POLITECHNIKA LSKA W GLIWICACH WYDZIA MECHANICZNY TECHNOLOGICZNY INSTYTUT MATERIAW INYNIERSKICH I BIOMEDYCZNYCH

Instrukcja dla studentw

Temat:

CHARAKTERYSTYKA, WASNOCI I ZASTOSOWANIE KOMPOZYTW CERAMICZNYCH

1. Grupa

Wstp kompozytowych materiaw ceramicznych jest silnie zrnicowana

a waciwoci tych materiaw zale w duej mierze od zwizkw chemicznych, na bazie ktrych zostay utworzone. Jako osnow kompozytw rozwaa si najczciej ceramik techniczn, szka, tworzywa szklano-ceramiczne i wgiel. Wiadomoci podstawowe 2.1. Materiay ceramiczne Ceramik nazywamy tworzywa w stanie staym, skadajce si gwnie z substancji nieorganicznych (prcz metali i ich stopw), otrzymywane zazwyczaj przez spiekanie. Zakres ceramiki w szerokim znaczeniu obejmuje: ceramik waciw (wyroby z glin), szko, emalie, materiay wice (cement, wapno, gips), materiay cierne, tworzywa szklano-krystaliczne, a take niemetaliczne materiay magnetyczne, ferroelektryczne, dielektryczne i inne. Do otrzymywania wyrobw ceramicznych, oprcz podstawowych surowcw naturalnych, jak gliny, kwarc, skalenie, kaolin, stosuje si wystpujce w przyrodzie lub otrzymywane syntetycznie rnego typu zwizki chemiczne, m.in. tlenki, wglany, krzemiany, wgliki, azotki, borki, krzemki, siarczki wielu pierwiastkw chemicznych. Waciwoci ceramiki rni si wyranie w stosunku do metali i polimerw: wizania jonowe lub kowalencyjne zapewniaj du twardo i sztywno, ale jednoczenie jest ona krucha. Gwnym powodem wytwarzania kompozytw ceramicznych jest zwikszenie innych wskanikw wytrzymaociowych. Ceramika jest materiaem mao zwartym- zawiera liczne mikropknicia i pory. Powoduje to, e w przeciwiestwie do metali, dla ktrych wytrzymao na rozciganie i ciskanie jest jednakowa, ceramika wykazuje wytrzymao na ciskanie w przyblieniu 15krotnie wiksz ni na rozciganie. Wprowadzenie zbrojenia do osnowy ceramicznej powoduje umocnienie, przy czym rozwaa mona kilka mechanizmw, ktrych istot jest absorbowanie energii. Tworzywa ceramiczne odznaczaj si rwnie odpornoci na dziaanie wysokiej temperatury i czynnikw chemicznych, dobrymi waciwociami mechanicznymi i dielektrycznymi.

2.2. Ceramiczne materiay stosowane na osnow Materiay ceramiczne stosowane na osnow kompozytw mona podzieli na: materiay budowlane, materiay hutnicze, materiay stosowane w elektronice.

Materiay budowlane wykorzystywane na osnow kompozytw to klasyczne materiay wice, ktrymi s np.: cement czyli sproszkowany materia wicy, ktry po zmieszaniu z wod tworzy plastyczn mas majc zdolno twardnienia pod wod i na powietrzu. Uywany jest do zapraw i betonw. Otrzymuje si go przez wypalanie odpowiednich surowcw w wysokiej temperaturze, a nastpnie zmielenie produktu na bardzo drobny proszek. W zalenoci od skadu uytych surowcw, sposobu produkcji i waciwoci produktu rozrnia si m.in.: cement portlandzki, cement portlandzki biay, cement hutniczy, cement glinowy. gips - minera, uwodniony siarczan wapnia CaSO 4 2H2O. Zwykle tworzy on tabliczkowate lub supkowate krysztay, bezbarwne i przezroczyste (selenit) lub drobnoziarniste, najczciej biae skupienia (alabaster). Powstaje gwnie wskutek krystalizacji z wody mrz i sonych jezior lub w wyniku uwodnienia anhydrytu. W Polsce w duych ilociach wystpuje midzy Krakowem a Staszowem (zwaszcza w dolinie Nidy), take na Dolnym lsku i innych terenach. Stosowany jest do wyrobu materiaw budowlanych (skadnik cementu, spoiwo szybko wice), w przemyle chemicznym, w chirurgii, dentystyce, modelarstwie oraz jako materia rzebiarski i dekoracyjny. Materiay hutnicze to materiay oparte na grupie materiaw ogniotrwaych stosowanych na wykadziny piecw. S to m.in. materiay mulitowe, szamotowe, grafitowe. Zbrojenie tych materiaw przede wszystkim wknami ma za zadanie przeciwdziaa ich pkaniu pod wpywem zmiennych pl temperatury, tzw. szokw cieplnych. W tablicy 1 przedstawione zostay najczciej stosowane materiay ogniotrwae i ich charakterystyki.

Tablica1. Materiay ogniotrwae i ich charakterystyka Nazwa materiau Ogniotrwao ogniotrwaego Surowce zwyka (w C) i (gwny skadnik) inne waciwoci Mulitowe (tlenek glinu Al2O3) palonka mulitowa, iy

Zastosowanie na sklepienia piecw elektrycznych, przemysowych i urzdze np. do odlewania stali

1850

Grafitowoszamotowe (wgiel)

grafit, glina ogniotrwaa

1790; odporne na nage zmiany na tygle do topienia temperatury, stali i metali dziaanie nieelaznych, czynnikw zatyczki do kadzi chemicznych stalowniczych 15001750 na elementy piecw i urzdze przemysowych to materiay

Szamotowe surowe i wypalone (szamot)

gliny i upki ogniotrwae

Ceramika

elektroniczna

nazywana

rwnie

elektroceramik

(i wyroby) stosowane w elektrotechnice, elektronice i elektrotermii ze wzgldu na ich waciwoci: du rezystywno i wytrzymao elektryczna, ma stratno elektryczna, ogniotrwao itp. Mog by dielektrykami, pprzewodnikami jonowymi lub superjonowymi. Najczstsze zastosowania to: wyroby elektrotechniczne izolatory liniowe, stacyjne i przemysowe, warystory; stosowane tworzywa porcelana krzemionkowa, mulitowa, korundowa, cyrkonowa, ceramika celzjanowa, ceramika zawierajca tlenek cynku lub wglik krzemu, wyroby elektroniczne czci konstrukcyjne, podoa, obudowy, magnesy ferrytowe, kondensatory, elementy cyrkonem, oowiem, wyroby elektrotermiczne elementy grzejne piecw elektrycznych. silitowe i globarowe, nowe rda energii, np. ogniwa sd siarka, ogniwa paliwowe z tworzyw ceraicznych ( Al203, '' Al2O3 i ZrO2). Mimo wielu potencjalnych zalet postp w wytwarzaniu i stosowaniu kompozytw ceramicznych nie jest szybki. Mona wymieni wiele specyficznych powodw, wrd ktrych za najwaniejsze uznaje si konieczno stosowania zbrojenia odpornego na dziaanie piezoelektryczne.; stosowane tworzywa ceramika steatytowa, ultraporcelana, czysty tlenek glinu, tytaniany modyfikowane barem,

bardzo wysokiej temperatury, wystpujcej w wikszoci metod wytwarzania. Wana jest take arowytrzymao dana w wikszoci w wikszoci zastosowa technicznych. Konieczno stosowania wysokich temperatur w procesach wytwarzania powoduje niebezpieczne zjawiska, pojawiajce si w czasie chodzenia: powstaj naprenia zwizane z rnymi wspczynnikami rozszerzalnoci cieplnej osnowy i zbrojenia. Poniewa osnowa ceramiczna nie moe odksztaca si plastycznie (jak to ma miejsce w metalach), mog pojawia si w niej pknicia lub wyciganie (przemieszczanie) zbrojenia. 2.3. Przykady kompozytw o osnowie ceramicznej Kompozyty z osnow Al2O3 Kompozyty umocnione whiskerami SiC otrzymuje si najczciej metodami proszkowymi z wykorzystaniem , w fazie przygotowawczej, mieszania gstwy. Udzia objtociowy whiskerw jest do 25%, maj one tendencj do ukadania si prostopadle do nacisku przy prasowaniu. Waciwoci mechaniczne znacznie wzrastaj: E do ok. 400 GPa, a umowna wytrzymao na zginanie moe wzrosn nawet do 900 MPa. W zrasta odporno na pkanie i dziaanie szokw cieplnych. Materiay te znalazy zastosowanie jako narzdzia skrawajce do drewna i metali. Kompozyty szklane i szklano-ceramiczne Kompozyty te s zwykle zbrojone wknem cigym: osnowa ze szka borokrzemianowego np. wknem Al2O3, osnowa szklano-ceramiczna- przede wszystkim SiC. Podstawowa metoda wytwarzania wykorzystuje przecignie przez gstw. Wasnoci wytrzymaociowe zalez od sposobu rozmieszczenia zbrojenia. Sabsze powizanie zbrojenia z osnow jest korzystne dla zwikszenia odpornoci na pkanie poniewa w tych kompozytach istotna jest energia potrzebna na utrat tego powizania i wycignicie zbrojenia. Kompozyty C-C Kompozyty o porowatoci 70-90% stosowane s jako izolacja cieplna w wysokich temperaturach. Jeli rodowiskiem nie jest prnia lub atmosfera utleniajca to utlenianie bdzie wystpowao powyej temperatury 400-600C. Istnieje moliwo pokrywania wyrobw warstw ceramicznych materiaw ochronnych, skuteczn do temperatury 14001750C. Dla otrzymywania gstwy uywa si citego wkna wglowego, ywicy fenolowej,

rodkw zagszczajcych i wody. Gstw wprowadza si do form, a nastpnie dodaje si wkna wglowe i tworzy rodzaj maty. Po kilkakrotnym suszeniu przeprowadza si zwglanie ywicy w temperaturze ok. 950C, a ostatecznym zabiegiem jest wygrzewanie w wysokich temperaturach dla usunicia zanieczyszcze gazowych. 2.4. Waciwoci kompozytw ceramicznych

Zasadniczym powodem wytwarzania kompozytw ceramicznych jest zwikszenie odpornoci na pkanie. Ceramika wykazuje wytrzymao na ciskanie prawie 15-krotnie wiksz ni na rozciganie. Dlatego te umownym wskanikiem wytrzymaoci ceramiki jest umowna wytrzymao na zginanie. Wprowadzenie zbrojenia do osnowy ceramicznej powoduje umocnienie. Zwizane jest ono z absorbowaniem energii np. w wyniku zmiany kierunku powikszenia si pknicia, utraty powizania zbrojenia z osnow, pkania zbrojenia . Na efektywno umocnienie wpywa mog w rnym stopniu: wymiary, morfologia i udzia objtociowy elementw zbrojenia, energia powizania zbrojenie-osnowa, waciwoci osnowy i zbrojenia (np.: mechaniczne, rozszerzalno cieplna), ewentualne, moliwe przemiany fazowe. Duym problemem ograniczajcym stosowanie osnowy ceramicznej jest jej kruchoci. Jedn z metod poprawienia odpornoci na kruche pkanie jest wprowadzenie do osnowy ceramicznych czsteczek metalu. Najczciej wybieranymi s: Ni, Al, Fe, Cr, Ag, Cu, NiAl, Ni3Al i Mo. Znacznie wiksz wytrzymao i zwikszenie odpornoci na pkanie uzyskuje si przez zastosowanie zbrojenia czsteczkami. Zwiksza si rwnie odporno na nage zmiany temperatury. Wad zbrojenia czsteczkami ceramiki jest katastrofalny przebieg zniszczenia po przekroczeniu krytycznej wartoci obcienia. Kompozyt zbrojony wknem nie wykazuje drastycznego pkania, poniewa pknicie napotyka na swej drodze uszeregowane przeszkody. Skutek zastosowania wkna cigego uzaleniony jest od stopnia zorientowania w osnowie i udziau objtociowego. Wad stosowania tych wkien jest ich wysoka cena i skomplikowane metody wytwarzania. Konieczno stosowania wysokich temperatur powoduje powstawanie napre zwizanych z

rnymi wspczynnikami rozszerzalnoci cieplnej osnowy i zbrojenia. Poniewa osnowa ceramiczna nie moe odksztaca si plastycznie, mog pojawi si w niej pknicia lub wyciganie zbrojenia. Wady z zalety kompozytw o osnowie ceramicznej zostay przedstawione w tablicy 2. Tablica 2. Zalety i wady kompozytw ceramicznych odporno na dziaanie wysokiej temperatury Zalety arowytrzymao odporno na utlenianie dua twardo i sztywno maa wytrzymao na rozciganie Wady maa wytrzymao na nage obcienia maa odporno na zmiany temperatury maa odporno na drgania mechaniczne 2.5. Wybrane metody wytwarzania kompozytw ceramicznych

Techniki wykorzystujce gstw Mona wyrni tu dwa obszary zastosowania: dla zbrojenia w postaci czstek, whiskersw lub wkna citego, dla zbrojenia wknem cigym. W pierwszym przypadku stosuje si mieszanie proszku osnowy i zbrojenia w rodowisku wodnym, uzyskujc jednorodno gstwy, np. dziaaniem ultradwikw. Gstw mona odlewa, wyciska lub po odparowaniu wody podda mieszaniu, prasowaniu i spiekaniu. W drugim przypadku roving jest przecigany przez gstw (np. proszek szklany w wodzie i ywica rozpuszczalna w wodzie). Dalsze etapy polegaj na otrzymywaniu arkuszy, ktre mona ukada w stosy o odpowiednim ukierunkowaniu rovingu w kolejnych warstwach, usuniciu ywicy i prasowaniu na gorco. Metoda ta stosowana jest do zbrojenia osnowy szklanej lub szklano-ceramicznej. Formowanie przetoczne

Metoda ta wykorzystywana jest do wytwarzania wyrobw kompozytowych o ksztacie rurowym. Do formy wprowadza si zwinite w rurk zbrojenie, a do jej rodka materia osnowy w postaci waeczka. Form nagrzewa si dla przeprowadzenia osnowy w stan cieky i prasuje si j w tym stanie, w wyniku czego osnowa wnika w zbrojenie. Formowanie przetoczne stosuje si np. dla zbrojenia osnowy szklanej lub szklano-ceramicznej. 3. Przebieg zaj Sprawdzian wiadomoci studentw z zakresu podstawowych informacji dotyczcych kompozytw ceramicznych, Realizacja tematu laboratorium: struktur, Ogldanie prbek materiaw kompozytowych, rozmowa na temat ich zastosowania, Podsumowanie omwionych treci. Omwienie poszczeglnych zagadnie na podstawie slajdw prezentacji, Przegld wasnoci kompozytw ceramicznych Dyskusja na temat struktury kompozytw z wykorzystaniem katalogu

4. Pytania kontrolne Co nazywamy materiaami ceramicznymi? 2) 3) kompozytw? 4) 5) 6) 7) 8) ceramicznych. 9) Jakie jest zastosowanie kompozytw ceramicznych? Opisa kompozyty C-C. Wymieni zastosowanie ceramiki elektronicznej. Poda i opisa przykady kompozytw ceramicznych. Zalety i wady ceramicznych kompozytw. Opisa wybrane metody wytwarzania kompozytw Jakie surowce wykorzystywane s do wytwarzania ceramiki? Jakie materiay ceramiczne s stosowane na osnow

5. Literatura 1) Boczkowska A., Kapuciski J., Puciowski K., Wojciechowski S. Kompozyty, WPW, Warszawa 2000 2) leziona J. Podstawy technologii kompozytw, Wydawnictwo Politechniki lskiej, Gliwice 1998 3) Hyla J. Wybrane zagadnienia z inynierii materiaw kompozytowych, WNT, Warszawa 1996 4) Leda H. Wspczesne materiay konstrukcyjne i narzdziowe, Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej, Pozna 1996 5) Hyla I., Myalski J., leziona J. Kompozyty. wiczenia laboratoryjne, Wydawnictwo Politechniki lskiej, Gliwice 1986 6) Krzemie E. Materiaoznawstwo, Wydawnictwo Politechniki lskiej, Gliwice 2001