze zanim skoczylibymy wypowiada nasze sowa. Zatem, chocia prawa fizyki dopuszczaj istnienie wszechwiata o odwrceniu CPT, nie moemy nawiza kontaktu radiowego z adn istot, ktra go zamieszkuje). Podsumujmy, silniki na antymateri mog sta si w przyszoci realn moliwoci napdu dla statkw kosmicznych, jeeli tylko uda si wystarczajc ilo antymaterii wytworzy na Ziemi lub odkry w przestrzeni kosmicznej. Z powodu pogwacenia symetrii CP istnieje nieznaczne zaburzenie rwnowagi midzy materi i antymateri, a to prawdopodobnie oznacza, e gdzie wci mog istnie skupiska antymaterii, ktr mona by pozyska. Jednak z powodu problemw technicznych zwizanych z silnikami na antymateri, stworzenie odpowiednich rozwiza praktycznych moe zaj jeszcze cae stulecie lub duej, co znaczy, e jest to niemoliwo typu I. Zajmijmy si jednak innym pytaniem: Czy za tysice lat stanie si moliwe zbudowanie statkw kosmicznych poruszajcych si szybciej ni wiato? Czy w synnym stwierdzeniu Einsteina, e nic nie moe porusza si szybciej od wiata" s jakie luki? Odpowied, co zadziwiajce, brzmi: tak.

161

Cz II NIEMOLIWOCI TYPU II

162

Rozdzia 11 SZYBCIEJ OD WIATA


Mona sobie wyobrazi, e [ycie] rozprzestrzeni si w kocu w caej Galaktyce i poza ni. Wcale nie jest wic skazane na pozostanie na zawsze nieistotnym ladowym zanieczyszczeniem Wszechwiata, jak to jest obecnie. Taki obraz jest dla mnie dosy pocigajcy. - sir Marin Rees, astronom krlewski Podrowanie z prdkoci wiksz od wiata jest niemoliwe, a ju na pewno nie jest przyjemne, bo czowiekowi cigle zwiewa kapelusz z gowy. - Woody Allen W Gwiezdnych wojnach, gdy Sok Millenium" wzbija si w powietrze na pustynnej planecie Tatooine z naszymi bohaterami Lukiem Skywalkerem i Hanem Solo na pokadzie, napotyka orbitujc wok planety eskadr gronych okrtw wojennych Imperium. Okrty otwieraj silny ogie z dzia laserowych, ktry coraz gbiej przebija si przez pole siowe chronice statek naszych bohaterw. Sok Millenium" znalaz si w ogniu przewaajcej siy wroga. Ustpujc przed miadcym ogniem laserowym Han Solo wykrzykuje, e jedyn nadziej jest wykonanie skoku w hiperprzestrze. Silniki hipernapdu uruchamiaj si dopiero w ostatnim momencie. Nagle wszystkie gwiazdy wok zaczynaj pdzi w kierunku rodka pola widzenia, tworzc zbiegajce si, olepiajce strumienie wiata. Pojawia si otwr, w ktry Sok Millenium" wlatuje z impetem, osigajc hiperprzestrze i wolno. Fantastyka naukowa? Bez wtpienia. Ale czy oparta na faktach naukowych? By moe. Podre z prdkoci wiksz od wiata zawsze byy podstaw fantastyki naukowej, jednak ostatnimi czasy rwnie fizycy zaczli si powanie zastanawia nad tak moliwoci. Wedug Einsteina prdko wiata jest ostatecznym ograniczeniem prdkoci we Wszechwiecie. Nawet najpotniejsze rozbijacze atomw, ktre potrafi wytwarza energie spotykane jedynie w rodku wybuchajcych gwiazd lub w samym Wielkim Wybuchu, nie mog rozpdzi czstek subatomowych do prdkoci wikszej od prdkoci wiata. Najwyraniej prdko wiata peni we Wszechwiecie rol nieprzejednanego policjanta z drogwki. A jeeli tak, to zdaje si, e wszelkie nadzieje na dotarcie do odlegych galaktyk legy w gruzach. Moe jednak nie... Einstein nieudacznik W 1902 roku wcale nie byo jasne, e mody fizyk Albert Einstein bdzie kiedy wysawiany jako najwikszy fizyk od czasw Isaaca Newtona. Rok ten by najgorszym okresem w jego yciu. Wanie zosta przyjty na studia doktoranckie, ale wszystkie uczelnie, do ktrych si zwrci, odrzuciy jego podanie o przyjcie do pracy w charakterze nauczyciela akademickiego. (Pniej odkry, e profesor Heinrich Weber napisa mu niepochlebne listy polecajce, by moe mszczc 163

si w ten sposb za to, e Einstein opuszcza wiele jego zaj). Ponadto matka Einsteina kategorycznie sprzeciwiaa si zwizkowi syna z Milev Maric, ktra spodziewaa si dziecka. Ich crka Lieserl urodzi si jako nielubne dziecko. Mody Albert zupenie nie sprawdza si take w rnych pracach dorywczych, jakich si podejmowa. Nawet zatrudnienie w charakterze skromnego nauczyciela nagle si skoczyo, poniewa zosta wyrzucony z pracy. W przygnbiajcych listach rozwaa moliwo zostania komiwojaerem. W licie do rodziny napisa nawet, e moe lepiej by byo, gdyby nigdy si nie urodzi, gdy jest dla rodziny jedynie ciarem, bez adnych perspektyw na powodzenie w yciu. Mia poczucie winy wobec umierajcego ojca, przekonanego, i jego syn jest kompletnym nieudacznikiem. A jednak pniej, tego samego roku, szczcie w kocu si do Einsteina umiechno. Przyjaciel zaatwi mu posad w Szwajcarskim Biurze Patentowym. Siedzc za biurkiem jako skromny urzdnik, Einstein wkrtce zapocztkuje najwiksz rewolucj we wspczesnej nauce. Przeanalizowanie patentw ldujcych na jego biurku zwykle nie zabierao mu zbyt wiele czasu, dziki czemu mg godzinami zastanawia si nad problemami fizyki, ktre od dziecistwa nie daway mu spokoju. Na czym polegaa tajemnica jego geniuszu? By moe jedn ze wskazwek, co do rda jego zdolnoci bya umiejtno mylenia obrazami fizycznymi (na przykad poruszajce si pocigi, przyspieszajce zegary, naprone tkaniny), a nie pojciami teorii matematycznej. Einstein powiedzia kiedy, e jeeli jakiej teorii nie mona wytumaczy dziecku, to prawdopodobnie jest ona bezuyteczna; to znaczy, sedno teorii musi da si wyrazi za pomoc obrazw fizycznych. Tak wielu fizykw zagubio si w prowadzcym donikd gszczu matematyki. Lecz podobnie jak wczeniej Newton, Einstein mia obsesj na punkcie obrazw fizycznych; na matematyk przyjdzie czas pniej. Dla Newtona obrazem fizycznym byy spadajce jabko i Ksiyc. Czy siy, ktre powoduj, e jabko spada, s takie same jak te, ktre utrzymuj Ksiyc na orbicie? Gdy Newton doszed do wniosku, e odpowied brzmi: tak, stworzy architektur matematyczn Wszechwiata, ktra nagle odkrya najwiksze tajemnice niebios, ruch samych cia niebieskich. Einstein i teoria wzgldnoci Albert Einstein przedstawi swoj synn szczegln teori wzgldnoci w 1905 roku. W jej centrum znajdowa si obraz, zrozumiay nawet dla dziecka. Teoria bya ukoronowaniem marzenia, ktre nie opuszczao go od chwili, gdy w wieku szesnastu lat postawi prorocze pytanie: co si stanie, gdy przecignie si promie wiata? Jako mody czowiek wiedzia, e mechanika newtonowska opisuje ruch cia na Ziemi i niebie, a teoria Maxwella opisuje wiato. To byy dwa filary fizyki. Istota geniuszu Einsteina polegaa na tym, e uwiadomi sobie, i te dwa filary wzajemnie sobie przecz. Jeden z nich musi si przewrci. Wedug Newtona, zawsze mona przecign promie wiata, poniewa w jego prdkoci nie ma nic szczeglnego. To oznaczao, e promie wiata musi znajdowa si w spoczynku z punktu widzenia kogo, kto mknie obok niego z tak sam prdkoci. Mody Einstein zdawa sobie 164

spraw, e nikomu nigdy nie udao si zaobserwowa cakowicie nieruchomej fali wiata, to znaczy czego przypominajcego zamroon fal. Z tego wynika, e teoria Newtona nie podaje sensownych przewidywa. Einstein znalaz w kocu odpowied na swoje pytanie w czasie studiw w Zurychu, gdy uczy si teorii Maxwella. Odkry co, czego nawet sam Maxwell nie wiedzia: e prdko wiata zawsze pozostaje staa, bez wzgldu na to, jak szybko si poruszamy. Czy pdzimy w jego kierunku, czy od niego uciekamy, ono cigle porusza si z tak sam prdkoci, cho cecha ta kci si ze zdrowym rozsdkiem. Einstein znalaz odpowied na swoje pytanie z dziecistwa: nigdy nie mona biec obok promienia wiata tak samo szybko jak on, poniewa on zawsze od nas ucieka ze sta prdkoci, bez wzgldu na to, jak szybko bymy si poruszali. Jednak mechanika newtonowska bya cile powizanym ze sob ukadem: najmniejsza zmiana w jej zaoeniach mogaby doprowadzi do tego, e caa teoria rozpruje si niczym tkanina, w ktrej kto pocign za lun nitk. W teorii Newtona upyw czasu jest jednorodny w caym Wszechwiecie. Jedna sekunda na Ziemi jest taka sama jak jedna sekunda na Wenus czy Marsie. Podobnie wzorce metra umieszczone na Ziemi maj tak sam dugo jak wzorce metra na Plutonie. Jeeli jednak prdko wiata jest zawsze staa, bez wzgldu na to, jak szybko si poruszamy, konieczne jest gruntowne przebudowanie naszego rozumienia przestrzeni i czasu. W celu zachowania staej prdkoci wiata trzeba bdzie dopuci moliwo znacznego znieksztacenia przestrzeni i czasu. Zdaniem Einsteina, gdybymy znajdowali si na pokadzie mkncej szybko rakiety, upyw czasu w jej wntrzu musiaby zwolni w porwnaniu z kim pozostajcym na Ziemi. Czas pynie w rnym tempie, w zalenoci od tego, jak szybko si poruszamy. Co wicej, przestrze wewntrz tej rakiety ulegaby skurczeniu tak, e wzorzec metra mgby zmienia dugo w zalenoci od naszej prdkoci. Rwnie masa rakiety ulegaby zwikszeniu. Gdybymy zajrzeli do rodka tej rakiety przez teleskop, zobaczylibymy, e zegary chodz tam wolniej, ludzie poruszaj si w zwolnionym tempie i wydaj si spaszczeni. Gdyby natomiast rakieta poruszaa si z prdkoci wiata, czas musiaby ulec w jej wntrzu zatrzymaniu, rakieta skurczyaby si do zerowych rozmiarw, a jej masa staaby si nieskoczona. Poniewa adna z tych obserwacji nie jest realna, Einstein stwierdzi, e nic nie moe przekroczy bariery wiata. (Ciaa robi si tym cisze, im szybciej si poruszaj, a to oznacza, e energia ruchu przeksztaca si w mas. Aby wyznaczy dokadn ilo energii, ktra ulega przeksztaceniu w mas, naley przeprowadzi proste obliczenia i ju po kilku linijkach dociera si do synnego rwnania E = mc2). Od czasu, gdy Einstein wyprowadzi swj synny wzr, przeprowadzono dosownie miliony dowiadcze potwierdzajcych jego rewolucyjne idee. Na przykad system GPS, dziki ktremu moemy ustali swoje pooenie na Ziemi z dokadnoci do kilku metrw, nie mgby poprawnie dziaa, gdyby nie uwzgldnia poprawek wynikajcych z teorii wzgldnoci. (Poniewa system GPS jest wykorzystywany w armii, nawet generaowie z Pentagonu maj szkolenia z teorii 165

wzgldnoci Einsteina). Zegary na pokadach satelitw GPS mkncych nad powierzchni Ziemi naprawd zmieniaj swoje wskazania, tak jak przewidywa Einstein. Najbardziej przemawiajc do wyobrani ilustracj tego pojcia mog by rozbijacze atomw, w ktrych uczeni rozpdzaj czstki do prdkoci bliskich prdkoci wiata. W gigantycznym akceleratorze w CERN-ie pod Genew, w Wielkim Zderzaczu Hadronw (Large Hadron Collider, LHC), protony rozpdza si do energii bilionw elektronowoltw i poruszaj si one wtedy z prdkociami bardzo bliskimi prdkoci wiata. Dla uczonych zajmujcych si technik rakietow, bariera prdkoci wiata nie stanowi jeszcze wikszego problemu, poniewa rakietom z trudem udaje si osign prdko przekraczajc kilkadziesit tysicy kilometrw na godzin. Lecz za jakie sto, dwiecie lat, gdy uczeni bd si powanie zastanawia nad wysaniem sond do najbliszych gwiazd (znajdujcych si ponad 4 lata wietlne od Ziemi), bariera wiata moe stopniowo nabra znaczenia. Luki w teorii Einsteina W minionych dziesicioleciach fizycy prbowali znale jakie luki w synnym stwierdzeniu Einsteina. Udao si wykry pewne luki, jednak wikszo z nich nie jest zbyt uyteczna. Na przykad, jeeli omieciemy niebo snopem wiata z latarki, to w zasadzie obraz tego promienia moe przekroczy prdko wiata. W kilka sekund obraz wiata latarki przemieszcza si z jednego punktu horyzontu do punktu po przeciwnej stronie, pokonujc odlego, ktra moe siga setek lat wietlnych. Jednak nie ma to znaczenia, poniewa w ten sposb i tak nie mona przesia adnej informacji z prdkoci wiksz od prdkoci wiata. Obraz wiata latarki przekroczy prdko wiata, ale nie niesie on ze sob adnej energii ani informacji. Podobnie jest, jeeli przyjrzymy si noycom: punkt, w ktrym zachodz na siebie ich ostrza porusza si tym szybciej, im dalej znajduje si od miejsca, w ktrym s one zczone. Jeeli wyobrazimy sobie noyce o dugoci jednego roku wietlnego, to zamykajc je, spowodujemy, e punkt ich przecicia bdzie si porusza szybciej od wiata. (I znowu - to nie ma znaczenia, poniewa punkt przecicia nie niesie ze sob adnej energii ani informacji). Analogicznie, jak wspomnielimy w rozdziale 4, dowiadczenie EPR pozwala na przesanie informacji z prdkoci wiksz od prdkoci wiata. (Jak pamitamy, w tym eksperymencie dwa identycznie drgajce elektrony zostaj wysane w przeciwnych kierunkach. Poniewa elektrony te s koherentne, mona midzy nimi przesa informacj z prdkoci wiksz od wiata, jednak jest to informacja przypadkowa, a co za tym idzie, bezuyteczna. Nie mona wic wykorzysta urzdze EPR w sondach wysanych do odlegych gwiazd). Najwaniejsza dla fizykw luka powstaa jednak za spraw samego Einsteina, ktry w 1915 roku stworzy ogln teori wzgldnoci, potniejsz od teorii szczeglnej. Ziarno oglnej teorii wzgldnoci zostao zasiane, gdy Einstein zastanawia si nad dziecic karuzel. Jak wspomnielimy, ciaa ulegaj skurczeniu, gdy ich prdko zblia si do prdkoci wiata. Im szybciej si poruszamy, tym bardziej si kurczymy. Jednak w przypadku obracajcego si dookoa wasnej osi dysku jego zewntrzna cz, znajdujca si na obwodzie, porusza si szybciej od 166

rodka. (W rzeczywistoci sam rodek praktycznie stoi w miejscu). Linijka pooona na zewntrznej jego krawdzi musi si wic skurczy, natomiast linijka umieszczona w rodku dysku pozostanie prawie niezmieniona, co oznacza, e powierzchnia karuzeli przestaje by paska i ulega zakrzywieniu. Dlatego przyspieszenie na karuzeli wywouje efekt zakrzywienia przestrzeni i czasu. W oglnej teorii wzgldnoci czasoprzestrze jest tkank, ktr mona rozciga i ciska. W pewnych okolicznociach tkanka ta moe rozciga si z prdkoci wiksz ni prdko wiata. Wemy na przykad Wielki Wybuch - moment, gdy 13,7 miliarda lat temu Wszechwiat narodzi si w kosmicznej eksplozji. Mona wyliczy, e Wszechwiat pocztkowo rozszerza si z prdkoci wiksz od prdkoci wiata. (Zdarzenie to nie stanowio pogwacenia szczeglnej teorii wzgldnoci, poniewa rozszerzaa si pusta przestrze midzy gwiazdami, a nie same gwiazdy. Rozszerzajca si przestrze nie jest nonikiem adnej informacji). Wane jest to, e szczeglna teoria wzgldnoci obowizuje jedynie lokalnie, to znaczy, w najbliszym otoczeniu. W naszym bliskim ssiedztwie (przykadowo w Ukadzie Sonecznym) szczeglna teoria wzgldnoci zachowuje swoj wano, jak to potwierdzaj sondy kosmiczne. Jednak globalnie (na przykad w skalach kosmologicznych zwizanych z Wszechwiatem) musimy zamiast niej posugiwa si ogln teori wzgldnoci. W oglnej teorii wzgldnoci czasoprzestrze jest tkank, ktra moe rozszerza si szybciej ni wiato. Zezwala ona rwnie na istnienie dziur w przestrzeni, przez ktre mona na skrty porusza si w przestrzeni i czasie. Jeeli uwzgldnimy te uwarunkowania, by moe jedynym sposobem na poruszanie si szybciej ni wiato bdzie wykorzystanie oglnej teorii wzgldnoci. Mona to osign na dwa sposoby. Poprzez rozciganie przestrzeni. Gdyby udao nam si rozcign przestrze za nami, a skurczy j przed nami, mielibymy wraenie, e poruszamy si szybciej od wiata. W rzeczywistoci w ogle bymy si nie poruszali. Poniewa jednak przestrze ulegaby znieksztaceniu, moglibymy dotrze do odlegych gwiazd w mgnieniu oka. Poprzez rozdzieranie przestrzeni. W 1935 roku Einstein wprowadzi pojcie tunelu czasoprzestrzennego. Wyobramy sobie magiczne lustro z Alicji po drugiej stronie lustra, cudowne urzdzenie czce wie pod Oksfordem z Krain Czarw. Tunel czasoprzestrzenny to urzdzenie mogce poczy dwa wszechwiaty. W szkole dowiadujemy si, e najkrtsz drog midzy dwoma punktami jest linia prosta. To jednak nie musi by prawda, poniewa gdybymy zwinli kartk tak, by te dwa punkty si ze sob zetkny, zauwaylibymy, e najkrtsz drog midzy nimi jest tak naprawd tunel czasoprzestrzenny. Fizyk Matt Visser z Uniwersytetu Waszyngtoskiego zauwaa: uczeni zajmujcy si teori wzgldnoci zaczli si zastanawia nad tym, co byoby konieczne, aby urzdzenia takie jak napd czy tunel czasoprzestrzenny mogy wyj poza domen fantastyki naukowej"75. Sir Martin Rees, Krlewski Astronom Wielkiej Brytanii, twierdzi nawet, e tunele

167

czasoprzestrzenne, dodatkowe wymiary i komputery kwantowe s inspiracj dla spekulatywnych scenariuszy, ktre mogyby w kocu przeksztaci nasz cay Wszechwiat w yjcy kosmos"76. Napd Alcubierrego i ujemna energia Najlepszym przykadem rozcigania przestrzeni jest wykorzystujcy ogln teori wzgldnoci Einsteina napd Alcubierrego, zaproponowany w 1994 roku przez fizyka Miguela Alcubierre. Jest on bardzo podobny do ukadu napdowego, ktry moemy oglda w serialu Star Trek. Pilot takiego statku kosmicznego siedziaby wewntrz pcherzyka (zwanego pcherzykiem czasoprzestrzennym), w ktrym wszystko wygldaoby normalnie, nawet w chwili, gdy statek kosmiczny pokonuje barier wiata. Pilot miaby wrcz wraenie, e statek znajduje si w spoczynku. Jednak na zewntrz pcherzyka czasoprzestrzennego dochodzioby do ekstremalnych znieksztace czasoprzestrzeni, poniewa przestrze przed pcherzykiem ulegaaby skurczeniu. Nie dochodzioby do adnej dylatacji czasu, wic we wntrzu pcherzyka pynby on normalnie. Alcubierre przyznaje, e serial Star Trek mg odegra pewn rol w odkryciu przez niego tego rozwizania. Bohaterowie Star Trek cay czas mwili o napdzie czasoprzestrzennym, o tym, e zakrzywiaj przestrze. Mielimy ju wtedy teori mwic jak przestrze moe, a jak nie moe by odksztacana a jest ni oglna teoria wzgldnoci. Pomylaem sobie, e powinien istnie jaki sposb wykorzystania tego aparatu pojciowego do sprawdzenia, w jaki sposb mgby dziaa napd czasoprzestrzenny"77. To chyba pierwszy taki przypadek, e program telewizyjny sta si inspiracj do znalezienia rozwizania jednego z rwna Einsteina. Alcubierre przypuszcza, e podr w zaproponowanym przez niego statku kosmicznym przypominaaby wypraw Sokoem Millenium" z Gwiezdnych wojen. Sdz, e zaoga widziaaby co bardzo podobnego do kadrw z tego filmu. Z przodu statku gwiazdy zmieniayby si w dugie linie lub smugi. Z tyu nic by nie byo wida, jedynie czer, poniewa wiato gwiazd nie mogoby si porusza wystarczajco szybko by dogoni statek"78. Kluczem do napdu Alcubierrego jest energia potrzebna do rozpdzenia statku do prdkoci nadwietlnych. W normalnych przypadkach fizycy zakadaj, e do przemieszczania statku, ktry zawsze porusza si z prdkoci mniejsz od prdkoci wiata, potrzebna jest dodatnia ilo energii. Aby wyj poza ramy tej strategii i mc podrowa szybciej od wiata, trzeba byoby zmieni paliwo. Nieskomplikowane obliczenia pokazuj, e konieczna byaby ujemna masa lub ujemna energia, najbardziej chyba egzotyczne byty we Wszechwiecie, jeeli w ogle istniej. Tradycyjnie fizycy odrzucali ujemn energi i ujemn mas jako czyst fantazj. Teraz jednak przekonalimy si, e s one niezbdne do podry z prdkoci nadwietln, a w dodatku moliwe nawet, e one rzeczywicie istniej. Uczeni poszukiwali materii o ujemnej masie (w skrcie: ujemnej materii) w przyrodzie, ale jak dotd bezskutecznie. (Antymateria i ujemna materia to dwie cakowicie rne rzeczy. Ta pierwsza
75 76 77

J. Cavelos, op. cit, s. 137. M. Rees, Our Final Hour, Perseus Books, New York 2003, s. 182. J. Cavelos, op. cit, s. 151.

168

istnieje, ma dodatni energi i przeciwny adunek. Istnienie ujemnej materii nie zostao jeszcze udowodnione). Ujemna materia byaby dosy szczeglna, poniewa wayaby mniej ni nic. Tak naprawd unosiaby si w powietrzu. Jeeli ujemna materia istniaa we wczesnym Wszechwiecie, odpyna daleko w przestrze kosmiczn. W przeciwiestwie do meteorw, ktre roztrzaskuj si o planety przycigane ich grawitacj, ujemna materia uciekaaby od takich planet. Byaby odpychana przez wielkie ciaa niebieskie, takie jak gwiazdy i planety, a nie przycigana. Jeeli wic ujemna materia istnieje, moemy spodziewa si j znale jedynie w odlegej przestrzeni kosmicznej, ale z pewnoci nie na Ziemi. Jedna z propozycji poszukiwania ujemnej materii w przestrzeni kosmicznej polega na wykorzystaniu zjawiska zwanego soczewkowaniem grawitacyjnym. Zgodnie z ogln teori wzgldnoci, gdy wiato przechodzi w pobliu gwiazdy lub galaktyki, jego tor ulega zakrzywieniu pod wpywem grawitacji. W 1912 roku (jeszcze przed penym opracowaniem oglnej teorii wzgldnoci) Einstein przewidzia, e galaktyka moe dziaa podobnie jak soczewka w teleskopie. wiato z odlegego ciaa niebieskiego podczas przejcia wok pobliskiej galaktyki ulega skupieniu jak przy przejciu przez soczewk, co powoduje, e gdy dotrze ono w kocu do Ziemi, zaobserwujemy charakterystyczny wzr piercienia. Zjawisko to nosi obecnie nazw piercieni Einsteina. W 1979 roku w kosmosie zaobserwowano pierwsze z takich soczewek grawitacyjnych. Od tego czasu soczewki stay si nieodzownym narzdziem astronomw. (Na przykad, kiedy sdzono, e wykrycie ciemnej materii w kosmosie nie bdzie moliwe. [Ciemna materia jest tajemnicz substancj, ktra jest niewidoczna, ale ma mas. Otacza galaktyki i jest jej we Wszechwiecie prawdopodobnie dziesi razy wicej ni zwykej, widocznej materii.] Jednak dziki temu, e ciemna materia zakrzywia przechodzce przez ni wiato w taki sam sposb, w jaki ulega ono zakrzywieniu przy przejciu przez szyb, uczonym z NASA udao si sporzdzi mapy jej wystpowania). Zatem wykorzystanie soczewek grawitacyjnych do poszukiwania w kosmosie ujemnej materii i tuneli czasoprzestrzennych powinno by moliwe. Powinny one zakrzywia wiato w szczeglny sposb, co mgby zaobserwowa Kosmiczny Teleskop Hubble'a. Jak dotd nie wykryto soczewek Einsteina wiadczcych o istnieniu w przestrzeni kosmicznej ujemnej materii czy tuneli czasoprzestrzennych, ale poszukiwania cay czas trwaj. Jeeli ktrego dnia Kosmiczny Teleskop Hubble'a wykryje dziki soczewkowaniu obecno ujemnej materii lub tunelu czasoprzestrzennego, odkrycie to moe doprowadzi do wstrzsu w caej fizyce. Ujemna energia rni si od ujemnej materii tym, e naprawd istnieje, cho jedynie w niewielkich ilociach. W 1933 roku Hendrik Casimir przedstawi niezwyke przewidywanie opierajce si na prawach mechaniki kwantowej. Twierdzi, e dwie nienaadowane elektrycznie rwnolege pytki metalowe bd si wzajemnie przycigay, jak za spraw magii. W normalnych warunkach rwnolege pytki s nieruchome, poniewa nie maj adnego wypadkowego adunku. Jednak prnia midzy dwiema rwnolegymi pytkami nie jest pusta, lecz pena czstek
78

J. Cavelos, op. cit, s. 154.

169

wirtualnych, ktre bezustannie pojawiaj si i znikaj. Na krtk chwil pojawiaj si znikd pary elektron-antyelektron, po to tylko, aby anihilowa i znikn ponownie w prni. To zabawne, e pusta przestrze, o ktrej kiedy sdzono, e nie ma w niej nic, teraz okazuje si a kipie od kwantowej aktywnoci. W normalnej sytuacji niewielkie wybuchy materii i antymaterii mogyby si wydawa pogwaceniem zasady zachowania energii. Jednak z powodu obowizywania zasady nieoznaczonoci, te niewielkie naruszenia zasad fizyki maj niewiarygodnie krtki czas trwania i po urednieniu energia wci jest zachowywana. Casimir odkry, e obok czstek wirtualnych powoduje powstanie w prni wypadkowego cinienia. Przestrze midzy dwiema rwnolegymi pytkami jest ograniczona i dlatego cinienie to jest niskie. Natomiast przestrze na zewntrz pytek jest wiksza, nieograniczona i dlatego powstanie wypadkowe cinienie popychajce pytki do siebie. W normalnej sytuacji, gdy obie pytki znajduj si w spoczynku i s od siebie oddalone, mamy do czynienia z zerowym stanem energetycznym. Jeeli jednak te pytki zbliymy do siebie, bdziemy mogli pozyska z nich energi. Zatem, poniewa pytkom odebrano energi kinetyczn, ich energia jest mniejsza od zera. T ujemn energi rzeczywicie zmierzono w laboratorium w 1948 roku i uzyskane wyniki potwierdziy przewidywania Casimira. Ujemna energia i efekt Casimira to nie jest ju fantastyka naukowa, ale fakty. Problem jednak w tym, e efekt Casimira jest dosy may; aby wykry jego energi w laboratorium potrzebne s czue, najbardziej zaawansowane urzdzenia pomiarowe. (Oglnie, energia Casimira jest wprost proporcjonalna do odwrotnoci czwartej potgi odlegoci dzielcej pytki. Oznacza to, e im bliej siebie znajduj si pytki, tym wiksza jest energia Casimira). Efekt Casimira zmierzy dokadnie w 1996 roku Steven Lamoreaux z Los Alamos National Laboratory i okazao si, e dziaajca sia przycigania jest rwna 1/30000 ciaru mrwki. Od czasu, gdy Alcubierre przedstawi swoj teori, fizycy odkryli wiele jej dziwnych waciwoci. Ludzie znajdujcy si wewntrz takiego statku s przyczynowo odcici od wiata zewntrznego. Znaczy to, e nie mona podrowa szybciej od wiata po prostu za naciniciem guzika. Nie mona si porozumie ze wiatem na zewntrz pcherzyka. W przestrzeni i czasie musi wczeniej istnie trasa, jak w przypadku pocigw jedcych zgodnie z ustalonym rozkadem. W tym sensie taki statek kosmiczny nie byby zwykym pojazdem, ktry moe dowolnie zmienia kierunek i prdko. Statek ten bardziej przypominaby wagonik kolejki poruszajcy si po uformowanej wczeniej fali skompresowanej przestrzeni, unoszony wzdu przygotowanego uprzednio korytarza zakrzywionej czasoprzestrzeni. Alcubierre uwaa, e potrzebne bd cae cigi generatorw egzotycznej materii, ktre ustawione wzdu drogi, niczym urzdzenia autostrady, bd w skoordynowany sposb zakrzywia dla nas przestrze"79. Mona jednak znale jeszcze dziwniejsze rozwizania rwna Einsteina. Jeeli mamy okrelon ilo masy lub energii, moemy zgodnie z tymi rwnaniami obliczy zakrzywienie
79

J. Cavelos, op. cit, s. 154.

170

czasoprzestrzeni, ktre taka ilo wywoa (tak samo, jak moemy wyliczy rodzaj fal, jakie wytworzy wrzucony przez nas do jeziora kamie). Rwnania te mona jednak rwnie zastosowa w wersji odwrconej. Mona wyj od niezwykej czasoprzestrzeni, takiej jak mona oglda w odcinkach Strefy mroku. (W tych wszechwiatach mona na przykad otworzy drzwi i znale si nagle na Ksiycu. Mona okry drzewo i odkry, e cofnlimy si w czasie, a nasze serce jest teraz po prawej stronie). Nastpnie obliczy rozkad materii i energii zwizany z t konkretn czasoprzestrzeni. (Znaczy to, e jeeli przyjmiemy jako punkt wyjcia nietypowe uksztatowanie fal na powierzchni jeziora, moemy przeprowadzi rachunki w odwrotn stron i wyznaczy ukad kamieni potrzebnych do wytworzenia takich fal). W taki wanie Sposb Alcubierre wyprowadzi swoje rwnania. Wyszed od czasoprzestrzeni umoliwiajcej poruszanie si szybciej od wiata, a nastpnie przeprowadzi obliczenia w odwrotn stron i wyznaczy energi potrzebn do jej uzyskania. Tunele czasoprzestrzenne i czarne dziury Drug moliwoci na pokonanie bariery wiata, obok rozcigania przestrzeni, jest jej rozdzieranie - wykorzystanie tuneli czasoprzestrzennych, przej czcych dwa wszechwiaty. Tunel czasoprzestrzenny po raz pierwszy pojawi si w literaturze za spraw oksfordzkiego matematyka Charlesa Dodgsona, ktry pod pseudonimem Lewis Carroll napisa ksik Po drugiej stronie lustra. Magiczne lustro Alicji jest tunelem czasoprzestrzennym czcym wiejskie okolice Oksfordu z Krain Czarw. Przechodzc na jego drug stron, Alicja moe w mgnieniu oka przenie si z jednego wszechwiata do drugiego. Matematycy nazywaj to przestrzeni wielospjn. W fizyce pojcie tuneli czasoprzestrzennych pojawio si w 1916 roku, rok po ogoszeniu przez Einsteina wielkiej oglnej teorii wzgldnoci. Fizykowi Karlowi Schwarzschildowi, odbywajcemu wwczas sub w armii Jego Cesarskiej Moci, udao si znale dokadne rozwizanie rwnania Einsteina dla przypadku pojedynczej punktowej gwiazdy. Pole grawitacyjne takiej gwiazdy daleko od niej jest bardzo podobne do pola grawitacyjnego zwyczajnej gwiazdy - Einstein wykorzysta nawet rozwizanie Schwarzschilda do obliczenia zakrzywienia wiata wok gwiazdy. Rozwizanie Schwarzschilda wywaro natychmiast bardzo gboki wpyw na astronomi i nawet dzisiaj jest wci jednym z najbardziej znanych rozwiza rwna Einsteina. Cae pokolenia fizykw wykorzystyway pole grawitacyjne wok punktowej gwiazdy jako przyblienie pola wok prawdziwej gwiazdy o ograniczonej, niezerowej rednicy. Jeeli jednak potraktujemy to punktowe rozwizanie powanie, zauwaymy, e w jego rodku czai si przeraajcy, nieskoczenie may obiekt, ktry szokuje i zadziwia fizykw ju od niemal stu lat - czarna dziura. Rozwizanie Schwarzschilda wyznaczajce grawitacj punktowej gwiazdy stao si czym w rodzaju konia trojaskiego. Z zewntrz wygldao niczym dar niebios, wewntrz jednak kbiy si wszelkiego rodzaju demony i upiory. Jednak jeeli akceptujemy ten pierwszy aspekt, trzeba si pogodzi i z drugim. Z rozwizania Schwarzschilda wynika, e gdy bdziemy si zblia do takiej punktowej gwiazdy, zaczn si dzia niezwyke rzeczy. Gwiazd otacza 171

niewidzialna sfera (zwana horyzontem zdarze) stanowica granic, po przekroczeniu ktrej nie ma ju powrotu. Wszystko moe swobodnie tam wej, ale nic si ju stamtd nie wydostanie, jak z puapki na karaluchy. Jeeli przejdzie si na drug stron horyzontu zdarze, nigdy si ju stamtd nie powrci. (Aby wydosta si z wntrza horyzontu zdarze, trzeba by si porusza z prdkoci wiksz od wiata, a to niemoliwe). Gdybymy si zbliali do horyzontu zdarze, nasze atomy byyby rozcigane przez siy pywowe. Grawitacja dziaajca na nasze stopy byaby znacznie wiksza od grawitacji dziaajcej na gow, uleglibymy wic spaghettyzacji" i rozerwaniu na czci. Tak samo atomy naszego ciaa ulegyby rozcigniciu i rozerwaniu pod wpywem grawitacji. Obserwator, ktry z oddali przygldaby si, jak zbliamy si do horyzontu zdarze, miaby wraenie, e nasz czas ulega spowolnieniu. A w momencie, w ktrym dotarlibymy do horyzontu zdarze, obserwator stwierdziby, e nasz czas si zatrzyma! Co wicej, w chwili przekraczania horyzontu zdarze ujrzelibymy uwizione wiato, ktre kry wok czarnej dziury od miliardw lat. Mielibymy wraenie, e ogldamy film pokazujcy szczegowo ca histori czarnej dziury, od samego jej pocztku. A gdyby w kocu udao nam si przedosta do samej czarnej dziury, po jej drugiej stronie rozcigaby si inny wszechwiat. Jest to most Einsteina-Rosena, po raz pierwszy opisany przez Einsteina w 1935 roku; obecnie nazywamy go tunelem czasoprzestrzennym. Einstein i inni fizycy uwaali, e gwiazda nigdy w sposb naturalny nie mogaby si zmieni w tak przeraajcy obiekt. W 1939 roku Einstein opublikowa nawet artyku, w ktrym dowodzi, e obracajca si masa gazu i pyu nigdy nie zagci si do postaci czarnej dziury. Chocia wic w rodku czarnej dziury czai si tunel czasoprzestrzenny, Einstein by przekonany, e tak dziwny obiekt nie mgby nigdy powsta w sposb naturalny. Astrofizyk Arthur Eddington powiedzia nawet kiedy, e powinno istnie jakie prawo przyrody zabraniajce gwiedzie zachowywa si tak absurdalnie". Innymi sowy, czarna dziura rzeczywicie bya penoprawnym rozwizaniem rwna Einsteina, nie by jednak znany aden naturalny mechanizm prowadzcy do powstania takiego obiektu. Wszystko si zmienio wraz z ukazaniem si jeszcze w tym samym roku artykuu J. Roberta Oppenheimera i jego studenta Hartlanda Snydera, w ktrym wykazali oni, e czarne dziury mog jednak powstawa w wyniku naturalnych procesw. Uczeni zaoyli, e umierajca gwiazda, ktra zuya cae swoje paliwo jdrowe, zapada si pod wpywem grawitacji i zostaje zgnieciona pod wasnym ciarem. Gdyby grawitacja zdoaa cisn gwiazd do rozmiaru mniejszego od jej horyzontu zdarze, wtedy aden znany nauce proces nie zdoaby powstrzyma grawitacji przed zgnieceniem jej do rozmiaru czstki punktowej, do czarnej dziury. (To zjawisko grawitacyjnej implozji by moe byo dla Oppenheimera inspiracj kilka lat pniej, gdy konstruowa bomb, ktr nastpnie zrzucono na Nagasaki, a ktrej dziaanie opierao si na implozji kuli plutonu). Do kolejnego przeomu doszo w roku 1963, gdy matematyk z Nowej Zelandii Roy Kerr przeprowadzi analiz najbardziej chyba realistycznego przykadu czarnej dziury. Kurczce si 172

obiekty coraz szybciej wiruj, podobnie jak ywiarze figurowi krc szybsze piruety, gdy przycigaj rce blisko ciaa. Dlatego czarne dziury powinny si obraca w fantastycznym tempie. Kerr odkry, e wirujca czarna dziura nie zapadnie si do gwiazdy o rozmiarze punktu, jak zakada Schwarzschild, ale przeksztaci si w wirujcy piercie. Kady nieszcznik, ktry uderzyby w ten piercie, zginby; ale kto, komu udaoby si wpa do rodka, nie straciby ycia, lecz przeleciaby na drug stron. Jednak nie dotarby wcale na drug stron piercienia, ale przeszedszy przez most Einsteina-Rosena znalazby si w innym wszechwiecie. Mona wic powiedzie, e wirujca czarna dziura jest ram magicznego lustra Alicji. Gdyby taka osoba okrya wirujcy piercie i przesza przeze po raz drugi, wkroczyaby do jeszcze innego wszechwiata. Kolejne przejcia przez wirujcy piercie powodowayby przedostawanie si podrnika do kolejnych wszechwiatw rwnolegych, co mona by porwna z naciskaniem guzika nastpne pitro" w windzie. W zasadzie mogaby istnie nieskoczona liczba wszechwiatw, jeden nad drugim. Przejd przez ten magiczny piercie i - presto! znajdujesz si w zupenie innym wszechwiecie, gdzie promie oraz masa s ujemne!"80 - pisa Kerr. Tkwi w tym wszystkim jednak pewien istotny haczyk. Czarne dziury s przykadami jednokierunkowych tuneli czasoprzestrzennych"; to znaczy przejcie przez horyzont zdarze jest podr tylko w jedn stron. Jeeli przekroczymy horyzont zdarze i przejdziemy przez piercie Kerra, droga powrotna przez piercie i na zewntrz poza horyzont nie bdzie ju moliwa. Jednak w 1988 roku Kip Thorne wraz z kolegami z Cal Tech znalaz przykad dwukierunkowego tunelu czasoprzestrzennego, to znaczy takiego, przez ktry mona swobodnie przechodzi tam i z powrotem. W przypadku jednego z rozwiza, podr przez tunel czasoprzestrzenny nie powinna nawet by gorsza od rejsu samolotem. W normalnej sytuacji grawitacja zgniotaby wlot do tunelu czasoprzestrzennego, zabijajc astronautw prbujcych przedosta si na drug stron. Jest to jeden z powodw, dla ktrych nie mona podrowa przez tunele czasoprzestrzenne szybciej od wiata. Jednak mona sobie wyobrazi, e sia odpychajca towarzyszca ujemnej energii lub ujemnej masie mogaby spowodowa, e wlot tunelu bdzie otwarty wystarczajco dugo, by astronauci mogli swobodnie przeze przej. Wynika std, e ujemna masa lub energia s kluczowe zarwno dla napdu Alcubierrego, jak i podry przez tunele czasoprzestrzenne. W czasie ostatnich kilku lat znaleziono zadziwiajco wiele rozwiza rwna Einsteina zezwalajcych na istnienie tuneli czasoprzestrzennych. Ale czy takie tunele rzeczywicie istniej, czy te s tylko matematycznym wytworem? Z tunelami czasoprzestrzennymi wie si kilka powanych problemw. Po pierwsze, aby wytworzy potne znieksztacenia przestrzeni i czasu konieczne do odbycia podry przez tunel czasoprzestrzenny, potrzebne byyby olbrzymie iloci dodatniej i ujemnej

M. Rees, Przed pocztkiem: nasz Wszechwiat i inne wszechwiaty, prze. E. okas i B. Bieniok, Prszyski i S-ka, Warszawa 1999, s. 107.
80

173

materii, wielkoci ogromnej gwiazdy lub czarnej dziury. Matthew Visser, fizyk z Uniwersytetu Waszyngtoskiego, szacuje, e ilo ujemnej energii potrzebnej do otwarcia jednometrowego tunelu czasoprzestrzennego jest porwnywalna z mas Jowisza, tyle tylko, e musiaaby ona by ujemna. Twierdzi, e do wykonania tego zadania potrzebna jest mniej wicej minus jedna masa Jowisza. Nawet posugiwanie si dodatni mas-energi Jowisza jest dosy przeraajce i daleko przewysza nasze moliwoci w dajcej si przewidzie przyszoci"81. Kip Thorne z California Institute of Technology przypuszcza, i w przyszoci okae si, e prawa fizyki wprawdzie dopuszczaj zgromadzenie w tunelu wielkoci czowieka dostatecznej iloci egzotycznej materii, by tunel by stabilny, ale osignicie tego bdzie cakowicie niewyobraalne dla ludzkiej cywilizacji"82. Po drugie, nie mamy pojcia, jak bardzo stabilne byyby takie tunele. Wytwarzane przez nie promieniowanie mogoby zabi kadego, kto do nich wejdzie. By moe te takie tunele nie byyby w ogle stabilne i zamykayby si, gdy tylko kto wszedby do ich wntrza. Po trzecie, promienie wiata wpadajce do czarnej dziury ulegayby przesuniciu ku bkitowi; to znaczy, w miar zbliania si do horyzontu zdarze, uzyskiwayby coraz wiksz energi. W rzeczywistoci na samym horyzoncie zdarze wiato ma praktycznie nieskoczone przesunicie ku bkitowi, co oznacza, e promieniowanie takiej wpadajcej energii mogoby spowodowa mier wszystkich, ktrzy znajdowaliby si w pojedzie kosmicznym. Omwmy te problemy troch bardziej szczegowo. Jednym z nich jest zgromadzenie energii wystarczajcej do rozerwania tkanki przestrzeni i czasu. Najprostszym sposobem, by to osign, jest zgniecenie jakiego obiektu do rozmiaru mniejszego od jego horyzontu zdarze. W przypadku Soca oznacza to, e naleaoby je zgnie do rednicy okoo 3,2 kilometra, po czym zapadoby si ono, tworzc czarn dziur. (Grawitacja Soca jest zbyt saba, by w sposb naturalny osigno ono rednic 3,2 kilometra, wic nasze Soce nigdy nie stanie si czarn dziur. W zasadzie oznacza to, e wszystko, nawet my sami, moe sta si czarn dziur, jeeli tylko zostanie odpowiednio mocno cinite. W tym celu trzeba by zmieci wszystkie czsteczki naszego ciaa w obszarze mniejszym od atomu - taki wyczyn cakowicie przekracza moliwoci wspczesnej nauki). Bardziej praktycznym podejciem byoby zbudowanie baterii dzia laserowych, ktre wystrzeliyby siln wizk w jeden okrelony punkt. Albo wybudowanie wielkiego zderzacza atomw wytwarzajcego dwie wizki, ktre zderzyyby si ze sob z niespotykan energi, wystarczajc do stworzenia niewielkiego rozdarcia w tkance czasoprzestrzeni. Energia Plancka i akceleratory czstek Mona wyznaczy ilo energii potrzebnej do wytworzenia niestabilnoci przestrzeni i czasu: jest ona rzdu energii Plancka, czyli 1019 miliardw elektronowoltw. Jest to rzeczywicie
81 82

J. Cavelos, op. cit, s. 145. S.W. Hawking, S.K.S. Thorne, I. Novikov, T. Ferris, A. Lightman, Przyszo czasoprzestrzeni, prze. P. Amsterdamski, Zysk i S-ka, Pozna 2002, s. 131.

174

niewyobraalnie wielka liczba, biliard razy wiksza od energii osiganej przez najpotniejsze obecnie urzdzenie - znajdujcy si niedaleko Genewy Wielki Zderzacz Hadronw (LHC). LHC potrafi rozpdza protony wewntrz wielkiego torusa tak dugo, a osign energi bilionw elektronowoltw - tak wielkich energii nie byo od czasu Wielkiego Wybuchu. Ale nawet to monstrualne urzdzenie jest za sabe, by wytworzy energi porwnywaln z energi Plancka. Kolejnym po LHC akceleratorem, ktry zostanie wybudowany, bdzie Midzynarodowy Zderzacz Liniowy (ILC, International Linear Collider). Zamiast zakrzywia tor czstek subatomowych w okrg, ILC bdzie je wystrzeliwa po linii prostej. Poruszajcym si po takim torze czstkom energia bdzie dostarczana z zewntrz tak dugo, a w kocu ich wasna energia osignie niewyobraalnie du warto. Wtedy wizka elektronw zostanie zderzona z antyelektronami, co spowoduje ogromny rozbysk energii. ILC bdzie mia dugo od 30 do 40 kilometrw, czyli bdzie dziesi razy duszy od liniowego akceleratora w Stanford, najwikszego obecnie akceleratora tego typu. Jeeli wszystko pjdzie zgodnie z planem, ILC powinien zosta ukoczony w przyszym dziesicioleciu. Energia wytwarzana przez ILC bdzie wynosia od 0,5 do 1,0 biliona elektronowoltw - co jest wartoci mniejsz od 14 bilionw elektronowoltw uzyskiwanych w LHC, ale takie porwnanie jest mylce. (W LHC zderzenia midzy protonami zachodz w istocie midzy tworzcymi je kwarkami. Zatem zderzenia z udziaem kwarkw zachodz z energiami mniejszymi ni 14 bilionw elektronowoltw. Dlatego w ILC bdzie dochodzio do zderze z energiami wikszymi ni w LHC). Dodatkowo, poniewa zgodnie z nasz wiedz elektrony nie skadaj si z innych czstek, dynamika zderze midzy elektronami i antyelektronami jest prostsza i czystsza. Jednak realnie patrzc, rwnie ILC nie zdoa wytworzy dziury w czasoprzestrzeni. eby tego dokona, potrzebny byby akcelerator biliard razy potniejszy. W przypadku naszej cywilizacji typu 0, wykorzystujcej jako paliwo martwe roliny (na przykad rop i wgiel), takie rozwizania techniczne to zupena mrzonka. Mog one jednak by osigalne dla cywilizacji typu III. Jak pamitamy, cywilizacja typu III, czerpica energi z caej galaktyki, zuywa 10 miliardw razy wicej energii od cywilizacji typu II, ktra pozyskuje j tylko z jednej gwiazdy. Z kolei cywilizacja typu II zuywa 10 miliardw razy wicej energii od cywilizacji typu I, ktrej zasoby energetyczne opieraj si na energii jednej planety. Za sto lub dwiecie lat nasza sabowita cywilizacja typu 0 osignie poziom I. Z tymi przewidywaniami czeka nas jeszcze bardzo duga droga, zanim bdziemy potrafili osign energi Plancka. Wielu fizykw uwaa, e w niezwykle maych odlegociach - w skali Plancka wynoszcej 1033 centymetra, przestrze nie jest pusta i gadka, lecz staje si spieniona; peno w niej maych pcherzykw, ktre bezustannie pojawiaj si znikd, zderzaj si z innymi pcherzykami i znikaj ponownie w prni. Te pojawiajce si i znikajce w prni pcherzyki s wirtualnymi wszechwiatami, bardzo podobnymi do wirtualnych elektronw i antyelektronw, ktre rwnie nagle pojawiaj si i znikaj. W normalnych warunkach, ta kwantowa piana czasoprzestrzenna jest cakowicie dla nas 175

niewidoczna. Pcherzyki te powstaj w tak mikroskopijnych skalach, e nie moemy ich zaobserwowa. Jednak z fizyki kwantowej wynika, e jeeli w jednym miejscu skoncentrujemy wystarczajco du energi, a do osignicia energii Plancka, te pcherzyki mog si powikszy. Wtedy zobaczylibymy czasoprzestrze kipic od maych pcherzykw, a kady z nich byby tunelem czasoprzestrzennym do wszechwiata potomnego. W przeszoci wszechwiaty potomne byy uwaane za intelektualn ciekawostk, dziwaczn konsekwencj teorii matematycznej. Obecnie jednak fizycy powanie zastanawiaj si, czy nasz Wszechwiat nie mg powsta jako jeden z takich wszechwiatw potomnych. Takie rozwaania s czyst spekulacj, lecz prawa fizyki pozwalaj na wytworzenie dziury w przestrzeni w wyniku skoncentrowania w jednym punkcie wystarczajcej iloci energii, a ukae si piana czasoprzestrzeni i wyoni si tunele czasoprzestrzenne czce nasz Wszechwiat z wszechwiatem potomnym. Wytworzenie dziury w przestrzeni wymagaoby oczywicie dokonania wielkich przeomw w rozwizaniach technicznych, ale pamitajmy, e bdzie to prawdopodobnie osigalne dla cywilizacji typu III. Uzyskano na przykad obiecujce rezultaty w pracach nad skonstruowaniem miniaturowego akceleratora plazmowego. Godne uwagi jest to, e ten zderzacz atomw jest tak may, e mona go zmieci na stole, ale mimo to umoliwia osignicie energii miliardw elektronowoltw. W miniaturowym akceleratorze plazmowym strzela si wizkami laserowymi w czstki majce adunek elektryczny, ktre nastpnie wykorzystuj energi lasera. Dowiadczenia przeprowadzone w Centrum Akceleratora Liniowego (Linear Akcelerator Center) w Stanford, w Rutherford Appleton Laboratory w Anglii oraz w Ecole Polytechnique w Paryu wykazay, e wykorzystanie wizek laserowych i plazmy do dostarczania energii umoliwia osignicie olbrzymich przyspiesze na niewielkich odlegociach. Do jeszcze jednego przeomu doszo w 2007 roku, gdy fizycy i inynierowie z Centrum Akceleratora Liniowego w Stanford, UCLA (University of California Los Angeles) i USC (University of Southern California, Uniwersytet Poudniowej Kalifornii) dowiedli, e na odlegoci zaledwie 1 metra mona podwoi energi olbrzymiego akceleratora czstek. Eksperyment rozpoczli od wizki elektronw, ktre wystrzeliwuje si do wntrza dugiego na 3,2 kilometra akceleratora w Stanford, gdzie uzyskuj energi 42 miliardw elektronowoltw. Nastpnie takie wysokoenergetyczne elektrony przepuszczono przez dopalacz, komor plazmow o dugoci zaledwie 88 centymetrw, w wyniku czego elektrony uzyskay dodatkowe 42 miliardy elektronowoltw, podwajajc tym samym swoj energi. (Komora plazmowa jest wypeniona litem w stanie gazowym. Przechodzce przez niego elektrony powoduj powstanie fali plazmowej, ktra z kolei skutkuje wytworzeniem si kilwateru. Tak powstay kilwater poda za wizk elektronw i popychaj do przodu, zwikszajc jej prdko). Dziki temu osigniciu, fizycy poprawili o czynnik trzech tysicy poprzedni rekord iloci energii przekazywanej w procesie akceleracji wizki elektronw na jednostk dugoci. Dodajc takie dopalacze do istniejcych akceleratorw, mona by w zasadzie podwoi ich energi, niemal za darmo. 176

Obecny rekord wiata dla miniaturowego akceleratora plazmowego wynosi 200 miliardw elektronowoltw na metr. Istniej jednak liczne problemy z utrzymaniem takiego wyniku na wikszych odlegociach (takie jak na przykad zapewnienie stabilnoci wizki w miar wpompowywania w ni coraz wikszej energii z lasera). Jeeli jednak przyjmiemy, e udaoby si utrzyma poziom 200 miliardw elektronowoltw na metr, aby osign energi Plancka naleaoby skonstruowa akcelerator o dugoci 10 lat wietlnych. Cakowicie mieci si to w moliwociach cywilizacji typu III. Tunele czasoprzestrzenne i rozcignita przestrze mog stanowi najbardziej realny sposb na pokonanie bariery prdkoci wiata. Nie wiemy jednak, czy takie rozwizania s stabilne; jeeli tak, aby mogy one zadziaa, wci potrzebna byaby ogromna ilo energii, dodatniej lub ujemnej. By moe jaka zaawansowana cywilizacja typu III ju dysponuje takimi rozwizaniami. Jednak bd musiay upyn moe nawet tysiclecia, zanim my sami bdziemy mogli rozwaa wykorzystanie energii tej skali. Poniewa wci istniej kontrowersje dotyczce podstawowych praw rzdzcych tkank czasoprzestrzeni na poziomie kwantowym, zaliczybym to zagadnienie do niemoliwoci typu II.

177

Rozdzia 12 PODRE W CZASIE


Jeeli podre w czasie s moliwe, to gdzie si podziewaj ci wszyscy turyci z przyszoci? - Stephen Hawking [Podre w czasie] stoj w sprzecznoci ze zdrowym rozsdkiem" - powiedzia Filby. Z jakim zdrowym rozsdkiem?" - zapyta Podrnik w Czasie. - H.G. Wells W ksice Janus Equation (Rwnanie Janusa) pisarz Steven G. Spruill zaj si jednym z najbardziej niepokojcych problemw zwizanych z podrami w czasie83.W tej opowieci pewien zdolny matematyk, pragncy odkry tajemnic podry w czasie, spotyka niezwyk, pikn kobiet, w ktrej si zakochuje, chocia nic nie wie o jej przeszoci. Coraz bardziej chciaby jednak odkry prawdziw tosamo ukochanej. W kocu dowiaduje si, e kiedy przesza operacj plastyczn, ktra zmienia jej wygld. I e przesza rwnie operacj zmiany pci. Ostatecznie odkrywa, e ona" jest w rzeczywistoci podrnikiem w czasie, przybyym z przyszoci, oraz e ona" jest nim samym, z przyszoci. Oznacza to, e uprawia mio sam ze sob. To powoduje, e zaczynamy si zastanawia, co by si stao, gdyby mieli dziecko? A gdyby to dziecko cofno si w przeszo, by wyrosn na matematyka, ktrego spotykamy na pocztku opowieci, czy oznaczaoby to moliwo bycia wasn matk, ojcem, synem i crk? Zmienianie przeszoci Czas jest jedn z najwikszych tajemnic Wszechwiata. Wszyscy wbrew naszej woli unosimy si z nurtem rzeki czasu. Okoo 400 roku wity Augustyn obszernie pisa o paradoksalnej naturze czasu: Owe dwie dziedziny czasu - przeszo i przyszo - w jaki sposb istniej, skoro przeszoci ju nie ma, a przyszoci jeszcze nie ma? Teraniejszo za, gdyby zawsze bya teraniejszoci i nie odchodzia w przeszo, ju nie czasem byaby, ale wiecznoci"84. Jeeli pjdziemy dalej drog rozumowania witego Augustyna, przekonamy si, e czas nie moe istnie, poniewa przeszoci ju nie ma, przyszo nie istnieje a teraniejszo trwa jedynie chwil. (wity Augustyn postawi nastpnie gbokie teologiczne pytania o wpyw czasu na Boga kwestie te s istotne nawet dzisiaj. Jeeli Bg jest wszechmocny i wszechpotny - pisa - to czy wie Go upyw czasu? Innymi sowy, czy Bg, tak jak reszta nas, miertelnikw, musi si spieszy, by nie spni si na spotkanie? wity Augustyn doszed ostatecznie do wniosku, e Bg jest wszechmocny i dlatego nie moe go ogranicza czas, a z tego wynika, e musi On istnie poza czasem". Chocia pomys istnienia poza czasem wydaje si absurdalny, jak si przekonamy, idea ta wielokrotnie powraca we wspczesnej fizyce). Zapewne kady z nas, tak jak wity Augustyn, rozmyla kiedy nad niezwyk natur czasu i
83 84

P. Nahin, Time Machines, Springer Verlag, New York 1999, s. 322. wity Augustyn, Wyznania, ks. XI, 14, prze. Z. Kubiak, Wydawnictwo Znak, Krakw 2007, s. 347-348 (przyp. tum.).

178

nad tym, jak si on rni od przestrzeni. Skoro moemy porusza si do przodu i do tyu w przestrzeni, dlaczego nie moemy przemieszcza si tak samo w czasie? Zastanawiamy si rwnie, jak moe wyglda przyszo, czasy, gdy ju nie bdzie nas na wiecie. Czas ycia ludzi jest skoczony, nie opuszcza nas jednak przemona ciekawo tego, co si wydarzy dugo po naszym odejciu. Chocia nasze marzenia o podrowaniu w czasie s prawdopodobnie tak stare jak sama ludzko, wydaje si, e pierwsz spisan opowieci o podry w czasie jest ksika Memoirs of the Twentieth Century (Pamitniki z dwudziestego wieku), napisana w 1733 roku przez Samuela Maddena, opowiadajca histori anioa z 1997 roku, ktry cofa si 250 lat w przeszo, aby przekaza brytyjskiemu ambasadorowi dokumenty opisujce wiat przyszoci. Pniej pojawi si wiele podobnych opowieci. W anonimowym opowiadaniu z 1838 roku Missing One's Coach: An Anachronism (Spnienie na dylians: Anachronizm) pewien mczyzna czeka na dylians i nagle przenosi si tysic lat w przeszo. Spotyka mnicha ze staroytnego klasztoru i prbuje mu wyjani, jak potoczy si historia najbliszego tysica lat. Pniej niespodziewanie, rwnie tajemniczo zostaje przeniesiony z powrotem do teraniejszoci, tyle tylko e w wyniku tej przygody spnia si na dylians. Nawet powie Karola Dickensa pod tytuem Opowie wigilijna jest swego rodzaju opowieci o podry w czasie, poniewa Ebenezer Scrooge zostaje zabrany w przeszo i w przyszo, aby mg si przekona, jak wyglda wiat przed chwil obecn i jak bdzie wyglda po jego mierci. Pierwszy opis podry w czasie w literaturze amerykaskiej pojawi si w powieci Marka Twaina z 1889 roku Jankes na dworze krla Artura. yjcy w XIX wieku Jankes zostaje przerzucony wstecz w czasie i lduje na dworze krla Artura w roku 528. Zostaje uwiziony i gdy prowadz go na stos, na ktrym ma spon, oznajmia nagle, e posiada moc zgaszenia Soca, przypomina sobie bowiem, e dokadnie tego dnia ma nastpi zamienie. Gdy dochodzi do zamienia, zgromadzeni wpadaj w przeraenie i zgadzaj si go uwolni i obdarzy przywilejami, jeli tylko zwrci im Soce. Jednak pierwsz powan prb zmierzenia si w literaturze z tematem podry w czasie bya klasyczna powie H.G. Wellsa Wehiku czasu, w ktrej gwny bohater zostaje wysany setki tysicy lat w przyszo. W tych odlegych czasach ludzko podzielia si genetycznie na dwie rasy, gronych Morlokw opiekujcych si brudnymi podziemnymi maszynami oraz bezuytecznych, zdziecinniaych Elojw, ktrzy tacz na powierzchni w blasku soca i nie zdaj sobie sprawy ze swojego okropnego przeznaczenia (e maj by poarci przez Morlokw). Od tego momentu podre w czasie stay si w fantastyce naukowej regularnie wykorzystywanym motywem, od Star Trek po Powrt do przyszoci. W filmie Superman I, gdy Superman dowiaduje si o mierci Lois Lane, zrozpaczony postanawia cofn wskazwki zegara i kry wok Ziemi z prdkoci wiksz od prdkoci wiata, powodujc, e czas zaczyna si cofa. Ziemia zwalnia, zatrzymuje si i w kocu obraca si w odwrotnym kierunku, a wtedy wszystkie zegary na Ziemi zaczynaj chodzi do tyu. Wywoane powodzi rozlewiska cofaj si, 179

przerwana tama w cudowny sposb si odbudowuje, a Lois Lane powraca z martwych. Z punktu widzenia nauki podrowanie w czasie byo niemoliwe we wszechwiecie Newtonowskim, w ktrym czas jest porwnywany do strzay. Raz wystrzelony, nigdy nie moe zboczy ze swojej drogi. Jedna sekunda na Ziemi jest jedn sekund w caym Wszechwiecie. Takie pojmowanie czasu zostao obalone przez Einsteina, ktry dowid, e bardziej przypomina on rzek wijc si przez Wszechwiat, ktra przyspiesza i zwalnia, gdy okra gwiazdy i galaktyki. Zatem jedna sekunda na Ziemi nie jest bezwzgldna; czas zmienia si, gdy zmieniamy swoje pooenie we Wszechwiecie. Jak wspomnielimy, zgodnie ze szczegln teori wzgldnoci Einsteina, czas tym bardziej zwalnia wewntrz rakiety, im szybciej si ona porusza. Pisarze zajmujcy si fantastyk naukow sugeruj, e jeeli pokona si barier prdkoci wiata, mona cofn si w czasie. Nie jest to jednak moliwe, poniewa aby osign prdko wiata, musielibymy mie nieskoczon mas. Prdko wiata jest ostatecznym ograniczeniem dla wszystkich rakiet. Zaoga statku Enterprise" w filmie Star Trek N: Powrt na Ziemi uprowadzia klingoski statek kosmiczny i wykorzystaa go, aby okrci si wok Soca, i wylatujc jak z procy, przeama barier wiata. Dziki temu mogli znale si w San Francisco w latach szedziesitych. Jest to jednak sprzeczne z prawami fizyki. Niemniej, podr w czasie do przyszoci jest moliwa, co zostao dowiadczalnie potwierdzone miliony razy. Podr do odlegej przyszoci bohatera Wehikuu czasu jest w rzeczywistoci fizycznie moliwa. Gdyby astronauta lecia z prdkoci blisk prdkoci wiata, dotarcie do najbliszej gwiazdy zabraoby mu, powiedzmy, jedn minut. Na Ziemi upynyby w tym czasie cztery lata, ale w jego yciu byaby to zaledwie minuta, poniewa wewntrz jego statku rakietowego czas zwolniby bieg. Zatem przenisby si cztery lata w przyszo wzgldem czasu odczuwanego na Ziemi. (Nasi astronauci odbywaj krtk podr do przyszoci za kadym razem, gdy wylatuj w kosmos. Poniewa nad Ziemi poruszaj si z prdkoci 29 000 kilometrw na godzin, ich zegary chodz nieznacznie wolniej od zegarw na Ziemi. Zatem w czasie rocznej misji w stacji kosmicznej, do chwili wyldowania na Ziemi przemieszczaj si o uamek sekundy w przyszo. Rekord wiata w podrowaniu w przyszo naley obecnie do rosyjskiego kosmonauty Siergieja Awdiejewa, ktry przebywa na orbicie przez 748 dni i tym samym przenis si 0,02 sekundy w przyszo). Zatem wehiku czasu umoliwiajcy podr w przyszo jest zgodny ze szczegln teori wzgldnoci Einsteina. A co z cofaniem si w czasie? Gdybymy mogli podrowa wstecz w czasie, spisanie historii byoby niemoliwe. Gdy tylko historycy opisaliby dawne dzieje, kto mgby cofn si do przeszoci i zmieni j. Wehikuy czasu nie tylko pozbawiyby pracy historykw, ale pozwoliyby nam rwnie dowolnie zmienia bieg wypadkw. Gdybymy na przykad cofnli si do epoki dinozaurw i przypadkowo rozdeptali ssaka, ktry, tak si dziwnie skada, by naszym przodkiem, by moe niechccy zmietlibymy z powierzchni ziemi ca ludzko. Historia staaby si niekoczcym si dziwacznym odcinkiem Monty Pythona, a turyci z przyszoci tratowaliby si wzajemnie w pobliu wydarze 180

historycznych, prbujc wywalczy sobie jak najlepsze miejsce do zrobienia zdjcia. Podre w czasie: pole dowiadczalne fizykw Osob, ktra najbardziej chyba wyrnia si w operowaniu zawiymi rwnaniami matematycznymi opisujcymi czarne dziury i wehikuy czasu, jest kosmolog Stephen Hawking. W przeciwiestwie do innych badaczy teorii wzgldnoci, ktrzy czsto ju w modym wieku wyrniaj si w dziedzinie fizyki matematycznej, Hawking w modoci nie by wybijajcym si studentem. Oczywicie by niezwykle inteligentny, lecz jego nauczyciele czsto zwracali uwag na to, e nie potrafi skupi si na nauce i nie wykorzystuje w peni swoich moliwoci. Punktem zwrotnym by rok 1962, gdy po ukoczeniu studiw w Oksfordzie zauway u siebie pierwsze objawy ALS - stwardnienia zanikowego bocznego (ALS, amyotrophic lateral sclerosis), zwanego rwnie chorob Lou Gehriga. Wstrzsna nim wiadomo, e cierpi na nieuleczaln chorob uszkadzajc neurony ruchowe, ktra pozbawi go sprawnoci ruchowej, a niewykluczone, e rwnie wkrtce doprowadzi do mierci. Pocztkowo ta informacja wprowadzia go w stan cakowitego przygnbienia. Jaki sens ma robienie doktoratu, skoro i tak wkrtce ma umrze? Gdy jednak min pocztkowy szok, po raz pierwszy w yciu skupi ca swoj uwag na konkretnym celu. Uwiadomiwszy sobie, e niekoniecznie czeka go dugie ycie, zacz zaciekle zmaga si z najtrudniejszymi problemami oglnej teorii wzgldnoci. Na pocztku lat siedemdziesitych opublikowa seri przeomowych artykuw dowodzcych, e osobliwoci w teorii Einsteina (miejsca, w ktrych grawitacja staje si nieskoczona, jak w rodku czarnej dziury lub w chwili Wielkiego Wybuchu) s podstawow cech teorii wzgldnoci i nie mona si ich atwo pozby (jak sdzi Einstein). W 1974 roku Hawking dowid ponadto, e czarne dziury nie s cakowicie czarne, ale stopniowo emituj promieniowanie, obecnie znane jako promieniowanie Hawkinga, ktre moe przetunelowa przez pole grawitacyjne nawet tak potne, jak w przypadku czarnej dziury. W artykule tym po raz pierwszy na tak skal zastosowano teori kwantow w teorii wzgldnoci i do dzisiaj jest to najbardziej znana jego praca. Zgodnie z przewidywaniami, ALS powoli doprowadzio u niego do paraliu rk, ng, a nawet strun gosowych, jednak w znacznie wolniejszym tempie, ni pocztkowo przewidywali lekarze. Dziki temu mg dowiadczy wielu zwyczajnych wydarze, jakie zachodz w yciu zdrowych ludzi: zosta ojcem trjki dzieci (jest ju nawet dziadkiem), w 1991 roku rozwid si z pierwsz on, cztery lata pniej polubi by on inyniera, ktry zaprojektowa dla niego syntezator mowy, a w 2006 roku wnis pozew o rozwd ze swoj drug on. W 2007 roku trafi na czowki gazet, gdy znalaz si na pokadzie odrzutowca, w ktrym dowiadczy stanu niewakoci, speniajc marzenie swojego ycia. Jego kolejnym celem jest lot w kosmos. Obecnie jest ju prawie cakowicie sparaliowany i przykuty do wzka inwalidzkiego porozumiewa si ze wiatem zewntrznym jedynie za pomoc ruchu oczami. A jednak pomimo tak druzgoccego kalectwa, wci opowiada dowcipy, pisze artykuy, wygasza wykady i wdaje si w spory. Jest bardziej produktywny, poruszajc jedynie oczami, ni cae zespoy uczonych majcych pen wadz nad swoim ciaem. (Jego kolega na uniwersytecie w Cambridge, sir Martin Rees, 181

mianowany przez krlow brytyjsk krlewskim astronomem, zwierzy mi si kiedy, e inwalidztwo Hawkinga uniemoliwia mu przeprowadzanie uciliwych rachunkw, koniecznych, by nie wypa z gry. Zamiast tego skupia si wic raczej na wymylaniu nowych, wieych pomysw, a nie na wykonywaniu trudnych oblicze, ktre mog zrobi jego studenci). W 1990 roku Hawking przeczyta artykuy swoich kolegw, w ktrych proponowali rne wersje wehikuu czasu, i od razu nabra do takich pomysw sceptycznego nastawienia. Intuicja podpowiadaa mu, e podre w czasie nie s moliwe, skoro nie spotykamy adnych turystw z przyszoci. Gdyby podre w czasie byy tak powszechne, jak niedzielny piknik w parku, to podrnicy w czasie bezustannie powinni drepta za nami z aparatami fotograficznymi, proszc o wsplne zdjcie do rodzinnego albumu. Hawking rzuci rwnie wyzwanie wiatowi fizyki. Powinno istnie prawo, stwierdzi, uniemoliwiajce odbywanie podry w czasie. Zaproponowa przyjcie hipotezy o ochronie chronologii", ktra zakazywaaby podry w czasie na gruncie praw fizyki, aby historia pozostaa bezpieczna dla historykw". Wstydliw rzecz jest jednak fakt, e bez wzgldu na woony w poszukiwania wysiek, fizycy nie potrafili znale adnego prawa, ktre nie zezwalaoby na podre w czasie. Najwyraniej takie podre s zgodne ze znanymi prawami fizyki. W obliczu problemw ze znalezieniem prawa uniemoliwiajcego podre w czasie, Hawking niedawno zmieni zdanie. Pojawi si na czowkach londyskich gazet, gdy powiedzia, e podre w czasie mog by moliwe, ale nie s praktyczne". Kiedy uwaane za peryferie nauki, podre w czasie nagle stay si dla fizykw teoretykw placem zabaw. Fizyk Kip Thorne z Cal Tech pisze: Podre w czasie byy kiedy wycznie domen autorw fantastyki naukowej. Powani uczeni wystrzegali si ich jak zarazy - nawet gdy pod pseudonimem pisali tak literatur lub czytali j prywatnie. Jak bardzo czasy si zmieniy! Teraz w powanych czasopismach naukowych mona znale naukowe analizy podry w czasie, napisane przez uznanych fizykw teoretykw [...]. Skd taka zmiana? Wynika z tego, e fizycy uwiadomili sobie, e natura czasu jest zbyt wan kwesti, by mona j byo zostawi jedynie w rkach pisarzy fantastyki naukowej"85. Powodem caego tego zamieszania i wzburzenia jest fakt, e rwnania Einsteina zezwalaj na istnienie wielu rodzajw wehikuu czasu. (Chocia wci nie jest jasne, czy sprostaj one wyzwaniom teorii kwantowej). W rzeczywistoci w teorii Einsteina czsto spotyka si zamknite krzywe czasowe, co jest argonowym okreleniem na trajektorie dopuszczajce cofanie si w przeszo. Gdybymy podali po zamknitej krzywej czasowej, wyruszylibymy w podr i powrcili przed jej rozpoczciem. Pierwszy rodzaj wehikuu czasu zwizany jest z tunelem czasoprzestrzennym. Istnieje wiele rozwiza rwna Einsteina czcych dwa odlege punkty w przestrzeni. Poniewa jednak przestrze i czas s w teorii Einsteina blisko ze sob zwizane, ten sam tunel czasoprzestrzenny
85

P. Nahin, op. cit,s. ix.

182

moe rwnie czy ze sob dwa punkty w czasie. Przelatujc przez taki tunel, moglibymy odby podr w przeszo (przynajmniej matematycznie). Mona sobie wyobrazi, e nastpnie udajemy si do miejsca, skd wyruszylimy i spotykamy samych siebie. Jak jednak wspomnielimy w poprzednim rozdziale, przejcie przez tunel czasoprzestrzenny wewntrz czarnej dziury jest wypraw w jedn stron. Fizyk Richard Gott uj to nastpujco: Nie ma, jak sdz, adnych wtpliwoci co do tego, e czowiek moe odby podr wstecz w czasie, kiedy znajdzie si w czarnej dziurze. Pytanie tylko, czy zdoaby si kiedykolwiek z niej wydoby, eby si tym pochwali"86. Inny typ wehikuu czasu zwizany jest z obracajcym si Wszechwiatem. W 1949 roku matematyk Kurt Gode odkry pierwsze rozwizanie rwna Einsteina zwizane z podrami w czasie. Jeeli Wszechwiat si obraca, to w wyniku wystarczajco szybkiego okrania go mona znale si w przeszoci i powrci, zanim si jeszcze wyruszyo. Podr dookoa Wszechwiata jest wic rwnie wypraw w przeszo. Gode czsto pyta astronomw odwiedzajcych Instytut Bada Zaawansowanych, czy odkryli ju dowody na to, e Wszechwiat si obraca. By rozczarowany, gdy w odpowiedzi usysza, e istniej niezbite dowody na to, e Wszechwiat si rozszerza, ale wypadkowa prdko obrotu Wszechwiata wynosi zapewne zero. (W przeciwnym wypadku podre w czasie mogyby by zjawiskiem powszechnym, co doprowadzioby do zaamania si historii, jak znamy). Po trzecie, mona rwnie obej dookoa nieskoczenie dugi wirujcy walec i powrci przed wyruszeniem. (Rozwizanie to odkry WJ. van Stockum w 1936 roku, jeszcze przed odkryciem przez Godla jego rozwizania zezwalajcego na podre w czasie, ale widocznie nie zdawa sobie sprawy, e umoliwia ono przemieszczanie si w czasie). W tym przypadku, majowy taniec wok wirujcego gaiku mgby zakoczy si w kwietniu. (Problemem w tym rozwizaniu jest jednak to, e taki walec musi by nieskoczenie dugi i obraca si tak szybko, e wikszo materiaw rozpadaby si na czci). Najnowszy przykad podry w czasie zaproponowa w 1991 roku Richard Gott z Princeton. Jego rozwizanie wymaga znalezienia ogromnych kosmicznych strun (ktre mog istnie jako pozostaoci po Wielkim Wybuchu). Gott za punkt wyjciowy przyj sytuacj, w ktrej dwie wielkie struny kosmiczne s bliskie zderzenia ze sob. Gdybymy szybko przemknli wok takich zderzajcych si strun kosmicznych, przenielibymy si wstecz w czasie. Zalet tego rodzaju wehikuu czasu jest to, e nie s potrzebne nieskoczone wirujce walce, obracajce si wszechwiaty ani czarne dziury. (Problem jednak w tym, e trzeba najpierw znale w przestrzeni kosmicznej te ogromne struny, a nastpnie doprowadzi do ich zderzenia w cile okrelony sposb. W dodatku cofnicie si w czasie byoby moliwe jedynie przez krtk chwil). Zdaniem Gotta, zapadajca si ptla struny wystarczajco duej, by umoliwi jej pojedyncze okrenie i

Cyt. za: CA. Pickover, Czas: najbardziej tajemnicze zjawisko Wszechwiata, przel. P. Lewiski, Amber, Warszawa 1999, s. 145.
86

183

cofnicie si w czasie o rok, musiaaby mie ponad poow masy-energii caej galaktyki"87. Jednak najbardziej obiecujcym modelem wehikuu czasu jest dwukierunkowy tunel czasoprzestrzenny, o ktrym wspomnielimy w poprzednim rozdziale, otwr w czasoprzestrzeni, przez ktry mona by swobodnie przemieszcza si w czasie tam i z powrotem. W teorii, dwukierunkowe tunele czasoprzestrzenne mog by nie tylko sposobem na odbywanie podry z prdkoci nadwietln, ale rwnie podry w czasie. Kluczem do stworzenia dwukierunkowych tuneli czasoprzestrzennych jest ujemna energia. Wehiku czasu wykorzystujcy dwukierunkowy tunel czasoprzestrzenny skadaby si z dwch komr. Kada z nich byaby z kolei skonstruowana z dwch wsprodkowych sfer, oddalonych od siebie na niewielk odlego. Powodujc implozj zewntrznej sfery, mona by doprowadzi do powstania midzy nimi efektu Casimira, a wic ujemnej energii. Zamy, e cywilizacja typu III potrafiaby rozcign midzy tymi komorami tunel czasoprzestrzenny (na przykad wyodrbniajc go z czasoprzestrzennej piany). Nastpnie naleaoby jedn z komr wysa w przestrze kosmiczn z prdkoci blisk prdkoci wiata. W poruszajcej si komorze czas ulegnie spowolnieniu, wic zegary obydwu komr nie bd ju ze sob zsynchronizowane. W tych dwch komorach poczonych tunelem czasoprzestrzennym czas pynie w rnym tempie. Jeeli znajdowalibymy si w drugiej komorze, w mgnieniu oka moglibymy przej przez tunel czasoprzestrzenny do pierwszej komory, istniejcej wczeniej w czasie. W ten sposb przenielibymy si w przeszo. Z takim modelem wi si jednak ogromne problemy. Tunel czasoprzestrzenny moe by dosy may, znacznie mniejszy od atomu. Niewykluczone rwnie, e aby wytworzy wystarczajc ilo ujemnej energii, owe sfery trzeba by zbliy do siebie na odlego mniejsz od odlegoci Plancka. W kocu, mona by si cofn w czasie najdalej do chwili, w ktrej uruchomiono urzdzenie. Przed tym momentem czas w obydwu komorach pyn bowiem w takim samym tempie. Paradoksy i zagadki czasowe Z podrami w czasie wi si rnego rodzaju problemy, zarwno techniczne, jak i spoeczne. Larry Dwyer zwraca uwag na kwestie moralne, prawne i etyczne: Czy podrnika w czasie, ktry pobije siebie samego w modoci (lub odwrotnie), naleaoby oskary o napa? Czy osob, ktra dopuszcza si morderstwa, a nastpnie ucieka w przeszo w poszukiwaniu azylu, naleaoby sdzi w przeszoci za zbrodni popenion w przyszoci? A jeli oeni si w przeszoci, czy mona go sdzi za bigami, mimo e jego druga ona urodzi si dopiero za 5000 lat?"88. Ale chyba najbardziej uciliwe problemy wynikaj z paradoksw zwizanych z podrami w czasie. Na przykad, co si stanie, jeeli zabijemy wasnych rodzicw jeszcze przed naszymi narodzinami? Z punktu widzenia logiki, jest to niemoliwe. Czasami tak sytuacj nazywa si

87

J.R. Gott, Time Travel in Einstein's Universe, Houghton Mifflin Co., Boston 2001, s.110.

184

paradoksem dziadka. Istniej trzy sposoby rozwizania takich paradoksw. Po pierwsze, by moe jest tak, e cofajc si w czasie, powtarzamy jedynie minione zdarzenia, wypeniajc tym samym przeszo. W takim przypadku jestemy pozbawieni wolnej woli. Jestemy zmuszeni do wypeniania przeszych wydarze tak, jak si odbyy. Zatem, jeeli udamy si w przeszo, aby przekaza sekret podry w czasie sobie samemu w modoci, bdzie to znaczyo, e tak si wanie miao zdarzy. Tajemnica podry w czasie pochodzia z przyszoci. To przeznaczenie. (Nie tumaczy to jednak, skd w ogle wzi si taki pomys). Po drugie, moe dlatego, e mamy woln wol, moemy zmienia przeszo, lecz jedynie w ograniczonym zakresie. Wolna wola nie obejmuje moliwoci tworzenia paradoksw czasowych. Za kadym razem, gdy prbujemy zamordowa wasnych rodzicw przed naszymi narodzinami, tajemnicza sia powstrzymuje nas przed pocigniciem za spust. Takie stanowisko gosi rosyjski fizyk Igor Nowikow. (Powouje si on na to, e istnieje prawo uniemoliwiajce nam chodzenie po suficie, chocia niewykluczone, e mielibymy na to ochot. Podobnie by moe istnieje prawo, ktre nie dopuszcza, bymy zabili wasnych rodzicw przed naszymi narodzinami. Jakie dziwne prawo nie pozwala nam pocign za spust). Trzecie wyjanienie opiera si na zaoeniu, e wszechwiat rozdwaja si na dwa wszechwiaty. Na jednej linii czasu ludzie, ktrych zabilimy, wygldaj wprawdzie dokadnie tak samo, jak nasi rodzice, s to jednak inne osoby, poniewa znajdujemy si we wszechwiecie rwnolegym. Moliwo ta wydaje si zgodna z teori kwantow - temat ten omwimy szerzej w dalszej czci ksiki, gdy bdzie mowa o multiwszechwiecie. Druga z przedstawionych moliwoci zostaa pokazana w filmie Terminator 3, w ktrym Arnold Schwarzenegger gra rol robota z przyszoci, w ktrej wadz nad wiatem przejy maszyny. Garstk pozostaych przy yciu ludzi, tropionych przez maszyny jak zwierzta, dowodzi wielki przywdca. Maszyny usiuj zgadzi przywdc ludzi, jednak im si to nie udaje, wic sfrustrowane wysyaj grup robotw-zabjcw w przeszo, zanim jeszcze urodzi si wielki przywdca, aby zabiy jego matk. Pod koniec filmu, po zacitych walkach, cywilizacja ludzi zostaje jednak zniszczona, tak jak si to miao sta. Powrt do przyszoci oparty jest na trzeciej z wymienionych moliwoci. Doktor Brown przerabia samochd marki DeLorean na pojazd napdzany plutonem, ktry w rzeczywistoci jest wehikuem czasu umoliwiajcym podr w przeszo. Michael J. Fox (Marty McFly) wsiada do tego pojazdu, cofa si w czasie i spotyka wasn matk, gdy bya nastolatk. Niestety matka zakochuje si w nim, co komplikuje sytuacj. Jeeli kilkunastoletnia matka Marty'ego McFlya odrzuci jego przyszego ojca, to nigdy si nie pobior i grany przez Michaela J. Foksa bohater si nie urodzi. Problem ten rozjania troch sam dr Brown. Rysuje na tablicy poziom lini, ktra przedstawia lini czasu naszego Wszechwiata. Nastpnie rysuje drug lini, ktra odgazia si od
88

P. Nahin,op cit.,s. 248.

185

poprzedniej i symbolizuje wszechwiat rwnolegy, powstajcy w chwili, gdy zmieniamy przeszo. Zatem, za kadym razem, gdy cofamy si w gr rzeki czasu, rozgazia si ona na dwie rzeki i z jednej linii czasu powstaj dwie; takie wyjanienie nazywa si podejciem wielu wiatw - omwimy je bardziej szczegowo w nastpnym rozdziale. Oznacza to, e wszystkie paradoksy czasowe mona rozwiza. Jeeli zabilimy wasnych rodzicw przed naszymi narodzinami, znaczy to po prostu, e zabilimy osoby genetycznie takie same, jak nasi rodzice, majce te same wspomnienia i osobowo, lecz nie byli to nasi prawdziwi rodzice. Idea wielu wiatw rozwizuje przynajmniej jeden istotny problem zwizany z podrami w czasie. Dla fizyka najistotniejszym zarzutem wobec podry w czasie (oprcz koniecznoci odkrycia ujemnej energii) jest to, e coraz silniejsze promieniowanie powinno albo nas umierci w chwili przekraczania progu wehikuu, albo spowodowa zawalenie si na nas tunelu czasoprzestrzennego. Efekt wzrostu promieniowania pojawia si dlatego, e kade promieniowanie, ktre przedostanie si do portalu czasowego, zostanie wysane w przeszo, gdzie bdzie przemierzao Wszechwiat a do dnia dzisiejszego i wtedy ponownie wpadnie do tunelu czasoprzestrzennego. Poniewa moe ono przekroczy wlot tunelu nieskoczon liczb razy, promieniowanie we wntrzu tunelu moe by niewiarygodnie silne - wystarczajco wysokie, by nas zabi. Jednak interpretacja wielu wiatw rozwizuje ten problem. Jeeli promieniowanie przedostaje si do wehikuu czasu i zostaje wysane w przeszo, to trafia do nowego wszechwiata; nie moe wic ponownie wielokrotnie przechodzi przez wehiku czasu. To oznacza, e istnieje nieskoczona liczba wszechwiatw, jeden na kady cykl, a kady cykl zawiera tylko jeden foton promieniowania, a nie nieskoczon liczb. W 1997 roku dyskusja staa si troch bardziej klarowna, gdy trzem fizykom udao si dowie, e pomys Hawkinga, by zabroni podry w czasie, by od samego pocztku obarczony bdem. Bernard Kay, Marek Radzikowski i Robert Wald wykazali, e podre w czasie s zgodne ze wszystkimi znanymi prawami fizyki, z wyjtkiem jednego przypadku. W trakcie podry w czasie wszystkie potencjalne problemy koncentruj si na horyzoncie zdarze (znajdujcym si w pobliu wlotu do tunelu czasoprzestrzennego). Jednak jest to wanie to miejsce, w ktrym spodziewamy si, e teoria Einsteina powinna si zaama, a do gosu dojd efekty kwantowe. Problem polega na tym, e gdy prbujemy obliczy poziom promieniowania przy wejciu do wehikuu czasu, musimy si posuy teori czc ogln teori wzgldnoci Einsteina z kwantow teori promieniowania. Jednak zawsze, gdy naiwnie prbujemy poczy ze sob te dwie teorie, powstaje co niespjnego: teoria dajca w odpowiedzi cig nieskoczonoci, ktre s cakowicie pozbawione sensu. W tym miejscu do akcji wkracza teoria wszystkiego. Wszelkie problemy zwizane z podr przez tunel czasoprzestrzenny, nkajce fizykw (na przykad stabilno tunelu czasoprzestrzennego, zabjcze promieniowanie, zamykanie si wlotu tunelu w momencie jego przekroczenia), skupiaj si na horyzoncie zdarze, wanie w tym miejscu, w ktrym teoria 186

Einsteina traci sens. Zatem kluczem do zrozumienia podry w czasie jest zrozumienie fizyki horyzontu zdarze, a to potrafi wyjani jedynie teoria wszystkiego. Z tego powodu wikszo fizykw zgodziaby si obecnie z tym, e jednym ze sposobw definitywnego rozstrzygnicia kwestii podry w czasie jest stworzenie penej teorii grawitacji i czasoprzestrzeni. Teoria wszystkiego powinna czy wszystkie cztery siy Wszechwiata i pozwoli nam wyliczy, co by si stao, gdybymy weszli do wehikuu czasu. Jedynie teoria wszystkiego mogaby nam pomc poprawnie przewidzie powstajce w tunelu czasoprzestrzennym efekty zwizane z promieniowaniem i ostatecznie wyjani, jak stabilne byyby te tunele w czasie korzystania z wehikuu czasu. Ale nawet dysponujc tak teori, bdziemy raczej musieli poczeka jeszcze cae stulecia, a moe i duej, a wehikuy czasu powstan i bdziemy mogli te teorie sprawdzi. Poniewa prawa podry w czasie s tak cile powizane z fizyk tuneli czasoprzestrzennych, wydaje si, e podre w czasie nale do niemoliwoci typu II.

187

Rozdzia 13 WSZECHWIATY RWNOLEGE


Ale czy pan naprawd uwaa - powiedzia Piotr - e mog by jakie inne wiaty, w tym miejscu, tu koo nas, takie jak ten? Nie ma nic bardziej prawdopodobnego - odpowiedzia Profesor, zdejmujc okulary. Zabra si do ich czyszczenia, mruczc do siebie: -Jestem ciekaw, czego oni ich ucz w tych szkoach89. C.S. Lewis, Lew, czarownica i stara szafa [...] lecz suchaj; jest liczny, piekielnie dobry wszechwiat tu obok; chod z nami90. - E.E. Cummings Czy rzeczywicie mog istnie alternatywne wszechwiaty? Wyglda na to, e stay si one ulubionym motywem scenarzystw w Hollywood, wystpuj na przykad w odcinku Star Trek pod tytuem Po drugiej stronie lustra. Kapitan Kirk zostaje przypadkowo przeniesiony do dziwacznego rwnolegego wszechwiata, w ktrym Federacja Planet tworzy imperium za zbudowane na brutalnych podbojach, chciwoci i grabiey. W tym wszechwiecie Spock nosi gron brod, a kapitan Kirk jest przywdc bandy krwioerczych piratw, ktrzy prosperuj dziki temu, e chwytaj w niewol swoich rywali i morduj ich przeoonych. Wszechwiaty alternatywne pozwalaj nam przyjrze si rnym hipotetycznym wiatom i zwizanym z nimi wspaniaym, intrygujcym moliwociom. Na przykad w komiksie Superman pojawia si kilka alternatywnych wszechwiatw, w ktrych Krypton, rodzinna planeta Supermana, nigdy nie wybucha, albo Superman w kocu ujawnia, e w rzeczywistoci jest miym urzdnikiem Kentem, lub te eni si z Lois Lane i rodz im si superdzieci. Lecz czy wszechwiaty rwnolege s jedynie domen powtrek starych odcinkw Strefy mroku, czy te opieraj si jednak na jakich podstawach wspczesnej fizyki? W historii prawie wszystkich ludw staroytnych pojawia si wiara w inne paszczyzny istnienia, miejsca pobytu bogw i duchw. Koci propaguje wiar w niebo, pieko i czyciec. Buddyci maj nirwan i rne stany wiadomoci. A hinduici maj tysice paszczyzn istnienia. Teologowie chrzecijascy, nie potrafic okreli, gdzie mogoby si znajdowa niebo, czsto wysuwali hipotez, e Bg yje w wyszym wymiarze. Co zadziwiajce, gdyby wysze wymiary rzeczywicie istniay, mogoby si okaza, e wiele z przypisywanych bogom cech jest realnych. Istota z wyszego wymiaru moe dowolnie pojawia si i znika, albo przechodzi przez ciany takie moce zwykle przypisywane s bstwom. Niedawno idea wszechwiatw rwnolegych staa si jednym z najarliwiej dyskutowanych
CS. Lewis, Opowieci z Narnii: Lew, Czarownica i stara szafa, przel. A. Polkowski, Media Rodzina, Pozna 2008, s. 33 (przyp. tum.). 90 e.e. cummings, Lito to ruchliwe monstrum, tum. S. Baraczak; w: Wybr wierszy, PIW, Warszawa 1985 (przyp. tum.).
89

188

tematw w fizyce teoretycznej. Istnieje kilka rodzajw takich wszechwiatw, co wymaga od nas ponownego zastanowienia si nad tym, co rozumiemy przez pojcie rzeczywisto. Stawk w tej dyskusji na temat rnych wszechwiatw rwnolegych jest ni mniej, ni wicej, tylko samo znaczenie rzeczywistoci. Istniej przynajmniej trzy rodzaje wszechwiatw rwnolegych, o ktrych w literaturze naukowej zaarcie si dyskutuje: hiperprzestrze, czyli wysze wymiary, multiwszechwiat, kwantowe wszechwiaty rwnolege. Hiperprzestrze Wszechwiatem rwnolegym, na temat ktrego toczy si najdusza w historii debata, jest wszechwiat wyszych wymiarw. Fakt, e yjemy w trzech wymiarach (dugo, szeroko i wysoko), jest powszechnie znan prawd. Jakkolwiek bymy przemieszczali jaki obiekt w przestrzeni, wszystkie jego pooenia mona opisa za pomoc tych trzech wsprzdnych. Tak naprawd, posugujc si tymi trzema liczbami, moemy zlokalizowa dowolne ciao we Wszechwiecie, od czubka wasnego nosa po najodleglejsze galaktyki. Czwarty wymiar przestrzenny wydaje si kci ze zdrowym rozsdkiem. Jeeli na przykad pozwolimy, by pokj wypeni si dymem, nie zaobserwujemy, e znika on w innym wymiarze. Nigdzie we Wszechwiecie nie spotykamy obiektw, ktre nagle znikaj lub odpywaj do innego wszechwiata. Oznacza to, e wszelkie wysze wymiary, jeeli w ogle istniej, musz by mniejsze od atomu. Trzy wymiary przestrzenne stanowi podstaw geometrii staroytnych Grekw. Arystoteles w traktacie O niebie pisze tak: Ta spord wielkoci, ktra rozciga si w jednym wymiarze, jest lini; ta, ktra rozciga si w dwch wymiarach jest powierzchni; ta, ktra rozciga si w trzech wymiarach, jest ciaem. Prcz tych nie ma adnej innej wielkoci, bo liczba trzy obejmuje wszystko" 91 . W roku 150 n.e. Ptolemeusz z Aleksandrii przedstawi pierwszy dowd na to, e wysze wymiary nie mog istnie". W rozprawie O odlegoci przeprowadzi nastpujce rozumowanie: Narysujmy trzy linie wzajemnie do siebie prostopade (takie jak na przykad linie tworzce rg pokoju). To jasne - twierdzi - e czwartej linii prostopadej do tych trzech nie mona ju narysowa, a zatem czwarty wymiar nie moe istnie. (W rzeczywistoci dowid w ten sposb jedynie tego, e nasz umys nie potrafi wyobrazi sobie czwartego wymiaru. Stojce na naszych biurkach komputery bez przerwy przeprowadzaj obliczenia w hiperprzestrzeni). Przez dwa tysice lat kady matematyk, ktry omieli si mwi o czwartym wymiarze, naraa si na kpiny. W 1685 roku matematyk John Wallis opowiada si przeciwko moliwoci istnienia czwartego wymiaru, nazywajc go dziwolgiem natury, mniej prawdopodobnym od Chimery i Centaura". W wieku XIX Karl Gauss, ksi matematykw", wypracowa znaczn cz podstaw

189

matematycznych czwartego wymiaru, jednak wstrzymywa publikacj tych prac, obawiajc si ostrego sprzeciwu, jaki mogyby wywoa. Jednak prywatnie przeprowadza dowiadczenia, ktrych celem byo sprawdzenie, czy paska, trjwymiarowa geometria staroytnych Grekw rzeczywicie opisuje Wszechwiat. W jednym z dowiadcze wysa swoich asystentw na wierzchoki trzech gr. Kady z nich dziery w doni latarni, dziki czemu utworzyli ogromny trjkt. Gauss zmierzy kt kadego rogu trjkta. Ku swojemu rozczarowaniu stwierdzi, e wewntrzne kty sumuj si do 180 stopni. Doszed do wniosku, e jeeli s jakie odchylenia od standardowej geometrii Grekw, musz by tak mae, e nie mona ich byo wykry w przeprowadzonym dowiadczeniu z latarniami. Gauss pozostawi sformuowanie podstaw matematycznych wyszych wymiarw swojemu studentowi, Georgowi Bernhardowi Riemannowi (dzieo to zostao kilkadziesit lat pniej niemal w caoci wczone do oglnej teorii wzgldnoci Einsteina). W synnym wykadzie wygoszonym w 1854 roku Riemann jednym pocigniciem zakoczy trwajc dwa tysice lat hegemoni geometrii staroytnych Grekw i ustali podstawy matematyczne wyszych, zakrzywionych wymiarw, ktrymi posugujemy si a do dzisiaj. Gdy pod koniec XIX wieku niezwyke odkrycie Riemanna zyskao rozgos w caej Europie, czwarty wymiar sta si popularnym pojciem wrd artystw, muzykw, pisarzy, filozofw i malarzy. Zdaniem historyka sztuki Lindy Dalrymple Henderson, kubizm Picassa w rzeczywistoci powsta po czci z inspiracji czwartym wymiarem. (Obrazy Picassa przedstawiajce kobiety z oczami skierowanymi do przodu, a nosem w bok, byy prb przedstawienia perspektywy czwartego wymiaru, poniewa kto, kto spogldaby z czwartego wymiaru, widziaby jednoczenie twarz kobiety, jej nos i ty gowy). Henderson pisze: Podobnie jak czarna dziura, czwarty wymiar ma tajemnicze wasnoci, ktrych nie mog cakowicie zrozumie nawet sami uczeni. Jednak po roku 1919 wpyw czwartego wymiaru by o wiele rozleglejszy ni czarnych dziur lub jakiejkolwiek innej wspczesnej hipotezy naukowej, z wyjtkiem teorii wzgldnoci"92. Rwnie inni malarze inspirowali si czwartym wymiarem. Na obrazie Salvadora Dalego Chstus Hypercubus posta ukrzyowanego Chrystusa rozpita jest przed dziwnym, unoszcym si w powietrzu trjwymiarowym krzyem, ktry w rzeczywistoci jest tesseraktem, rozoon form czterowymiarowego szecianu. Na synnym obrazie Trwao pamici Dali prbowa przedstawi czas jako czwarty wymiar, std metafora roztapiajcych si zegarw. Obraz Marcela Duchampa Akt schodzcy po schodach rwnie by prb pokazania czasu jako czwartego wymiaru, tym razem poprzez uchwycenie w kolejnych fazach ruchu schodzcej postaci. Czwarty wymiar pojawia si nawet w opowieci Oscara Wilde'a Upir rodu Canterville'w, gdzie duch, ktry straszy w nawiedzonym domu yje w czwartym wymiarze. W kilku dzieach H.G. Wellsa take wystpuje czwarty wymiar, midzy innymi w Niewidzialnym
Arystoteles, O niebie, w: Dziea wszystkie, tom II, przel. P. Siwek, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 232 (przyp. tum.). 92 L. Dalrymple Henderson, The Fourth Dimension and Non-Euclidean Geometry in Modern Art, Princeton University Press, Princeton 1983, s. xix.
91

190

czowieku, w opowieci W czwartym wymiarze oraz w Cudownym gociu. (W tej ostatniej ksice, ktra staa si inspiracj dla licznych filmw hollywoodzkich i powieci fantastycznonaukowych, nasz Wszechwiat jakim sposobem zderza si z wszechwiatem rwnolegym. Biedny anio z tego drugiego wszechwiata zostaje przypadkowo postrzelony przez myliwego i spada na Ziemi. Przeraony chciwoci, maostkowoci i egoizmem naszego Wszechwiata, w kocu popenia samobjstwo). Ide rwnolegych wszechwiatw przedstawi te, z przymrueniem oka, Robert Heinlein w ksice The Number of the Beast (Liczba Bestii). Heinlein wyobrazi sobie grup dzielnych miakw, ktrzy pdz przez wszechwiaty rwnolege w zaprojektowanym przez szalonego profesora midzywymiarowym samochodzie sportowym. W telewizyjnym serialu Sliders: Pity wymiar pewien modzieniec czyta ksik, a ta naprowadza go na pomys zbudowania wehikuu, ktry umoliwiaby lizganie si midzy wszechwiatami rwnolegymi. (Ksika czytana przez tego modzieca to napisana przeze mnie wczeniej Hiperprzestrze). Jednak w caej historii czwarty wymiar by uwaany przez fizykw jedynie za ciekawostk. Nigdy nie udao si zdoby adnego dowodu na istnienie wyszych wymiarw. Sytuacja zacza ulega zmianie w 1919 roku, gdy fizyk Theodor Kaluza napisa niezwykle kontrowersyjny artyku sugerujcy istnienie wyszych wymiarw. Jego punktem wyjcia bya oglna teoria wzgldnoci Einsteina, ale Kaluza umieci j w piciu wymiarach (jednym wymiarze czasowym i czterech przestrzennych; poniewa czas jest czwartym wymiarem czasoprzestrzeni, obecnie czwarty wymiar przestrzenny fizycy nazywaj pitym wymiarem). W miar jak pity wymiar staje si coraz mniejszy, rwnania w magiczny sposb dziel si na dwie czci. Jedna opisuje standardow teori wzgldnoci Einsteina, natomiast drugi fragment staje si teori wiata Maxwella! To byo zadziwiajce odkrycie. Moe tajemnica wiata kryje si w pitym wymiarze! Sam Einstein by wstrznity tym rozwizaniem, ktre zdawao si eleganckim poczeniem wiata i grawitacji. (Twrca teorii wzgldnoci by tak zaskoczony propozycj Kaluzy e rozwaa j przez dwa lata, zanim w kocu zgodzi si opublikowa jego artyku). Tak pisa do Kaluzy: Nigdy nie przyszed mi do gowy pomys sformuowania [jednolitej teorii] za pomoc piciowymiarowego cylindra [...]. Na pierwszy rzut oka Paska koncepcja niezwykle mi si podoba [...]. Formalna jedno Paskiej teorii jest zdumiewajca! "93. Przez lata fizycy stawiali sobie pytanie: skoro wiato jest fal, to co faluje? wiato moe pokona miliardy lat wietlnych pustej przestrzeni, cho jest ona wypeniona prni, pozbawiona wszelkiej materii. C wic takiego faluje w prni? Dziki teorii Kaluzy mamy konkretn propozycj rozwizania tego problemu: wiato faluje w pitym wymiarze. Rwnania Maxwella, opisujce dokadnie wasnoci wiata, jawi si nam po prostu jako rwnania fal przemieszczajcych si w pitym wymiarze.

A. Pais, Pan Bg jest wyrafinowany...: nauka i ycie Alberta Einsteina, przel. P. Amsterdamski, Prszyski i S-ka, Warszawa 2001, s. 332-333.
93

191

Wyobramy sobie ryby pywajce w bardzo pytkiej sadzawce. Mog nawet nie podejrzewa istnienia trzeciego wymiaru, poniewa ich oczy skierowane s na boki i mog pywa jedynie do przodu i do tyu, w prawo i lewo. Trzeci wymiar moe wydawa im si czym niemoliwym. Ale wyobramy sobie, e zaczyna pada. Chocia ryby nie mog zobaczy trzeciego wymiaru, wyranie widz cienie rzucane przez zmarszczki na powierzchni sadzawki wywoane kroplami deszczu. W ten sam sposb teoria Kaluzy wyjania wiato jako zaburzenia przemieszczajce si w pitym wymiarze. Kaluza udzieli rwnie odpowiedzi na pytanie: gdzie ten pity wymiar si znajduje? Poniewa nie dostrzegamy adnych dowodw na jego istnienie, musia si on zwin do tak niewielkich rozmiarw, e nie mona go zaobserwowa. (Wyobramy sobie, e bierzemy dwuwymiarow kartk papieru i zwijamy j ciasno w rulon. Z daleka rulon wyglda jak jednowymiarowa linia. W ten sposb, poprzez zwinicie, dwuwymiarowy obiekt mona zmieni w jednowymiarowy). Artyku Kaluzy pocztkowo wzbudzi sensacj. Jednak w nastpnych latach zaczy pojawia si zastrzeenia do jego teorii. Jaki jest rozmiar tego nowego pitego wymiaru? W jaki sposb si zwin? Na takie pytania nie mona byo znale odpowiedzi. Przez cae dziesiciolecia Einstein z przerwami pracowa nad t teori. Po jego mierci w 1955 roku zostaa ona wkrtce zapomniana, stajc si jeszcze jednym dziwnym przypisem do ewolucji fizyki. Teoria strun Wszystko to ulego zmianie wraz z pojawieniem si zdumiewajcej nowej teorii, nazwanej teori superstrun. Do lat osiemdziesitych fizycy tonli w morzu czstek subatomowych. Za kadym razem, gdy w potnych akceleratorach rozbijali na czci atomy, odkrywali w wyrzucanych szcztkach mnstwo nowych czstek. Byo to tak frustrujce, e J. Robert Oppenheimer stwierdzi, i Nagrod Nobla z fizyki naleaoby przyzna temu fizykowi, ktry w danym roku nie odkry adnej nowej czstki! (Enrico Fermi, przeraony rozrastaniem si liczby czstek subatomowych o grecko brzmicych nazwach, powiedzia: Gdybym potrafi spamita nazwy wszystkich tych czstek, zostabym botanikiem" 94 ). Po dziesicioleciach cikiej pracy t menaeri czstek udao si uporzdkowa dziki stworzeniu Modelu Standardowego. Zbudowanie Modelu Standardowego, kawaek po kawaku, kosztowao miliardy dolarw, pot tysicy inynierw i fizykw, oraz zaowocowao dwudziestoma Nagrodami Nobla. Jest to naprawd niezwyka teoria, ktra, jak si wydaje, zgadza si ze wszystkimi danymi dowiadczalnymi z dziedziny fizyki subatomowej. Jednak Model Standardowy, mimo niezaprzeczalnego sukcesu eksperymentalnego, nie by doskonay z powodu jednego powanego defektu. Jak uj to Stephen Hawking: jest brzydki i stworzony ad hoc". Zawiera przynajmniej dziewitnacie parametrw swobodnych (midzy innymi masy czstek i siy ich oddziaywa z innymi czstkami), trzydzieci sze kwarkw i antykwarkw, trzy dokadne i nadmiarowe kopie czstek i rzesze czstek subatomowych o dziwnie brzmicych

94

Cyt. za: N. Calder, The Key to the Universe, Penguin, New York 1977, s. 69.

192

nazwach, takich jak neutrina taonowe, gluony Younga-Millsa, bozony Higgsa, wuony i zetony. A na dodatek Model Standardowy w ogle nie wspomina o grawitacji. Trudno uwierzy, e przyroda na swoim najwaniejszym, podstawowym poziomie moe by tak chaotyczna i zupenie pozbawiona pikna. Oto teoria, ktr moe pokocha jedynie jej twrca. Ta jawna brzydota Modelu Standardowego zmusia fizykw do ponownego przeanalizowania wszystkich zaoe na temat przyrody. Gdzie musia zosta popeniony jaki powany bd. Jeeli przyjrzymy si rozwojowi fizyki w cigu kilku ostatnich stuleci, dojdziemy do wniosku, e jednym z najwaniejszych osigni ubiegego wieku byo zawarcie caej podstawowej fizyki w dwch wielkich teoriach: teorii kwantowej (reprezentowanej przez Model Standardowy) i oglnej teorii wzgldnoci Einsteina (opisujcej grawitacj). Godne uwagi jest to, e razem stanowi one sum caej wiedzy fizycznej na poziomie fundamentalnym. Pierwsza teoria opisuje wszystko to, co bardzo mae: subatomowy, kwantowy wiat, w ktrym czstki wykonuj niesamowity taniec, pojawiajc si nagle znikd i rwnie nagle znikajc, a nawet wystpujc w dwch miejscach naraz. Druga opisuje to, co bardzo due: wiat zjawisk takich jak czarne dziury i Wielki Wybuch, i uywa do tego jzyka gadkich powierzchni, rozcigliwych struktur i zakrzywionych przestrzeni. Teorie te s pod kadym wzgldem swoim przeciwiestwem: posuguj si inn matematyk, bazuj na odmiennych zaoeniach i rnych obrazach fizycznych. Sprawia to wraenie, jak gdyby przyroda miaa dwie, zupenie niemogce porozumie si ze sob osobowoci. Co wicej, wszelkie prby poczenia tych dwch teorii nieodmiennie prowadziy do uzyskania bezsensownych odpowiedzi. Przez p wieku wszyscy fizycy, ktrzy prbowali na si doprowadzi do maestwa midzy teori kwantow a ogln teori wzgldnoci, przekonywali si, e powstaa w ten sposb teoria wybucha im prosto w twarz, podajc w wynikach bezsensowne nieskoczonoci. Wszystko to ulego zmianie wraz z pojawieniem si teorii superstrun, ktra postuluje, e elektron i pozostae czstki subatomowe s niczym innym, jak rnymi rodzajami drga struny zachowujcej si niczym maa gumka. Gdy si szarpnie tak gumk, bdzie drgaa na rne sposoby, a kady z nich odpowiada innej czstce subatomowej. W ten sposb teoria superstrun wyjania wasnoci setek czstek subatomowych, ktre wykryto dotychczas w akceleratorach czstek. Rwnie grawitacja daje si zinterpretowa jako jedna z najniszych czstoci drga struny. Teori strun okrzyknito teori wszystkiego, wymarzon teori, ktra wymykaa si Einsteinowi przez ostatnie trzydzieci lat jego ycia. Einstein chcia uzyska jedn, wszechobejmujc teori zawierajc wszystkie prawa fizyki, ktra pozwoliaby mu pozna myli Boga". Jeeli teoria strun poprawnie czy ze sob grawitacj i teori kwantow, moe si okaza najwikszym osigniciem nauki od dwch tysicy lat, od czasu, gdy Grecy zastanawiali si nad tym, z czego skada si materia. Niezwyk cech teorii superstrun jest to, e opisywane przez ni struny mog drga jedynie w okrelonej liczbie wymiarw czasoprzestrzeni: potrafi wibrowa wycznie w dziesiciu wymiarach. Gdy prbuje si stworzy teori strun dla innej liczby wymiarw, jej opis matematyczny 193

si zaamuje. Nasz Wszechwiat jest oczywicie czterowymiarowy (ma trzy wymiary przestrzenne i jeden czasowy). Oznacza to, e pozostae sze wymiarw musiao w jaki sposb zapa si albo zwin, jak pity wymiar Kaluzy. Od pewnego czasu fizycy powanie zaczli si zastanawia nad sposobem udowodnienia, czy takie wysze wymiary istniej, czy nie. Najprostszym chyba sposobem potwierdzenia istnienia wyszych wymiarw byoby wykrycie odchyle od praw grawitacji Newtona. W szkole uczymy si, e grawitacja Ziemi zmniejsza si w miar, jak oddalamy si od niej w przestrze kosmiczn. Mwic dokadniej, grawitacja maleje proporcjonalnie do kwadratu odlegoci. Jest to jednak prawd tylko dlatego, e yjemy w trjwymiarowym wiecie. (Wyobramy sobie sfer otaczajc Ziemi. Grawitacja Ziemi rozkada si rwnomiernie na jej powierzchni, zatem im jest ona wiksza, tym sabsza jest grawitacja. Ale poniewa powierzchnia sfery ronie proporcjonalnie do kwadratu jej promienia, sia grawitacji, rozoona rwnomiernie na powierzchni sfery, musi si rwnie zmniejsza wraz z kwadratem promienia). Gdyby jednak Wszechwiat mia cztery wymiary przestrzenne, wtedy grawitacja zmniejszaaby si proporcjonalnie do szecianu odlegoci midzy ciaami. A gdyby Wszechwiat mia n wymiarw przestrzennych, grawitacja powinna si zmniejsza proporcjonalnie do n-1 potgi odlegoci. Synne prawo odwrotnych kwadratw Newtona sprawdzono z du dokadnoci na odlegociach astronomicznych; dlatego moemy wysya sondy, ktre przelatuj przez piercienie Saturna z zapierajc dech dokadnoci. Ale jeszcze do niedawna prawa odwrotnych kwadratw Newtona nie sprawdzono w adnym laboratorium dla maych odlegoci. Pierwsze dowiadczenie, ktrego celem byo sprawdzenie prawa odwrotnych kwadratw na maych odlegociach, zostao przeprowadzone w 2003 roku na Uniwersytecie Kolorado. Zakoczyo si ono wynikiem negatywnym. Najwyraniej nie ma adnego wszechwiata rwnolegego, przynajmniej w Kolorado. Jednak ten negatywny rezultat jedynie zaostrzy apetyty innych fizykw, ktrzy maj nadziej powtrzy ten eksperyment, tym razem z jeszcze wiksz dokadnoci. Co wicej, wybudowany w pobliu Genewy Wielki Zderzacz Hadronw, ktry uruchomiono w 2008 roku
95

, zostanie wykorzystany do poszukiwania nowego rodzaju czstek, zwanych

sczstkami lub superczstkami, bdcych wysz czstoci drga superstruny (wszystko, co nas otacza, to jedynie najnisze czstoci jej drga). Jeeli w LHC zostan wykryte sczstki, moe to oznacza rewolucj w sposobie postrzegania przez nas Wszechwiata. W jego nowym obrazie Model Standardowy stanowiby po prostu najnisz czsto drga superstruny. Kip Thorne twierdzi: Do roku 2020 fizycy zrozumiej prawa kwantowej grawitacji, ktre oka si jak odmian teorii strun". Poza wyszymi wymiarami, teoria strun przewiduje istnienie rwnie innego wszechwiata

Uruchomienie w 2008 roku nie powiodo si z powodu awarii transformatora. Kolejne ma by przeprowadzone we wrzeniu 2009 roku (przyp. red.).
95

194

rwnolegego, a jest nim multiwszechwiat. Multiwszechwiat Jest jeszcze jedno niedajce fizykom spokoju pytanie odnonie do teorii strun: dlaczego musi istnie pi rnych jej wersji? Teoria strun mogaby poprawnie zjednoczy teori kwantow z grawitacj, jednak znaleziono a pi sposobw osignicia tego celu. Bya to dosy wstydliwa sytuacja, poniewa wikszo fizykw chciaa uzyska jedn teori wszystkiego. Einstein, na przykad, chcia wiedzie, czy Bg mia jaki wybr, gdy tworzy Wszechwiat". Uwaa, e zunifikowana teoria pola, bdca teori wszystkiego, powinna by tylko jedna. Dlaczego wic miaoby istnie pi teorii strun? W 1994 roku pojawia si kolejna sensacja. Edward Witten z Institute for Advanced Study w Princeton i Paul Townsend z uniwersytetu w Cambridge wysunli hipotez, e wszystkie pi teorii strun to w zasadzie jedna teoria - ale jedynie pod warunkiem, e doda si jedenasty wymiar. Z punktu widzenia jedenastu wymiarw, pi teorii scala si w jedn! Okazao si, e jednak jest tylko jedna teoria, ale z zastrzeeniem, e wdrapiemy si na wierzchoek jedenastego wymiaru. W jedenastym wymiarze moe istnie nowy obiekt matematyczny zwany membran (ktry mona na przykad porwna do powierzchni kuli). Zauwaono zadziwiajc rzecz: jeeli zmniejszy si liczb wymiarw z jedenastu do dziesiciu, wszystkie pi teorii strun wyoni si z pojedynczej membrany. Zatem kada z piciu teorii strun okazaa si jedynie innym sposobem przeksztacenia membrany z jedenastu do dziesiciu wymiarw. (Aby sobie to uzmysowi, zamy, e mamy pik plaow z nacignit wok jej rwnika gumk. Nastpnie wyobramy sobie, e nasz pik przecinamy noyczkami w dwch miejscach, pod i nad nacignit na ni gumk tak, e odcinamy cakowicie jej doln i grn cz. Pozostaje nam tylko gumowa opaska - struna. Podobnie, jeeli zwiniemy jedenasty wymiar, wszystkim, co pozostanie z membrany, bdzie jej rwnik, ktry jest strun. W rzeczywistoci, z punktu widzenia matematyki istnieje pi sposobw, w jakie mona dokona takiego cicia, co powoduje, e uzyskujemy pi rnych teorii strun w dziesiciu wymiarach). Jedenasty wymiar pozwoli nam uzyska nowy obraz. Sugerowa rwnie, e by moe sam Wszechwiat jest membran unoszc si w jedenastowymiarowej czasoprzestrzeni. Co wicej, nie wszystkie te wymiary musz by mae. Tak naprawd niektre z nich mogyby by nieskoczone. To pociga za sob moliwo, e nasz Wszechwiat moe istnie w multiwszechwiecie innych wszechwiatw. Wyobramy sobie ogromny zbir baniek mydlanych, czyli membran. Kada baka mydlana przedstawia sob cay wszechwiat unoszcy si w wikszym obszarze jedenastowymiarowej hiperprzestrzeni. Kada baka moe si czy z innymi bakami, dzieli si, a nawet pojawia si i znika. Moliwe, e yjemy na powierzchni jednej z takich baniek-wszechwiatw. Max Tegmark z MIT wierzy, e za 50 lat istnienie takich wszechwiatw rwnolegych nie bdzie wzbudzao wikszych kontrowersji ni 100 lat temu istnienie innych galaktyk - zwanych 195

wwczas wszechwiatami wyspowymi"96. Ile wszechwiatw przewiduje teoria strun? Jedn z kopotliwych jej cech jest fakt, e moe ich by biliony bilionw, a kady z nich byby w peni zgodny z teori wzgldnoci i teori kwantow. Zgodnie z jednym z oszacowa, wszechwiatw takich moe by googol (googol to 1 ze 100 zerami). W normalnych warunkach komunikacja midzy tymi wszechwiatami nie jest moliwa. Atomy naszych cia s niczym muchy zapane na lep. Moemy si porusza swobodnie w trzech wymiarach, po powierzchni naszego wszech-wiata-membrany, ale nie moemy z niego wyskoczy do hiperprzestrzeni, dlatego e jestemy do niego przyklejeni. Natomiast grawitacja, poniewa jest zakrzywieniem czasoprzestrzeni, moe swobodnie wypywa do przestrzeni pomidzy wszechwiatami. Istnieje nawet pewna teoria, zgodnie z ktr ciemna materia, niewidoczna posta materii otaczajca Galaktyk, moe by zwyczajn materi unoszc si we wszechwiecie rwnolegym. Jak w powieci H.G. Wellsa Niewidzialny czowiek, gdyby kto unosi si tu nad nami w czwartym wymiarze, byby dla nas niewidzialny. Wyobramy sobie dwie rwnolegle uoone kartki papieru i jak posta na powierzchni jednej z nich, tu nad drug kartk. Istnieje hipoteza, e w podobny sposb ciemna materia moe by zwyk galaktyk unoszc si nad nami w innym membranowym wszechwiecie. Odczuwalibymy grawitacj takiej galaktyki, bo grawitacja moe przesika midzy wszechwiatami, ale byaby ona dla nas niewidoczna, poniewa jej wiato nie mogoby do nas dotrze. W ten sposb galaktyka oddziaywaaby grawitacyjnie, pozostajc niewidzialn, co pasuje do opisu ciemnej materii. (Inn moliwoci jest to, e ciemna materia skada si z wyszej czstoci drga superstruny. Wszystko, co widzimy wok siebie, na przykad atomy i wiato, jest jedynie najnisz czstoci drga superstruny. Ciemna materia mogaby by kolejnym, wyszym zbiorem drga). Oczywicie wikszo z tych wszechwiatw rwnolegych jest zapewne martwa i skada si jedynie z bezksztatnego gazu oraz czstek subatomowych, takich jak elektrony i neutrina. W takich wszechwiatach proton moe nie by stabilny, wic caa materia w znanej nam formie powoli rozpadaaby si i rozpywaa. Zoona materia, skadajca si z atomw i czsteczek, zapewne w wielu z tych wszechwiatw w ogle nigdy nie mogaby powsta. Inne wszechwiaty rwnolege, wprost przeciwnie, mog zawiera formy materii o zoonoci przekraczajcej nasze wyobraenia. Zamiast tylko jednego rodzaju atomu, zbudowanego z protonw, neutronw i elektronw, mog zawiera oszaamiajc rnorodno innych postaci stabilnej materii. Takie wszechwiaty membranowe mog si rwnie ze sob zderza, wywoujc kosmiczne fajerwerki. Niektrzy fizycy z Princeton rozwaaj hipotez, e by moe nasz Wszechwiat powsta w wyniku zderzenia przed 13,7 miliarda lat dwch gigantycznych membran. Uwaaj, e fale uderzeniowe wywoane tym katastrofalnym zderzeniem doprowadziy do narodzin naszego
96

M. Tegmark, New Scientist Magazine", 18 listopada 2006, s. 37.

196

Wszechwiata. Godny uwagi jest fakt, e jeeli rozway si dowiadczalne konsekwencje tego dziwnego pomysu, wydaj si one zgadza z wynikami uzyskanymi przez znajdujcego si obecnie na orbicie satelit WMAP. (Idea ta nazywana jest czasem teori wielkiego planicia"). Za teori multiwszechwiata przemawia jeden fakt. Gdy przygldamy si staym przyrody, odkrywamy, e s one bardzo precyzyjnie dostrojone do wartoci zezwalajcych na powstanie ycia. Gdybymy zwikszyli warto siy jdrowej, gwiazdy wypaliyby si zbyt szybko, by ycie zdyo si wyksztaci. Gdyby warto siy jdrowej bya natomiast mniejsza, gwiazdy w ogle nigdy by nie zapony i ycie rwnie nie mogoby powsta. Jeeli zwikszymy warto siy grawitacji, okae si, e nasz Wszechwiat zbyt szybko ginie w Wielkiej Zapaci. Gdybymy zmniejszyli warto grawitacji, Wszechwiat rozszerzaby si zbyt szybko w kierunku stanu nazywanego Wielkim Chodem. Naprawd wiele jest takich przypadkw" zwizanych ze staymi przyrody, dziki ktrym mogo powsta ycie. Wszystko wskazuje na to, e nasz Wszechwiat przebywa w strefie Zotowosej" wielu parametrw, ktre s tak dostrojone, by mogo zaistnie ycie. Zatem, albo dojdziemy do wniosku, e istnieje jakiego rodzaju Bg, ktry dobra nasz Wszechwiat w taki sposb, by by w sam raz dla ycia, albo przyjmiemy, e istniej miliardy wszechwiatw rwnolegych, z ktrych wiele jest martwych. Jak powiedzia Freeman Dyson: wydaje si, e Wszechwiat wiedzia, i nadchodzimy". Sir Martin Rees z uniwersytetu w Cambridge napisa, e to precyzyjne dostrojenie jest w rzeczywistoci przekonujcym dowodem na istnienie multiwszechwiata. Istnieje pi staych fizycznych (takich jak siy rnych oddziaywa), ktre s dostrojone do wartoci pozwalajcych na powstanie ycia i Rees uwaa, e istnieje rwnie nieskoczona liczba wszechwiatw, w ktrych te stae przyrody nie sprzyjaj yciu. Jest to tak zwana zasada antropiczna. Jej saba wersja stwierdza po prostu, e nasz Wszechwiat jest tak dostrojony, by mogo powsta ycie (poniewa w kocu jestemy tutaj i moemy postawi tak tez). Silna wersja tej zasady wysuwa hipotez, e by moe nasze istnienie jest produktem ubocznym jakiego projektu lub dziaania celowego. Wikszo kosmologw zgodziaby si ze sab wersj zasady antropicznej, trwa jednak zagorzaa dyskusja na temat tego, czy zasada antropiczna jest now zasad nauki, ktra moe doprowadzi do nowych odkry i wynikw, czy te po prostu stwierdzeniem rzeczy oczywistej. Teoria kwantowa Oprcz wyszych wymiarw i multiwszechwiata, istnieje jeszcze jeden rodzaj wszechwiata rwnolegego, ktry przyprawia Einsteina o bl gowy, i ktry w dalszym cigu przeladuje fizykw. Jest nim kwantowy multiwszechwiat wynikajcy ze zwykej teorii kwantowej. Paradoksy fizyki kwantowej wydaj si tak trudne do rozwizania, e laureat Nagrody Nobla Richard Feynman lubi powtarza, i tak naprawd nikt nie rozumie teorii kwantowej. Jak na ironi, chocia teoria kwantowa odniosa najwikszy sukces spord wszystkich teorii stworzonych kiedykolwiek przez ludzki umys (czsto jej dokadno siga jednej czci na 10 miliardw), opiera si ona na przypadku, szczciu i prawdopodobiestwach. W przeciwiestwie 197

do teorii newtonowskiej, ktra udziela okrelonych, jednoznacznych odpowiedzi na pytania o ruch cia, teoria kwantowa moe poda jedynie prawdopodobiestwa. Cuda wspczesnej techniki, takie jak lasery, Internet, komputery, telewizja, telefony komrkowe, radar, kuchenki mikrofalowe, i tak dalej, wszystkie opieraj si na grzskim gruncie prawdopodobiestw. Najbardziej jaskrawym przykadem tej zagadki jest synny problem kota Schrdingera (sformuowany przez jednego z twrcw teorii kwantowej, ktry paradoksalnie przedstawi go po to, by rozprawi si z probabilistyczn interpretacj). Schrodinger pomstowa na tak interpretacj swojej teorii, stwierdzajc, e jeeli koniecznie trzeba trzyma si tego przekltego kwantowego przeskakiwania, to auj, e w ogle miaem z tym co wsplnego"97. Paradoks z kotem Schrdingera wyglda nastpujco: umieszcza si kota w zamknitym pudeku. W rodku, w kota wycelowany jest rewolwer, ktrego spust poczony jest z licznikiem Geigera lecym obok kawaka uranu. Gdy jeden z atomw uranu ulegnie rozpadowi, uruchomi licznik Geigera, powodujc wystrza z rewolweru i zabicie kota. Atom uranu moe albo ulec rozpadowi, albo nie. Kot jest albo ywy, albo martwy. Tak podpowiada zdrowy rozsdek. Jednak w teorii kwantowej nie mamy pewnoci, czy atom uranu si rozpad. Dodajemy wic do siebie oba prawdopodobiestwa, sumujc funkcj falow atomu, ktry uleg rozpadowi, z funkcj falow nienaruszonego atomu. Lecz to oznacza, e aby opisa kota, musimy do siebie doda jego dwa stany. Zatem kot nie jest ani ywy, ani martwy. Zostaje przedstawiony jako suma kota ywego i martwego! Jak napisa kiedy Feynman, mechanika kwantowa opisuje Natur w sposb absurdalny - i zgadza si znakomicie z dowiadczeniem. Mam zatem nadziej, e zaakceptujecie Natur tak, jaka jest - absurdaln"98. Dla Einsteina i Schrdingera to byo niedorzeczne. Einstein wierzy w obiektywn rzeczywisto, zdrowy rozsdek, Newtonowski obraz wiata, w ktrym obiekty s w okrelonym stanie, a nie w sumie wielu moliwych stanw. A jednak ta dziwaczna interpretacja stanowi sedno wspczesnej cywilizacji. Bez niej wspczesna elektronika (a take atomy naszych cia) przestaaby istnie. (W naszym zwykym wiecie czasami artujemy sobie, e nie mona by troch w ciy". Jednak w wiecie kwantowym sytuacja wyglda jeszcze gorzej. Istniejemy jednoczenie jako suma wszystkich moliwych stanw ciaa: niespodziewajca si dziecka, w ciy, maa dziewczynka, starsza kobieta, podlotek, kobieta sukcesu itd.). Istnieje kilka sposobw rozwizania tego paradoksu. Twrcy teorii kwantowej wierzyli w interpretacj Szkoy Kopenhaskiej, zgodnie z ktr, otwierajc pudeko, dokonujemy pomiaru i moemy stwierdzi, czy kot jest ywy, czy martwy. Funkcja falowa ulega redukcji do jednego stanu i wadz przejmuje zdrowy rozsdek. Fale znikny i pozostay jedynie czstki. Oznacza to, e kot osiga teraz okrelony stan (albo jest martwy, albo ywy) i nie jest ju opisywany funkcj falow. Istnieje zatem niewidzialna bariera oddzielajca od siebie dziwaczny wiat atomw i

97 98

K.C. Cole, op cit.,s. 222. R. Feynman, QED: Osobliwa teoria wiata i materii, prze. H. Biakowska, PIW, Warszawa 1992, s. 15.

198

makroskopowy wiat ludzi. W wiecie atomowym wszystko opisywane jest przez fale prawdopodobiestwa, a zgodnie z tym opisem atomy mog by jednoczenie w wielu miejscach. Im wiksza jest fala w jakiej okolicy, tym wiksze prawdopodobiestwo, e w tym punkcie znajdziemy czstk. Jednak w przypadku duych obiektw funkcje falowe ulegy redukcji i obiekty te istniej w okrelonym stanie, dlatego gr bierze zdrowy rozsdek. (Gdy Einsteina odwiedzali gocie, zwyk wskazywa Ksiyc i pyta: Czy Ksiyc istnieje dlatego, e patrzy na niego mysz?". W pewnym sensie, odpowied Szkoy Kopenhaskiej moe brzmie: tak). Wikszo podrcznikw fizyki wyszej trzyma si wiernie pierwotnej interpretacji Szkoy Kopenhaskiej, chocia wielu aktywnych naukowo fizykw ju j porzucio. Obecnie dysponujemy nanotechnologi i potrafimy manipulowa pojedynczymi atomami, zatem posugujc si skaningowym mikroskopem tunelowym, moemy dowolnie sterowa pojawiajcymi si i znikajcymi atomami. Nie ma adnej niewidzialnej ciany oddzielajcej wiat mikroskopowy od makroskopowego. Istnieje cigo. Obecnie nie ma powszechnej zgody co do tego, jak naley rozwiza t kwesti, a dotyka ona samego sedna wspczesnej fizyki. Na konferencjach tocz si gorce spory midzy zwolennikami rnych teorii. Zgodnie z jednym z mniejszociowych punktw widzenia, Wszechwiat moe by wypeniony kosmiczn wiadomoci. Obiekty zaczynaj istnie w chwili dokonywania pomiaru, a pomiary przeprowadzaj istoty obdarzone wiadomoci. Zatem Wszechwiat musi przenika jaka kosmiczna wiadomo, ktra okrela stan, w jakim si znajdujemy. Niektrzy, na przykad laureat Nagrody Nobla Eugene Wigner, uwaaj, e to dowodzi istnienia Boga lub jakiej innej kosmicznej wiadomoci. (Wigner napisa: Sformuowanie praw [teorii kwantowej] w cakowicie spjny sposb okazao si niemoliwe bez odwoania do wiadomoci". Zainteresowa si nawet Wedant, nurtem filozofii hinduistycznej, zgodnie z ktrym Wszechwiat przesiknity jest wszechobejmujc wiadomoci). Innym sposobem postrzegania tego paradoksu jest idea wielu wiatw, zaproponowana przez Hugh Everetta w 1957 roku, zgodnie z ktr Wszechwiat po prostu dzieli si na dwie czci: w jednej z nich kot jest ywy, a w drugiej martwy. Oznacza to, e za kadym razem, gdy ma miejsce zdarzenie kwantowe, dochodzi do ogromnego rozrastania si, rozgaziania wszechwiatw rwnolegych. Kady wszechwiat, ktry moe istnie, istnieje. Im bardziej jest on dziwaczny, tym mniej prawdopodobny, niemniej wszechwiaty te istniej. Istnieje wic wszechwiat rwnolegy, w ktrym hitlerowcy wygrali II wojn wiatow, albo wszechwiat, w ktrym hiszpaska armada nigdy nie zostaa pokonana i wszyscy mwi po hiszpasku. Innymi sowy, funkcja falowa nigdy nie ulega redukcji. Po prostu dalej poda swoj drog i radonie dzielc si, tworzy niezliczone wszechwiaty99.
99Inn atrakcyjn cech interpretacji wielu wiatw jest to, e nie wymaga ona adnych dodatkowych zaoe, poza wyjciowym rwnaniem falowym. W takim obrazie nie musi zachodzi redukcja funkcji falowej ani obserwacja. Funkcja falowa po prostu dzieli si spontanicznie, automatycznie, bez jakiegokolwiek wpywu zewntrznego lub dodatkowych zaoe. W tym sensie teoria wielu wiatw jest prostsza pojciowo
99

199

Jak uj to fizyk z MIT Alan Guth: Jest taki wszechwiat, w ktrym Elvis cigle yje, a Al Gore jest prezydentem". Laureat Nagrody Nobla Frank Wilczek mwi: Gdy jednak przyjmiemy radykalnie konserwatywn interpretacj mechaniki kwantowej, bdzie nam stale towarzyszy wiadomo istnienia nieskoczenie wielu nieco rnych kopii nas samych, przeywajcych swoje rwnolege ycie, oraz tego, e co chwila pojawiaj si nowe kopie, kada przejmujca jedn z wielu naszych alternatywnych przyszoci"100. Jedn z idei, ktra zdobywa coraz wiksz popularno wrd fizykw, jest dekoherencja. Odwoujca si do niej teoria stwierdza, e wszystkie te wszechwiaty rwnolege s moliwe, lecz nasza funkcja falowa ulega w stosunku do nich dekoherencji (to znaczy, ju nie drga zgodnie z nimi) i dlatego nie moe ju z nimi oddziaywa. Oznacza to, e siedzc w swoim pokoju, wspistniejemy jednoczenie z funkcj falow dinozaurw, kosmitw, piratw i jednorocw, a wszystkie te istoty wierz wicie, e to ich wszechwiat jest tym rzeczywistym", tyle tylko e nie jestemy ju do nich dostrojeni. Wedug laureata Nagrody Nobla Stevena Weinberga, przypomina to dostrajanie stojcego w pokoju odbiornika radiowego do wybranej stacji radiowej. Wiemy, e pokj zalany jest sygnaami wielu stacji radiowych z caego kraju i wiata, lecz nasze radio dostraja si tylko do jednej z nich. Ulega ono dekoherencji wzgldem wszystkich pozostaych stacji. (Podsumowujc, Wein-berg zauwaa, e idea wielu wiatw byaby kiepsk ide, gdyby wszystkie pozostae idee byy lepsze"). Czy istnieje zatem funkcja falowa zej Federacji Planet upicej sabsze planety i wycinajcej w pie swoich wrogw? By moe, ale jeeli tak, uleglimy dekoherencji wzgldem tego wszechwiata. Wszechwiaty kwantowe Gdy Hugh Everett dyskutowa na temat swojej teorii wielu wiatw z innymi fizykami, spotyka si ze zdziwieniem lub obojtnoci. Jeden z fizykw, Bryce DeWitt z University of Texas, odrzuca t teori, poniewa zupenie nie ma poczucia, e rozdziela si na dwoje". To jednak, odpowiada Everett, przypomina sposb, w jaki Galileusz odpowiada swoim krytykom na zarzut, e nie czuj, by Ziemia si poruszaa. (W kocu DeWitt przeszed na stron Everetta i sta si gwnym zwolennikiem tej teorii). Przez dziesiciolecia teoria wielu wiatw tkwia w zapomnieniu. Bya po prostu zbyt

od pozostaych teorii, ktre odwouj si do zewntrznych obserwatorw, pomiarw, redukcji i tak dalej. To prawda, e zostajemy obcieni nieskoczon liczb wszechwiatw, ale nadzr nad nimi sprawuje funkcja falowa, bez jakichkolwiek zewntrznych zaoe. Jednym ze sposobw zrozumienia, dlaczego nasz fizyczny Wszechwiat wydaje si tak stabilny i bezpieczny, jest odwoanie si do dekoherencji; stabilno bierze si std, e uleglimy dekoherencji wzgldem wszystkich wszechwiatw rwnolegych. Ale dekoherencja nie eliminuje tych innych wszechwiatw. Jedynie wyjania, dlaczego nasz Wszechwiat, bdcy tylko jednym z nieskoczonego zbioru wszechwiatw, wydaje si tak stabilny. Dekoherencja opiera si na idei, e cho wszechwiaty mog si rozdziela na wiele wszechwiatw, nasz Wszechwiat w wyniku interakcji z otoczeniem oddziela si od pozostaych wszechwiatw.

200

fantastyczna, by moga by uznana za prawdziw. John Wheeler, promotor Everetta w Princeton, w kocu doszed do wniosku, e z t teori wie si zbyt wiele nadbagau". Lecz jednym z powodw, dla ktrego teoria Everetta staa si nagle ostatnio modna, jest fakt, e fizycy prbuj zastosowa teori kwantow do ostatniego przyczka opierajcego si skwantowaniu: do samego Wszechwiata. Jeeli zastosujemy zasad nieoznaczonoci do caego Wszechwiata, w sposb naturalny dojdziemy do multiwszechwiata. Pojcie kwantowej kosmologii z pocztku wydaje si wewntrznie sprzeczne: teoria kwantowa odnosi si do nieskoczenie maego wiata atomu, natomiast kosmologia zajmuje si caym Wszechwiatem. Ale zastanwmy si: w chwili Wielkiego Wybuchu, Wszechwiat by znacznie mniejszy od elektronu. Kady fizyk zgodzi si, e elektrony naley skwantowa; to znaczy, e opisuje si je za pomoc probabilistycznego rwnania falowego (rwnania Diraca) i mog one istnie w wielu stanach. Zatem, skoro trzeba skwantowa elektrony i skoro Wszechwiat by kiedy mniejszy od elektronu, to rwnie Wszechwiat musi istnie jednoczenie w wielu stanach - taka teoria w sposb naturalny prowadzi do podejcia wielu wiatw. Zaproponowana przez Nielsa Bohra interpretacja kopenhaska napotyka jednak problem, jeeli zastosuje si j do caego Wszechwiata. Interpretacja ta, chocia wszdzie na wiecie uczy si jej na kadym kursie mechaniki kwantowej dla doktorantw, odwouje si do obserwatora, ktry dokonuje obserwacji i powoduje redukcj funkcji falowej. Proces obserwacji jest bezwzgldnie konieczny do okrelenia wiata makroskopowego. Jak jednak kto moe by poza Wszechwiatem w chwili dokonywania obserwacji caego Wszechwiata? Jeeli funkcja falowa opisuje Wszechwiat, to w jaki sposb zewntrzny obserwator moe doprowadzi do jej redukcji? Dla niektrych niemoliwo obserwowania Wszechwiata z zewntrz jest bardzo powan wad interpretacji kopenhaskiej. W podejciu wielu wiatw rozwizanie tego problemu jest proste: Wszechwiat istnieje po prostu w wielu stanach rwnolegych, a wszystkie one s okrelone przez gwn funkcj falow, zwan funkcj falow Wszechwiata. W kosmologii kwantowej Wszechwiat powsta jako kwantowa fluktuacja prni, to znaczy jako niewielki pcherzyk w pianie czasoprzestrzeni. Wikszo wszechwiatw potomnych w pianie czasoprzestrzeni ma swj wielki wybuch, ale zaraz po nim nastpuje wielka zapa. Dlatego wanie nigdy ich nie dostrzegamy, poniewa s niezwykle mae i istniej tylko przez chwil, plsajc w tacu, w ktrym pojawiaj si, by zaraz znikn w prni. Oznacza to, e nawet nic" wprost kipi od pojawiajcych si i znikajcych wszechwiatw potomnych - dzieje si to jednak w skali, ktra jest zbyt maa, bymy mogli wykry je naszymi przyrzdami. Jednak z jakiego powodu jeden z pcherzykw czasoprzestrzennej piany nie skurczy si ponownie w wielkiej zapaci, ale cay czas si rozszerza. To nasz Wszechwiat. Zdaniem Alana Gutha, znaczy to, e cay Wszechwiat jest za darmo. W kosmologii kwantowej fizycy wychodz od rwnania analogicznego do rwnania

F. Wilczek, B. Devine, W poszukiwaniu harmonii: Wariacje na tematy z fizyki wspczesnej, przel. E. okas i B. Bieniok, Prszyski i S-ka, Warszawa 2007, s. 142.
100

201

Schrdingera, ktre rzdzi funkcj falow elektronw i atomw. Posuguj si oni rwnaniem Hewitta-Wheelera, ktre operuje na funkcji falowej wszechwiata. Zwykle funkcja falowa Schrdingera jest okrelona w kadym punkcie przestrzeni i czasu, dlatego mona obliczy szanse znalezienia elektronu w okrelonym miejscu i czasie. Natomiast funkcja falowa wszechwiata jest okrelona dla wszystkich moliwych wszechwiatw. Jeeli funkcja falowa wszechwiata bdzie akurat przyjmowaa du warto dla pewnego okrelonego wszechwiata, bdzie to oznaczao, e jest due prawdopodobiestwo, i wszechwiat znajdzie si w tym wanie konkretnym stanie. Hawking posun si w zastosowaniu takiego punktu widzenia jeszcze dalej. Nasz Wszechwiat - twierdzi - jest szczeglny wrd innych wszechwiatw. Funkcja falowa wszechwiata przyjmuje du warto dla naszego Wszechwiata i jest bliska zeru dla wikszoci innych wszechwiatw. Tak wic istnieje niewielkie, ale skoczone prawdopodobiestwo, e w multiwszechwiecie mog istnie inne wszechwiaty, jednak w przypadku naszego to prawdopodobiestwo jest najwiksze. Hawking prbuje nawet w ten sposb wyprowadzi inflacj. W takim podejciu wszechwiat, ktry ulega inflacji, jest po prostu bardziej prawdopodobny od wszechwiata, ktry nie przechodzi takiego procesu, i dlatego nasz Wszechwiat mia ten etap w swojej historii. Mogoby si wydawa, e teoria, i nasz Wszechwiat powsta z nicoci" czasoprzestrzennej piany, jest cakowicie niesprawdzalna, zgadza si ona jednak z kilkoma prostymi obserwacjami. Po pierwsze, wielu fizykw wskazuje na fakt, e to zadziwiajce, i cakowita suma dodatnich i ujemnych adunkw we Wszechwiecie wynosi dokadnie zero, przynajmniej w granicach dokadnoci eksperymentw. Jest dla nas oczywiste, e w przestrzeni kosmicznej dominujc sil jest grawitacja, a jednak jest tak jedynie dlatego, e dodatnie i ujemne adunki dokadnie si znosz. Gdyby istniaa najmniejsza nierwnowaga w liczbie adunkw dodatnich i ujemnych na Ziemi, mogoby to wystarczy do rozerwania jej na czci, poniewa pokonana zostaaby utrzymujca j w caoci sia grawitacji. Jednym z prostych wyjanie, dlaczego istnieje taka rwnowaga midzy adunkami dodatnimi i ujemnymi, jest przyjcie, e nasz Wszechwiat powsta z niczego", a nic" ma zerowy adunek. Po drugie, moment pdu naszego Wszechwiata jest rwny zero. Chocia przez cae lata Kurt Godel, dodajc do siebie momenty pdu rnych galaktyk, stara si wykaza, e Wszechwiat si obraca, astronomowie uwaaj obecnie, e wypadkowy moment pdu Wszechwiata wynosi zero. Zjawisko to mona by atwo wyjani, jeeli przyjmiemy, e Wszechwiat powsta z niczego", poniewa nic" ma zerowy moment pdu. Po trzecie, zaoenie, e nasz Wszechwiat powsta z niczego, pomogoby w wyjanieniu, dlaczego cakowita zawarto masy-energii we Wszechwiecie jest tak maa, by moe nawet zerowa. Jeeli dodamy do siebie dodatni energi materii i ujemn energi zwizan z grawitacj, dojdziemy do wniosku, e si wzajemnie znosz. Jeeli Wszechwiat jest zamknity i skoczony, to zgodnie z ogln teori wzgldnoci cakowita ilo zawartej w nim materii-energii powinna wynosi dokadnie zero. Jeeli nasz Wszechwiat jest otwarty i nieskoczony, to nie musi tak by, 202

jednak teoria inflacji zdaje si wskazywa, e cakowita ilo masy-energii w naszym Wszechwiecie jest niezwykle maa). Kontakt midzy wszechwiatami? To powoduje, e pojawiaj si pewne intrygujce pytania: Skoro fizycy nie mog wykluczy moliwoci istnienia kilku rodzajw wszechwiatw rwnolegych, to czy byoby moliwe nawizanie z nimi kontaktu? Odwiedzenie ich? Albo czy to moliwe, e istoty z innych wszechwiatw zoyy nam ju wizyt? Nawizanie kontaktu z innymi wszechwiatami kwantowymi, ktre ulegy dekoherencji wzgldem nas, wydaje si wysoce nieprawdopodobne. Powodem, dla ktrego uleglimy dekoherencji wzgldem pozostaych wszechwiatw, jest to, e nasze atomy zderzyy si z niezliczon liczb innych atomw otaczajcego nas rodowiska. Za kadym razem, gdy dochodzi do takiego zderzenia, funkcja falowa atomu prawdopodobnie ulega w niewielkim stopniu redukcji; to znaczy, zmniejsza si liczba wszechwiatw rwnolegych. Kade zderzenie zawa krg moliwoci. Wypadkowy efekt wszystkich tych bilionw atomowych miniredukcji powoduje powstanie wraenia, e atomy naszego ciaa ulegy cakowitej redukcji i s w dobrze okrelonym stanie. Obiektywna rzeczywisto" Einsteina jest zudzeniem wywoanym przez fakt, e nasze ciao skada si z tak wielu atomw, ktre wzajemnie na siebie wpadajc, za kadym razem ograniczaj liczb moliwych wszechwiatw. Przypomina to patrzenie na nieostry obraz w kamerze. Taka sytuacja odpowiadaaby mikrowiatowi, w ktrym wszystko wydaje si zamazane i nieokrelone. Jednak za kadym razem, gdy w kamerze poprawiamy ostro, obraz staje si coraz wyraniejszy. To odpowiada bilionom niewielkich zderze ssiadujcych ze sob atomw, coraz bardziej zmniejszajcych liczb moliwych wszechwiatw. W ten sposb gadko przechodzimy od rozmytego mikrowiata do makrowiata. Zatem prawdopodobiestwo oddziaywania z innym podobnym do naszego wszechwiatem kwantowym nie wynosi zero, ale gwatownie maleje wraz z liczb atomw budujcych nasze ciao. Poniewa na nasze ciao skadaj si biliony bilionw atomw, szanse na to, e wejdziemy w kontakt z innym wszechwiatem zamieszkanym przez dinozaury lub kosmitw, s znikomo mae. Mona wyliczy, e na takie zdarzenie musielibymy czeka znacznie duej ni wynosi wiek Wszechwiata. A wic kontaktu z kwantowym wszechwiatem rwnolegym nie mona wykluczy, byoby to jednak niezwykle rzadkie zdarzenie, poniewa uleglimy dekoherencji wzgldem takich wszechwiatw. W kosmologii spotykamy jednak jeszcze inny rodzaj wszechwiata rwnolegego: multiwszechwiat skadajcy si ze wspistniejcych ze sob wszechwiatw, przypominajcych pian w kpieli. Nawizanie kontaktu z innym wszechwiatem w ramach multiwszechwiata to ju zupenie inna kwestia. Bez wtpienia byby to wyczyn trudny do osignicia, ale niewykluczone, e moliwy dla cywilizacji typu III. Jak ju wczeniej zauwaylimy, energia potrzebna do wytworzenia dziury w przestrzeni albo 203

do powikszenia czasoprzestrzennej piany jest rzdu energii Plancka, a przy tak wysokich energiach przestaj obowizywa wszystkie znane nam prawa fizyki. W takich warunkach przestrze i czas trac stabilno i to stwarza moliwo opuszczenia naszego Wszechwiata (przy zaoeniu, e inne wszechwiaty istniej oraz e prba opuszczenia naszego nie okae si dla nas zabjcza). Nie jest to kwestia czysto akademicka, poniewa wszystkie inteligentne formy ycia we Wszechwiecie ktrego dnia bd musiay stawi czoo zbliajcemu si kocowi Wszechwiata. W ostatecznym rozrachunku teoria multiwszechwiata moe si okaza zbawieniem dla wszelkich inteligentnych form ycia w naszym Wszechwiecie. Najnowsze dane przesane przez krcego obecnie po ziemskiej orbicie satelit WMAP potwierdzaj, e Wszechwiat rozszerza si w przyspieszonym tempie. Ktrego dnia wszyscy moemy zgin w wyniku katastrofy, ktr fizycy okrelaj mianem Wielkiego Chodu. Ostatecznie cay Wszechwiat pogry si w ciemnoci; wszystkie gwiazdy we Wszechwiecie rozbysn po raz ostatni i zgasn, a przestrze kosmiczn bd wypeniay ju tylko martwe gwiazdy, gwiazdy neutronowe i czarne dziury. Nawet atomy naszych cia mog zacz si rozpada. Temperatura spadnie do poziomu bliskiego zera absolutnego, co spowoduje, e ycie nie bdzie ju mogo istnie. W miar, jak Wszechwiat bdzie zblia si do tego stanu, zaawansowana cywilizacja stojca w obliczu ostatecznej jego mierci mogaby zaryzykowa definitywn przeprowadzk do innego wszechwiata. Dla tych istot bdzie to wybr midzy zamarzniciem a porzuceniem naszego wiata. Prawa fizyki stanowi wyrok mierci dla wszelkiego inteligentnego ycia, jest w tych prawach jednak klauzula dajca nadziej uniknicia wyroku. Aby osign bajeczn energi Plancka, cywilizacja taka musiaaby zogniskowa w jednym punkcie moc olbrzymich zderzaczy atomw i dzia laserowych, wielkich jak Ukad Soneczny lub gromada gwiazd. Moliwe, e taka koncentracja energii wystarczy do otwarcia tunelu czasoprzestrzennego lub przejcia do innego wszechwiata. Cywilizacja typu III, wykorzystujc kolosaln energi, jak dysponuje, do otwarcia tunelu czasoprzestrzennego, moe opuci nasz umierajcy Wszechwiat, przenie si do innego wszechwiata i zacz wszystko od pocztku. Wszechwiat potomny w laboratorium? Chocia niektre z tych idei mog si wydawa nacigane, fizycy rozwaaj je zupenie powanie. Na przykad, gdy prbujemy zrozumie, jak doszo do Wielkiego Wybuchu, musimy przeanalizowa warunki, jakie mogy doprowadzi do tej pierwotnej eksplozji. Innymi sowy, musimy postawi pytanie: w jaki sposb mona by stworzy wszechwiat potomny w laboratorium? Andriej Linde z Uniwersytetu Stanforda, jeden ze wsptwrcw idei wszechwiata inflacyjnego, mwi, e jeeli uda nam si wytworzy wszechwiaty potomne w laboratorium, to nadejdzie moment, w ktrym bdziemy by moe musieli na nowo zdefiniowa Boga jako istot bardziej zaawansowan, a nie jedynie stwrc Wszechwiata". Pomys nie jest nowy. Wiele lat temu, gdy fizycy wyznaczali energi potrzebn do zainicjowania Wielkiego Wybuchu, ludzie natychmiast zaczli si zastanawia, co by si stao, gdyby w 204

laboratorium udao si skoncentrowa duo energii w jednym punkcie - gdyby odpalono jednoczenie wiele dzia. Czy jest moliwe zogniskowanie energii wystarczajcej do wyzwolenia miniaturowego wielkiego wybuchu? " - pyta Linde. Gdybymy skoncentrowali wystarczajc ilo energii w jednym punkcie, doprowadzilibymy jedynie do zapadnicia si czasoprzestrzeni w czarn dziur, i nic wicej. Jednak w 1981 roku Alan Guth z MIT wraz z Andriejem Linde przedstawi teori wszechwiata inflacyjnego, ktra od tego czasu nieustannie cieszy si zainteresowaniem wrd kosmologw. Zgodnie z t ide, Wielki Wybuch rozpocz si od superszybkiej ekspansji, znacznie szybszej ni sdzono wczeniej. (Idea wszechwiata inflacyjnego pozwolia na rozwizanie wielu uporczywych problemw kosmologii, takich jak pytanie o to, dlaczego Wszechwiat jest tak jednorodny. Gdziekolwiek kierujemy wzrok, z jednego miejsca nocnego nieba do punktu po przeciwlegej stronie nieboskonu, wszdzie widzimy jednorodny Wszechwiat, mimo e od Wielkiego Wybuchu nie upyno jeszcze wystarczajco duo czasu, by te odlege od siebie obszary mogy nawiza kontakt. Wedug teorii wszechwiata inflacyjnego, wyjanieniem tej zagadki jest to, e niewielki, stosunkowo jednorodny obszar czasoprzestrzeni tak bardzo si rozrs, e sta si caym obserwowalnym Wszechwiatem). Guth zaoy, e aby zainicjowa inflacj, na pocztku czasu musiay istnie niewielkie pcherzyki czasoprzestrzeni, z ktrych jeden niesamowicie napcznia i sta si obecnym Wszechwiatem. Teoria wszechwiata inflacyjnego odpowiedziaa za jednym zamachem na wiele kosmologicznych pyta. Co wicej, zgadza si ona ze wszystkimi danymi napywajcymi z przestrzeni kosmicznej, z satelitw WMAP i COBE. Teoria ta jest w rzeczywistoci niekwestionowanym liderem wrd kandydatw na teori Wielkiego Wybuchu. A jednak rwnie teoria wszechwiata inflacyjnego rodzi wiele kopotliwych pyta. Dlaczego ten pcherzyk zacz si rozszerza? Co wyczyo szybk ekspansj i doprowadzio do powstania znanego nam obecnie Wszechwiata? Jeeli inflacja ju raz si wydarzya, czy moe do niej doj ponownie? Jak na ironi, chocia scenariusz inflacyjny jest najwaniejsz teori w kosmologii, prawie nic nie wiadomo na temat tego, co uruchomio inflacj ani dlaczego si zatrzymaa. Aby rozwiza te palce kwestie, w 1987 roku Alan Guth i Edward Fahri z MIT zadali sobie kolejne hipotetyczne pytanie: w jaki sposb zaawansowana cywilizacja mogaby doprowadzi do inflacji swojego wszechwiata? Uczeni ci uwaali, e jeeli uda im si rozwiza t zagadk, bd rwnie potrafili odpowiedzie na gbsze pytanie - dlaczego Wszechwiat w ogle przeszed faz inflacji. Odkryli, e jeeli zogniskuje si w jednym punkcie wystarczajco duo energii, niewielkie pcherzyki czasoprzestrzeni zaczn powstawa spontanicznie. Jeeli jednak pcherzyki te byyby zbyt mae, z powrotem zniknyby w czasoprzestrzennej pianie. Jedynie w przypadku odpowiednio duych rozmiarw mogyby rozszerzy si tworzc cay wszechwiat. Z zewntrz narodziny takiego nowego wszechwiata nie wygldayby zbyt ciekawie, by moe nie byyby bardziej interesujce od wybuchu bomby jdrowej o mocy 500 kiloton. Odnielibymy 205

wraenie, e z Wszechwiata znikn niewielki pcherzyk, pozostawiajc po sobie nieduy wybuch jdrowy. Natomiast wewntrz pcherzyka mgby si rozszerza cakowicie nowy wszechwiat. Wyobramy sobie bak mydlan, ktra dzieli si lub wypuszcza mniejsz bak, bak potomn. Taka baka potomna mogaby szybko si rozszerzy, tworzc zupenie now bak. Podobnie wewntrz naszego Wszechwiata zobaczylibymy olbrzymi wybuch czasoprzestrzeni i powstanie caego nowego wszechwiata. Od 1987 roku zaproponowano wiele teorii, ktrych celem byo sprawdzenie, czy doprowadzenie odpowiedniej iloci energii moe spowodowa, by duy pcherzyk rozszerzy si i utworzy cay nowy wszechwiat. Najwiksz akceptacj uzyskaa teoria, zgodnie z ktr to pewna nowa czstka, zwana inflatonem, spowodowaa destabilizacj czasoprzestrzeni i w efekcie wyksztacenie si pcherzykw i ich rozszerzenie. Najnowsza kontrowersja pojawia si w 2006 roku, gdy fizycy zaczli si powanie przyglda nowej propozycji utworzenia wszechwiata potomnego z wykorzystaniem monopolu. Chocia monopoli - czstek majcych tylko jeden biegun magnetyczny, pnocny lub poudniowy - nigdy nie wykryto, uwaa si, e czstki takie dominoway w pierwotnym, wczesnym Wszechwiecie. Maj one tak du mas, e wytworzenie ich w laboratorium jest niezwykle trudne, ale wanie dziki tej masywnoci, gdybymy wtoczyli do monopolu jeszcze wicej energii, by moe udaoby si zapocztkowa rozszerzanie si wszechwiata potomnego i przeksztacenie go w prawdziwy wszechwiat. Dlaczego fizycy mieliby zadawa sobie trud stworzenia wszechwiata? Linde odpowiada: Z takiej perspektywy, kady z nas moe sta si bogiem". Istnieje jednak rwnie bardziej praktyczny powd uzasadniajcy potrzeb stworzenia nowego wszechwiata: aby w ostatecznoci uciec przed ewentualn mierci naszego Wszechwiata. Ewolucja wszechwiatw? Niektrzy fizycy rozwijaj te pomysy jeszcze dalej i ocierajc si o fantastyk naukow, pytaj, czy jaka inteligencja moga mie swj udzia w zaprojektowaniu naszego Wszechwiata. Zgodnie z przedstawionym przez Gutha i Fahriego scenariuszem, zaawansowana cywilizacja moe stworzy wszechwiat potomny, ale stae fizyczne (na przykad masa elektronu i protonu, oraz siy czterech oddziaywa) pozostayby w nim takie same. Co by si jednak stao, gdyby zaawansowana cywilizacja potrafia tworzy wszechwiaty potomne rnice si nieznacznie pod wzgldem wartoci staych przyrody? Wtedy takie wszechwiaty potomne mogyby ewoluowa w czasie, poniewa kade nowe ich pokolenie rnioby si w nieznacznym stopniu od poprzedniego. Jeeli przyjmiemy, e stae fundamentalne s DNA" wszechwiata, moemy powiedzie, e nie jest wykluczone, i inteligentna forma ycia bdzie potrafia stworzy wszechwiaty potomne majce nieco inne DNA". W kocu wszechwiaty te wyewoluuj, a nastpnie rozmno si te spord nich, ktre bd miay najlepsze DNA", zezwalajce na rozkwit inteligentnych form ycia. Fizyk Edward Harrison, rozwijajc pomys Lee Smolina, zaproponowa zasad doboru naturalnego wszechwiatw. W multiwszechwiecie bd dominoway wanie wszechwiaty z najlepszym 206

DNA", ktre umoliwi powstanie zaawansowanych cywilizacji, i te z kolei stworz jeszcze wicej wszechwiatw potomnych. Przetrwanie osobnikw najlepiej przystosowanych" oznacza w tym kontekcie po prostu przetrwanie wszechwiatw, ktre najbardziej sprzyjaj powstaniu zaawansowanych cywilizacji. Jeeli taki obraz jest zgodny z prawd, wyjaniaoby to, dlaczego fundamentalne stae we Wszechwiecie s tak dobrze dostrojone do powstania ycia. To znaczy, e wszechwiaty z wartociami staych przyrody umoliwiajcymi powstanie ycia nale do grupy najliczniej rozmnaajcych si wszechwiatw w multiwszechwiecie. (Chocia idea ewolucji wszechwiatw jest atrakcyjna ze wzgldu na wyjanienie pochodzenia zasady antropicznej, kopot z ni polega na tym, e jest ona niesprawdzalna i nie mona dowie jej nieprawdziwoci. Zanim uda si wycign jakie sensowne wnioski z tej idei, bdziemy musieli poczeka na ukoczenie prac nad teori wszystkiego). Obecnie nasz poziom techniczny jest zdecydowanie zbyt prymitywny, abymy mogli zdoby dowody na obecno wszechwiatw rwnolegych. Zatem wszystko to kwalifikuje si jako niemoliwo typu II - co, co jest obecnie niemoliwe, ale nie kci si z prawami fizyki. W skali od tysicy do milionw lat hipotezy te mog sta si podstaw nowych rozwiza technicznych cywilizacji typu III.

207

Cz III NIEMOLIWOCI TYPU III

208

Rozdzia 14 PERPETUUM MOBILE


Teorie przechodz przez cztery stadia akceptacji: i. to cakowicie bezwartociowa bzdura; ii. to ciekawe, ale dziwaczne; iii. to prawda, ale to zupenie nieistotne; iv. zawsze tak twierdziem. -J.B.S. Haldane, 1965 W klasycznej powieci Isaaca Asimova Rwni bogom, nieznany chemik w 2070 roku przypadkowo dokonuje najwikszego odkrycia wszech czasw - konstruuje Pomp Elektronow, ktra za darmo wytwarza nieograniczon energi. Wynalazek natychmiast znajduje szerokie zastosowanie. Jego odkrywca zostaje okrzyknity wielkim uczonym, poniewa udao mu si zaspokoi nieograniczone zapotrzebowanie cywilizacji na energi. [Pompa Elektronowa] bya dla caego wiata jak lampa Alladyna i wity Mikoaj zarazem"101 - napisa Asimov. Zaoona przez wynalazc firma wkrtce staje si jedn z najbogatszych korporacji na Ziemi, powodujc upadek przemysu zwizanego z wytwarzaniem energii jdrowej i wydobyciem ropy, gazu oraz wgla. wiat zostaje zalany darmow energi i caa cywilizacja upaja si nowo odkryt potg. Podczas gdy wszyscy wituj owo wielkie osignicie, pewien samotny fizyk nie moe pozby si uczucia niepokoju. Skd si bierze ta darmowa energia?" - zastanawia si. W kocu odkrywa tajemnic. Darmowa energia ma straszliw cen. Wylewa si ona z dziury w przestrzeni czcej nasz Wszechwiat z wszechwiatem rwnolegym, a ten nagy dopyw energii do naszego Wszechwiata uruchamia reakcj acuchow, w wyniku ktrej dojdzie do zniszczenia gwiazd i galaktyk, Soce zmieni si w supernow i wybuchnie, pochaniajc Ziemi. Od zarania udokumentowanej historii, witym Graalem wynalazcw, uczonych, a take szarlatanw i oszustw byo legendarne perpetuum mobile - urzdzenie dziaajce wiecznie, bez adnych strat energii. A jeszcze lepiej, gdyby potrafio wytwarza wicej energii ni samo zuywa, tak jak w przypadku Pompy Elektronowej, ktra dostarcza darmowej energii w nieograniczonych ilociach. W nadchodzcych latach, w miar jak w naszym uprzemysowionym wiecie bd si koczyy zasoby taniej ropy, nasili si potrzeba znalezienia nowych obfitych rde czystej energii. Szybujce w gr ceny paliwa, zmniejszajca si produkcja, wzrost zanieczyszczenia, zmiany atmosferyczne - wszystko to powoduje, e zainteresowanie energi staje si coraz wiksze. Na fali tego zaniepokojenia niektrzy wynalazcy skadaj obietnice dostarczenia nieograniczonych iloci darmowej energii, proponujc sprzeda swoich wynalazkw za setki milionw dolarw. Ustawiaj si do nich w kolejce inwestorzy zwabieni sensacyjnymi doniesieniami w mediach zajmujcych si rynkiem finansowym, ktre czsto nazywaj tych
101

I. Asimov, Rwni bogom, prze. R. Pawlikowski, Amber, Warszawa 2001, s. 15.

209

dziwakw nastpcami Edisona. Idea perpetuum mobile bardzo si rozpowszechnia w kulturze masowej. W odcinku Simpsonw pod tytuem Koniec Stowarzyszenia Nauczycieli i Rodzicw w czasie strajku nauczycieli Lisa buduje wasne perpetuum mobile. Skania to Homera do stanowczego stwierdzenia: Lisa, wracaj natychmiast [...] w tym domu przestrzega si praw termodynamiki!". W grach komputerowych The Sims, Xenosaga cz I i II oraz Ultima VI: The False Prophet (Ultima VI: Faszywy prorok), a take w serialu animowanym Invader Zim (Najedca Zim) emitowanym przez amerykaski kana Nickelodeon, urzdzenia perpetuum mobile stanowi wany element fabuy. Ale skoro energia jest tak cenna, jakie jest prawdopodobiestwo skonstruowania perpetuum mobile? Czy takie urzdzenia s rzeczywicie niemoliwe, czy te ich budowa byaby realna po dokonaniu jakich korekt w prawach fizyki? Historia widziana z perspektywy energii Energia ma kluczowe znaczenie dla cywilizacji. Waciwie ca histori ludzkoci mona postrzega przez pryzmat energii. Przez 99,9 procent czasu istnienia rasy ludzkiej tworzya ona koczownicze spoeczestwa, z trudem utrzymujce si ze zbieractwa i mylistwa. ycie byo brutalne i krtkie. Dysponowalimy wtedy energi jednej pitej konia mechanicznego - si naszych wasnych mini. Badania koci naszych przodkw dowodz olbrzymiego ich zuycia, spowodowanego przygniatajcym ciarem codziennej walki o przetrwanie. rednia dugo ycia nie przekraczaa wwczas dwudziestu lat. Jednak po zakoczeniu ostatniej epoki lodowcowej, okoo dziesi tysicy lat temu, odkrylimy rolnictwo i udomowilimy zwierzta - w rozwaanym kontekcie szczeglnie istotne byo udomowienie konia - co pozwolio nam stopniowo zwikszy dostpn energi do jednego albo dwch koni mechanicznych. To wyzwolio pierwsz wielk rewolucj w historii ludzkoci. Za pomoc konia albo wou jeden czowiek mg dysponowa energi pozwalajc na samodzielne zaoranie caego pola, przebycie dziesitek kilometrw w cigu jednego dnia albo przeniesienie setek kilogramw kamieni lub ziarna z jednego miejsca w drugie. Po raz pierwszy w historii ludzkoci rodziny dysponoway nadmiarow energi, a wynikiem tego byo powstanie pierwszych miast. Nadwyka energetyczna oznaczaa, e spoeczestwo moe sobie pozwoli na utrzymanie klasy rzemielnikw, architektw, budowniczych oraz skrybw, i dziki temu mogy rozkwitn staroytne cywilizacje. Wkrtce w dunglach i na pustyniach powstay wielkie piramidy i imperia. rednia dugo ycia wyduya si do okoo trzydziestu lat. Pniej, mniej wicej trzysta lat temu, zasza druga wielka rewolucja w dziejach ludzkoci. Wraz z pojawieniem si maszyn i silnika parowego energia dostpna jednej osobie zwikszya si do dziesitkw koni mechanicznych. Wykorzystujc si lokomotywy parowej, ludzie potrafili teraz przemierzy cae kontynenty w cigu kilku dni. Maszyny mogy zaora cae pole, przewie setki pasaerw na odlego tysicy kilometrw i umoliwiy wybudowanie olbrzymich, niebotycznych miast. Do roku 1900 rednia dugo ycia w Stanach Zjednoczonych signa niemal 210

pidziesiciu lat. Obecnie znajdujemy si w trakcie trzeciej wielkiej rewolucji w historii czowieka - rewolucji informacyjnej. Z powodu eksplozji demograficznej i wilczego apetytu na elektryczno i energi, nasze potrzeby energetyczne rosy w zawrotnym tempie i poziom dostaw energii jest podniesiony do granic moliwoci. Energi dostpn dla jednego czowieka mierzy si obecnie w tysicach koni mechanicznych. Nie jest dla nas niczym niezwykym, e jeden samochd moe wytworzy moc setek koni mechanicznych. Nic wic dziwnego, e zapotrzebowanie na coraz wiksz ilo energii rozbudzio zainteresowanie pozyskaniem jeszcze wydajniejszych jej rde, z perpetuum mobile wcznie. Historia perpetuum mobile Poszukiwanie perpetuum mobile ma dug histori. Pierwsz udokumentowan prb zbudowania perpetuum mobile przeprowadzono w VIII wieku w Bawarii. Maszyna ta staa si wzorem dla setek odmian, jakie projektowano przez kolejny tysic lat. Gwnym elementem tego urzdzenia byo kilka niewielkich magnesw przyczepionych do koa, niczym w diabelskim mynie. Tak przygotowane koo zamontowano nad znacznie wikszym magnesem lecym na pododze. W zamyle projektanta magnes przyczepiony do koa w chwili przechodzenia nad nieruchomym magnesem mia by najpierw przez niego przycigany, a nastpnie odpychany, co miao napdza koo i wprawia je w wieczny ruch. Inny sprytny projekt zosta wymylony w 1150 roku przez hinduskiego filozofa Bhaskar. Zaproponowa on skonstruowanie koa wiecznie obracajcego si za spraw ciaru umieszczonego na jego obwodzie, ktry powodujc jego niezrwnowaenie, wymuszaby obrt. Ciar wykonaby prac, zataczajc peny okrg, po czym powrci do punktu wyjcia. Bhaskara twierdzi, e dziki powtarzaniu cigle tego procesu mona wykona za darmo nieograniczon prac. Oba te projekty perpetuum mobile i wiele ich pniejszych odmian, czy jedna wsplna cecha: takiego lub innego rodzaju koo, ktre potrafi zrobi peny obrt bez pobierania energii z zewntrz, wykonujc w ten sposb moliw do spoytkowania prac. (Jednak po uwanym przyjrzeniu si tym sprytnym maszynom, da si zwykle zauway, e w rzeczywistoci w trakcie kadego obrotu trac one pewn ilo energii albo nie mona ich wykorzysta do wykonania adnej uytecznej pracy). W renesansie propozycje budowy perpetuum mobile zaczy si pojawia znacznie czciej. W 1635 roku przyznano pierwszy patent na konstrukcj perpetuum mobile. Do 1712 roku Johann Bessler zbada okoo trzystu rnych modeli i zaproponowa wasny projekt. (Wedug legendy, jego suca wyjawia pniej, e urzdzenie to byo oszustwem). Nawet wielki malarz i uczony odrodzenia Leonardo da Vinci zainteresowa si perpetuum mobile. Chocia publicznie potpia denia do budowy takiego urzdzenia, porwnujc je do bezowocnego poszukiwania kamienia filozoficznego, jednak po kryjomu wykonywa w swoim notatniku szkice samonapdzajcych si, poruszajcych si wiecznie maszyn, midzy innymi pompy wirowej i podnonika kominowego, 211

napdzanego przez gorce powietrze w kominie, ktry mia za zadanie obraca umieszczony nad ogniem roen. Do roku 1775 zgoszono tyle projektw, e Krlewska Akademia Nauk w Paryu ogosia, i nie bdzie ju przyjmowa ani rozwaa propozycji zwizanych z perpetuum mobile". Arthur Ord-Hume, historyk zajmujcy si tematem perpetuum mobile, piszc o bezgranicznym powiceniu tych wynalazcw, pracujcych pomimo ogromnych przeciwnoci, porwnuje ich do staroytnych alchemikw. Lecz - zauwaa -nawet alchemik [...] wiedzia, kiedy naley uzna si za pokonanego". Mistyfikacje i oszustwa Motywacja do budowy perpetuum mobile bya tak dua, e oszustwa byy na porzdku dziennym. W 1813 roku Charles Redheffer pokaza publicznie w Nowym Jorku maszyn wytwarzajc za darmo nieograniczon energi. Urzdzenie to wywoao zdumienie zgromadzonej publicznoci. (Jednak gdy Robert Fulton uwanie zbada t maszyn, odkry ukryty pas napdowy, ktry wprawia urzdzenie w ruch. Pas ten by poczony z korb, ktr potajemnie obraca ukryty na strychu wsplnik). Rwnie uczeni i inynierowie dali si porwa fali fascynacji perpetuum mobile. W 1870 roku redaktorzy Scientific American" dali si oszuka maszynie skonstruowanej przez E.P. Willisa. W czasopimie tym ukaza si artyku o sensacyjnym tytule: Greatest Discovery Ever Yet Made (Najwiksze odkrycie wszech czasw). Dopiero pniej stwierdzono, e skonstruowane przez Willisa perpetuum mobile ma ukryte rdo energii. W 1872 roku John Ernst Worrell Keely dopuci si najbardziej sensacyjnego i lukratywnego oszustwa swojej epoki, wyudzajc od inwestorw prawie 5 milionw dolarw, co pod koniec XIX wieku stanowio bajeczn sum. Zasada dziaania jego perpetuum mobile opieraa si na rezonansie kamertonw, ktre, jak twierdzi, czerpi energi z eteru. Keely, czowiek bez naukowego wyksztacenia, zaprasza do swojego domu majtnych inwestorw i zadziwia ich swoim Hydro-Pneumatyczno-Pulsacyjno-Prniowym Silnikiem, ktry krci si ze wistem bez adnego zewntrznego rda zasilania. Przejci inwestorzy, oszoomieni t samonapdzajc si maszyn, przybywali tumnie i napeniali pienidzmi jego kufry. Pniej niektrzy z nich, rozczarowani i wciekli, oskaryli go o oszustwo, i Keely wyldowa nawet na pewien czas w wizieniu, zmar jednak jako zamony czowiek. Po jego mierci badacze rozgryli sprytny sekret maszyny. W trakcie rozbirki jego domu odkryto ukryte w cianach i podogach piwnicy rurki, ktre potajemnie doprowadzay do urzdzenia sprone powietrze. Powietrze w rurkach byo natomiast sprane przy wykorzystaniu energii koa zamachowego. Nawet amerykaska marynarka wojenna i sam prezydent Stanw Zjednoczonych dali si zwie takim urzdzeniom. W 1881 roku John Gamgee wymyli urzdzenie na cieky amoniak. Parowanie chodnego amoniaku powodowao nagromadzenie rozszerzajcego si gazu, ktry mg poruszy tok i w ten sposb napdza inne urzdzenia, wykorzystujc jedynie ciepo oceanw. Przedstawiciele marynarki byli tak zauroczeni pomysem czerpania nieograniczonej 212

energii z oceanu, e zatwierdzili ten wynalazek, a nawet zaprezentowali go prezydentowi Jamesowi Garfieldowi. Problem jednak w tym, e gaz nie ulega ponownemu skropleniu w ciecz i dlatego peny cykl nie mg zosta zrealizowany. Do Urzdu Patentw i Znakw Towarowych USA (US Patent and Trademark Office) zgoszono tak wiele propozycji perpetuum mobile, e obecnie urzd odmawia przyznania patentu na takie urzdzenia, jeeli nie zostanie przedstawiony dziaajcy model. W rzadkich przypadkach, gdy eksperci patentowi nie mog doszuka si adnych uchybie w prototypie, patent zostaje przyznany. Urzd Patentowy stwierdza: Z wyjtkiem przypadkw zwizanych z perpetuum mobile, Urzd zwykle nie wymaga zaprezentowania modelu urzdzenia, w celu wykazania jego dziaania". (Ta luka pozwala nieuczciwym wynalazcom przekonywa naiwnych inwestorw do sfinansowania ich urzdzenia, twierdzc, e Urzd Patentowy oficjalnie uzna ich odkrycie). Pogo za skonstruowaniem perpetuum mobile nie bya jednak z naukowego punktu widzenia bezowocna. Wrcz przeciwnie, chocia wynalazcom nigdy nie udao si zbudowa urzdzenia dziaajcego wiecznie, olbrzymie iloci czasu i energii powicone na konstruowanie tych legendarnych maszyn zainspiroway fizykw do przeprowadzenia skrupulatnych bada natury silnikw cieplnych. (Podobnie bezowocne poszukiwania przez alchemikw kamienia filozoficznego, ktry zmieniaby ow w zoto, przyczyniy si do odkrycia niektrych podstawowych praw chemii). Na przykad w latach szedziesitych XVIII wieku John Cox skonstruowa zegar zasilany zmianami cinienia atmosferycznego, ktry rzeczywicie moe chodzi wiecznie. Zmiany cinienia powietrza poruszaj barometr, ten z kolei obraca wtedy wskazwki zegara. Zegar taki naprawd dziaa i istnieje nawet dzisiaj. Moe wiecznie chodzi, poniewa wykorzystuje dostpn zewntrzn energi w postaci zmian cinienia atmosferycznego. Urzdzenia podobne do perpetuum mobile Coksa naprowadziy w kocu uczonych na trop hipotezy, e maszyny takie mog dziaa wiecznie jedynie pod warunkiem, e pobieraj energi z otoczenia, to znaczy, e cakowita energia zostaje zachowana. Spostrzeenie to doprowadzio do sformuowania pierwszego prawa termodynamiki, zgodnie z ktrym cakowita ilo materii i energii nie moe ani powstawa z niczego, ani znika. Ostatecznie sformuowano trzy prawa termodynamiki. Drugie prawo mwi, e cakowita entropia (nieporzdek) zawsze wzrasta. (Mwic oglnie, prawo to oznacza, e ciepo przepywa spontanicznie jedynie z miejsc cieplejszych do zimniejszych). Trzecie prawo gosi, e nie mona osign temperatury zera bezwzgldnego. Gdybymy porwnali Wszechwiat do gry, ktrej celem jest uzyskanie energii, to te trzy prawa mona by sformuowa ponownie w nastpujcy sposb: Niczego nie mona uzyska za darmo" (pierwsze prawo). Nie mona wyj na zero" (drugie prawo). Nie mona nawet zrezygnowa z udziau w grze" (trzecie prawo). (Fizycy zastrzegaj jednak, e prawa te niekoniecznie musiay by speniane przez cay czas. Niemniej jednak, jak dotd nie wykryto adnego odchylenia od nich. Kady, kto chciaby obali te prawa, musiaby stawi czoo wynikom skrupulatnych dowiadcze przeprowadzanych przez wiele 213

stuleci. Wkrtce omwimy moliwe odstpstwa od tych praw). Prawa te, nalece do szczytowych osigni dziewitnastowiecznej nauki, naznaczone s zarwno tragedi, jak i triumfem. Wielki niemiecki fizyk Ludwig Boltzmann, jedna z kluczowych postaci, ktre przyczyniy si do ich sformuowania, popeni samobjstwo po czci pod wpywem kontrowersji, jakie powstay po ich ogoszeniu. Ludwig Boltzmann i entropia Boltzmann by niskim, szerokim w ramionach mczyzn o posturze niedwiedzia, z olbrzymi gst brod. Jego robicy wraenie, srogi wygld maskowa jednak liczne psychiczne rany, jakie odnis, bronic swoich idei. Chocia w XIX wieku fizyka newtonowska bya ju mocno ugruntowana, Boltzmann wiedzia, e jej praw nigdy rygorystycznie nie zastosowano do kontrowersyjnego pojcia atomw, wci nieakceptowanego przez wielu prominentnych uczonych. (Czasami zapominamy, e jeszcze sto lat temu cae zastpy uczonych upieray si, e atom jest jedynie sprytn metafor, a nie bytem istniejcym w rzeczywistoci. Uczeni ci twierdzili, e atomy s tak niewiarygodnie mae, i prawdopodobnie w ogle nie istniej). Newton wykaza, e nie duchy ani pragnienia, lecz mechaniczne siy wystarczaj do opisania ruchu wszystkich cia. Uoglniajc to podejcie w elegancki sposb, Boltzmann wyprowadzi wiele praw opisujcych gazy w oparciu o proste zaoenie: gazy skadaj si z maych atomw, ktre niczym kule bilardowe przestrzegaj praw si sformuowanych przez Newtona. Dla Boltzmanna komora wypeniona gazem bya podobna do pudeka zawierajcego biliony malekich stalowych kulek, odbijajcych si od cian i wzajemnie od siebie, zgodnie z prawami ruchu Newtona. W jednym z najwikszych arcydzie fizyki Boltzmann (i niezalenie od niego James Clerk Maxwell) wykaza matematycznie, jak to proste zaoenie moe prowadzi do niezwykych nowych praw, otwierajc tym samym zupenie now ga fizyki, nazywan mechanik statystyczn. Nagle wiele wasnoci materii mona byo wyprowadzi z podstawowych zasad. Poniewa z zastosowania praw Newtona do atomw wynika, e energia musi by zachowana, jest ona zachowywana w kadym zderzeniu midzy atomami; to z kolei oznacza, e caa komora zawierajca biliony atomw rwnie musi zachowywa energi. Zasad zachowania energii mona byo teraz oprze nie tylko na wynikach dowiadcze, ale rwnie wyprowadzi z pierwszych zasad, to znaczy z newtonowskiego ruchu atomw. Jednak w XIX wieku istnienie atomw wci byo tematem gorcych polemik i ide t czsto wymiewali znani uczeni, na przykad filozof Ernst Mach. Wraliwy i czsto wpadajcy w depresj Boltzmann znalaz si w niewygodnej roli piorunochronu, celu brutalnych czsto atakw antyatomistw. Przeciwnicy teorii atomistycznej uwaali, e jeeli czego nie mona zmierzy, to nie istnieje, i dotyczy to rwnie atomw. Upokorzenie Boltzmanna byo tym wiksze, e wiele z jego artykuw zostao odrzuconych przez redaktora wanego niemieckiego czasopisma naukowego, poniewa upiera si on, i atomy i czsteczki s jedynie wygodnym narzdziem teoretycznym, a nie obiektami istniejcymi rzeczywicie w przyrodzie. Wyczerpany i rozgoryczony tymi osobistymi atakami, w 1906 roku Boltzmann powiesi si, gdy 214

jego ona wraz z dzieckiem pojechaa na pla. Niestety nie wiedzia o tym, e zaledwie rok wczeniej pewien przebojowy mody fizyk o nazwisku Albert Einstein dokona rzeczy niemoliwej: napisa pierwszy artyku dowodzcy istnienia atomw. Cakowita entropia zawsze wzrasta Prace Boltzmanna i innych fizykw pozwoliy wyjani natur perpetuum mobile. Podzielono je na dwie kategorie. Do pierwszej grupy nale perpetuum mobile amice pierwsz zasad termodynamiki, to znaczy takie, ktre wytwarzaj wicej energii ni jej zuywaj. W kadym przypadku takiego urzdzenia fizycy odkrywali, e bazuje ono na ukrytym, zewntrznym rdle energii i albo jest wiadomym oszustwem, albo wynalazca nie zdawa sobie sprawy z istnienia takiego zewntrznego rda energii. Perpetuum mobile drugiego typu s bardziej subtelne. Stosuj si do pierwszego prawa termodynamiki - zasady zachowania energii - ale ami drugie prawo. W teorii, perpetuum mobile drugiego typu nie ma adnych strat energii, a zatem jego sprawno wynosi 100 procent102. Jednak drugie prawo mwi, e takie urzdzenie nie moe istnie - straty zawsze musz powstawa dlatego nieporzdek i chaos we Wszechwiecie, czyli entropia, zawsze wzrasta. Bez wzgldu na to, jak wysoka byaby sprawno danej maszyny, zawsze bdzie ona wytwarzaa jakie ciepo odpadkowe, podnoszc tym samym entropi Wszechwiata. Fakt, e cakowita entropia zawsze ronie, odgrywa kluczow rol w historii ludzkoci, a take matki natury. Zgodnie z drugim prawem, znacznie atwiej jest niszczy ni budowa. Co, co mogo powstawa przez tysice lat, na przykad wielkie imperium Aztekw w Meksyku, moe zosta zniszczone w kilka miesicy; i tak si wanie stao, gdy grupa obdartych hiszpaskich konkwistadorw uzbrojona w strzelby i konie rozniosa to pastwo w py. Za kadym razem, gdy spogldamy w lustro i widzimy now zmarszczk lub siwy wos, jestemy wiadkami dziaania drugiego prawa termodynamiki. Biologowie mwi, e proces starzenia si jest wynikiem stopniowego kumulowania si bdw genetycznych w naszych komrkach i genach, w wyniku czego zdolno komrki do poprawnego funkcjonowania powoli ulega pogorszeniu. Starzenie si, rdzewienie, rozkad, gnicie, dezintegracja i rozpad to wszystko s przykady dziaania drugiego prawa. Astronom Arthur Eddington, wypowiadajc si na temat gbokiej natury drugiego prawa, powiedzia kiedy: Prawo, e entropia zawsze wzrasta, moim zdaniem zajmuje najwaniejsze

Niektrzy sprzeciwiaj si temu stwierdzeniu, mwic, e ludzki mzg, bdcy chyba najbardziej zoonym tworem matki natury w Ukadzie Sonecznym, stanowi zaprzeczenie drugiego prawa. Mzg czowieka skada si z ponad 100 miliardw neuronw i w promieniu 39 bilionw kilometrw od Ziemi, a do najbliszej gwiazdy, nie ma nic, co mogoby si z nim rwna pod wzgldem zoonoci. W jaki sposb tak wielkie obnienie entropii mona pogodzi z drugim prawem? - pytaj. Wydaje si, e sama ewolucja stanowi pogwacenie drugiego prawa. Odpowiedzi na takie rozumowanie jest to, e spadek entropii wywoany powstaniem bardziej zoonych organizmw, wrd nich ludzi, spowodowa wzrost cakowitej entropii w innych obszarach. Spadek entropii zwizany z ewolucj jest z nawizk rwnowaony przez jej wzrost w otaczajcym rodowisku, na przykad entropi wiata sonecznego padajcego na Ziemi. Wytworzenie ludzkiego mzgu na drodze ewolucji rzeczywicie powoduje spadek entropii, ale jest on
102

215

miejsce wrd praw przyrody [...] jeeli okae si, e jaka teoria jest sprzeczna z drugim prawem termodynamiki, nie ma dla niej adnej nadziei; nie pozostaje jej nic innego, jak tylko z najwikszym wstydem zapa si pod ziemi". Jednak nawet w dzisiejszych czasach zaradni inynierowie (i sprytni oszuci) w dalszym cigu ogaszaj skonstruowanie perpetuum mobile. Niedawno zostaem poproszony przez Wall Street Journal" o skomentowanie pracy pewnego wynalazcy, ktremu udao si nakoni inwestorw, by utopili miliony dolarw w budow jego urzdzenia. W gwnych czasopismach finansowych pojawiy si pene uniesienia artykuy napisane przez dziennikarzy pozbawionych jakiegokolwiek naukowego wyksztacenia, rozpywajcych si w zachwytach nad potencjaln szans zmiany wiata, jak miao stwarza to urzdzenie (i przy okazji przynie bajeczne zyski). Geniusz czy wariat?" - trbiy nagwki gazet. Inwestorzy wykadali grube pliki banknotw na konstrukcj urzdzenia, sprzecznego z najbardziej podstawowymi prawami fizyki i chemii, ktrych uczy si w kadej szkole. (Dla mnie najbardziej szokujce byo nie to, e kto prbowa wyudzi pienidze od naiwniakw - tak si dzieje od pocztku wiata. Najdziwniejsze byo to, e oszukanie zamonych inwestorw przyszo temu wynalazcy z tak atwoci, gdy nie rozumieli oni najbardziej elementarnej fizyki). Przytoczyem w Wall Street Journal" przysowie: Gupi wszystko kupi" i synne powiedzenie P.T. Barnuma: Kadej minuty rodzi si jaki frajer". By moe nie powinno wic dziwi, e zarwno Financial Times", jak i Economist" oraz Wall Street Journal" opublikoway due artykuy powicone rnym wynalazcom zachwalajcym swoje perpetuum mobile. Trzy prawa i symetrie Wszystko to prowadzi jednak do gbszych pyta: Dlaczego te elazne" prawa termodynamiki w ogle obowizuj? Tajemnica ta frapowaa uczonych od czasu, gdy zostay one po raz pierwszy sformuowane. Gdybymy znali odpowied na to pytanie, by moe udaoby si znale w tych prawach jakie luki, ktrych istnienie miaoby wstrzsajce konsekwencje. Pewnego dnia w czasie studiw oniemiaem, gdy w kocu poznaem prawdziwe rdo zasady zachowania energii. Jedn z podstawowych zasad fizyki (odkryt przez matematyczk Emmy Noether w 1918 roku) jest fakt, e zawsze, gdy ukad ma symetri, wynika z tego jakie prawo zachowania. Jeeli prawa Wszechwiata nie zmieniaj si w czasie, to zadziwiajcym wynikiem takiego stanu jest zachowanie energii przez ten ukad. (Co wicej, jeeli prawa fizyki nie zmieniaj si w wyniku przemieszczenia si w dowolnym kierunku, to zostaje rwnie zachowany pd w dowolnym kierunku. A gdy prawa fizyki nie zmieniaj si w wyniku obrotu, wtedy zachowany zostaje moment pdu). To byo dla mnie oszaamiajce. Uwiadomiem sobie, e kiedy badamy wiato gwiazd dobiegajce do nas z galaktyk odlegych o miliardy lat wietlnych, pooonych na skraju obserwowalnego Wszechwiata, przekonujemy si, e jego widmo jest dokadnie takie samo, jak

rwnowaony z naddatkiem przez chaos, ktry powodujemy (np. zanieczyszczenie, ciepo odpadkowe,

216

widmo wiata obserwowanego na Ziemi. W tym reliktowym wietle, ktre zostao wyemitowane miliardy lat przed powstaniem Ziemi czy Soca, dostrzegamy takie same, charakterystyczne odciski palcw" widma wodoru, helu, wgla, neonu i tak dalej, jak te, ktre rejestrujemy obecnie na Ziemi. Innymi sowy, podstawowe prawa fizyki nie zmieniy si przez miliardy lat i s takie same a po najdalsze krace Wszechwiata. Uwiadomiem sobie, e twierdzenie Emmy Noether oznacza co najmniej tyle, e zasada zachowania energii bdzie prawdopodobnie obowizywaa przez miliardy lat, jeeli nie duej. Zgodnie z nasz wiedz, adne z podstawowych praw fizyki nie zmienio si w czasie i to powoduje, e energia zostaje zachowana. Z twierdzenia Emmy Noether wynikaj bardzo gbokie konsekwencje dla wspczesnej fizyki. Gdy fizycy tworz jak now teori, bez wzgldu na to, czy dotyczy ona pochodzenia Wszechwiata, oddziaywa midzy kwarkami i innymi czstkami subatomowymi czy antymaterii, zawsze zaczynaj od symetrii, jakie ma dany ukad. Obecnie wiemy, e symetrie stanowi podstawow myl przewodni w tworzeniu dowolnej nowej teorii. W przeszoci uwaano, e symetrie s produktem ubocznym teorii - mi, lecz cakowicie bezuyteczn cech teorii, adn, ale niezbyt istotn. Obecnie zdajemy sobie spraw z tego, e symetrie s niezbdn cech definiujc kad teori. Tworzc nowe teorie, my, fizycy, zaczynamy najpierw od symetrii, a dopiero potem wok niej tworzymy reszt teorii. (To smutne, ale Emmy Noether, podobnie jak Boltzmann przed ni, musiaa zaciekle walczy o uznanie. Jako kobiecie matematykowi, z powodu pci, odmwiono jej przyznania staego zatrudnienia w czoowych orodkach naukowych. Mentor Emmy Noether, wielki matematyk David Hilbert, by tak sfrustrowany bezowocnymi prbami znalezienia jej stanowiska naukowego, e wykrzykn: Czy to jest uniwersytet, czy towarzystwo kpielowe?"). To rodzi niepokojce pytanie. Jeeli energia zostaje zachowana, poniewa prawa fizyki nie zmieniaj si w czasie, to czy w rzadkich, niezwykych okolicznociach ta symetria mogaby zosta zamana? Wci istnieje moliwo, e w skali caego kosmosu zasada zachowania energii moe nie by speniona, jeeli symetria naszych praw w jakich egzotycznych, nieoczekiwanych miejscach ulega zaamaniu. Jednym ze sposobw, w jaki mogoby do tego doj, jest sytuacja, w ktrej prawa fizyki zmieniaj si w czasie lub wraz ze zmian odlegoci. (W powieci Asimova Rwni bogom symetria ta zostaje zamana, poniewa istnieje dziura w przestrzeni czca nasz Wszechwiat z wszechwiatem rwnolegym. W pobliu otworu prawa fizyki ulegaj zmianie, co tym samym prowadzi do zaamania praw termodynamiki. Zatem zasada zachowania energii mogaby nie by speniona, gdyby przestrze bya dziurawa, to znaczy istniay w niej tunele czasoprzestrzenne). Inn luk, ktra jest obecnie przedmiotem oywionej dyskusji, jest pytanie o to, czy energia moe wyoni si z niczego.

globalne ocieplenie i tak dalej).

217

Energia z prni? Pojawio si bardzo atrakcyjne pytanie: Czy moliwe jest uzyskanie energii z niczego? Fizycy dopiero niedawno uwiadomili sobie, e nic" prni nie jest wcale puste, lecz wprost kipi aktywnoci. Jednym ze zwolennikw tej idei by ekscentryczny geniusz XX wieku Nikola Tesla, godny rywal Thomasa Edisona103. By on rwnie jednym z entuzjastw energii punktu zerowego, czyli idei, e prnia moe zawiera nieopisane iloci energii. Jeeli to prawda, prnia moe si okaza najwikszym darmowym prezentem, dziki ktremu bdziemy mogli czerpa nieograniczon energi dosownie z niczego. Prnia nie byaby w takim przypadku postrzegana jako co pustego i pozbawionego materii, lecz staaby si ostatecznym rdem energii. Tesla urodzi si w niewielkim miasteczku na terenie dzisiejszej Serbii i w 1884 roku bez grosza przy duszy dotar do Stanw Zjednoczonych. Wkrtce zosta asystentem Thomasa Edisona, lecz z powodu swojej byskotliwoci sta si te jego rywalem. Ich wspzawodnictwo, ktre historycy ochrzcili mianem wojny prdw, doprowadzio do konfrontacji Tesli z Edisonem. Edison wierzy, e moe zelektryfikowa wiat swoim prdem staym (DC, direct current), podczas gdy Tesla, wynalazca prdu zmiennego (AC, alternating current) z powodzeniem wykaza, e jego metody s zdecydowanie lepsze od pomysu Edisona i wi si ze znacznie mniejszymi stratami energii w czasie przesyania jej na du odlego. Obecnie caa nasza planeta jest zelektryfikowana w oparciu o patenty Tesli, a nie Edisona. Tesla opracowa ponad siedemset wynalazkw i patentw, a wrd nich znajduj si niektre z najwaniejszych osigni w historii elektrycznoci. Historycy podali przekonujce argumenty przemawiajce za tym, e Tesla skonstruowa radio przed Guglielmem Marconim (powszechnie uwaanym za jego wynalazc) i pracowa nad promieniami nazwanymi pniej od nazwiska ich oficjalnego odkrywcy Wilhelma Rntgena. (Zarwno Marconi, jak i Rntgen otrzymali pniej Nagrod Nobla za swoje odkrycia, ktrych by moe dokona, wiele lat przed nimi, Nikola Tesla).
Tesla by jednak rwnie postaci tragiczn. Prawdopodobnie w wyniku oszustwa zosta pozbawiony dochodw z wykorzystania wielu jego patentw i wynalazkw, ktre utoroway drog radiu, telewizji i rewolucji telekomunikacyjnej. (Jednak my, fizycy, zadbalimy o to, eby nazwisko Tesli nie zostao zapomniane. Nazwalimy jego nazwiskiem jednostk indukcji magnetycznej. Jedna tesla jest rwna 10 000 gausw, czyli oznacza pole w przyblieniu dwudziestokrotnie silniejsze od pola magnetycznego Ziemi). Dzisiaj posta tego uczonego zostaa w duej mierze zapomniana, tylko jego najbardziej ekscentryczne stwierdzenia w dalszym cigu ciesz si popularnoci wrd zwolennikw teorii konspiracji i niesamowitych opowieci. Tesla wierzy, e uda mu si porozumie z istotami yjcymi na Marsie, uzupeni niedokoczon przez Einsteina zunifikowan teori pola, rozupa Ziemi na p niczym jabko i wynale promienie mierci potrafice zniszczy dziesi tysicy samolotw z odlegoci 400 kilometrw. (FBI potraktowaa zapowiedzi stworzenia promieni mierci tak powanie, e po zgonie wynalazcy przeja znaczn cz jego notatek oraz wyposaenia laboratorium. Cz zagarnitej wwczas spucizny po dzi dzie jest przechowywana w tajnych magazynach). Szczyt sawy Tesli przypad na rok 1931, gdy znalaz si na okadce czasopisma Time". Regularnie wprawia opini publiczn w zdumienie wywoujc olbrzymie byskawice o napiciu milionw woltw. Tesl zgubia jednak znana wszystkim nieporadno w zarzdzaniu finansami i kwestiami prawnymi. Walczc z armi prawnikw reprezentujcych rodzce si wwczas giganty przemysu energetycznego, Tesla utraci prawa do swoich najwaniejszych patentw. Zacz rwnie wykazywa oznaki dolegliwoci, ktr obecnie znamy jako nerwic natrctw, a ktra objawiaa si u niego obsesj na punkcie cyfry 3. Pniej popad w paranoj i reszt ycia spdzi w skrajnym ubstwie w hotelu New Yorker, nieustannie obawiajc si otrucia przez wrogw i wyprzedzajc o krok wierzycieli. Zmar w cakowitej ndzy w 1943 roku, w wieku osiemdziesiciu szeciu lat.
103

218

Tesla wierzy rwnie, e zdoa pozyska nieograniczone iloci energii z prni, twierdzenia tego nie dowid jednak niestety w swoich notatkach. Na pierwszy rzut oka wydaje si, e energia punktu zerowego (czyli energia zawarta w prni) kci si z pierwsz zasad dynamiki. Chocia stoi ona w sprzecznoci z mechanik newtonowsk, idea ta niedawno pojawia si ponownie w innej dziedzinie nauki. Po przeanalizowaniu danych uzyskanych z krcych obecnie po orbicie satelitw, takich jak WMAP, uczeni doszli do zadziwiajcego wniosku, e 73 procent Wszechwiata skada si z ciemnej energii, energii czystej prni. Oznacza to, e najwikszym magazynem energii w caym Wszechwiecie jest prnia midzy galaktykami. (Ta ciemna energia jest tak olbrzymia, e odpycha od siebie galaktyki i moe ostatecznie rozcign Wszechwiat w nieskoczono a do Wielkiego Chodu). Ciemna energia wystpuje w kadym zaktku Wszechwiata, nawet w naszym pokoju i wewntrz naszych cia. Ilo ciemnej energii w przestrzeni kosmicznej jest prawdziwie astronomiczna i przewysza sumaryczn energi wszystkich gwiazd i galaktyk razem wzitych. Moemy rwnie wyznaczy ilo ciemnej energii na Ziemi - po przeprowadzeniu oblicze okazuje si, e jest ona dosy maa, zbyt maa, by mona j wykorzysta do napdzania perpetuum mobile. Tesla mia racj, jeli chodzi o istnienie ciemnej energii, ale myli si co do jej iloci na Ziemi. Ale czy na pewno? Jedn z najbardziej wstydliwych luk we wspczesnej fizyce jest to, e nikomu nie udao si wyliczy teoretycznie iloci ciemnej energii, ktr potrafimy zmierzy za pomoc naszych satelitw. Jeeli wykorzystamy najnowsz teori fizyki czstek elementarnych do wyznaczenia iloci ciemnej energii we Wszechwiecie, uzyskamy liczb rnic si od wartoci poprawnej o czynnik 10120! Jest to jedynka ze 120 zerami! Stanowi to bez wtpienia najwiksz w historii fizyki niezgodno midzy teori a eksperymentem. Problem w tym, e nikt nie wie, jak wyliczy energi niczego". Jest to jedno z najwaniejszych pyta w fizyce (bo ostatecznie warto ta okreli los Wszechwiata), jednak obecnie nie mamy najmniejszego pojcia, jak mona by j wyznaczy. adna teoria nie potrafi wyjani ciemnej energii, chocia dowody eksperymentalne jej istnienia mamy przed oczami. Zatem prnia ma energi, tak jak podejrzewa Tesla. Jednak ilo tej energii jest prawdopodobnie zbyt maa, by mona j byo wykorzysta jako uyteczne rdo. Istniej olbrzymie iloci ciemnej energii midzy galaktykami, lecz na Ziemi znajduje si jej niewiele. enujce jest jednak to, e nikt nie wie, jak wyliczy t energi, ani skd si ona wzia. Chodzi o to, e zasada zachowania energii ma gbokie, kosmologiczne przyczyny. Kade pogwacenie tych praw musiaoby oznacza gruntown zmian naszego rozumienia ewolucji Wszechwiata. Tajemnica ciemnej energii zmusza fizykw do stawienia czoa tej kwestii. Poniewa skonstruowanie prawdziwego perpetuum mobile moe wymaga ponownej oceny podstawowych praw fizyki w skali kosmologicznej, zaliczybym perpetuum mobile do niemoliwoci 219

typu III; to znaczy, albo s one niemoliwe, albo musimy zasadniczo zmieni nasze rozumienie fundamentalnej fizyki w skali kosmologicznej. Ciemna energia pozostaje jednym z wielkich, niezamknitych rozdziaw wspczesnej fizyki.

220

Rozdzia 15 PREKOGNICJA
Paradoks to prawda, ktra stana na gowie, eby zwrci na siebie uwag. - Nicholas Falletta

Czy istnieje co takiego, jak prekognicja, czyli widzenie przyszoci? To stare pojcie jest obecne w kadej religii, poczwszy od greckich i rzymskich wyroczni, a na prorokach Starego Testamentu koczc. Jednak w tych opowieciach dar proroctwa moe rwnie okaza si przeklestwem. W greckiej mitologii znana jest opowie o Kasandrze, crce krla Troi. Swoj olniewajc urod przycigna uwag boga Soca, Apolla, ktry, by zdoby jej przychylno, obdarzy j zdolnoci widzenia przyszoci. Jednak Kasandra wzgardzia zalotami Apolla. W przypywie gniewu Apollo wypaczy swj dar tak, by Kasandrze nikt nie wierzy, mimo e wci moga widzie przyszo. Gdy Kasandra ostrzegaa mieszkacw Troi przed zbliajc si zagad, nikt jej nie sucha. Przepowiedziaa podoenie podstpnej puapki w postaci konia trojaskiego, mier Agamemnona, a nawet wasn, jednak mieszkacy Troi nie zwracali uwagi na jej przestrogi i mylc, e postradaa zmysy, zamknli j w odosobnieniu. Piszcy w XVI wieku Nostradamus oraz bliszy naszym czasom Edgar Cayce twierdzili, e potrafi zajrze za zason czasu. Chocia wielokrotnie donoszono, e ich przepowiednie si ziciy (na przykad, e przepowiedzieli II wojn wiatow, zabjstwo prezydenta Kennedy'ego i upadek komunizmu), niejasne, alegoryczne sformuowania, jakimi w pozostawionych zapisach posugiwao si wielu jasnowidzw, pozwalaj na wysnucie wielu wzajemnie sprzecznych interpretacji. Czterowiersze Nostradamusa s tak oglne, e mona w nich zobaczy niemal wszystko (i ludzie czsto tak czynili). Jeden z czterowierszy brzmi nastpujco: Ze rodka wiata z hukiem wzbiy si wstrzsajce ziemi pomienie: Wok Nowego Miasta" ziemia dry Dwaj wysocy szlachcice stocz bezowocn wojn rdlana nimfa rozleje now, czerwon rzek. Niektrzy twierdzili, e ten czterowiersz jest dowodem na to, e Nostradamus przewidzia poar nowojorskich bliniaczych wie 11 wrzenia 2001 roku. Ale w przeszoci ten sam czterowiersz interpretowano na dziesitki innych sposobw. Obrazy te s tak mgliste, e moliwych jest wiele sposobw ich odczytania. Prekognicja jest rwnie rodkiem wyrazu bardzo lubianym przez autorw sztuk teatralnych traktujcych o nieuchronnej mierci krlw i upadkach imperiw. W Makbecie Shakespeare'a przepowiednia odgrywa gwn rol w konstrukcji sztuki i ma na celu rozbudzenie ambicji Makbeta, ktremu napotkane trzy wiedmy przepowiadaj, e zostanie krlem Szkocji. Proroctwo wiedm podsyca jego mordercze skonnoci i Makbet dopuszcza si krwawych i makabrycznych czynw, ktrych celem jest bezwzgldne zlikwidowanie wrogw, wcznie z morderstwem niewinnej ony i dzieci jego rywala Makdufa. 221

Popeniwszy wiele odraajcych zbrodni w celu zdobycia korony, Makbet dowiaduje si od wiedm, e nie moe zosta pokonany w walce Dopki szturmem pod mur Dunsinanu/Nie dojdzie wrogi Las Birnamski" oraz, e nikt z tych, ktrych zrodzia kobieta/Nie zrani i nie umierci Makbeta"104. Taka przepowiednia podnosi Makbeta na duchu, bo przecie las nie moe si ruszy, a wszyscy ludzie zostali urodzeni przez kobiety. Wielki Las Birnam jednak zaczyna si przemieszcza, gdy wojska Makdufa w kamuflau sporzdzonym z gazi drzew ruszaj na Makbeta; okazuje si rwnie, e Makduf przyszed na wiat w wyniku cesarskiego cicia. Chocia przepowiednie z przeszoci pozwalaj na tak wiele alternatywnych interpretacji, a wic tym samym nie mona ich sprawdzi, jeden ich rodzaj mona atwo zbada: chodzi o proroctwa dotyczce dokadnej daty koca Ziemi - przepowiednie koca wiata. Od czasu, gdy ostatnia ksiga Biblii - Apokalipsa - przedstawia z dziaajcymi na wyobrani szczegami ostatnie dni Ziemi, gdy pojawieniu si Antychrysta i powtrnemu nadejciu Chrystusa bd towarzyszyy chaos i zniszczenie, fundamentalici prbowali przewidzie dokadn dat koca czasu. Jedn z najsynniejszych spord wszystkich przepowiedni koca wiata byo proroctwo wielkiej powodzi, ktra miaa zniszczy wiat 20 lutego 1524 roku, wywoanej koniunkcj wszystkich planet na niebie: Merkurego, Wenus, Marsa, Jowisza i Saturna. W Europie wybucha masowa panika. W Anglii dwadziecia tysicy zrozpaczonych ludzi opucio swoje domy. Wok kocioa w. Bartomieja wzniesiono fortec zaopatrzon w zapasy ywnoci i wody wystarczajce do przetrwania dwch miesicy. W Niemczech i we Francji ludzie zaczli w popiechu budowa due arki, ktre miay si unosi na wodzie. Hrabia von Iggleheim, przygotowujc si na to doniose wydarzenie, zbudowa nawet olbrzymi, trzypitrow ark. Kiedy jednak w kocu nadszed wyznaczony dzie, spad tylko lekki deszcz. Nastrj tumu ze strachu zmieni si nagle w zo. Ludzie, ktrzy sprzedali cay swj dobytek i wywrcili do gry nogami swoje ycie, poczuli si oszukani. Rozwcieczone tumy wpady w amok. Hrabiego ukamienowano, a pod stopami oszalaego tumu zginy setki ludzi. Nie tylko chrzecijan pociga urok przepowiedni. W 1648 roku Sabbataj Cwi, syn zamonego yda ze Smyrny, ogosi si mesjaszem i przepowiedzia, e wiat skoczy si w 1666 roku. Przystojny, charyzmatyczny i dobrze zaznajomiony z mistycznymi tekstami Kabay, szybko zgromadzi wok siebie grup arliwych i wiernych wyznawcw, ktrzy rozgaszali t nowin w caej Europie. Wiosn 1666 roku ydzi z tak odlegych krajw jak Francja, Holandia, Niemcy i Wgry, zaczli pakowa swoje rzeczy i poda za gosem swojego mesjasza. Jednak pniej tego samego roku Cwi zosta aresztowany przez wielkiego wezyra Konstantynopola, zakuty w kajdany i wtrcony do lochu. Stojc w obliczu wyroku mierci, Sabbataj Cwi zrzuca ydowskie szaty, zakada turecki turban i przechodzi na islam. Dziesitki tysicy jego wiernych wyznawcw w wielkim rozczarowaniu porzuca sekt. Przepowiednie prorokw wzbudzaj zainteresowanie nawet dzisiaj i wywieraj wpyw na ycie
104

W. Shakespeare, Makbet, prze. S. Baraczak, Wydawnictwo Znak, Krakw 1998, s. 102 (przyp. tum.).

222

dziesitkw milionw ludzi na caym wiecie. W Stanach Zjednoczonych William Miller ogosi, e dzie Sdu Ostatecznego nastpi 3 kwietnia 1843 roku. Gdy wiadomo o jego przepowiedni rozchodzia si po caych Stanach, nocne niebo w 1833 roku rozwietli przypadkowo widowiskowy deszcz meteorw, jeden z najwikszych, jakie zaobserwowano, co dodatkowo wzmocnio wpyw przepowiedni Millera. Dziesitki tysicy arliwych wyznawcw, nazywanych millerytami, oczekiway koca wiata. Gdy 1843 rok nadszed i upyn, a koniec czasu nie nastpi, ruch millerytw podzieli si na kilka grup. Poniewa milleryci tworzyli bardzo liczn grup wyznawcw, kady z odamw wywiera nawet obecnie znaczcy wpyw na religi. W 1863 roku pewna potna ga millerytw zreformowaa si wewntrznie i zmienia nazw na Koci Adwentystw Dnia Sidmego, ktry liczy obecnie okoo 14 milionw ochrzczonych wyznawcw. Sednem ich wyznania jest wiara w bliskie powtrne nadejcie Chrystusa. Inny odam millerytw zainteresowa si pniej pracami Charlesa Taze'a Russella, ktry przesun dat Sdu Ostatecznego na 1874 rok. Gdy rwnie ten rok nadszed i min, Russell w oparciu o analiz Wielkich Piramid w Egipcie uaktualni swoj przepowiedni i tym razem ustali dat koca wiata na 1914 rok. Grupa ta zmienia pniej nazw na wiadkowie Jehowy i obecnie liczy ponad 6 milionw czonkw. Jednak inne grupy wywodzce si z ruchu millerytw w dalszym cigu podaway nowe daty koca wiata, co prowadzio do kolejnych rozamw, za kadym razem, gdy takie przepowiednie si nie speniay. Jeden z mniejszych odamw millerytw nazwa si Gazi Dawida; odczy si on w latach trzydziestych XX wieku od Adwentystw Dnia Sidmego. Grupa ta zaoya ma spoeczno w Waco w Teksasie, ktra pniej ulega wpywowi modego, charyzmatycznego przywdcy Davida Koresha, goszcego hipnotyzujce wszystkich kazania o kocu wiata. W 1993 roku, w wyniku tragicznego starcia z FBI w osadzie wybuch poar, w ktrym ywcem spono 76 czonkw grupy, wrd nich 27 dzieci i sam Koresh. Czy mona zobaczy przyszo? Czy za pomoc wnikliwych bada naukowych mona dowie, e niektre osoby potrafi zobaczy przyszo? W rozdziale 12 przekonalimy si, e podre w czasie mog by w zgodzie z prawami fizyki, ale tylko w przypadku zaawansowanej cywilizacji typu III. A czy jasnowidzenie jest obecnie moliwe na Ziemi? Skomplikowane testy przeprowadzane w Centrum Badawczym Rhine'a wydaj si sugerowa, e niektrzy ludzie widz przyszo; to znaczy, potrafi odgadn karty, zanim zostan odkryte. Lecz wielokrotne powtrzenia eksperymentw pokazay, e efekt ten jest bardzo may i czsto znika, gdy inni prbuj powtrzy wyniki. W rzeczywistoci trudno jest pogodzi prekognicj ze wspczesn fizyk, poniewa amie ona zasad przyczynowoci, prawo przyczyny i skutku. Skutki pojawiaj si po przyczynie, a nie odwrotnie. Wszystkie odkryte dotychczas prawa fizyki maj wbudowan zasad przyczynowoci. Pogwacenie tej zasady oznaczaoby powane zaamanie podstaw fizyki. Newtonowska mechanika 223

mocno opiera si na przyczynowoci. Prawa Newtona s tak wszechogarniajce, e gdybymy znali pooenia i prdkoci wszystkich czsteczek we Wszechwiecie, moglibymy wyliczy, jak ich atomy bd si poruszay w przyszoci. Zatem przyszo mona wyliczy. W zasadzie mechanika newtonowska stwierdza, e gdybymy dysponowali odpowiednio duym komputerem, moglibymy wyznaczy wszystkie zdarzenia przyszoci. Wedug Newtona Wszechwiat jest niczym gigantyczny zegar, nakrcony przez Boga na pocztku czasu, ktry od tego momentu tyka, zgodnie z Jego prawami. W teorii Newtona nie ma miejsca na prekognicj. Wstecz w czasie Jednak gdy omawia si teori Maxwella sytuacja staje si znacznie bardziej skomplikowana. Kiedy rozwizujemy Maxwellowskie rwnania wiata, uzyskujemy nie jedno, ale dwa rozwizania: opnion fal, reprezentujc standardowy ruch wiata z jednego punktu do drugiego; ale rwnie fal przedwczesn, w przypadku ktrej promie wiata porusza si wstecz w czasie. To przedwczesne rozwizanie przybywa z przyszoci i dociera w przeszo! Przez sto lat, gdy inynierowie uzyskiwali przedwczesne rozwizanie cofajce si w czasie, po prostu ignorowali je jako matematyczn ciekawostk. Poniewa fale opnione tak dokadnie przewiduj zachowanie si fal radiowych, mikrofal, fal telewizyjnych, promieni radarowych i promieniowania rentgenowskiego, przedwczesne rozwizania po prostu byy pomijane. Fala opniona jest tak olniewajco pikna i odnosi tak wielki sukces, e inynierowie ignorowali istnienie brzydkiej bliniaczki. Po co majstrowa przy czym, co doskonale dziaa? Jednak dla fizykw przedwczesna fala stanowia przez ostatnie sto lat dokuczliwy problem. Poniewa rwnania Maxwella s jednymi z filarw wspczesnego wiata, kade wynikajce z nich rozwizanie naley traktowa powanie, nawet jeeli miaoby to oznacza zaakceptowanie fal z przyszoci. Wydawao si, e nie mona ich zupenie zignorowa. Dlaczego przyroda miaaby dawa tak dziwaczne rozwizanie na tym najbardziej fundamentalnym poziomie? Czy to jaki okrutny art, czy te kryje si za tym co gbszego? Przedwczesnymi falami zaczli si interesowa mistycy, wysuwajc przypuszczenia, e pojawiaj si one w postaci wiadomoci z przyszoci. Moe, gdyby udao si jako wykorzysta te fale, moglibymy przesa wiadomoci w przeszo i ostrzec minione pokolenia o nadchodzcych wydarzeniach. Moglibymy na przykad wysa wiadomo do naszych dziadkw w 1929 roku z rad, eby sprzedali wszystkie akcje przed wielkim krachem na giedzie. Takie przedwczesne fale nie pozwoliyby nam na osobist wizyt w przeszoci, jak w przypadku podry w czasie, ale umoliwiyby wysanie w przeszo listw i wiadomoci informujcych ludzi o najwaniejszych wydarzeniach, do ktrych jeszcze nie doszo. Przedwczesne fale stanowiy tajemnic, dopki ich zbadaniem nie zaj si Richard Feynman, zaintrygowany ide cofania si w czasie. Po zakoczeniu prac przy Projekcie Manhattan", ktrego wynikiem bya pierwsza bomba atomowa, Feynman wyjecha z Los Alamos i uda si na Uniwersytet Princeton, aby pracowa pod kierunkiem Johna Wheelera. Analizujc prace Diraca dotyczce elektronu, Feynman odkry co bardzo dziwnego. Gdy w rwnaniu Diraca odwrci si 224

kierunek upywu czasu, pozostaje ono takie samo, pod warunkiem e rwnie adunek elektronu zmienimy na przeciwny. Innymi sowy, elektron poruszajcy si wstecz w czasie okaza si rwnowany anty-elektronowi poruszajcemu si do przodu w czasie! Zazwyczaj dowiadczony fizyk odrzuciby tak interpretacj, nazywajc j zwyk sztuczk, trikiem matematycznym bez wikszego znaczenia. Nie wydawao si, eby cofanie si w czasie miao jaki sens, a jednak rwnania Diraca byy w tej kwestii jednoznaczne. Innymi sowy, Feynman odkry powd, dla ktrego przyroda zezwala na istnienie tych cofajcych si w czasie rozwiza: przedstawiaj one ruch antymaterii. Gdyby by starszy, pewnie porzuciby to rozwizanie. Ale poniewa by dopiero pocztkujcym doktorantem, postanowi, wiedziony ciekawoci, poda dalej tym tropem. Zagbiajc si coraz bardziej w t zagadk, mody Feynman zauway co jeszcze bardziej niezwykego. W normalnej sytuacji, gdy elektron zderza si z antyelektronem, ulegaj anihilacji i wytwarzaj promieniowanie gamma. Narysowa to na kartce papieru: dwa zderzajce si ze sob obiekty zmieniajce si w rozbysk energii. Lecz jeeli odwrci si adunek antyelektronu, stanie si on zwykym elektronem poruszajcym si wstecz w czasie. W takiej sytuacji mona byo ponownie nakreli ten diagram, odwracajc w nim strzak czasu. Teraz wygldao to tak, jak gdyby elektron porusza si w czasie do przodu i nagle zdecydowa si zmieni kierunek. Elektron zawraca w czasie i porusza si do tyu, uwalniajc przy okazji bysk energii. Cay czas chodzi o ten sam elektron. Proces anihilacji elektronu z antyelektronem okaza si procesem, w ktrym elektron postanawia cofn si w czasie! W ten sposb Feynman odkry prawdziw tajemnic antymaterii: jest ona zwyczajn materi poruszajc si wstecz w czasie. Ta prosta obserwacja od razu wyjania zagadk, dlaczego wszystkie czstki maj swoje antyczstki: jest tak, poniewa wszystkie czstki mog podrowa wstecz w czasie, udajc w ten sposb antymateri. (Interpretacja ta jest rwnowana wspomnianemu wczeniej morzu Diraca, jest jednak od niego prostsza, i takie wanie wyjanienie jest obecnie powszechnie przyjmowane). Zamy teraz, e mamy bryk antymaterii, ktra zderza si ze zwyczajn materi, powodujc olbrzymi eksplozj. Dochodzi wtedy do anihilacji bilionw elektronw i antyelektronw. Jeeli jednak odwrcimy kierunek strzaki czasu antyelektronu, zmieniajc go w elektron poruszajcy si wstecz w czasie, okae si, e to ten sam elektron zawraca biliony razy tam i z powrotem. Pojawi si jeszcze jeden ciekawy wniosek: w bryce materii musi by tylko jeden elektron. Ten sam elektron przelatuje ze wistem do przodu i do tyu, krelc w czasie zygzak. Za kadym razem, gdy zawraca w czasie, staje si antymateri. Lecz po wykonaniu jeszcze jednego nawrotu w czasie, zmienia si w inny elektron. (Wraz z promotorem swojej pracy, Johnem Wheelerem, Feynman wysun wtedy hipotez, e by moe cay Wszechwiat skada si tylko z jednego elektronu, ktry pdzi tam i z powrotem w czasie. Wyobramy sobie, e z chaosu Wielkiego Wybuchu wyoni si tylko jeden elektron. Biliony lat pniej, ten samotny elektron w kocu napotyka kataklizm koca wiata, a wtedy zawraca i 225

zaczyna porusza si wstecz w czasie, uwalniajc przy okazji promieniowanie gamma. Wtedy zaczyna si cofa w kierunku Wielkiego Wybuchu i wykonuje kolejny nawrt. Nastpnie elektron wielokrotnie jeszcze powtarza t podr tam i z powrotem, od Wielkiego Wybuchu do koca wiata. Nasz Wszechwiat w XXI wieku jest jedynie przekrojem czasowym tej podry elektronu, w ktrym obserwujemy biliony elektronw i antyelektronow, czyli widzialny Wszechwiat. Cho teoria ta moe wydawa si dziwna, mogaby ona wyjani ciekawy fakt z teorii kwantowej, a mianowicie: dlaczego wszystkie elektrony s takie same. W fizyce nie mona oznakowa elektronw. Nie ma zielonych elektronw albo elektronw o imieniu Ja. Elektrony nie maj indywidualnoci. Nie mona ich zaobrczkowa, jak robi si to czasem w przypadku dzikich zwierzt. Moe powodem jest to, e cay Wszechwiat skada si z jednego i tego samego elektronu, ktry odbija si tam i z powrotem w czasie). Lecz jeeli antymateria jest zwyk materi cofajc si w czasie, to czy mona przesa w przeszo jak wiadomo? Czy mona by przesa dzisiejsze wydanie Wall Street Journal" sobie samemu w przeszoci, eby atwo i szybko zarobi due pienidze na giedzie? Odpowied brzmi: nie. Jeeli potraktujemy antymateri jako jeszcze jedn egzotyczn posta materii i przeprowadzimy z ni eksperyment, nie zaobserwujemy adnego zamania zasady przyczynowoci. Przyczyna i skutek pozostan takie same. Jeeli teraz odwrcimy strzak czasu antyelektronu, wysyajc go wstecz w czasie, dokonamy jedynie dziaania matematycznego. Fizyka pozostanie taka sama. Od strony fizycznej nic si nie zmieni. Wszystkie wyniki dowiadczenia pozostan takie same. Zatem opinia, e elektron porusza si do przodu i wstecz w czasie, jest cakowicie uzasadniona. Ale za kadym razem, gdy elektron porusza si wstecz w czasie, wypenia po prostu przeszo. Wyglda wic na to, e przedwczesne rozwizania z przyszoci s rzeczywicie potrzebne do stworzenia spjnej teorii kwantowej, ale w ostatecznym rozrachunku nie ami one przyczynowoci. (W rzeczywistoci, bez tych dziwacznych przedwczesnych fal w teorii kwantowej doszoby do pogwacenia zasady przyczynowoci. Feynman wykaza, e jeeli zsumuje si wkad od przedwczesnych i opnionych fal, wyrazy, ktre mogy prowadzi do zamania przyczynowoci cakowicie si wzajemnie znosz. Zatem antymateria jest potrzebna do zachowania przyczynowoci. Bez antymaterii przyczynowo mogaby ulec zaamaniu). Feynman tak dugo rozwija ten zalek szalonej idei, a w kocu rozrs si on w kompletn teori kwantow elektronu. Jego dzieo, elektrodynamika kwantowa (QED, quantum electrodynamics), zostao zweryfikowane dowiadczalnie z dokadnoci rzdu jednej miliardowej, co oznacza, e jest jedn z najbardziej dokadnych teorii wszech czasw. Dziki niej Feynman i jego koledzy Julian Schwinger oraz Sin-Itiro Tomonaga zdobyli Nagrod Nobla w 1965 roku. (W przemwieniu wygoszonym z okazji przyjcia Nagrody Nobla Feynman powiedzia, e w modoci pod wpywem impulsu zakocha si w tych przedwczesnych falach z przyszoci, niczym w piknej dziewczynie. Dzisiaj ta pikna dziewczyna zmienia si w dojrza kobiet, ktra wydaa na wiat wiele dzieci. Jednym z nich jest teoria elektrodynamiki kwantowej). 226

Tachiony z przyszoci Oprcz przedwczesnych fal z przyszoci (ktre wielokrotnie dowiody swojej przydatnoci w teorii kwantowej), istnieje jeszcze jedno dziwne pojcie z dziedziny teorii kwantowej, ktre wydaje si rwnie szalone, cho by moe nie tak przydatne. Chodzi o ide tachionw, pojawiajc si regularnie w Star Trek. Scenarzyci Star Trek powouj si na tachiony za kadym razem, gdy potrzebuj jakiej nowej energii umoliwiajcej wykonanie magicznej operacji. Tachiony yj w dziwnym wiecie, gdzie wszystko porusza si szybciej od wiata. Gdy trac energi, poruszaj si szybciej, co kci si ze zdrowym rozsdkiem. W rzeczywistoci, jeeli utrac ca energi, bd si poruszay z nieskoczon prdkoci. Natomiast kiedy tachiony zyskuj energi, zwalniaj, a do osignicia prdkoci wiata. Tachiony s tak dziwne, poniewa maj urojon mas. (Przez urojon mam na myli to, e jest ona pomnoona przez pierwiastek kwadratowy z minus jeden, czyli przez i"). Jeeli wemiemy synne rwnania Einsteina i w miejsce m" podstawimy im", zdarzy si co niezwykego. Nagle czstki zaczn si porusza z prdkoci wiksz od prdkoci wiata. Wynik ten prowadzi do dziwnych sytuacji. Gdy tachion przelatuje przez materi, traci energi, poniewa zderza si z atomami. Lecz na skutek utraty energii przyspiesza, co jeszcze bardziej zwiksza liczb zderze z atomami. W wyniku tych kolizji moe utraci jeszcze wicej energii, a wic jeszcze gwatowniej przyspieszy. Prowadzi to do powstania bdnego koa i tachion w sposb naturalny, sam z siebie, osiga nieskoczon prdko! (Tachiony rni si od antymaterii i materii ujemnej. Antymateria ma dodatni energi, przemieszcza si z prdkoci mniejsz od wiata i moe zosta wytworzona w akceleratorach czstek. Pod wpywem grawitacji spada, przynajmniej zgodnie z teori. Antymateria odpowiada zwyczajnej materii poruszajcej si wstecz w czasie. Ujemna materia ma ujemn energi i rwnie porusza si z prdkoci mniejsz od wiata, ale pod wpywem grawitacji si unosi. Ujemnej materii nigdy nie udao si wykry w laboratorium. Teoretycznie, jej due iloci mona wykorzysta do napdzania wehikuw czasu. Tachiony poruszaj si z prdkoci ponadwietln i maj urojon mas; nie jest jasne, czy pod wpywem grawitacji opadaj, czy te si unosz. Ich rwnie nie udao si dotd wykry w laboratorium). Chocia tachiony s tak dziwaczne, fizycy zajmuj si nimi zupenie powanie, midzy innymi pracowa nad nimi zmary w 1992 roku fizyk z Uniwersytetu Columbia Gerald Feinberg oraz George Sudarshan z University of Texas w Austin. Problem w tym, e nikomu nie udao si jeszcze zaobserwowa tachionu w laboratorium. Kluczowy dowd eksperymentalny na istnienie tachionw musiaby ama zasad przyczynowoci. Feinberg sugerowa nawet, by fizycy badali wizk laserow, zanim jeszcze w ogle rozbynie. Jeeli tachiony istniej, by moe wiato wizki laserowej mona wykry jeszcze przed wczeniem urzdzenia. W fantastyce naukowej tachiony wykorzystuje si zwykle do przesyania wiadomoci do yjcych w przeszoci jasnowidzw. Jeeli jednak uwanie przeanalizuje si fizyk tachionw, wcale nie bdzie takie oczywiste, czy jest to w ogle moliwe. Feinberg na przykad uwaa, e 227

emisja tachionu poruszajcego si w przd w czasie jest rwnowana absorpcji tachionu o ujemnej energii poruszajcego si w czasie wstecz (analogicznie do sytuacji z antymateri), a zatem nie dochodzi do zamania przyczynowoci. Pomijajc kwesti fantastyki naukowej, naley stwierdzi, e zgodnie z aktualn wiedz na temat tachionw, mogy one istnie w chwili Wielkiego Wybuchu, amic zasad przyczynowoci, ale teraz ju nie istniej. Mogy nawet odegra kluczow rol w tym, e wybuch" Wszechwiata w ogle nastpi. W tym sensie tachiony s wanym skadnikiem niektrych teorii Wielkiego Wybuchu. Tachiony maj zadziwiajce wasnoci. Gdy doda si je do dowolnej teorii, powoduj destabilizacj prni, czyli najniszego stanu energetycznego ukadu. Jeeli w jakim ukadzie wystpuj tachiony, znajduje si on w faszywej prni, w zwizku z czym ukad taki jest niestabilny i ulegnie rozpadowi do prawdziwej prni. Wyobramy sobie tam utrzymujc wod w zalewie. Stan taki obrazuje faszyw prni". Chocia tama wydaje si cakowicie stabilna, istnieje niszy stan energetyczny ni ten, ktry ma woda w zalewie. Jeeli w tamie pojawi si pknicie i woda, przerywajc tam, zacznie si z hukiem wylewa, ukad osignie stan prawdziwej prni, poniewa woda popynie w kierunku poziomu morza. Podobnie uwaa si, e Wszechwiat przed Wielkim Wybuchem trwa w stanie faszywej prni, w ktrym istniay rwnie tachiony. Jednak obecno tachionw oznacza, e nie by to najniszy stan energetyczny, a zatem ukad taki by niestabilny. W tkance czasoprzestrzennej pojawio si niewielkie rozdarcie, stanowice prawdziw prni. Rozdarcie to powikszao si, a w kocu uformowa si pcherzyk. Cho na zewntrz pcherzyka tachiony wci istniay, w jego rodku ich nie byo. W wyniku rozszerzania si pcherzyka powsta Wszechwiat, jaki znamy, bez tachionw. To jest wanie Wielki Wybuch. Jedna z bardzo powanie traktowanych przez kosmologw teorii zakada, e pewien tachion, nazywany inflacyjnym, zapocztkowa proces inflacji. Powiedzielimy wczeniej, e teoria wszechwiata inflacyjnego stwierdza, i Wszechwiat rozpocz si od niewielkiego pcherzyka czasoprzestrzeni, ktry przeszed okres gwatownej ekspansji - inflacji. Fizycy uwaaj, e Wszechwiat by na pocztku w stanie faszywej prni, a tachion tworzy pole inflacyjne. Jednak obecno tachionu spowodowaa destabilizacj prni i utworzyy si niewielkie pcherzyki. Wewntrz jednego z nich pole inflacyjne osigno stan prawdziwej prni. Pcherzyk ten zacz si wtedy gwatownie rozszerza, a sta si naszym Wszechwiatem. Wewntrz pcherzyka naszego Wszechwiata inflacja znikna i dlatego nie mona jej ju wykry. Zatem tachiony stanowi dziwaczny stan kwantowy, w ktrym obiekty mog porusza si szybciej od wiata, a by moe nawet ama zasad przyczynowoci. Lecz znikny ju dawno temu i niewykluczone, e spowodoway narodziny naszego Wszechwiata. Wszystko to moe wydawa si czcz spekulacj, ktrej w aden sposb nie mona zweryfikowa. Jednak teoria faszywej prni zostanie ju wkrtce po raz pierwszy sprawdzona 228

dowiadczalnie, gdy Wielki Zderzacz Hadronw (LHC) pod Genew zostanie w peni uruchomiony. Jednym z najwaniejszych celw badawczych stawianych przed LHC jest odkrycie bozonu Higgsa -ostatniej niewykrytej jeszcze czstki Modelu Standardowego. Stanowi ona kocowy fragment ukadanki. (Czstka Higgsa jest tak wana i nieuchwytna, e laureat Nagrody Nobla Leon Lederman nazwa j bosk czstk"). Fizycy uwaaj, e bozon Higgsa by na pocztku tachionem. W faszywej prni adna z czstek subatomowych nie miaa jakiejkolwiek masy. Lecz obecno bozonu Higgsa zdestabilizowaa prni i Wszechwiat przeszed do stanu nowej prni, w ktrym bozon Higgsa zmieni si w zwyk czstk. W wyniku przemiany z tachionu w zwyczajn czstk, czstki subatomowe zaczy uzyskiwa masy, ktre obecnie mierzymy w laboratoriach. Odkrycie bozonu Higgsa pozwoli wic nie tylko na dodanie do Modelu Standardowego ostatniego brakujcego elementu, ale bdzie rwnie potwierdzeniem, e kiedy istnia stan tachionowy, ktry jednak uleg przemianie w stan, w ktrym wystpuj zwyczajne czstki. Podsumowujc, trzeba stwierdzi, e fizyka newtonowska wyklucza istnienie prekognicji. elazna zasada przyczyny i skutku nigdy nie jest amana. W teorii kwantowej moliwe s nowe stany materii, takie jak antymateria, ktra odpowiada materii poruszajcej si wstecz w czasie, lecz zasada przyczynowoci rwnie i w tym przypadku zostaje zachowana. Tak naprawd, w teorii kwantowej antymateria jest istotnym skadnikiem pozwalajcym na utrzymanie tej zasady. Na pierwszy rzut oka wydaje si, e tachiony ami przyczynowo, jednak fizycy uwaaj, e ich prawdziw rol byo zainicjowanie Wielkiego Wybuchu i dlatego nie mona ich ju obecnie zaobserwowa. Wydaje si zatem, e prekognicja jest cakowicie wykluczona, przynajmniej w dajcej si przewidzie przyszoci, co oznacza, e jest to niemoliwo typu III. Gdyby istnienie jasnowidztwa zostao kiedykolwiek potwierdzone w powtarzalnych eksperymentach, wywoaoby potny wstrzs w podstawach, na ktrych opiera si cala wspczesna fizyka.

229

Epilog
PRZYSZO RZECZY NIEMOLIWYCH
Nie ma nic tak wielkiego ani tak szalonego, aby jedno pord miliona rozwinitych technicznie spoeczestw nie poczuo potrzeby realizacji takiego dziaania, jeeli jest ono tylko fizycznie moliwe. - Freeman Dyson Przeznaczenie nie jest kwesti przypadku -jest kwesti wyboru. Nie jest czym, na co naley czeka - to co, co trzeba osign. - William Jennings Bryan Czy istniej takie prawdy, ktrych nigdy nie zdoamy pozna? Czy s takie dziedziny wiedzy, ktre pozostan poza zasigiem nawet zaawansowanej cywilizacji? Spord wszystkich przeanalizowanych dotychczas rozwiza technicznych jedynie perpetuum mobile i prekognicja zaliczaj si do niemoliwoci typu III. Czy istniej jakie inne rwnie niemoliwe rozwizania techniczne? W matematyce teoretycznej istnieje wiele twierdze pokazujcych, e pewne rzeczy s rzeczywicie niemoliwe. Jednym z prostych przykadw jest fakt, e nie mona podzieli kta na trzy rwne czci z uyciem jedynie cyrkla i linijki; dowiedziono tego ju w 1837 roku. Nawet w prostych systemach, takich jak arytmetyka, istniej rzeczy niemoliwe. Jak zauwaylimy wczeniej, nie da si dowie wszystkich prawdziwych twierdze arytmetycznych, z wykorzystaniem wycznie zaoe z dziedziny arytmetyki. Arytmetyka jest niekompletna. Zawsze bd jakie prawdziwe twierdzenia arytmetyczne, ktrych mona dowie jedynie w ramach wikszego systemu, obejmujcego arytmetyk jako jedn z czci. Chocia pewne rzeczy s niemoliwe w matematyce, w naukach fizycznych stwierdzenie, e co jest cakowicie niemoliwe, zawsze jest ryzykowne. Wystarczy przypomnie sobie przemwienie wygoszone przez pniejszego laureata Nagrody Nobla Alberta A. Michelsona w 1894 roku w czasie otwarcia na Uniwersytecie Chicagowskim Laboratorium Fizycznego imienia Ryersona, w ktrym stwierdzi, e nie jest ju moliwe odkrycie jakiejkolwiek nowej fizyki: Wydaje si, e najwaniejsze podstawowe prawa i fakty z dziedziny fizyki zostay ju odkryte i s obecnie tak dobrze ugruntowane, e prawdopodobiestwo tego, i mogyby kiedy ulec powanej zmianie w wyniku jakiego nowego odkrycia, jest niezwykle mae... Moliwoci dokonania kolejnych odkry musimy szuka na szstym miejscu po przecinku". Michelson wypowiedzia t uwag w przeddzie dwch najwikszych przewrotw w historii nauki - rewolucji kwantowej z 1900 roku i rewolucji relatywistycznej z 1905 roku. Chodzi o to, e rzeczy, ktre s dzisiaj niemoliwe, naruszaj znane nam prawa fizyki, ale prawa te, w znanej nam postaci, mog si zmieni. W 1825 roku wielki francuski filozof Auguste Comte, piszc Cours de Philosophie (Kurs filozofii), stwierdzi, e nie jest moliwe, aby nauka moga dociec, z czego zbudowane s gwiazdy. W tamtych czasach stwierdzenie takie wydawao si cakowicie uzasadnione, poniewa o naturze 230

gwiazd nic wwczas nie byo wiadomo. Wydaway si tak odlege, e dotarcie do nich nie bdzie moliwe. A jednak zaledwie kilka lat po napisaniu przez Comte'a tego zdania, fizycy ustalili (wykorzystujc spektroskopi), e Soce skada si z wodoru. Obecnie wiemy, e badajc linie widma wiata wyemitowanego przez gwiazdy miliardy lat temu, mona ustali skad chemiczny wikszoci Wszechwiata. Comte rzuci wyzwanie wiatu nauki, ogaszajc list innych niemoliwoci": Twierdzi, e ostateczna struktura cia na zawsze musi pozosta poza obszarem naszej wiedzy". Innymi sowy, poznanie prawdziwej natury materii jest niemoliwe. Uwaa, e matematyki nigdy nie uda si wykorzysta do zrozumienia biologii i chemii. Niemoliwe jest - twierdzi - zredukowanie tych nauk do matematyki. Jego zdaniem badanie cia niebieskich w aden sposb nie moe wpyn na ycie ludzi. W XIX wieku przedstawienie takiej listy niemoliwoci" byo uzasadnione, poniewa mao byo wwczas wiadomo na temat nauk podstawowych. Prawie nic nie wiedziano na temat tajemnic materii i ycia. Obecnie mamy jednak teori atomu, ktra otworzya cakowicie nowy obszar bada naukowych nad struktur materii. Odkrycie DNA i sformuowanie teorii kwantowej odsoniy tajemnice ycia i chemii. Wiemy rwnie o uderzeniach meteorw z kosmosu, ktre nie tylko wpyny na histori ycia na Ziemi, ale naday mu ksztat. Astronom John Barrow zauwaa: Historycy wci rozwaaj sugesti, e pogldy Comte'a s czciowo odpowiedzialne za przypadajcy na jego czasy upadek francuskiej nauki"105. Matematyk David Hilbert, odrzucajc stwierdzenia Comte'a, napisa: Moim zdaniem prawdziwym powodem, dla ktrego Comte nie mg znale adnego nierozwizywalnego problemu, jest fakt, e nie istnieje co takiego, jak nierozwizywalny problem"106. Obecnie jednak niektrzy uczeni wskazuj now list niemoliwoci: nigdy nie dowiemy si, co si wydarzyo przed Wielkim Wybuchem (ani dlaczego do niego w ogle doszo) i nigdy nie stworzymy teorii wszystkiego. Fizyk John Wheeler odnis si do pierwszej z wymienionych niemoliwoci", piszc: Dwiecie lat temu kto zapytany: Czy zrozumiemy kiedy, jak powstao ycie?, odparby: To niedorzeczne! Niemoliwe!. Mam takie same odczucia w zwizku z tym pytaniem: Czy zrozumiemy kiedykolwiek, jak powsta Wszechwiat?"107. Astronom John Barrow dodaje: Prdko wiata jest ograniczona, rwnie ograniczona jest wic nasza wiedza o strukturze Wszechwiata. Nie moemy dowiedzie si, czy jest skoczony, czy nieskoczony, czy mia pocztek i czy bdzie mia koniec, czy struktura fizyki jest taka sama wszdzie ani czy Wszechwiat jest uporzdkowanym, czy nieuporzdkowanym miejscem [...]. Wszystkie wielkie pytania o natur Wszechwiata - od jego pocztkw do koca - nigdy nie

J.D. Barrow, Kres moliwoci?: granice poznania i poznanie granic, prze. H. Turczyn-Zalewska, Prszyski i S-ka, Warszawa 2005, s. 65. 106 J.D. Barrow, op. cit, s. 239. 107 CA. Pickover, op. cit., s. 206.
105

231

doczekaj si odpowiedzi"108. Barrow ma racj, mwic, e nigdy si nie dowiemy z cakowit pewnoci, jaka jest prawdziwa natura Wszechwiata, w penej jego krasie. Moliwe jest jednak stopniowe wyjanianie tych odwiecznych kwestii i dotarcie zupenie blisko ich sedna. Te niemoliwoci" lepiej chyba postrzega nie jako bezwzgldne granice naszego poznania, ale jako wyzwania stojce przed kolejnymi pokoleniami uczonych. Granice te s bowiem niczym brzeg spieczonego ciasta - istniej po to, by je przeama. Wykrywanie epoki przed Wielkim Wybuchem Jeeli chodzi o kwesti Wielkiego Wybuchu, ju powstaje nowa generacja detektorw, ktre mog pomc w ustaleniu odpowiedzi na niektre z tych odwiecznych pyta. Obecnie umieszczone w kosmosie detektory promieniowania mog mierzy jedynie promieniowanie mikrofalowe wyemitowane 300 tysicy lat po Wielkim Wybuchu, gdy powstay pierwsze atomy. Nie mona wykorzysta takich sond do badania chwil wczeniejszych ni 300 tysicy lat po Wielkim Wybuchu, poniewa promieniowanie pierwotnej kuli ognia byo zbyt gorce i nieuporzdkowane, aby mogo dostarczy jakiejkolwiek uytecznej informacji. Jeeli jednak zbadamy inne rodzaje promieniowania, by moe uda nam si bardziej zbliy do Wielkiego Wybuchu. Na przykad ledzenie neutrin moe pozwoli nam na poznanie chwil bliszych pocztku Wszechwiata (neutrina s tak nieuchwytne, e mogyby przelecie przez ukad planetarny skadajcy si w caoci z litego oowiu). Promieniowanie neutrinowe by moe pozwoli nam si zbliy do czasu kilku sekund po Wielkim Wybuchu. Prawdopodobnie jednak ostateczny sekret Wielkiego Wybuchu poznamy dziki badaniom fal grawitacyjnych, fal, ktre przemieszczaj si wzdu tkanki czasoprzestrzeni. Fizyk Rocky Kolb z Uniwersytetu Chicagowskiego ujmuje to nastpujco: Mierzc wasnoci ta neutrinowego, moemy zobaczy, jak Wszechwiat wyglda sekund po Wielkim Wybuchu. Natomiast fale grawitacyjne z obszaru inflacji s pozostaociami Wszechwiata z okresu 1035 sekundy po Wielkim Wybuchu"109. Istnienie fal grawitacyjnych przewidzia po raz pierwszy Einstein w 1916 roku; kiedy mog si sta najwaniejsz sond w astronomii. Z historycznego punktu widzenia zawsze, gdy uczylimy si wykorzystywa now posta promieniowania, otwieraa si przed nami nowa epoka w astronomii. Pierwsz form promieniowania byo wiato widzialne, ktre pozwolio Galileuszowi na zbadanie Ukadu Sonecznego. Drug postaci promieniowania byy fale radiowe, dziki ktrym moglimy zbada centra galaktyk i odkry w nich czarne dziury. Detektory fal grawitacyjnych mog odkry najbardziej skryte tajemnice stworzenia. W pewnym sensie fale grawitacyjne musz istnie. Aby to zrozumie, zastanwmy si nad starym jak wiat pytaniem: co si stanie, jeeli nagle zniknie Soce? Wedug Newtona, efekty tego zdarzenia odczujemy natychmiast. Ziemia momentalnie zostanie wyrzucona ze swojej orbity i

108

J.D. Barrow, op. cit, s. 283.

232

pogry si w ciemnoci. Stanie si tak, poniewa prawo grawitacji Newtona nie uwzgldnia prdkoci i tym samym dziaa bezzwocznie w caym Wszechwiecie. Jednak wedug Einsteina, nic nie moe porusza si szybciej od wiata, wic informacja o znikniciu Soca dotrze do Ziemi dopiero po upywie omiu minut. Innymi sowy, z miejsca, w ktrym znajdowao si Soce, zacznie si rozchodzi grawitacyjna sferyczna fala uderzeniowa, ktra w kocu dotrze do Ziemi. Na zewntrz tej sfery fal grawitacyjnych wszystko bdzie wygldao tak, jak gdyby Soce wci normalnie wiecio, poniewa informacja o jego znikniciu jeszcze tam nie dotara. Wewntrz niej natomiast bdzie ju wiadomo, e Soce znikno, jako e rozszerzajca si grawitacyjna fala uderzeniowa przemieszcza si z prdkoci wiata. Innym sposobem na zrozumienie, dlaczego fale grawitacyjne musz istnie, jest wyobraenie sobie olbrzymiego przecierada. Wedug Einsteina czasoprzestrze jest jak tkanina, ktr mona zakrzywia i rozciga, niczym pofadowane przecierado. Jeeli zapiemy brzeg przecierada i bdziemy nim szybko potrzsa, zobaczymy jak wzdu jego powierzchni przemieszczaj si z okrelon prdkoci fale zmarszczek. Podobnie fale grawitacyjne mona sobie wyobrazi jako fale przemieszczajce si wzdu tkanki czasoprzestrzeni. Badania fal grawitacyjnych nale do najszybciej rozwijajcych si dziedzin wspczesnej fizyki. W 2003 roku uruchomiono pierwsze wielkoskalowe detektory fal grawitacyjnych - nazwane LIGO (Laser Interferometer Gravitational Wave Obserwatory - obserwatorium fal grawitacyjnych wykorzystujce interferometri laserow). Zbudowano dwa detektory o dugoci 4 kilometrw kady, jeden w Hanford w stanie Waszyngton, drugi w Livingston Parish w Luizjanie. Badacze maj nadziej, e dziki LIGO, ktrego budowa kosztowaa 365 milionw dolarw, uda im si wykry promieniowanie zderzajcych si gwiazd neutronowych i czarnych dziur. Kolejny duy krok nastpi w 2015 roku wraz z wystrzeleniem satelitw nowej generacji umoliwiajcych badanie w kosmosie promieniowania grawitacyjnego pochodzcego z chwili stworzenia wiata. Na orbicie okoosonecznej zostan umieszczone trzy satelity wchodzce w skad systemu LISA (Laser Interferometer Space Antenna - antena kosmiczna wykorzystujca interferometri laserow), budowanego wsplnie przez NASA i Europejsk Agencj Kosmiczn. Satelity te bd mogy wykry fale grawitacyjne wyemitowane w chwili wczeniejszej ni jedna bilionowa sekundy po Wielkim Wybuchu. Gdy wci krca po Wszechwiecie fala grawitacyjna Wielkiego Wybuchu przejdzie przez jeden z tych satelitw, spowoduje zakcenie wizek laserowych, ktre bdzie mona bardzo dokadnie zmierzy, dziki czemu uzyskamy fotografie z wczesnego dziecistwa Wszechwiata", z samej chwili stworzenia. System LISA bdzie si skada z trzech satelitw okrajcych Soce w konfiguracji trjkta, ktrego boki wyznacza bd czce satelity wizki laserowe o dugoci 4,8 miliona kilometrw, co oznacza, e bdzie to najwiksze urzdzenie kiedykolwiek skonstruowane przez naukowcw. Ukad ten bdzie obiega Soce w odlegoci okoo 48 milionw kilometrw od Ziemi. Wchodzce w skad systemu satelity bd emitoway wizk laserow o mocy zaledwie 0,5
109

R. Kolb, New Scientist Magazine", 18 listopada 2006, s. 44.

233

wata. Kady z satelitw bdzie mg utworzy wzr interferencyjny wiata powstajcy w wyniku porwnania ze sob wizek dobiegajcych z pozostaych dwch satelitw. Jeeli wizki laserowe zostan zakcone przez fal grawitacyjn, wywoa to zmian wzoru interferencyjnego i satelita bdzie mg wykry takie zakcenie. (Fala grawitacyjna nie wywoa drga satelitw. Spowoduje tylko znieksztacenie przestrzeni midzy nimi). Chocia wykorzystywane wizki laserowe bd bardzo sabe, pozwol na uzyskanie zadziwiajcej dokadnoci. Umoliwi wykrycie drga z dokadnoci sigajc jednej czci na miliard bilionw, co odpowiada przesuniciu rzdu jednej setnej rozmiaru atomu. Kada wizka laserowa umoliwi wykrycie fali grawitacyjnej z odlegoci 9 miliardw lat wietlnych, co oznacza, e w ich zasigu znajdzie si wiksza cz obserwowalnego Wszechwiata. Czuo systemu LISA moe pozwoli nam przekona si, ktry ze scenariuszy opisujcych epok przed Wielkim Wybuchem jest bliszy prawdzie. Jednym z najgortszych tematw we wspczesnej fizyce teoretycznej jest wyznaczenie cech charakteryzujcych Wszechwiat przed Wielkim Wybuchem. Obecnie teoria inflacji zupenie dobrze opisuje ewolucj, jak przeszed Wszechwiat, gdy ju doszo do Wielkiego Wybuchu. Nie moe ona jednak wyjani, dlaczego do tego wydarzenia w ogle doszo. Fizycy postanowili wic wyliczy promieniowanie grawitacyjne wyemitowane przez Wielki Wybuch dla kadego z zaproponowanych modeli epoki przed Wielkim Wybuchem. Kady z tych modeli podaje inne przewidywania. Na przykad promieniowanie grawitacyjne przewidywane przez teori Wielkiego Planicia jest inne ni promieniowanie opisywane przez niektre teorie inflacyjne, zatem system LISA moe pozwoli na odrzucenie kilku z tych teorii. Oczywicie modeli opisujcych stan sprzed Wielkiego Wybuchu nie mona sprawdzi bezporednio, poniewa stanowi one prb zrozumienia Wszechwiata w epoce, zanim jeszcze powsta sam czas, moemy je jednak sprawdzi w sposb poredni, poniewa kady z nich przewiduje, e w Wielkim Wybuchu powinno powsta inne widmo promieniowania. Fizyk Kip Thorne pisze: W latach 2008-2030 zostan zarejestrowane fale grawitacyjne pochodzce z osobliwoci pocztkowej. Odkrycie to zapocztkuje okres trwajcy co najmniej do roku 2050 [...]. Pomiary te pozwol pozna szczegy osobliwoci pocztkowej i umoliwi sprawdzenie, czy ktra z wersji teorii strun jest poprawn kwantow teori grawitacji"110. Jeeli za pomoc systemu LISA nie uda si oceni rnych teorii opisujcych epok sprzed Wielkiego Wybuchu, cel ten osignie by moe jego nastpca, Big Bang Observer (BBO, Obserwator Wielkiego Wybuchu). Jego uruchomienie planuje si wstpnie na rok 2025. BBO umoliwi poszukiwanie w caym Wszechwiecie ukadw podwjnych skadajcych si z gwiazd neutronowych i czarnych dziur o masie mniejszej ni tysic mas Soca. Jednak jego gwnym celem bdzie zbadanie fal grawitacyjnych wyemitowanych w czasie fazy inflacyjnej Wielkiego Wybuchu. W tym sensie BBO jest projektowany specjalnie w celu zweryfikowania przewidywa inflacyjnej teorii Wielkiego Wybuchu. Budowa BBO bdzie do pewnego stopnia przypominaa system LISA. BBO bdzie si skada z
110

S.W. Hawking, [et al.], op. cit, s. 121-122.

234

trzech satelitw poruszajcych si razem po orbicie okoosonecznej, oddalonych od siebie o 50 000 kilometrw (bd si one znajdoway znacznie bliej siebie ni satelity systemu LISA). Kady z satelitw bdzie mia moliwo wystrzelenia wizki laserowej o mocy 300 watw. BBO umoliwi badanie fal grawitacyjnych o czstotliwociach z zakresu midzy czstotliwociami badanymi przez systemy LIGO i LISA, wypeni wic istotn luk. (System LISA bdzie mg wykry fale grawitacyjne o czstotliwociach od 10 do 3000 hercw, natomiast LIGO pracuje w zakresie od 10 mikrohercw do 10 milihercw. BBO umoliwi wykrycie fal o czstotliwoci spomidzy tych zakresw). Do 2040 roku na podstawie tej teorii [kwantowej grawitacji] uzyskamy odpowiedzi na nastpujce gbokie pytania - pisze Thorne - midzy innymi [...] Co istniao przed Wielkim Wybuchem, jeli w ogle mona o tym sensownie mwi? Czy istniej inne wszechwiaty? Jeli tak, to czy s w jaki sposb zwizane lub poczone z naszym? [...] Czy prawa fizyki pozwalaj, by rozwinita cywilizacja stworzya stabilne tunele nadajce si do podry kosmicznych i wehikuy czasu do podry w przeszo?"111. Rzecz w tym, e w cigu kilkudziesiciu najbliszych lat rozmieszczone w przestrzeni kosmicznej detektory fal grawitacyjnych powinny dostarczy wystarczajco duo danych, by mona byo zweryfikowa rne teorie opisujce stan sprzed Wielkiego Wybuchu. Koniec Wszechwiata Poeta T.S. Eliot postawi pytanie: czy wiat skoczy si hukiem, czy skomleniem? Natomiast Robert Frost pyta, czy wszyscy zginiemy w ogniu, czy w lodzie. Najnowsze dane wskazuj na to, e Wszechwiat zginie w Wielkim Chodzie - temperatury spadn niemal do zera bezwzgldnego i wygin wszelkie inteligentne formy ycia. Ale czy moemy mie tego pewno? Niektrzy stawiaj jeszcze jedno niemoliwe" pytanie. Skd moemy wiedzie, jaki bdzie ostateczny los Wszechwiata - pytaj - skoro wydarzy si to dopiero za biliony bilionw lat? Uczeni zauwaaj, e ciemna energia, czyli energia prni, wydaje si coraz szybciej rozsuwa galaktyki, co wskazuje na to, e Wszechwiat jest w stanie niepohamowanego rozszerzania si. Taka ekspansja spowoduje spadek temperatury we Wszechwiecie i w kocu doprowadzi do Wielkiego Chodu. Ale czy moliwe, e to rozszerzanie si jest tylko zjawiskiem chwilowym? Czy moe ono w przyszoci ulec odwrceniu? Na przykad w scenariuszu Wielkiego Planicia, w ktrym Wszechwiat powstaje w wyniku zderzenia si ze sob dwch membran, wydaje si, e mog one wpada na siebie wielokrotnie w rwnych odstpach czasu. Jeeli tak, to rozszerzanie prowadzce do Wielkiego Chodu moe by jedynie stanem tymczasowym, ktry ulegnie odwrceniu. Obecne przyspieszenie ekspansji Wszechwiata wywoane jest przez ciemn energi, ktra prawdopodobnie ma posta staej kosmologicznej. Zatem kluczowe staje si zrozumienie tej tajemniczej staej, czyli energii prni. Czy staa kosmologiczna zmienia si w czasie, czy te jest

111

W. Hawking, [et al.], op. cit, s. 129.

235

naprawd staa? Teraz nikt nie wie tego na pewno. Dziki znajdujcemu si na orbicie satelicie WMAP wiemy, e staa kosmologiczna zdaje si napdza obecn ekspansj Wszechwiata, ale nie mamy pojcia, czy tak bdzie ju zawsze. W rzeczywistoci jest to stary problem, sigajcy roku 1916, gdy Einstein po raz pierwszy wprowadzi sta kosmologiczn. Rok po przedstawieniu oglnej teorii wzgldnoci bada jej konsekwencje kosmologiczne. Ze zdziwieniem odkry, e opisywany przez teori Wszechwiat jest dynamiczny: albo si rozszerza, albo kurczy. Jednak wydawao si, e taka idea nie zgadza si z obserwacjami. Einstein stan w obliczu paradoksu Bentleya, ktry nka ju Newtona. W 1692 roku wielebny Richard Bentley napisa do Newtona niewinny list z druzgoccym pytaniem. Skoro newtonowska grawitacja zawsze przyciga - pyta Bentley - to dlaczego Wszechwiat si nie zapada? Jeeli Wszechwiat skada si ze skoczonej liczby przycigajcych si wzajemnie gwiazd, to powinny one wpa na siebie, a sam Wszechwiat powinien skurczy si do postaci kuli ognia! Newton by gboko zaniepokojony tym listem, poniewa wskazywa on na istotn wad jego teorii grawitacji: w kadej takiej teorii grawitacja, bdca si przycigajc, jest z natury niestabilna. Kady skoczony zbir gwiazd w sposb nieunikniony musi si zapa pod wpywem grawitacji. Newton odpisa, e Wszechwiat jest stabilny jedynie wtedy, gdy skada si z nieskoczonej liczby gwiazd. Wtedy kada gwiazda jest przycigana ze wszystkich kierunkw i w efekcie wszystkie te siy wzajemnie si rwnowa. Byo to sprytne rozwizanie, ale Newton by na tyle mdry, e zdawa sobie spraw, i taka stabilno jest pozorna. Jak w przypadku domku z kart, najmniejsze drganie spowoduje, e cay ukad si zapadnie. System taki jest metastabilny, to znaczy znajduje si w chwilowym stanie rwnowagi dopty, dopki jakie najmniejsze nawet zaburzenie nie spowoduje katastrofy. Newton doszed do wniosku, e rol Boga jest lekkie popychanie gwiazd od czasu do czasu tak, by Wszechwiat si nie zapad. Innymi sowy, dla Newtona Wszechwiat by niczym gigantyczny zegar, nakrcony przez Boga na pocztku czasu, ktry dziaa zgodnie z odkrytymi przez niego prawami. Od chwili stworzenia tyka automatycznie, bez boskiej interwencji. Jednak wedug Newtona, Bg jest potrzebny, aby od czasu do czasu poprawia ruch gwiazd tak, by Wszechwiat nie zapad si do formy ognistej kuli. Gdy w 1916 roku Einstein zmierzy si z paradoksem Bentleya, jego rwnania poprawnie mwiy mu, e Wszechwiat jest dynamiczny - albo si rozszerza, albo kurczy - oraz e Wszechwiat statyczny jest niestabilny i zapadnie si pod wpywem grawitacji. Jednak wczeni astronomowie stanowczo utrzymywali, e Wszechwiat jest statyczny i niezmienny. Dlatego Einstein ugi si w obliczu obserwacji i doda sta kosmologiczn - si antygrawitacyjn, ktra odpycha od siebie gwiazdy, rwnowac dziaanie grawitacji powodujcej zapadanie si Wszechwiata. (Ta sia antygrawitacji odpowiada energii zawartej w prni. W takim ujciu nawet olbrzymia pustka przestrzeni zawiera wielkie iloci niewidocznej energii). Warto tej staej naleao dobra bardzo precyzyjnie, tak aby zrwnoway dziaanie przycigajcej siy grawitacji. Pniej, gdy w 1929 roku Edwin Hubble dowid, e Wszechwiat jednak si rozszerza, Einstein 236

powiedzia, e staa kosmologiczna bya jego najwiksz pomyk". Jednak dzisiaj, siedemdziesit lat pniej, wydaje si, e pomyka" Einsteina - staa kosmologiczna - moe w rzeczywistoci by najwikszym rdem energii we Wszechwiecie, stanowicym nawet 73 procent zawartej w nim materii i energii. (Dla porwnania, cisze pierwiastki, z ktrych zbudowane s nasze ciaa stanowi jedynie 0,03 procent masy/energii Wszechwiata). Bardzo moliwe, e pomyka Einsteina bdzie miaa decydujce znaczenie w kwestii ostatecznego losu Wszechwiata. Skd si jednak ta staa kosmologiczna wzia? Dzisiaj nikt tego nie wie. Na pocztku czasu sia antygrawitacyjn bya by moe na tyle dua, e moga zapocztkowa rozszerzanie si Wszechwiata, doprowadzajc do Wielkiego Wybuchu. Potem, z nieznanych powodw, nagle znikna. (W tym okresie Wszechwiat nadal si rozszerza, ale w wolniejszym tempie). Nastpnie, okoo omiu miliardw lat po Wielkim Wybuchu, sia antygrawitacyjn pojawia si ponownie, powoduje oddalanie si od siebie galaktyk i ponown przyspieszon ekspansj Wszechwiata. Zatem, czy ustalenie ostatecznego losu Wszechwiata jest niemoliwe"? By moe tak nie jest. Wikszo fizykw jest przekonana, e efekty kwantowe decyduj w sposb ostateczny o wielkoci staej kosmologicznej. Uproszczone obliczenia oparte na prymitywnej wersji teorii kwantowej pokazuj, e warto staej kosmologicznej nie zgadza si z obserwacjami o czynnik 10120. Jest to najwiksza niezgodno w historii nauki. Fizycy s jednak rwnie zgodni, e ta nieprawidowo oznacza jedynie, i potrzebna jest nam teoria kwantowej grawitacji. Poniewa staa kosmologiczna pojawia si za spraw poprawek kwantowych, konieczne jest znalezienie teorii wszystkiego - teorii, ktra pozwoli nam otrzyma nie tylko Model Standardowy, ale rwnie warto staej kosmologicznej, ktra okreli ostateczny los Wszechwiata. Zatem teoria wszystkiego jest potrzebna do okrelenia, jaki bdzie ostateczny los Wszechwiata. Na ironi zakrawa fakt, e niektrzy fizycy uwaaj, i stworzenie teorii wszystkiego jest niemoliwe. Teoria wszystkiego? Wspomnielimy ju o tym, e teoria strun jest najlepsz kandydatk na teori wszystkiego, chocia rne obozy uczonych spieraj si o to, czy teoria strun zasuya na ten tytu. Z jednej strony, uczeni tacy jak profesor MIT Max Tegmark pisz: Uwaam, e w 2056 roku bdziemy mogli sobie kupi koszulk z wydrukowanymi na niej rwnaniami opisujcymi zunifikowane prawa fizyczne Wszechwiata" 112 . Z drugiej, pojawia si nowa grupa stanowczych krytykw, ktrzy twierdz, e tak modna obecnie teoria strun na dobr spraw jeszcze niczego nie osigna. Niewane, ile powstanie na jej temat penych uniesienia artykuw i telewizyjnych filmw dokumentalnych - musi ona najpierw przedstawi chocia jeden sprawdzalny fakt - mwi niektrzy. To nie teoria wszystkiego, tylko teoria niczego - twierdz krytycy. Spr znacznie si zaogni w 2002 roku, gdy Stephen Hawking przeszed do drugiego obozu i, powoujc si na

112

M. Tegmark, New Scientist Magazine", 18 listopada 2006, s. 37.

237

twierdzenie o niezupenoci, powiedzia, e teoria wszystkiego moe by nawet niemoliwa z matematycznego punktu widzenia. Nic dziwnego, e w tym sporze fizyk wystpuje przeciw fizykowi, poniewa cel jest niezwykle ambitny, cho trudno osigalny. Pragnienie scalenia wszystkich praw natury od tysicy lat kusio i pocigao zarwno filozofw, jak i fizykw. Sam Sokrates powiedzia kiedy: Moim zdaniem najwaniejsz rzecz jest poznanie wyjanienia wszystkiego, dlaczego co powstao, dlaczego ginie, dlaczego istnieje". Pierwsz powan prb przedstawienia teorii wszystkiego przeprowadzono okoo 500 roku p.n.e., gdy greccy pitagorejczycy odkryli matematyczne prawa muzyki. Analizujc wzy i drgania na strunie liry, udowodnili, e muzyk rzdzi nadspodziewanie prosta matematyka. Wysunli wtedy hipotez, e ca przyrod mona wyjani w oparciu o harmoni struny liry. (W pewnym sensie teoria strun jest powrotem tej pitagorejskiej wizji wiata). W czasach wspczesnych niemal wszyscy giganci dwudziestowiecznej fizyki prbowali szczcia w pracy nad zunifikowan teori pola. Jednak Freeman Dyson ostrzega: W fizyce wszdzie walaj si trucha zunifikowanych teorii". W 1928 roku w New York Timesie" pojawi si sensacyjny nagwek: Einstein o krok od epokowego odkrycia; nie chce, eby mu przeszkadzano". Ta wiadomo staa si iskr, ktra wzniecia w mediach wrzaw wok teorii wszystkiego. Wkrtce medialne zamieszanie osigno stan wysokiej gorczki. Nagwki trbiy: Einstein zdziwiony zamieszaniem wok teorii. Przez tydzie trzyma 100 dziennikarzy na dystans". Tumy reporterw kbiy si wok jego domu w Berlinie, bez przerwy w stanie gotowoci, czekajc na sposobno uchwycenia przebysku geniuszu i moliwo wydrukowania sensacyjnego nagwka. Einstein by zmuszony si ukry. Astronom Arthur Eddington napisa do Einsteina: By moe ubawi Ci wiadomo, e jeden z wielkich domw towarowych w Londynie (Selfridges) umieci na szybie wystawowej Twj artyku (sze stron, przyklejonych jedna obok drugiej), eby przechodnie mogli go w caoci przeczyta. Przed tym oknem stoj wielkie tumy zaczytanych ludzi". (W 1923 roku Eddington przedstawi wasn zunifikowan teori pola, nad ktr pracowa niestrudzenie przez reszt swoich dni, do mierci w 1944 roku). W 1946 roku Erwin Schrdinger, jeden z twrcw mechaniki kwantowej, zwoa konferencj prasow, eby zaprezentowa swoj zunifikowan teori pola. Pojawi si na niej nawet premier Irlandii Eamon De Valera. Gdy dziennikarze zapytali go, co zrobi, jeeli okae si, e jego teoria jest niepoprawna, Schrdinger odpowiedzia: Sdz, e mam racj. Wyszedbym na strasznego gupca, gdybym si pomyli". (Schrdinger dozna upokorzenia, gdy Einstein grzecznie wskaza bdy w jego teorii). Najostrzejszym krytykiem unifikacji by fizyk Wolfgang Pauli. Strofowa Einsteina, mwic: Co Bg rozdzieli, tego niech czowiek nie way si czy". Bezlitonie szydzi z kadej niedokoczonej teorii: Ona nie jest nawet bdna". Zakrawa wic na ironi, e Pauli, najwikszy pord cynikw, sam zapa tego bakcyla. W latach pidziesitych zaproponowa wsplnie z 238

Wernerem Heisenbergiem wasn zunifikowan teori pola. W 1958 roku Pauli przedstawia zunifikowan teori Heisenberga-Pauliego na Uniwersytecie Columbia. Wrd zgromadzonej publicznoci znalaz si rwnie Niels Bohr i to, co usysza, nie wywaro na nim wikszego wraenia. Wsta wic i powiedzia gono: My tutaj z tyu jestemy przekonani, e pana teoria jest szalona. Nie moemy jednak doj do porozumienia, czy jest wystarczajco szalona". Krytyka bya druzgocca. Poniewa wszystkie oczywiste teorie zostay ju wyprbowane i odrzucone, prawdziwa zunifikowana teoria pola bdzie wymaga cakowitego zerwania z przeszoci. Teoria Heisenberga-Pauliego bya po prostu zbyt konwencjonalna, nazbyt zwyczajna, nadmiernie rozsdna, aby moga by teori prawdziw. (W tym samym roku Pauliego poruszya wypowied Heisenberga w jednej z audycji radiowych, w ktrej stwierdzi, e w ich teorii brakuje jeszcze tylko kilku szczegw technicznych. Pauli wysa swojemu przyjacielowi rysunek pustego prostokta z podpisem: Oto dowd, e potrafi malowa jak Tycjan. Brakuje jeszcze tylko kilku szczegw technicznych"). Krytyka teorii strun Obecnie gwn (i jedyn) kandydatk na teori wszystkiego jest teoria strun 113 . Ale znowu pojawia si ostry sprzeciw. Krytycy twierdz, e aby zdoby sta pozycj na jednym z czoowych uniwersytetw, trzeba koniecznie pracowa nad teori strun. Jeeli kto si ni nie zajmuje, bdzie bezrobotny. Taka jest aktualna moda i niczego dobrego to fizyce nie przyniesie. Gdy sysz takie krytyczne uwagi, tylko si umiecham, poniewa fizyka, jak wszystkie dziedziny ludzkiej dziaalnoci, rwnie podlega trendom i modom. Wielkie teorie, szczeglnie te z pogranicza naszej aktualnej wiedzy, pojawiaj si i odchodz w zapomnienie, niczym modny w ubiegym sezonie krj spdniczki. Wiele lat temu sytuacja wygldaa odwrotnie: teoria strun bya w przeszoci wyrzutkiem, teori buntownikw, ofiar zjawiska podania za mod. Teoria strun powstaa w 1968 roku, gdy dwaj modzi doktorzy fizyki, Gabriele Veneziano i Mahiko Zuzuki, natknli si na wzr, ktry mia opisywa zderzenia czstek subatomowych. Szybko odkryto, e to cudowne rwnanie mona wyprowadzi z opisu zderze drgajcych strun. Jednak okoo roku 1974 teoria ta utkna w martwym punkcie. Pojawia si nowa modna teoria chromodynamika kwantowa (QCD), czyli teoria kwarkw i silnych oddziaywa - i wszystkie inne teorie zostay odstawione w kt. Uczeni caymi grupami porzucali teori strun i zabierali si do QCD. Wszystkie fundusze, etaty i splendory spyway na fizykw zajmujcych si modelem

Powodem tego jest fakt, e gdy do teorii grawitacji Einsteina dodamy poprawki kwantowe, nie staj si one mae, lecz nieskoczone. Z biegiem lat fizycy wymylili wiele sposobw na wyeliminowanie takich nieskoczonych wyrazw, jednak wszystkie te metody zawodz w przypadku kwantowej teorii grawitacji. Natomiast w teorii strun poprawki kwantowe zeruj si wzajemnie z kilku powodw. Po pierwsze, teoria strun posiada symetri, zwan supersymetri, ktra powoduje wzajemne znoszenie si tych rozbiegajcych si czonw. Ponadto, teoria strun ma pewn granic, ktr jest dugo struny, pomagajca w opanowaniu wszystkich tych nieskoczonoci. Owe problematyczne nieskoczonoci wywodz si z teorii klasycznej. Zgodnie z prawem odwrotnych kwadratw Newtona sia midzy dwiema czstkami staje si nieskoczona, gdy dzielca je odlego spada do zera. Ta nieskoczono, ewidentna nawet w teorii Newtona, przenosi si do teorii kwantowej. Jednak
113

239

kwarkw. Dobrze pamitam te mroczne czasy. Nad teori strun pracowali ju tylko ryzykanci i najwiksi zapalecy. A gdy okazao si, e owe struny mog drga jedynie w dziesiciu wymiarach, teoria staa si obiektem drwin. Pracujcy w Cal Tech pionier teorii strun John Schwarz wpada czasami w windzie na Richarda Feynmana. Feynman, znany dowcipni, pyta wtedy: John, a w ilu to wymiarach przebywasz dzisiaj?". artowalimy, e jedynym miejscem, gdzie mona spotka teoretyka strun jest kolejka po zasiek dla bezrobotnych. (Laureat Nagrody Nobla Murray GellMann, twrca modelu kwarkw, zwierzy mi si kiedy, e al mu byo teoretykw strun, i powoa w Cal Tech program ochrony zagroonego gatunku teoretykw strun", eby ludzie tacy jak John nie stracili pracy). Komentujc fakt, e obecnie tylu modych fizykw garnie si do pracy nad teori strun, Steven Weinberg napisa: Teoria strun stanowi obecnie jedyne rdo kandydatw na teori ostateczn czy mgby kto oczekiwa, e najzdolniejsi modzi teoretycy nie bd si ni zajmowali?". Czy teorii strun nie mona sprawdzi? Jednym z gwnych zarzutw wysuwanych pod adresem teorii strun jest opinia, e jest ona nieweryfikowalna. Do sprawdzenia tej teorii potrzebny byby zderzacz atomw o rozmiarach caej galaktyki, twierdz krytycy. Jednak takie uwagi nie uwzgldniaj faktu, e obecnie wikszo dowodw naukowych przeprowadza si porednio, a nie bezporednio. Nikt nigdy nie wyldowa na Socu, eby przeprowadzi jego bezporednie badania, a mimo to wiemy, e skada si z wodoru, poniewa przeprowadzilimy analiz linii spektralnych jego wiata. Albo wemy czarne dziury. Teoria czarnych dziur siga 1783 roku, gdy John Michell opublikowa pewien artyku w czasopimie Philosophical Transactions of the Royal Society". Twierdzi w nim, e gwiazda moe sta si tak masywna, i cae wiato wyemitowane przez takie ciao powrci do niego pod wpywem jego wasnej grawitacji". Teoria ciemnej gwiazdy Michella przeleaa w zapomnieniu kilka stuleci, poniewa bezporednie sprawdzenie jej byo niemoliwe. W 1939 roku Einstein napisa nawet artyku, w ktrym dowodzi, e taka ciemna gwiazda nie moe powsta w wyniku procesw naturalnych. Gwny zarzut polega na tym, e ciemne gwiazdy s z natury rzeczy niepoznawalne, poniewa, z definicji, s niewidzialne. A jednak obecnie, dziki Kosmicznemu Teleskopowi Hubble'a, dysponujemy wspaniaymi dowodami istnienia czarnych dziur. Jestemy teraz przekonani, e cae ich miliardy czaj si w rodkach galaktyk; wiele z nich wdruje nawet po naszej Galaktyce. Rzecz jednak w tym, e wszystkie dowody ich istnienia s porednie; to znaczy informacje na temat czarnych dziur pochodz z badania wirujcych wok nich dyskw akrecyjnych. Co wicej, w przypadku wielu niesprawdzalnych" teorii ich weryfikacja okazaa si jednak moliwa. Od czasu, gdy Demokryt po raz pierwszy przedstawi teori atomw, musiay upyn

teoria strun ma wbudowan granic, dugo struny, czyli dugo Plancka, ktra pozwala na opanowanie

240

dwa tysice lat, eby mona byo dowie ich istnienia. Dziewitnastowieczni fizycy, na przykad Ludwig Boltzmann, byli bezwzgldnie przeladowani za to, e wierzyli w t teori, a dzisiaj dysponujemy wspaniaymi fotografiami atomw. W 1930 roku Pauli wprowadzi pojcie neutrina czstki tak nieuchwytnej, e moe przej przez blok litego oowiu o rozmiarze caego ukadu planetarnego i nie ulec przy tym absorpcji. Pauli powiedzia: Popeniem najokropniejszy grzech; wprowadziem czstk, ktrej nigdy nie uda si zaobserwowa". Wykrycie neutrina byo niemoliwe", wic przez kilkadziesit lat kwesti jego istnienia traktowano niemal jak fantastyk naukow. A dzisiaj potrafimy wytwarza wizki neutrin. W rzeczywistoci istnieje kilka eksperymentw, ktre, jak maj nadziej fizycy, umoliwi przeprowadzenie pierwszej poredniej weryfikacji teorii strun: Wielki Zderzacz Hadronw moe dysponowa moc wystarczajc do wytworzenia sczstek, inaczej superczstek, bdcych wyszymi drganiami przewidywanymi przez teori superstrun (oraz przez inne supersymetryczne teorie). Jak wczeniej wspomnielimy, w 2015 roku zostanie wystrzelony w kosmos system LISA antena kosmiczna dziaajca w oparciu o interferometri laserow. System LISA i jego nastpca, Big Bang Observer, mog mie czuo wystarczajc do zweryfikowania kilku teorii opisujcych stan sprzed Wielkiego Wybuchu, midzy innymi niektrych wersji teorii strun. W niektrych laboratoriach bada si obecno wyszych wymiarw poprzez poszukiwanie w skali milimetrowej odchyle od synnego prawa odwrotnych kwadratw Newtona. (Jeeli istnieje czwarty wymiar przestrzenny, to grawitacja powinna male proporcjonalnie do szecianu odlegoci, a nie do kwadratu). Najnowsza wersja teorii strun (M-teoria) przewiduje istnienie jedenastu wymiarw. W wielu laboratoriach trwaj prby wykrycia ciemnej materii uwzgldniajce fakt, e Ziemia porusza si w kosmicznym wietrze takiej materii. Teoria strun podaje konkretne, sprawdzalne przewidywania odnonie do wasnoci fizycznych ciemnej materii, poniewa jest ona prawdopodobnie wyszym drganiem struny (na przykad moe j tworzy fotino). Mamy nadziej, e serie dodatkowych eksperymentw (na przykad dotyczcych polaryzacji neutrin na biegunie poudniowym) pozwol na wykrycie miniaturowych czarnych dziur i innych dziwnych obiektw w wyniku badania anomalii w promieniach kosmicznych, ktrych energia moe z atwoci przewysza energi LHC. Dowiadczenia wykorzystujce promienie kosmiczne i LHC otworz nowy, fascynujcy obszar wykraczajcy poza Model Standardowy. Istniej ponadto fizycy, ktrzy maj nadziej, e Wielki Wybuch by tak silny, i jaka maa superstruna zostaa w nim powikszona do astronomicznych rozmiarw. Fizyk Alexander Vilenkin z Uniwersytetu Tuftsa pisze: Niezwykle fascynujca jest moliwo, e superstruny [...] mog mie astronomiczne rozmiary [...]. W takim przypadku moglibymy je zaobserwowa na niebie i bezporednio zweryfikowa teori strun"114. (Prawdopodobiestwo znalezienia ogromnej reliktowej
tych rozbienoci. 114 A. Vilenkin, New Scientist Magazine", 18 listopada 2006, s. 51.

241

superstruny, ktra zostaa powikszona w czasie Wielkiego Wybuchu, jest dosy mae). Czy fizyka jest niekompletna? W 1980 roku Stephen Hawking przyczyni si do rozbudzenia zainteresowania teori wszystkiego, wygaszajc wykad zatytuowany: Czy koniec fizyki teoretycznej jest bliski?, w ktrym powiedzia: Moliwe, e jeszcze za ycia niektrych obecnych tu osb bdziemy mieli okazj podziwia teori wszystkiego". Twierdzi, e istnieje pidziesicioprocentowa szansa na to, e teoria ostateczna zostanie odkryta w cigu nastpnych dwudziestu lat. Jednak gdy nadszed rok 2000 i w dalszym cigu nie byo powszechnej zgody co do teorii wszystkiego, zmieni zdanie i powiedzia, e mamy pidziesit procent szans na odkrycie jej w cigu kolejnych dwudziestu lat. Pniej, w 2002 roku, Hawking ponownie zmieni zdanie i owiadczy, e twierdzenie Godla o niezupenoci moe wskazywa na powan wad w jego poprzednim rozumowaniu. Napisa: Niektrzy mog czu si bardzo zawiedzeni, jeeli nie powstanie teoria ostateczna, sformuowana w postaci skoczonej liczby zasad. Ja sam naleaem do tej grupy osb, ale zmieniem zdanie [...]. Twierdzenie Godla zapewnia nas, e matematycy zawsze bd mieli co robi. Uwaam, e M-teoria odegra tak sam rol w fizyce". Hawking posuguje si star argumentacj: skoro matematyka jest niezupena, a jzykiem fizyki jest wanie matematyka, zawsze bd istniay jakie prawdziwe twierdzenia fizyczne znajdujce si poza naszym zasigiem, a to oznacza, e teoria wszystkiego jest niemoliwa. Poniewa twierdzenie o niezupenoci rozwiao nadzieje na spenienie marzenia staroytnych Grekw o przeprowadzeniu dowodu wszystkich prawdziwych twierdze matematycznych, spowoduje ono rwnie, e teoria wszystkiego zawsze bdzie poza naszym zasigiem. Freeman Dyson wyrazi to bardzo trafnie, piszc: Godel dowid, e wiat matematyki teoretycznej jest niewyczerpany; aden skoczony zbir aksjomatw i zasad wnioskowania nigdy nie zawrze w sobie caej matematyki [...]. Mam nadziej, e sytuacja wyglda analogicznie w wiecie fizycznym. Jeeli moja wizja przyszoci jest poprawna, to wiat fizyki i astronomii rwnie jest niewyczerpany; bez wzgldu na to, jak daleko si w przyszoci posuniemy, zawsze bd zachodziy nowe wydarzenia, bdziemy zdobywa nowe informacje, pojawi si nowe wiaty do zbadania - domena ycia, wiadomoci i pamici bdzie si bezustannie powikszaa". Astrofizyk John Barrow streszcza to rozumowanie nastpujco: Nauka opiera si na matematyce; matematyka nie moe odkry wszystkich prawd; zatem nauka nie moe odkry wszystkich prawd"115. Taka argumentacja, prawdziwa czy nie, jest obarczona potencjalnymi wadami. Zawodowi matematycy najczciej w czasie swojej pracy ignoruj istnienie twierdzenia o niezupenoci. Jest tak dlatego, e punktem wyjcia twierdzenia o niezupenoci jest analiza stwierdze odwoujcych si do samych siebie; to znaczy zda zawierajcych stwierdzenia na swj temat. Na przykad

115

J.D. Barrow, op. cit, s. 252.

242

stwierdzenia podobne do przytoczonych poniej zda to paradoksy: To zdanie jest faszywe. Jestem kamc. Tego stwierdzenia nie mona udowodni. Jeeli pierwsze wymienione zdanie jest prawdziwe, to znaczy, e jest faszywe. Jeeli jest natomiast faszywe, to znaczy, e jest prawdziwe. Podobnie, jeeli mwi prawd, to znaczy, e kami; a jeeli kami, to mwi prawd. W ostatnim przypadku, jeeli przytoczone stwierdzenie jest prawdziwe, to nie mona dowie jego prawdziwoci. (Drugie zdanie jest synnym paradoksem kamcy. Pochodzcy z Krety filozof Epimenides zwyk obrazowa ten paradoks stwierdzeniem: Wszyscy Kreteczycy to kamcy". Jednak wity Pawe zupenie nie zrozumia, o co chodzi i w licie do Tytusa napisa: Powiedzia jeden z nich, ich wasny wieszcz: Kreteczycy zawsze kamcy, ze bestie, brzuchy leniwe. wiadectwo to jest zgodne z prawd"116). Twierdzenie o niezupenoci konstruuje si w oparciu o stwierdzenia takie jak: Tego twierdzenia nie mona udowodni w oparciu o aksjomaty arytmetyki" i tworzy skomplikowan sie odwoujcych si do siebie paradoksw. Hawking jednak wykorzystuje twierdzenie o niezupenoci na poparcie tezy, e teoria wszystkiego nie moe istnie. Mwi, e kluczem do twierdzenia Godla o niezupenoci jest fakt, e matematyka odwouje si sama do siebie i e fizyka cierpi na t sam przypado. Poniewa nie mona oddzieli obserwatora od procesu obserwacji, oznacza to, e fizyka zawsze bdzie odwoywa si do siebie samej, bo przecie nie moemy wyj poza Wszechwiat. W ostatecznym rozrachunku obserwator rwnie skada si z atomw i czsteczek, a zatem musi stanowi integraln cz eksperymentu, ktry przeprowadza. Istnieje jednak sposb, by odeprze zarzuty Hawkinga. Aby unikn paradoksw nieodcznie zwizanych z twierdzeniem Godla, dzisiejsi zawodowi matematycy po prostu zastrzegaj, e ich praca nie obejmuje adnych odwoujcych si do siebie twierdze. W ten sposb mog obej twierdzenie o niezupenoci. Ogromny postp w matematyce, jaki dokona si od czasw Goda, zosta w duym stopniu osignity dziki ignorowaniu twierdzenia o niezupenoci, to znaczy, przy zaoeniu, e najnowsze prace nie wykorzystuj adnych twierdze odwoujcych si do siebie. W ten sam sposb moe zosta skonstruowana teoria wszystkiego, ktra bdzie potrafia wyjani kade znane dowiadczenie, niezalenie od dychotomii obserwator-obserwowany. Jeeli taka teoria wszystkiego wyjani wszystko, od pochodzenia Wielkiego Wybuchu po obserwowany przez nas widzialny Wszechwiat, wtedy kwestia tego, jak opiszemy interakcj midzy obserwatorem i obserwowanym, stanie si sporem czysto akademickim. Jednym z kryteriw oceny teorii wszystkiego powinno by to, czy wynikajce z niej wnioski s cakowicie niezalene od tego, w jaki sposb dokona si podziau midzy obserwatorem a obserwowanym.

116

Cyt. za: Biblia Tysiclecia, op. cit, Tt 1,12-13. (przyp. tum.).

243

Co wicej, przyroda moe by niewyczerpana i nieograniczona, nawet jeeli opiera si jedynie na garstce zasad. Przyjrzyjmy si grze w szachy. Wyobramy sobie, e prosimy jakiego kosmit z innej planety, eby na podstawie obserwacji przebiegu partii szachw wywnioskowa, jakie s reguy tej gry. Po pewnym czasie obcy ustali, w jaki sposb porusza si pionek, goniec i krl. Zasady tej gry s skoczone i proste. Jednak liczba moliwych partii jest astronomiczna. Analogicznie, prawa przyrody rwnie mog by skoczone i proste, ale ich zastosowania mog by nieograniczone. Naszym celem jest odkrycie tych praw. W pewnym sensie, ju teraz mamy pen teori wielu zjawisk. Nikt nigdy nie zauway adnej wady w rwnaniach Maxwella opisujcych wiato. Model Standardowy nazywany jest czsto teori prawie wszystkiego. Zamy na chwil, e potrafimy wyczy grawitacj. Wtedy Model Standardowy staje si cakowicie rozsdn teori wszystkich zjawisk, poza grawitacj. By moe jest to brzydka teoria, ale dziaa. Nawet mimo istnienia twierdzenia o niezupenoci mamy zupenie sensown teori wszystkiego (oprcz grawitacji). Moim zdaniem to niezwyke, e na jednej kartce papieru mona zapisa prawa rzdzce wszystkimi znanymi zjawiskami, obejmujce czterdzieci trzy rzdy wielkoci, od najdalszych zaktkw kosmosu odlegych o 10 miliardw lat wietlnych, po mikrowiat kwarkw i neutrin. Na tej kartce papieru widniayby tylko dwa rwnania: teoria grawitacji Einsteina i Model Standardowy. Uwaam, e to dowodzi ostatecznej prostoty i harmonii przyrody na poziomie podstawowym. Wszechwiat mgby by przekorny, przypadkowy lub kapryny. A jednak wydaje si nam jednolity, spjny i pikny. Laureat Nagrody Nobla Steven Weinberg porwnuje poszukiwania teorii wszystkiego do odkrywania bieguna pnocnego. Przez setki lat marynarze eglowali, posugujc si mapami, na ktrych nie byo bieguna pnocnego. Wszystkie wskazwki kompasw i wytyczane trasy wskazyway na ten brakujcy fragment mapy, a jednak nikt nie wybiera si w to miejsce. W ten sam sposb wszystkie nasze dane i teorie wskazuj na teori wszystkiego. Jest to brakujcy fragment naszych rwna. Zawsze bdzie co, co pozostanie poza naszym zasigiem, czego nie bdziemy mogli zbada (na przykad dokadne pooenie elektronu lub wiat istniejcy poza sfer wyznaczon przez prdko wiata). Jednak wierz, e prawa podstawowe s poznawalne i skoczone. Najblisze lata mog si okaza dla fizyki najbardziej fascynujce w caej jej historii, poniewa bdziemy bada Wszechwiat za pomoc nowej generacji akceleratorw czstek, kosmicznych detektorw fal grawitacyjnych i innych zaawansowanych urzdze technicznych. Nie jestemy u kresu, ale na pocztku nowej fizyki. Cokolwiek jednak znajdziemy, zawsze bd przed nami kolejne nowe horyzonty.

PRZYPISY
1

T.H. White, By sobie raz na zawsze krl: Miecz dla krla, prze. J. Kozak, wiat Ksiki, Warszawa Dzieje si tak za spraw teorii kwantowej. Gdy do jakiej teorii dodaje si wszystkie moliwe poprawki

1999, s. 155 (przyp. tum.).


2

244

kwantowe (w mudnym procesie zwanym renormalizacj), okazuje si, e zjawiska, ktre wczeniej w klasycznym ujciu byy niemoliwe, ponownie pojawiaj si w obliczeniach. Oznacza to, e jeeli tylko co nie jest jednoznacznie zabronione (na przykad przez prawo zachowania), pojawia si w teorii po uwzgldnieniu poprawek kwantowych.
3

Platon pisa: Nie znalazby si chyba aden czowiek taki krysztaowy, eby wy trwa w sprawiedliwoci i

nie miaby wyciga rki po cudze ani go tyka, chociaby mu wolno byo, i z rynku bez obawy bra, co by tylko chcia, i do domw wchodzi, i obcowa z kim by mu si podobao, i zabija, i z wizw uwalnia, kogo by tylko zechcia. I inne rzeczy robiby pomidzy ludmi bdc do bogw podobnym [...]. Kto by dosta w rce tak wolno, a nie chciaby nigdy adnej krzywdy wyrzdza i nie tykaby tego, co cudze, wydawaby si ostatnim ndznikiem kademu, kto by go wi dzia i ostatnim gupcem". (Platon, Pastwo, prze. W. Witwicki, De Agostini Polska, Warszawa 2003, s. 75).
4 5 6

N. Myhrvold, New Scientist Magazine", 18 listopada 2006, s. 69. J. Glausiusz, Discover Magazine", listopad 2006. Metamaterials found to work for visible light, Eurekalert, www.eurekalert.org/

pubreleases/2007-01/dlmft010407.php, 2007. Take: New Scientist Magazine", 18 grudnia 2006.


7

Burster [wym. berster] - pochodzi od angielskiego czasownika to burst - rozbyska"; w jzyku polskim

najczciej uywa si angielskiego okrelenia w oryginalnej pisowni (jak w niniejszej ksice) lub w wersji spolszczonej: berster; spotyka si rwnie polski odpowiednik: byskacz (przyp. tum.).
8

Hitlerowcy wysali rwnie zespl badawczy do Indii w celu zbadania pewnych staroytnych

opowieci z hinduskiej mitologii (podobnie jak w scenariuszu Poszukiwaczy zaginionej Arki). Interesowaa ich tre Mahabharaty, w ktrej znale mona opis dziwnych, potnych broni, z latajcymi statkami wcznie.
9

Tego typu filmy przyczyniy si do rozpowszechnienia kilku bdnych wyobrae, jeli chodzi o lasery. W

rzeczywistoci wizki laserowe s niewidzialne, mona je zobaczy jedynie wtedy, gdy zostan rozproszone przez czsteczki powietrza. Zatem, gdy w filmie Mission Impossible Tom Cruise musia lawirowa w labiryncie wizek laserowych, powinny one by niewidzialne, nie czerwone. Podobnie jest z pokazywanymi w wielu filmach starciami z wykorzystaniem broni laserowej, w trakcie ktrych wida, jak rozbyski laserowe mkn na drugi koniec pokoju - jest to niemoliwe, poniewa wiato lasera porusza si z prdkoci wiata, czyli 300 000 kilometrw na sekund.
10

I. Asimov, J.A. Shulman (red.), Isaac Asimov's Book of Science and Nature Quotations, Weidenfeld Najlepiej udokumentowany przypadek teleportacji wydarzy si 24 padziernika 1593 roku, gdy Gil

and Nicholson, New York 1988, s. 124.


11

Perez, stranik paacowy armii filipiskiej, pilnujcy bezpieczestwa gubernatora Manili, pojawi si nagle na Plaza Mayor w miecie Meksyk. Oszoomiony i zdezorientowany Perez zosta aresztowany przez meksykaskie wadze, ktre sdziy, e jest on w zmowie z szatanem. Gdy postawiono go przed Trybunaem Najwitszej Inkwizycji, potrafi jedynie powiedzie na swoj obron, e przenis si z Manili do Meksyku w czasie krtszym ni pianie koguta". (Chocia historyczne wiadectwa tego wydarzenia mog si wydawa niesamowite, historyk Mike Dash zwraca uwag na fakt, e najwczeniejsze zapiski dotyczce zniknicia Pereza sporzdzono sto lat po tym fakcie i dlatego nie mona im w peni ufa).
12 13

Biblia Tysiclecia, wydanie W, Wydawnictwo Pallottinum, Pozna 2003. Wczesne dziea Doyle'a cechuje metodyczny, logiczny sposb mylenia, typowy dla kogo

zajmujcego si medycyn, ktrego przykadem moe by wspaniaa dedukcja Sherlocka Holmesa. Dlaczego wic Doyle zdecydowa si na cakowite porzucenie zimnej, racjonalnej logiki Holmesa na rzecz

245

nieuporzdkowanych, wstrzsajcych przygd profesora Challengera, zgbiajcego zakazane wiaty mistycyzmu, okultyzmu i granic nauki? Pisarz bardzo si zmieni, poniewa w czasie I wojny wiatowej nagle i nieoczekiwanie straci kilku bliskich krewnych, wrd nich swojego ukochanego syna Kingsleya, brata, dwch szwagrw i dwch bratankw. mier bliskich osb odcisna na jego psychice gbokie emocjonalne pitno. Zrozpaczony po ich stracie, Doyle uleg trwajcej ju do koca ycia fascynacji wiatem okultyzmu, wierzc by moe, e dziki spirytualizmowi uda mu si porozumie ze zmarymi. Nagle przenis si ze wiata racjonalnej medycyny sdowej w wiat mistycyzmu i zacz wygasza na caym wiecie synne wykady o niewyjanionych zjawiskach parapsychologicznych.
14

A dokadniej, zasada nieoznaczonoci Heisenberga stwierdza, e nieoznaczono pooenia czstki

pomnoona przez nieoznaczono jej pdu musi by wiksza lub rwna staej Plancka podzielonej przez 2; albo e iloczyn nieoznaczonoci energii czstki i jej czasu musi rwnie by wikszy lub rwny staej Plancka podzielonej przez 2. Jeeli przyjmiemy, e staa Plancka jest rwna zero, rwnania te zredukuj si do zwykej teorii Newtonowskiej, w ktrej wszystkie nieoznaczonoci s rwne zero. Fakt, e nie mona zna jednoczenie pooenia, pdu, energii i czasu elektronu zainspirowa Tryggviego Emilssona do wygoszenia nastpujcego dowcipu: Historycy doszli do wniosku, e gdy Heisenberg odkry zasad nieoznaczonoci, musia snu rozwaania na temat swojego ycia intymnego: gdy mia czas, nie mia energii, a gdy pojawi si pd, nie mg ustali pooenia" (cyt. za J. Barrow, Between Inner Space and Outer Space, Oxford University Press, Oksford 1999).
15 16 17 18

Cyt. za: M. Kaku, Einstein's Cosmos, Atlas Books, New York 2004. D. Adams, Autostopem przez Galaktyk, prze. R Wieczorek, Zysk i S-ka, Pozna 1994, s. 93. Cyt. za: I. Asimov, J.A. Shulman, op. cit. Przyjmijmy na chwil, e moliwa jest teleportacja obiektw makroskopowych, a nawet ludzi. W takiej

sytuacji, gdy przeprowadza si teleportacj ciaa jakiej osoby, pojawiaj si delikatne filozoficzne i teologiczne pytania na temat istnienia duszy. Jeeli zostaniemy teleportowani do innego miejsca, czy nasza dusza przeniesie si razem z nami? Prby zmierzenia si z niektrymi z tych etycznych pyta mona znale w ksice Jamesa Patricka Kelly'ego Think Like a Dinosaur (Myl jak dinozaur). W tej opowieci pewna kobieta zostaje teleportowana na inn planet, jednak w trakcie transmisji pojawiaj si problemy. Oryginalne ciao, ktre powinno zosta zniszczone, pozostaje w stanie nienaruszonym i moe w peni wszystko odczuwa. Nagle pojawiaj si dwie kopie bohaterki. Oczywicie, gdy kopia zostaje poproszona o wejcie do urzdzenia teleportacyjnego celem samozniszczenia, odmawia. Prowadzi to do kryzysu, poniewa dla chodno mylcych obcych, od ktrych ludzie otrzymali kiedy t technologi, jest to cakowicie pragmatyczna kwestia doprowadzenia do zrwnowaenia rwna, podczas gdy kierujcy si uczuciami ludzie w wikszym stopniu wspczuj bohaterce. Najczciej teleportacja w literaturze jest postrzegana jako dar niebios. Jednak w opowiadaniu Jauting Steven King zastanawia si, co by si stao, gdyby z teleportacj wizay si niebezpieczne efekty uboczne. W przyszoci teleportacja staje si czci codziennoci i jest powszechnie nazywana jauntingiem (jaunt wycieczka). Tu przed teleportacj na Marsa ojciec opowiada dzieciom interesujc histori jauntingu. Wyjania, e zosta odkryty przez uczonego, ktry teleportowa myszy i okazao si, e teleportacj przeyway jedynie te z nich, ktre byy pod narkoz. Myszy, ktre w czasie teleportacji byy w peni wiadome, umieray w mczarniach. Dlatego ludziom przed teleportacj standardowo podaje si narkoz.

246

Jedynym czowiekiem, ktrego teleportowano bez upienia, by pewien skazaniec. Obiecano mu uaskawienie, jeeli zgodzi si na wzicie udziau w tym eksperymencie. Jednak po teleportacji dozna potnego ataku serca, a przed mierci zdy jeszcze tylko powiedzie: Tam jest wieczno". Niestety, syn bohatera, syszc t fascynujc opowie, postanawia wstrzyma oddech, eby w ten sposb nie zasn pod narkoz. Dochodzi do tragedii. Po teleportacji cakowicie traci zmysy. Jego wosy staj si zupenie siwe, a biaka oczu poke od staroci. Ogarnity szalestwem usiuje wydrapa sobie oczy. Tajemnica zostaje wyjaniona. Materia ulega natychmiastowej teleportacji, ale dla umysu taka podr trwa ca wieczno, czas wydaje si nieskoczony i czowiek w takiej sytuacji odchodzi od zmysw.
19 20 21 22

C. Suplee, Top 100 Science Stories of 2006, Discover Magazine", grudzie 2006, s.35. Z. Merali, New Scientist Magazine", 13 czerwca 2007. D. Deutsch, New Scientist Magazine", 18 listopada 2006, s. 69. Niezwyky pokaz telepatii moemy przeprowadzi w czasie przyjcia. Popromy wszystkich

uczestnikw, aby na kawaku papieru zapisali dowolne sowo, zoyli te kartki i umiecili je w kapeluszu. W czasie pokazu naszych zdolnoci telepatycznych bdziemy wyjmowa po kolei kartki z kapelusza i jeszcze przed ich rozwiniciem odczytywa gono zapisane na nich sowa. Widzowie bd zdumieni. Na wasne oczy zobacz dowd na istnienie telepatii. Niektrzy magicy naprawd zdobyli dziki tej sztuczce saw i pienidze. (Sekret tego niezwykego pokazu czytania w mylach jest nastpujcy. Naley wycign pierwsz kartk papieru, przeczyta j bez wypowiadania zapisanego na niej sowa, a gono oznajmi, e z powodu zamglenia parapsychologicznego eteru" mamy trudno z odczytaniem tego napisu. Nastpnie wycigamy drug kartk papieru, ale na razie jeszcze jej nie rozwijamy. Teraz wypowiadamy gono sowo, ktre przeczytalimy na pierwszym skrawku papieru. Osoba, ktra napisaa to pierwsze sowo bdzie zadziwiona, sdzc, e udao nam si przeczyta napis na drugim, zwinitym kawaku papieru. Teraz rozwimy drug karteczk i przeczytajmy po cichu sowo zapisane na niej. Wycignijmy trzeci zoon kartk i wypowiedzmy gono sowo odczytane przed chwil na drugim kawaku papieru, i tak dalej. Za kadym razem, gdy wypowiadamy gono sowo zapisane na karteczce, odczytujemy napis z poprzedniego kawaka papieru).
23

Stan psychiczny osoby mona oglnie odczyta, ledzc ciek, jak poda jej wzrok w czasie

ogldania fotografii. Jeeli na jej gak oczn skierujemy odpowiednio cienk wizk wiata, bdziemy mogli obserwowa na cianie obraz wizki odbitej. Analizujc ciek odbitego promienia wiata, mona dokadnie odtworzy ruch oka w trakcie ogldania zdjcia. (Gdy na przykad ogldamy na zdjciu czyj twarz, nasz wzrok najczciej przesuwa si szybko tam i z powrotem midzy oczami sfotografowanej osoby, a nastpnie poda w kierunku ust i ponownie w stron oczu, zanim w kocu obejmie cale zdjcie). Obserwujc osob ogldajc zdjcie, mona zmierzy rozmiar jej renic i stwierdzi w ten sposb, czy ogldaniu konkretnego fragmentu zdjcia towarzysz myli przyjemne czy nie. W ten sposb mona odczyta stan psychiczny badanej osoby. (Morderca, na przykad, dowiadczy silnych emocji w czasie ogldania na zdjciu miejsca zbrodni, w ktrym dokadnie znajdowao si ciao ofiary. Tylko morderca i policja je znaj).
24

Do Towarzystwa Bada Parapsychologicznych naleeli: lord Rayleigh (laureat Nagrody Nobla), sir

William Crookes (wynalazca uywanej do dzi w elektronice lampy Crookesa), Charles Richet (laureat Nagrody Nobla), amerykaski psycholog William James i premier Arthur Balfour. Wrd jego zwolennikw znalazy si takie sawy jak: Mark Twain, Arthur Conan Doyle, Alfred

247

Tennyson, Lewis Carroll i Carl Jung.


25

Sir Rhine pocztkowo chcia zosta pastorem, ale pniej, w czasie studiw na Uni wersytecie

Chicagowskim, zaj si botanik. Po wysuchaniu w 1922 roku wykadu Arthura Conan Doyle'a, ktry jedzi wtedy po caym kraju z odczytami na temat komunikowania si ze zmarymi, Rhine'a zafascynoway zjawiska parapsychologiczne. Pniej przeczy ta ksik The Survival of Man (Przetrwanie czowieka) sir Olivera Lodge'a na temat rzekomego porozumiewania si ze zmarymi w czasie seansw spirytystycznych, ktra jeszcze bardziej podsycia jego zainteresowanie. By jednak niezadowolony z wczesnego stanu spirytualizmu - reputacja tej dziedziny bya czsto mocno nadszarpywana przez doniesienia o oszustach i hochsztaplerach. Przeprowadzone przez Rhine'a badania doprowadziy nawet do zdemaskowania pewnego medium, niejakiej Margery Crandon, i ujawnienia jej oszustw, co spowodowao, e odwrcio si od niego wielu spirytualistw, midzy innymi Arthur Conan Doyle.
26

J. Randi, An Encyclopedia of Claims, Frauds, and Hoaxes of Occult and Super- natural, St. Martin's

Press, New York 1995, s. 51.


27 28 29

J. Randi, op.cit.,s. 143. San Francisco Chronicie", 26 listopada 2001. Jeeli w przyszoci jaka ograniczona posta telepatii stanie si codziennoci, bdziemy musieli si

zmierzy rwnie z pewnymi kwestiami prawnymi i moralny mi. W wielu stanach USA nagrywanie czyjej rozmowy telefonicznej bez pozwolenia rozmwcy jest nielegalne, zatem w przyszoci nielegalna moe by te rejestracja obrazu myli osoby bez jej zgody. Obrocy praw jednostki mog rwnie protestowa przeciwko odczytywaniu obrazu czyich myli bez zgody badanej osoby, bez wzgldu na sytuacj. Biorc pod uwag to, jak delikatn kwesti s ludzkie myli, by moe nigdy nie zostanie prawnie dozwolone wykorzystanie obrazu myli jako dowodu w sdzie. W filmie Raport mniejszoci, w ktrym gwn rol zagra Tom Cruise, pojawi si problem etyczny sprowadzajcy si do pytania, czy mona aresztowa kogo za zbrodni, ktrej ta osoba jeszcze nie popenia. W przyszoci moe si pojawi konieczno rozstrzygnicia kwestii, czy ch popenienia jakiego przestpstwa, ktrej dowodem byby wzr myli, jest wystarczajcym powodem do postawienia danej osoby w stan oskarenia. Jeeli kto wygasza pod czyim adresem groby, czy bdzie to tak samo powane wykroczenie, jak w przypadku, gdy takie groby byyby wyraone w mylach? Pojawi si rwnie problem rzdw i sub specjalnych, ktre nie dbajc o przestrzeganie jakichkolwiek praw, bd si poddaway ludzi procedurze skanowania mzgu. Czy bdzie to dziaanie zgodne z prawem? Czy dozwolone bdzie odczytywanie myli terrorysty w celu poznania jego planw? Czy dopuszczalne bdzie wprowadzenie do czyjego mzgu faszywych wspomnie w celu oszukania tej osoby? W filmie Pami absolutna, w ktrym gwn rol zagra Arnold Schwarzenegger, cay czas pojawiaj si pytania o to, czy wspomnienia s prawdziwe, czy te zostay wprowadzone z zewntrz, wpywajc nawet na ludzk osobowo. Kwestie te najprawdopodobniej pozostan pytaniami czysto hipotetycznymi jeszcze przez najblisze dziesiciolecia, ale wraz z postpem technicznym nieuchronnie nadejdzie chwila, kiedy te moralne, prawne i spoeczne problemy stan si realne. Na szczcie mamy jeszcze mnstwo czasu, eby je rozwiza.
30 31 32

D. Fox, New Scientist Magazine", 4 maja 2006. Science Daily, www.sciencedaily.com, 9 kwietnia 2005. J. Cavelos, The Science of Star Wars: An Astrophysicist's Independent Examination of Space

Travel, Aliens, Planets, and Robots as Portrayed in the Star Wars Films and Books, St. Martin's Press, New

248

York 2000, s. 184.


33

Zdumiewajcy Randi by oburzony tym, e profesjonalni magicy, ktrzy dobrze opanowali wykorzystywania ludzkiej atwowiernoci, twierdz, i s obdarzeni zdolnociami

umiejtno

parapsychicznymi i w ten sposb oszukuj niczego niepodejrzewajc publiczno. Dlatego zaj si tropieniem i ujawnianiem takich oszustw. Szczegln przyjemno sprawiao mu odtwarzanie wszelkich sztuczek wykonywanych przez rne media. Zdumiewajcy Randi kontynuuje wic tradycj Wielkiego Houdiniego, magika, ktry rwnie zajmowa si dodatkowo ujawnianiem oszustw i szarlatanw wykorzystujcych swoje magiczne umiejtnoci do oszukiwania innych dla wasnych korzyci. Randi chwali si, e swoimi sztuczkami potrafi wyprowadzi w pole nawet uczonych. Mog wej do dowolnego laboratorium i oszuka kad grup uczonych" - twierdzi J. Cavelos, op. cit., s. 220.
34 35 36 37 38 39 40

J. Cavelos, op. cit.,s. 240. J. Cavelos, op. cit, s. 240. P. Ross, Powiem ci, co mylisz, wiat Nauki", padziernik 2003, s. 56. M. Nicolelis, J. Chapin, Roboty sterowane umysem, wiat Nauki", gru dzie 2002, s. 26. K. Dunn, Discover Magazine", grudzie 2006, s. 39. Roger Penrose uwaa, e w mzgu musz zachodzi efekty kwantowe umoliwia jce mylenie.

A.A.G. Requicha, Nanorobots, http://www.lmr.usc.edu/~lmr/publications/nano-robotics.

Wikszo informatykw powiedziaaby, e za pomoc skomplikowanego ukadu tranzystorw moliwe jest skopiowanie kadego neuronu mzgu; to oznacza, e mzg mona sprowadzi do klasycznego urzdzenia. Mzg jest niezwykle zoony, ale w gruncie rzeczy skada si z pewnej liczby neuronw, ktrych zachowanie mona odtworzy za pomoc tranzystorw. Profesor Penrose nie zgadza si z takim stwierdzeniem. Uwaa, e w komrce istniej pewne struktury, nazywane mikrotubulami, w ktrych zachodz efekty kwantowe, a zatem mzgu nigdy nie uda si zredukowa do prostego zbioru ukadw elektronicznych.
41

Time", 25 marca 1996, s. 53. Cyt. za: M. Kaku, Wizje czyli jak nauka zmieni wiat w XXI wieku, prze. Nazwa bya nawizaniem do bomby kryptologicznej, zaprojektowanego przez polskiego kryptologa

K. Pesz, Prszyski i S-ka, Warszawa 2000, s. 142.


42

Mariana Rejewskiego urzdzenia do amania szyfrw, na ktrym Turing wzorowa swj projekt (przyp. tum.).
43 44 45

J. Cavelos, op. cit, s. 90. R. Brooks, New Scientist Magazine", 18 listopada 2006, s. 60. Washington Post", 19 lutego 1996, s. Ali. Douglas Hofstadter, wywiad z autorem, 27 maja 1997. Cyt. P. Wallich, Krzemowe dzieci, wiat Nauki", luty 1992, s. 92. B. Gates, Skeptic Magazine", t.12, nr 12, 2006, s. 35. B. Gates, Robot w kadym domu, wiat Nauki", luty 2007, s. 50-51. B. Gates, Robot w kadym domu, wiat Nauki", luty 2007, s. 46. S. Kruglinski, The Top 100 Science Stones of 2006, Discover Magazine", s. 16.

za: M. Kaku, Wizje, op. cit, s. 97.


46 47 48 49 50 51

H. Moravec, Mind Children, Harvard University Press, Cambridge 1988, s. 20. Wywiad z autorem, 14

stycznia 1997. Cyt. za M. Kaku, Wizje, op. cit, s. 117.


52 53 54 55

D. Crevier, Al, Basic Books, New York 1993, s. 267. Cyt. za M. Kaku, Wizje, op. cit, s. 138. J. Cavelos, op. cit, s. 98. J. Cavelos, op. cit, s. 101. F. Dostojewski, Bracia Karamazow (ksiga XI, rozdzia IX), PIW, Warszawa 1987, [w: F. Dostojewski,

249

Dziea wybrane, t. 6 cz. 2], s. 319, tum. A. Wat (przyp. tum.).


56 57 58 59 60

W badaniach wzroku wynik 20/20 oznacza oko zdrowe, o idealnej ostroci widzenia (przyp. tum.). S. Brenner, New Scientist Magazine", 18 listopada 2006, s. 35. Cyt. za: M. Kaku, Wizje, op. cit, s. 197. Cyt. za: M. Kaku, Wizje, op. cit, s. 174. Zatem moe si ostatecznie okaza, e dla przetrwania naszego gatunku kluczowe stan si

zbudowane przez nas mechaniczne istoty. Marvin Minsky tak to ujmuje: My, ludzie, nie stanowimy kresu ewolucji, wic jeeli potrafimy zbudowa urzdzenie, ktre jest tak inteligentne jak czowiek, moemy zapewne zbudowa rwnie takie, ktre bdzie jeszcze mdrzejsze. Tworzenie jedynie kopii czowieka nie ma sensu. Pragnie my stworzy takie urzdzenie, ktre bdzie robio rzeczy, ktrych my nie potrafimy" S. Kruglinski, The Top 100 Science Stories of 2006, Discover Magazine", s. 18.
61

Oczywicie ludzie zawsze marzyli o niemiertelnoci, ju od zamierzchych czasw, gdy jako jedyni

w krlestwie zwierzt zaczli zastanawia si nad wasn miertelnoci. Woody Allen tak si kiedy wypowiedzia na temat niemiertelnoci: Nie pragn osign niemiertelnoci dziki moim dzieom. Chc j osign dziki temu, e nie umr. Nie chc y w sercach moich rodakw. Wolabym raczej wie ycie w swoim mieszkaniu". Moravec wierzy, e w odlegej przyszoci scalimy si z budowanymi przez nas urzdzeniami, osigajc wyszy poziom inteligencji. Bdzie to wymagao skopiowania 100 miliardw neuronw naszego mzgu, a kady z nich ma poczenie by moe nawet z kilkoma tysicami innych neuronw. Mona sobie wyobrazi operacj chirurgiczn, w trakcie ktrej obok nas na stole operacyjnym ley niedokoczony robot. Operacj przeprowadza si w ten sposb, e usuniciu kadego pojedynczego neuronu towarzyszy stworzenie jego wiernej krzemowej kopii w ciele robota. W ten sposb kady neuron w naszym ciele zostaje zastpiony krzemowym neuronem w robocie, dziki czemu w czasie caej operacji zachowujemy pen wiadomo. W kocu, cay nasz mzg zostaje w sposb cigy przeniesiony do wntrza robota, a my jestemy wiadkami tego zdarzenia. Pewnego dnia umieramy w naszym niedonym, schorowanym ciele. Nastpnego ranka budzimy si wewntrz niemiertelnego ciaa, zachowujc nasze wspomnienia i osobowo, nie tracc wiadomoci.
62 63 64 65

J. Stahl, Discover Magazine", Top 100 Science Stones of 2006, grudzie 2006, s.80. J. Cavelos, op. cit, s. 13.

J. Cavelos, op. cit, s. 12. P.D. Ward, D. Brownlee, Rare Earth: Why Complex Live Is Uncommon in the Universe, Pantheon

Books, New York 1992, s. xiv.


66 67

J. Cavelos, op. cit., s. 26. Oglnie rzecz biorc, chocia na rnych obszarach Ziemi w dalszym cigu bd si rozwijay lokalne

jzyki, to i tak wyksztaci si planetarny jzyk i kultura obejmujca wszystkie kontynenty. Kultura globalna i lokalna bd istniay rwnoczenie obok siebie. Takie zjawisko ju mona obserwowa wrd elit spoeczestw wiata. Istniej rwnie siy powstrzymujce ten marsz w kierunku planetarnej kultury. Zaliczaj si do nich terroryci, ktrzy niewiadomie, instynktownie zdaj sobie spraw, e rozwj cywilizacji planetarnej spowoduje, i tolerancja i wiecki pluralizm stan si podstaw tworzcej si kultury, a taka perspektywa stanowi zagroenie dla ludzi, ktrzy woleliby dalej y w minionym tysicleciu.
68 69

Cyt. za: H. Pagels, Perfect Symmetry, Bantam, New York 1985, s. 382. Wac. gram sia. W SI jednostk siy jest niuton (N) (przyp. red.).

250

70

P. Gilster, Centauri Dreams: Imagining and Planning Interstellar Exploration, Springer Science, New

York 2004, s. 242.


71 72

NASA, http://science.nasa.gov, 12 kwietnia 1999. K.C. Cole, Sympathetic Vibrations: Reflections on Physics as a Way of Life, Bantam Books, New York Od ang. charge - adunek (przyp. tum). Symbol T pochodzi od ang. sowa time - czas (przyp. tum.). J. Cavelos, op. cit, s. 137. M. Rees, Our Final Hour, Perseus Books, New York 2003, s. 182. J. Cavelos, op. cit, s. 154. M. Rees, Przed pocztkiem: nasz Wszechwiat i inne wszechwiaty, prze. E. okas i B. Bieniok,
77

1985, s. 225.
73 74 75 76 78 79 80

J. Cavelos, op. cit, s. 151.

J. Cavelos, op. cit, s. 154.

Prszyski i S-ka, Warszawa 1999, s. 107.


81 82

J. Cavelos, op. cit, s. 145. S.W. Hawking, S.K.S. Thorne, I. Novikov, T. Ferris, A. Lightman, Przyszo czasoprzestrzeni, prze. P.

Amsterdamski, Zysk i S-ka, Pozna 2002, s. 131.


83 84

P. Nahin, Time Machines, Springer Verlag, New York 1999, s. 322. wity Augustyn, Wyznania, ks. XI, 14, prze. Z. Kubiak, Wydawnictwo Znak, Krakw 2007, s. 347-348

(przyp. tum.).
85 86

P. Nahin, op. cit,s. ix. Cyt. za: CA. Pickover, Czas: najbardziej tajemnicze zjawisko Wszechwiata, przel. P. Lewiski, Amber,

Warszawa 1999, s. 145.


87 88 89

J.R. Gott, Time Travel in Einstein's Universe, Houghton Mifflin Co., Boston 2001, s.110. P. Nahin,op cit.,s. 248. CS. Lewis, Opowieci z Narnii: Lew, Czarownica i stara szafa, przel. A. Polkowski, Media Rodzina, e.e. cummings, Lito to ruchliwe monstrum, tum. S. Baraczak; w: Wybr wierszy, PIW, Warszawa Arystoteles, O niebie, w: Dziea wszystkie, tom II, przel. P. Siwek, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Pozna 2008, s. 33 (przyp. tium.).


90

1985 (przyp. tum.).


91

Warszawa 2003, s. 232 (przyp. tum.).


92

L. Dalrymple Henderson, The Fourth Dimension and Non-Euclidean Geometry in Modern Art, Princeton A. Pais, Pan Bg jest wyrafinowany...: nauka i ycie Alberta Einsteina, przel. P. Amsterdamski,

University Press, Princeton 1983, s. xix.


93

Prszyski i S-ka, Warszawa 2001, s. 332-333.


94 95

Cyt. za: N. Calder, The Key to the Universe, Penguin, New York 1977, s. 69. Uruchomienie w 2008 roku nie powiodo si z powodu awarii transformatora. Kolejne ma by M. Tegmark, New Scientist Magazine", 18 listopada 2006, s. 37. K.C. Cole, op cit.,s. 222. R. Feynman, QED: Osobliwa teoria wiata i materii, prze. H. Biakowska, PIW, Warszawa 1992, s. 15. Inn atrakcyjn cech interpretacji wielu wiatw jest to, e nie wymaga ona adnych dodatkowych

przeprowadzone we wrzeniu 2009 roku (przyp. red.).


96 97 98 99

zaoe, poza wyjciowym rwnaniem falowym. W takim obrazie nie musi zachodzi redukcja funkcji falowej

251

ani obserwacja. Funkcja falowa po prostu dzieli si spontanicznie, automatycznie, bez jakiegokolwiek wpywu zewntrznego lub dodatkowych zaoe. W tym sensie teoria wielu wiatw jest prostsza pojciowo od pozostaych teorii, ktre odwouj si do zewntrznych obserwatorw, pomiarw, redukcji i tak dalej. To prawda, e zostajemy obcieni nieskoczon liczb wszechwiatw, ale nadzr nad nimi sprawuje funkcja falowa, bez jakichkolwiek zewntrznych zaoe. Jednym ze sposobw zrozumienia, dlaczego nasz fizyczny Wszechwiat wydaje si tak stabilny i bezpieczny, jest odwoanie si do dekoherencji; stabilno bierze si std, e uleglimy dekoherencji wzgldem wszystkich wszechwiatw rwnolegych. Ale dekoherencja nie eliminuje tych innych wszechwiatw. Jedynie wyjania, dlaczego nasz Wszechwiat, bdcy tylko jednym z nieskoczonego zbioru wszechwiatw, wydaje si tak stabilny. Dekoherencja opiera si na idei, e cho wszechwiaty mog si rozdziela na wiele wszechwiatw, nasz Wszechwiat w wyniku interakcji z otoczeniem oddziela si od pozostaych wszechwiatw. 100 F. Wilczek, B. Devine, W poszukiwaniu harmonii: Wariacje na tematy z fizyki wspczesnej, przel. E. okas i B. Bieniok, Prszyski i S-ka, Warszawa 2007, s. 142.
101 102

I. Asimov, Rwni bogom, prze. R. Pawlikowski, Amber, Warszawa 2001, s. 15. Niektrzy sprzeciwiaj si temu stwierdzeniu, mwic, e ludzki mzg, bdcy chyba najbardziej

zoonym tworem matki natury w Ukadzie Sonecznym, stanowi zaprzeczenie drugiego prawa. Mzg czowieka skada si z ponad 100 miliardw neuronw i w promieniu 39 bilionw kilometrw od Ziemi, a do najbliszej gwiazdy, nie ma nic, co mogoby si z nim rwna pod wzgldem zoonoci. W jaki sposb tak wielkie obnienie entropii mona pogodzi z drugim prawem? - pytaj. Wydaje si, e sama ewolucja stanowi pogwacenie drugiego prawa. Odpowiedzi na takie rozumowanie jest to, e spadek entropii wywoany powstaniem bardziej zoonych organizmw, wrd nich ludzi, spowodowa wzrost cakowitej entropii w innych obszarach. Spadek entropii zwizany z ewolucj jest z nawizk rwnowaony przez jej wzrost w otaczajcym rodowisku, na przykad entropi wiata sonecznego padajcego na Ziemi. Wytworzenie ludzkiego mzgu na drodze ewolucji rzeczywicie powoduje spadek entropii, ale jest on rwnowaony z naddatkiem przez chaos, ktry powodujemy (np. zanieczyszczenie, ciepo odpadkowe, globalne ocieplenie i tak dalej).
103

Tesla by jednak rwnie postaci tragiczn. Prawdopodobnie w wyniku oszustwa zosta pozbawiony

dochodw z wykorzystania wielu jego patentw i wynalazkw, ktre utoroway drog radiu, telewizji i rewolucji telekomunikacyjnej. (Jednak my, fizycy, zadbalimy o to, eby nazwisko Tesli nie zostao zapomniane. Nazwalimy jego nazwiskiem jednostk indukcji magnetycznej. Jedna tesla jest rwna 10 000 gausw, czyli oznacza pole w przyblieniu dwudziestokrotnie silniejsze od pola magnetycznego Ziemi). Dzisiaj posta tego uczonego zostaa w duej mierze zapomniana, tylko jego najbardziej ekscentryczne stwierdzenia w dalszym cigu ciesz si popularnoci wrd zwolennikw teorii konspiracji i niesamowitych opowieci. Tesla wierzy, e uda mu si porozumie z istotami yjcymi na Marsie, uzupeni niedokoczon przez Einsteina zunifikowan teori pola, rozupa Ziemi na p niczym jabko i wynale promienie mierci potrafice zniszczy dziesi tysicy samolotw z odlegoci 400 kilometrw. (FBI potraktowaa zapowiedzi stworzenia promieni mierci tak powanie, e po zgonie wynalazcy przeja znaczn cz jego notatek oraz wyposaenia laboratorium. Cz zagarnitej wwczas spucizny po dzi dzie jest przechowywana w tajnych magazynach). Szczyt sawy Tesli przypad na rok 1931, gdy znalaz si na okadce czasopisma Time". Regularnie wprawia opini publiczn w zdumienie wywoujc olbrzymie byskawice o napiciu milionw woltw. Tesl

252

zgubia jednak znana wszystkim nieporadno w zarzdzaniu finansami i kwestiami prawnymi. Walczc z armi prawnikw reprezentujcych rodzce si wwczas giganty przemysu energetycznego, Tesla utraci prawa do swoich najwaniejszych patentw. Zacz rwnie wykazywa oznaki dolegliwoci, ktr obecnie znamy jako nerwic natrctw, a ktra objawiaa si u niego obsesj na punkcie cyfry 3. Pniej popad w paranoj i reszt ycia spdzi w skrajnym ubstwie w hotelu New Yorker, nieustannie obawiajc si otrucia przez wrogw i wyprzedzajc o krok wierzycieli. Zmar w cakowitej ndzy w 1943 roku, w wieku osiemdziesiciu szeciu lat.
104

W. Shakespeare, Makbet, prze. S. Baraczak, Wydawnictwo Znak, Krakw 1998, s. 102 (przyp. J.D. Barrow, Kres moliwoci?: granice poznania i poznanie granic, prze. H. Turczyn-Zalewska,

tum.).
105

Prszyski i S-ka, Warszawa 2005, s. 65.


106 107 108 109 110 111 112 113

J.D. Barrow, op. cit, s. 239. CA. Pickover, op. cit., s. 206. J.D. Barrow, op. cit, s. 283. R. Kolb, New Scientist Magazine", 18 listopada 2006, s. 44. S.W. Hawking, [et al.], op. cit, s. 121-122. W. Hawking, [et al.], op. cit, s. 129. M. Tegmark, New Scientist Magazine", 18 listopada 2006, s. 37. Powodem tego jest fakt, e gdy do teorii grawitacji Einsteina dodamy poprawki kwantowe, nie staj

si one mae, lecz nieskoczone. Z biegiem lat fizycy wymylili wiele sposobw na wyeliminowanie takich nieskoczonych wyrazw, jednak wszystkie te metody zawodz w przypadku kwantowej teorii grawitacji. Natomiast w teorii strun poprawki kwantowe zeruj si wzajemnie z kilku powodw. Po pierwsze, teoria strun posiada symetri, zwan supersymetri, ktra powoduje wzajemne znoszenie si tych rozbiegajcych si czonw. Ponadto, teoria strun ma pewn granic, ktr jest dugo struny, pomagajca w opanowaniu wszystkich tych nieskoczonoci. Owe problematyczne nieskoczonoci wywodz si z teorii klasycznej. Zgodnie z prawem odwrotnych kwadratw Newtona sia midzy dwiema czstkami staje si nieskoczona, gdy dzielca je odlego spada do zera. Ta nieskoczono, ewidentna nawet w teorii Newtona, przenosi si do teorii kwantowej. Jednak teoria strun ma wbudowan granic, dugo struny, czyli dugo Plancka, ktra pozwala na opanowanie tych rozbienoci.
114 115 116

A. Vilenkin, New Scientist Magazine", 18 listopada 2006, s. 51. J.D. Barrow, op. cit, s. 252. Cyt. za: Biblia Tysiclecia, op. cit, Tt 1,12-13. (przyp. tum.).

BIBLIOGRAFIA
Literatura w jzyku polskim
Fred Adams, Greg Laughlin, Ewolucja Wszechwiata, prze. E. Machowska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. Isaac Asimov, Rwni bogom, prze. R. Pawlikowski, Amber, Warszawa 2001. John D. Barrow, Kres moliwoci?: granice poznania i poznanie granic, prze. H. Turczyn-Zalewska, Prszyski i S-ka, Warszawa 2005. 253

John D. Barrow, Teorie wszystkiego: w poszukiwaniu ostatecznego wyjanienia, prze. J. Czerniawski, T. Placek, Znak, Krakw 1995. Alice Calaprice, red., Einstein w cytatach, prze. M. Kroniak, Prszyski i S-ka, Warszawa 1997. Timothy Ferris, Cay ten kram, prze. M. Kubicki, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 1999. Brian Greene, Pikno Wszechwiata, prze. E.L. okas i B. Bieniok, Prszyski i S-ka, Warszawa 2006. Stephen W. Hawking, Kip S. Thorne, Igor Novikov, Timothy Ferris, Alan Lightman, Przyszo czasoprzestrzeni, prze. P. Amsterdamski, Zysk i S-ka, Pozna 2002. John Horgan, Koniec nauki czyli o granicach wiedzy u schyku ery naukowej, prze. M. Tempczyk, Prszyski i S-ka, Warszawa 1999. Michio Kaku, Hiperprzestrze: wszechwiaty rwnolege, ptle czasowe i dziesity wymiar, prze. E.L. okas i B. Bieniok, Prszyski i S-ka, Warszawa 2006. Michio Kaku, Wszechwiaty rwnolege. Stworzenie Wszechwiata, wysze wymiary i przyszo kosmosu, prze. E.L. okas i B. Bieniok, Prszyski i S-ka, Warszawa 2006. Michio Kaku, Wizje czyli jak nauka zmieni wiat w XXI wieku, prze. K. Pesz, Prszyski i S-ka, Warszawa 2000. Abraham Pais, Pan Bg jest wyrafinowany...: nauka i ycie Alberta Einsteina, prze. P. Amsterdamski, Prszyski i S-ka, Warszawa 2001. Clifford A. Pickover, Czas: najbardziej tajemnicze zjawisko Wszechwiata, prze. P. Lewiski, Amber, Warszawa 1999. Martin Rees, Przed pocztkiem: nasz Wszechwiat i inne wszechwiaty, prze. E. okas i B. Bieniok, Prszyski i S-ka, Warszawa 1999. Carl Sagan, Kosmiczne zwizki: spojrzenie na Ziemi z kosmicznej perspektywy, prze. K. Pesz, Prszyski i S-ka, Warszawa 2000. Kip S. Thorne, Czarne dziury i krzywizny czasu: zdumiewajce dziedzictwo Einsteina, prze. D. Czyewska, Prszyski i S-ka, Warszawa 2004. Steven Weinberg, Sen o teorii ostatecznej, prze. P. Amsterdamski, Zysk i S-ka, Pozna 1997. H.G. Wells, Wehiku czasu, prze. F. Wermiski, Amber, Warszawa 2002.

Literatura w jzyku angielskim


Isaac Asimov, Jason A. Shulman, (red.), Isaac Asimov's Book of Science and Nature Quotations, Weidenfeld and Nicholson, New York 1988. John D. Barrow, Between Inner Space and Outer Space, Oxford University Press, Oxford 1999. Jeanne Cavelos, The Science of Star Wars: An Astrophysicisfs Independent Examination of Space Travel, Aliens, Planets, and Robots as Portrayed in the Star Wars Films and Books, St. Martin's Press, New York 2000. Ronald Clark, Einstein: The Life and Times, World Publishing, New York 1971. K.C. Cole, Sympathetic Vibrations: Reflections on Physics as a Way of Life, Bantam Books, 254

New York 1985. Robert P. Crease, Charles C. Mann, Second Creation, Macmillan, New York 1986. Ken Croswell, The Universe at Midnight, Free Press, New York 2001. Paul Davies, How to Build a Time Machine, Penguin Books, New York 2001. Freeman Dyson, Disturbing the Universe, Harper & Row, New York 1979. Albrecht Flsing, Albert Einstein, Penguin Books, New York 1997. Paul Glister, Centauri Dreams: Imagining and Planning Interstellar Exploration, Springer Science, New York 2004. J. Richard Gott, Time Travel in Einstein's Universe, Houghton Mifflin Co., Boston 2001. Michio Kaku, Einsteins Cosmos, Atlas Books, New York 2004. Michael Lemonick, The Echo of the Big Bang, Princeton University Press, Princeton 2005. Eugene Mallove, Gregory Matloff, The Starflight Handbook: A Pioneer's Guide to Interstellar Travel, Wiley and Sons, New York 1989. Paul Nahin, Time Machines, Springer Verlag, New York 1999. James Randi, An Encyclopedia of Claims, Frauds, and Hoaxes of Occult and Supernatural, St. Martin's Press, New York 1995. Peter D. Ward, Donald Brownlee, Rare Earth: Why Complex Live Is Uncommon in the Universe, Pantheon Books, New York 1992.

255

You might also like