PHILIP G.

ZIMBARDO

NIEMIAO
Spis treci Wstp Cz I: Co to jest niemiao 1 Zrozumie niemiao 2 Osobisty wiat niemiaych 3 Dlaczego jest si niemiaym 4 Rodzice, nauczyciele i niemiae dzieci 5 Przyjaciele, kochankowie i niemiali nieznajomi 6 Od smutnego przez zego do troch szalonego Cze II: Jak sobie radzi z niemiaoci 7 Zrozumie siebie 8 Zrozumie swoj niemiao 9 Zbudowa poczucie wasnej wartoci 10 Rozwija swoje umiejtnoci spoeczne 11 Pomaga innym przezwyciy niemiao 12 Zapobiega niemiaoci w spoeczestwie Przypisy Wstp Przez ostatnie cztery lata prowadziem badania psychologiczne, ktrych celem byo zrozumienie tego fascynujcego aspektu natury ludzkiej, jakim jest niemiao. Jako rodzic i nauczyciel od dawna byem uwraliwiony na hamujcy wpyw, jaki niemiao ma na dzieci i nastolatki. O tym jednak, e zainteresowaem si systematyczn analiz niemiaoci jako badacz zjawisk spoecznych, zadecydowa dziwny splot wydarze. Prowadziem wykady dla duej grupy studentw w Stanford University na temat siy oddziaywania pewnych sytuacji spoecznych, ktre s w stanie zupenie zmieni nasz sposb mylenia, odczuwania i dziaania. eby zilustrowa to zjawisko, opisaem niedawny eksperyment, w ktrym studenci wchodzili w role winiw i stranikw wiziennych w symulowanych warunkach wizienia. 1 Cho osoby te zostay wybrane do eksperymentu dlatego, e we wszystkich testach psychologicznych osigay wyniki w granicach normy, to po zaledwie kilku dniach w owym symulowanym wizieniu zaczy zachowywa si w sposb dziwny i patologiczny. Stranicy", pocztkowo tylko dominujcy, zaczli traktowa swoich winiw" brutalnie, czsto z sadyzmem. Winiowie" reagowali na ten pokaz siy przygnbieniem, poczuciem bezradnoci i wreszcie bojaliwym podporzdkowaniem si wszystkim narzuconym im reguom. Eksperyment, planowany pocztkowo na dwa tygodnie, trzeba byo zakoczy ju po szeciu dniach z powodu dramatycznych zmian osobowociowych i zmian w wartociach, jakie zachodziy w symulowanym wizieniu.
1

Jak to moliwe, e ci chopcy, o ktrych przynalenoci do grupy winiw" lub stranikw" zadecydowa lepy los, tak atwo wczuli si w swoje role? Nie mieli przecie adnego przygotowania. Z rnych dowiadcze z si i niesprawiedliwoci w swoich domach, w szkoach, a take ze rodkw przekazu, zdyli si jednak nauczy, co to znaczy by winiem lub stranikiem. Stranicy sprawuj kontrol poprzez tworzenie i podtrzymywanie regu instytucji, regu, ktre zazwyczaj ograniczaj swobod dziaania. Reguy okrelaj to, czego nie wolno robi, cho moe miaoby si ochot oraz to, co trzeba robi cho nie ma si na to ochoty. Winiowie mog reagowa na ten przymus albo buntem, albo posuszestwem. Nieposuszestwo powoduje kar - dlatego wikszo winiw poddaje si i robi to, czego oczekuje od nich stranik. W trakcie dyskusji, jaka odbya si w czasie zaj na temat mentalnoci stranika i winia, porwnywano t relacj do zwizkw, jakie cz mw i ony, rodzicw i dzieci, lekarzy i pacjentw, itd. Zapytaem wtedy studentw: A czy moecie sobie wyobrazi te dwa rodzaje mentalnoci w jednej gowie, jedn osob, ktra posuguje si obydwoma tymi sposobami mylenia?" Oczywistym przykadem bya tu osoba skrajnie niemiaa. Istniej niemiae osoby, ktre maj zarwno pragnienie zrobienia czego, jak i wiedz o tym jak to zrobi, ale co je powstrzymuje od dziaania", powiedziaem. Taka osoba idzie na zabaw, zna kroki taneczne, ale co nie pozwala jej ani poprosi kogo do taca, ani przyj zaproszenia. Podobnie zdarza si w klasie - s uczniowie, ktrzy znaj odpowied na pytanie i chc zrobi dobre wraenie na nauczycielu, ale co nie pozwala im podnie rki i tumi im gos. Ich dziaanie hamowane jest przez wewntrzne rozkazy ze strony Ja-stranika: Bdziesz wyglda miesznie, ludzie bd si z ciebie mia; to nie jest miejsce na robienie takich rzeczy; nie wolno ci pozwoli sobie na bycie spontanicznym; nie podno rki, nie zgaszaj si na ochotnika, nie tacz, nie piewaj, nie rzucaj si w oczy; bdziesz bezpieczny tylko wtedy, kiedy nie bdzie ci wida ani sycha". I wewntrzny wizie decyduje si nie podejmowa ryzyka korzystania z niebezpiecznej wolnoci, jak niesie ze sob spontaniczno. Potulnie podporzdkowuje si. Po zajciach kilku studentw przyszo do mnie, eby poprosi o wicej informacji na temat swojego problemu". Byli tak bardzo niemiali, e du cze swojego ycia organizowali w taki sposb, eby unikn sytuacji, w ktrych mogliby by dostrzeeni. Zastanawialimy si razem nad tym, w jakim stopniu ich zachowanie jest nietypowe, a w jakim niemiao jest wrd modych ludzi zjawiskiem powszechnym. Mogem si im zaofiarowa jako wspczujcy suchacz, ale nie byem w stanie im pomc - nie wiedziaem nic na temat przyczyn, konsekwencji i leczenia" niemiaoci. W tym czasie w grupie rozesza si pogoska, e spotykam si nieformalnie ze studentami, eby rozmawia o niemiaoci. W niedugim czasie by ju tuzin studentw, ktrzy regularnie uczszczali na seminarium powicone psychologii niemiaoci. Na pocztku nie byo to oczywicie najbardziej byskotliwe z seminariw, jakie zdarzyo mi si prowadzi. Dwunastka niemiaych, nie znanych sobie nawzajem ludzi nie jest najlepszym forum dla oywionej dyskusji, chyba e temat dyskusji dotyczy czego absolutnie pierwszoplanowego w ich umysach, czego, w czym s ekspertami - ich wasnej niemiaoci. Kiedy ju posunlimy si nieco dalej ni dzielenie si dowiadczeniami z wasn niemiaoci i zajlimy si przegldaniem tego, co nauka" ma na ten temat do powiedzenia, odkrylimy, ku naszemu wsplnemu zdumieniu, jak niewiele przeprowadzono bada nad niemiaoci jako cech osobowoci i nad niektrymi jej aspektami, takimi jak zakopotanie, zachowywanie twarzy, trema, trudnoci z wypowiadaniem si itd. Nie byo jednak adnych systematycznych bada, majcych na celu zrozumienie dynamiki niemiaoci. Potrzebowalimy bada nad tym, co niemiao oznacza dla osoby niemiaej, dla ludzi, ktrych spotyka i dla spoeczestwa w ogle. W tym celu nasza grupa przygotowaa kwestionariusz, w ktrym prosilimy ludzi, eby stwierdzili sami o sobie, czy s niemiali, czy te nie. Pytania kwestionariusza wnikay w myli, uczucia, dziaania i symptomy fizjologiczne zwizane z niemiaoci. Prbowalimy te dowiedzie si, jacy ludzie i sytuacje prawdopodobnie
2

doprowadziy do tego, e dana osoba okrela siebie jako niemia. Zbadalimy prawie 400 studentw, a nastpnie dokadnie przeanalizowalimy i poprawilimy kwestionariusz tak, by by bardziej efektywny. Jak dotd, kwestionariuszem niemiaoci przebadano prawie 5000 osb. Uzyskalimy std pokan ilo informacji. Nasz zespl badawczy przeprowadzi ponadto setki wnikliwych wywiadw i obserwacji osb niemiaych i nie-niemiaych w rnych sytuacjach. Podjlimy rwnie badania eksperymentalne w kontrolowanych warunkach laboratoryjnych, eby zbada zwizki midzy niemiaoci i rnymi innymi zachowaniami. Brakujce ogniwa w naszej wiedzy ha temat zoonoci niemiaoci pomagaj wypenia rozmowy z rodzicami i nauczycielami. Cho wikszo naszych danych pochodzi od studentw amerykaskich college'w, staralimy si take uwzgldni w naszych badaniach nie-studentw i osoby z innych kultur. Zebralimy dane od onierzy powoanych do suby w marynarce, pracownikw przedsibiorstw, pacjentw klinik leczcych otyo, uczestnikw grup spotkaniowych i uczniw szk podstawowych i rednich. Nasi zagraniczni koledzy dostarczyli nam cennych informacji na temat natury niemiaoci w Japonii, na Tajwanie, w Chinach, na Hawajach, w Meksyku, Indiach, Niemczech i Izraelu. Wiele spord osb, ktre wypeniy kwestionariusz chciao wiedzie, jak przezwyciy niemiao. Aby wypracowa skuteczne sposoby radzenia sobie z niemiaoci, zaoylimy w Stanford University Klinik Niemiaoci, gdzie wyprbowujemy rne techniki mogce pomc niemiaym. Poprzez t klinik mamy nadziej pomc ludziom przezwyciy niemiao i dowiedzie si wicej o tym jake powszechnym problemie. Cho wiemy ju duo wicej ni wtedy, gdy zaczynalimy szuka przyczyn i skutkw niemiaoci, wiele pyta pozostaje bez odpowiedzi. Nasz program badawczy jest w duym stopniu cigym wnikaniem w wiele aspektw tego subtelnego i czsto zadziwiajcego zjawiska. Z napisaniem ksiki - takiej, jak ta badacze zazwyczaj czekaj, a zdobd wicej informacji. Ostrono ta ustpia jednak wobec usilnych baga o natychmiastow rad, pomoc i informacje. Pojawiy si one w setkach listw, telefonw i osobistych prb ze strony osb cierpicych z powodu nieznonego ciaru, jakim w codziennym yciu przytacza ich niemiao. Mam nadziej, e ksika ta dostarczy uytecznych informacji i praktycznych narzdzi, ktre pomog ludziom rozpocz walk ze swoj niemiaoci. Ksika podzielona jest na dwie czci. Cz I ma za zadanie wyjani, czym tak naprawd jest niemiao. Dowiecie si, co oznacza dowiadczanie rnych rodzajw niemiaoci, jakie problemy staj przed osob niemia, jakie s przyczyny niemiaoci i jak mona j analizowa. Wnikniecie te w role, jak odgrywa rodzina, szkoa i spoeczestwo w ksztatowaniu osoby niemiaej i zobaczycie, w jaki sposb niemiao utrudnia bliskie kontakty z innymi ludmi i czsto uniemoliwia udane zwizki seksualne. Mimo e niemiao jest dowiadczeniem osobistym, jej efekty odczuwa cae spoeczestwo. Dlatego te Cz I koczy si spojrzeniem na wpyw, jaki wywiera niemiao na powstawanie problemw spoecznych, na jej nieoczywisty zwizek z agresj, alkoholizmem, ruchami spoecznymi, prostytucj i wandalizmem. W Czci II koncentrujemy si na pytaniu praktycznym: jak radzi sobie z wyzwaniami stawianymi przez niemiao? Znajdziecie tu konstruktywne rady na temat tego, jak zmieni swj sposb mylenia o niemiaoci i o samym sobie. Niemiao czsto nie wynika po prostu z braku wiary w siebie lub nieuzasadnionego lku o swoj sytuacj spoeczn. Moe raczej polega na nieposiadaniu pewnych umiejtnoci spoecznych lub nieposugiwaniu si nimi. Aeby dopomc Wam w rozwijaniu tych umiejtnoci, podalimy proste sposoby i strategie, ktre mog podnie efektywno waszego spoecznego funkcjonowania. Ale gdyby nawet istniaa magiczna kuracja dla wszystkich, ktrzy w tej chwili s niemiali, w jaki sposb mona ustrzec przysze pokolenia przed dowiadczeniem lkw zwizanych z niemiaoci? Ostatni rozdzia powicony jest najbardziej kontrowersyjnemu z tematw - terapii, ktrej potrzebuje spoeczestwo generujce niemiao. Terapia retrospektywna, ktrej celem jest pomc ludziom ju cierpicym to zbyt mao. Musimy zrobi wszystko, co moliwe i zmieni nasze spoeczestwo tak, aby
3

przede wszystkim zapobiega cierpieniu. Niemiao jest podstpnym problemem osobistym, ktry urasta do rozmiarw epidemii - mona go w uzasadniony sposb nazwa chorob spoeczn. Tendencje rozwojowe w naszym spoeczestwie skaniaj do wniosku, e sytuacja pogorszy si jeszcze w nadchodzcych latach, poniewa wzrasta nasza izolacja, wspzawodnictwo i samotno. Jeeli szybko czego nie zrobimy, wiele naszych dzieci i wnukw zostanie winiami wasnej niemiaoci. eby temu zapobiec, musimy zrozumie, czym jest niemiao, po to, by zapewni osobie niemiaej wsparcie, ktre pozwoli jej pozby si swojego prywatnego wizienia i odzyska utracon wolno sowa, dziaania i zwizkw midzyludzkich. Hawthorne, piszc: Ktry loch jest rwnie mroczny jak ludzkie serce? Ktry stranik wizienny jest rwnie nieubagany jak wasne Ja?", mg mie na myli niemiaych. Moemy nauczy si, w jaki sposb zmieni pieko skrajnej niemiaoci w raj. Nie jest to atwe, ale jest moliwe. Zobaczmy jak. Cz I: Co to jest niemiao 1 Zrozumie niemiao Pamitam jak miaam cztery lata - czego ja nie robiam eby unikn spotkania z ludmi, ktrzy przychodzili do nas w odwiedziny. Znaam ich - byli to moi kuzyni, ciotki, wujowie, przyjaciele rodziny, a nawet moi bracia i siostry. Chowaam si w koszach na bielizn, w szafach, w piworach, pod kami. Ta lista nie ma koca, a wszystko dlatego, e baam si ludzi. Kiedy podrosam, zrobio si jeszcze gorzej". Gorzej? Trudno powstrzyma si od umiechu, czytajc co, co wyglda na pocztek typowego scenariusza Woody Allena. Ale nasz miech jest w oczywisty sposb obron przed zbyt gbokim wczuciem si w bolesne wspomnienia tej studentki. Chcielibymy sdzi, e przesadza-ycie po prostu nie moe by a tak straszne. Lecz dla wielu niemiaych na pewno jest. Mj brat, ktry musia nosi na nodze specjalny aparat, eby skorygowa skutki paraliu dziecicego, rozwin w sobie taki sam chorobliwy strach przed ludmi. Gdy tylko kto puka do drzwi, George szybko liczy, czy caa rodzina jest w domu. Jeeli wszyscy byli w domu, pospiesznie zajmowa swoj pozycj pod kiem lub pdzi w jeszcze bezpieczniejsze schronienie za zamknitymi drzwiami azienki. Dopiero po wielu probach i baganiach ustpowa i wychodzi, eby przywita si z ssiadem, czy krewnym spoza miasta. Moja matka, kobieta wspczujca i obdarzona wgldem w zawioci natury ludzkiej, zdecydowaa, e musi pomc George'owi zanim jego niemiao zupenie wyniknie si spod kontroli. Jego lki nie miny nawet wtedy, gdy nie musia ju nosi aparatu na nodze. Matka, uwaajca, e George powinien by z innymi dziemi w jego wieku, przekonaa szko pastwow, eby go przyja, cho mia tylko cztery i p roku i bya to poowa semestru. Moja matka wspomina: Paka i szlocha bez przerwy przez prawie cay pierwszy dzie, w przeraeniu trzymajc si mojej sukni. Gdy tylko nauczycielka lub jakie dziecko spojrzao w jego stron, chowa gow na moich kolanach lub patrzy w sufit. Ale kiedy nauczycielka co opowiadaa lub klasa graa na instrumentach, ciekawo braa gr i nie mg si powstrzyma od patrzenia i suchania. Przyszo mi do gowy, e George nie czuby si taki skrpowany, gdyby mg si sta niewidzialny, gdyby mg obserwowa, co robi dzieci i wczy si do ich dziaa nie bdc przez nie widzianym. Nie mg oczywicie znikn, ale mg zrobi rwnie dobr rzecz - zamaskowa si, tak jak jego radiowy bohater, Lone Ranger. Po kolacji zachciam George'a, eby pomg mi zrobi mask z papierowej torby. Wycilimy oczy, nos, usta i trocheja pokolorowalimy, eby adniej wygldaa.
4

Przymierzy j, spodobaa mu si i kaza mi wci powtarza: Kim jest to zamaskowane dziecko?. Rozradowany odpowiada: Lone Ranger albo Pan Nikt, albo Nie twoja sprawa, albo po prostu rycza jak lew. Czasami zdejmowa kaptur, eby upewni mnie, e to wci on. Nauczycielka George'a zgodzia si wyprbowa mj plan, a tak naprawd zrobia o wiele wicej - sprawia, e zacz si sprawdza. Powiedziaa klasie, e nowe dziecko bdzie nosi specjaln mask i dzieci maj nie prbowa jej zdejmowa, a po prostu bawi si z zamaskowanym dzieckiem. Ku mojemu zdziwieniu, to niezwyke podejcie zadziaao. George mg by czci klasy, chocia troch z boku. Mg sobie wyobraa, e jest nie rozpoznany, jeeli tego chcia i nie musia si chowa. Stopniowo zbliy si do innych dzieci i wreszcie, po kilku tygodniach, wcigna go zabawa. Pozosta w klasie przedszkolnej jeszcze jeden rok i jego pewno siebie wzrastaa w miar jak przywyka do tamtejszych zwyczajw. Mimo to cigle jeszcze zakada mask kadego ranka przed zajciami i zdejmowa j dopiero wtedy, gdy brat przychodzi zabra go do domu. Wielki dzie nadszed, gdy pod koniec roku dzieci koczce swoj edukacj w przedszkolu miay przedstawi rodzicom wasne przedstawienie - cyrk. Poniewa George uczestniczy ju w czym podobnym w poprzednim roku, dobrze wiedzia, jak wyglda caa uroczysto. Czy chciaby by gospodarzem cyrku?, zapytaa nauczycielka. George podskoczy z radoci. George, wiesz o tym, e gospodarz cyrku nosi melonik i kolorowy kostium, ale nie ma maski, roztropnie cigna nauczycielka. Tak, e jeeli chcesz by gospodarzem cyrku, bdziesz musia zamieni mask na ten strj. Zgoda? I tak oto George sta si nie tylko czci grupy, ale wiodc postaci w cyrku, zachcajc publiczno, eby patrzya na scen i na niego. Nie potrzebowa ju maski. Stopniowo stawa si szczliwszym i zdrowszym dzieckiem. I chocia nigdy nie by tak naprawd ekstrawertykiem, wybrano go pniej do rady uczniowskiej w szkole redniej. " Potrzeba noszenia na gowie przez ptora roku papierowej torby moe si wydawa dziwaczna. Ale to genialne rozwizanie pozwolio George'owi stopniowo nawiza kontakt z innymi i doprowadzio do tego, e pewnego dnia mg zdj mask i by sob. Papierowa torba okazaa si skutecznym ratunkiem dla skrajnie niemiaego dziecka. Inni nie maj tyle szczcia - dorastaj nigdy nie nauczywszy si, jak sobie radzi z tym drczcym problemem. Niemiao jest rodzajem upoledzenia psychicznego, ktre moe okaleczy czowieka w takim samym stopniu, jak kalectwo fizyczne, a jego skutki mog by niszczycielskie. Niemiao utrudnia poznawanie nowych ludzi, zawieranie przyjani, czy rado z potencjalnie pozytywnych przey. Przeszkadza w publicznej obronie wasnych praw i wyraaniu swoich opinii i wartoci. Niemiao sprawia, e inni nie doceniaj naszych mocnych stron. Niemiao przyczynia si do zakopotania i nadmiernego przejmowania si swoimi wasnymi reakcjami. Utrudnia precyzyjne mylenie i skuteczne porozumiewanie si. Niemiaoci zazwyczaj towarzysz takie negatywne stany, jak depresja, lk i samotno. By niemiaym to ba si ludzi, szczeglnie tych, ktrzy z jakiego powodu s emocjonalnie zagraajcy: obcych, z powodu ich nowoci i nieprzewidywalnoci, osb posiadajcych wadz, osb odmiennej pci, ktre przywodz na myl moliwoci zwizkw intymnych. Zarwno George, jak i moda dziewczyna, ktrej zwierzenia rozpoczy ten rozdzia, czuli si zagroeni ze strony dosownie wszystkich. Stanowi oni do dramatyczne przykady niemiaoci. Jednak rnorodne, moe nieco mniej ostre, formy tego problemu utrudniaj ycie nam wszystkim.
5

Czy kiedykolwiek zdarzyo wam si przyj na przyjcie, ktre toczyo si ju w najlepsze, i odkry, e jedyn osob, ktr tam znacie jest gospodyni, a na domiar zego nie ma jej w polu widzenia? Kim pan jest?", pyta kto, a wy nie potraficie z siebie wydoby gosu. Albo, czy znalelicie si kiedy w grupie, ktrej przywdca ochoczo zaproponowa: Poznajmy si lepiej - niech kady si przedstawi i powie co o sobie". Natychmiast czujecie si jak na prbie generalnej: Nazywam si... (o cholera, no dobra)... Phil Zimbardo. Jestem... eh... osob (nie, to nie jest wystarczajco osobiste - dlaczego nie poszedem do kina?)". Jeszcze raz, bez zapau: Nazywam si, uff... !!" Takie powszechne dowiadczenia umoliwiaj osobom, ktre nie s niemiae, cho czciowo zrozumie udrk, jak przeywaj niemiali. 1 Pomimo jej negatywnych skutkw i intensywnoci, niemiao mona przezwyciy. Ale eby mc to zrobi, trzeba pozna natur niemiaoci i zastosowa odpowiedni metod wykorzenienia jej przyczyn. Co to jest niemiao? Niemiao jest pojciem nieostrym - im bliej mu si przygldamy, tym wicej odkrywamy odmian niemiaoci. Zanim wic zaczniemy si zastanawia, co z ni zrobi, musimy wiedzie wicej o tym, czym ona waciwie jest. Sownik oksfordzki podaje, e najstarsze udokumentowane uycie tego sowa odnotowano w anglosaksoskim wierszu, napisanym okoo 1000 roku naszej ery. Sowo to oznaczao tam atwy do przestraszenia". By niemiaym" to znaczy by trudnym w kontakcie z powodu bojaliwoci, ostronoci lub nieufnoci". Osoba niemiaa jest ostrona i niechtna w kontaktach z pewnymi osobami i przedmiotami". Ostrona w kontaktach i dziaaniu, wzdragajca si przed okazywaniem pewnoci siebie, przewraliwiona i bojaliwa"; osoba niemiaa moe by skromna i pena rezerwy z powodu braku wiary we wasne siy" lub te, wedug innego schematu, o niejasnym charakterze, podejrzana, o wtpliwej uczciwoci". Sownik Webstera definiuje niemiao jako odczucie skrpowania w obecnoci innych ludzi". Takie definicje niewiele chyba jednak wnosz poza zupenie zdroworozsdkow wiedz. adna pojedyncza definicja nie moe by adekwatna, gdy niemiao oznacza rne rzeczy dla rnych osb. Jest to zoona przypado, ktra pociga za sob ca gam skutkw - od lekkiego uczucia skrpowania, przez nieuzasadniony lk przed ludmi, a do skrajnej nerwicy. eby lepiej zrozumie to zjawisko, dalimy do wypenienia Stanfordzki kwestionariusz niemiaoci prawie piciu tysicom osb. Czy obecnie uwaasz siebie za osob niemia? tak nie (Naprawd?) Jeeli odpowiedziae nie", to czy by kiedykolwiek w twoim yciu okres, w ktrym uwaae si za niemiaego? tak nie W naszych badaniach odsunlimy na bok kwesti dokadnej definicji niemiaoci. Zamiast tego pozwolilimy kademu przyj swoj wasn definicj. Najpierw prosilimy o akceptacj lub odrzucenie okrelenia niemiay". Nastpnie chcielimy si dowiedzie, co zoyo si na t decyzj. Pytalimy badanych, jacy ludzie i sytuacje sprawiaj, e czuj si oni niemiali, a take jakie myli, uczucia, dziaania i objawy fizjologiczne towarzysz ich niemiaoci. Jak wida z naszego kwestionariusza, zamieszczonego na str. 167, prbowalimy te dotrze do innych aspektw niemiaoci. Jest to dowiadczenie uniwersalne Najbardziej podstawowym wnioskiem z naszych bada jest to, e niemiao jest zjawiskiem pospolitym, szeroko rozpowszechnionym i uniwersalnym. Ponad 80% naszych badanych twierdzio, e byli niemiali w jakim okresie swojego ycia", albo teraz, albo w przeszoci, albo zawsze. Ponad 40% spord nich uwaao siebie za obecnie niemiaych", co oznacza, e cztery z dziesiciu osb, ktre
6

spotykamy, lub 84 miliony Amerykanw, to niemiali. Dla niektrych niemiao od dawna jest staym intruzem w ich codziennym yciu. Okoo 25% okrelaa siebie mianem chronicznie niemiay", teraz i zawsze. Spord nich samotne 4%, prawdziwi niezawodni" niemiali, stwierdzio, e ich samookrelenie si jako niemiay" oparte jest na tym, e s niemiali cay czas, we wszystkich sytuacjach i praktycznie wobec kadego. Powszechno niemiaoci jest rna w rnych kulturach i u rnych typw osb. Nie znalelimy jednak grupy ludzi, w ktrej mniej ni 25% opisywaoby siebie jako obecnie niemiay", a tak naprawd w niektrych grupach, np. wrd uczennic modszych klas szk rednich lub studentw wywodzcych si z niektrych kultur Dalekiego Wschodu, ta liczba wzrasta do 60%. Proporcja absolutnie" niemiaych nigdy nie spada poniej 2%, w adnej z grup, ktre badalimy, a w niektrych, np. wrd Japoczykw, moe osign a 10%. Jednym z kryteriw, jakie osoby badane miay do dyspozycji podejmujc decyzj nazwania siebie niemiaym byo to, jak czsto czuj si niemiali. Okoo jedna trzecia badanych uznaa, e czuj si niemiali co najmniej przez poow czasu, w wicej ni poowie sytuacji. Ponad 60% twierdzio, e s niemiali tylko czasami, ale uwaali te przypadki za wystarczajco znaczce, eby okreli siebie jako niemiay". Mona na przykad by niemiaym tylko w sytuacji, gdy zabiera si publicznie gos. Wystarcza to jednak, by spowodowa powane problemy, jeli jest si zmuszonym do publicznego skadania raportw, tak jak wielu studentw i ludzi biznesu. Mniej ni 20% badanych stwierdzio, e nie okrelaj siebie jako niemiaych. Cokolwiek niemiao dla kadego z nich znaczya, czuli, e nie jest ona ich osobist cech. Co jednak ciekawe, wikszo tych osb przyznawaa, e na pewne sytuacje spoeczne reaguje takimi objawami niemiaoci, jak czerwienienie si, bicie serca i zdenerwowanie. Innymi sowy, w niektrych sytuacjach i w obecnoci niektrych osb badani ci reagowali tak, jak osoba niemiaa - podobnymi mylami, odczuciami i dziaaniami. Osoby te, niemiae sytuacyjnie, nie postrzegaj siebie jako niemiaych. Uwaaj raczej, e niektre sytuacje, np. wejcie do pokoju penego nieznajomych, wywouj chwilowe zakopotanie. To rozrnienie pomidzy tymi, ktrzy nazywaj siebie niemiaymi, a tymi, ktrzy opisuj jedynie swoje reakcje w pewnych sytuacjach sowem niemiay", jest do istotne. Przyjrzymy mu si bliej w nastpnym rozdziale. Stwierdzenie, e niemiao jest dowiadczeniem uniwersalnym, jest do szerokim uoglnieniem, ale posiada solidne podstawy. Zaledwie 7% badanych Amerykanw twierdzio, e nigdy w yciu nie doznali uczucia niemiaoci. Podobnie w innych kulturach, jedynie niewielka mniejszo twierdzi, e nigdy osobicie nie dowiadczya niemiaoci. Kto jest niemiay? Niemiao jest bardziej powszechna wrd dzieci w wieku szkolnym ni wrd dorosych, gdy wielu dorosych potrafio przezwyciy swoj dziecic niemiao. Tym niemniej, nasze badania zdecydowanie obalaj mit, e niemiao jest przypadoci jedynie dziecic. By moe wydaje nam si ona bardziej oczywista u dzieci, gdy podlegaj one na og dokadniejszej codziennej obserwacji ni doroli. Ale cakiem pokana cz dorosej populacji pozostaje niemiaa. Wrd nich Robert Young, telewizyjny ulubieniec publicznoci (Dr Marcus Welby): Zawsze byem niemiay. Jako dziecko nawet baem si nauczyciela. Potem wyrosem na jednego z tych wysokich i chudych wyrostkw, ktrzy nie dysponuj ani urod, ani wag niezbdn do uprawiania futbolu i z tego powodu nie zostaj automatycznie bohaterami liceum. Kiedy byem nastolatkiem, to byo wane". Istniej pewne intrygujce dowody na to, e w wieku dojrzewania niemiao dotyka bardziej
7

dziewczta ni chopcw, W prbie zoonej z uczniw szk podstawowych (klas czwartych, pitych i szstych) niemiaych byo przecitnie 42 procent badanych, tak jak w pierwotnym badaniu. W tej grupie liczba dziewczt i chopcw okrelajcych siebie jako niemiaych" bya jednakowa. Kiedy jednak przyjrzymy si uczniom klas sidmych i smych, to nie tylko liczba niemiaych wzrasta do mniej wicej 52 procent, ale okazuje si, e to dziewczta powikszaj t liczb. By moe powodem jest to, e potrzeba bycia popularn i uwaan za atrakcyjn fizycznie (seksualnie) przez pe odmienn jest silniejsza u nastoletnich dziewczt ni u chopcw w tym wieku. Czternastoletnia dziewczyna tak pisze o drczcym j zakopotaniu: Robi si bardzo zdenerwowana, gowa zaczyna mnie strasznie swdzie i drapi si jak wariatka. Nie wiem, jak zachowywa si wrd ludzi. Inaczej zachowuj si w domu, a inaczej w szkole. Nawet nie ubieram si tak, jakbym chciaa". A z listu do Ann Landers moemy wyobrazi sobie pooenie popltanej" nastolatki, ktra czuje si inna od swoich rwienic i chciaaby si sta taka, jak one - cho moe jednak nieco bardziej wyjtkowa: Droga Ann Landers! Mam nadziej, e nie wyrzucisz mojego listu tylko dlatego, e jest od popltanej nastolatki. Naprawd czuj si beznadziejna i potrzebuj pomocy. Mj problem polega na tym, e nie lubi swojej osobowoci - prbuj by zbyt przyjacielska po to, eby pokry niemiao i zachowuj si zbyt gono. Zazdroszcz niektrym dziewczynom i chciaabym by taka jak one, ale kiedy prbuj, nic z tego nie wychodzi. W niektre dni czuj si lubiana tylko dlatego, e jaki chopak powie mi cze" lub umiechnie si do mnie. Nastpnego dnia czuj si nieszczliwa, bo kilka dziewczt zgromadzio si w jakim kcie i myl, e miej si ze mnie, za moimi plecami. Stopnie mam nieze, ale mogyby by lepsze. Mama mwi, e jestem niezorganizowana. Krzyczy na mnie, e powicam tyle uwagi swoim wosom zamiast lekcjom. To jest mj czwarty list do Ciebie. Wszystkie poprzednie wyrzuciam, ale ten wrzuc do skrzynki bez wzgldu na wszystko. Inna". Wicej jest niemiaych kobiet ni mczyzn, prawda? Nieprawda! To jeszcze jedno faszywe uoglnienie, oparte prawdopodobnie na spostrzeeniu, e mczyni s zwykle bardziej stanowczy, agresywni i jednoznaczni w kontaktach spoecznych. Z naszych danych wynika, e nie ma rnic midzy pciami, jeli idzie o ilo osb niemiaych. W rzeczywistoci, wrd studentw nieco wicej mczyzn ni kobiet okrela siebie jako niemiaych. Jednak ta niewielka rnica midzy pciami przedstawia si inaczej wrd nie-studentw i zaley od przynalenoci kulturowej (patrz: tabela podsumowujca w przypisach). Niemiao wdruje tajemniczymi szlakami, dotykajc nawet tych, ktrzy nigdy przedtem nie byli niemiali. wieo upieczeni niemiali stanowi prawie poow wszystkich niemiaych. Wielu z nich to modzi ludzie, ktrzy nie byli niemiali jako dzieci, ale ostatnio z jakich powodw takimi si stali. Niemiao mona jednak zwalczy, odsun na bok lub z niej wyrosn. Okoo 40% badanych twierdzi, e byli niemiali, ale ju nie s, co wydaje si pocieszajcym wskanikiem. Opierajc si czciowo na dowiadczeniu tych byych niemiaych, moemy sprbowa co doradzi osobom, ktre s niemiae obecnie lub chronicznie. Jak niemiao wpywa na ludzi? Powoli zaczynamy cho troch rozumie niemiao. Nie moemy wprawdzie dokadnie jej zdefiniowa, ale wiemy, e jest zjawiskiem powszechnym. Kolejn wskazwk do zrozumienia tego zoonego stanu moe by zbadanie, jak niemiao wpywa na rne osoby. Niemiao obejmuje
8

szerokie kontinuum psychologiczne: od okazjonalnego uczucia skrpowania w obecnoci innych ludzi do traumatycznych okresw lku, ktre cakowicie niszcz ycie jednostki. W przypadku niektrych osb niemiao wydaje si by wiadomie wybranym stylem ycia, dla innych stanowi doywotni wyrok bez szans na uaskawienie. Na jednym kocu kontinuum znajduj si osoby, ktre czuj si lepiej wrd ksiek, myli, przedmiotw lub przyrody ni wrd innych udzi. Pisarze, naukowcy, wynalazcy, odkrywcy i przyrodnicy wybrali by moe tak, a nie inn prac, bo pozwala im ona na spdzanie wikszoci czasu w wiecie, gdzie ludzi nie spotyka si zbyt czsto. S oni w wikszoci introwertykami, a obcowanie z innymi pociga ich w niewielkim stopniu w porwnaniu z ich potrzeb prywatnoci i samotnoci. Tak jak Greta Garbo, wol by sami. Rzeczywicie wiele osb odkrywa dzi na nowo atrakcyjno samotnego ycia, jakie wid Thoreau nad stawem Walden, Ale nawet w tym wskim przedziale kontinuum niemiaoci istniej rnice midzy tymi, ktrzy stosunkowo atwo nawizuj kontakt z innymi wtedy, kiedy jest to konieczne, a tymi, dla ktrych interakcja stanowi trudno, gdy nie umiej prowadzi zwykej codziennej rozmowy o niczym, wystpowa przed grup, taczy, czy bez napicia poradzi sobie z oficjaln kolacj. W rodkowym przedziale niemiaoci znajduje si wikszo niemiaych ci, ktrzy czuj si zakopotani i oniemieleni w pewnych sytuacjach, w kontaktach z pewnymi kategoriami ludzi. Ich skrpowanie jest tak silne, e zakca ich ycie spoeczne i wpywa hamujco na ich zachowanie, sprawiajc, e powiedzenie tego, co myl lub zrobienie tego, co chcieliby zrobi, staje si trudne lub niemoliwe. Ten rodzaj lku moe przybra posta czerwienienia si lub widocznego zakopotania, jak opisuje to mody czowiek zajmujcy kierownicze stanowisko w biznesie: Przez trzydzieci trzy lata mojego ycia nadmiernie si rumieniem, co byo szczeglnie obezwadniajcym symptomem niemiaoci. Cho dziki energii i wytrwaoci zdobyem stopie magistra w dziedzinie zarzdzania i posad wiceprezesa duego towarzystwa akcyjnego grupujcego wiele bankw, ilo energii marnotrawiona z powodu niemiaoci niewtpliwie przeszkadzaa mi w awansie zawodowym". Skrpowanie moe si te ukrywa za zachowaniami, ktre odpychaj ludzi, jak opisuje to pewien pisarz: Wtrcam si, zakcam rozmowy, papl bez przerwy, dajc si innym we znaki i robic z siebie gupka, wychodzc na czowieka niewraliwego na innych, a wszystko to z tych samych powodw, dla ktrych inni usiuj wtopi si w to. Mj strach przed byciem wrd ludzi nie jest mniejszy, ani moje problemy nie s mniej powane ni tych, ktrzy staraj si ze wszystkich sil upodobni do wzoru na tapecie". Nawet Melvin Belli, prawnik z San Francisco, znany ze swoich penych ekspresji wystpie na sali sdowej, przyznaje, e nie tylko czsto by niemiay" ale e nauczy si kwiecistego stylu, eby ukry niemiao". Skoro taka sama przyczyna niemiaoci - strach przed ludmi - wywouje tak rne reakcje, zachowanie danej osoby nie zawsze jest rzetelnym wskanikiem tego, jak bardzo jest ona w rzeczywistoci niemiaa. Niemiao czsto przejawia si w naszym zachowaniu, ale niekoniecznie w bezporedni i oczywisty sposb. Tak naprawd, niemiaym jest ten, kto myli, e nim jest, niezalenie od tego, jak zachowuje si wobec innych ludzi. Osoby znajdujce si w rodkowym przedziale kontinuum niemiaoci s zwykle niemiae, poniewa brakuje im umiejtnoci spoecznych lub wiary w samych siebie. Niektrzy nie posiadaj umiejtnoci spoecznych niezbdnych do tego, by mechanizm stosunkw spoecznych funkcjonowa w ich
9

przypadku bez zarzutu. Nie umiej zacz rozmowy, poprosi o podwyk, czy przemwi na forum klasy. Innym brak pewnoci siebie potrzebnej do zrobienia tego, co uwaaj za suszne. Ponisza relacja modej kobiety, ktr niemiao zmusia do rezygnacji ze studiw prawniczych, pokazuje, co brak pewnoci siebie moe uczyni nawet z bardzo inteligentn osob. Rozpoczam studia prawnicze we wrzeniu, zdajc egzamin wstpny z bardzo dobrym wynikiem, ze redni z college'u blisk A. Trzy wydziay prawa przyjy moje podania bez adnych trudnoci. Ale zrezygnowaam jeszcze zanim upyn pierwszy semestr. Wycofaam si nie dlatego, e nie chciaam powica tak wiele czasu na nauk, ale dlatego, e jestem tak niemiaa, e nie mogam znie siedzenia na zajciach i modlenia si o to, eby nie zadano mi adnego pytania. Naprawd tak byo, mimo e przygotowywaam si do zaj i umiaam odpowiedzie na pytania". Na skraju kontinuum niemiaoci znajduj si te osoby, ktrych strach przed ludmi nie ma granic niemiali chronicznie. Dowiadczaj oni przemonego strachu, gdy prosi si ich o zrobienie czego na oczach innych ludzi, a wszechogarniajcy lk czyni ich tak bezradnymi, e jedyn moliwoci staje si ucieczka i ukrycie si. Tak paraliujce konsekwencje skrajnej niemiaoci nie wystpuj wycznie u modziey. Nie znikaj te z upywem czasu. Tak pisze szedziesicioczteroletnia kobieta: Przeyam cae ycie bdc niemia. Upyny lata zanim zaakceptowaam siebie na tyle, e kto mg pomyle, e nadawaabym si na jego on. Czuam e nieprzystosowana, niedostatecznie dobra. Uwaano mnie za antyspoeczn. Nie umiaam si odpry w obecnoci innych udzi, Nigdy me przyjmowaam przyjaci mojego ma. Obawiaam si, e uznaj mnie za kiepsk, za nieszczliw kobiet". Tak wiec me podejmowaam ich, wolaam pozosta nieznana. W kocu zostaam wykluczona poza nawias, nikt mnie nie lubi, nie wyczajc mojego ma. Rozwid si ze mn i taki by koniec". W najgorszych przypadkach niemiao moe przerodzi si w powan posta nerwicy, parali umysu, ktrego efektem moe by depresj i ktry moe znaczco wpyn na decyzje, o samobjstwie. Pewna kobieta interesu, okrelajca sam siebie jako atrakcyjn, modo wygldajc pidziesiciolatka, tak oto zareagowaa na radiow dyskusj o niemiaoci^ dajc wstrzsajcy wgld w swoj psychik: Jestem 'tak samotna, e trudno w to uwierzy. yj w kompletnym odosobnieniu, bez adnego przyjaciela, ani kobiety, ani mczyzny. Wiele razy zostaam oszukana i moje dowiadczenie yciowe sprawio, e staam si nieszczliwa i zgorzkniaa. Spdzam wakacje w zupenej samotnoci. Jest to dla mnie okres wielkiego smutku i depresji, i coraz bardziej boj si kadych nadchodzcych wakacji, poniewa wzmagaj one moj samotno w czasie, ktry wikszo ludzi spdza w towarzystwie przyjaci i krewnych. Czsto myl o tym, by skoczy ze sob, ale brak mi odwagi". Dla tych ludzi, i dla osb z kadego przedziau kontinuum, niemiao jest osobistym problemem. Nie drobnym stanem zapalnym, nieistotnym zaburzeniem, lecz prawdziwym problemem. Dobre strony niemiaoci Cho wiele z tych liczb i opowieci rzeczywicie niepokoi, musimy pamita, e niemiao ma te swoje dobre strony. 10 do 15% osb niemiaych lubi swj stan. Woa by niemiali, poniewa odkryli zalety niemiaoci. Peen rezerwy", maomwny", bez pretensji", skromny" - wszystko to s okrelenia niemiaoci zawierajce pozytywne konotacje. Co wicej, gdy niemiaoci nada si troch ogldy, taka niemiaa
10

osoba jest czsto uwaana za wyrafinowan" i z klas". Jako typowe przykady takich osb z gatunku Wolabym by nieco niemiay" mona przytoczy Davida Nivena, ksicia Karola, Katherine Hepburn, czy Jacueline Onassis. Pewien brytyjski psycholog, piszcy w 1927 roku, proponuje wspaniae spojrzenie na zalety niemiaoci: Niemiao jest tak powszechna, przynajmniej w tym kraju, e skonni jestemy akceptowa j jako co wrodzonego, jako cech typow dla uroku modoci, a gdy utrzymuje si w pniejszych latach, jako przejaw pewnej subtelnoci charakteru. Wydaje si nawet, e jest to cecha skadajca si na temperament narodowy, i moe nie naley nad ni tak do koca ubolewa". Niemiao sprawia, e robimy wraenie dyskretnych, powanych introspektywnych. Zwiksza take nasz obszar prywatnoci i sprawia, e moemy cieszy si przyjemnociami, ktre moliwe s tylko w samotnoci. Niemiali nie oniemielaj, ani nie rani innych tak jak mog to robi osoby silne i apodyktyczne. Isaac Bashevis Singer wyraa to w taki sposb: Wydaje mi si, e ludzie nie powinni przezwycia niemiaoci. Jest to zamaskowane bogosawiestwo. Osoba niemiaa jest przeciwiestwem osoby agresywnej. Niemiali rzadko s wielkimi grzesznikami. Pozwalaj spoeczestwu y w spokoju". Inn zalet niemiaoci jest to, e osoba niemiaa moe do swoich kontaktw z ludmi podchodzi bardziej wybirczo. Dziki niemiaoci moemy stan z boku, obserwowa, a potem dziaa ostronie i z pen wiadomoci. Niemiali maj rwnie bezpieczne poczucie, e nikt nie uzna ich za nieprzyjemnych, zbyt agresywnych lub pretensjonalnych. Osoba niemiaa moe te atwo unikn konfliktw interpersonalnych i, w niektrych przypadkach, moe by ceniona jako dobry suchacz. Szczeglnie interesujcym pozytywnym efektem niemiaoci jest zapewniona dziki niej anonimowo i ochrona. Niemiao sama w sobie moe suy jako maska, ktra sprawia, e osoba niemiaa pozostaje nie zauwaona i nie wyrnia si z tumu. W warunkach anonimowoci ludzie czsto czuj si wyzwoleni z okoww tego, musz", czy powinni" robi. Zachowuj si w sposb wolny ogranicze narzuconych przez konwencje spoeczn. Jako przykad] mog tu suy okazje takie jak Ostatki, czy Halloween, kiedy te anonimowo masek i kostiumw przyczynia si do widocznych zmian) osobowoci. Take moja matka intuicyjnie wiedziaa, e ukryty za mask, mj niemiay brat bdzie si czu swobodniej. Dla innych dzieci nie by] oczywicie w adnym stopniu anonimowy. Ale jego perspektywa bya inna ni ich; a dla zrozumienia niemiaoci najwaniejsze jest subiektywne odczucie. Pytajc ludzi o niemiao pozwolilimy im zdefiniowa j i mwi j o niej tak, jak sami j widz. Wiemy teraz, e niemiao jest) powszechna, czsto jest problemem nioscym ze sob niepokj i smutek, ale te, e dla niektrych jest stanem poszukiwanym. Decyzja o tyraj eby nazwa siebie niemiaym jest czciowo zdeterminowana przez to jak czsto czujemy si niemiali i od jak dawna jestemy siedliskiem tych j lkw. Jakie jednak przeycia osobiste ukryte s za t etykiet? Jaka jest j psychologia niemiaoci? Dowiemy si tego z nastpnego rozdziau. 2 Osobisty wiat niemiaych Zdaje si, e niemiao dotyczy w jaki sposb nas wszystkich. To, co kademu z nas wydawao si jego wasnym, ukrytym zahamowaniem, jest w rzeczywistoci udziaem niewiarygodnie wielkiej liczby osb. Moemy pocieszy si tym, e w naszym cierpieniu nie jestemy osamotnieni. Ale na czym dokadnie polega to cierpienie? Jak to jest by niemiaym? Shirley Radl, znana
11

niezalena dziennikarka, tak opisuje wewntrzne wrzenie, ktre przeywa: Poniewa sama przez prawie cae ycie cierpiaam z powodu niemiaoci o rnym nasileniu, bardzo dobrze wiem, jak to si zaczo - chudy, nieadny may dzieciak, jeszcze chudsza i jeszcze mniej adna nastolatka. I wiem a za dobrze, e ani badacze niemiaoci, ani osoby z ktrymi przeprowadzaam wywiady nie przesadzaj mwic o tym, jak straszne i oszalae jest to uczucie. Wiem jak to jest, gdy niezalenie od okolicznoci czujesz si zakopotany kadym swoim gestem, masz problemy z przeykaniem i mwieniem, widzisz jak rce ci si trzs bez wyranego powodu, czujesz, e jest ci potwornie zimno i jednoczenie obficie si pocisz, nie moesz si poapa w sprawach, ktre s ci dobrze znane, i wyobraasz sobie przerne straszne rzeczy, jakie mog ci si przytrafi, a najbahsza z nich to, e stracisz prac, poniewa publicznie si omieszysz. Przeywaam napady zawrotw gowy i drgawek w towarzystwie zupenie nie zagraajcych mczyzn, kobiet i dzieci. Wiem, co to znaczy unika chodzenia do sklepu, bo nie mona stan twarz w twarz z kasjerem, co to znaczy denerwowa si podczas pogawdki z mleczarzem lub nie mc znie uwanego spojrzenia dzieci moich przyjaci, ktre przygldaj si, jak przygotowuj dla nich praon kukurydz. Wiem, co to znaczy mie uczucie, e idzie si przez ycie nago i potykajc si co chwila, i e wszystko jest pokazywane w wielu krajach poprzez satelit". Kiedy niemiali opowiadaj o swoich reakcjach, wspominaj trzech najwaniejszych obszarach troski. Po pierwsze, o zewntrznych oznakach, ktre sygnalizuj innym ludziom: Jestem niemiay". Po drugie, o fizjologicznych objawach lku, takich jak czerwienienie wreszcie, o przytaczajcym uczuciu zaenowania i skrpowanie Przygldajc si dokadniej tym przejawom niemiaoci, moemy zajrze w osobisty wiat osoby niemiaej. Kiedy milczenie nie jest zotem Osoby niemiae objawiaj swoj niemiao na kilka sposobw, 80% twierdzi, e ich opr przed mwieniem stanowi wskazwk dla nich samych i dla innych, e co nie jest w porzdku. Mniej wicej poowa niemiaych twierdzi, e trudno im nawiza kontakt wzrokowy, lub jest to wrcz niemoliwe. Typow reakcj 40% niemiaych wydaje si by: Skoro nie mog nic powiedzie, przynajmniej mog te powiedzie cicho". Oceniaj one swj gos jako zbyt cichy (zmora nauczycieli wymowy, ktrzy z kolei s zmor niemiaych). Inna grupa niemiaych po prostu unika ludzi lub nie podejmuje dziaania wtedy kiedy jest to potrzebne. Phyllis Diller, wbrew swej obecnej pozornej bazenadzie, bya jednym z tych cichych, unikajcych wszystkiego, niemiaych dzieci: Nauczyciele, ktrzy mnie znali mwili moim rodzicom, e jestem najbardziej niemiaym dzieckiem, jakie kiedykolwiek widzieli. Na zabawach szkolnych byam tak niemiaa, e zostawaam w szatni. Strasznie si baam haasowa przy grze w pik - zamiast rycze, wydawaam z siebie wrzaski pgosem". Nie tylko niemiali zamykaj si w sobie. Badania wskazuj, e milczenie jest do typow reakcj na lk, jaki odczuwamy w szczeglnych sytuacjach. Poniewa jednak osobom niemiaym z reguy nie udaje si wyrazi tego, co myl i czuj, s one mniej skuteczne w ksztatowaniu otaczajcego je wiata. Ludzie wchodz w kontakt z innymi poprzez negocjacje i targowanie si - o zobowizania, usugi, czas, bezpieczestwo, mio, itd. Jak pisze piosenkarka country Loretta Lynn: ycie jest jak sklep, w ktrym mona si targowa o cen". To wane targowanie si nie jest moliwe bez swobodnej wymiany myli i uczu z innymi ludmi.
12

Powcigliwo" to pojcie, ktre najlepiej opisuje opr wobec kontaktw z innymi, jaki charakteryzuje osoby niemiae. Powcigliwo to niech do zabierania gosu, chyba e zostanie si do tego zmuszonym, skonno do nie odzywania si, brak swobody w mwieniu. Syndrom ten od dziesiciu lat bada profesor Gerald Phillips ze swoimi wsppracownikami. Phillips sdzi, e powcigliwo nie oznacz po prostu unikania publicznych wystpie, ale jest problemem gbszym i bardziej oglnym. Nawet gdy nauczy si maomwnych studentw pewnych technik uywanych w wystpieniach publicznych, niektrzy z nich nadal nie potrafi porozumiewa si z innymi. Co wicej, Phillips twierdzi, e okoo jedna trzecia studentw stawaa si jeszcze bardziej nerwowa po przyswojeniu sobie pewnych technik przemawiania. By moe zabrako im oczywistej wymwki, eby nie by bardziej towarzyskimi, a wci jeszcze czuli si nieswojo w osobistym kontakcie z innymi osobami. Nauczyli si technik komunikacji, ale cigle jeszcze musz popracowa nad tym, co i w jakim celu komunikowa. Problem powcigliwoci nie polega jedynie na braku umiejtnoci komunikowania si, lecz (na bardziej podstawowym poziomie) wie si z zaburzonym spostrzeganiem natury relacji midzy ludmi. Osoba powcigliwa zachowuje si tak, jak niezwykle konserwatywny inwestor na ryzykownym i zmiennym rynku. Obawa przed strat wynikajc z zaangaowania si w co przewaa nad spodziewanym zyskiem. Po co wic w ogle si trudzi? Rumieniec i zdenerwowanie Osoby niemiae przyznaj si do nastpujcych symptomw fizjologicznych: przyspieszony puls i szybsze bicie serca, widoczne Pocenie si i zdenerwowanie odbijajce si na pracy przewodu pokarmowego. Co ciekawe, wszyscy przeywamy takie reakcje towarzyszce silnym emocjom, niezalenie od tego, czy jestemy podnieceni erotycznie, przestraszeni, euforyczni, czy li. Nasze ciao nie mwi nam nic, co pomogoby w rozrnieniu tych jakociowo zupenie odmiennych uczu. Gdybymy mieli polega wycznie na wskazwkach fizjologicznych, nigdy nie wiedzielibymy, kiedy powiedzie tak", a kiedy wypchaj si", czy okaza przyjazne uczucia, czy te wywoa konflikt. Istnieje jednak jeden objaw, ktry nie jest czci oglnego podniecenia, objaw, ktrego osoby niemiae nie s w stanie ukry - rumieniec. Oto jak pewien kupiec w rednim wieku opisuje jego wpyw na swoje ycie: api si na tym, e robi si czerwony w pewnych sytuacjach. To bardzo stresujce, poniewa przeszkadza mi w angaowaniu si w wiele dziaa zwizanych z moj prac. Publiczne przemawianie jest poza zasigiem moich moliwoci, dyskusje w maych grupach rzadko mi wychodz, nawet rozmowa zjedna osob sprawia mi trudnoci i czsto okazuj zakopotanie. Ta sytuacja coraz bardziej si pogarsza". Wikszo z nas w pewnych sytuacjach czerwieni si, odczuwa bicie serca lub krcenie" w brzuchu. Osoby, ktre nie s niemiae traktuj te reakcje jak drobn niewygod i koncentruj si raczej na pozytywnych stronach tego, co ma si zdarzy - wartociowa rozmowa z pastorem na spotkaniu w kociele, uzyskanie informacji od francuskiego policjanta, przyswojenie najnowszego kroku tanecznego. Natomiast osoby niemiae koncentruj si wanie na tych fizjologicznych symptomach. I czasem nawet nie czekaj na to, a rzeczywicie nastpi sytuacja, w ktrej mogliby odczu niemiao. Przeywaj wszystkie symptomy na zapas" i, przewidujc jedynie katastrof, decyduj si nie wzi udziau w spotkaniu w kociele, wycieczce do Parya czy zabawie. Dramaturg Tennessee Williams opisuje, w jaki sposb to samo-speniajce si proroctwo funkcjonowao w jego yciu:
13

Pamitam kiedy zaczo si to cige rumienienie si. Wydaje mi si, e to byo na lekcji geometrii paskiej. Tak si zoyo, e patrzyem na ssiedni rzd awek i pewna atrakcyjna brunetka spojrzaa mi prosto w oczy od -- poczuem na twarzy palcy rumieniec. Gdy spojrzaem znw przed siebie, poczuem, e rumieni si coraz bardziej i bardziej. Mj Boe, pomylaem, rumieni si bo ona spojrzaa mi w oczy, czy te ja spojrzaem w jej oczy. A jeeli tak si bdzie dzia zawsze, kiedy bd komu patrzy w oczy? Jak tylko wyobraziem sobie t koszmarn wizj, zamienia si ona w rzeczywisto. Dosownie, poczwszy od tego zdarzenia, przez nastpne cztery czy pi lat, bez adnego okresu przerwy, rumieniem si kiedy tylko kto, kobieta, czy mczyzna, spojrza mi w oczy". Zaenowanie Rumieniec czsto towarzyszy uczuciu zaenowania, krtkotrwaej, ostrej utracie poczucia wasnej wartoci, jakiej wszyscy od czasu do czasu dowiadczamy. Jestemy zaenowani, gdy znienacka nasze prywatne ycie staje si orodkiem publicznego zainteresowania. Czasem dzieje si tak, gdy kto wyjawi innym co na nasz temat. Uwagi takie, jak: John wanie zosta zwolniony z powodu niekompetencji" lub Alice przez godzin nakadaa makija - powinnicie j zobaczy bez niego!" prawdopodobnie kadego z nas wprowadziyby w zakopotanie. Z drugiej strony, ludzi skromnych enuje czsto take nieoczekiwana pochwaa. Czujemy si te zaenowani, gdy przyapie si nas na czym cakiem prywatnym, jak caowanie si w zaparkowanym samochodzie, dubanie w nosie, poprawianie rajstop. Zaenowanie ogarnia nas take wtedy, gdy zdajemy sobie spraw, e nasza nieudolno jest albo bdzie dostrzeona przez innych i nie bdzie im si podoba. Wspomina Cornell MacNeil, baryton, gwiazda opery w San Francisco: Pamitam, e jako mody chopak pochodzcy z Minnesoty, byem bardzo niemiay na przyjciach. Na przykad w 1966 roku w San Francisco odbya si uroczysta kolacja z okazji otwarcia opery. Wiecie, jak eleganckie jest San Francisco i e peno tam piknych kobiet i przystojnych mczyzn. W czasie kolacji podano miniaturowe kurczaki. Byy liskie, poniewa zbyt dugo czekay na podanie. Baem si, e gdybym zacz jakiego je, zelizgnby si z talerza prosto na wydekoltowan sukni jednej z pa siedzcych naprzeciwko. Zjadem wic tylko ry". To zaenowanie wasn nieudolnoci" bada za pomoc interesujcego eksperymentu Andre Modigliani. W warunkach wspzawodnictwa midzy druynami, dr Modigliani zaaranowa sytuacj w ten sposb, e niektre osoby wypaday w zadaniu tak sabo, i z ich powodu przegrywaa caa druyna. Osoby, ktrych poraka bya publiczna czuy si bardziej zaenowane ni osoby, o ktrych porace wiedziay tylko one same. Osoby, o ktrych porace nikt poza nimi nie wiedzia, odczuway lekkie zaenowanie, gdy sdziy, e ich nieudolno moe wkrtce zosta ujawniona. Ci, ktrzy czuli si najbardziej zaenowani, wkadali najwicej wysiku w odzyskanie poczucia wasnej wartoci poprzez ratowanie twarzy". Ratowanie twarzy to prby zachowania swojej kompetencji, rwnowagi i tosamoci w sytuacjach spoecznych. We wspomnianym badaniu ujawniono sze taktyk ratowania twarzy: obronne zmienianie tematu: Jak dugo to jeszcze potrwa? Mam umwione spotkanie"; usprawiedliwianie zego wyniku: wiato jarzeniwek le wpywa na moj koncentracj"; popisywanie si innymi zaletami: Tenis nie jest dla mnie. Wol szachy"; lekcewaenie le wykonanego zadania: Jedzenie paeczkami to strata czasu, kiedy s widelce"; zaprzeczenie porace: Nikt inny te nie umia jej dogodzi"; poszukiwanie zapewnie, e nie utracio si zaufania: Mam nadziej, e nie zepsuem wam
14

wszystkiego, co?" Poniewa wikszo niemiaych ma niskie poczucie wasnej wartoci, mog oni nie prbowa tych rnorodnych sposobw ratowania twarzy. Ucz si raczej unika wszystkich sytuacji, ktre mog wywoa zaenowanie. W ten sposb izoluj si jeszcze bardziej od innych ludzi zamiast skupi si na swoich sabociach. Niektre osoby twierdz, e czuj si niemiae take wtedy, gdy s same. Rumieni si i s zaenowane ywo przypominajc sobie minione faux pas lub denerwuj si przewidujc jakie nadchodzce spotkanie. Tak wic, za pomoc owych retrospektywnych i przyszociowych atakw, niemiao ingeruje take w nasze chwile samotnoci. Samowiadomo Poniewa gwn zasad niemiaoci jest usuwanie si w cie, osoba niemiaa bezustannie tumi mnstwo myli, uczu i dziaa, ktre gro ujawnieniem si. To w tym wewntrznym wiecie psychicznym tak naprawd osoba niemiaa przeywa swoje ycie. Cho z zewntrz wydaje si, e czowiek niemiay zachowuje si spokojnie, wewntrz znajduje si labirynt drg mylowych, gdzie w nieadzie zderzaj si wraenia, a sfrustrowane potrzeby tkwi w haaliwych korkach. Najbardziej charakterystyczn zewntrzn cech osoby niemiaej jest ogromna samowiadomo. wiadomo samego siebie, bycie w kontakcie z samym sob", wgld w siebie s wedug wielu teorii istotn skadow zdrowej osobowoci i stanowi cel rnych terapii. Jednak ta sama skonno do autoanalizy i oceniania swoich myli, uczu, gdy staje si obsesyjna, jest sygnaem zaburze psychologicznych. Osoby niemiae czsto zabrny a tak daleko. Ponad 85% osb, ktre uwaaj si za niemiae przyznaje, e nadmiernie przejmuje si sob. Ta samowiadomo ma zarwno wymiar publiczny, jak i prywatny (jak pokazuj badania Arnolda Bussa i jego wsppracownikw). Publiczna samowiadomo przejawia si w trosce o to, jak odbieraj nas inni: Co oni o mnie myl?", Jakie robi wraenie?", Czy mnie lubi?", Jak mog si upewni, e mnie lubi?". Jeeli jestecie osobami posiadajcymi samowiadomo publiczn, zgodzicie si z wikszoci poniszych stwierdze: niepokoj si o styl swojego dziaania; dbam o to, w jaki sposb si prezentuj; jestem wiadom tego jak wygldam; zwykle martwi si tym, czy zrobi dobre wraenie; jedn z ostatnich rzeczy, ktre robi przed wyjciem z domu jest spojrzenie w lustro; zaley mi na tym, co ludzie o mnie myl; zwykle wiem jak wygldam. Prywatna samowiadomo to psychika zwrcona ku sobie. Nie jest to po prostu proces polegajcy na zwrceniu si do wewntrz, lecz negatywna tre tej koncentracji na sobie: Jestem nieprzystosowany", Jestem gorszy od innych", Jestem gupi", Jestem brzydki", Nie jestem nic wart". Kada myl staje si kandydatk do wzicia pod lup i przeprowadzenia wnikliwej analizy. T analiz psychiczn mona porwna do tej, jak uprawia najwikszy egoista. wiata, Zygmund Freud - z jednym zastrzeeniem. Freud chcia zrozumie skd bior si takie myli i pragnienia i wydoby z chaosu ich znaczenia. Celem takiej autoanalizy byo uwolnienie jednostki od bezsensownych barier w dziaaniu i dopomoenie jej w tym, by potrafia radzi sobie zarwno z agodnymi, jak i z przeraajcymi impulsami. Natomiast obsesyjna autoanaliza osoby niemiaej jest celem samym w sobie, tumicym dziaanie poprzez przeniesienie niezbdnej energii z dziaania na
15

mylenie. Jeli posiadacie prywatn samowiadomo, zgodzicie si ze wszystkimi lub z wikszoci poniszych stwierdze: cigle prbuj zrozumie samego siebie; jestem na og bardzo wiadomy samego siebie; duo myl o sobie; czsto jestem bohaterem swoich wasnych fantazji; zawsze dokadnie siebie analizuj; jestem uwraliwiony na swoje wewntrzne odczucia; wci analizuj swoje motywy; czasami wydaje mi si, e jestem gdzie z boku i przygldam si sobie; jestem uwraliwiony na zmiany w swoim nastroju; jestem wiadomy tego, jak pracuje mj umys, gdy rozwizuj jaki problem. To rozrnienie pomidzy dwoma rodzajami samowiadomoci mona rozcign na niemiao. W badaniu Paula Pilkonisa rozpoznano dwa podstawowe typy osb niemiaych: niemiaych publicznie i niemiaych prywatnie. Jedni obawiaj si tego, e si le zachowaj, drudzy obawiaj si tego, e bd si le czu. Osoby niemiae publicznie bardziej martwi si swoim dziwnym zachowaniem i nieumiejtnoci stosownego reagowania w sytuacjach spoecznych. Tej trosce o potencjaln nieudolno swojego dziaania odpowiadaj ich wysokie wyniki uzyskane na skali samowiadomoci publicznej. Dla osb niemiaych prywatnie to, co si robi jest daleko mniej wane ni subiektywnie ze samopoczucie i lk przed tym, e kto odkryje, i czego pragn. Jak mona si spodziewa, osoby te uzyskay wysze wyniki zarwno na oglnej skali samowiadomoci, jak i na skali samowiadomoci prywatnej. Osoba niemiaa publicznie Jak sdzicie, ktry z tych dwch typw ludzi niemiaych odczuwa swoj niemiao jako wikszy problem? Ciar niemiaoci okazuje si by wikszy dla osb niemiaych publicznie. Ich uczucia wpywaj na ich dziaania, to z kolei wpywa na to, jak oceniaj ich inni ludzie, a to z kolei wpywa na ich sposb mylenia o samych sobie. Niedobre odczucie, nieadekwatne zachowanie, niska ocena otoczenia, niska samoocena. Nastpnym razem po si pasko, nie odzywaj si, nie wychylaj si, i jeli sobie nie pjd, przynajmniej ci nie zauwa. Byy gwiazdor futbolu, Roosevelt Grier, ciki, masywny mczyzna, przyj tak uproszczon metod ukrycia swojego dziecicego nieprzystosowania: Kiedy byem dzieckiem, moja rodzina przeniosa si na pnoc, z Georgii do New Jersey. Zostaem wrzucony w rejon, gdzie mwiono rnymi akcentami, z rn intonacj, uywano rnych wyrae, a co gorsza, ja mwiem inaczej ni wszyscy dokoa. W zwizku z tym staem si od razu obiektem kpin, zwaszcza w szkole. Pomimo mojego wzrostu, przedrzeniano mnie i wymiewano si ze mnie. Byem tak przybity tym omieszaniem, e zamiast odpowiedzie im miechem, staem si prawie niemow. Nie odzywaem si, chyba e zostaem zmuszony". Osoby niemiae publicznie nie s w stanie powiedzie waciwym ludziom o swoich lkach, niepewnoci, o swoich zaletach i pragnieniach. Umieciwszy si w swojej odizolowanej od swata skorupie, odcinaj si od pomocy, rady, uznania i mioci, ktrych kady czasem potrzebuje. Zdarzali mi si niemiali studenci, ktrzy nigdy nie zapisywali si na seminaria i nie korzystali z
16

moliwoci bliskiej wsppracy z profesorem. Zamiast tego kryli si w ostatnich awkach wielkich sal wykadowych. Na wyszych latach studiw wielu z nich jest dobrze przygotowanych do roli lekarzy, prawnikw, inynierw itp. Ale niezalenie od tego, jak wysokie mieli rednie ocen, eby wspi si wyej po drabinie sukcesu potrzebne im s porzdne listy polecajce. A nikt przecie nie wie kim oni s, skoro tak skutecznie ukrywali si przez cae studia. Nieomal udao im si przezwyciy system". Jeli kto nie jest w stanie poprosi o pomoc w rozwizaniu osobistego problemu, oznacza to, e nie moe korzysta z dostpnej wiedzy, mdroci i dowiadczenia. W jednym 2 naszych bada, gdzie badanymi byo prawie 500 osb ze szkoleniowej bazy marynarki w San Diego, niemiali marynarze przyznawali, e mniej chtnie ni pozostali zwracaj si do oficerw o pomoc w rozwizaniu osobistych problemw (takich jak alkoholizm). Susznym wydaje si te przypuszczenie, e zakopotanie i niezdolno do skutecznego dziaania bd przeszkod v awansie zawodowym. Niemiao publiczna moe utrudni awans osobie skdind kompetentnej zawodowo. Wreszcie, mona przypuszcza, e osoby niemiae publicznie nie zostan przywdcami. W wikszoci grup przywdcy wybierani s z szeregw najwikszych gadu. Nie musz oni mie najwikszej liczy najlepszych pomysw, lecz wszyscy sdz, e w wikszym stopniu kontroluj sytuacj, po prostu dlatego, e sami \ duej mierze sob j wypeniaj. Badania pokazuj, e jeeli osoba przednio maomwna zaczyna naraz duo mwi (reagujc na ukryte wiateko Mw teraz"), pozostali czonkowie grupy reaguj na ni bardziej przychylnie i osoba ta zostaje nominowana na pozycj przywdcy. Mi wystarczy jednak zapewni osobie niemiaej publicznie treningu v pewnych specyficznych umiejtnociach. Trzeba podnie jej wiar^ w siebie i poczucie wasnej wartoci. Osoba niemiaa prywatnie W porwnaniu do introwertykw niemiaych publicznie, niemiali ekstrawertycy maj si zdecydowanie lepiej. Wiedzc, co naley robi, eby zadowoli innych, by zaakceptowanym, posuwa si do przodu, osoba niemiaa prywatnie, jeeli jest kompetentna, moe odnie sukces. Jeeli tylko s uzdolnione, osoby takie mog bardzo szybko awansowa w swoim zawodzie, a nawet maj szans okaza si znakomitociami. Jednak nikt, poza nimi samymi, nie wie, ile kosztuje zwycistwo w tej grze, opartej gwnie na wierze w siebie. Zbyt wiele energii marnuje si na przewidywanie wydarze i drobiazgowe planowanie swojego postpowania. Osoby takie mog by spostrzegane przez otoczenie jako apodyktyczne, wykorzystujce innych i pene pychy. Smutne jest to, e nawet sukces nie zawsze daje satysfakcj. Niemiay ekstrawertyk, wietnie uwiadamiajcy sobie, ile emocji zainwestowa w dan spraw, oczekuje, e naturalnym wynikiem jego stara bdzie co perfekcyjnego, bez zarzutu. Nic poniej ideau nie jest w stanie go usatysfakcjonowa. Niemiali ekstrawertycy zazwyczaj zdumiewaj swoich znajomych lub opini publiczn, gdy odkrywaj si i mwi Jestem niemiay". To nieprawda! Odnosisz takie sukcesy. Wystpujesz publicznie. Masz przyjaci. Opowiadasz dowcipy, taczysz, piewasz, chodzisz na randki". Osoby niemiae prywatnie czsto nie zostaj wykryte" przez otoczenie. Zachowuj swoje lki dla siebie, ukrywajc je za pomoc dobrze wytrenowanych umiejtnoci spoecznych, czasem topic je w alkoholu lub unikajc sytuacji, w ktrych nie mieliby penej kontroli. Wielki mwca moe nagle oniemie, jeli poprosi si go, aby razem ze wszystkimi zapiewa na przyjciu. Czarujca aktorka nie moe uwierzy, e kto mgby kocha prawdziw" j. Popularny dziennikarz prowadzcy dyskusje telewizyjne moe zmieni si w kamie, gdy kto poprosi go do taca. Johnny Mathis opowiada o zwizku pomidzy swoj niemiaoci i wystpami: Na pocztku swojej kariery byem naprawd niemiay. Spdziem p swojej zawodowej aktywnoci na uczeniu si, jak robi rne rzeczy publicznie. Przez pewien czas mylaem, e nie poradz sobie z
17

trem i e nie bd w stanie zachowywa si na scenie swobodnie, tak, eby wygldao, e jestem tam waciwym czowiekiem na waciwym miejscu. Czasami to byo co potwornego. Byem dosownie sparaliowany. I wci jeszcze nie jestem pewien, co robi i jak si zachowywa pomidzy piosenkami. Czuj si bardziej swobodnie ni dawniej, ale niemiao na scenie wci stanowi dla mnie problem". Aktorka komediowa, Nancy Walker, mwi o sobie jako o prawdopodobnie jednej z najbardziej niemiaych i introwertywnych pa, jakie kiedykolwiek chodziy po tej ziemi. Ale ta cz mojej osoby, ktra rzeczywicie funkcjonuje, jest podobna do kobiet, ktre gram". To, e sawa i pienidze nie wystarczaj, eby rozproszy niemiao i brak wiary w siebie nawet u wielkich gwiazd, jasno wynika z pewnego wywiadu, w ktrym Elizabeth Taylor tak opisaa sam siebie: Jestem nieobliczalna, jestem niepunktualna. Jestem z gruntu niemiaa. Mam do gwatowne usposobienie. Kiedy patrz w lustro, wszystko, co widz to albo nie umalowana twarz, albo umalowana twarz". Barbara Walters, spikerka dziennika telewizyjnego, ktra jest bohaterk co najmniej tylu doniesie prasowych, o ilu sama informuje, zostaa przez jednego ze swoich kolegw z programu The Today Show" okrelona jako niegrzeczna", nieprzyjazna", pena rezerwy, zimna, agresywna". Czy ta opinia jest zgodna z naszym obrazem tej pewnej siebie i zawsze kontrolujcej sytuacj osoby? W niedawnych wywiadach pani Walters przedstawia zupenie inny pogld na prywatn stron swojego publicznego wizerunku: Wci mam niewielki kompleks niszoci. Wchodz do pokoju i musz zmusi si do tego, eby podej do ludzi. Nie umiem jecha sama na urlop, i sama do restauracji, czy na drinka. Zawsze boli mnie, gdy kto mwi: Ona jest agresywna" Niemiao bya w jej przypadku powodem zahamowa, z powodu ktrych wiele zawodowych szans, jakie nadarzay si w cigu szesnastu lat pracy w The Today Show", przeszo jej koo nosa: Moje ycie zawodowe byo kiedy pene rnych moliwoci. Nie wykorzystywaam ich, bo si o to nie staraam. Nigdy sama nie prowadziam specjalnego wydania wiadomoci. Zawsze kto prowadzi je ze mn. Ale zawsze baam si, e kiedy si odezw, bd odebrana jako zbyt agresywna". Barbara Walters ostrzega przed faszywymi wnioskami na temat pewnoci siebie osobistoci, ktre potrafi wystpowa publicznie: Wci zdarza mi si spacerowa mwic do siebie Czy to ja? Jeeli to ja mam by najlepszym przykadem kobiety pewnej siebie i kontrolujcej sytuacj, to nigdy nie wierzcie w tak opini, o kimkolwiek byaby wygaszana". 16 Midzynarodowa gwiazda opery, Joan Sutherland, imponujco wygldajca na scenie, wypowiedziaa takie zdanie: Byam tak przeraona, e nie chciaam wyj na scen. Ale jednoczenie zawsze wiedziaam, e ucieczka jest niemoliwa. Jest to sytuacja z gatunku pywaj albo to. Nikt tego za ciebie nie zrobi. Jeli masz zamiar wystpi, musisz wyj na scen". I wreszcie, pena energii aktorka komediowa, Carol Burnett, zwraca uwag na zoono motyww osoby niemiaej wystpujcej publicznie:
18

Dawno temu odkryam, e niemiao jest czsto spleciona z pewnego rodzaju szczeglnym egoizmem. Trudno to wytumaczy, ale z jednej strony jest si rzeczywicie oniemielonym w kontaktach z ludmi, a z drugiej strony oczekuje si uznania, dostrzeenia przez otoczenie. Mwisz (fakt, e z dusz na ramieniu): Spjrzcie na mnie! Zaakceptujcie mnie!". W rozdziale 4. zajmiemy si bliej fascynujc i klarown analiz przyczyn wasnej niemiaoci, dokonan przez Carol Burnett. W rozmowie telefonicznej opisaa nam ona maski, jakie nakada osoba niemiaa wystpujc publicznie, a take ujawnia, w jaki sposb pomaga swoim trzem crkom przezwyciy uczucie niemiaoci. Wykrywanie niemiaoci Skupmy teraz uwag, nie dajmy si niczym zasugerowa i przypatrzmy si bliej ludziom, ktrych spotykamy na co dzie - w pracy, w ssiedztwie, w szkole, wrd znajomych. Najpierw ocemy w jakim stopniu niemiali s czonkowie naszej rodziny. Nastpnie zadajmy im pytanie: Czy uwaasz siebie za osob niemia?" Moemy te kaza im zgadn, jakiej my udzielilibymy odpowiedzi. Zrbmy to samo z innymi osobami, ktre znamy wystarczajco dobrze. Warto byoby zanotowa przesanki swoich ocen. Ocemy trafno swoich przewidywa i swoj wraliwo na niemiao u rnych ludzi i w rnych okolicznociach. By moe uznamy, e warto podzieli si tym wiczeniem z rodzin i przyjacimi. Moe ono wywoa yw dyskusj, ktra pomoe niemiaym otworzy si i odkry swoje uczucia. Osoby niemiae, ktre bray udzia w naszych badaniach, zwykle przeceniay stopie rozpowszechnienia niemiaoci w caej populacji. Jest to by moe wynik projekcji ale, w porwnaniu ze zwykymi" ludmi, wiat wydaje im si w wikszym stopniu zamieszkay przez ludzi niemiaych. Co wicej, spord tych, ktrzy obecnie uwaaj si za niemiaych, mniej wicej poowa przypuszcza, e ich przyjaciele i znajomi nie uwaaj ich za niemiaych. Obserwatorzy trafniej rozpoznaj w grupie osoby, ktre nie s niemiae ni osoby niemiae. Osoby niemiae prywatnie na pewno w niektrych sytuacjach zalicz" t prb, a ci, u ktrych niemiao ogranicza si tylko do pewnych sytuacji, np. wystpie publicznych, nie zostan wykryci w innych okolicznociach. Grup 48 studentw mieszkajcych w tym samym akademiku poproszono o ocen tego czy ich koledzy s niemiali, czy nie. Ci, ktrzy sami o sobie sdzili, e s niemiali, byli spostrzegani w ten sam sposb przez zaledwie 45% swoich kolegw z akademika. Jedna trzecia uwaaa ich za osoby niemiae. (Dwadziecia procent nie znao ich lub niebye pewne. ) Studenci nie-niemiali byli oceniani trafnie przez blisko 3/4^ swoich kolegw. Jednak 16% kolegw spostrzegaa ich jako niemiaych. (Niepewnych byo 11%. ) Zdarzali si tacy niemiali studenci, ktrych a 85% ich znajomych uwaaa za nie-niemiaych. Z drugiej strony, byo kilku takich, ktrych ponad poowa znajomych ocenia jako niemiaych, cho oni sami za takich si nie uwaali. Co sprawia, e inni spostrzegaj nas w tak rny sposb od tego, jak my sami siebie widzimy? Na wraenie, jakie tworzymy, skadaj si oczywicie take inne sygnay poza sygnaami mwicymi o miaoci i niemiaoci. Moemy si wiele nauczy o samych sobie na podstawie bdw, jakie popeniaj inni ludzie w ocenie naszej niemiaoci. W opisanych badaniach w akademiku pojawiy si nastpujce powody, dla ktrych osoba postrzegana bya jako niemiaa: mwi cicho, sama nie rozpoczyna rozmowy i nie podtrzymuje jej, boi si wyraa opinie i mwi nie", czuje si niepewnie w obecnoci kogo odmiennej pci, nie patrzy w oczy, spotyka si tylko z niewielk grup przyjaci, ktrzy te s raczej cisi i spokojni. Osoby, ktre uznano za nie-niemiae: mwiy duo i gono, atwo si entuzjazmoway, artoway i umiechay si, wyraay swoje myli, zwracay na siebie uwag, nawizyway kontakt wzrokowy i byy
19

naturalnymi" przywdcami. Czsto osoby nie-niemiae spostrzega si jako niemiae, jeli czuj si skrpowane w obecnoci osb odmiennej pci. W takiej ocenie kryje si jednak moliwo, e faktycznie to wanie osoby odmiennej pci czuj si skrpowane w obecnoci tych nie-niemiaych osb. Osoby niemiae, ktre s zarazem wyjtkowo atrakcyjne, martwi si tym, e inni czsto uwaaj je za wyniose, protekcjonalne lub odpychajce. Z uwagi na atrakcyjny wygld wszyscy uwaaj, e osoba taka powinna by gr w kadej sytuacji, zawsze wystpowa w wietle reflektorw. Jeeli tak si nie dzieje, otoczenie uznaje to za wiadomy wybr, spowodowany tym, e osoba taka jest znudzona", ponad to", uwaa si za lepsz od innych". Prawdopodobnie o takiej wanie piknej kobiecie mwi Tennyson: Niemiaa bya, a uwaaem j za zimn". Wspominalimy ju o tym, jak nieostre jest pojcie niemiao". Wiele z tej nieostroci bierze si std, e ludzie nie zawsze s konsekwentni i nie reaguj podobnie na rne osoby. W dodatku mamy do czynienia z rnicami indywidualnymi pomidzy sdziami" rni si oni wraliwoci na niemiao i gotowoci do stosowania etykiety niemiay". Niektrzy nauczyciele mwili mi, e w ich klasie nie ma niemiaych uczniw, podczas gdy inni pracujcy z tymi samymi dziemi* twierdzili, e co trzecie z nich jest niemiae. W badaniu przeprowadzonym w akademiku, rnice midzy sdziami byy ogromnejeden uznawa 65% studentw za niemiaych, podczas gdy inny uwaa 85% tych samych studentw za nie-niemiaych. Co sprawia, e jestemy niemiali? Skoro ju wiemy, co oznacza niemiao dla osoby niemiaej, zbadajmy co uruchamia" niemiao. Ponisza tabela zawiera podsumowanie typw osb i sytuacji, ktre sprawiaj, e jestemy niemiali. Na licie przewodz obcy (szczeglnie obcy odmiennej pci) i osoby posiadajce autorytet lub wadz. Ale znajduj si na niej take krewni. Co ciekawe, take osoby rnice si od nas wiekiem (modsze lub starsze) mog nacisn przycisk" niemiaoci. O dziwo, nawet nasi przyjaciele i rodzice mog uruchamia" niemiao. Lista sytuacji, ktre mog przyprawi nas o rumieniec lub bicie serca jest duga. Najgorsz z moliwych sytuacji byoby wygaszanie penego stanowczoci przemwienia do duej grupy osb o wyszym ni my statusie, ktre w dodatku nas oceniaj. Naley w tym miejscu podkreli, e dla wielu niemiaych osb niemiao ograniczona jest tylko do pewnych rodzajw sytuacji i pewnych typw ludzi. Artysta, Robert Motherwell, twierdzi: Grupa biznesmenw, czy maych dzieci wci moe wywoa moj niemiao, cho mog bez trudu utosami si ze studentami, czy pocztkujcymi artystami". Oto jak pewna dziennikarka mwi o szczeglnych sytuacjach, ktre sprawiaj, e staje si niemiaa: dziennikarstwo to mj zawd i nie peszy mnie ani troch przeprowadzanie wywiadu z jedn lub nawet z wieloma osobami. Ale podczas dziesiciu 'lit pracy w lokalnej gazecie wiele razy proszono mnie o opowiedzenie o mojej specjalnoci grupie innych dziennikarzy i zawsze musiaam si jako wymawia. Kadego miesica, kiedy odbywao si zebranie redakcji, czuam si potwornie skrpowana i miaam nadziej, e nikt nie poprosi mnie o wygoszenie jakiegokolwiek zdania przy caym zespole". W miar jak niemiao zaczyna dotyczy wszego zakresu spraw, nasze sugestie co do jej przezwycienia mog by bardziej szczegowe, a osoba niemiaa moe wykazywa wiksz gotowo do ich wyprbowania. Z drugiej strony, kiedy niemiao jest uruchamiana dosownie przez wszystko, naleaoby moe zaleci gruntowne badania. Inni ludzie Procent niemiaych
20

Obcy Odmienna pe Autorytety (w sferze wiedzy) Osoby posiadajce wadz Krewni Osoby starsze Znajomi/przyjaciele Dzieci Rodzice Sytuacje Jestem w centrum uwagi - dua grupa (kiedy np. przemawiam) Due grupy Mam niszy status ni inni Sytuacje spoeczne w ogle Nowe sytuacje Sytuacje wymagajce asertywnoci Jestem oceniany Jestem w centrum uwagi - maa grupa Mae grupy Jestem saby (potrzebuj pomocy) Mae grupy ukierunkowane na zadania Interakcja z pojedyncz osob tej samej pci Co sprawia, e jeste niemiay?

studentw 70% 64% 55% 40% 21% 12% 11% 10% 8% 73% 68% 56% 55% 55% 54% 53% 52% 48% 48% 28% 14%

Odpowiedzi na pytanie: Co sprawia, e jeste niemiay?" s w gruncie rzeczy takie same w przypadku niemiaych i nie-niemiaych. Rnica jest ilociowa, a nie jakociowa. Istnieje wyrana tendencja osb niemiaych do przeywania wszystkiego mocniej, w wikszym stopniu, ale nie do dowiadczania innych przey. W ich przypadku, wicej rnych sytuacji i osb jest w stanie uruchomi" niemiao i manifestuje si ona na wicej sposobw. Chocia wiemy ju co na temat co", kiedy" i jak" niemiaoci, wci nie wiemy dlaczego". Ale dlaczego ja jestem niemiay, panie doktorze?" To pytanie powiedzie nas poza domen bada i statystyk, w sfer teorii. W nastpnym rozdziale zobaczymy jak niemiao pasuje do oglnego obrazu psychologicznego jednostki. Przeledzimy te rne pogldy na dynamik niemiaoci i zastanowimy si, czy niemiao nie mogaby posuy jako etykieta w poszukiwaniu pewnych symptomw. 3 Dlaczego jest si niemiaym? Wielu psychologw, psychiatrw, socjologw i innych badaczy prbowao zrozumie zoone dowiadczenie niemiaoci. W ich bardzo rnych odpowiedziach na pytanie Dlaczego jest si niemiaym?" mona znale szeroki wachlarz wyjanie: badacze osobowoci s przekonani, e niemiao jest cech odziedziczon, podobnie jak inteligencja, czy wzrost; behawioryci sdz, e osoby niemiae po prostu nie przyswoiy sobie umiejtnoci spoecznych niezbdnych w kontaktach z innymi ludmi;
21

psychoanalitycy twierdz, e niemiao jest zaledwie symptomem, uwiadomionym przejawem nie uwiadamianych konfliktw szalejcych gboko w psychice; socjologowie i niektrzy psychologowie dziecicy uwaaj, e niemiao naley rozwaa w kategoriach programowania spoecznego - warunki ycia w spoeczestwie sprawiaj, e wielu z nas staje si niemiaymi; psychologowie spoeczni sugeruj, e pocztkiem niemiaoci jest tylko i wycznie skromna etykieta niemiay". Jestem niemiay, bo tak o sobie mwi, lub inni ludzie tak mnie nazywaj". Z pewnoci, tych pi koncepcji w adnym razie nie wyczerpuje wszystkich moliwoci - pewien pisarz ma na przykad do niezwyk teori, wedug ktrej ludzie s niemiali z powodu swoich nieskoczonych aspiracji bycia bogatymi. Kada z tych koncepcji moe jednak sporo wnie do naszego rozumienia niemiaoci. Jak za chwil zobaczycie, tak jak nie ma jednej ostatecznej definicji niemiaoci, tak nie ma jednej odpowiedzi na pytanie: Dlaczego jest si niemiaym? Niemiay od urodzenia Wszystkie osoby chorobliwie niemiae maj nerwowe usposobienie. Wywodz si z gatunku ludzi, wrd ktrych na porzdku dziennym s szalestwo, epilepsja, migrena, stany zawaowe, hipochondria i dziwactwa. Czsto mona ustali dziedziczne pochodzenie tej przypadoci - jest absolutnie pewne, e niemiao jest charakterystyczna dla caych rodzin. W tym tak autorytatywnie sformuowanym pesymistycznym pogldzie londyskiego lekarza z przeomu naszego wieku win obarczone zostay geny", ktre niemiali rodzice przekazuj swojemu nic nie podejrzewajcemu potomstwu. Nowoczesn wersj tej koncepcji niemiay od urodzenia" przedstawi psycholog, Raymond Cattell. Sdzi on, e na osobowo jednostki skada si zbir cech, ktre mona wykry poprzez matematyczn analiz odpowiedzi danej osoby udzielonych w kwestionariuszu. Wyniki s korelowane w celu ustalenia typowych ukadw, czy syndromw" cech osobowoci. Nastpnie dokonuje si ich porwnania u rodzicw i dzieci, aby stwierdzi, czy cecha jest odziedziczona". W swojej koncepcji Cattell ustala cechy osobowoci nie na podstawie obserwacji, lecz na podstawie testu papier-owek": Gdy znajdziesz si w nowym miejscu, czy sprawia ci wielk trudno nawizanie nowych przyjani? Tak Nie Czy jeste osob rozmown, ktr cieszy kada okazja do powiedzenia czego? Tak Nie Osoby, ktre odpowiadaj Nie" na pierwsze i Tak" na drugie pytanie (oraz reaguj podobnie na analogiczne pytania testu) osigaj wysoki wynik w tak zwanym czynniku H. Na czynnik H skadaj si dwie cechy: H -f (miao) i jej przeciwiestwo H - (podatno na zagroenie). Osoby H-f - s twarde, gruboskrne i odwane w odpowiedzi na yciowe trudnoci. Teddy Roosevelt i Winston Churchill Podawani s jako modelowe przykady cechy H +. W przeciwiestwie do nich, osoby H- s w wysokim stopniu podatne na zagroenie. My znamy t cech jako niemiao (jej argonowa nazwa angielska to threctid). Fizyczne i spoeczne wstrzsy, jakie osoba H - jest w stanie znie czy nawet zignorowa wydaj tak osob na pastw zmczenia i zahamowa". Przykadami mog tu by Emily Dickinson i wynalazca Henry Cavendish, a take ksia i duchowni, redaktorzy, rolnicy i osoby dce do zawodowej rehabilitacji". Interesujca jest teoria, ktra staa si podstaw wyrnienia tych typw. Niemiae osoby typu H rodz si z wraliwszym i bardziej podatnym na pobudzenie systemem nerwowym ni nieustraszone osoby H-f tak mwi teoria. Wysoka wraliwo prowadzi do niemiaoci i do wycofywania si z konfliktw i sytuacji
22

zagraajcych. Cattell utrzymuje, e poniewa czynnik H jest w duym stopniu dziedziczny, nie ulega on zmianom wraz z dowiadczeniem yciowym jednostki. Stwierdza te jednak, e nadmierna niemiao przejawia naturaln skonno do samowyleczenia". Nie podaje si adnej wskazwki na temat tego, w jaki sposb i dlaczego tak si dzieje, poza tym, e dzieje si tak nie poprzez nauk bezporednio ukierunkowan na usunicie niemiaoci". Wedug tego pesymistycznego pogldu naleaoby wic zarzuci wszelkie prby leczenia niemiaoci. Oczywicie istnieje wiele rnic indywidualnych w psychice i zachowaniu noworodkw. S one w rnym stopniu wraliwe na haas, wiato, bl, temperatur. Niektre duo pacz, inne wikszo czasu pi. Ale nikt, wczajc Cattella nigdy nie udowodni, e na podstawie tych rnic mona przewidzie, ktre z dzieci stanie si panienk czekajc a kto j poprosi do taca, a ktre zostanie twardym facetem. Badacze cech osobowoci jedynie przypuszczaj, e rnice psychologiczne pomidzy osobami H -f i H - byyby wyrane u noworodkw, gdyby mona byo je zbada. Na podstawie tego zaoenia twierdz, e wraliwy i niemiay" system nerwowy jest dziedziczny. Ten sposb rozumowania jest nie tylko zacofany - odwid on wiele niemiaych osb od poddania si systematycznej terapii. Ci niemiali od urodzenia, nadwraliwi ludzie skazani s na to, eby i przez ycie w oczekiwaniu, a ich nadmierna niemiao sama si wyleczy". To ju lepiej czeka na Godota lub na samolot na Marsa. Uczenie si niemiaoci Badaczy cech osobowoci, mwicy, e niemiao jest nieuniknion konsekwencj odziedziczenia mikkiego" charakteru po rodzicach, pozostaje w sprzecznoci z podstawowymi tezami behawiorystw. Twierdz oni, e bez wzgldu na to czy nam si to podoba, jestemy tym, czego si nauczylimy. Uczymy si dziaa w sposb, ktry jest nagradzany i porzucamy lub tumimy dziaania, ktre maj dla nas negatywne konsekwencje. Behawioryci twierdz, e poprzez organizowanie wiata tak, by tylko podane zachowania byy nagradzane, s w stanie zmieni ulicznika w panienk z dobrego domu, a moe nawet przeistoczy niemiaego H - w odwanego H +. John B. Watson, popularyzator behawioryzmu w Ameryce, w formie takich oto nieskromnych przechwaek obwieci nieograniczone moliwoci pozytywnych wzmocnie w ksztatowaniu cech osobowoci i temperamentu: Dajcie mi tuzin zdrowych, prawidowo uksztatowanych niemowlt i pozwlcie mi stworzy wasne, specjalne rodowisko, w ktrym bd je wychowywa, a gwarantuj, e bd w stanie wybrane losowo ktrekolwiek z ulicy wytrenowa na dowolnie wybranego specjalist - lekarza, prawnika, artyst, handlowca, czy, a jake, nawet ebraka i zodzieja, niezalenie od jego talentw, skonnoci, de, wrodzonych zdolnoci, powoania i rasy jego przodkw". Wspczeni behawioryci twierdz, e niemiao jest wyuczon fobia, w reakcji na sytuacje spoeczne. Jej przyczyn mog by: negatywne dowiadczenia z ludmi w pewnych sytuacjach, czy to w bezporednim kontakcie, czy przez obserwowanie; nie nauczenie si waciwych" umiejtnoci spoecznych; przewidywanie wasnego niestosownego zachowania i spowodowany tym nieustanny lk o to, jak si wypadnie; wyuczone niedocenianie i upokarzanie samego siebie z powodu swojego nieprzystosowania" Jestem niemiay", Nie jestem nic wart", Nie potrafi", Chc do mamy!". Wedug behawiorystw, dziecko moe nauczy si niemiaoci prbujc by skutecznym w wiecie
23

zdominowanym przez dorosych. Oto co mwi 49-letnia nauczycielka: Kiedy miaam cztery lata, przeyam co, co byo dla mnie traumatycznym dowiadczeniem w sferze porozumiewania si. Pamitam, jaki to by dzie, pamitam przygotowania do wyjcia z moj matk, wiato w pokoju. Przyznaj, e zapomniaam, co dokadnie prbowaam wyrazi, a moja matka oczywicie w ogle nie pamita tej sytuacji. Cokolwiek to byo, wtedy byo dla mnie bardzo wane. Rozpaczliwie prbowaam co powiedzie - byo to co abstrakcyjnego, a nie konkretnego i po prostu brakowao mi potrzebnych sw, eby byo to zrozumiae dla mojej matki. Wysilaa si, eby zrozumie, a ja prbowaam wyrazi to na jeden, potem na drugi sposb. Wreszcie, po jakich piciu minutach oboplnej frustracji, moja matka wybuchna miechem. Rozpakaam si i nic nie byo w stanie mnie uspokoi. Myl, ktr chciaam wyrazi ucieka na zawsze, ale moje uczucia na temat matki, dorosych i mnie samej zastygy w tamtej chwili na wiele lat. Czuam, e jestem do niczego. Byam mieszna, nieudolna i gupia. To odczucie byo wzmacniane przez postaw wikszoci dorosych, wrd ktrych dorastaam - uwaali oni, e dzieci powinno by wida, ale nie sycha i e rzeczy s waniejsze ni ludzie)). Byo dla mnie zupenie oczywiste, e nic nie jestem w stanie zrobi dobrze. Wczenie nauczyam si lku i braku zaufania". Nieudolnoci te mona si nauczy, jeli chce si zwrci na siebie uwag, a ona nam w tym pomaga. Wemy na przykad klasowego wygupiacza", ktry wiecznie podpada nauczycielowi, bo zawsze si wtrca i rozprasza klas. To prawda, e koledzy si z niego miej, rodzice go strofuj, a nauczyciel wymierza kary, ale przynajmniej jest przez wszystkich zauwaony. Widoczno spoeczna jest jednym z najsilniejszych wzmocnie i czsto ludzie posun si bardzo daleko, aby sta si cho w niewielkim stopniu zauwaonym przez otoczenie. Niektrzy z nas ucz si zbyt gono mwi, inni narzeka i jcze, jeszcze inni zwracaj na siebie uwag w ten sposb, e w czasie gry w pik biegn w przeciwnym kierunku ni naley. Niektrzy s chorzy" i trzeba si nimi opiekowa lub potykaj si wysiadajc z prezydenckiego samolotu. Tradycja ydowska pena jest drwin z tego rodzaju nieudolnoci. Schtemiel jest dostrzegany przez otoczenie, bo rozla zup, wsiad do zego samolotu, zamkn sobie kluczyki do samochodu w baganiku. Schtetnazel jest niefortunn ofiar tej nieporadnoci - z zup na podoku, wygoniony z samolotu, zmuszony do znalezienia dodatkowego kompletu kluczy o drugiej nad ranem. Interesujce jest to, e bierno charakterystyczna dla osb niemiaych moe by wyuczon reakcj na wiat telewizji. Gdy jedyn moliwoci reagowania na obraz elektroniczny jest zmienianie kanaw i wyciszanie reklam, pokolenie wychowane na telewizji uczy si akceptowa to, e Kojak jest twardy zamiast nich, e Rhoda za nich mwi, a Mary Hartmann zamiast nich wpada w kopoty i sobie z nimi radzi. Pewien mody czowiek tak opisuje swoje dowiadczenie z telewizji: By moe najwikszy wpyw na moje ycie miaa telewizja. Moja matka nauczya mnie dobrych manier, ojciec niewiele mnie nauczy, za to telewizja nauczya mnie prawie wszystkiego. Przez cae ycie spdzaem przed telewizorem przynajmniej trzy godziny dziennie. Najistotniejsze w telewizji byo to, e nie wymaga ona adnej reakcji. Kiedy ogldasz telewizj, jeste bierny. Zawsze byem dobrym suchaczem i szybko si uczyem, ale kiepsko szo mi mwienie. W szkole uczyem si, ale nie braem w niczym udziau. W college'u zawsze siedziaem z tyu klasy. Poniewa za udzia w zajciach mona byo zarobi 10% stopnia, moje stopnie cierpiay z powodu mojej niemiaoci". Skoro rdem niemiaoci jest przyswojenie sobie nieprawidowych** reakcji w obecnoci innych ludzi, to powinna ona min, jeli wzmacniane bd reakcje prawidowe". Wedug tej koncepcji, to wani zachowanie osoby niemiaej jest rdem dowiadczenia niemiaoci. Skoro jest ono wyuczone, mona si go te oduczy", tak jak jakiegokolwiek innego zego nawyku czy fobii, np. lku
24

przed weami. Umiejtnoci spoeczne, ktre przedstawiamy w Czci II, trening asertywnoci, oparte s wanie na tym behawiorystycznym zaoeniu. Optymizm behawiorystw stanowi mile widzian odmian w porwnaniu z fatalizmem badaczy cech osobowoci i ich koncepcji osb od urodzenia skazanych na porak". Pamitajmy jednak, e umiemy ju wyrni rne rodzaje niemiaoci. Niektrzy niemiali posiadaj ju stosowne umiejtnoci spoeczne, lecz brak pewnoci siebie nie pozwala im dobrze sobie radzi w kontaktach spoecznych. Trening, w trakcie ktrego osoby maomwne opisane w rozdziale 2. zostay nauczone odpowiednich technik mwienia, niekoniecznie uleczy" ich maomwno. W niektrych przypadkach tak si rzeczywicie stao, ale w niektrych niemiao jeszcze si pogbia. Skutecznemu i kontrolowanemu wiczeniu umiejtnoci spoecznych towarzyszy musi trening, majcy na celu zmniejszenie lku spoecznego, wiczenia w podnoszeniu poczucia wasnej wartoci, a take lepszy wgld w irracjonalne rda niemiaoci. Dla niektrych skrajnie niemiaych osb, prawdziwie zdeklarowanych niemiaych, pewne sytuacje mog by zagraajce raczej w sposb symboliczny ni dosowny. W ich przypadku niemiao nie ma rda w osobistych trudnych przeyciach ze szczeglnymi osobami lub w szczeglnych sytuacjach. Lk, jaki odczuwaj bierze si std, e te osoby i sytuacje kojarz si z nie rozwizanymi, stumionymi konfliktami, ktre miay swj pocztek w dziecistwie. Bez wtpienia wszyscy rozpoznali w tej koncepcji niemiaoci posmak Freuda. Odsuwamy bowiem behawiorystw na dalszy plan. Nad-ego, ergo niemiao Psychoanalityczne koncepcje niemiaoci wspaniale wszystko wyjaniaj - ale niczego nie udowadniaj. Przepenione s scenariuszami bitew pomidzy wewntrznymi siami jednostki, podejmowanymi obronami i atakami, rozproszeniami i przegrupowaniami, wojnami partyzanckimi, podwjnymi agentami i tajnymi kodami symptomw, ktre czekaj na odkodowanie. Ale poniewa znaczna cz tej teorii wyraona jest w sposb oglnikowy i przepeniona abstrakcyjnymi, mglistymi pojciami, nie mona jej naukowo obali. Jest suszna", gdy nie pozwala sobie udowodni, e jest niesuszna". Freud, twrca psychoanalizy, rozwin t teori na podstawie swoich dowiadcze w terapii nerwic pacjentw epoki wiktoriaskiej. Freud uwaa zaburzenia psychologiczne za efekt braku harmonii miedzy id, ego i super ego, trzema podstawowymi aspektami osobowoci. Id odnosi si do emocjonalnej, kierujcej si instynktami czci natury ludzkiej. Ego to ta cz ja", ktra spostrzega rzeczywisto, uczy si, co jest moliwe i kontroluje dziaania z punktu widzenia ich sensownoci. Superego to gos surowego sumienia, sprawujcy kontrol nad moralnoci, ideaami i spoecznymi tabu. Ego peni funkcj arbitra pomidzy dzami id i prawami superego. Kiedy ego funkcjonuje sprawnie, ja" wybiera takie sposoby dziaania, ktre zaspokajaj potrzeby id, nie naruszajc moralnych i spoecznych zasad superego. Te negocjacje, tak jak wikszo rozmw midzy dyrekcji i pracownikami, nie s jednak ani atwe, ani raz na zawsze zakoczone,. Popdy id chc" by zaspokojone tu i teraz. Wrd tych potrzeb niezwykle silne s seks i agresja - i nie ma sposobu na to, eby superego pozwolio tym dwm podegaczom id robi to, na co maj ochot*. Std bierze si zasadniczy konflikt midzy pragnieniem i jego deprywacj. W tych kategoriach niemiao jest symptomem. Stanowi reakcje na nie zaspokojone pierwotne pragnienia id. Wrd tych pragnie znajduje si edypowe denie dziecka do zawadnicia wszystkimi uczuciami matki i wyeliminowania potencjalnych rywali, w tym ojca. W rnych publikacjach z zakresu psychoanalizy przyczyn niemiaoci upatruje si w rnych zaburzeniach normalnego rozwoju osobowoci, w ktrej id, ego i superego yj w zintegrowanej harmonii. Porwnanie tych pogldw pozwoli nam zorientowa si, w czym psychoanaliza "upatruje
25

przyczyn niemiaoci. Oto jak wyjania ona zachowanie Johna, niemiaego mczyzny, ktry sta si ekshibicjonist: Jego nie spenione pragnienie mioci matki i kompleks Edypa doprowadziy do lku przed kastracj, pogbionego dodatkowo przez to, e jego ojciec by rzeczywicie postaci zagraajc. Wraz z pobudzeniem Popdu seksualnego w okresie dojrzewania, pragnienia Johna przybray posta kazirodcz. W rezultacie wszystkie zainteresowania seksualne stay si tabu i jako efekt stumienia pojawia si niemiao. Ekshibicjonistyczne czyny Johna stanowi powrt tego, co stumione. Jego perwersyjny erotyzm skierowany ku osobie zastpczej (obcej kobiecie, nie zagraajcej kazirodztwem) jest obron przeciw bardziej zakazanym popdom seksualnym [skierowanym ku matce]." Nowojorski psychoanalityk, Donald Kapan, interpretuje niemiao jako wynik zaabsorbowania ego samym sob, tj. narcyzmu. Paradoksalnie, osoby niemiae, jego skromni pacjenci bez pretensji, okazuj si by peni napuszonych fantazji i wrogoci. Afekty te zostaj zaburzone i przemieszczone, gdy nie mog by wyraone wprost: W przypadku niemiaoci traumatyczna sia wydarze spoecznych zaczyna si od przeniesienia niebezpiecznej majestatycznoci" z jakiej innej sfery ycia pacjenta, gdzie funkcjonuje ona w subiektywnie agodniejszej formie. Udrka, jak stanowi niemiao - obawa przed byciem niezauwaonym, zignorowanym, odrzuconym -jest take przeniesiona na sytuacj spoeczn z innej sfery ycia pacjenta, gdzie wyraa si ona w subiektywnie agodniejszej formie pogardy i lekcewaenia... Odkryem te fakt istotny z klinicznego punktu widzenia. Ot w samotnoci osoby chorobliwie niemiae bez umiaru oddaj si wybujaym, majestatycznym fantazjom, ktre dostarczaj im niezwykej przyjemnoci. Dugo trwae, barwne marzenia na jawie s w istocie wan cech pacjentw klinicznie niemiaych... " Inni autorzy kad nacisk na proces, w ktrym dziecko oddziela si psychicznie od matki i wyksztaca poczucie wasnej indywidualnoci. Jeli to rozdzielenie nastpi zbyt wczenie, jeli matka nie spenia swej opiekuczej roli, pojawia si uraz. To tak jakby ego, wiadome nadchodzcego sztormu, umieszczono w papierowej dce na asce fal. Psychoanalitycy twierdz, e w takim opuszczonym ego rozwija si pniej obawa przed tym, e nie bdzie w stanie poradzi sobie z niepewnoci, jak niesie ycie. Ta obawa jest pitnem osb skrajnie niemiaych. Naley pamita, e wikszo psychoanalitycznych opisw niemiaoci i jej podoa dotyczy ciszych przypadkw - klinicznie niemiaych", czy chorobliwie niemiaych". Teorie te opieraj si na historii pacjentw, u ktrych niemiao spowodowaa powane zaburzenia lub niezdolno do normalnego funkcjonowania - W niektrych z opisywanych przypadkw niemiao jest tak wielka, e nie pozwala pacjentom wychodzi z domu. U niektrych z nich niemiao moe by rzeczywicie objawem gbszych problemw psychicznych, zason dymn ukrywajc patologi w takich przypadkach fachowa opieka jest oczywicie konieczna a zalecenia przedstawione w Czci II tej ksiki mog zaledwie dotkn powierzchni problemw, z jakimi borykaj si ci pacjenci. Podejcie psychoanalityczne jest o tyle cenne, e uwiadamia nam pewne irracjonalne elementy w obrazie normalnych" niemiaych. Psychoanaliza stawia do kontrowersyjn tez o istnieniu zwizkw midzy niemiaoci, a potrzeb wadzy, wyszoci, wrogoci i seksem. Zaprasza nas ona do spojrzenia za mroczn zason, w wiat fantazji osb niemiaych. Aktor Michael York tak opisuje si napdow swojego ycia z niemiaoci: Byem niemiay, a jednoczenie strasznie ambitny. Pamitam, jak w przedszkolu wystawiano Czerwonego Kapturka. Miaem tam co do roboty za kulisami i zwykle staem tam i gapiem si na
26

chopca, ktry gra Wilka. Zazdrociem mu do tego stopnia, e go nienawidziem. I tak si gapiem i gapiem. I wiecie co? Ten chopak zachorowa i ja dostaem jego rol". Pewien dwudziestoszecioletni, zamony mczyzna, w miar jak sabnie jego niemiao, zaczyna odkrywa swoje ukryte lki i wrogo: W miar jak odkrywam, e jestem co wart, coraz bardziej trac szacunek do innych. Zamiast ba si ludzi, zaczem wikszo z nich uwaa za nieracjonalnych. Mam grup bliskich przyjaci, na og ze szkoy, i odkrywam, e nie czuj si ju zwizany z nimi i ich deniami. Pracuj tam, gdzie mog zarobi najwicej pienidzy, a czas wolny spdzaj w barach na podrywaniu dziewczyn na wieczr. Lubi skrty, seks i tanie uciechy. Pewna moda kobieta z mojego seminarium o niemiaoci mwi: azienka bya wiatem moich marze. Siedziaam tam, patrzyam w lustro i przeywaam tysice rnych rl. Mogam tak spdza cae godziny marzc bez przerwy. Przyszo mi na myl, e robi co niedobrego i e prawdopodobnie jestem strasznie prna (na prno mwiam mojemu bratu, e jestem prna). Martwio mnie to, a wreszcie znalazam rozwizanie. Wyobraziam sobie, e za lustrem jest ukryta kamera i e Jimmy (chopak, ktry mi si podoba) mg mnie oglda, kiedy tylko mia ochot. Mg mnie akurat nie obserwowa, ale zawsze istniaa moliwo e to robi. Zadawaam sobie pytanie, jak bym si czua, gdyby mnie obserwowa, czy podobaoby mu si to, co by zobaczy, tak e nawet wtedy, gdy nie byam w stanie oderwa si od lustra, zmieniaam swoje zachowanie ze wzgldu na Jimmiego. Teraz nie mam ju takiego poczucia winy, kiedy\ marz i nadal czasem odwiedzam ten swoisty odrbny wiat, kiedy jestem w domu". Egocentryzm niemiaoci by take wyrany u pewnej kobiety, z ktr pracowaem, a ktra wzdragaa si przed zwracaniem na siebie uwagi, tak naprawd cay czas chcc by w jej centrum: Bardzo boj si taczy. Istnieje jednak jaki prg zaenowania, i jeeli tylko przeskocz t okropn przeszkod i zaczn taczy, zwykle wietnie si bawi. I o ile na pocztku czuj, e ciao mam zupenie drewniane", nie mog zgra si z muzyk i mam wraenie, e jestem godnym obiektem rozbawienia caej sali, o tyle jak ju si rozkrc, wydaje mi si, e jestem najlepsz tancerk na parkiecie i susznie wszyscy patrz na mnie z podziwem i czci. Mj psychiatra twierdzi, e tak naprawd wcale nie czuj si gorsza od innych, jak zawsze sdziam, a raczej chc wszystkich przewyszy". Programowanie spoeczne Niedawno dyrektor studenckiej przychodni w pewnym duym college'u powiedzia mi, e okoo 500 studentw rocznie (5% wszystkich studentw) zgasza si do orodka ze szczeglnym problemem czuj si samotni. Kady student poddawany jest indywidualnej terapii uzalenionej do tego, w jaki sposb terapeuta zinterpretuje podoe jego samotnoci. Wedug dyrektora, prawie aden z tych przypadkw nie mgby by leczony za pomoc klasycznie freudowskiej analizy. S one raczej przykadem stale pojawiajcych si uwiadomionych problemw, z ktrymi ego musi sobie radzi w codziennym yciu. A gdyby caa pisetka naraz przysza do orodka skarc si na samotno?", zapytaem. Jaka byaby diagnoza i w czym terapeuta upatrywaby jej przyczyn?" Wezwalibymy dziekana lub kierownika akademika i zapytalibymy, co takiego dzieje si na uczelni, e
27

wywouje tak masow reakcj", odpowiedzia. A skoro skapuj pojedynczo, to pytacie raczej, co jest nie tak z kadym z nich, a nie, co zego dzieje si na zewntrz?" Na og". Z tej wymiany zda jasno wynika, e korzeni niemiaoci powinnimy szuka w ekologii ja" spoecznego. Skrzywienie wspomnianego dyrektora odzwierciedla podejcie psychiatrw, psychologw, lekarzy i biegych sdowych, ktrzy analizuj, badaj, poddaj terapii, lecz, sdz i wydaj wyroki patrzc na jednostk, nie dostrzegajc lub minimalizujc wpyw sytuacji. W tej czci rozwaymy niektre czynniki sytuacyjne, znajdujce si poza kontrol jednostki, ktre mog przyczynia si do ksztatowania relacji osoby niemiaej z innymi ludmi. Ruchliwo i samotno Ksika Nard obcych Vance'a Packarda przedstawia geograficzn ruchliwo, ktra staa si typowym dowiadczeniem amerykaskiej rodziny. Przecitny Amerykanin przeprowadza si okoo 14 razy w yciu", pisze Packard. Okoo 40 milionw Amerykanw zmienia swj adres domowy co najmniej raz w roku". Ponad poowa z 32 milionw ludzi mieszkajcych w 1940 roku na wsi przeniosa si gdzie w cigu nastpnych 20 lat. W wielu miejscach i zawodach krtko-trwao przybiera posta permanentnej wdrwki. Miasta uniwersyteckie, miasta duych przedsibiorstw, podrujcy agenci handlowi, piloci, stewardesy i wdrujcy robotnicy rolni s oczywistymi tego przykadami. Wedug Packarda, efektem tego rodzaju zmiennoci jest wyrany wzrost liczby mieszkacw cierpicych na utrat tosamoci, cigoci i poczucia przynalenoci do jakiej spoecznoci. Wszystko to przyczynia si do pogarszajcego si samopoczucia zarwno jednostek, jak i spoeczestwa". 18 A co z dziemi? Jaki ma to wpyw na miliony modych ludzi, ktrych przenosi si z miejsca na miejsce nie pytajc o zdanie? Jak cen uczuciow pac za zerwane przyjanie i za zamian znanych miejsc i twarzy na niepewno nowoci? I kto zastpi babci? Rozdzierajco niemiaa licealistka, od ktrej rozpoczem rozdzia 1., ta, ktra ukrywaa si wszdzie, eby tylko unikn spotkania z ludmi, jest ofiar tej ruchliwoci: W miar jak dorastaam, byo coraz gorzej. Co roku szam do innej szkoy. Bylimy biedni, co byo po mnie wida, wic wiele dzieci po prostu nie chciao mnie zaakceptowa, jeeli mnie nie potrzebowao, a pniej, jak ju mnie wykorzystali, czekaam, a znw bd mnie potrzebowa. Czuam si jak pika w szczycie sezonu koszykarskiego. Chowaam si w skorupce, a kada nowa szkoa sprawiaa, e zamykaa si ona coraz bardziej, a w dziewitej klasie zamkna si na dobre". Psycholog, Robert Ziller zbada psychologiczne efekty ruchliwoci geograficznej. Rezultaty byy dramatyczne. Porwna on trzy grupy omioklasistw mieszkajcych w stanie Delaware. Grupa charakteryzujca si najwiksz ruchliwoci skadaa si z osiemdziesiciu trojga dzieci onierzy amerykaskich si powietrznych, ktre w swoim krtkim yciu zdyy ju mieszka w okoo siedmiu rnych spoecznociach. W grupie drugiej szedziesicioro dzieci pracownikw cywilnych yo ju w co najmniej trzech spoecznociach. Grupa trzecia - siedemdziesiciu szeciu uczniw - cae ycie spdzia w jednej spoecznoci. Przeprowadzono rne testy, eby oceni stopie utosamiania si tych dzieci z innymi dziemi i dorosymi, ich izolacj spoeczn i poczucie wasnej wartoci. Jak mona si domyla, dzieci, ktre duo si przeprowadzay, byy bardziej izolowane spoecznie. U dzieci onierzy wyniki byy najbardziej skrajne. W ich przypadku to ja", a nie inni ludzie, okazao si by gwnym punktem odniesienia. Ta koncentracja na sobie jest zrozumiaa jako reakcja na cigle zmieniajce si otoczenie. Tym niemniej, sprzyja ona poczuciu alienacji u takiego, wci przenoszonego dziecka. Dzieci te z reguy opisyway
28

siebie jako inne", nietypowe", dziwne" i samotne", a take w wikszym stopniu utosamiay si z dorosymi ni z innymi dziemi. Samotno - u dzieci, dorosych i osb starszych - staje si zjawiskiem coraz bardziej powszechnym, w miar jak coraz wicej ludzi mieszka sama lub w mniejszej ni kiedykolwiek w historii rodzinie. Amerykanie pobieraj si pniej, maj mniej dzieci, czciej si rozwodz i przenosz si coraz dalej od domu". Przecitna liczba osb yjcych w jednym gospodarstwie domowym wynosi dzi mniej ni trzy. Szybko stajemy si nie tylko narodem obcych, ale narodem samotnych obcych ludzi. Jednostka, ktra znajdzie si w puapce tych si spoecznych moe sta si niemiaa po prostu dlatego, e nie ma atwego dostpu do innych ludzi. Obserwuje si coraz mniej ciepych, serdecznych, bezinteresownych zwizkw midzy czonkami rodziny, czy ssiadami. Podobnie rzadkie s w przypadku izolowanych jednostek okazje do nawizania rozmowy, do nauczenia si interakcji z innymi, do negocjacji, do prawienia i otrzymywania komplementw. Jednym z najsmutniejszych widokw, jakiego dowiadczyem jest obraz grup samotnych dzieci w centrum handlowym w sobotnie przedpoudnie. Zebrane razem na par godzin, podczas gdy ich matki robi cotygodniowe zakupy, siedz wok fontanny nad pizz lub hamburgerem, znudzone, z twarzami bez wyrazu, a muzyk wypenia prni wok nich. Potem wracaj do domu, w swoj podmiejsk zamon prywatno - prywatno, ktra izoluje od siebie wacicieli poszczeglnych posesji. W tym samym czasie, w miecie, z ktrego uciekli, lk przed zbrodni przemieni mieszkacw blokw w przeraone ofiary pozostajce w obleniu. Dom staje si wizieniem, jeli odgrodzi si go od wiata elaznymi kratami w oknach i drzwiami zamykanymi na potrjne zamki i zasuwy. Niektre starsze kobiety w ogle nie wychodz z domu, dopki ich mowie nie wrc z pracy i nie zabior ich na zakupy. Przed samotn starsz osob mno si prawdziwe okropnoci miejskiego ycia. Nasze spoeczestwo wywouje niemiao take dziki mniej oczywistym siom spoecznym. W miar jak sieci sklepw samoobsugowych zastpuj mniej efektywne i mniej oszczdne sklepy rodzinne, jestemy zmuszeni ponosi pewne ukryte koszty. Ju nigdzie nie wida wywieszki Udzielamy kredytu". Nie tylko nie masz ju kredytu, ale stracie swoj tosamo, jeli nie jeste w stanie wykaza si posiadaniem trzech dokumentw potwierdzajcych twoje istnienie. Przyjazne pogawdki z panem Bowerem, czy z panem Goldbergiem z mydami nale do przeszoci. Niewielkie zaamanie w jakoci stosunkw spoecznych, powicenie dla postpu" pociga za sob take to, e mniej znaczymy dla innych ludzi i oni mniej znacz dla nas. Kiedy dorastaem w nowojorskiej dzielnicy Bronx, niewiele osb miao telefony. Lokalna cukiernia bya telefonicznym centrum caej dzielnicy. Kiedy wuj Norman chcia si porozumie ze swoj przyjacik Sylwi, najpierw dzwoni do cukierni Charliego. Charlie przyjmowa telefon i pyta nas, dzieci, ktre chciaoby zarobi par groszy i pobiec do domu Sylwii, eby powiedzie o czekajcym telefonie. Sylwia, zadowolona z telefonu, pacia posacowi jakie dwa, trzy centy, a on z kolei wydawa je na sodycze lub szklank czystej wody sodowej za dwa centy - oczywicie w cukierni Charliego. W ten sposb dopeniaa si wi spoeczna. eby dwie osoby mogy nawiza ze sob kontakt potrzebne byy skoordynowane wysiki co najmniej dwch innych osb. Proces ten by oczywicie powolny i mao wydajny w porwnaniu z tym jak atwo teraz Norm moe wykrci numer Sylwii - jeeli tylko pamita jej numer telefonu i nie musi zawraca gowy pani z informacji telefonicznej. Ale co przepado. Jeeli mona wykrci bezporednio numer, nie ma potrzeby polega na innych, ufa innym, czy prosi o przysug. Sylwia nie musi rozmawia z dzieciakami, a Norman z Charliem, facetem z cukierni. Zreszt i tak by nie mogli, bo sklepu ju nie ma, a dzieciaki s w centrum handlowym Smithtown - to znaczy, jeeli jest sobota. Syndrom By najlepszym"
29

Powszechno niemiaoci wynika by moe te z typowych amerykaskich wartoci, a w szczeglnoci z nacisku na wspzawodnictwo i indywidualne osignicia. W naszej kulturze, gdzie, jak mwi James Dobson, urod bierze si za zot monet w ocenie ludzkiej wartoci, a inteligencj - za monet srebrn, niemiao moe stanowi w tym rozliczeniu stron winien". Osiemdziesicioczteroletnia prababcia tak wspomina rdo swojej niemiaoci: Inn spraw, ktra przyczynia si do mojego braku pewnoci siebie byo to, tak mi si wydaje, e miaam dwie pikne siostry. Jedna bya ptora roku starsza ode mnie, miaa uwodzicielskie brzowe oczy. Druga, trzy lata modsza ode mnie, miaa liczne fiokowo-niebieskie oczy, zote loki i biao-row cer. A ja miaam zwyczajne oczy. Dorastajc, czuam si jak brzydkie kacztko midzy dwoma abdziami. adna z moich sistr nie bya niemiaa". To, e tak wielu ludziom nie udaje si osign swoich ideaw jest czsto win tyche ideaw, a niekoniecznie wiadczy o ich kompetencji, czy wartoci. Skd wiadomo, e osigno si sukces w yciu? Czy wystarczy mie przecitny wygld, inteligencj, wzrost, tusz, dochd? Lepiej by ponad przecitn. Najlepiej by najlepszym! Praca, szkoa, sport - wszystko to kadzie nacisk na konieczno dochodzenia do czego, bycia najlepszym. Gdy Nolan Ryan, gwiazda druyny California Angels, rzuci pik tak, e nikt nie zdoa jej dotkn, jego matka powiedziaa reporterom, e by tylko po czci zadowolony. Nie bya to przecie idealna partia (kiedy nikt nie dochodzi do bazy nawet przez przypadek). Gdy sukces definiowany jest jako bycie najlepszym", to czy nie jest porak zostawienie w puli czegokolwiek do wygrania dla innych? Narodowa obsesja na temat indywidualnych osigni, czy to w agencji wypoyczajcej samochody, czy w dziecicej lidze baseballowej, w konkursie Miss America, w zawodach pikarskich o mistrzostwo stanu Ohio, czy te w zawodach w rzucaniu batut zmusza jednostk do wspzawodnictwa ze wszystkimi. Nasze spoeczestwo najchtniej korzystaoby z osigni tych kilku wyrniajcych si, ktrzy s wietni, a ponadto wzioby sobie odpis z podatku od poraki tych, ktrym si nie powiodo. Dzieci bardzo wyranie czuj, jak wane jest to, eby udowodni, co jest si wartym, odnie sukces materialny, mie wyszy status spoeczny i wymierne osignicia. eby by kochanym, akceptowanym i cenionym, dziecko musi si wykaza podanymi reakcjami. Uznanie wartoci czowieka uzalenione jest od tego, co uda mu si wytworzy, a nie od tego kim jest. Gdy nasz stosunek do blinich jest czysto utylitarny, naturalny jest lk o to, czy to, co mamy im od zaoferowania jest wystarczajco dobre i obawa, e moemy by odrzuceni, gdy nie bdziemy ju dla nich uyteczni. Oceny i etykiety Dotychczas mwilimy o niemiaoci tak, jakbymy badali bl zba. Opisywalimy j jako nieprzyjemne dowiadczenie spowodowane zym funkcjonowaniem naszych genw, naszego umysu, ciaa i spoeczestwa. Odwrmy nasze rozumowanie i postawmy tez, e etykieta niemiay" poprzedza pojawienie si samej niemiaoci. Oto, co pewna pidziesicioletnia kobieta pisze na poparcie tej tezy: Uwaam, e jestem niemiaa. Nie byam taka dopki w sidmej klasie nauczyciel nie powiedzia, e jestem cicha. Od tamtej pory czuj, e jeli chodzi o umiejtnoci rozmowy jestem poniej przecitnej. Odczuwam lk przed odrzuceniem". Nieustannie przydzielamy etykietki innym ludziom, naszym wasnym odczuciom i samym sobie. Etykietka stanowi wygodne, uproszczone streszczenie zoonego dowiadczenia: Jest Norwegiem", To nieza laska", S nudni", Jestemy uczciwi", Jestem niedobry". Etykiety jednak nie tylko zawieraj
30

obiektywn informacj, lecz take czsto wiele mwi o systemie wartoci tego, kto je przydziela. Jeeli senator Joseph McCarthy w latach 50. przyklei komu etykiet komunista", oznaczao to, e jest si potpionym jako podstpne narzdzie radzieckiego reimu totalitarnego. W Moskwie analogicznie dziaaa etykieta buruazyjny kapitalista". Trzeba zdawa sobie spraw z tego, e czsto etykieta oparta jest na szcztkowych lub wrcz adnych konkretnych informacjach, a dyktuje j jakie osobiste uprzedzenie. Co wicej, nawet dostpne informacje s najczciej filtrowane przez subiektywnie przyciemnione szka osoby oceniajcej. Choroba psychiczna" to etykieta dokadnie zdefiniowana w podrcznikach psychiatrii. Ale co to jest choroba psychiczna"? Dana osoba jest chora psychicznie, gdy inna osoba dysponujca wiksz wadz i autorytetem powie, e tak jest. Nie ma niepodwaalnych testw krwi, przewietle lub innych obiektywnych miar, ktre nie podlegayby subiektywnej interpretacji osoby wydajcej orzeczenie. eby udowodni t tez, jeden z moich kolegw, David Rosenhan, podda si badaniom w pewnej liczbie szpitali psychiatrycznych w rnych rejonach kraju. Podobnie postpia grupa jego studentw. Kady z nich zgasza si do izby przyj uskarajc si na to, e syszy gosy i zowieszcze dwiki. I tylko tyle. To wystarczao, eby zamkn ich w szpitalu. Nastpnie, kady z tych udawanych pacjentw zaczyna si zachowywa zupenie normalnie. Pytanie badawcze byo nastpujce: Ile czasu upynie zanim wykryty zostanie fakt, e s normalni i zostan zwolnieni?" Odpowied brzmi: Nigdy". Pierwotna etykieta psychotyk" nigdy nie zostaa zastpiona etykiet normalny". Wydostanie si ze szpitala wymagao pomocy on, przyjaci lub adwokatw. Inne badania rwnie potwierdzaj si etykiet. Negatywna reakcja na dan osob jest silniejsza, gdy osoby badane zostay wczeniej poinformowane, e osoba ta bya leczona psychiatrycznie ni gdy sdz, e jest to bezrobotny poszukujcy pracy. Jeeli studentom powie si, e pewien czonek ich grupy, ktrego nie mog zobaczy, jest stary", to czsto go ignoruj, nie zwracaj uwagi na pochlebne o nim opinie, mwi do niego wolniej i goniej - chocia jest w ich wieku. Tak wic ludzie s w stanie przyj i zaakceptowa etykiet bez adnych konkretnych dowodw na jej potwierdzenie, a nastpnie trzyma si jej niezalenie od tego, co waciciel etykiety robi i kim naprawd jest. Co gorsza, przejawiamy take nadmiern skonno do przylepiania etykiet samym sobie bez adnego realnego uzasadnienia. Typowy scenariusz wyglda tak: dostrzegam, e poc si gdy prowadz wykad. Std wnioskuj, e jestem zdenerwowany. Jeli zdarza si to czsto, mog nawet okreli siebie mianem nerwowy". Skoro ju mam etykiet, musz odpowiedzie sobie na pytanie: Dlaczego jestem nerwowy?" I zaczynam poszukiwa stosownego wyjanienia. By moe zauwayem, e niektrzy wychodz z sali albo nie uwaaj. Jestem nerwowy, bo le wykadam. To sprawia, e robi si bardziej nerwowy. Skd wiem, e moje wykady s ze? Bo nudz suchaczy. Jestem nerwowy, bo nudz swoich suchaczy, a chc by dobrym wykadowc. Czuj, e si nie nadaj. Moe zamiast wykada powinienem otworzy sklep spoywczy. I wanie wtedy jaki student mwi: Strasznie tu gorco, poc si i trudno mi si skupi na tym, co Pan mwi". W jednej chwili nie jestem ju ani nerwowy", ani nudny". Ale przypumy, e wszyscy na sali s niemiali i nikt si nie odezwie? Kim bym wtedy wci by? Czsto przylepiamy etykiety na podstawie najbardziej bahych informacji. A jak si kogo raz zaszufladkuje to tak, jakby mu dwukrotnie udowodni, e taki wanie jest. Nasze poszukiwanie wyjanie jest od tej chwili skaone - przyjmujemy wszystko, co potwierdza etykiet, i odrzucamy to, co jest z ni sprzeczne. Etykieta moe by bdna od samego pocztku, tak jak w przypadku mojego rozgrzanego wykadowcy. Wtedy odwraca ona uwag od prawdziwej zewntrznej przyczyny i skania do nadmiernego zajmowania si swoim nieprzystosowaniem do oczekiwa. Tego rodzaju nieprawidowe oceny zdarzaj si te czsto w przypadku etykiety niemiay", jak opisuje to aktorka, Angie Dickinson:
31

Myl, e ludzie, ktrzy mwi o innych niemiay czsto nie zdaj sobie sprawy, e sowo niemiao moe by synonimem sowa wraliwo. I nie rozumiej, albo nie prbuj zrozumie, czyjej wraliwoci. Zaczam ufa samej sobie wtedy, kiedy nauczyam si ignorowa ludzi, ktrzy byli wobec mnie nieczuli. Wraliwo, a przecie wiele dzieci i dorosych jest wraliwych, moe by sympatyczn cech. Nie pozwalani wiec zepchn si do naronika tym, ktrzy wraliwo bior za niemiao". Jak dziaa proces etykietowania wida na przykadzie danych przedstawionych w rozdziale 2., dotyczcych indywidualnych reakcji na niemiao. Osoby, ktre okrelay si jako niemiae" nie rniy si od tych, ktre nie uwaay si za niemiae, jeeli chodzi o rodzaje osb i sytuacji, ktre wywoyway u nich uczucie niemiaoci. Nie byo te rnic w reagowaniu na to uczucie. Przyczyny i efekty s porwnywalne, a tylko jedna grupa osb sdzia, e niemiao jest dla nich problemem. Dlaczego? Obiektywnie sytuacje i dowiadczenia nie rni si od siebie. Rnica polega na tym, czy dana osoba uyje etykiety niemiay". Ludzie niemiali obwiniaj samych siebie, ludzie nie-niemiali obwiniaj sytuacj. A kto lubi wygasza przemwienia, czy chodzi na randki w ciemno? To nic przyjemnego", powie zwyka osoba, opisujc swoje uczucie skrpowania w tych sytuacjach. Natomiast osoba niemiaa powie: le reaguj, bo jestem niemiay, to co takiego we mnie, co wszdzie si za mn wlecze, taki ju jestem". Ten pierwszy skupia si na zewntrznych przyczynach, ktre w logiczny sposb mog wywoa reakcje podobne do tych, jakie wywouje niemiao. To normalne, prawda?" Moe wic sprbowa zmieni sytuacj - na przykad zmniejszy ogrzewanie w przegrzanym pokoju. Inne pogldy Dla zrozumienia niemiaoci mona te posuy si innymi spojrzeniami na natur ludzk, pogldami wyraanymi w filozofii, literaturze i psychologii. Nie wspomnielimy na przykad o konflikcie pomidzy tendencjami do indywiduacji i deindywiduacji, ktry ley u podstaw tragedii antycznej. Czowiek pragnie by jedyny, wyjtkowy, uznany za kogo szczeglnego (czyli podlega indywiduacji). Jednak tylko anonimowo wynikajca z tego, e jest si czci natury, jednym z chru, a nie samotnym tragicznym bohaterem zapewnia mu bezpieczestwo i przeycie. Widzielimy ten konflikt na poziomie psychologicznym, na przykadzie osoby niemiaej, ktra wzdraga si przed byciem zauwaon, a jednoczenie pragnie si wyrnia, lub ktra zostaje dostrzeona wanie dlatego, e zachowuje si w sposb niemiay. Pogldy egzystencjalistw, takie jak radykalnego psychiatry R. D. Lainga, nawizuj do braku poczucia bezpieczestwa, ktre przeladuje ludzi niemiaych. 15 Jeli zgodzimy si na to, e nasze poczucie tosamoci uzalenione jest od tego, czy rozpoznaj nas inni ludzie, to logiczne jest, e nasze istnienie moe by przez tych samych ludzi zanegowane - gdy poznaj nasze prawdziwe ja" lub na rk im bdzie w ogle nas nie zna. Teorie s jak olbrzymie odkurzacze, ktre wsysaj wszystko, co znajdzie si na ich drodze. Kada z zarysowanych tu teorii ma swoich gorcych zwolennikw, usiujcych wcisn komu popadnie najlepszy odkurzacz na rynku. Gdy dojdziemy do tworzenia sposobw radzenia sobie z niemiaoci, bdziemy swobodnie czerpa z kadej z tych teorii. Wzorem koncepcji etykietkowania, kadziemy nacisk na to, jak zmienne s etykiety, obserwacje i sposoby mylenia o niemiaoci. Od behawiorystw bierzemy pomysy na to, jak zmieni nie asertywne, nieskuteczne i niszczce zachowania. Teorie psychoanalityczne uczulaj nas na konieczno wgldu w gbsze konflikty, ktrych symptomem moe by niemiao. Teorie temperamentu maj dla nas ograniczon warto, moe poza tym, e zwracaj uwag na indywidualne rnice we wraliwoci u niemowlt i dzieci. Moemy wic zastanowi si nad
32

tym, jak zapewni im bardziej sprzyjajce otoczenie. I wreszcie rzucamy wyzwanie potnym wartociom spoecznym i kulturowym, ktre z niemiaoci uczyniy epidemi na skal narodow. Na razie jednak przyjrzyjmy si niemiaym dzieciom w domu i w szkole, i zobaczmy, w jaki sposb niektrzy rodzice i nauczyciele przyczyniaj si do niemiaoci swoich podopiecznych, a inni pomagaj im j przezwyciy. 4 Rodzice, nauczyciele i niemiae dzieci Nie robi tego ptaki, nie robi tego pszczoy, a rodzice i wyksztaceni nauczyciele - robi. Popychaj swoje dzieci i uczniw na drog niemiaoci. Czyni tak rozsiewajc wokoo niezasuon etykiet niemiay", bdc nieczuymi na autentyczn niemiao, tworzc i umacniajc otoczenie sprzyjajce powstawaniu niemiaoci. Czasem efekty s nie zamierzone: Byam bardzo wraliwym, nerwowym i niemiaym dzieckiem. Do tego stopnia, e moi rodzice, kierujc si dobrymi chciami wpadli na nie najszczliwszy pomys, eby zatrzyma mnie w domu i w ten sposb mnie chroni. Dopki nie skoczyam szesnastu lat, nie byo mi dane chodzi do zwykej szkoy, tylko do wiejskiej szkki mieszczcej si w jednej sali, i to w niepenym wymiarze godzin. Wiedziaam, e jestem inna ni moje rodzestwo i prbowaam to ukry. Niewiele to pomagao. Kiedy miaam pi lat, jaka ciotka (ktra bez adnych lekcji umiaa piknie malowa) stana pewnego dnia za mn i powiedziaa: Ooo! Ona bdzie artystk, a oni wszyscy s dziwni! Nigdy tego nie zapomniaam". Czasem niemiao jest wywoana przez osobowo jednego z rodzicw: Moja niemiao spowodowana zostaa przez mojego niewdzicznego, miertelnie powanego ojca, ktrego usposobienie przypominao jedynie opis wasnego ojca napisany przez Walter Scotta: Stale niezadowolony mczyzna, ktremu nie podobao si absolutnie nic, co robilimy, eby go zadowoli, ktry przemawia ze stanowczoci, jakiej nikt nie mia i nie mg si przeciwstawi)). Tak wic przez wiele lat byem niemiay wycznie z powodu frustracji!" Niemiao, jak pisze pewna starsza kobieta, moe te by cech systemu: Moja matka zmara, kiedy miaam pi lat. Wychowywaam si w szkole katolickiej. Siostry byy wspaniae i kochaam je jak moich wasnych rodzicw, ale miay zwyczaj zniewaa nas przy innych dzieciach. Dlatego byam bardzo niemiaa". Pewien bystry student z mojego seminarium o niemiaoci przyprawi ca grup o dreszcz, gdy wyzna, e jego matka, bdc w miecie w sobot na meczu futbolowym powiedziaa mu, e jest nudny. Spytaa mnie, czy wiem o tym, e j nudz, czy te jest to nie zamierzone i dlaczego nie mgbym by bardziej zabawny, tak jak mj kolega z pokoju". Kto by pomyla, e matka moe w ten sposb ocenia swoje dziecko? Dla najbardziej niemiaych studentw w grupie byo to potwierdzenie najgorszych obaw: kady moe by potencjalnym Wielkim Inkwizytorem, nawet matka. eby lepiej zrozumie wpyw rodowiska domowego i szkolnego na niemiao u dzieci, obserwowalimy kad klas od przedszkola do pocztku szkoy redniej w kilku szkoach w Pao Alto w Kalifornii. Przeprowadzilimy te wywiady i badania z rodzicami dzieci z tych szk. Nie ma jak w domu Nawet bardzo skromny dom moe zrobi z dziecka osob niemia. O ile atwo jest stwierdzi
33

niemiao zaczyna si w domu", o tyle czynniki, ktre w rodowisku domowym najbardziej przyczyniaj si do powstawania niemiaoci nie s oczywiste. Poniewa niemiao przybiera wiele form wyrazu, ma rn intensywno i dynamik, bezpieczniej jest zaoy, e jej pochodzenie moe by rne. Dla jednego dziecka jakie wydarzenie lub przeycie rodzinne z dziecistwa moe by znaczce i wywoa niemiao, a na jego bracie, czy siostrze incydent ten moe nie pozostawi adnego ladu. Potrzeba wicej bada, eby mc dokadnie przewidzie wpyw rodziny i szkoy na rozwj niemiaoci. Odkrylimy jednak pewne interesujce prawidowoci dotyczce niemiaoci w czterech nastpujcych kwestiach: obraz siebie, jaki ma niemiae dziecko, kolejno narodzin dzieci w rodzinie, umiejtno wzajemnego rozpoznania niemiaoci przez dzieci i rodzicw, stopie w jakim niemiao rodzicw determinuje niemiao potomstwa. Przyjrzyjmy si grupie dziewidziesiciu dzieci w wieku dwunastu i trzynastu lat oraz ich rodzicom. Obraz siebie niemiaego dziecka Z samoopisw niemiaych dziewczt i chopcw wyania si smutny obraz. Chopcom wydaje si, e s za wysocy, za grubi, zbyt brzydcy, sabsi i oglnie mniej atrakcyjni ni ich nie-niemiali koledzy. Podobnie niemiae dziewczyny czciej ni ich koleanki opisuj siebie jako chude, nieatrakcyjne i mniej inteligentne od swoich rwienikw. Wszystko to skada si na najwaniejszy aspekt obrazu, Ja" u tych dzieci: uwaaj one, e s mniej lubiane" ni nie-niemiali uczniowie. Dane te s uderzajce, zwaszcza w przypadku niemiaych chopcw. aden z nich nie czuje, e jest lubiany", a trzy czwarte twierdzi, e s zdecydowanie nie lubiani". I paradoksalnie, zwyke" dzieci czciej ni dzieci niemiae twierdz, e lubi by same. Czy niemiae dzieci s rzeczywicie mniej atrakcyjne, czy tylko tak im si zdaje, gdy na og nie umiej si dobrze zaprezentowa? Czy ich niska samoocena jest konsekwencj ich mniejszej atrakcyjnoci fizycznej, czy te jest dokadnie odwrotnie? Czy te moe, jak sugerowalimy w poprzednim rozdziale, czuj, e nie speniaj oczekiwa, gdy maj nierealistyczne, zbyt wysokie standardy? S najprawdopodobniej najsurowszymi krytykami samych siebie. Wniosek ten znajduje poparcie w innym badaniu nad dziemi ze szk podstawowych, ktre pokazao, e niemiali s mniej tolerancyjni wobec innych ni zwyke dzieci, a jednoczenie maj mniej wiary w siebie". Odpowied na pytanie: Czy czasem wydaje ci si, e inne dzieci nie lubiyby ci, gdyby wiedziay, co mylisz?" ujawnia wany aspekt obrazu siebie niemiaego dziecka. Dzieci niemiae odpowiadaj na to pytanie twierdzco. Ten sposb mylenia ilustruje te pogld niemiaych dziewczt na ich inteligencj. W naszych badaniach zarwno niemiae uczennice szk rednich, jak i niemiae studentki oceniaj siebie jako mniej inteligentne duo czciej ni zwyke" dziewczta i wszyscy chopcy. Te niemiae dziewczyny i kobiety pitnuj siebie stwierdzajc: Nie jestem tak bystra jak inni studenci/uczniowie". Inne badania pokazuj, e niemiae dzieci ani nie s mniej inteligentne, ani nie maj gorszych wynikw w szkole ni inne dzieci. Ale nawet wtedy, gdy ich stopnie s rwnie dobre jak innych, niemiali trzymaj si swojej negatywnej etykiety. Zmieniaj tylko dowody na jej potwierdzenie: Nie mam tyle do powiedzenia co inne dzieci - nie jestem tak inteligentny jak one". Uwaaj, e nie odzywaj si dlatego, e nie s inteligentne, a w rzeczywistoci boj si gono mwi przy klasie. Stawiaj znak rwnoci pomidzy swoim milczeniem i brakiem zdolnoci. Kolejno narodzin Wiele bada wskazuje, e kolejno narodzin dziecka w rodzinie ma kolosalny wpyw na jego rozwj psychologiczny, spoeczny i zawodowy. Na przykad, spord dwudziestu trzech pierwszych
34

astronautw amerykaskich, dwudziestu byo jedynakami lub dziemi pierworodnymi. Proporcjonalnie wicej pierworodnych idzie na studia. Jednak w sytuacjach wywoujcych lk, pierworodni bardziej si denerwuj i maj wiksz potrzeb kontaktu z innymi ludmi ni bardziej niezalene osoby urodzone w dalszej kolejnoci. Rodzice bardziej si denerwuj i troszcz o zdrowie i przyszo swoich pierworodnych ni urodzonych w dalszej kolejnoci (agodniej stajc si dowiadczonymi rodzicami). Stawiaj przed pierworodnymi wysze cele i ideay ni przed modszymi dziemi i w efekcie s wobec nich bardziej wymagajcy. Jeeli pierworodne dziecko ma w sobie to co" (kompetencj, umiejtnoci, inteligencj), wwczas ten zwikszony rodzicielski nacisk zaowocuje sukcesem spoecznym i zawodowym. Dziecko bdzie wtedy bardziej si stara, walczy o rne nagrody i osignie sukces. Ale jeli dziecko nie ma zdolnoci, a mimo to poddawane jest takim samym naciskom, efektem jest doznawanie niespenienia oczekiwa i niskie poczucie wasnej wartoci. Dr Lucille Forer, psycholog kliniczny, twierdzi, e pierworodni (tak dziewczynki, jak chopcy) posiadajcy modsze rodzestwo przejawiaj wiksz potrzeb akceptacji ni jedynacy i urodzeni w dalszej kolejnoci. Dlatego pierworodni maj na og nisze poczucie wasnej wartoci ni modsze dzieci". Jest wic prawdopodobne, e bardzo wielu pierworodnych czuje, i nie doroso do celw stawianych przez mam i tat. Jak w wietle tego wszystkiego kolejno narodzin wie si z niemiaoci? Skoro z reguy pierworodni maj poczucie niespenienia oczekiwa, to by moe s te bardziej niemiali ni osoby urodzone w dalszej kolejnoci. Czciowe poparcie dla tej tezy mona znale w wynikach naszych bada, ktre mwi, e znaczco wicej pierworodnych dzieci jest niemiaych, podczas gdy znaczco wyszy procent dzieci urodzonych pniej nie jest niemiaych. Wrd studentw nie ma rnic pomidzy pierworodnymi i urodzonymi w dalszej kolejnoci w zakresie rozpowszechnienia niemiaoci. By moe niemiali pierworodni nie dochodz do etapu studiw, gdy ich niskie poczucie wasnej wartoci, poczucie nie speniania oczekiwa i brak przebojowoci nie pozwalaj im wspi si tak wysoko - cho s tak samo inteligentni jak reszta. Na zaleno midzy kolejnoci urodzin i popularnoci dziecka wrd rwienikw mona te spojrze z punktu widzenia mniejszego zakresu wadzy, jaki ma modsze rodzestwo. Moliwe, e uczy si ono bardziej skutecznych strategii interpersonalnych (np. negocjacji, ingracjacji, perswazji, kompromisu), gdy nie dysponuje tego rodzaju wadz, jak posiada starsze rodzestwo. Skoro tak, to dzieci urodzone w dalszej kolejnoci powinny by bardziej popularne i lubiane przez swoich rwienikw. Przekonujcego poparcia dla tego rozumowania dostarczaj badania grupy naukowcw z poudniowej Kalifornii. W duej prbie 1750 dzieci w wieku szkolnym, dzieci urodzone w dalszej kolejnoci okazay si by bardziej popularne ni ich pierworodni rwienicy (wskanikiem bya liczba wyborw na partnera w przyjani i zabawie). Take oceny nauczycieli wskazyway, e dzieci urodzone w pierwszej kolejnoci s mniej skuteczne w uywaniu strategii spoecznych w sytuacji klasy i zabawy. Wyniki te wskazuj na jeszcze jedno moliwe wyjanienie powstawania niemiaoci u dzieci pierworodnych. S one mniej popularne, gdy w mniejszym stopniu ni dzieci urodzone w dalszej kolejnoci rozwiny w sobie umiejtnoci spoeczne. Dla dzieci urodzonych w dalszej kolejnoci umiejtnoci spoeczne s warunkiem przetrwania w kontaktach ze starszym rodzestwem, ktre jest wiksze, mdrzejsze i twardsze. eby osign swoje cele ucz si one posugiwa wybiegami i fortelami zamiast si. We wspzawodnictwie o spoeczn kontrol nad otoczeniem dziaaj raczej jak przebiegli bokserzy wagi lekkiej ni jak potni miotacze ciosw wagi cikiej. Po drodze jednak mniej popularni pierworodni z wikszym prawdopodobiestwem przyczepi sobie etykiet niemiay", gdy susznie spostrzegaj siebie jako niepopularnych". Wedug tego sposobu rozumowania niemiao jest pochodn braku popularnoci, a nie odwrotnie. Najambitniejsze badania nad zwizkiem niemiaoci z kolejnoci narodzin przeprowadzono w Uniwersytecie Kalifornijskim. Obserwowano rozwj 252 dzieci od urodzenia (w 1928 roku) do czasu osignicia dojrzaoci. Praktycznie w kadym wieku (od 7 do 14 lat), ktrego dotyczyy zebrane dane,
35

dziewczynki byy bardziej niemiae ni chopcy, a pierworodni chopcy byli bardziej niemiali ni chopcy urodzeni w dalszej kolejnoci tylko do wieku 7 lat. Pniej kolejno narodzin nie bya w znaczcy sposb zwizana z niemiaoci. W wieku lat 14, w prbie chopcw niemiao cakowicie znikaa! Ten spadek niemiaoci u chopcw na pocztku okresu dojrzewania pojawia si rwnie w przypadku chopcw bojaliwych fizycznie, nadwraliwych i cierpicych na konkretne lki. Informacje te pochodz od matek, a nie z samoocen samych dzieci. By moe matki nie przyznaway si do wszystkich negatywnych"' cech swoich synw, gdy nie pasoway one do mskiego ideau, jaki chciayby w nich widzie. Moliwe, e wraz z odejciem ideau mczyzny - he-mana w stylu Johna Wayne'a - jakiego jestemy obecnie wiadkami, wspczesne matki bd w stanie lepiej opisa rzeczy takie, jakimi s, a niejakimi chciayby, eby byy. Mamy na to dowody. Wraliwo na niemiao Dzieci s zupenie niewraliwe na niemiao swoich rodzicw - bardzo rzadko trafia si dziecko, ktre okrela swojego rodzica jako niemiaego. Wrd rodzicw dzieci, ktre badalimy, prawie poowa przyznawaa, e jest niemiaa, natomiast dzieci oceniay jako niemiaych tylko 10% tych rodzicw. Jest to zrozumiae, gdy rodzice zajmuj w domu pozycj autorytetu, maj kontrol nad dziemi i prawdopodobnie nie odkrywaj przed nimi swojej niemiaej strony. Ponadto, poniewa wiele dzieci uwaa niemiao za co niepodanego, przypuszczenie, e mogaby ona dotyczy rodzicw, moe by zagraajce. W tak modym wieku rodzice s wci jeszcze idealizowani jako wszystkowiedzcy i wszechmocni, a w adnym razie nie wydaj si tpi, brzydcy, czy sabi. Gdy jednak poprosi si te same dzieci o wymienienie niemiaych nauczycieli, s one w stanie to zrobi. Nie jest to wic niemono oceny niemiaoci u dorosych, lecz niech do przyznania, e dotyczy ona rodzicw. A jak radz sobie rodzice z wykrywaniem niemiaoci u swoich dzieci? Na pierwszy rzut oka nasze dane wskazuj, e wspczesne matki s do wraliwe na odcienie uczu i dziaa swoich niemiaych dzieci, natomiast ojcowie s na to niewraliwi. Nie-niemiali ojcowie nie byli zbyt trafni w ocenie niemiaoci u swoich dzieci. Natomiast niemiali trafnie opisywali swoje dzieci jako niemiae w dwch trzecich przypadkw. W adnym razie nie byli jednak rwnie precyzyjni w ocenie swoich nieniemiaych dzieci. Najwraliwszy i najskuteczniejszy system radarowy" wykrywajcy niemiao maj niemiae matki. Wiedz one, czy dziecko jest niemiae (80% trafnych rozpozna), czy nie-niemiae (75% trafnych rozpozna). Tak wysoki poziom trafnoci naley do rzadkoci w badaniach psychologicznych nad spostrzeganiem interpersonalnym. Rodzice wywoujcy niemiao Jakich rodzicw maj niemiae dzieci? Wrd dzieci niemiaych ojcw trzy czwarte jest niemiaych. Podobna proporcja pojawia si w przypadku nie-niemiaych ojcw i ich nie-niemiaych dzieci. Nieniemiae matki take maj wicej nie-niemiaych dzieci ni matki niemiae. Ta sama relacja dotyczy niemiaych matek - 62% ich dzieci to dzieci niemiae. Tak wic oglnie rzecz biorc, w okoo 70% przypadkw rodzice i dzieci maj t sam etykiet - przejawiaj wspln tendencj do bycia niemiaymi. Cho tak wysokie podobiestwo skaniaoby nas ku temu, by przyzna racj teoretykom cech osobowoci i zgodzi si, e niemiao dotyczy caych rodzin, musimy zachowa ostrono. Niemiae dzieci rzadko zdarzaj si w rodzinach, gdzie oboje rodzice nie s niemiali. Jeeli jedno z rodzicw jest niemiae to zwiksza to prawdopodobiestwo, e dziecko take bdzie niemiae, lecz rodziny, w ktrych oboje rodzice s niemiali nie maj wicej niemiaych dzieci ni te, w ktrych tylko jedno z rodzicw jest niemiae. W naszych badaniach niemiao rodzicw silnie korelowaa z niemiaoci dzieci. Ale gdy
36

przyjrzelimy si rodzestwu tych dzieci, okazao si, e raczej nie byo ono niemiae. Jedna z moliwych interpretacji jest nastpujca: istnieje wysokie prawdopodobiestwo, e niemiali rodzice bd mieli przynajmniej jedno dziecko podobnie niemiae jak oni. Prawdopodobnie bdzie to ich pierwsze dziecko. Nastpne dzieci s niemiae rzadziej, ze wzgldu na stosunkowo nisze wymagania, jakie rodzice im stawiaj. Ponadto, rodziny podwiadomie przydzielaj swoim czonkom role do odgrywania - na przykad: Jon to ten, co duo mwi", a Harold to ten co biernie sucha". Tak wic kade samookrelenie si dziecka jest czciowo modyfikowane przez oczekiwania, jakie przejawiaj wobec niego inni. Jon wicej mwi przy obiedzie, eby nadrobi brak reakcji niemiaego Harolda. To przyjmowanie rl nie jest wiadome. Oczekiwania grupy mog te oddziaywa w kierunku stumienia nietypowego zachowania jednego z jej czonkw - np. cichy Harold, ktry nagle za duo mwi" zostanie zignorowany. Jak ju nasi rodzice, rodzestwo, przyjaciele i wrogowie ustalajcy jestemy, ich dziaania zmierzaj do tego, ebymy si nie zmienili, bez wzgldu na konsekwencje. Uzupeniaj lub usprawiedliwiaj nasze braki, tumi nasze wyskoki i utrzymuj nas na staym kursie, eby mie pewno, e zachowujemy si w sposb dla nas typowy. Ich scenariusz i mapa nawigacyjna zbyt czsto dokadnie okrelaj, co w naszym przypadku znaczy typowy". W jaki sposb dziaaj oczekiwania dotyczce tego, jak powinnimy" si zachowa, dobrze ilustruje ten oto list do kolumny porad magazynu kobiecego, w ktrym opisany jest problem Nortona: Droga Redakcjo! Mj m jest niemal doskonay. Jestemy maestwem od trzech lat i jest nam ze sob dobrze, ale jest jeden problem. Kiedy jestemy wrd ludzi, Norton jest bardzo cichy. Cigle si za niego usprawiedliwiam, mwi np. Norton jest dzi zmczony lub Norton nie za dobrze si czuje. Kiedy jestemy sami wszystko jest w porzdku, ale w towarzystwie Norton si zamyka. Ludzie wci pytaj mnie, czy nie jest chory. Czy macie dla niego jak rad? Albo dla mnie? ona Nortona" Droga ono! Powiedz Nortonowi, e maomwno ludzie czasem bior za nieyczliwo, wic, eby ich zadowoli, niech sprbuje by bardziej towarzyski. Ale nie dokuczaj mu z tego powodu. Norton jest prawdopodobnie niemiay i zbyt usilne nakanianie z Twojej strony moe sprawi, e poczuje si jeszcze bardziej skrpowany". Norton wszystkich denerwuje. Jest nietowarzyski, nieyczliwy, szalony, chory, wyczerpany. Jest skrpowany, a take prawdopodobnie niemiay". Cierpi na to wszystko. Jedyne, co wiemy z ca pewnoci to to, e nie mwi w towarzystwie tyle, ile jego ona chciaaby, eby mwi. Nie spenia jej oczekiwa i to j wytrca z rwnowagi. Zanim jednak doradzi si jej, co zrobi z problemem Nortona, powinno si mie pewno, e nie jest to problem ony Nortona". Na przykad? Moe Norton bdc sam na sam z on jest rwnie cichy jak w towarzystwie. Moe to nie on zmienia si w tych dwch sytuacjach, lecz zmieniaj si jej oczekiwania. Moe to pani Nortonowa zmienia si w towarzystwie - mwi zbyt wiele lub zachowuje si w sposb, ktry wprawia jej ma w zakopotanie. Dlatego wanie on si zamyka. Moe Norton nie lubi jej znajomych i powica si towarzyszc jej, a jest zbyt taktowny, eby jej o tym powiedzie. Moe w towarzystwie, w jakim obraca si pani Nortonowa wszyscy mwi duo lub mwi o sprawach, ktre Nortona nie interesuj, lub na ktrych si nie zna. Jego milczenie moe wic by wiadomie wybranym sposobem ratowania twarzy (lub sposobem na oszczdza nie zakopotania dnej towarzyskiego sukcesu onie).
37

Moe pod milczeniem Nortona ukrywa si irytacja wywoana rozmow, zwykle pen uprzedze i nietolerancji, lub oburzenie wulgarnoci tej rozmowy. A poza tym, dlaczego nikt nie mwi Nortonowi wprost, e uwaa go za kul u nogi? Ostatnia, ale wcale nie najmniej istotna interpretacja syndromu Cisza na froncie Nortona" odwouje si do jego niemiaoci. Dlaczego ona Nortona musiaa czeka a na diagnoz kolumny porad, eby zidentyfikowa niemiao Nortona? Czsto rodzice wywieraj na swoje dzieci ten sam rodzaj nacisku spoecznego, zmuszajc" je do tego, by stay si niemiae, a potem nie dostrzegajc problemu, ktry sami stworzyli. Niemiao i szkoa Po to, eby si rozwija i dobrze si uczy, dziecko powinno mie zaufanie do swojego otoczenia i poczucie bezpieczestwa w relacjach z innymi. Zaufanie i poczucie bezpieczestwa mamy wtedy, gdy yjemy w wiecie z jednej strony do uporzdkowanym i przewidywalnym, a z drugiej strony elastycznym i dajcym swobod w eksperymentowaniu, badaniu i radzeniu sobie z nowymi, nie znanymi sytuacjami.... Ciepli i wyrozumiali nauczyciele pomagaj dziecku nauczy si dzieli z innymi dziemi wspln przestrze, przedmioty, zabawki, uczucia, uwag i wspy z grup innych dzieci szczliwie i z powodzeniem". Opis w katalogu, Przedszkole Bing Pao Alto, California. Ten opis, idealnego z punktu widzenia dziecka domu i szkoy, jest recept na przeciwdziaanie niemiaoci. Wszystkie dzieci maj potrzeb przynalenoci. Powinny czu, e dom i szkoa s miejscami bezpiecznymi, miejscami, gdzie uznaje si ich osobist warto, gdzie ich opinie s cenione, a indywidualno pielgnowana. Dom i szkoa powinny stanowi schronienie przed lkiem, a nie rdo pierwszych zwtpie we wasne moliwoci. Powinny by rdami siy, gdzie dziecko intuicyjnie poznaje potg bezwarunkowej mioci i korzyci pynce z nauki, jak si uczy. Szkoa jest dla niemiaych dobrym ukryciem, jeli tylko nauczyciele nie zdaj sobie sprawy, e unikaj oni brania udziau w zajciach, a nie s ujmujco biernymi uczniami. Nasze wizyty w szkoach i rozmowy z nauczycielami szk podstawowych potwierdziy dane uzyskane w poprzednich badaniach nauczyciele z reguy nie dostrzegaj niemiaoci u swoich uczniw. 8 Badania te wykazay brak korelacji midzy samoopisami dzieci i ocenami nauczycieli. Gdy poprosiem nauczycieli o wskazanie niemiaych uczniw, niektrzy twierdzili, e takich nie ma, a inni potrafili rozpozna zaledwie kilkoro z dzieci okaleczonych przez niemiao. Nauczyciele, ktrzy sami byli niemiali dostrzegali wicej niemiaych wrd swoich uczniw, co oznacza, e byli bardziej wiadomi ich obecnoci. Marilynne Robinson, utalentowana nauczycielka klas drugich, jest uwraliwiona na problemy, jakie niemiao stwarza uczniom oraz na rol szkoy w nasilaniu si tych problemw: W klasie niemiae dzieci boj si biega i taczy w rytm muzyki. Kiedy zada im si pytanie, ledwo mona usysze ich gos, a czsto te odpowiadaj Nie wiem. Boj si piewa i mwi przy klasie, a take z reguy boj si popenia bdy. Siedz z boku i czekaj, a kto zaprosi ich do zabawy. Jeeli nikt tego nie zrobi, czasem kr wok placu zabaw, a czasem nagle odkrywaj, e maj chory palec i musz i do pielgniarki. Jak dugo rodzice, spoeczno i instytucje bd przywizywa tak du wag do stopni i umiejtnoci czytania, tak dugo nasze dzieci bd niezbyt pewne siebie i nie bd umiay w peni cieszy si swoim yciem. Z powodu silnego nacisku na umiejtno czytania w naszym szkolnictwie, ci, ktrzy gorzej sobie radz s zniechcani ju na samym pocztku. Staj si prawdziwymi winiami w naszych szkoach. Wemy przypadek Jay Jay. Jay Jay by przyjaznym, ywym dzieckiem u progu drugiej klasy. Pochodzi z nizin spoecznych i mwi aman angielszczyzn. W poowie pierwszej klasy spad do tzw. sabej grupy. W tamtych czasach, ku mojemu przeraeniu, w naszej szkole dzielio si dzieci na grupy
38

dobre, rednie i sabe w zalenoci od umiejtnoci czytania. Poniewa nie udao mi si skoni moich przeoonych do zmiany tego systemu, zaproponowaam, e wezm sab grup. Miaam wielkie plany, jak to poprawi ich obraz siebie i pomog im nauczy si wietnie czyta. Dzieci wkrtce uzmysowiy sobie, e s w sabej grupie i e nie ma sposobu na awans - rednie i dobre klasy byy przepenione. Jay Jay'owi dokuczano z powodu tej sabej grupy, ale on wci ciko pracowa. Lata mijay, a Jay Jay wci by w sabych grupach. Jak raz, na pocztku trafi si do jakiej szufladki, rzadko znajdzie si sposb, eby wspi si wyej. Jay Jay odkry, e cieszy si pewnym powaaniem z powodu swoich osigni sportowych. Ten sposb dziaa do momentu, gdy jego koledzy uroli, a on pozosta may. W wyszych klasach szkoy podstawowej nie byo ju mowy o lunej, rekreacyjnej grze w pik. Teraz w sporcie obowizywao prawdziwe wspzawodnictwo. Dla maych chopcw, takich jak Jay Jay, nie byo miejsca w prawdziwych sportach. Jay Jay przeszed teraz do smej klasy. Skoro wietnie mu idzie zabawa w rabowanie (Masz stw? Szukaj. Dawaj), czy w hazard w szkolnej ubikacji, moe mu si uda take w pwiatku i by moe skoczy w innej instytucji stworzonej przez nasze spoeczestwo - w wizieniu". Gdyby Jay Jay by zdolniejszy, nie miaby kopotw z niemiaoci i brakiem wiary w siebie!" to nie tak, nawet w przypadku wyrniajcych si intelektem studentw nauk ekonomicznych, gdzie miar wartoci czowieka s jego umysowe moliwoci. Co kilka lat mamy bowiem do czynienia z inflacj. Dokadnie w chwili, gdy jeste gwiazd szkoy podstawowej, przychodzi czas przejcia do szkoy redniej, potem do college'u, na studia uniwersyteckie, do pracy itd. Przy kadym takim rytualnym przejciu jedynie najlepsi mog i dalej, ale i tak w nowej, mniejszej, bardziej elitarnej grupie poowa z nich znajdzie si poniej przecitnej. Gdy warto czowieka jest do tego stopnia oparta na porwnaniach spoecznych, a stawki wci rosn, trudno nie obawia si tego, e inni odkryj, i od pocztku tylko blefowae. W szkole nr 25 w Nowym Jorku, w klasie szstej pani Gainey, pitek by dla nas dniem rozrachunkw. Rano pisalimy testy, ktre pani Gainey oceniaa w czasie przerwy na lunch (kt by w stanie je?). Gdy zbieralimy si znw po przerwie, caa trzydziestka sprztaa swoje rzeczy ze starych" awek i stawaa na baczno pod cianami. Czekalimy na wiadomo, komu zabije dzwon, a komu zagraj fanfary. Na podstawie kombinowanej redniej wynikw testw, bylimy uszeregowywani od l do 30 i na tej podstawie przydzielano nam nowe miejsca w klasie. Najlepsi i najzdolniejsi z przodu, od lewej do prawej, w pierwszym rzdzie awek, najbliej biurka nauczyciela. Midzy ambitnymi maymi prymusami zawsze byo sporo napicia zanim ustalono, czy utrzymaj swoje wysokie miejsca, czy przesun si jeszcze wyej w stron pierwszego miejsca w pierwszym rzdzie. W to wszystko zamieszana bya te pe - czy w tym tygodniu jaki chopiec bdzie lepszy od Joanie, czy te dziewczynki bd nadal okupowa najlepsze miejsca? Jak ju nauczycielka wyczytaa dziesi pocztkowych nazwisk i pierwsi uczniowie zajli swoje miejsca, zajmowaa si niezbyt istotnymi dziemi ze rodka stawki i napicie nieco malao. Gdy pani Gainey docieraa do ostatniej dziesitki dzieci, nerwowo przestpujcych z nogi na nog z tyu klasy, wszystkie oczy znw byy na nie zwrcone. Kademu wyczytywanemu nazwisku towarzyszy stopie z matematyki, stopie z ortografii, stopie z historii i z nauk cisych. W miar jak stopnie staway si coraz sabsze, umiechy zmieniay si w parsknicia miechu. Czasami trzeba byo gry si w jzyk, eby si gono nie rozemia, podczas gdy ci nieszcznicy wili si w mczarniach. Nauczycielka napominaa nas, ebymy si z nich nie miali, bo ktrego dnia to my moemy si znale na ich miejscu i bdzie nam przykro, ale nic to nie pomagao. Trudno sobie to wyobrazi! Jak zwykle Baby" Gonzales zwiastowa koniec stawki. Byem pewien, e robi to celowo i e swj status w klasie opiera na tym, czy usyszy sakramentalne: I ostatni w tym tygodniu znw pan Gonzales". Nikt si nie mia i na niego nie patrzy - Baby" by najwikszy w klasie i le wsppracowa i bawi si z innymi". Mog si wczu w sytuacj Baby" Gonzalesa. Ale przecie do niedawna sam gnbiem swoich
39

studentw. Byem czci systemu, ktry zmusza studentw do publicznego wygaszania referatw, a nie do wymiany myli w maym gronie. Niewiadomie zachcaem do wspzawodnictwa o stopnie, a nie do uczenia si po to, by poradzi sobie z intelektualnym wyzwaniem. Zmieniem si wtedy, gdy mj eksperyment z wizieniem uwiadomi mi, e staem si stranikiem sprawujcym kontrol, a badania nad niemiaoci pokazay, co przeywaj moi winiowie-studenci. Na podstawie dokonanych w klasie obserwacji dzieci, uwanej obserwacji studentw w sytuacjach eksperymentalnych i w naszej klinice niemiaoci, moemy pokusi si o nastpujce wnioski na temat niemiaych uczniw i studentw: niechtnie inicjuj rozmowy czy dziaania, niechtnie wystpuj z nowymi pomysami, zgaszaj si na ochotnika i zadaj pytania; niechtnie wyjaniaj sytuacje dwuznaczne; zgodnie z oczekiwaniami, w trakcie wikszoci kontaktw z kolegami, niemiali studenci mwi mniej ni inni, toleruj wicej okresw milczenia w rozmowie i mniej przerywaj; swobodne sytuacje bez wyranej struktury, jak np. zabawa taneczna, stawiaj przed osob niemia szczeglne problemy, ktre nie wystpuj w kontekstach, w ktrych zasady stosownego zachowania s janiejsze, jak np. na wykadzie; w sytuacjach, w ktrych naley wykaza inicjatyw w kontakcie msko-damskim, niemiali mczyni maj wiksze trudnoci z rozpoczciem rozmowy ni niemiae kobiety; mczyni mniej mwi i w mniejszym stopniu nawizuj kontakt wzrokowy; niemiae kobiety, gdy s niespokojne wicej si umiechaj i przytakuj; w czasie oficjalnej rozmowy niemiali studenci rzadziej posuguj si gestami rk; niemiae dzieci wicej czasu spdzaj na swoich miejscach, mniej chodz po klasie i rozmawiaj z niniejsz liczb dzieci; s posuszne i rzadko sprawiaj kopoty; niemiali s rzadko wybierani na specjalne funkcje, takie jak wykonywanie specjalnych, odpowiedzialnych polece nauczyciela; niemiali s rzadziej nagradzani spoecznie i odwzajemniaj si mniejsz iloci ciosw ni nieniemiali. Niemiao w klasie Prosz pani! Moe mi pani pomc? Nie mog sobie z tym poradzi". Ju, Robercie. Czego nie zrozumiae z dzisiejszej lekcji?" Nie pamitam co pani powiedziaa o tym jak te liczby si dziel". Nauczycielka pomaga i Robert samodzielnie koczy rozwizywa zadanie. Nastpnie zaczyna, bawi si w puszczanie samolotw razem z innymi dziemi, ktre przyczaj si do zabawy w miar, jak kocz rozwizywa zadanie. Warren nie koczy na czas, cho cay jest zagbiony w zadaniu. Nie bierze udziau w zabawie i dostaje niedostatecznie" z lekcji. Podwjny kopot dla Warrena. Taki scenariusz powtarza si na wielu lekcjach, ktre obserwowalimy - zmieniay si tylko imiona uczniw i tematy lekcji. Te zdolniejsze dzieci, ktre nie byy niemiae, bez wahania prosiy nauczyciela o pomoc i za kadym razem j otrzymyway. Warren, tak jak inni niemiali sabeusze", nie umia ani poradzi sobie z prac, ani poprosi o pomoc. Nawet majc obok taki model jak Robert, ktremu tak atwo przychodzio otrzymywanie pomocy, Warren nie mg si zmusi do tego, eby podnie rk i zwrci na siebie uwag nauczyciela, cho tak bardzo jej potrzebowa. Pamitam, dawno temu, jak byem w drugiej klasie, pewnego dnia dziewczynka, ktra siedziaa przede mn tak si mczya i wia na swoim krzele, e byo dla nas oczywiste, gdzie musiaa i. Podniosa rk, ale pani Bachman tego nie zauwaya. Zacza wic macha t rk coraz bardziej desperacko, a zwrcia uwag nauczycielki.
40

Gdzie twoje maniery, moda damo? Czy nie sta ci na nic wicej ni machanie rk przed nosem kogo, kto wanie mwi? Musisz si nauczy grzecznoci - zaczekaj, a skocz lekcj i wtedy bdziesz moga zapyta o to co, co jest takie strasznie wane. Czy wszyscy to rozumiecie?" Taak, pani Bachman", odpowiedzielimy chrem. Dziewczynka zmoczya spodnie, i nie tylko spodnie. Nauczycielka bya na ni wcieka, ale dla nas bya to najmieszniejsza rzecz pod socem. Zsiusiaa si w majtki. Zrobia kau na pododze. Nauczycielka si wcieka, ale my chcemy wicej". Nie pamitam, jak nazywaa si ta dziewczynka, ale wietnie pamitam, e dalimy jej przezwisko Siuka". Przetrwao ono przynajmniej do szstej klasy, kiedy to rozeszlimy si do rnych szk rednich i nigdy wicej ju jej nie widziaem. Zastanawiam si, czy ona te to pamita, po tych wszystkich latach. Nigdy nie wiadomo jakie s trwae efekty takich dziecicych przey, ale zao si, e w jej pamici nie zostao ono zaszufladkowane w kategorii mieszne anegdoty". Ta nieumiejtno proszenia o pomoc jest jednym z powaniejszych produktw ubocznych niemiaoci. W opisanym wczeniej przypadku, miaa ona wpyw zarwno na osignicia naukowe Warrena, jak i na okazje do kontaktw z innymi dziemi w zabawie w samoloty. Ta sama niech do poszukiwania pomocy z reguy wystpuje u niemiaych studentw. Na pytanie Gdyby mia wany osobisty problem, to czy poprosiby kogo o pomoc?" wikszo niemiaych odpowiada Nigdy w yciu". Jaki wic wkad wnosz niemiali w ycie klasy i jak wspieraj nauczyciela? C, nie sprawiaj kopotu i nie haasuj, co dodatkowo sprawia, e nie stanowi problemu". A jakiej informacji zwrotnej dostarczaj naszym niedopieszczonym nauczycielom? Na pewno nie jest jej zbyt wiele - niemiali nie zadaj inspirujcych pyta, nie przynosz do klasy interesujcych przedmiotw i opowieci, nie piewaj przed publicznoci, a wielu w ogle nie piewa. I z pewnoci nie s pupilkami nauczycieli. W skrcie rzecz ujmujc, niemiali nie wchodz w osobisty kontakt z nauczycielem, nie pozwalaj mu suy rad i fachow wiedz, ktr ten jest gotw zaofiarowa, a take w nikym stopniu reaguj na jego wysiki. Nic dziwnego, e nauczyciele s na nich nieczuli. Wygrali oni bowiem w bardzo niekorzystny sposb z systemem szkolnictwa i ten system pozwoli im ukry si w miej ciepej klasie na nastpne dwanacie lub dwadziecia lat, bez adnej interwencji. Nauczyciele, tak jak wszyscy inni, te mog by niemiali. Dla niemiaego nauczyciela uczenie nie jest zwyk prac, do ktrej podchodzi si na luzie. A ju zwaszcza ten straszny pierwszy dzie nowego roku szkolnego. wiadomo, e stoi si przed zupenie obc publicznoci i e oczekuj od nas, e bdziemy mwi, wykada, owieca, a moe nawet i zabawia, moe by paraliujca10. Nauczycielka szkoy podstawowej tak podsumowuje to uczucie: W kadym momencie jeste na scenie, wiadom reakcji dzieci... Dzieci zauwa wszystko, co masz na sobie - ubranie, buty, biuteri. Skomentuj nawet to, e umalowaam si szmink innego koloru". Inny nauczyciel wspomina swoj pierwsz prac: Przez pierwsz godzin mylaem, e ten dzie nigdy si nie skoczy, e za chwil bd mia mdoci, taki byem zdenerwowany". Dla niektrych rozwizaniem moe by prba przewidzenia i drobiazgowego zaplanowania swoich dziaa. A jeeli tyle uwagi powica si opanowaniu zdenerwowania, niewiele jej zostaje. Zauwaamy wtedy tylko tych uczniw, ktrych nie sposb pomin - przebojowe inteligentne gaduy i oczywicie dzieci sprawiajce kopoty. Jeeli z jakiegokolwiek powodu nauczyciel traci kontrol nad klas, uczniowie sprawiajcy kopoty zaczynaj si mnoy, a wtedy ma si czas i energi ju tylko na utrzymanie dyscypliny. Niektrzy niemiali profesorowie uniwersytetu wol prowadzi wykady dla duej grupy studentw ni kameralne seminaria, cho wymaga to od nich wicej pracy. Czerpi oni poczucie bezpieczestwa z ustrukturowania sytuacji. Wykad ma ustalon formu planu, reguy okrelajce zachowanie suchaczy i zakada niewiele okazji do przerywania. Profesor moe sobie przygotowa pewien schemat gry i trzyma si go - porzdn ofensyw, ktra maskuje saboci obrony. Dla nie-niemiaych nieformalny
41

kontekst seminarium stanowi okazj do swobodnego analizowania rnych pogldw; dla niemiaych jest przeraajc, pen tortur drog wrd puapek intelektualnych zastawianych przez krytyczne, byskotliwe lub niezrozumiae pytania studentw. Co wicej, intymno stwarzana przez ma grup wyklucza uzyskiwanie dystansu emocjonalnego, na jaki mona sobie pozwoli wobec wykadu. penych konfliktw i traumatycznych dowiadcze wskazuje, e pomimo tak trudnego dziecistwa, wydaje si jasne, e obecnie, jako dorosych, mczyzn tych naley uzna za [normalnych], lub nawet, w wikszoci przypadkw, przewyszajcych innych". Taka teoria katastrof rozwoju dziecicego pozostaje w sprzecznoci z tradycyjnymi pogldami, mwicymi, e rodowisko, w ktrym dziecko jest wykorzystywane i nie zaspokaja si jego podstawowych potrzeb rodzi szalestwo i zo. Sdzono, e yczliwe, pogodne i bogate otoczenie jest kolebk zdrowia psychicznego i sukcesu w dorosym yciu. Poparcie tej tezy stanowiy obserwacje dowodzce, e osoby chore psychicznie i wchodzce w konflikt z prawem wywodz si ze rodowisk ubogich lub charakteryzujcych si wysokim poziomem stresu. Rozumowanie stojce za t tez jest bdne. Jedynie mniejszo tych, ktrzy wzrastali w trudnych warunkach znajduje si w wizieniach i szpitalach dla umysowo chorych. Ci, ktrzy si gn, a nie ami, mog si rozwin i wykorzysta niezaleno konieczn, aeby wywalczy sobie znaczce miejsce w spoeczestwie. By moe nastpne pokolenie przejdzie przez opisane w tej ksice warunkowanie niemiaoci bez psychicznego paraliu, jaki niesie ze sob chroniczna niemiao. Mamy tak nadziej. Na razie jednak, dobrze byoby nieco dokadniej zbada dzieci, ktre s odporne na wszystko, co dom, szkoa i spoeczestwo robi, eby uczyni ich niemiaymi i niezdolnymi do normalnego funkcjonowania. Wyniki tych bada s pocieszajce, gdy nios ze sob nadziej dla tych dzieci, ktre musz stawi czoa najgorszym warunkom, jakie szkoa i dom mog stworzy. Aktorka komediowa, Carol Burnett jest osob obdarzon szczeglnym talentem - umie rozmiesza innych. W szczerej rozmowie telefonicznej opowiedziaa nam jak dziecica niemiao staa si dla niej powodem wielu przykroci w domu i w szkole. Opisuje, w jaki sposb jej komizm pomg jej poradzi sobie z dziecicym wstydem i obaw, e nie bdzie w peni zaakceptowana, doceniona i podziwiana. Burnett: Myl, e na pocztku byam do niemiaa, zwaszcza przy mojej matce. Bya bardzo, ale to bardzo towarzysk i pikn kobiet. Miaa jeden wielki problem - zostaa pniej alkoholiczk, mj ojciec te. Oboje byli bardzo pikni i atrakcyjni. Ojciec zawsze przypomina mi Jimmy Stewarta, a matka bya troch jak ognista kula. Zdawaam sobie spraw, e nie jestem adnym dzieckiem i myl, e byam niemiaa gwnie z powodu swojego wygldu. Kiedy byam maa, prbowaam to nadrobi osigniciami w sporcie - staraam si by dobra w biegach, tak eby pokona wszystkich chopcw w szkole. Wydawao mi si, e bd mnie lubi za to, e tak szybko biegam. Zawsze te wygupiaam si z innymi dziemi i baznowaam, bardziej w szkole ni w domu, po prostu, eby przezwyciy obaw, e mnie nie bd lubi, bo jestem biedna i niezbyt adna. Zimbardo: Nie bya klasowym baznem, prawda? Burnett: Nie, ale z kilkoma moimi koleankami strasznie wygupiaymy si w czasie przerwy obiadowej. W szkole byam bardzo cicha i byam dobr uczennic - robiam, co nauczyciel kaza i szanowaam autorytety. W efekcie nie miaam w szkole adnych problemw. Chopcy, na ktrych wszystkim naprawd zaleao, np. sportowcy, nie zwracali na mnie specjalnej uwagi, ale pniej nawizaam bardzo mie przyjanie z innymi chopcami ze szkoy, ktrzy jechali na tym samym wzku co ja. Zimbardo: To znaczy te byli niemiali? Burnett: Tak, byli troch niemiali i te niezbyt przystojni. I mimo wszystko mylaam sobie tak: O kurcz, eby tak kapitan szkolnej druyny futbolowej umiechn si do mnie, albo eby wiedzia, jak si nazywam. Moja matka chciaa, ebym zostaa pisark - mwia, e bez wzgldu na to, jak si wyglda, zawsze mona pisa. Powiedziaam jej wic: Dobrze, bd pisark i zostaam redaktorem szkolnej gazety w szkole redniej. Byam cakiem nieza. Rozpoczam studia na wydziale teatralnym i anglistyce w Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles
42

pod pretekstem, e chc uzyska dyplom z dramatopisarstwa, ale myl, e tak naprawd chciaam wystpowa na scenie, tylko nigdy bym si do tego nie przyznaa. Mam pikn kuzynk dziewi miesicy starsz ode mnie - drobn, liczn blondynk. W dziecistwie braa rnego rodzaju lekcje piewu, taca i aktorstwa. Pamitam, kiedy byam bardzo maa, raz chciaam stepowa tak jak ona, ale nie umiaam. Weszam wic do szafy i zaczam stepowa. Przestaam jednak w momencie, kiedy moja matka otworzya drzwi szafy. Przedstawiam moj matk jak jaki czarny charakter, a wcale nim nie bya. Dobrze si z ni bawiam i uwielbiaam j i wiem, e mnie kochaa. Tyle, e nigdy nie dostawaam od niej zbyt wiele wsparcia, wic gdy zrobiam sztuk na uniwersytecie, nie chciaam, eby kto z rodziny o tym wiedzia - na wypadek, gdyby to bya kompletna klapa. Ze zdumieniem odkryam, e nie bya to klapa. Publiczno si miaa i nagle na uczelni ludzie zaczli do mnie podchodzi i mwi: Suchaj, widziaem ci w tej sztuce - bya bardzo mieszna. Zaproszono mnie te na lunch z kilkoma starszymi uczelnianymi grubymi rybami, a poniewa byam tylko skromn studentk pierwszego roku, byam tym nieco przytoczona. Potem jaki chopak zaczepi mnie kiedy pytajc: Umiesz piewa?, a ja odpowiedziaam: Umiem, ale nie mog piewa przed publicznoci, ani nic w tym rodzaju. A on na to: Dobra, to jest zabawna piosenka - Lament Adelajdy ze sztuki Guys and Dolls No dobrze, skoro jest mieszna, ale nie kacie mi by powan, nie mog by w tym powana, bo nie wiem jaki mam gos, a jak si nie ma adnego gosu, to nie chce si piewa adnych piosenek. Zapiewaam wic piosenk komediow i bardzo dobrze mi wyszo. Moja matka przysza mnie zobaczy i bya oszoomiona. I wtedy poknam haczyk wiedziaam ju, e chc wystpowa w komediach muzycznych. Zdenerwowao to moj matk i babk, ale powiedziaam im tak: W ten sposb naprawd czuj, e ludzie mnie kochaj, e si wyrniam, e staj si znana. Nie daje mi tego ani pisanie, ani rysowanie. (Byam cakiem niez ma artystk. ) Od tamtej pory najbardziej zaleao mi na czyjej bezporedniej reakcji na to, co robi. I std wzio si wystpowanie. Na dzi wyglda to tak, e nie jestem na penych obrotach przez cay czas - wiesz, co mam na myli? Nie jestem regularnym komikiem, godzinami opowiadajcym na scenie wasne dowcipy. Wci bardzo trudno przychodzi mi zapiewanie zwyczajnej piosenki. Zimbardo: Trudno w jakim sensie? Burnett: Boj si. Wydaje mi si, e ludzie oczekuj, e bd mieszna, a dostaj wiele listw z pytaniami: Dlaczego nie przestanie Pani od czasu do czasu si zgrywa i nie zapiewa jakiej zwyczajnej piosenki?)) Ludzie biorcy udzia w przedstawieniu te prbuj mnie do tego nakoni. Robi to czasem, ale nie czuj si swobodnie. Zimbardo: Dlaczego tak si czujesz? Burnett: To pozostao z modoci. Wydaje mi si, e w porwnaniu z ludmi, ktrzy rzeczywicie piewaniem zarabiaj na ycie (jak Edie Gorme, czy Helen Reddy) jakie ja mam prawo piewa normalne piosenki? Mogabym to zrobi w musicalu ustami jakiej postaci, ale niejako Carol Burnett, ktra wychodzi na scen w piknej sukni i udaje, e piewa normaln piosenk - to dla mnie spora piguka do przeknicia. Zimbardo: Czy chodzi o to, e jeste w stanie wyj z siebie i wej w rol, wcieli si w posta, zasoni mask anonimowoci, ktra w istocie umoliwia osobie niemiaej publiczne wystpy? Burnett: Wanie - jestem kim innym. Nie jestem sob. To dlatego jest troch atwiej, gdy stajesz si kim innym. A poza tym, wiesz, dla kogo takiego jak ja, jest to najlepsza praca pod socem. Kiedy dorastaam, chodziam do kina z babci - ogldaam mniej wicej osiem filmw tygodniowo - a dorastaam w epoce Judy Garland, Betty Grabie, Joan Crawford. Po filmie zwyke szam do domu i razem z moimi przyjacikami bawiymy si w odgrywanie filmu, ktry wanie obejrzaymy. Wci jeszcze potrafi to zrobi. W jednym tygodniu mog by Betty Grabie, a w drugim Joan Crawford - mam peruki, kostiumy, orkiestr - to znaczy, jestem dorosa, ale wci jestem dzieckiem. Zimbardo: Czy wci zdarzaj si sytuacje, w ktrych czujesz si niemiaa, gdy nie wystpujesz i jeste t drug Carol Burnett?
43

Burnett: Tak, kiedy spotkam kogo, kogo bardzo podziwiam, a podziwiam wielu ludzi. Na przykad, kiedy po raz pierwszy spotkaam Jamesa Stewarta, nie byam w stanie si odezwa, bo kochaam go cae ycie poniewa mj ojciec by do niego podobny. Wiesz, co potem zrobiam? Odwrciam si i weszam wprost w wiadro z wapnem, cignam je za sob przez cae mieszkanie do wyjcia i nie wrciam ju tam, tak czuam si upokorzona. Dwa lata temu spotkaam Gary'ego Granta i te nie mogam wykrztusi sowa. A to co ju powiedziaam, wolaabym wepchn sobie z powrotem do garda. Powiedziaam do Gary'ego Granta: Jeste chlub swojego zawodu. Poczuam si jak prawdziwa idiotka. On powiedzia: Jestem twoim fanem i by po prostu cudowny, a ja nie byam w stanie si odezwa - czuam si jakbym znw miaa dziesi lat. Myl wic, e niektre z tych dziecicych odczu nigdy nie przechodz. W pewnym sensie, wol by niemiaa w ten sposb ni by zbyt przebojowa. Mio byoby znale zoty rodek, o ile ludzie mogliby czu si bezpieczni w swoim wasnym ja. Zimbardo: Tak, niemiao staje si problemem, gdy jest si hamujc, ktra wstrzymuje nas przed robieniem tego co chcemy i moglibymy zrobi. Burnett: I przed mwieniem i robieniem gupot. Zimbardo: Czy ze swojego dowiadczenia z niemiaoci nauczya si czego, co mogaby przekaza innym, twoim licznym fanom? Burnett: Mwi moim trzem crkom, e wana jest wiadomo, e inni ludzie maj takie same problemy jak my, eby nie by takim egoist, co to myli, e wiat krci si wok tego, co ludzie myl o twoim wygldzie, jak si czujesz i co robisz, oraz faktu, e jaki chopiec nie podszed i nie poprosi ci do taca. Oni nie zawsze ci oceniaj i osdzaj krytycznie. Oni myl o sobie i to ty musisz si na to zdoby i wyj do ludzi, bo kiedy dotykamy innego czowieka, to w tym samym momencie dotykamy samych siebie pomagamy samym sobie. Naprawd wierz, e wszyscy stanowimy jedno. Tak naprawd jest, im wicej si umiechamy i im bardziej jestemy otwarci, tym wicej dostajemy w zamian - wiesz przecie, e zbiera si to, co si zasieje. To jest oczywicie slogan, ale jest sloganem dlatego, e jest tak prawdziwy. Wic po prostu nawizujcie kontakt z ludmi. Jeli w szkole zobaczycie dziecko, ktre jest troch niemiae, albo nie najlepiej radzi sobie w grupie innych dzieci i wyglda troch nieszczliwie, to powinnicie wycign do niego rk. Jeli to zrobicie, to tak jakbycie otworzyy may kwiat i odkryjecie co cudownego. Zimbardo: Tak, ludzie s pikni. Burnett: To prawda. I potrzebuj tylko troch CMT - troch czuoci, mioci i troski, najlepszego antidotum na niemiao". Teraz przyjrzyjmy si trudnociom, jakie maj niemiali w okazywaniu i otrzymywaniu swojej czci CMT. 5 Przyjaciele, kochankowie i niemiali nieznajomi Kto z nas zna swego brata? Kto z nas zajrza w serce swego ojca? Kto z nas nie pozosta na zawsze zamany przez wizienie? Kto z nas nie jest na zawsze obcy i samotny? (Look Homeward, Angel) Te chwytajce za serce pytania Thomasa Wolfe'a maj szczeglne znaczenie dla nas wszystkich, ale przede wszystkim dla chronicznie niemiaych. Jak ju wiemy, niemiao jest dowiadczeniem powszechnym, o gbokich konsekwencjach osobistych. Wielu z nas ma swoje lki - boimy si lata, boimy si ciemnoci i rnych innych rzeczy. W przypadku wikszoci z nas s jednak sposoby na przystosowanie si do tych fobii. Osoba z lkiem wysokoci moe mieszka na farmie lub w piwnicy. Osoby, ktre boj si lata, mog jedzi pocigami. Osoby
44

bojce si wy mog mieszka w miastach, a ci, ktrzy boj si ciemnoci mog spa przy zapalonym wietle. A co z tymi, ktrzy boj si innych ludzi? Unikajc skutecznie przedmiotu swoich obaw, niemiali skazuj samych siebie na bycie obcymi w obcym kraju. I pac za to. Jest taka opowie o Fryderyku II, trzynastowiecznym wadcy Sycylii, ktry wierzy, e wszystkie dzieci rodz si ze znajomoci jakiego staroytnego jzyka. Bez adnej nauki, czy dowiadczenia, dojrzae dziecko powinno spontanicznie zacz mwi w tym jzyku. eby sprawdzi swoj teori, krl kaza przybranym matkom wychowywa grup noworodkw w kompletnej ciszy. Nie wolno im byo usysze ludzkiego gosu. Czego dowid ten eksperyment? Czy dzieci, gdy po raz pierwszy si odezway, mwiy w wymylonym przez krla staroytnym jzyku? Kroniki historyczne mwi: Ale pracowa na darmo, gdy wszystkie dzieci umary. Nie mogy y bez pieszczot, radosnych twarzy i czuych sw ze strony swoich przybranych matek". Ostatecznie, osoby niemiae izoluj si od ciepa kontaktw midzyludzkich, ktre jest nam wszystkim niezbdne. Czsto nie umiej znajomoci rozwin w przyja, a jeszcze czciej nie potrafi przyjani zmieni w mio. Wielu yje wedug pozacanej reguy: Nic innym nie dawaj, bo oni nic ci nie dadz". adnych zobowiza, adnego dzielenia si, adnego zaangaowania, odpowiedzialnoci, czy przysug nie naley odwzajemnia, ani oczekiwa. Jednak aden czowiek nie moe szczliwie egzystowa z t straszn wiadomoci, e nikomu nie jest potrzebny. W trakcie caego ycia cierpienie wywoane poczuciem, e nic si nie znaczy, jest si niezauwaanym i nieistotnym, jest o wiele wiksze ni bl, ktry moe by spowodowany sporadycznym odrzuceniem. Jak wic yj ludzie chronicznie niemiali, bez otuchy i troski przyjaci, bez czuych sw rodziny i arliwego ucisku ukochanej osoby? Ten rozdzia traktuje wanie o tym kluczowym problemie stosunkw midzyludzkich - o zwizkach midzy ludmi. Nawizanie kontaktu Wyobra sobie, e jeste nowym winiem w obozie dla jecw wojennych. Masz porzdny plan ucieczki, ale eby go przeprowadzi potrzebujesz jeszcze kilku osb. Jako bdziesz musia znale tych, ktrzy mog ci pomc odzyska wolno. Nie jest to jednak takie atwe - wrg ma swoich informatorw, patnych kapusiw, ktrzy wygldaj i zachowuj si tak jak inni winiowie. Musisz komu zaufa, w przeciwnym razie jeste skazany na pozostanie w niewoli. Jeli pomylisz si w ocenie, twoje tajne plany zostan ujawnione, a twoje ycie stanie si jeszcze bardziej godne poaowania. Czy zdecydujesz si podj ryzyko, czy te zrezygnujesz ze swoich planw i nadal bdziesz cierpia w milczeniu? Scenariusz ten przedstawia dylemat charakterystyczny dla wszystkich relacji midzyludzkich: czy spodziewane korzyci" z kontaktu wyrwnuj potencjalne koszty? Tak jak w przypadku winia z naszego przykadu, nie jest to prosta decyzja tak lub nie", gdy ludzie nie maj wypisane na czole Moesz mi zaufa", Raczej moesz mi zaufa", Nie ufaj mi". Wszyscy podejmujemy wic decyzje subiektywne, w zalenoci od sytuacji, naszych wasnych dowiadcze (sukcesw lub poraek) w analogicznych kontaktach i aktualnego stanu ducha. Spotykajc kogo nowego, wszyscy w duym stopniu polegamy na tym, co widzimy i syszymy. Podejmujc decyzj o tym czy powiedzie Cze", Idziesz w moj stron?", czy Zataczysz?", bierzemy pod uwag nastpujce czynniki: atrakcyjno fizyczn, sygnay niewerbalne (zamknit lub otwart pozycj ciaa, zrelaksowan lub spit postaw i wyraz twarzy), sygnay na temat ciepa i przystpnoci wyraane umiechem lub uciskiem rki, cechy gosu zdradzajce zapa, nud, wrogo lub pewno, a take oczywist reakcj tej drugiej osoby na nas. Istotne jest rwnie otoczenie, jako wskanik wsplnych zainteresowa - ksikami, jeli spotykamy si w bibliotece, sportem, jeli spotykamy si w krglami, yciem towarzyskim, jeli jest to zabawa taneczna. Czasem otoczenie moe by mylce, lub te ludzie w danym otoczeniu mog mie ukryte
45

plany. Na przykad niektrzy id na przyjcie nie po to, eby zje lub porozmawia, ale po to, eby zadowoli swoje ego: Jestem tu, eby im pokaza, e jestem inteligentny, a oni s gupi". Inni znw chodz do pubu nie na drinka, czy eby poby w towarzystwie, ale eby pogra we wasne perwersyjne gry: Jestem tu po to, eby podnieci tych facetw i patrze jak si mcz, ale nie da im pozna, e o tym wiem". Kwestie wadzy, wykorzystywania innych i skupienia na samym sobie s zawsze czci ryzyka, jakie ponosimy otwierajc si przed kim obcym lub dalszym znajomym. Decydujc si nawiza kontakt (lub nie) z inn osob, wszyscy analizujemy spodziewane zyski spoeczne i porwnujemy je z potencjalnymi kosztami. Koszty polega mog na przykad na tym, e bdziemy zaenowani, omieszeni lub odrzuceni, albo e uzna si nas za nudnych, nie speniajcych oczekiwa, godnych pogardy. Obliczamy wic wysiek, jaki musimy ponie, czas, pienidze, odlego oraz inne okazje, z ktrych musimy zrezygnowa, jeli ju zdecydujemy si w co zaangaowa. Czy ona bdzie warta godzinnej podry metrem z powrotem do domu?" Czy warto stara si wycign go z tej niemiaoci, nawet jeli jest przystojny?" Wiele osb odpowiada sobie nastpujco: Nie warto naraa si na ciosy po to, eby usysze par komplementw". U osb chronicznie niemiaych ten proces podejmowania decyzji jest nadmiernie uwiadamiany, gdy za bardzo przejmuj si one tym, czy s odpowiednie i do zaakceptowania. Osoby takie w jaskrawy sposb wyobraaj sobie wszystkie okropnoci, ktre mog wynikn z kontaktu i s obsesyjnie skoncentrowane na relacji zyskw i kosztw wynikajcych z kontaktu z kadym, nawet jeli dotyczy to ju istniejcego zwizku. Czsto drogo pac za tak precyzyjnie ukierunkowan wiadomo, jak na przykad ta dwudziestotrzyletnia kobieta: Wydaje mi si, e moja reakcja, gdy spotykam kogo, kto bardzo mi si podoba, jest pod wieloma wzgldami prawie dokadnie odwrotna. Jeeli naprawd kogo polubiam, to trudno mi to pokaza w sposb, w jaki to odczuwam. Innymi sowy, ustawiam si wtedy w relacji kumplowskiej z t osob i prbuj traktowa swoje uczucia wobec niej na jak najwikszym luzie. Niemiao objawia si w postaci obawy, e ten kto si dowie, co czuj. Tak wic w czasie pierwszych kilku spotka zachowuj si bardzo obojtnie i staram si specjalnie nie angaowa. Jestem przekonana, e ta obojtno jest dla mnie po prostu obron, a kryjca si za ni niemiao polega na tym, e czyjekolwiek wejrzenie w moje wntrze powoduje zagroenie". Dla wielu niemiaych rozwizaniem tego dylematu dotyczcego wchodzenia w nowe zwizki jest nic nie robienie. Przedkadaj oni bezpieczne ycie w izolacji nad ryzyko bycia odrzuconym. eby jednak nawiza w yciu jakie istotne zwizki z innymi ludmi, wszyscy musimy takie ryzyko ponie. Badania pokazuj, e osoby nieznajome, ktre znajduj si razem w sytuacji zagroenia, np. w porwanym samolocie lub na toncym statku, nawizuj kontakt prawie natychmiast: Prosz pana, wydaje mi si, e ton, czy moe mi pan rzuci kamizelk ratunkow?" Bardzo czsto jednak, gdy ludzie si boj, wol by sami. W pewnym badaniu przeprowadzonym na uniwersytecie Yale, studentom powiedziano, e bior udzia w eksperymencie nad wraliwoci ust i poproszono ich o to, by ssali rzeczy tak niewinne jak butelka do karmienia niemowlcia i swj wasny kciuk. 3 Studentom polecono wic robi co, co nawizywao do stumionej niemowlcej potrzeby zaspokojenia oralnego. W efekcie poczuli si wyranie zdenerwowani. Gdy zapytano ich o to, czy wol przeprowadza ten eksperyment sami, czy razem z innymi, wszyscy, bez wyjtku, woleli by sami. Wikszo ludzi woli boryka si ze swoim lkiem w samotnoci, gdy wydaje im si, e ich reakcje s niestosowne: Dlaczego boj si ssa swj kciuk?" Reaguj zbyt silnie, co si ze mn dzieje?" Poniewa osoby niemiae z reguy uwaaj swoje reakcje za nieodpowiednie, prawie zawsze wol by same, eby nie ryzykowa, e zostan odrzucone z powodu swojej wyobraonej niestosownoci. Chronic si w ten sposb, trac jednak istotn informacj zwrotn ze strony innych osb, ktre by
46

moe czuj si dokadnie tak samo. Ta izolacja wzmacnia ich widzenie siebie jako osb niemiaych Nie mog spotyka si z ludmi, bo jestem niemiay" - i prowadzi do jeszcze gbszej izolacji. Ta ochronna izolacja jest wyranie widoczna w stowce studenckiej, gdzie osoby nieznajome czsto siadaj razem. Wikszo niemiaych stara si je na samym pocztku lub na samym kocu pory wyznaczonej na obiad, poniewa jest tam wtedy mniej ludzi. Czsto siadaj na kocu, a nie w rodku stou, tak, eby obie flanki nie byy odsonite i atak mg przyj tylko z jednej strony". Niektrzy niemiali wznosz przeszkody natury fizycznej - odstawiaj najbliej stojce krzesa lub kad na nich ksiki czy ubranie. Inni zagbiaj si w czytaniu ksiki lub gazety. Istnieje te reakcja niemiaych w rodzaju: Nie mog rozmawia z penymi ustami". Gdy kto ma zamiar usi gdzie niedaleko i mgby chcie rozmawia, napychaj sobie usta jedzeniem tak, jakby umierali z godu, co dla potencjalnego znajomego zwykle stanowi skuteczny sygna do wycofania si. Mimo to, wielu z tych niemiaych ludzi tskni za niezobowizujc rozmow, beztroskim paplaniem, za miechem i przyjani, ktre wida przy ssiednich stoach. W rzeczywistoci czst reakcj na wyczenie z zabawy jest cicha zo, nawet jeli osoba niemiaa sama odrzucia zaproszenie do przyczenia si. Niemiali mog sta si odwaniejsi, jeli druga osoba jest ciepa i wykazuje gotowo do kontaktu nieco gbszego ni powierzchowny umiech i pozdrowienie. Musi ona jednak wysya zupenie oczywiste sygnay, aby osoba biernie niemiaa odebraa wiadomo i zacza stosownie dziaa, oczywicie przy zachowaniu penej ostronoci. Niemiao jako przeszkoda w zayoci Jeli ju zdecydowalimy si kontynuowa nawizan znajomo, jestemy na drodze ku przyjani. eby jednak rozwin zwizek z inn osob, musimy si otworzy i odkry cz naszego prywatnego ja". W trakcie tego odkrywania si dzielimy si swoimi wartociami, celami, oczekiwaniami, postawami, a nawet niektrymi osobistymi tajemnicami. Blisko nie ma prawdziwego sensu bez takiego odkrycia si przez kadego potencjalnego przyjaciela, czy partnera. eby jednak moliwe byo dzielenie si, potrzebne jest zaufanie. W jaki sposb nabieramy do kogo zaufania, zanim jeszcze lepiej go poznamy? Psycholog, Sidney Jourard, ktry wiele pisa o procesie odkrywania si, dostrzega ten konflikt. Ukrywamy i maskujemy przed innymi swoje prawdziwe ja, eby podtrzyma poczucie bezpieczestwa, eby ochroni si przed niechcian, a spodziewan krytyk, przykroci lub odrzuceniem". Jednak jeli si nie odkrywamy, inni nas nie znaj. Dlatego te stajemy si powodem nieporozumie. Co gorsza", mwi Jourard, gdy zbyt dobrze udaje nam si ukry nasze ja przed innymi, atwo moemy straci kontakt z tym, jacy naprawd jestemy, a ta utrata ja przyczynia si do powstawania niezliczonych postaci choroby". Podstaw zaufania i chci otworzenia si jest poczucie bezpieczestwa. Zarwno miejsce, osoba, jak i sam kontakt musz nam gwarantowa, e moemy spokojnie odway si na wyjcie z ukrycia. Okazuje si jednak, e bezpieczestwo jest kwesti bardzo indywidualn. Przekonaem si o tym prbujc wymyli sposoby, ktrych nie-niemiali ludzie mogliby uywa w kontaktach z niemiaymi. Na przykad w stowce, nie-niemiay mczyzna mgby zacz w ten sposb: Smakuje ci tutejsze jedzenie?" Niemiaa kobieta zakrztusiaby si i nie byaby w stanie odpowiedzie na tak osobiste" pytanie. Inna nie-niemiaa osoba mogaby zacz tak: Cze, mam na imi Adam. A ty?" Jak wyej, zbyt osobiste". adnych osobistych tematw, adnych ocen (zwaszcza na temat tego, co osoba niemiaa robi lub ma na sobie w tej chwili) i nie za wiele pyta na raz. Moe to by dla nas frustrujce, gdy naprawd chcemy pozna niemia osob i nie wiemy, ktre z tych na pozr standardowych otwar" rozmowy bdzie zinterpretowane jako szach i mat. Wszyscy wznosimy wok siebie niewidzialne bariery, ktre okrelaj nasz prywatn przestrze. Niemiali ustanawiaj dodatkowo strefy buforowe, ktre maj nie dopuci innych zbyt blisko, i w ten
47

sposb zapewniaj sobie dobre samopoczucie. Te bariery niemiaoci decyduj o tym, jak daleko osoba niemiaa posunie si w nawizywaniu kontaktu z inn osob. Ludzie, ktrzy panicznie boj si wy wznosz podobny zestaw barier. Przeprowadzono badanie z udziaem ochotnikw, ktrzy odpowiedzieli na ogoszenie w gazecie o badaniach nad lkiem przed wami. Kilka z tych osb byo w stanie od razu podnie wa z ziemi. 6 Barier bya dla nich etykieta", ktra skaniaa ich do unikania wy, lecz nie przeszkadzaa im wzi wa do rki, jeli znajdowa si w pobliu. Niektre osoby z fobi dotyczc wy nie s natomiast w stanie nawet wej do pokoju, gdzie znajduje si w w klatce. Barier dla innych jest podejcie bliej do wa w klatce lub przygldanie si wowi trzymanemu przez kogo innego. Nastpn barier jest dotknicie skry wa, gdy kto mocno go trzyma. Jeli ju przekroczy si t barier, nastpn jest wzicie wa na kolana i pozwolenie mu na swobodne wicie si. Nawet jeli taki poziom kontaktu zostanie osignity, to do pokonania pozostaje ostatnia bariera - w peza po pododze i naley go podnie. Badacze, ktrzy pomagaj ludziom przezwyciy lk przed wami przyznaj, e zanim przeamie si kolejne bariery, najpierw trzeba przezwyciy t najbardziej odleg - np. wejcie do pomieszczenia, w ktrym znajduje si w w klatce. Opuszczanie kolejnych krokw lub zbyt szybkie posuwanie si do przodu moe przynie efekty przeciwne do zamierzonych - spotgowa lk, ktry doprowadzi do ucieczki i zaniechania dalszych prb. W swojej fobii dotyczcej ludzi, osoby niemiae buduj podobne zapory. Dla niektrych potn barier stanowi nawizanie kontaktu wzrokowego z osob nieznajom. Czuj si nieswojo, gdy kontakt wzrokowy jest bardziej intensywny lub duszy ni naley". (Z reguy dla kobiet kontakt wzrokowy jest bardziej podany, stosowny i mniej krpujcy ni dla mczyzn. )7 Dla innych barier jest nie tyle kontakt wzrokowy, czy nawet reagowanie w znanej, jasnej sytuacji, ile dziaanie w okolicznociach nowych, nie znanych. Prawie kady czuje si niemiay w obliczu nowej sytuacji i nie znanych, obcych ludzi. S te jednak tacy, dla ktrych w kontaktach z nieznajomymi nie istnieje bariera niemiaoci, dlatego e tak naprawd s oni nieistotni". Dopiero wobec znajomych niemiao zaczyna odgrywa rol. Byem zupenie nie przygotowany na to odwrcenie barier w przypadku jednej z moich najbardziej niemiaych studentek. Laura bya adn, dwudziestojednoletni studentk ostatniego roku, ktra nie bya w stanie przedstawi si na zajciach bez rumienienia si i nerwowego krcenia na krzele. Za to po zajciach pracowaa dorywczo, pozujc do aktw kobiecych. Do jej mieszkania przychodzili mczyni fotografowa j nag lub tylko (udajc, e maj w aparacie film) obserwowa j, jak przybiera rne prowokujce pozycje. Kosztowao to 20 dolarw za godzin, dotykanie byo zabronione! Laura powiedziaa mi, w jaki sposb byo dla niej moliwe rozbieranie si do naga przed obcymi: W zasadzie jestem skromna i niemiaa wobec mczyzn. Wydaje mi si wic troch dziwaczne, e pokazuj si nago nieznajomym, a nie przeszam czego w rodzaju dezynfekcji pokazujc si najpierw nago mojej rodzinie, czy przyjacioom. Gdy zaczam pracowa jako modelka, bardzo szybko zaczam postrzega ludzi, ktrzy do mnie przychodzili, jak przedmioty, dokadnie tak jak oni widzieli mnie. Wtedy stao si to bardzo atwe. Czuam si tak, jakbym miaa wadz - byli to gwnie smutni mczyni, ktrzy chcieli troch podniety. A w kocu stao si to tak przygnbiajce, e przestaam". Innym przykadem takiego odwrcenia barier moe by prostytutka, ktra co noc ma p tuzina klientw, ale twierdzi, e jest niemiaa gdy jest z kim, kto jej si podoba". Sporzdzenie mapy barier niemiaoci dla danej jednostki nie jest proste, gdy czasem s one zamaskowane. Jakie pojedyncze zachowanie moe wyglda na swobodne i beztroskie, a by oparte na wrogoci lub lku. Dobrymi przykadami tego zjawiska moe by czue uszczypnicie, artobliwa
48

zoliwo, czy dwuznaczny komplement. Badacz i psychoterapeuta, Leonard Horowitz, rozrnia dwie kategorie zachowania, ktre le u podstaw wszystkich relacji interpersonalnych: zachowania zmierzajce do zmniejszenia dystansu midzy ludmi - dziaania typu C (ang. : closer) i zachowania zmierzajce do zwikszenia tego dystansu - dziaania typu D (ang. : distance). Zachowania typu C pojawiaj si tam, gdzie jest ch wsppracy, wspdziaania, zblienia, zgody, dzielenia si i wreszcie, mioci. Zachowania typu D pojawiaj si tam, gdzie jest dystans, niezgoda, brak zaufania, dezaprobata, krytycyzm i wrogo. Czasem zachowania typu D stanowi bariery, ktre inni musz chcie pokona, zanim okazane zostanie ciepo typu C. Czasem znw osoba niemiaa wysya rwnoczenie dwa sygnay: Odejd, potrzebuj ci". Moe to by nie zamierzone tak, jak w przypadku reguy Zawsze ranimy tych, ktrych kochamy". Moe to te by taktyka ochronna, co wida w stwierdzeniu tego modego mczyzny: Mam siln potrzeb potwierdzania uczu. eby czu si bezpiecznie w przyjani z drug osob, potrzebuj z jej strony mnstwa pozytywnych sygnaw. Czasem celowo robi rne dziwne rzeczy, eby upewni si o wsparciu przyjaciela i mojej wasnej niezalenoci". Te dziwne rzeczy" mog by nie tylko testem przyjani, lecz take czci niewiadomego planu, ktrego celem jest zapewnienie sobie poraki. Wiele osb tak bardzo boi si poraki, e unika sytuacji, ktre nios ze sob choby najmniejsze jej niebezpieczestwo - poraki zawodowej, towarzyskiej, czy erotycznej. Gdy sytuacji takiej nie da si atwo omin, pojawia si czasem efekt paradoksalny czowiek wkada zbyt mao wysiku w zdanie egzaminu, czy uzyskanie odpowiedniego stopnia. W ten sposb porak mona przypisa temu, e za mao si pracowao, a nie temu, czego naprawd si obawiamy - brakowi zdolnoci. Terapeuta Richard Berry opisuje pacjentw, ktrych sposb radzenia sobie z lkiem przed porak polega na tym, eby do niej doprowadzi - eby im si nie udao. Doprowadzaj do sytuacji, ktrej najbardziej si obawiaj, gdy prowokowanie takiej sytuacji stwarza im iluzj, e j kontroluj, a nie, e ona ich kontroluje", relacjonuje Richard Berry. Ludzie, ktrym z pozoru zaley na tym, eby polepszy swoje towarzyskie i/lub erotyczne relacje z innymi, tak manipuluj okolicznociami, e doprowadzaj do wci powtarzajcych si poraek. S to jednak poraki pod ich wasn niewiadom kontrol. Nie s one wynikiem ich osobistego nieprzystosowania; win ponosi tu raczej czas, miejsce, inni ludzie, system, wszystko tylko nie ja'". Mczyni o przecitnym wygldzie, ktrzy uganiaj si za wyjtkowo atrakcyjnymi kobietami, przygotowuj grunt dla swojej poraki. To samo robi kobiety, ktre wychodz za m z pen wiadomoci, e ich partner jest uzaleniony od alkoholu, narkotykw, czy hazardu. Czasem obawa przed porak miesza si z obaw przed sukcesem, gdy sukces oznacza zmian statusu, nowe sposoby dziaania, porzucenie starych dobrze znanych cieek i podjcie wyzwania, ktre stawia przed nami nowe i nieznane. Znam pary, ktre zerway ze sob dokadnie w chwili, gdy ich zwizek wydawa si bardzo bliski i zayy. W kilku przypadkach mczyzna, bez adnej widocznej przyczyny, stawa si nagle, ku zdumieniu kobiety, chodny i daleki. I wkrtce nastpowao cakowite zerwanie, bo ona bya po prostu zbyt wymagajca". Zayo budzia w mczynie popoch. Ludzie czsto wysyaj pomieszane sygnay, niewiadomi sprzecznoci pomidzy tym, co wiadomie robi i tym, co niewiadomie czuj. W niektrych dobrze ustrukturalizowanych sytuacjach te podwjne sygnay staj si bardziej intensywne i s dodatkowo komplikowane przez sygnay nadawane przez innych. Najlepiej wida to na szkolnej zabawie. Zataczysz? Emerson przypomina nam, e spoeczestwo to bal maskowy gdzie kady ukrywa swj prawdziwy charakter i ujawnia go w ukryciu". Prbowaem dowiedzie si, w jaki sposb niemiao wpywa na
49

stosunki spoeczne w jeszcze inny sposb - staraem si odtworzy te straszne sytuacje, w obliczu ktrych ludzie tak czsto staj si niemiali. Jedn z nich jest zabawa taneczna". Wikszo z nas zna atmosfer szkolnej potacwki - bardziej moe pamitajc swoje plany nawizania kontaktu cielesnego ni osignite sukcesy, czy porwanie przez bohatera naszych marze w piknej biaej limuzynie. (Na szczcie, po szkole redniej te si yje, czego dowiadujemy si od Ralpha Keyes'a - nawet liczna Ali McGraw jako nastolatka bya niewyrniajc si, wtopion w to panienk, z ktr przez ca szko redni nikt nie umwi si na randk. 10 Jest to jednak niewielka pociecha dla wszystkich tych, ktrzy byli zbyt niemiali, eby poprosi j do taca. ) eby dowiedzie si czego wicej o dynamice niemiaoci w tego rodzaju sytuacjach spoecznych, zaaranowaem klasyczn szkoln zabaw - z muzyk dyskotekow, coca-col i przyciemnionym wiatem - dla studentw z mojego seminarium o niemiaoci. Dziewczta, ktre zamiast swoich zwykych dinsw miay na sobie sukienki, natychmiast usiady po damskiej" stronie parkietu. Chopcy, w sportowych marynarkach i pod krawatem", co te byo dla nich strojem niezwykym, szybko zgromadzili si w strefie mskiej". Przez dziesi minut muzyka graa, ale nikt nie zama szeregw. Nastpnie, grupa chopcw ruchem gsienicy zacza przesuwa si wzdu brzegu parkietu w kierunku damskiego" terytorium. Dziewczta obserwoway ich ostronie. Jeff, id pierwszy". Nie zmuszaj mnie, stary. Pjd jak bd gotowy". Ty, Mik, Carolyn na ciebie patrzy". Ty jeste pewny siebie, jak masz na ni ochot, jest twoja, wystarczy poprosi. Tak czy owak, dla mnie jest za wysoka". No, Judy, popro tego studenta z zagranicy, wyglda jakby na to czeka". Cecily, zejd ze mnie, dobrze? To nie jest zabawa dobroczynna". Wreszcie, duy Jeff pyta Coleen, czy z nim zataczy i lody zostaj przeamane. Muzyka jest szybka i dobrze im si razem taczy. I ju gsienicowa formacja zaczyna si rozprasza, ju inni chopcy decyduj si wykona ten wielki krok, gdy muzyka zmienia si w wolny soul". Koniec taczenia, pije si col, sycha nerwowe miechy. Zbyt wolna, zbyt prdko. Przy szybkiej muzyce nie trzeba wiele rozmawia - mona si skupi na krokach tanecznych, albo taczy osobno, albo rozmawia o muzyce. A wolno znaczy blisko, a blisko oznacza, e lepiej szybko zacz mwi, zanim ciaa zaczn porozumiewa si niewerbalnie. Zaproszenie do wolnego taca jest przez wszystkich odbierane jako intymne zaproszenie do bliskoci. Tancerze taczcy przy szybkiej muzyce mog po prostu lubi szybkie tace - nie ma znaczenia, z kim tacz. Ale wolny taniec to zupenie co innego. Mik wykonuje ruch i prosi do taca nasz bardzo niemia i bardzo mi Judy. Dlaczego wszyscy si mnie czepiaj?" wybucha Judy, czciowo w odpowiedzi na wczeniejsze zaczepki Cecily. Ale ju si stao - cios zosta zadany. Zmieszany i dotknity Mik wycofuje si i wpycha rce do kieszeni. Mimo wszystko jednak decyduje si sprbowa z kim innym zamiast wraca do grupy z pustymi rkami. A ty, chcesz zataczy?" mwi z penym wyzwania zdenerwowaniem do dziewczyny na kocu rzdu. Do mnie mwisz?" No, zataczysz, czy nie?" ... Nie, dzikuj, ... moe pniej". Jak moga zgodzi si na to, by by w oczywisty sposb wybran z braku laku"? Jak moga inaczej odpowiedzie na tak wyzywajce zaproszenie? Mike jest zestrzelony, poleg w boju. Ale poniewa nie jest znw tak bardzo niemiay, prbuje od nowa, z now partnerk i udaje mu si. Muzyka jest goniejsza i szybsza, i w kocu parkiet jest prawie peen, z wyjtkiem dwch dziewczt, ktre usadowiy si w tylnym rzdzie krzese. eby si do nich dosta, mczyzna musi wykaza wicej wytrwaoci i osobistego zaangaowania ni w przypadku dziewczt z pierwszego rzdu. Okazuje si,
50

e dziewczta te nale do naszych najbardziej niemiaych studentek. Dobrze ilustruj one si samospeniajcego si proroctwa: Rwnie dobrze mog usi z tyu, bo i tak nikt nie bdzie chcia ze mn taczy". I pewnie, e nikt ich nie poprosi do taca - zapuciy korzenie w ogrodzonej strefie, w ktrej nigdy nie rozkwitn. Wszyscy wiedzieli, e ta zabawa bya rodzajem wicze. Nie zmniejszyo to jednak napicia - nadal istotne byo, czy to ciebie pierwsz poprosi do taca najbardziej atrakcyjny chopak, czy te zaprosi ci kto z tylnych szeregw, zmuszony zadowoli si resztkami. Dla chopcw podstawowym problemem jest nadal: A jak mi odmwi?", A moe nie bdzie jej si podoba mj sposb taczenia, albo bdzie chciaa rozmawia, albo moe bd si za bardzo poci?" Uczestnicy takich sformalizowanych rytuaw, poprzez wczytywanie" znaczenia w kady gest i kade zachowanie, wpdzaj si w sytuacj, w ktrej nie ma wygranych. Wydaje im si, e najbezpieczniej jest postpowa wedug regu etykiety i naladowa innych. Takie postpowanie prowadzi do tego, e cz si w pary, ale na tym koniec. Szybko staj si postaciami odgrywajcymi stereotypowe role. Tylko wtedy, gdy dziaamy niezalenie od tego, czego wymaga od nas sytuacja, inni ludzie wierz, e widz prawdziw" osob, i e to wanie w nich jest co szczeglnego, co wyzwolio w nas to cudownie nietypowe zachowanie. Dobrym tego przykadem jest sytuacja gdy mczyzna wykonuje jeszcze kilka tanecznych pas i przytula kobiet, mimo, e muzyka przestaa ju gra. Poprosiem swojego asystenta, eby kontynuowa taniec po tym, jak muzyka przestanie gra. Jego partnerki zgodnie oceniy go w tej sytuacji jako atrakcyjniejszego, bardziej delikatnego i jako kogo, kogo chciayby lepiej pozna ni wtedy, gdy ten sam mody czowiek grzecznie koczy taniec w chwili, gdy koczya si muzyka. Jeeli chcesz si schowa, najbezpieczniej jest robi to co inni, podporzdkowa si reguom. Jeeli chcesz by dla kogo osob szczegln, wtedy nie moesz by tylko jedn z posusznych owieczek. Moim niemiaym studentom, ktrzy naprawd chc na zabawie pozna konkretn osob, ale boj si, e odrzuci ona ich zaproszenie, daj nastpujc rad: niezobowizujco zapytaj Czy masz ochot zataczy?". Jeli odpowie Nie", wtedy szybko odparuj nastpujco: Ja te nie. Czy to nie zabawne, e przychodzi si na zabaw, a jak ju si tu jest, nie ma si ochoty taczy? Czasem muzyka ci nie odpowiada, czasem boisz si, e kto, z kim chcesz zataczy moe nie chcie zataczy z tob. To jest problem, zwaszcza dla osb niemiaych, takich jak ja". Ty jeste niemiay?" Pewnie, e jestem. A ty uwaasz si za niemia?" I tu zaczynasz wywd o swojej niemiaoci i opowiadasz osobie swoich marze wszystko, co chciaaby wiedzie o niemiaoci, ale bya zbyt niemiaa, by zapyta. W stanie Oregon zaplanowano program badawczy, ktrego celem byo poznanie przyczyn z jakich niektrzy mczyni i kobiety maj zahamowania, jeli chodzi o chodzenie na randki. 11 Porwnano mczyzn, ktrzy przez ostatnie sze miesicy mieli mniej ni trzy randki i kobiety, ktre przez ostatnie sze miesicy miay mniej ni sze randek, z osobami majcymi wicej spotka z pci odmienn i otrzymano kilka interesujcych wynikw. W przypadku zahamowanych mczyzn, bardziej wyrana bya ich negatywna samoocena ni brak umiejtnoci spoecznych. Kobiety natomiast miay problemy raczej z umiejtnoci wspycia spoecznego ni ze zbyt negatywnym obrazem wasnej osoby. Czonkowie zespou badawczego przygotowali dla badanych mczyzn poradnik randkowania", oparty na informacjach uzyskanych od ich rwieniczek i mwicy o tym, jak radzi sobie z randkami. Poradnik okaza si skuteczny - procent randek wrd zahamowanych mczyzn podnis si. Zawarte w nim propozycje rnych strategii pojawi si w Czci II tej ksiki. A co z kobietami? Wraz ze zmian rl pciowych, dokonan przez organizacje kobiece, coraz wicej kobiet decyduje si przej inicjatyw. Dla wielu jest to mniej bolesne ni czekanie na magiczny moment, kiedy to pewno siebie i umiejtno pocz si w t potn si, ktra prowadzi mczyzn do lekkomylnego wyskoku", jakim jest otwarte zaproszenie na zabaw, na drinka lub propozycja spotkania.
51

Czasem jednak te odwane zachty zmieniaj si w spalone podejcia, tak jak w przypadku tej modej kobiety: Na zabawie zobaczyam pewnego mczyzn i obserwujc go taczcego bardzo si podnieciam. Pomylaam sobie, hmm chciaabym z nim zataczy. Ale jak tylko to pomylaam, przepeni mnie silny lk. Cay wieczr zajo mi zbieranie odwagi, eby poprosi go do taca i zanim j zebraam, niemal znienawidziam go za to, e tak na mnie podziaa i byam wcieka na siebie za to, e nie jestem w stanie si do niego zbliy. Tak wic kilka miesicy pniej, gdy zobaczyam go znowu, podeszam do niego i powiedziaam: Musz ci co powiedzie)). On na to: Co takiego? Powiedziaam: Jeste piknym mczyzn. Uwaam, e jeste bardzo atrakcyjny)). On na to powiedzia: O, Boe! z zaenowania przewrci oczami i wymamrota: Ee, to nie ma znaczenia)). Powiedzia te, e najchtniej zapadby si pod ziemi. Pniej dowiedziaam si, e mia wiele wtpliwoci co do swojego wygldu. Tymczasem, poniewa ja byam na pocztku niemiaa, a on jest niemiay chronicznie, a nie miaam ochoty tsknie na niego patrze, eby da mu do zrozumienia, e chciaabym go pozna, wybraam metod bezporedni, wszystko si popltao i mam teraz wraenie, e nigdy nie nawiemy normalnego kontaktu, jak czowiek z czowiekiem. To jest naprawd przykre. Po raz pierwszy w yciu nie byam biernym odbiorc mskich awansw i okazao si to trudniejsze ni sdziam. Przyszo mi do gowy, e by nastolatkiem pci mskiej to musi by pieko. W swojej niemiaoci porzuciam jakkolwiek myl o poznaniu bliej tego mczyzny". Co byo nie tak? Co moga zrobi Mary, eby kontakt zosta nawizany? Dopiero od kilku ostatnich lat kobiety nie chc duej siedzie i czeka, i mie nadziej, e wybierze je wanie ten mczyzna, ktry im si podoba. Zaczy podejmowa bezporednie dziaania i wybiera same. Lecz stare holenderskie przysowie przypomina nam: Ten (lub ta), kto wybiera, jest w kopocie". W kopocie", poniewa dokonujc publicznie wyboru, wyrniamy si z anonimowego tumu i stajemy si odpowiedzialni za skutki naszej decyzji. Jednak tylko poprzez nasze wybory okrelamy sami siebie i zaczynamy kontrolowa swj los. Wiele kobiet, takich jak Mary, wyrastao z wpojonym tradycyjnym przekonaniem o biernej roli kobiety. Niemiao jedynie wzmaga t podstawow bierno. Analogicznie, mczyni zostali zaprogramowani przez stereotyp silnego mczyzny". Tak wic, gdy Mary prosi Johna do taca, z miejsca nastpuje pogwacenie wszystkich oczekiwa. Nawet gdyby zrobia to z wdzikiem i w swobodnym stylu, John mgby stan okoniem. Jego poczucie mskoci moe wymaga od niego, by we wszystkich przygodach z kobietami siedzia w fotelu kierowcy. Jest to jednak jego wasny problem dotyczcy kontroli i mona go zagodzi poprzez bardziej pozytywne dowiadczenia, dalsze zmiany w normach pciowych, a moe nawet troch terapii. 13 Mary nigdy nie zadaa sobie trudu, eby, decydujc si na swj krok, wzi pod uwag jego perspektyw oraz kontekst. Bya zbyt pochonita swoimi wyobraeniami i lkami. Co wicej, zachowaniu Mary daleko byo do wdziku - runa na swoj niczego nie przeczuwajc ofiar i w najbardziej seksistowski sposb oznajmia mniej wicej to: Cze, may, podoba mi si twoje ciao. Pokochamy si?" Zacza zbyt mocno, zbyt nagle, bez przygotowania jakiegokolwiek gruntu dla znajomoci - poza atrakcyjnym wygldem Johna. Za to z jej punktu widzenia nie wydawao si to prawdopodobnie ani za duo, ani za szybko, skoro od miesicy rozpamitywaa swoj nieumiejtno spontanicznego i swobodnego dziaania w chwili, gdy po raz pierwszy zobaczya go jak taczy. I eby katastrofa bya cakowita, okazao si, e John jest niemiaym modziecem, ktry nie umie sobie radzi z komplementami pod swoim adresem. Ten przykad uwiadamia nam te, jak rne emocje zaangaowane s u ludzi niemiaych w to, co na powierzchni wyglda na zwyke zaproszenie do taca. Lk, podanie, nienawi i zaenowanie - wszystkie one w udrce cz si w lotn mikstur,
52

ktra wyklucza swobodny i atwy dostp do podanych osb. Zbyt wiele tu obaw o moliwe negatywne skutki naszych dziaa, by mogy one by niewymuszone, zbyt wiele troski o to, by by to kontakt przyjemny dla obu stron. W przyszoci Mary mogaby odnosi wiksze sukcesy, gdyby uywaa umiejtnoci spoecznych istotnych przy podejmowaniu inicjatywy. Przed pjciem na zabaw powinna przemyle swoje wartoci zwizane z byciem kobiet przebojow i to, jak ona sama chciaaby by zaczepiona w sposb niezagraajcy. Wtedy mogaby by bardziej spontaniczna w swoich dziaaniach powodowanych uczuciami. Mogaby wybra waciwy kontekst dla swojego komplementu, usi obok Johna w czasie przerwy w muzyce i powiedzie: Przepraszam, e jestem taka bezporednia, ale podziwiaam, jak taczysz. Gdzie si nauczye tak taczy?" Komplement jest jasny, ale powiedziany w taki sposb, e nawet jeli John poczuje si nim zaenowany, bdzie mg odpowiedzie na zadane pytanie. Rozmowa moe si wtedy potoczy na temat taca, przyjemnoci zwizanych ze suchaniem dobrej muzyki i relaksu, jaki daje ona po tygodniu cikiej pracy. Gdzie pracujesz?" i tak dalej. Z tak przygotowanym gruntem, bardziej naturalne bdzie dla Johna to, e wykona nastpny ruch i, gdy muzyka znw zagra, zaprosi Mary do taca. Jeli tego nie zrobi, Mary moe powiedzie: Mio mi si z tob rozmawia. Czy chciaby dalej rozmawia taczc, czy wolisz przesiedzie ten kawaek?" W ten sposb Mary daje mu wybr midzy dwiema sensownymi moliwociami: moe albo siedzie i z ni rozmawia, albo taczy i z ni rozmawia. Jeeli odrzuci obie moliwoci (mao prawdopodobne), Mary jeszcze raz mwi, jak przyjemno sprawia jej obserwowanie dobrego tancerza, a nastpnie ponownie bada moliwoci poznania ywiej reagujcego i mniej draliwego mczyzna, ktry z radoci przyjmie awanse wyzwolonej kobiety. Niemiali i seks Seks jest si, ktra wprawia wiat w ruch, ale niemiaych ten ruch zwykle przyprawia o mdoci. Wszystkie czynniki, ktre wywouj codzienne ataki lku, w przypadku seksu cz si by uruchomi bomb zegarow niemiaoci. Kontakt seksualny to sytuacja najbardziej dwuznaczna z moliwych. Nie istniej jasne reguy zachowania, oboje partnerzy s nadzy, odsonici, pozbawieni swoich zewntrznych warstw ochronnych, wielu nie posiada wymaganych umiejtnoci lub nie miao zbyt wiele okazji, eby je doskonali. A poza tym, wiele osb czerpie nierealistyczne wyobraenia o seksie z hollywoodzkich romansw, pornografii, tasiemcowych seriali telewizyjnych, Playboya" i Playgirl". Tradycyjne wartoci, w nadziei na powstrzymanie modych dz a do czasu maestwa, uczyniy z przedstawicieli dwch pci wrogw, a w najlepszym razie obcych. Nic wic dziwnego, e 60% badanych przez nas niemiaych twierdzi, e s niespokojni w obecnoci osoby odmiennej pci! Lk o to, jak si wypadnie jest zmor kadej fazy kontaktu seksualnego. Kobiety czsto zadaj sobie pytania: Czy bd w stanie go zadowoli?", Czy uzna mnie za atrakcyjn?". Dla mczyzny wywizanie si ze swojej roli jest spraw bardziej zewntrzn: Czy bd mia erekcj, czyj utrzymam i dojd do szczytowania?", Czy mj czonek bdzie dostatecznie duy i czy j zadowol?" Niezalenie od tego, ile razy przedtem paday twierdzce odpowiedzi na te pytania, przed kadym intymnym kontaktem wybuchaj nowe lki. Akt seksualny najczciej przedstawia si jako proces dwustopniowy: najpierw zaproszenie do tego, by posun si do koca", a nastpnie, jeeli propozycja zostanie zaakceptowana, zrobienie tego". Jest to bdne i naiwne uproszczenie. Zanim wykona si krok pierwszy, trzeba pokona liczne bariery. W miosnym scenariuszu prowadzcym do tego wielkiego momentu podejmuje si tyle odrbnych decyzji, ile w partii szachw. Kady kolejny krok na tej drodze peen jest niepokoju i grozi moliwoci odrzucenia. Jak blisko usi, kiedy i jak pocaowa, kiedy przesun rk z tego bezpiecznego miejsca w bardziej podniecajce rejony tabu? W jaki sposb wykona ruch std tam, w d, czy w gr, pod, czy do rodka, nie za szybko, nie za mocno, a dokadnie tak, jak trzeba". Ale co to znaczy
53

dokadnie tak jak trzeba"? A podczas gdy czowiek myli i dziaa, i planuje, i knuje, czy jest w stanie trafnie odszyfrowywa sygnay zwrotne? Kiedy odgrywanie trudnego do zdobycia" jest po prostu prowokujc zacht, a kiedy stanowi grzeczn odmow? Wikszo z nas czuje si niemiaa w niektrych sytuacjach erotycznych, jak np. w takiej, jak opisuje ta kobieta: Najmocniej odczuwam swoj niemiao, gdy kocham si z kim po raz pierwszy. Ten pierwszy raz, gdy odkrywa si swoje najbardziej intymne, ja", nagie, z widocznymi wszystkimi nie doskonaociami... jako oszukuj sama siebie mylc, e moe on mnie nie zauway i bdzie kontynuowa to, co robi". Tak jak w innych dziedzinach, bardzo czsto wyrywkowa wiedza o seksie moe by rzecz niebezpieczn, szczeglnie dla osoby niemiaej. Opowiada pidziesicioletnia kobieta: Zawsze czuam si nieswojo z chopcami, a jeszcze bardziej skomplikowa to fakt, e wczeniej dojrzaam fizycznie-w wieku dziesiciu lat - oraz to, e w mojej obecnoci nikt nigdy nie wspomina o seksie, czy czymkolwiek z tym zwizanym. Std w oczywisty sposb staa si to dla mnie strefa pena tajemnic, obaw i bdnych poj. Prawdziw wiedz na temat spraw seksu zaczam zdobywa na pierwszym roku w college'u. Oprcz nauki francuskiego i hiszpaskiego, moja najwiksza nauka odbywaa si w czasie naszych dugich plotkarskich sesji w akademiku. Ale ta wieo nabyta wiedza, zamiast sprawi, e poczuam si swobodniejsza, napenia mnie strachem przed ci i wasn niekompetencj i staam si jeszcze bardziej zahamowana". Gdy relacje midzyludzkie przybieraj posta zayoci seksualnej, udziaem ludzi niemiaych staje si niesprawiedliwie dua dawka kopotw. Przytoczone niej studium przypadku w niewesoy sposb pokazuje jedn stron problemu, jaki niemiali maj z seksem: Mam dwadziecia sze lat, jestem biay, nale do klasy redniej. Dowodem na moj niemiao moe by to, e dotd jeszcze nie yem z kobiet. Jest to zarazem mj najwikszy sekret i najwikszy przykad mojej osobistej poraki. Moja rodzina bya jak z telewizji. Seks nie by traktowany jako co zego, by ignorowany. Nigdy nie widziaem mojej matki nago, nigdy nie widziaem, ani nie syszaem, jak moi rodzice maj stosunek. Zawsze byem bardzo skrpowany, gdy miaem erekcj i w ogle si nie onanizowaem a do wieku dziewitnastu lat. Wczeniej tylko dwa razy miaem orgazm nie podczas snu (mimowolnie pod prysznicem). Byo to mie, ale czuem, e onanizowanie si jest czym zym. A jak ju zmieniem zdanie, byem do tego stopnia opniony w dowiadczeniach seksualnych, e baem si umawia z dziewczynami na randki, bo nie wiedziabym, co robi". Kontakty seksualne stanowi dla osoby niemiaej bardzo powane zagroenie - z tych samych przyczyn, dla ktrych zwykle osoby niemiae czuj si nieswojo w nowych sytuacjach spoecznych, gdzie mog by oceniane i gdzie s naraane na naruszenie swojej prywatnej przestrzeni. W anonimowej ankiecie na temat seksu, ktr wypenio 260 studentw z mojego kursu psychologii, okazao si, e niemiao ma istotny wpyw na zachowania seksualne. Tylko nieznacznie mniejszy procent niemiaych w porwnaniu z reszt chodzi na randki i ma staego chopaka lub dziewczyn. Przepa midzy tymi dwiema grupami pogbia si jednak w miar jak kontakt seksualny staje si bardziej intymny i gboki. Z porwnania stosunkw pciowych 100 obecnie niemiaych osb i ich 160 nie-niemiaych rwienikw wyania si spjny obraz rnic: Nie-niemiali 87% 81% 60% 62% Niemiali 73% 66% 39% 37% Uprawiaem pieszczoty | Onanizowaem si | Uprawiaem seks oralny | Miaem stosunek(nki)
54

Wyniki te na og wygldaj podobnie dla niemiaych mczyzn i niemiaych kobiet, z pewnymi interesujcymi wyjtkami. Trzy czwarte niemiaych i tylko 38% nie-niemiaych kobiet przyznaje si do dziewictwa. Wrd mczyzn 59% niemiaych i 38% nie-niemiaych twierdzi, e nigdy nie miao stosunkw. Z rezultatw uzyskanych od kobiet wynika te, e wrd niemiaych jest o jedn trzeci mniej takich, ktre uprawiay seks oralny i, co dziwniejsze, kiedykolwiek si masturboway. Niektre osoby niemiae pisz, e nie s w stanie oglda si w lustrze, czy nawet patrze na swoje nagie ciao lub samemu je bada - mog czu si niemiae nawet w samotnoci! Niemiali mczyni nie rni si od pozostaych pod tymi wzgldami. Natomiast niemiali mczyni, ktrzy mieli rne dowiadczenia seksualne, przyznaj si do bardziej negatywnych, w porwnaniu z mczyznami nie-niemiaymi, przey zwizanych z posiadaniem dziewczyny, onanizowaniem si, stosunkiem, czy seksem oralnym. Podobnie, niemiae kobiety czerpi mniej przyjemnoci ze swoich dowiadcze z umawianiem si na spotkania, masturbacj i stosunkami. Ponad jedna czwarta niemiaych kobiet, ktre miay stosunki, ma niemie wspomnienia zwizane z tym intymnym przeyciem. I cho badanie to przeprowadzono na niewielkiej prbie, pokazuje ono wyranie, e niemiali mczyni i kobiety maj mniej dowiadcze seksualnych i znajduj w nich mniej przyjemnoci. Prosto, szybko i po ciemku Jeeli kochankowie s szczeglnie niemiali w sprawach seksu, mona przewidzie, e bd uprawiali mio prost, cich, szybk i w ciemnociach. miae eksploracje i dyskusje o wzajemnych preferencjach wzbudzaj czsto zbyt wiele lku, nawet, jeli osoby niemiae s maestwem. Brak szczerej rozmowy na temat seksu jest przyczyn dezinformacji i bdnych rozwiza zarwno w sferze celw, jak i rodkw. Na przykad, cicha pogo za kosmicznym jednoczesnym orgazmem" moe doprowadzi do tego, e wiele wietnie funkcjonujcych par poczuje si rozczarowanych swoim yciem erotycznym nie zdajc sobie sprawy z tego, e jednoczesny orgazm jest trudny do osignicia z powodu psychologicznych rnic midzy kobiet i mczyzn. Zdarza si on czsto w filmach miosnych i w penych satysfakcji listach do redakcji pism erotycznych, ale w zwykych kach goci rzadko. Nierealistyczne oczekiwania, nie zweryfikowane w otwartej rozmowie midzy mem i on, mog prowadzi do utraty radoci z uprawiania seksu. Opisuje to dr Lucille Forer: Wielu mczyzn mwi mi, e nie czuj si dobrze, jeli ich ony nie osigaj orgazmu w czasie kadego stosunku. Tak wygrowane oczekiwania s niemal z gry skazane na porak, poniewa mio fizyczna wci si zmienia i jest inna w zalenoci od czasu, miejsca i okolicznoci. Co wicej, jeli mczyzna za podstaw swojej samooceny bierze swoj sprawno seksualn, to wyrzdza krzywd nie tylko sobie, ale i swojej onie. Waniejsza jest dla niego jego wasna rola, ni ona jako osoba". Charakterystyczne dla niemiaych nadmierne przejmowanie si sob wdziera si take w akt seksualny. U mczyzn, koncentracja na tym, czy bdzie si miao erekcj sprawia, e tam, gdzie powinny si pojawi doznania erotyczne, pojawiaj si myli lkowe. U kobiet, nacisk na to, eby zadowoli partnera i samej odgrywa zadowolon rujnuje spontaniczn przyjemno. Jeeli miar tosamoci pciowej jest dla nas seria uwieczonych sukcesem aktw fizycznych, a nie szerszy zestaw uczu i reakcji, sami prosimy si o klsk. Psychiatrzy George i Joseph Solomon ostrzegaj lekarzy, e powinni by wyczuleni na niemiao jako przyczyn zahamowa i nieprzystosowania seksualnego. Jako przykad zwizku midzy niemiaoci i problemami seksualnymi, opisuj oni przypadek Marshy:
55

Marsha, dwudziestodziewicioletnia panna, bya esencj niemiaoci i usuwania si w cie. Bya bierna, nigdy si niczego nie domagaa i czsto stawaa si ofiar agresywnych mczyzn. Zawsze baa si mwi, a w dziecistwie jkaa si. Bardzo si baa, e bdzie brzydko pachnie, kpaa si dwa razy dziennie i uywaa ogromnych iloci dezodorantw i perfum. W swoich dowiadczeniach seksualnych bya pena niepokoju, zaenowana, oziba i baa si, e puci gazy. Niektrym osobom, takim jak Marsha, wszystko, co wie si z seksem wydaje si brudne i nie powinno si odbywa otwarcie, zwaszcza z kim, kogo si ceni i uwielbia. Niektrzy ludzie znajduj satysfakcj seksualn tylko w kontakcie ze zhabionym, brudnym partnerem". W niektrych przypadkach niemiao moe prowadzi do rozwizoci. Trudniej moe by powiedzie nie" i musie urzdzi scen" ni podda si zalotom chopca. Moe si to zdarzy take w ramach aktywnych stara o popularno, by fizycznym rodkiem osignicia celu, jakim jest iluzja bezpieczestwa psychologicznego. Skoro wszyscy ci chc, to znaczy, e uwaaj ci za atrakcyjn i podan..., prawda? Dr Peter Wish, wicedyrektor New England Institute for Human Sexuality, w niedawnym wywiadzie telefonicznym zaproponowa takie oto zrwnowaone spojrzenie na zaleno midzy niemiaoci i problemami seksualnymi: Powiedziabym, e czasem niemiao wie si z problemami seksualnymi. Miaoby to zwizek z sum niepokoju interpersonalnego, jakiego dowiadcza jednostka oraz z tym, czy jest on przyczyn, czy efektem problemw z seksem. Wiele osb z problemami seksualnymi, z powodu niepewnoci siebie lub zaenowania, ma skonno do unikania innych ludzi. Mczyni, zwaszcza ci, ktrzy maj problemy z impotencj lub przedwczesnym wytryskiem, czsto chowaj si w siebie i to zmniejsza ich poczucie wasnej wartoci. To wycofanie si, a take to, co mona by nazwa niemiaoci, moe pojawi si jako rezultat problemw seksualnych i rozwin si w samoutwierdzajcy si problem". Dla wielu osb niemiaych uczucie nieprzystosowania seksualnego jest zbyt enujce, eby rozmawia na jego temat nawet z terapeut, nie mwic ju o partnerze. Jednym ze sposobw postpowania jest w takich przypadkach po prostu lekcewaenie lub umniejszanie wagi seksu: Zostawmy go tam, gdzie jego miejsce, dobrze?" Inny sposb to niechtna decyzja pozostania kawalerem lub star pann, co gwarantuje cakowite uniknicie nieprzyjemnoci. Cho oczywicie wiele si w ten sposb traci. Ideaem, jaki proponujemy osobie niemiaej nie jest po prostu uprawianie seksu, lecz potraktowanie dowiadczenia seksualnego jako jednego z najwaniejszych ludzkich przey. Wielki humanista Roio May potwierdza to, co wszyscy wiemy intuicyjnie: Kady czowiek, dowiadczajcy na swj sposb samotnoci i odosobnienia, pragnie zjednoczenia z innym czowiekiem. Tskni do udziau w zwizku wikszym ni on sam. Zazwyczaj dy do przezwycienia swojego odosobnienia poprzez jak form mioci". Nie jest to jednak mio bierna, ktra czeka na waciwy czas, miejsce i osob, z ktr si zczy. Jest to mio wywodzca si z daimoniona: W swych waciwych proporcjach, daimonion to impuls polegajcy na wyciganiu rki do innych, na wzbogacaniu ycia poprzez seks, na tworzeniu, na cywilizowaniu. Jest to rado i uniesienie, albo po prostu bezpieczestwo pynce ze wiadomoci, e co znaczymy, e moemy wpywa na innych, ksztatowa ich, korzysta z rzeczywistej wadzy. Jest to sposb upewnienia si, e jestemy doceniani".
56

Nauczycielem, ktrego wybrabym, eby wyprowadzi nas z naszego niemiaego zaabsorbowania wasnym ja" i powid ku zatopieniu si w zmysowoci ycia z innymi i poprzez innych, jest Grek Zorba. W postaci Zorby Nikos Kazantzakis daje nam przykad siy yciowej w dziaaniu. Dla Zorby grzechem wobec natury" jest nie kocha si z kim kiedy tylko mona, nie cieszy si piknem kadej pory roku, nie zanurzy si w spoecznoci swoich blinich. Uczc swojego niemiaego szefa, Michaela, taczy, Zorba pokazuje mu (a take nam) jak, wycigajc rk do innego czowieka, zaczynam docenia zbyt dugo tumione uczucia. Jednak nawet tak wielki mionik ycia jak Zorba miaby rce pene roboty gdyby musia stawi czoa problemom, o jakich mowa w nastpnym rozdziale. 6 Od smutnego przez zego do troch szalonego Do tej pory przygldalimy si temu, jak niemiao wpywa na nas wszystkich. Wiemy ju o wizieniach, ktre sami dla siebie budujemy i o tym, jak przeszkadzaj nam one w penym, satysfakcjonujcym yciu. Zanim jednak dotrzemy do obiecanej ziemi rozwiza w Czci II, musimy zbada jeszcze jedno rozwidlenie na naszej drodze - ciek, ktr mona nazwa: Niemiao jako prawdziwy problem". Poprowadzi nas ona przez miejsca, ktre czsto s smutne, czasem ze, a czasami nawet szalone. W tym rozdziale zajmiemy si wyniszczajcymi problemami osobistymi i spoecznymi, ktre s zarwno przyczyn, jak i efektem niemiaoci: bezosobowy seks, alkoholizm, zachowania agresywne. Zobaczymy te, jaka przyszo stoi przed nami jako spoeczestwem ulegym, penym niemiaych ludzi gotowych zrezygnowa ze swojej wolnoci w zamian za poczucie bezpieczestwa, i c to moe oznacza dla nas samych. Najpierw jednak wrmy do wanego problemu wspomnianego w rozdziale 5. - jak osoba niemiaa zaspokaja swoje potrzeby seksualne? Zgodnie z nasz wersj popularnej piosenki, nie zawsze moesz dosta to, co chcesz, ale za pienidze zawsze moesz dosta to, czego potrzebujesz. Seks na sprzeda Gwn pobudk nieangaowania si" jest pragnienie ucieczki od blu istnienia, a przede wszystkim od mioci, ktra, erotyczna, czy nie, jest cik prac. (George Orwell Refleksje na temat Gandhiego, Shooting an Elephant) Nie wiedziaem, e kochanie si z kobiet moe by takie pikne", powiedzia, kiedy by ju ubrany i gotw do wyjcia. Myl, e jeste wyleczony i ciesz si. Tyle, e dzi ja atakowaam, a odtd naley to do ciebie. Nie bj si kobiet, po prostu sprbuj znale tak, ktra ci si podoba i dziaaj jak mczyzna, a nie jak dziecko". (Xaviera Hollander The Happy Hooker) Jedynie poprzez intymno seksu moemy uciec od naszej narcystycznej izolacji i dotkn czego najistotniejszego w drugim czowieku. Jednak dokadnie ta sama intymno czyni nas podatnymi na ciosy - odsania nasze ukryte plany, ujawnia nasze kryjwki i odkrywa t niepewno, ktr zwykle ukrywamy przed wiatem grajc dorosych". Dla wielu niemiaych ryzyko intymnoci stanowi zbyt wysok uczuciow cen za zwizek seksualny ze znajomym, czy partnerem. Wielu z nich gotowych jest jednak paci gotwk, eby dosta to czego potrzebuj. Analiza odbiorcw pornografii w San Francisco, dokonana przez Harolda Nawy'ego, ukazuje interesujce podobiestwa midzy mczyznami nabywajcymi fotografie i obrazy erotyczne i
57

chronicznie niemiaymi. 1 Wikszo badanych mczyzn chodzi na filmy pornograficzne sama. Wikszo rzadko lub nigdy nie widziaa swoich rodzicw nago. Wielu nie miao stosunkw przed ukoczeniem dwudziestego pierwszego roku ycia. Ponad 40% nie byo zadowolonych ze swojego aktualnego partnera. Ich ony, jeli je mieli, nie wiedziay o ich popoudniowych wycieczkach do kina. Wicej ni poowa wydaa w zeszym roku ponad 100 dolarw na pornografi. Trzy czwarte przyznao si, e kupuje publikacje erotyczne w ksigarniach tylko dla dorosych. Gdy zakada paszcz, pan Bywalec Filmw Pornograficznych jest, cytujc Nawy'ego, wzorem Amerykaskiego sukcesu - krgosupem narodu". Zazwyczaj jest biay, w rednim wieku, z klasy redniej, onaty, porzdnie ubrany, ma wysze wyksztacenie i pracuje umysowo. Moe jest take niekochany, nie kochajcy i nie ma ochoty podejmowa ryzyka zwizanego z naprawd bliskim zwizkiem. W kadym razie, ponad 80% osb z prby Nawy'ego uwaao, e pornografia zapewnia ujcie hamowanym emocjom. Innym oczywistym ujciem, przynajmniej dla mczyzn, jest prostytucja. Panna Kitty, zarzdzajca jednym z burdeli w San Francisco, zamknitym niedawno przez policj obyczajow, opowiedziaa mi o klientach, ktrzy pac 60 dolarw za godzin zjedna z jej dziewczt, a potem s zbyt niemiali, by wej na gr. Przez wikszo, a czasem przez ca t kosztown godzin mwi o swoim maestwie, o problemach zawodowych", powiedziaa. Czasem trzeba im przypomina, za co zapacili". eby zebra wicej informacji o zalenoci midzy niemiaoci i bezosobowym seksem, przeprowadzono wywiady z dwudziestoma prostytutkami (poza godzinami ich pracy). Rozmowy te prowadziy bye prostytutki w orodku Delancy Street Foundation w San Francisco. Poowa wywiadw pochodzi od prostytutek pracujcych na ulicy, pozostae od pracujcych w hotelach, domach publicznych lub tylko na telefon, oddajcych swoje usugi mczyznom powoujcym si na staych klientw. Przecitnie, w dobr noc, kada z nich obsugiwaa okoo szeciu mczyzn. Na mniej przedsibiorczym kracu skali znalazo si kilka takich, ktre miay tylko dwch klientw, natomiast rekordzistka na drugim kocu uprawiaa jednej nocy seks z dwudziestoma rnymi mczyznami. Gdy zapytano, jaki procent ich klientw jest, wedug nich, niemiaych, kobiety te oceniy, e okoo 60%. Kilka prostytutek powiedziao, e praktycznie wszyscy ich klienci s niemiali, a tylko dwie uwaay, e jest takich mniej ni poowa. Nie moglimy niestety potwierdzi tej diagnozy pytajc mczyzn, czy uwaaj si za niemiaych, bdziemy wic musieli by ostroni w naszych wnioskach. Mimo to jednak, odpowiedzi prostytutek na nasze pytania mog nam pomc lepiej zrozumie stosunek niemiaego mczyzny do seksu. Pytanie: Jak poznajesz, e facet jest niemiay? Odpowiedzi: Zwykle chwil mi si przyglda. To jest sygna dla mnie. Nie lubi tego robi, ale na og wtedy podchodz do niego. Po tym, jak si do tego zabiera. Zwykle objeda dzielnic cztery lub pi razy. Jest zamknity w sobie. Nie zachowuje si cakiem spokojnie. Niechtnie si rozbiera. Chce rozmawia o wszystkim, tylko nie o seksie. Niemiay nie znaczy spokojny - znaczy, e facet jest zakopotany i nie wie, jak ma podchodzi do caej sprawy seksu. Wyglda na zagubionego i samotnego. Potrzebuje zachty i pomocy. Pytanie: Czy niemiali klienci traktuj ci jako inaczej ni pozostali? Odpowiedzi: Tak, s bardziej niezrczni. To tak, jakbym ja bya szefem, a oni mnie suchali. Jeeli o co prosz, to mwi o tym naokoo, a ja to zaproponuj. Nie s wcale agresywni, musisz si niele napracowa. S grzeczniejsi. Jest dua rnica. Na pocztku s bardziej delikatni, ale po jakim czasie robi si bardziej zabawowi. Kiedy s niemiali, a ty moesz sprawi, e poczuj si na luzie, to moe by bardzo intratne. Pytanie: A co zauway las, jeli chodzi o sprawno seksualn niemiaych mczyzn? Odpowiedzi: Boj si to robi. S zwykle bardzo nerwowi. Bardziej si boj, e kto ich przyapie.
58

Myl, e szybciej osigaj orgazm, bo s tacy nienormalni. Trudno jest utrzyma u nich wzwd, tak s zaprztnici sob. Pytanie: Dlaczego niemiali mczyni pac prostytutce? Odpowiedzi: S zbyt niemiali, eby powiedzie swoim onom, czy przyjacikom, czego naprawd by chcieli. Prostytucja to dla nich sposb zaspokojenia swoich potrzeb seksualnych. Odkryam, e w niemiaych mczyznach jest sporo perwersji. A czuj, e nie powinni mwi o tych potrzebach swoim onom. Potrzebuj kogo, kto pokae im, co maj robi. Mog nie mie dziewczyny, albo nie wiedz jak j zdoby. Z tego wyania si wyrany wizerunek niemiaego mczyzny, ktry paci za seks. Niechtnie inicjuje dziaanie, jest niezrczny w sprawach seksu. Jest bierny, ulegy, martwi si o swoj sprawno, nie jest w stanie wyrazi swoich odczu i pragnie dotyczcych seksu. Kupuje wic to, czego mu potrzeba. Nie oczekuje si tu od niego, e nawie trway zwizek, nie musi wic ryzykowa, e si zaangauje lub zobowie. Wielu mczyzn prostytutka oniemiela w o wiele mniejszym stopniu ni przyjacika, czy ona. Pozwala mu si odpry za pomoc kilku drinkw. Wikszo tych kobiet przejmuje inicjatyw w kierowaniu aktywnoci seksualn - prowadz mczyzn, instruuj go, co ma robi i sprawiaj, e czuje si dobrze i kompetentnie w tym, co robi. Na samym pocztku otwarcie ustalaj warunki kontraktu seksualnego, tak, e mczyzna moe przesta si martwi o to, co moe, a czego nie moe robi i o co moe prosi bez podejrzenia o zboczenie. A co z samymi prostytutkami? Dziewi z nich powiedziao, e zdecydowanie nie s niemiae, sze okrelio si jako niemiae, a pi jako niemiae w pewnych sytuacjach. Wydaje si, e nie s niemiae, gdy maj do odegrania rol - grajc prostytutk: Tak, w pewnych sytuacjach jestem troch zahamowana. Ale kiedy zarabiam pienidze, nie jestem niemiaa. Tak. Ale teraz, kiedy musz si zajmowa innymi niemiaymi ludmi, nie jest to ju problem. Jestem niemiaa w pewnych sytuacjach, ale na pewno nie jeeli chodzi seks. Niektrym jednak niemiao utrudnia prac: Tak, jestem do pewnego stopnia niemiaa. Mog i z facetem do ka tylko wtedy, jak jestem napana albo pijana". Konserwowanie niemiaoci w alkoholu W Stanach Zjednoczonych jest dziewi milionw alkoholikw. Jedna osoba na pi mieszka z kim, kto pije za duo i robi to co najmniej od dziesiciu lat. Czsto win za ten wysoki wskanik alkoholizmu obarczamy nasze pene lku czasy. Jednak we wszystkich epokach ludzie z bardzo rnych kultur prbowali zmieni wewntrzne przeycia i zewntrzn rzeczywisto za pomoc zmieniajcych nastrj, przynoszcych przyjemno napojw odurzajcych. Teraz jednak pije proporcjonalnie wicej osb, wicej zaczyna pi wczenie, a spoeczne i ekonomiczne skutki tego jednostkowego denia do opanowania yciowego stresu s bardziej rozlege. Raport specjalnej komisji kongresu z 1971 roku jasno stwierdza, e nie istnieje jedna, prosta przyczyna tego zjawiska. Alkoholizm naley traktowa raczej jako reakcj na zesp czynnikw psychologicznych i spoecznych w samej jednostce i w jej otoczeniu. Nie mona stwierdzi, jak czsto naduywanie alkoholu jest przyczyn, a jak czsto skutkiem", mwi badacze, lecz jest absolutnie oczywiste, e problemy alkoholowe id w parze z innymi postaciami nieszczcia". Alkohol moe osabi zahamowania emocjonalne, jakie wszyscy odczuwamy. Pisarz i dziennikarz Jimmy Breslin podkrela: Trzeba zrozumie, czym jest drink. W wiecie, gdzie istnieje prawo skierowane przeciwko ludziom okazujcym emocje lub usiujcym uwolni si od szarzyzny swojego ycia, drink to nie jest narzdzie
59

spoeczne. To co, czego potrzebujesz, eby y". Niektrzy znawcy twierdz, e potrzeby osoby niemiaej - potrzeba przezwycienia uczucia nieprzystosowania, potrzeba akceptacji, bycia czci grupy - mog by bezporednio zwizane z piciem i czsto z alkoholizmem. Dr David Helms z Centrum Waszyngtona w Bostonie, komentuje to tak: Mona wysun bezpieczne uoglnienie, e wiele osb zaczyna pi z powodu uczucia nieprzystosowania spoecznego. Zwykle jednak nie okrelaj one swoich uczu terminem niemiao. Uywaj o wiele bardziej dramatycznych okrele: boj si ludzi. Mwi, e obawiaj si da upust swoim uczuciom. Boj si, e jeeli to zrobi, zostan odrzuceni. Zaczynaj wic pi, eby si rozluni". Fred Waterhouse, byy alkoholik, a obecnie dyrektor Zrzeszenia Halfway Houses w Massachusetts, proponuje nastpujcy osobisty opis powiza midzy niemiaoci i alkoholem: Mj problem z piciem wynikn z potrzeby poczucia si dorosym i rwnym moim wsppracownikom. Wydawao mi si, e z drinkiem w doni jestem bardziej interesujc osob, bardziej byskotliwym rozmwc. Oczywicie w rzeczywistoci alkohol powiksza jedynie to uczucie niedopasowania, ale niemiay alkoholik odczuwa desperack potrzeb przynalenoci i pasowania do swojej grupy. W osobowoci wyleczonych alkoholikw zauwayem wyrane zmiany. Nawet osoby, ktre pierwotnie miay problemy z niemiaoci, po rzuceniu picia umiay znale sposoby ich przezwycienia. Niemiao, czy uczucie niedopasowania nie jest cech, z ktr trzeba y - mona si zmieni nie uywajc protezy w postaci alkoholu". Inny alkoholik ujmuje to w ten sposb: Wszyscy, ktrych spotkaem w towarzystwie Anonimowych Alkoholikw byli patologicznie niemiali. Kiedy zastanawiaem si, dlaczego tak jest, uderzya mnie myl, e w moim przypadku przyczyn alkoholizmu byo to, e picie wyczao zawsze sprawne urzdzenie kontrolne. Nadmierne picie wycza je zanadto i zmienia w nieodpowiedzialno spoeczn, ale podejrzewam, e alkoholicy pij przede wszystkim dlatego, e s tacy niemiali". Niemiali nastolatkowie czsto zaczynaj pi, eby podporzdkowa si presji spoecznej rwienikw. Pragn by zaakceptowani jako czonkowie grupy i prbuj osign to w ten sposb, e w ogle si od niej nie rni. Chciaam si zagubi w nurcie ycia" zwierzya si niemiaa starsza kobieta, ktra od lat jest alkoholiczk. Nie chciaam si wyrnia, by zauwaona, wyodrbniona, policzona". Jednak kiedy alkoholicy zaczynaj pi zbyt duo, nagle trac swoj dotychczasow grup spoeczn. Musz wic znale nowe miejsce i ludzi, z ktrymi bd mogli pi, eby potwierdzi swoje wasne poczucie wtpliwej ludzkiej wartoci. Dla dorosego zawieranie nowych przyjani nigdy nie jest atwe dla niemiaego alkoholika staje si niemoliwe bez kilku solidnych dawek alkoholu. Ten sam lk, ktry na pocztku pomaga w uzasadnieniu potrzeby picia, staje si w kocu rzeczywistoci, gdy pijak jest wyrzucony poza nawias spoeczestwa, bo jest inny, nieprzystosowany i gorszy. By moe jedno z najbardziej wymownych wyjanie dynamiki syndromu niemiaego alkoholika pochodzi od pewnej mojej krewnej, ktra dopiero niedawno uwiadomia sobie, e jest alkoholiczk i podja wysiki, eby przesta pi: To wanie przede wszystkim nasza troska o to, by kocha i by kochanym, akceptowa i by akceptowanym prowadzi nas w objcia naogu. Jestemy przeraeni. To my jestemy tymi, ktrzy
60

kadego dnia na rne sposoby spodziewaj si, e wiat si zawali, i nie oczekujemy, e zawali si wanie na nas, ale na tych, za ktrych jestemy odpowiedzialni.... Wszyscy, poczwszy od mczyzny, ktry od dziewiciu lat jest trzewy, a skoczywszy na kobiecie, ktra przestaa pi w zeszym tygodniu, przyznamy, e sami siebie bardziej lubimy, a znajomi uwaaj nas za bardziej czarujcych, sympatycznych, seksownych (zalenie od kryterium akceptacji) wtedy, gdy si napilimy, ni wtedy, gdy jestemy trzewi. Problem polega na tym, e jeden drink to za duo, a tysice drinkw nie wystarczaj. C wic takiego robi dla nas alkohol, czego nie moe zrobi adna ilo dobrej woli? Przede wszystkim sprawia, e jestemy mniej wiadomi tego wizienia, jakim jest ja i mniej boimy si zapuci poza jego granice. Dla nas granice, ktre oddzielaj ja od innych, nigdy nie znikaj. Trzewy alkoholik to czowiek w elaznej masce. W alkoholu szuka uwolnienia od samego siebie, chce, eby wieczny cenzor zdrzemn si na kilka godzin. A pokusa picia jest tak silna dlatego, e alkoholik wie, i alkohol dokadnie wypenia wanie to zadanie". Z naszego oglnego badania na temat niemiaoci jasno wynika, e osoby niemiae z powanymi problemami osobistymi, takimi jak alkoholizm, niechtnie prosz innych o pomoc. eby poprosi o pomoc, trzeba cho w minimalnym stopniu posiada umiejtnoci spoeczne, realistyczn samoocen, wykaza si asertywnoci i przyzna si do tego, e jest si innym lub w jaki sposb bezradnym. Wszystkie wymienione tu warunki to typowe problemy osb chronicznie niemiaych, ktre prawdopodobnie przeszkodz im w skorzystaniu z dostpnych sposobw ratunku. Sukces Anonimowych Alkoholikw i innych programw terapii grupowej moe by czciowo wynikiem mniejszego lku przed negatywn ocen osb o podobnym dowiadczeniu (nie takich jak ci czyci, przyzwoici, ubrani na biao lekarze i pielgniarki). Ponadto, te grupy terapeutyczne czsto staj si poszukiwanym rdem kontaktw spoecznych i aprobaty, ktrych brak w yciu niemiaych alkoholikw. Pierwszym krokiem ku wyleczeniu jest zaniechanie zaprzeczania, e jest si alkoholikiem. Krok nastpny to zwrcenie si do innej osoby o pomoc. Zarysowane tu zalenoci wskazuj, e wiele osb topi swoj niemiao w alkoholu. Wnioski te naley jednak potwierdzi za pomoc danych bardziej rygorystycznych ni studia przypadkw i opinie fachowcw. Naley mie nadziej, e takie potwierdzenie niedugo nastpi - jeeli zwizek taki istnieje, to programy leczenia, jeli maj skutecznie zwalcza nag u niemiaych alkoholikw, musz zawiera take sposoby pomagania im w przezwycieniu niemiaoci. Gwatowny wulkan niemiaoci Z reguy ludzie niemiali nie ujawniaj swoich frustracji w postaci jawnej zoci i nie kieruj si w dziaaniu wrogimi uczuciami. Ale tlcy si ar moe wybuchn pomieniem jeli si go podsyci, podobnie jak tumiony gniew. Na przykad gwat to agresywna napa seksualna, ktra narusza intymno kobiety, ale nie mczyzny. 4 Anonimowo gwaciciela i bezosobowy charakter aktu seksualnego z udziaem przemocy sprawiaj, e jest to bezpieczne" ujcie seksualne dla zaburzonych mczyzn, ktrzy musz zdobywa si, gdy nie potrafi przywiza si. Badania nad dorosymi gwacicielami pokazuj, e w wieku dojrzewania nie mieli oni osobistych dowiadcze z dziewcztami, a ich otoczenie domowe nie byo ukierunkowane na seks. Wielu gwacicieli wyznaje, e nigdy nie widzieli swoich rodzicw nago, e seks nigdy nie by tematem rozmowy, i e zwykle byli surowo karani za ogldanie pornografii. Gwaciciele maj due trudnoci z mwieniem o seksie i kontakty seksualne sprawiaj im mniej przyjemnoci ni mczyznom w tym samym wieku i z podobnego rodowiska, ktrzy nie s gwacicielami. Mentalno gwaciciela ma wiele wsplnego z mentalnoci skrajnie niemiaego mczyzny, ktry boi si wszystkich kobiet, a take intymnoci i bliskoci, jakie niesie ze sob ludzka seksualno. 5 Gwaciciel zastpuje czuego czowieka, jakim nie umie by z kobietami, brutaln besti. Tak jak wandal,
61

ktry niszczy przedmioty, dlatego, e nie umie ich doceni i podzieli si nimi z innymi, gwaciciel niszczy integralno kobiet i pikno mioci. W rzeczywistoci pierwotny lk przed napaci seksualn sprawia, e wiele kobiet jest niemiaych wobec wszystkich mczyzn, u ktrych sia moe w akcie seksualnym przeway nad rozsdkiem i delikatnoci. Oczywicie nie wszyscy niemiali mczyni s gwacicielami, ale prawd jest, e niemiali ludzie maj problemy z radzeniem sobie ze swoimi silnymi emocjami. W naszej klinice niemiaoci pacjenci konsekwentnie zaprzeczaj, jakoby odczuwali siln wrogo, cho czsto wyranie si ona ujawnia. Mwi o tym, e s osaczeni przez nudnych i agresywnych ludzi, czuj, e czsto s zmuszeni poddawa si woli dominujcych czonkw grupy, czuj si wykorzystywani przez w oczywisty sposb podrzdne autorytety. Kt na ich miejscu nie odczuwaby zoci? Dla niektrych z nich, chodny, oficjalny i peen dystansu styl bycia powcigliwej niemiaoci" stanowi warstw ochronn, ktra broni ich przed oczekiwaniami innych ludzi. Jeli zachowujesz si w sposb nieoficjalny, ludzie oczekuj od ciebie rnych rzeczy, ktrych moesz nie mie ochoty dawa wtedy, kiedy oni chc", powiedzia pewien niemiay prywatnie, lodowato chodny student z naszej kliniki. Jeli tylko jest to moliwe, ludzie niemiali unikaj zagraajcych kontaktw spoecznych lub uciekaj od nich. Kiedy jednak konfrontacja jest bezporednia, a drogi ucieczki odcite, osoba niemiaa jest w kopocie. Niezdolna do negocjowania konfliktu lub zaproponowania planu pojednania, nie jest w stanie rozstrzygn sporu i doprowadzi do pokojowego, oboplnie satysfakcjonujcego porozumienia. Najczciej decyduje si ustpi, podda, wsta, wyj, zrobi to, czego si od niej oczekuje - chocia niechtnie. W przypadku niektrych niemiaych ten cykl powtarza si bezustannie. Niech narasta i narasta, ale trzymana jest w ryzach, wraz z innymi silnymi emocjami, ktre odczuwa niemiaa osoba. A potem ktrego dnia... Terapeuta skazanego mordercy opisa nastpujcy scenariusz wydarze prowadzcych do nagego morderstwa. Cae zdarzenie opiera si na klasycznym trjkcie miosnym, w ktrym udzia bior: chronicznie niemiay Pan X - morderca, Pani Y - kobieta, z ktr X mieszka i przyjacika X. Przyjacika tak opisaa Pana X: Mwi o swojej wielkiej niemiaoci (ktra jego zdaniem jest synonimem braku poczucia bezpieczestwa) w dziecistwie, kiedy to zsiusia si w majtki zamiast poprosi nauczyciela o pozwolenie pjcia do azienki.... Czuje si na tyle nic nie wart, e dowiadczanie i posiadanie wasnych uczu nie jest dla niego czym realnym. Do dzi nie zdaje sobie sprawy, e zanim zabi Y, od jakiego czasu by zakochany w innej kobiecie... " Nastpnie terapeuta opisuje krytyczne wydarzenia, ktre doprowadziy do brutalnego morderstwa na Pani Y: Y wiedziaa, e spotyka si z inn kobiet, jest ni zainteresowany i czua si zagroona. Gdy sytuacja staa si zbyt zagraajca, Y dwukrotnie rzucaa X, a nastpnie do niego wracaa. Wreszcie zadaa, eby oboje si ustabilizowali, poznali si lepiej i eby X przesta spotyka si z t drug kobiet. X pragn nadal spotyka si z nimi obydwiema, lecz po kilkutygodniowym wahaniu przysta na prob Y i dwukrotnie powiedzia przyjacice, w obecnoci Y, e nie bdzie si ju z ni widywa i wszystko, co ma zainwestuje w swj zwizek z Y. Y nie robia tajemnicy z tego, e w poprzednim zwizku zostaa bolenie zraniona i X na pozr czu si odpowiedzialny za to, eby nie zrani jej po raz kolejny. Tej samej nocy udusi j przez sen. Oczywicie wczuwanie si w uczucia innej osoby odegrao pewn rol w mierci Y. Tym niemniej, osoba mniej niemiaa powiedziaaby; Przykro mi, to ci moe zrani, Y, ale chc si nadal spotyka z wami obiema i tak zrobi". Skazany morderca ma przed sob dugi wyrok i mnstwo czasu na zastanawianie si, jak inaczej to
62

wszystko mogo si skoczy. Gdyby tylko mg powiedzie, co czuje, a nie dziaa pod wpywem impulsu, niszczc osob, ktrej nie by w stanie przekona. Przypadki niespodziewanych morderstw nie s odosobnione - pojawiaj si cakiem czsto: W Kalifornii, Edmund Kemper III, niezwykle wysoki pitnastolatek, uwaany przez swoich kolegw za dobrze wychowanego, lecz nie miaego samotnika, zabi swoj babk dwoma strzaami w gow eby zobaczy, jak to bdzie". Gdy dziadek Kempera wrci ze sklepu, zamordowa go w podobny sposb. W Phoenix, jedenastoletni chopiec, uwaany za bardzo grzecznego i o agodnym gosie, trzydzieci cztery razy pchn noem swojego brata. Osiemnastoletni chopak, ktry napad i udusi siedmioletni dziewczynk w Nowym Jorku, okrelony zosta jako nie ujawniajcy uczu mody czowiek, ktry mia zamiar zosta duchownym. Pi dni po obronie dyplomu, dwudziestodwuletni chopak (agodny, wyrozumiay, yczliwy") w trakcie napadu na bank zabi trzy nie uzbrojone ofiary. Niedaleko miejsca, gdzie ucz, w rozlegej 150-akrowej posiadoci, wzrs mody czowiek nazwiskiem Frederick Newhall Woods. Przyjaciel rodziny opisuje jego rodzicw jako jednych z najwytworniejszych ludzi, jakich znam. Po prostu nie prowadzili publicznego ycia i dzieciak jeszcze bardziej zamkn si w sobie". Koledzy szkolni mwi o Fredzie, e jest spokojny", bardzo ostrony", niemiay" i wycofany". Ssiad powiedzia reporterom: Zawsze by sam". Frederick Woods wraz z dwoma innymi osobami zosta oskarony o dziwaczne porwanie dwadzieciorga szeciorga dzieci z Chowchilla w Kalifornii oraz kierowcy autobusu, ktrym jechay. Zostali oni zakopani w podziemnej komorze i uratowani kilka dni pniej. Niespodziewany morderca przeraa nas wszystkich, gdy jest nieprzewidywalny, a jego atak, gdy ju nastpi, peen jest brutalnej furii. O ludziach uywajcych przemocy skonni jestemy myle, e s impulsywni, sabo kontroluj swoje emocje i zawsze pakuj si w jakie kopoty. Rozumiemy tak osob, cho przeraa nas jej gwatowny czyn. Wyobramy sobie jednak, e wchodzimy do baru, siadamy na wolnym stoku, a kto do nas podchodzi i mwi: To moje miejsce". I zanim si poruszymy lub powiemy Przepraszam, nie wiedziaem", zaczyna okada nas piciami po twarzy. Jak rozumiemy tak transakcj" midzy ludmi? Podobne zdarzenie rzeczywicie miao miejsce w barze w centrum San Francisco, z t rnic, e winowajca" zosta pchnity noem, co spowodowao jego mier. Zdarzenie to jest pouczajce, gdy podkrela pozornie bezsensown przemoc, jaka zdaje si wystpowa w naszym spoeczestwie. Praktycznie w ksidze aresztowa kadego miejskiego departamentu policji znajduje si zdumiewajca liczba tego rodzaju przestpstw bez motyww, lub z tak bahymi motywami jak Zaj na parkingu miejsce, na ktre czekaem". Zazwyczaj niespodziewany morderca, masowy morderca, jest modym mczyzn, ktry zanim wpad w szalestwo przemocy, by nie rzucajcym si w oczy, spokojnym, posusznym obywatelem. Cierpi on nie tyle na brak kontroli emocjonalnej, ile na jej nadmiar. Poniewa nadmiernie kontroluje wyraanie wszystkich silnych uczu, take zoci, nie ma dla nich adnego dostpnego ujcia. Wszystko jest zamknite wewntrz - mio, nienawi, strach, smutek i uzasadniony gniew. Skoro taka nadmiernie kontrolujca si osoba nie daje innym pozna, co czuje, nie moe zmieni niekorzystnej dla niej sytuacji, ani wpyn na innych ludzi. Znajduje si w puapce ich oczekiwa, omieszona przez ich lekcewaenie, poniona przez ich obojtno na jej potrzeby i prawa. Ten gniew tli si, a pewnego dnia znajduje ujcie w postaci niekontrolowanego szau, moe w wyniku niewielkiego rozdranienia lub najagodniejszej z frustracji. Przypomina mi si pewien Portorykaczyk w rednim wieku, ktrego poznaem w szpitalu, gdzie znalazem si po wypadku samochodowym. Poniewa le zna angielski, trudno byo mu powiedzie personelowi szpitala, gdzie go boli, czego by sobie yczy, czy odpowiedzie na ich pytania. Po prostu lea tam jczc najciszej jak umia. Pewnej nocy obudzi mnie odgos wrzeszczcych pielgniarek i
63

szka rozbijanego o posadzk i ciany. Pan Sanchez wybuchn. Mia ju powyej uszu". Kiedy o trzeciej nad ranem przysza pielgniarka i obudzia go, eby zmierzy mu temperatur, kropla przelaa dzban. Sta na ku na szeroko rozstawionych nogach, peen buntu, i ciska po caym oddziale tac pen termometrw do odbytniczych i butelek z lekarstwami, krzyczc: Nigdy wicej w dup. Nigdy wicej w dup". Nie wiem, czy po obserwacji na oddziale psychiatrycznym zatrzymano go tam na duej, ale wiem, e Pan Sanchez mwi w imieniu moim i innych pacjentw, zbyt sabych i ulegych, by sprzeciwi si przedmiotowemu traktowaniu. Badacz, Ed Megargee zapyta grup skazanych mordercw o to, jak w swoim yciu radzili sobie z agresj. Da im rwnie pakiet testw osobowoci, eby sprawdzi, czy s midzy nimi jakie rnice. 7 Okazao si, e w porwnaniu z populacj zwykych ludzi kontroluj oni wyraanie agresywnych uczu albo w zbyt maym, albo w zbyt duym stopniu. Typ impulsywny mia za sob dug histori bjek i oskare o naruszenie nietykalnoci osobistej. Natomiast w przypadku mordercw nadmiernie zahamowanych, przestpstwo byo pierwsz okazj, kiedy ujawnili swoje osobiste uczucia. Pomimo prowokacji, jakich dowiadczali w swoim yciu, nigdy lub rzadko byli w stanie, choby werbalnie, wyrazi swoje wrogie uczucia. Badanie to pokazao te, e morderstwa popeniane przez mczyzn nadmiernie si kontrolujcych, w przeciwiestwie do tych popenianych przez mordercw impulsywnych, byy niewspmierne do sytuacji, w jakich nastpoway. Test osobowoci (MMPI) ujawni, e osoby niemiae kontroluj si nadmiernie w wikszym stopniu ni osoby nie-niemiae. Mel Lee, czonek naszego zespou badawczego, wanie odkry, e mordercy, dla ktrych byo to pierwsze w yciu przestpstwo, s niemiali czciej ni przestpcy z kartotek wielokrotnych napadw. W prbie winiw, gdzie kady z tych typw by reprezentowany przez dwadziecia osb, 70% wspomnianych mordercw uwaao si za niemiaych. Wrd przestpcw czsto reagujcych agresywnie tylko jedna trzecia bya niemiaa. Patologiczny wpyw niemiaoci jest mniej oczywisty w przypadku kobiet. Spoeczestwo ani nie aprobuje, ani nie dostarcza im sposobnoci dla ujcia emocji w postaci bezosobowego seksu, a lokalne bary nie czekaj na klientw-kobiety. Odosobnione ycie w domu, odsunicie od codziennej odpowiedzialnoci wiata biznesu sprawia, e niezdolno niemiaej kobiety do normalnego funkcjonowania jest mniej zauwaalna ni w przypadku jej mskiego odpowiednika. Niemiaa kobieta moe pisa swj pamitnik szalonej, samotnej, sfrustrowanej gospodyni domowej, a i tak nikt nigdy go nie przeczyta. Moe by alkoholiczk przez dugie lata, zanim ktokolwiek si o tym dowie, jeli tylko udaje jej si wyprawi dzieci do szkoy i poda obiad. Ale patologia jest obecna, nawet jeli nie podwietla jej aden neon. Samotno i izolacja niemiaej kobiety najczciej przybieraj posta depresji psychicznej, ktra prowadzi do ykania piguek, naduywania alkoholu, pobytu w szpitalu psychiatrycznym i bezradnoci, czsto koczcej si prb samobjcz. (Kobiety czciej ni mczyni prbuj si zabi, ale mczyni s w tym lepsi - stosuj bardziej miercionon bro. ) Mczyni, ktrym nie wiedzie si lub nie radz sobie w spoeczestwie i zaamuj si w taki czy inny sposb, czsto znajduj si pod troskliw opiek swoich on. Gdy ony nie mog tego duej znie, s zostawieni sami sobie. Najnowsze badania pokazuj, e mczyni czciej porzucaj swoje ony alkoholiczki ni ony porzucaj swoich mw alkoholikw. Tak wic niemia kobiet, nie posiadajc uj emocjonalnych dostpnych niemiaym mczyznom i w wikszym stopniu skazan na samotno, szalestwo moe ogarnia wolniej. Moe bi swoje bezbronne dzieci, poszukiwa zastpczej stymulacji spoecznej w ulubionych teleturniejach i programach telewizyjnych lub przeywa intymno i zaspokojenie erotyczne jedynie w nierealnym wiecie swoich fantazji. Osoba skrajnie niemiaa, stajc si anonimow, rezygnuje ze swojej indywidualnoci i staje si jedynie przedmiotem na scenie spoecznej. Zgubienie si w tumie jest jednym ze sposobw obrony przed
64

moliwoci bycia rozpoznanym w zagraajcym otoczeniu - tak jak dzieci staraj si udawa, e ich nie ma w momencie, gdy nauczyciel zada pytanie, na ktre nie umiej odpowiedzie. 8 Skoro jednak osoby niemiae staj si przedmiotami, to by moe jedynym sposobem, w jaki mog zmusi innych do tego, by traktowali je powanie, s akty przemocy i destrukcji. Jeli nie chcesz si ze mn bawi, to rozwal twj zamek z piasku, a wtedy bdziesz musia uzna moje istnienie i moj wadz". Doprowadzeni pod cian przez dehumanizujce siy, niemiali maj dwa wyjcia: albo wtopi si w cian i przesta si od niej odrnia, albo pokaza si swojej indywidualnoci i cian rozwali. Liczne czynniki spoeczne, psychologiczne i ekonomiczne, sprawiajce, e wszyscy tracimy poczucie wasnej wartoci jako osoby, czyni kadego z nas potencjalnym morderc. Trzeba w tym miejscu podkreli, e powinnimy zachca nasze dzieci do wyraania swoich uczu pozytywnych i negatywnych - w momencie, gdy ich dowiadczaj. Powinnimy nie tylko im na to pozwala, ale wrcz wspiera je w wysikach przekazania nam silnie odczuwanych emocji, nawet jeli te emocje z pocztku niepokoj innych. Bez takiego porozumienia adna zmiana nie jest moliwa i osoba niemiaa jest osaczona w sytuacji nie do zniesienia. Efektem moe by czasem gwatowna wcieko zwrcona przeciw innym niewinnym ofiarom represji, jakie dotykaj sam osob niemia. Matka, ktra bije i obraa swoje dziecko moe si okaza samotn, niemia jednostk pozbawion przyjaci i spoecznie akceptowanych sposobw wyraania swojej agresji. A potem dziecko wci pacze lub zbyt czsto moczy pieluszki - i czara si przelewa. Musimy mimo wszystko zdawa sobie spraw, e nieoczekiwane akty przemocy nale do rzadkoci. Co w takim razie z nadmiernie kontrolujc si niemia osob, ktra nigdy nie zwraca swej agresji na zewntrz? Jest tylko jeden alternatywny kierunek. Gdy agresja zwraca si do wewntrz, wywouje uczucia nieprzystosowania, braku wasnej wartoci, pogardy dla samego siebie i depresji. A z kolei ta rozpacz i poczucie bezsilnoci s wstpem do ostatecznego unicestwienia ja" - do samobjstwa. Niemiao, ulego i kontrola spoeczna Gdybymy przeprowadzili wywiady z osobami, ktre zetkny si z nieoczekiwanym morderc lub morderczyni na dzie przedtem, nim on czy ona stracili nad sob kontrol, to co - wedug was - by nam one powiedziay? Sdz, e usyszelibymy, jacy byli dobrzy, jak przyjemnoci byo ich uczy, mieszka z nimi lub razem pracowa. Jako grupa, otrzymaliby najwysze oceny za bycie dobrym obywatelem", dyscyplin" i wykonywanie polece". Ci niemiali modzi ludzie prawdopodobnie nigdy nie narobili kopotw, ani baaganu. W klasie nigdy nie byli niesforni i nie naleeli do dzieci nadmiernie ruchliwych. Znali swoje miejsce i trzymali si go. Robili to, czego od nich oczekiwano, stosujc si do wszystkich zasad i przepisw. Wanie na takiej ulegoci opiera si kady ucisk spoeczny i polityczny. Porednicy w socjalizacji (rodzice, nauczyciele i krewni) w duej mierze niewiadomie uczestnicz w przygotowaniu nastpnego pokolenia do podporzdkowania si istniejcym strukturom wadzy. Peni oni rol podwjnych agentw, mwic o wolnoci" i rozwoju", a w rzeczywistoci wzbudzajc lk przed zbyt du wolnoci", zbytnim wyrnianiem si", nie korzystaniem z okazji" i niebezpieczestwami zego zachowania". Tysice niemiaych, ktrych badaem mwi, e czuj si niemiali w obliczu autorytetw, z racji ich wiedzy i roli w spoeczestwie. Jeli efekt ten zinterpretujemy nieco inaczej, okae si, e nauczyli si oni ba autorytetw. Nie szanowa, czy podziwia, ale ba si. Niemiali nie kwestionuj autorytetu, ktrego si boj. Z pewnoci nie robi tego otwarcie i publicznie. S tacy, jak niemiaa moda Carol Burnett, ktra powiedziaa nam: W szkole byam bardzo spokojna i byam dobr uczennic - robiam, co kaza nauczyciel, szanowaam autorytet". Ich cichy protest przeciw niesprawiedliwoci, jeli j dostrzegaj, dziki manipulacji interpretowany jest jako nieme poparcie milczcej wikszoci". Z niemiaych dzieci, ktre widziano, ale ktrych nie syszano, stali si niemiaymi dorosymi, ktrych
65

ani nie wida, ani nie sycha, eby kiedykolwiek sprawiali kopoty istniejcej wadzy. Wikszo rodzicw nie martwi si tym, e ma niemiae dziecko. Myl, e wol takie ni dziecko otwarte i niezalene. Zaczynaj si martwi tylko wtedy, gdy dziecko jest zbyt niemiae". I tak Nagroda dla Dobrego Obywatela" trafia do Pana Niemiaego. Przykadem takiego treningu duych czci spoeczestwa w akceptowaniu dominacji innych s praktyki kastowe i klasowe w wielu krajach. Zgodnie z byskotliw tez Ericha Fromma (Ucieczka od wolnoci}, rzdy totalitarne, np. Hitlera, rozkwitaj wtedy, gdy ludzie s nakaniani do tego, by sprzeda wolno w zamian za bezpieczestwo. 9 Gdy z wolnoci robi si co, czego naley si obawia, wtedy oddanie tej wolnoci wodzowi w zamian za bezpieczestwo wydaje si by dobrym interesem. Wadz dyktatora mona zmierzy liczb ludzi, ktrzy uciekaj od wolnoci w imi tej iluzji bezpieczestwa. Niemiao czuje wstrt do wolnoci, z jej brakiem struktury, indywidualn odpowiedzialnoci, wymaganiem dziaania i inicjowania, a nie tylko reagowania i czekania. Osobie niemiaej lepiej wychodzi popieranie wodza ni bycie wodzem lub opozycj. Wszystkie systemy kontroli spoecznej opartej na ucisku dochodz do wadzy poprzez wyalienowanie ludzi z naturalnej siy spoecznoci rwnych obywateli. Ich zwolennicy ucz si nie ufa sobie nawzajem i lubuj lojalno ideologiom, a nie ludziom. Ta taktyka odizolowa i zdoby" bya skutecznie stosowana przez chiskich komunistw wobec amerykaskich jecw wojennych w wizieniach Korei Pnocnej podczas prb prania mzgu. Nawet w zainscenizowanym wizieniu, ktre stworzylimy w Stanford, odpowiedzi na bunt winiw bya strategia polegajca na rozbiciu ich solidarnoci poprzez przyznawanie specjalnych przywilejw niektrym i odmawianie podstawowych praw pozostaym. Klasy uprzywilejowane popieraj kady system, ktry gwarantuje ich przywileje. Inn drog zdobywania dominacji przez instytucje spoeczne i polityczne jest popieranie przetrwania za kad cen, mentalnoci z gatunku ja na pierwszym miejscu". Zmuszajc nas do koncentracji na naszych wasnych problemach, zwizanych z codziennym yciem, porzdek spoeczny nie zostawia nam energii na troszczenie si o naszych blinich. Tylko przez przyjcie odpowiedzialnoci za dobrobyt i szczcie innej osoby moemy sami poczu si bezpieczniej. Dziki klinice niemiaoci stao si dla mnie jasne, e niemiali mczyni i kobiety zrzekli si odpowiedzialnoci za podejmowanie ryzyka wolnoci, za podtrzymywanie przepywu si yciowych. Zapani w sie egocentrycznych trosk, przestaj dostraja si do tego, co mwi i czuj inni ludzie. Rzadko dostrzegaj zy i rany innych, poniewa ich wasne psychologiczne przetrwanie jest obsesj poerajc ca ich energi. Gdy czowiek chce si ukry za bezpieczn zason biernej anonimowoci, powica nie tylko wolno, ale take pasj ycia. W takich warunkach atwiej osign lepe posuszestwo wobec autorytetu, a fanatyczne masowe ruchy znajduj gotowych i wiernych zwolennikw. Wszyscy chcemy wie bogatsze, peniejsze ycie. eby jednak to osign, musimy by gotowi zaryzykowa ycie w wolnoci, chcie wyrwa si z naszych wizie, zagra o nowe przyjanie, sprbowa zaangaowa si w romans. Nie zawsze jest to atwe. Ale s sposoby, za pomoc ktrych kady z nas moe zbudowa swoj pewno siebie, istniej umiejtnoci spoeczne, ktrych moemy si nauczy, s konkretne rzeczy, ktre moemy zrobi, eby pomc niemiaym w naszym otoczeniu. O tym opowiada Cz II. CZ II Jak sobie radzi z niemiaoci? Po piciu latach bada nad niemiaoci i prowadzenia seminariw z psychologii niemiaoci zaczem poszukiwa sposobw jej przezwycienia. Nie wystarczao ju opisanie, czym jest niemiao - nadszed czas, by zacz zmienia wpyw, jaki wywiera ona na ludzi. Ponaglay mnie setki listw i telefonw od beznadziejnie niemiaych osb proszcych o pomoc.
66

Zmieni swoje ycie Zaoyem klinik niemiaoci w Stanford, eby wyprbowa rne podejcia do leczenia tej przypadoci. Z naszych bada wiedziaem, e niemiao jest problemem zoonym, ktrego przezwycienie wymaga bdzie rnorodnych technik. W tej czci ksiki przedstawiam te taktyki, strategie i wiczenia, ktre okazay si najskuteczniejsze w przypadku naszych niemiaych klientw. Rady i wiczenia, ktre znajduj si poniej maj jednak jak warto tylko wtedy, gdy zdecydujecie si zmieni swoje ycie. Jeli bycie niemiaym was mczy, jeli nie macie ju duej ochoty ywi si spoecznymi resztkami lub jeli nie chcecie czu si nieszczliwi widzc, e osoba, na ktrej wam zaley jest zbyt niemiaa, by cieszy si z okazji, jakie ycie jej stwarza - nadszed czas, eby to wszystko zmieni. Potrzebne s cztery gwne typy zmian - zmiany w: sposobie mylenia o sobie i swojej niemiaoci; sposobie, w jaki si zachowujecie; istotnych aspektach zachowania i sposobu mylenia innych ludzi; pewnych wartociach spoecznych, ktre sprzyjaj niemiaoci. Nie jest to atwe, ale tak jak w budowaniu egipskich piramid, mona to osign przesuwajc tylko jeden blok naraz. Nie istnieje adna byskawiczna, prosta, magiczna kuracja, nie ma gwarancji pewnego sukcesu spoecznego po jednorazowym zastosowaniu sodko pachncego wowego olejku dr. Zimbardo. Istnieje jednak potna sia, ktr ju posiadacie, ale prawdopodobnie nie uywacie jej tak czsto i skutecznie, jak moglibycie i powinnicie - sia waszego umysu. eby spowodowa zmian u siebie lub u innych, naley najpierw uwierzy, e zmiana jest moliwa. Nastpnie trzeba naprawd chcie odej od dotychczasowego sposobu zachowania i zmieni go na bardziej podany. Wreszcie, wiczc taktyk zmiany, ktra moe doprowadzi do sukcesu w przyszoci, trzeba by gotowym powici czas i energi, oraz zaryzykowa, e na pocztku poniesie si kilka poraek Mit nie reformowalnoci Pierwsz barier do pokonania stanowi mit o tym, e osobowoci nie da si zmieni. Cornelis Bakker, psychiatra, ktry sdzi, e ten mit musi zosta obalony, przypomina nam, e: Cywilizacja zachodnia od samych swoich pocztkw zdominowana jest przez powszechn wizj natury ludzkiej, ktra zawiera te hipotez stwierdzajc, e czowiek ma swoj istot, dusz, osobowo, czy charakter, ktry stoi za jego dziaaniami i motywuje je". Psychiatria, religia i inne instytucje spoeczne propaguj systemy wiary, ktre ka nam sdzi, e posiadamy tak istot i jest ona z definicji statyczna, nie zmienialna. Ta wewntrzna sia odpowiada rzekomo za to, kim jestemy i co robimy. W myl takiego pogldu kada zmiana jest powierzchowna i tymczasowa. O pacjentach psychiatrycznych, ktrych stan si poprawia mwi si, e odbywaj wycieczk w zdrowie". Gdy pacjenci ci nie odczuwaj ju dolegliwoci, ktre byy powodem rozpoczcia leczenia, nie mwi si, e s wyleczeni", ale e choroba jest w fazie remisji" (moe ukrywa si pod mask zdrowia psychicznego?). Istnieje sporo dowodw (take dua cz moich wasnych bada) na poparcie tezy odwrotnej, mwicej, e osobowo i zachowania czowieka mog si zmienia, gdy zmienia si sytuacja. Natura ludzka jest zadziwiajco gitka, szybko adaptuje si do wymaga kadego rodowiska, w jakim si znajdzie. Zdolno przystosowania do zmieniajcego si rodowiska jest w gruncie rzeczy kluczem do przetrwania - ludzie i zwierzta, ktrym si to nie udaje, szybko wymieraj. Tak wic, aby zmienia zachowanie, musimy przyjrze si czynnikom, ktre w obecnej sytuacji podtrzymuj zachowanie niepodane, a take zastanowi si nad tym, jaka zmiana sytuacji wywoa i podtrzyma zachowania podane.
67

Poniewa wielu z nas wierzy w mit nie zmienialnej istoty", prawdziwego ja", podchodzimy do zmiany terapeutycznej z cynicznym pesymizmem: Moe to jest dobre dla nich, ale mnie to nie zmieni". Lub te, w miar upywu czasu, znajdujemy w naszym nieszczciu i upoledzeniu co pozytywnego. Z tych drugorzdnych zyskw" z nieszczcia pyn czsto bezporednie korzyci, z ktrych nie chcemy rezygnowa na rzecz leczenia. Na przykad, jeden z moich studentw strasznie si jka i niewiadomie uywa tej wady, eby sprawdza oddanie swoich przyjaci. Jeli kto lubi go pomimo okropnych przey, na jakie jkaa go naraa, by prawdziwym" przyjacielem. Ponadto mia wbudowane usprawiedliwienie niepowodze na randkach, z ktrego nie chcia zrezygnowa, chocia chcia si pozby jkania. U niektrych niemiaych, z ktrymi pracowaem, pragnienie pozbycia si niemiaoci jest zakcone przez wiadomo, e bd wtedy musieli podejmowa ryzyko inicjowania dziaa. Niemiao moe te by wygodnym parasolem chronicym przed jeszcze gorszymi uczuciami - przed byciem osob niechcian, niekochan, nieciekaw, nieinteligentn i w ogle nie-osob. Da nurka Mona si zmieni bardzo znacznie, jeli tylko uwierzy si, e jest to moliwe i powici si bezprawne" korzyci z niemiaoci. Pamitajcie - tylko mniejszo ludzi, ktrzy obecnie s niemiali, zawsze taka bya. Znacznie wicej osb - w naszym badaniu 40% - skutecznie zwalczyo swoj niemiao. Nawet najcisze przypadki niemiaoci udawao si zmieni i mona je zmieni. Wymaga to jednak pracy, cikiej pracy. Siy inercji trzymaj nas tam, gdzie jestemy, nie pozwalaj nam posun si dalej i zrealizowa naszych moliwoci. eby wygra z tak silnym przeciwnikiem, musimy si naprawd zaangaowa. Codzienne dziesiciominutowe wiczenia w zaciszu domowym nic tu nie pomog. Jeli nie chcesz ju by niemiay, musisz zdecydowa, jaki chcesz by i zainwestowa mnstwo czasu i energii w realizacj tego celu. Wiele czynnoci proponowanych w tej ksice moe ci w tym pomc. Pomog ci one: lepiej zrozumie siebie; lepiej zrozumie swoj niemiao; zbudowa poczucie wasnej wartoci; rozwin konkretne i skuteczne umiejtnoci spoeczne; nauczy si, jak zmieni nasze wywoujce niemiao spoeczestwo. Przeczytaj raz kade wiczenie, eby zobaczy, czego si od ciebie oczekuje i zdecydowa, czy potrzebujesz jakich specjalnych materiaw lub szczeglnego otoczenia. Niektre proste wiczenia mona wykona od razu, pozostae wymagaj wicej czasu i udziau innych osb. W niektrych wiczeniach poprosimy ci o wykonanie pewnego zadania, zanim przeczytasz reszt wiczenia. Nie wszystkie rady, zalecenia i wiczenia zamieszczone w nastpnych szeciu rozdziaach bd odpowiaday twoim potrzebom. Rb to, co do nich pasuje. Podziel si z innymi tym, co moe im bardziej odpowiada. atwo jest odrzuci niektre lub wszystkie te wiczenia jako naiwne lub poniej twojego poziomu, albo przeczyta je biernie, nie wykonujc ich. Ale jest te oczywicie atwiej pozosta niemiaym ni si zmieni, i uczyni z tych wicze trening nieskutecznoci, a nie integraln cz twojego osobistego programu zmiany siebie. Interesuje mnie jedynie pomaganie ludziom niemiaym w usuwaniu barier, jakie dziel ich od wikszej wolnoci, od peniejszego udziau w yciu i od osobistego poczucia wartoci i kompetencji. Nie s to prezenty, ktre moecie otrzyma od kadego. Trzeba ich szuka, pracowa na nie, a kiedy si je osignie, trzyma si ich. Zaley to cakowicie od was samych, ale mam nadziej, e zdecydujecie si z caych si sprbowa. 7 Zrozumie siebie
68

Po tylu latach ycia ze sob wydawaoby si, e powinnimy zna samych siebie zupenie niele. To zdumiewajce, ale niewielu z nas naprawd zna siebie. Nie powicamy czasu na to, by dowiedzie siejcy jestemy. Czsto nie udaje nam si systematycznie analizowa swoich wartoci, tego co lubimy i czego nie lubimy, podstaw naszych pogldw, czy stylu ycia, jakie wiedziemy. Po prostu z mozoem robimy dzisiaj mniej wicej to, co robilimy wczoraj i spodziewamy si, e bdziemy robi to samo jutro i ju zawsze. Jakie wraenie wywierasz na innych? Czy kontrolujesz to wraenie - to znaczy, czy inni widz ci tak, jak ty chcesz, eby ci widzieli? Czy masz skonno do poczuwania si do odpowiedzialnoci za poraki w swoim yciu? A gdy zdarza ci si co dobrego, czy dzieje si to bardziej za spraw losu, szczcia, czy twojego wasnego wysiku? Czy istnieje co, za co mgby powici swoje ycie? To tylko niektre z pyta, jakie powiniene zacz sobie zadawa rozpoczynajc proces odkrywania siebie. wiczenia zawarte w tym rozdziale dadz ci okazj do uczciwego spojrzenia na swoje ycie. Zaplanowane zostay tak, by skoni ci do dokadniejszej i trafniejszej kontroli wasnych myli i uczu. Poprosimy ci o przypomnienie sobie swojego dziecistwa i wpywu, jaki 'wywarli na ciebie twoi rodzice i inni ludzie. Zdecydujesz co w twoim yciu jest wane, a co nie. Odkryjesz przesania i przykazania, wedug ktrych yjesz. Podamy ci te sposoby okrelenia tego, skd przychodzisz, gdzie jeste w tej chwili i dokd zmierzasz. Celem wszystkich tych wicze jest samowiadomo, pierwszy krok ku pozytywnej zmianie. Wielokrotnie podkrelalimy, e rdzeniem niemiaoci jest nadmierne przejmowanie si sob, przesadna troska o to, e bdziemy negatywnie ocenieni. Wikszo z podanych tu wicze pocztkowo zwikszy twoj samowiadomo, by moe staniesz si nawet bardziej skrpowany, bardziej uczulony na swoj niemiao. To tak, jak z nauk prowadzenia samochodu, jazdy na nartach wodnych, czy gry na instrumencie. Z pocztku jest si bolenie wiadomym swojej niekompetencji, braku koordynacji, niemonoci zmuszenia ciaa, eby robio to, co mzg mu kae - teraz prosz zaparkowa rwnolegle", teraz utrzymaj si na wodzie", teraz prosz co zagra". Jeste niezdarny, bezwadny i ciki, so ci nadepn na ucho. wiadom jeste tego, jak bardzo jeste nieudolny, wiadom wszystkim swoich bdw i przepaci pomidzy tym, co robisz i idealnym wykonaniem, ktrego obraz masz w umyle. W miar wicze, nieskoordynowane, gwatowne ruchy cz si w dziaania sprawne i nie wymagajce wysiku. Taki te bdzie twj skupiony wysiek zmierzajcy do przezwycienia niemiaoci. Musisz by cierpliwy i przygotowany na niepowodzenia, poraki, lki i wiele innych efektw tego, e znajdziesz si w penym wietle reflektorw. Na podstawie niepowodze moemy si jednak wiele nauczy, jeli zaakceptujemy je jako nieuniknione, ale tymczasowe konsekwencje testowania czego nowego. Te wiczenia w samowiadomoci sporo od nas wymagaj, ale mog te sprawi duo przyjemnoci. Ich celem jest po prostu nawizanie kontaktu ze swoim wewntrznym ja" i tym samym zwikszenie wiadomoci ja" publicznego, ktre prezentujemy na zewntrz. Naszym ostatecznym celem jest doprowadzenie do stanu, w ktrym bdziesz bardziej akceptowa swj wewntrzny wizerunek, a zarazem inni bd w wikszym stopniu akceptowa twj wizerunek publiczny. *** Narysuj siebie To wiczenie pomoe ci odkry, jak sam siebie postrzegasz. We du kartk papieru, wybierz kolorow kredk i narysuj obrazek przedstawiajcy ci w dowolny sposb. Moe to by rysunek symboliczny lub dosowny, w ubraniu lub nago, rysunek twarzy lub caej postaci. Nazwij swj rysunek. (Skocz rysunek zanim przeczytasz reszt wiczenia. ) Czy wypeniasz ca przestrze, czy tylko jej cz? Czy kontur postaci jest ostry, rozmyty, porwany?
69

Czy jakich czci ciaa brakuje? Ktrych? Czy jakie s nieproporcjonalne w stosunku do reszty? Ukryte? Czy jeste w ubraniu, czy nago? Przygotowany na to, e kto ci zobaczy? Dotknie? Jakie kolory dominuj? Czy ujawniasz jakie emocje? Jakie? Czy odczuwasz co, czego nie ujawniasz? Czy jeste aktywny, czy bierny? Czy jeste postaci wyizolowan, czy te istniejesz w jakim kontekcie? *** Spjrz w lustro To inne dobre wiczenie w postrzeganiu samego siebie. Spjrz na siebie w lustrze. Spd na tym dziesi minut. Dokadnie przyjrzyj si kadej czci swego ciaa. Przestudiuj j. Co widzisz? Jaka jest twoja najlepsza cecha? Jak opisaby siebie nieznajomemu, ktrego masz spotka na lotnisku lub stacji kolejowej? Wyobra sobie, e spotykasz siebie po raz pierwszy. Jakie byoby twoje pierwsze wraenie? Jak mgby wywrze bardziej pozytywne wraenie? Jaka jest najgorsza cecha twojego wygldu? Wyobra sobie, e jest ona tak obrzydliwa, jak tylko to moliwe. Teraz miej si z tego wyobraenia tak, jak miejesz si widzc swoje ciao zdeformowane w krzywym lustrze w wesoym miasteczku. Jeli chcesz, spjrz na siebie bez ubrania. Najpierw przyjrzyj si sobie dokadnie w lustrze, a potem spjrz na swoje ciao bezporednio. Z ktrych czci ciaa jeste zadowolony? Ktrym przydayby si pewne poprawki? Ktre swoje cechy chciaby wymieni? Co chciaby dosta w za mian? Film o twoim yciu To wiczenie da ci wgld w twoje dotychczasowe ycie. Po si wygodnie i zamknij oczy. Wyobra sobie, e ogldasz godzinny filmy ze swojego ycia. Gdzie toczy si akcja filmu? Jaki jest gwny wtek? Kim s gwni bohaterowie? Kim s postacie drugoplanowe? Kto reyseruje ten film? Co robi publiczno ogldajc film? Jaki(e) jest(s) punkt(y) zwrotny(e) w caej historii? Jak si to koczy? Czy mona z filmu wycign jaki mora? Co robi publiczno po zakoczeniu projekcji? Przylep sobie etykietk Sporzd list dziesiciu sw, zwrotw i cech, ktre najlepiej ci opisuj. Wano Jestem Jestem Jestem
70

Jestem Jestem Jestem Jestem Jestem Jestem Jestem Poranguj kade z tych stwierdze od cechy najwaniejszej (1), do najmniej wanej (10). Jak wiele z tych stwierdze to cechy pozytywne, negatywne i neutralne opisy? Dodaj rangi wszystkich stwierdze nalecych do kadej tych trzech kategorii: pozytywne (np. szczliwy, inteligentny, czowiek sukcesu) negatywne (np. w depresji, gruby, impotent) neutralne (np. student, mczyzna, czterdziestolatek) Ktre z tych stwierdze twj najlepszy przyjaciel wybraby jako dwa najbardziej dla ciebie charakterystyczne i dwa najmniej charakterystyczne? Czy twj wybr by taki sam? Moe popro go/j, eby porangowa wszystkie dziesi stwierdze. Chro swoje ukryte ja" Dziki temu wiczeniu odkryjesz swoje unikatowe cechy. Odkrye podstpny spisek - szalony naukowiec zamierza sporzdzi twojego sobowtra, robota. Twj bliniak" jest w kadym szczegle niesamowicie do ciebie podobny-jest identyczny. Poniewa twj sobowtr jest zy, nie chcesz, eby ludzie brali go za ciebie. Co jest w tobie tak unikatowego, e nie da si podrobi? Po czym poznaliby ci ludzie, ktrzy znaj ci najlepiej? Czy jest kto, z kim dzielisz jaki sekret i kto rozpoznaby ci dziki temu? Gdy cokolwiek ujawniasz, twj sobowtr natychmiast si tego uczy i doskonale imituje. Jaki osobisty sekret zachowaby na sam koniec, by udowodni sobie, e to jeste prawdziwy ty, a nie imitacja? Najlepsze i najgorsze Cae nasze ycie znajduje si pod wpywem zdarze i ludzi. To wiczenie pomoe ci odkry te wpywy. Wymie pi najlepszych rzeczy, ktre zdarzyy si w twoim yciu.

Obok kadego z tych zdarze napisz, co lub kto by za nie odpowiedzialny. Wymie pi najgorszych rzeczy, ktre zdarzyy si w twoim yciu.

Obok kadego z tych zdarze napisz, co lub kto by za nie odpowiedzialny. Za ile z nich ty bye odpowiedzialny?
71

Twoja metafora czasu Kady z nas wyobraa sobie czas w nieco inny sposb. Klepsydra jest jedn z metafor czasu: przesypujcy si piasek to teraniejszo, ten, ktry jeszcze si nie przesypa to przyszo, a przeszo jest na dnie, tam, gdzie piasek ju ley. Narysuj poniej swoj wasn metafor lub perspektyw czasow, okrelajc przeszo, teraniejszo i przyszo. Dzielc ponisz o czasu, oznacz wzgldn wano nastpujcych rzeczy: a) myli o przeszoci, jak to byo dawniej, twoje pochodzenie, dziecistwo, dawne czasy, b) ycie teraz, dowiadczanie teraniejszoci, angaowanie si w procesy i dziaania, c) przyszo, myli o celach, marzenia, osignicia, to co bdzie. Zaznacz strzak miejsce gdzie znajdujesz si teraz. Jaka cz twojego ycia jest ju za tob? Ile jeszcze przed tob? Ktry z tych rysunkw najlepiej ilustruje twj cykl yciowy? Dlaczego?

Jak spdzasz czas? Jak spdzasz czas? Najpierw we pod uwag czas, ktry spdzasz w kadej z nastpujcych kategorii: Praca, ktr wykonujesz, bo musisz, a nie dlatego, e masz ochot (np. : Praca, ktr wykonujesz, bo chcesz (np. : Obrzdy, rytuay (np. : Spotkania z osobami bliskimi (np. : Nieprzyjemne gry (np. : Czynnoci przynoszce zadowolenie (np. : Planowanie przyszoci (np. : Leniuchowanie, bezczynno (np. : Inne (np. . Teraz podziel kade z tych k na czci odpowiadajce temu, jak dzielisz swj czas.

Twj typowy dzie w zeszym tygodniu

Twj dzie idealny

Narysuj dokadny plan domu lub mieszkania, w ktrym mieszkae zanim skoczye dziesi lat. Wchodzc do kadego z pokoi wyobra sobie meble, obrazy, zapachy i zdarzenia, jakie kojarz ci si z tym pokojem. Ktry pokj by twoim ulubionym? Gdzie miae swoje tajemne miejsca? Czy s jakie pokoje, do ktrych nie moesz wej? Dlaczego?
72

Plany Uczyniono ci odpowiedzialnym za picioletni program zmiany twojego ycia. Opinia publiczna chce zna twoje trzy gwne cele na najbliszy rok.

Co robisz w tej chwili lub zamierzasz zrobi, eby osign kady z tych celw?

Jakie pi celw postawie sobie jeli chodzi o twoje ycie za pi lat, to znaczy, jak chciaby, eby twoje ycie wtedy wygldao?

Zastanw si jak dostaniesz si tam, gdzie masz zamiar by, z miejsca, gdzie teraz jeste. Na ile konkretne/mgliste s te sposoby dojcia do celu? Co moesz zrobi, eby stay si bardziej konkretne? Strojenie uczuciowe Gdy mylisz o blu, ktry ci dotkn, o rozczarowaniach, o alu, o najgorszych momentach, jakie ci spotkay, czy odczuwasz smutek, czy zo? Jeeli smutek, to czy miaby ochot si rozpaka? Czy teraz moesz si popaka? Jeli odczuwasz zo, czy masz ochot krzycze? Moesz teraz krzykn? Gdy mylisz o przyjemnociach jakie ci spotkay, o radociach, sukcesach i dobrych chwilach, czy czujesz si szczliwy? Jeeli tak, to jak to okazujesz? Albo, jeli czujesz si tego niewart, jak o tym mwisz? Wartoci rodzinne W jakich dziesiciu przykazaniach najlepiej zawarby zasady, ideay i tabu propagowane w twojej rodzinie? Wymie je:

Jakie dowcipy i historie byy cigle powtarzane? Niektre napicia, jakich wszyscy dowiadczamy mog by efektem sprzecznych sygnaw, ktre
73

otrzymywalimy jako dzieci. Czy rozpoznajesz niektre z popltanych sygnaw, jakie wysya do ciebie ojciec? Czy przypominasz sobie te, ktre wysyaa twoja matka? W wielu rodzinach s stranicy i winiowie, a czasem take nadzorca. Kto w twojej rodzinie odgrywa te role? Jeli masz teraz wasn rodzin, jeste w niej stranikiem, czy winiem? A moe zmieniasz role? Twoje ycie w wyobrani Gdyby drog reinkarnacji przybra posta zwierzcia, jakim zwierzciem chciaby by? Dlaczego wanie tym? Gdyby mg na tydzie zamieni si z jak osob miejscami, z kim by si zamieni? Dlaczego? Gdyby dobra wrka moga speni trzy twoje yczenia, jakie by one byy?

Gdyby przez jeden dzie mg by niewidzialny, jak uyby tej zdolnoci? Gdyby posiada pozazmysow zdolno poznawania myli i najgbszych sekretw innych ludzi, na kim by si skoncentrowa? Gdyby mg odby podr latajcym dywanem w jakiekolwiek miejsce na Ziemi lub w przestrzeni kosmicznej, albo w inny wymiar, gdzie by polecia? Gdyby przez jedn noc mg kocha si z dowoln wybran osob, kogo by wybra? Miesic do koca ycia Przypumy, e jeste nieuleczalnie chory i zosta ci miesic ycia. Masz nieograniczon ilo pienidzy i wci jeszcze dobrze si czujesz. Jak spdzisz ostatni miesic ycia? Gdzie pojedziesz? Co zrobisz? Kto z tob bdzie? Jak spdzisz swj ostatni dzie? Jak umrzesz? Kto bdzie przy twoim ou mierci? Jakie bd twoje ostatnie sowa? Jakie epitafium? Kto wygosi przemwienie nad twoim grobem? Co powie? Dobra wiadomo! Przyznano ci odroczenie wyroku. Masz przed sob dziesi, dwadziecia, szedziesit lat ycia. Jak je teraz spdzisz? Testament na niby Sporzd testament na niby. Zapisz w nim ludziom swoje pienidze i przedmioty osobiste. Zwr uwag na to, ktre rzeczy cenisz najbardziej. Jakie swoje cechy chciaby przenie na swoj rodzin i przyjaci? Ktre chciaby zabra ze sob do grobu? Jakie osobiste cechy byy w twoim yciu prezentami od innych ludzi? Komu starasz si dorwna? Napisz do siebie list
74

W przypadku pewnej niemiaej nastolatki poskutkowaa metoda polegajca na napisaniu listu do siebie samej. Napisaa ona: Jeeli chodzi o wyraanie siebie, mam wraenie, e zrobiam wielki krok naprzd. Czsto mam ochot napisa do siebie list. Wyraa on moje uczucia i moe brzmie jak list z marze lub list nienawici. Poniewa pisz te listy do samej siebie, nie cenzuruj swoich uczu. Pewnie niektrym ludziom wyda si to gupie, ale jeeli tylko moe mi pomc w moim problemie, nie obchodzi mnie to, co myl ludzie. Czasami myl, e posunam si zbyt daleko, bo naprawd si zmieniam, i to bardzo. Jestem teraz dumna i bardzo wdziczna". Napisz teraz do siebie list i rb to zawsze, kiedy tylko czujesz, e powiniene wyrazi jakie silne uczucia lub wyjani wieloznaczne reakcje. Mgby te od czasu do czasu nagra opis swojego stanu ducha i posucha go pod ktem treci, a take formy wypowiedzi. Jakie syszysz sygnay nadziei, lku, sukcesu, poraki, itp. ? Czy wysyasz do siebie sygnay popltane? 8 Zrozumie swoj niemiao Z pierwszej czci tej ksiki powiniene wiedzie cakiem sporo o niemiaoci. A ile wiesz o swojej wasnej odmianie" niemiaoci? Do jakiego stopnia jeste wyczulony na niemiao osb, ktre z tob yj i pracuj? Co wywouje w tobie uczucie niemiaoci? Jak czsto si ono pojawia? Jak jest silne? Co czujesz i mylisz, gdy odczuwasz niemiao? Jakie zachowania zdradzaj na zewntrz to, co przeywasz? W jaki sposb prbowae upora si tymi zachowaniami? W poprzednim rozdziale staralimy si skierowa twoj uwag ku temu, jak jeste osob, jakie s twoje korzenie, twoja obecna sytuacja yciowa i dokd zmierzasz. Teraz chcemy si skoncentrowa tylko na jednym aspekcie twojej osoby - na niemiaoci. W kolejnych rozdziaach proponujemy strategie i taktyki, ktre pomog ci przezwyciy niemiao, radzi sobie z ni i jej zapobiega. Bdziesz w stanie robi to bardziej skutecznie, jeeli najpierw dokonasz diagnozy tego, co naprawd niemiao dla ciebie znaczy. Zastanawiajc si nad przyczynami, korelatami i konsekwencjami niemiaoci zyskujesz dwie wane rzeczy. Po pierwsze przygotowujesz grunt pod racjonalny program interwencji, leczenia lub zmiany. Ponadto, poprzez wiadom analiz natury i aspektw swojej niemiaoci, zaczynasz si jej pozbywa, dystansowa si od niej dziki temu, e staje si bardziej zobiektywizowana. To pozwala ci przyj inn perspektyw wobec tego wewntrznego strapienia, ktrego chcesz unikn, lub przed ktrym chcesz uciec. W jakim sensie chciabym, eby pooy swoj niemiao na psychologicznym stole operacyjnym i podszed do niej z chodn, pen dystansu postaw chirurga, ktry dokadnie bada pacjenta zanim zdecyduje, gdzie i jak dokona operacji. Ta wstpna ocena niemiaoci dostarcza take punktu odniesienia, wzgldem ktrego mona oceni pniejsze zmiany w niemiaoci spowodowane wiczeniami. Jest absolutnie konieczne, eby aktywnie uczestniczy w tych wiczeniach, w caoci wypeni kwestionariusz niemiaoci i napisa swoje odpowiedzi na pozostae zadania. Za miesic, za p roku i za rok bdziesz chcia spojrze na te odpowiedzi i zobaczy, czy twj obraz siebie i wasnej niemiaoci uleg jakim zmianom. Jeli zechcesz powici czas na prowadzenie pracochonnej dokumentacji wasnej niemiaoci, bdziesz mg o wiele lepiej wykorzysta wiedz o tym, czym ona jest i bya. Tu wanie znajduje si klucz do twojej nowej wizji tego, co moe by i bdzie. Stanfordzki kwestionariusz niemiaoci Jest to jedna z wersji kwestionariusza, ktry dalimy do wypenienia ponad 5000 osb na caym wiecie. Wypenij go szybko, a nastpnie jeszcze raz uwaniej go przestudiuj, eby dokadnie zobaczy
75

w jaki sposb niemiao wpywa na twoje ycie. Czy uwaasz siebie za osob niemia? l = tak 2 = nie Jeeli tak, to czy zawsze bye niemiay (czy bye niemiay dawniej i teraz)? l = tak 2= nie Jeeli na pytanie pierwsze odpowiedziae nie", to czy kiedykolwiek w twoim yciu by okres, kiedy bye niemiay? l = tak 2= nie Jeeli nie, to na tym koczysz wypenianie kwestionariusza. Dzikujemy. Jeeli odpowiedziae, tak" na ktrekolwiek z powyszych pyta, przejd do dalszych pyta. Jak bardzo jeste niemiay, gdy czujesz si niemiay? l = potwornie niemiay 2 = bardzo niemiay 3 = do niemiay 4 = troch niemiay 5 = umiarkowanie niemiay 6 = tylko nieznacznie niemiay Jak czsto dowiadczasz (dowiadczae) tego uczucia nie miaoci? codziennie prawie codziennie czsto, prawie co drugi dzie raz lub dwa razy w tygodniu czasem, rzadziej ni raz w tygodniu rzadko, raz na miesic lub rzadziej Na ile jeste niemiay w porwnaniu ze swoimi rwienikami (w podobnym wieku, tej samej pci, z podobnego rodowiska)? wiele bardziej niemiay bardziej niemiay mniej wicej tak samo niemiay mniej niemiay duo mniej niemiay Na ile podana jest dla ciebie twoja niemiao? bardzo niepodana niepodana ani tak, ani tak podana bardzo podana Czy twoja niemiao kiedykolwiek jest (bya) dla ciebie osobistym problemem? tak, czsto tak, czasami tak, od czasu do czasu rzadko nigdy Gdy czujesz si niemiay, czy jeste w stanie to ukry tak, eby inni myleli, e nie czujesz si niemiay? tak, zawsze czasem tak, czasem nie nie, zazwyczaj nie umiem tego ukry Czy uwaasz siebie bardziej za introwertyka, czy ekstrawertyka? jestem bardzo introwertywny jestem umiarkowanie introwertywny jestem troch introwertywny
76

ani tak, ani tak jestem troch ekstrawertywny jestem umiarkowanie ekstrawertywny jestem bardzo ekstrawertywny (11 -19) Ktre z poniszych czynnikw mog twoim zdaniem by przyczynami twojej niemiaoci? Zaznacz wszystkie te, ktre ci dotycz. Obawa przed negatywn ocen. Lk przed odrzuceniem. Brak wiary w siebie. Brak konkretnych umiejtnoci spoecznych (wymie je): Lk przed zayoci z innymi ludmi. Preferencja do przebywania w samotnoci. Przywizanie do niespoecznych zainteresowa, hobby itp. Osobiste nieprzystosowanie, uomno (jakie): Inne (wymie je): (20 - 27) Spostrzeganie twojej niemiaoci. Czy nastpujce osoby uwaaj ci za niemiaego? Jak bardzo jeste w ich oczach niemiay? Odpowiedz uywajc tej skali. 1 = potwornie niemiay 2 = bardzo niemiay 3 = do niemiay 4 = umiarkowanie niemiay 5 = troch niemiay 6 = tylko nieznacznie niemiay 7 = nie niemiay 8 = nie wiem 9 = nie dotyczy Twoja matka. Twj ojciec. Twoje rodzestwo (bracia i/lub siostry). Bliscy znajomi. Twj stay chopak/dziewczyna/maonek. Twoi koledzy z klasy. Kolega/koleanka, z ktrymi obecnie mieszkasz. Nauczyciele lub pracodawcy, koledzy z pracy, ktrzy dobrze ci znaj. Udzielajc odpowiedzi na pytanie o to, czy uwaasz siebie za osob niemia", swoj decyzj opare na: jeste (bye) niemiay cay czas we wszystkich sytuacjach, jeste (bye) niemiay co najmniej 50% czasu, w wikszoci sytuacji, jeste (bye) niemiay tylko od czasu do czasu, ale chwile te s (byy) na tyle wane, e uzasadniaj okrelenie siebie jako osoby niemiaej". Czy kiedykolwiek kto mylnie zinterpretowa twoj nie miao jako inn cech, np. obojtno", wyszo", opanowanie"? l =tak 2 = nie Wymie:

Czy kiedykolwiek czujesz si niemiay, gdy jeste sam?

l = tak

2 = nie
77

Czy kiedykolwiek czujesz si zaenowany, kiedy jeste sam? Jeeli tak, opisz kiedy, jak lub dlaczego:

l = tak

2 = nie

(33 - 36) Co sprawia, e jeste niemiay? Jeeli teraz dowiadczasz lub kiedykolwiek dowiadczae uczucia niemiaoci, wska ktre z podanych sytuacji, czynnoci, osb wywouj u ciebie uczucie niemiaoci. (Zaznacz wszystkie przypadki, ktre ci dotycz. ) Sytuacje i czynnoci, ktre sprawiaj, e jestem niemiay: sytuacje spoeczne w ogle, due grupy, mae grupy zorientowane na zadanie (np. seminaria w szkole, zespoy pracownicze), mae grupy towarzyskie (np. prywatki, zabawy), interakcja z jedn osob tej samej pci, interakcja z jedn osob odmiennej pci, sytuacje, w ktrych jestem saby (np. gdy prosz o pomoc), sytuacje, w ktrych mj status jest niszy od innych (np. gdy rozmawiam z przeoonymi, z osobami posiadajcymi wadz lub autorytet), sytuacje wymagajce asertywnoci (np. przy skadaniu skargi na z jako towaru, czy opiesza obsug w restauracji), sytuacje, w ktrych jestem w centrum zainteresowania, przed duym audytorium (np. gdy przemawiam), sytuacje, w ktrych jestem w centrum zainteresowania, przed maym audytorium (np. gdy jestem przedstawiany, gdy kto zwraca si bezporednio do mnie pytajc o zdanie), sytuacje, w ktrych jestem oceniany lub porwnywany z innymi (np. gdy jestem przepytywany, gdy si mnie krytykuje), nowe sytuacje interpersonalne w ogle, sytuacje, w ktrych moliwe jest zblienie erotyczne. A teraz, jeszcze raz przejd przez wszystkie punkty, ktre zaznaczye i przy kadym z nich wska, czy twoja niemiao w tym wzgldzie ujawnia si w ostatnim miesicu: nie w ostatnim miesicu, lecz wczeniej, tak, bardzo silnie, tak, silnie, tak, umiarkowanie, tylko nieznacznie, wcale Kategorie ludzi, ktrzy wprawiaj mnie w niemiao: moi rodzice, moje rodzestwo (bracia i/lub siostry), inni krewni, przyjaciele, obcy, cudzoziemcy, osoby posiadajce wadz (wynikajc z roli - policja, nauczyciel, przeoony w pracy), osoby posiadajce autorytet (wynikajcy z wiedzy - osoby stojce wyej pod wzgldem intelektualnym, eksperci), ludzie starsi (o wiele starsi od ciebie), dzieci (znacznie modsze od ciebie), osoby odmiennej pci, w grupie,
78

osoby tej samej pci, w grupie, osoba odmiennej pci, pojedynczo, osoba tej samej pci, pojedynczo. Teraz wr do kadej zaznaczonej kategorii osb i wska, czy twoja niemiao wobec tej kategorii ujawnia si w ostatnim miesicu: nie w ostatnim miesicu, lecz wczeniej, tak, bardzo silnie, tak, silnie, tak, umiarkowanie, tylko nieznacznie. (37-40) Oznaki niemiaoci. Skd wiesz, e jeste niemiay, z jakich korzystasz wskazwek? z moich uczu, myli i innych symptomw wewntrznych (prywatna), z mojego widocznego zachowania tylko w danej sytuacji (publiczna), z poczenia reakcji wewntrznych i jawnych zachowa. Reakcje fizyczne Jeli kiedykolwiek dowiadczasz lub dowiadczae uczucia niemiaoci, ktre z wymienionych reakcji fizycznych wi si z tym uczuciem? Zaznacz zerem te, ktre ci nie dotycz, a nastpnie uporzdkuj pozostae w kolejnoci - od l (najbardziej typowe, najczstsze, najsilniejsze), przez 2 (kolejne naj) itd. rumieniec, przyspieszone ttno, ciskanie w odku, mrowienie, swdzenie, bicie serca, sucho w ustach, drenie, pocenie si, zmczenie, inne (wymie je poniej) Myli, uczucia Jakie szczeglne myli i odczucia zwizane s z twoj niemiaoci? Zaznacz zerem te, ktre ci nie dotycz, a nastpnie uporzdkuj pozostae zaczynajc od l (najbardziej typowe, najczstsze, najsilniejsze), poprzez 2 (kolejne naj) itd. (Moesz nada tak sam rang wicej ni jednej pozycji. ) myli pozytywne (np. uczucie zadowolenia z siebie), adne szczeglne myli (np. marzenia, mylenie o niczym), zakopotanie (np. skrajna wiadomo samego siebie, kadego swojego dziaania), myli skupiajce si na nieprzyjemnych aspektach sytuacji (np. mylenie o tym, e sytuacja jest straszna, e chciaby by gdzie indziej), myli odwracajce uwag od sytuacji (np. mylenie o innych rzeczach, ktre mgby teraz robi, mylenie o tym, e ta sytuacja za chwil si skoczy), negatywne myli na swj temat (np. uczucie nieprzystosowania, brak poczucia bezpieczestwa, poczucie, e jest si gorszym, gupim), myli o ocenach jakie inni formuuj na twj temat (np. zastanawianie si, co inni ludzie dookoa o tobie myl), myli o tym, jak sob kierujesz (np. zastanawianie si nad tym, jakie robisz wraenie i jak mgby je
79

kontrolowa), myli o niemiaoci w ogle (np. mylenie o nasileniu wasnej niemiaoci i jej konsekwencjach, pragnienie, by nie by niemiaym), inne (wymie): Zachowania Jeli dowiadczasz lub kiedykolwiek dowiadczae uczucia niemiaoci, jakie jednoznaczne zachowania mog wskazywa innym, e czujesz si niemiay? Zaznacz zerem te, ktre ci nie dotycz, a nastpnie uporzdkuj pozostae poczynajc od l (najbardziej typowe, najczstsze, najsilniejsze), poprzez 2 (kolejne naj) itd. (Moesz przypisa t sam rang wicej ni jednej pozycji. ) ciche mwienie, unikanie innych ludzi, niezdolno do nawizania kontaktu wzrokowego, milczenie (lub niech do mwienia), jkanie si, niespjna mowa bez zwizku, uoenie ciaa, postawa, unikanie dziaania, ucieczka z sytuacji, inne (wymie): (41-42) Konsekwencje niemiaoci Jakie s negatywne konsekwencje bycia niemiaym? (Zaznacz wszystkie, ktre dotycz ciebie. ) nie ma negatywnych konsekwencji, powoduje ona problemy spoeczne: utrudnia poznawanie nowych ludzi, zawieranie przyjani, rado z potencjalnie dobrych przey, ma negatywne konsekwencje emocjonalne: powoduje uczucie samotnoci, izolacji, depresji, uniemoliwia pozytywne oceny ze strony innych (np. moje osobiste zalety nigdy nie s zauwaane z powodu mojej niemiaoci), utrudnia bycie asertywnym odpowiednio do sytuacji, wyraanie opinii, wykorzystywanie sposobnoci pozwala na bdne negatywne oceny ze strony innych (np. mog oni niesprawiedliwie uzna mnie za nieprzyjaznego, snoba lub kogo sabego), powoduje trudnoci poznawcze i kopoty z ekspresj: zaburza zdolno logicznego mylenia w obecnoci innych oraz skutecznego porozumiewania si z nimi, stanowi zacht do nadmiernego zajmowania si sob i nadmiernej samowiadomoci. Jakie s pozytywne konsekwencje bycia niemiaym? (Zaznacz wszystkie te, ktre odnosz si do ciebie. ) nie ma pozytywnych konsekwencji, wywouje sympatyczne wraenie skromnoci: sprawia, e robisz wraenie osoby dyskretnej i skonnej do rozmyla, pomaga unika konfliktw interpersonalnych, stanowi wygodn form anonimowoci i ochrony, stwarza moliwo stania z boku, obserwowania innych, pozwala dziaa ostronie i inteligentnie, pozwala unikn negatywnych ocen ze strony innych (np. osoba niemiaa nie jest uwaana za przykr, nadmiernie agresywn lub pretensjonaln), umoliwia selektywne podejcie do ludzi, z ktrymi si kontaktujesz, wzmacnia sfer wasnej prywatnoci i przyjemno, jak niesie ze sob samotno,
80

wywouje pozytywne konsekwencje interpersonalne dziki temu, e nie odpycha innych, nie oniemiela ich i nie rani. Czy sdzisz, e twoj niemiao daoby si przezwyciy? tak, nie, nie jestem pewien. Czy chcesz powanie popracowa nad jej przezwycieniem? zdecydowanie tak, moe tak, nie jestem jeszcze pewien, nie. Jak rozwijaa si twoja niemiao? Napisz do mnie list, w ktrym opiszesz jak rozwina si twoja niemiao. W swoim licie uwzgldnij nastpujce kwestie: Kiedy po raz pierwszy, sigajc wstecz pamici, poczue si niemiay? Opisz t sytuacj, ludzi biorcych w niej udzia i swoje uczucia. Jakie decyzje na swj temat podje opierajc si na tym dowiadczeniu? Czy inni powiedzieli ci co, co sprawio, e pomylae o sobie, e jeste niemiay? Co dokadnie powiedzieli? Jakie decyzje na swj temat podje wtedy na podstawie tego, co powiedzieli? Czy teraz dostrzegasz, e nastpia wtedy bdna interpretacja (motyww, odpowiedzialnoci, nie zauwaonych sygnaw)? Opisz co naprawd si stao i jak zostao znieksztacone? Czy ktokolwiek zrobi co, eby poczu si lepiej (mniej nie miay) lub gorzej? Kto? Co zrobi? Czy te decyzje, ktre podje na swj temat zmieniy si na przestrzeni lat, czy pozostay nie zmienione? Czy pamitasz, kiedy potem czue si niemiay? Pomyl o innej sytuacji z dziecistwa, nastpnie z okresu, kiedy bye nastolatkiem i wreszcie z ostatniego roku, kiedy czue si bardzo niemiay. Czy nadal te same rzeczy przyprawiaj ci o niemiao? Czy teraz ludzie mwi ci rzeczy, ktre sprawiaj, e mylisz o sobie jako o osobie niemiaej? Co to za rzeczy? Czy dajesz innym ludziom pozna, e jeste niemiay? Jak to sygnalizujesz? Gdy poznasz kogo nowego, jak szybko wysyasz mu ten sygna? Czy kiedykolwiek robisz lub mwisz co, co sprawia, e inne osoby z twojego otoczenia staj si niemiae? Koszty i zyski Jakie koszty ponosisz w zwizku ze swoj niemiaoci? Jakie sposobnoci odrzucie i jakie dowiadczenia utracie dlatego, e jeste lub bye niemiay? Wylicz w punktach koszty wszystkiego tego, co stracie, z czego zrezygnowae lub czego mniejsz porcj si zadowolie. Posu si tabel z nastpujco zatytuowanymi rubrykami. Pasywa niemiaoci Okres twojego ycia Cenne zdarzenie, dziaanie, okazja, osoba, ktra Osobiste konsekwencje w zostaa twoim
81

utracona, spniona, zlekcewaona itd. 1. 2.

przypadku

Teraz bardzo postaraj si uzmysowi sobie jakie niewielkie korzyci pynce z tego, e opatrzye si etykiet niemiay". Wikszo z nas uczy si wydobywa co pozytywnego nawet z nieszczcia. Co zyskujesz na swojej niemiaoci? Poniewa zwykle nie uznajemy tych drugorzdnych korzyci" pyncych z naszych pierwszorzdnych" uomnoci, warto przytoczy kilka przykadw: moliwo usprawiedliwienia si, postpowanie w sposb bezpieczny, z unikaniem niepotrzebnego ryzyka, unikanie krytyki, odsuwanie od siebie ludzi agresywnych, nieuleganie emocjom, nieangaowanie si przesadnie w ycie innych ludzi, itp. Wylicz w punktach te korzyci. Zyski z niemiaoci Sytuacja 1. 2. Dziaanie podjte lub nie podjte Osignita korzy Koszt w dalszej perspektywie?

Odrzucenie Zanotuj kilka przypadkw z przeszoci, kiedy zostae odrzucony i bardzo ci to dotkno. Nastpnie zapisz, w jakich sferach jeste najbardziej wraliwy na odrzucenie. Jaka najgorsza rzecz moe ci si w kadej z tych sfer przydarzy (w jaki sposb odrzucenie mogoby si sta jeszcze bardziej przykre)? W jakich sferach jeste w stanie tolerowa odrzucenie, otrzsn si z afrontu? Czy midzy tymi dwoma oglnymi obszarami podatnoci i niepodatnoci na odrzucenie jest jaka zasadnicza rnica? Sprbuj wyobrazi sobie sytuacje, w ktrych niektre z tych nieprzyjemnych aktw odrzucenia okazay si nie takie znw ze - na przykad, odrzucenie nie byo zamierzone, ty je bdnie zinterpretowae, byo mieszne, czy te nauczyo ci czego na przyszo. Napisz krtkie scenariusze tych sytuacji przedstawiajcych kilka przypadkw odrzucenia. Kiedy jeste zdenerwowany... Co robisz kiedy jeste zdenerwowany? chodz tam i z powrotem, pal papierosa, wyamuj sobie rce, dzwoni do przyjaciela, robi co, co odwrci moj uwag, np. biegam, jed na rowerze, kosz traw, sprztam lub zajmuj si jak inn czynnoci fizyczn,
82

wypijam drinka, bior proszek uspokajajcy, pal trawk, id do kina, sucham jakiej muzyki, rozprzestrzeniam nieszczcie, skar si innym, zbyt duo jem, boli mnie gowa, id na zakupy, obracam zdenerwowanie w zo na samego siebie, obracam zdenerwowanie we wrogo wobec innych, staj si bierny i zaleny od innych, wyobraam sobie, jak poradziby sobie z t sytuacj Woody Allen, pisz list lub dopisuj co w pamitniku, inne podejmowane dziaania: Ktre z tych czynnoci naprawd pomagaj, a ktre s bezuytecznymi rytuaami? Ktre pomagaj ograniczy zdenerwowanie, ale w aden sposb nie rozwizuj problemu, ktry to zdenerwowanie wywoa? Ktre z tych dziaa na dusz met pogarszaj spraw? Co takiego mgby zrobi, co miaoby dugotrwae pozytywne efekty? Lk przed egzaminem Wyobra sobie, e bez uprzedzenia zdarza si w twoim yciu jedna z nastpujcych rzeczy: ogoszony zostaje nie zapowiedziany test z twojego ulubionego, wanego przedmiotu, ale ty nie odrobie caej pracy domowej; kto informuje ci telefonicznie, e zostae wybrany do teleturnieju, w ktrym bdziesz odpowiada na pytanie za 100 000 dolarw. Jakie reakcje emocjonalne wtedy przeywasz? Jakich dowiadczasz negatywnych myli i wrae? T reakcj mona nazwa lkiem przed egzaminem", ktry pojawia si w sytuacji, gdy poddany jeste publicznie jakiemu testowi, a nie czujesz si na tyle kompetentny, by osign wyniki odpowiadajce twoim oczekiwaniom i aspiracjom. Teraz dokadnie przeanalizuj te uczucia i zastanw si, pod jakim wzgldem s one podobne lub rne od uczucia zdenerwowania o podou spoecznym. Podejmowanie ryzyka Masz okazj zagra o nagrod wysokoci 100 000 dolarw - zwycizca bierze wszystko, przegrany nie dostaje nic - lub odrzuci t szans i zagra o 5000 dolarw ze stuprocentowym prawdopodobiestwem wygranej. Podejmiesz ryzyko, czy zadowolisz si pewn wygran? Masz okazj umwi si na randk z tak sobie osob, o ktrej wiesz, e na pewno przyjmie twoj propozycj albo da do zrozumienia osobie swoich marze, e jeste gotowy i chtny, nie majc pojcia, jaka bdzie jej/jego reakcja. Jak zagrasz - nie wymienisz kart pozostajc przy swoich pewnych dwch parach, czy te zagrasz o wszystko? Wylicz wszystkie wane okazje, szans, ryzyka i gry, ktre podje w swoim yciu. Przy kadej zaznacz, czy okazaa si by decyzj mdr, czy gupi. (Wykonaj to zadanie, zanim przejdziesz dalej. ) Teraz id i podejmij jakie ryzyko. Zrb co strasznego", co chciaby lub powiniene zrobi, ale tego
83

unikae. Codziennie w tym tygodniu zrb co, co budzi w tobie lk, najpierw zapisujc, co masz zamiar zrobi i dlaczego si tego boisz. Nastpnie zanotuj, czy to zrobie, czy nie i co si dziao, kiedy to zrobie. Oczywicie mam na myli co strasznego" w sensie spoecznym, a nie takiego jak napad na bank, czy skok z mostu Golden Gate. Samotno Czy czsto czujesz si samotny? Kiedy czujesz si najbardziej samotny? Kto lub co ponosi (ponosi) odpowiedzialno za twoj samotno? Czy kiedykolwiek czerpiesz rado z bycia samemu? Co moesz zrobi ze swoj samotnoci, czego do tej pory jeszcze nie zrobie? Wyobra sobie, e nieg zasypa twj dom na cay weekend - nie moesz wyj, nie moesz si z nikim porozumie i nie moesz spodziewa si adnej pomocy przed poniedziakiem. Jeste sam i nie masz adnych, obowizkw, tzn. adnej pracy domowej", ktra zajaby ci czas. Zastanw si, jak mgby zmieni t nieszczliw okoliczno w czas peen radoci i dogadzania samemu sobie. Masz do dyspozycji zapasy dobrego jedzenia, wina, dobr muzyk, ksiki, karty, gry, ciep wod, papier i dugopis, nie masz radia ani telewizora. Naszkicuj program swojego samotnego przetrwania - zwr uwag na zmysowe, wyszukane lub sentymentalne sposoby spdzania czasu, ktre z pewnoci umil twoj samotno. (Wykonaj to zadanie, zanim przejdziesz dalej. ) Po c wic czeka na nieg? Zafunduj sobie troch przyjemnoci. Kt zasuy na ni bardziej ni ty? Zapamitaj i wcz do wasnego systemu mylowego gbokie znaczenie nastpujcego pogldu na samotno (greckiego filozofa Epikteta): Kiedy zamkne drzwi i zaciemnie swj pokj, pamitaj - nigdy nie mw, e jeste sam. Nie jeste bowiem sam -jest z tob Bg i twj wasny geniusz". Rozmowy, II wiek naszej ery Bariery niemiaoci Pomidzy tob i niektrymi twoimi celami znajduj si bariery niemiaoci, ktre hamuj lub utrudniaj osignicie tych celw. Wybierz jeden z bardzo podanych celw, zablokowany przez bariery niemiaoci, ktre sam wzniose. W poniszym diagramie zaznacz, jaki jest ten cel, a nastpnie wzdu cieki wpisz wszystkie bariery, ktre kolejno utrudniaj jego osignicie. TY (smutny) TY (wesoy)

Bariery niemiaoci Przykadowy dziennik niemiaoci Czas Pora dnia Sytuacja i okolicznoci Gdzie jestem? Co robi? (Lub co chc lub powinienem zrobi?) Z kim?

wielki cel

Symptomy W jaki sposb przeywam niemiao?

84

Przykady Poudnie Obiad w stowce studenckiej. Nieznajomy siada obok mnie, przedstawia si, zaczyna zadawa pytania, itd. W bibliotece; mam pierwsz prac domow. Oprowadzono mnie po bibliotece, ale nie pamitam co robi. Musz prosi o pomoc przewodniczk. Bicie serca, zdenerwowanie, niepewno, nie wiem, co powiedzie. Zaczam patrze mu w oczy. Poc i trzs mi si rce. Czerwieni si, ciska mnie w odku. Chciabym mc wyj.

15:00

Jak dowdca podczas bitwy, sporzd plan zlikwidowania i przezwycienia kadej z tych barier tak, aby umoliwi swobodny ruch swoim oddziaom. Czy moesz niektre z nich okry, inne przedefiniowa, przecierpie pewne tymczasowe straty, niektre znie blefujc, jeszcze inne mnie wytrzyma, w niektrych miejscach uy lepszego wykrywacza min, na nowo oceni swoje atuty, jednoczenie ukrywajc saboci swoich wojsk? Sporzd plan bitwy z kad ze swoich barier niemiaoci. Nazwisko___________________ Data__________ Reakcje Jakie s moje myli i uczucia? (Co powoduje te uczucia? Co myl inni? itd. ) Konsekwencje Co robi lub czego nie robi w efekcie? Czy zyskuj, czy trac co lub kogo?

Co powinienem by zrobi lub pomyle? Dlaczego wybra mnie? Czego ode mnie chce? Nie kocz obiadu. Wychodz aujc, e nie Uwaam, byam e jest zbyt agresywny. Pewno myli, e jestem bardziej interesujca. Moe mio byoby pozna go nudna. bliej. Mam nadziej, e nikomu nie powie. Czuj si jakby samotna. Postanawiam kupi sobie col. Postanawiam obserwowa faceta, z akademika, ktry ma dowiadczenie. Rozpozna mnie i bdzie za, e jej nie suchaem. (To nie pomaga.) Prbuj zamiast tego kupi Dlaczego tak bardzo si denerwuj, e nie ksik w pamitam? ksigarni. Zwyczajnie nie jestem w stanie zapyta Obawiam si, e tym razem te nie zapamitam. bibliotekarki. Denerwuj si, e nie potrafi tego Moe powinienem wybra inny przedmiot. zrobi. Ten przedmiot jest gupi, zadanie mieszne i ja Boj si, e nie zd wykona zadania. Straciem te. czas. Straciem szacunek dla samego siebie, jestem zy. Prosz o pomoc, ona mnie nie pamita, mwi mi co mam zrobi. Mimo wszystko nie jest a tak le. Dziennik niemiaoci Prowad dziennik, w ktrym zapisywa bdziesz chwile, kiedy czujesz si niemiay. Zapisuj: czas, co si zdarzyo (sytuacja i okolicznoci), swoje reakcje, konsekwencje dla ciebie. No ze sob w kieszeni lub w torebce may notes, eby mc zapisywa najwaniejsze informacje natychmiast po tym, jak
85

nastpi zdarzenie, w ktrym ujawnia si twoja niemiao. Rb tak przez tydzie, a nastpnie przenie swoje obserwacje do bardziej formalnego dziennika zorganizowanego tak, jak prbka pokazana wyej. Poszukaj powtarzajcych si schematw i tematw, ktre s charakterystyczne dla tych sytuacji. Co drugi tydzie zapisuj w swoim notesie nowe obserwacje, a uzyskasz dokumentacj caego miesica. Zobacz teraz, jak czsto odczuwasz niemiao. Czy dostrzegasz jakie zmiany w czstoci pojawiania si niemiaoci, jej intensywnoci, typach reakcji i decyzjach dotyczcych swojego dziaania? Czy zanotowae take sytuacje, przed ktrymi cakowicie ucieke? Zdumiewajce jest odkrycie, e Johnny Carson, gwny gospodarz telewizyjnego programu Tonight Show, uwaa siebie za niemiaego. Zamiast prbowa to przezwyciy lub ukry, Carson opanowa tajemnic tego, jak zmusi niemiao, eby pracowaa dla niego, a nie przeciw niemu. Nie zwalczam jej, wykorzystuj j", powiedzia niedawno w wywiadzie. W czasie programu wiele mojej energii bierze si z kompensowania niemiaoci". Sdzc z iloci energii, jak Johnny Carson co wieczr wkada w swj program, powinien podzieli si z nami wszystkimi swoim sekretem konwersji energii". 9 Zbudowa poczucie wasnej wartoci Sposb, w jaki sami o sobie mylimy ma gboki wpyw na wszystkie sfery naszego ycia. Osoby z pozytywnym poczuciem wasnej wartoci na og odznaczaj si rwnowag i wiar w siebie, zewntrznymi oznakami wewntrznej satysfakcji. Tacy ludzie nie s uzalenieni od pochwa i wzmocnie spoecznych ze strony innych, gdy nauczyli si, jak by sami dla siebie swoimi najlepszymi przyjacimi i najwikszymi propagatorami. To oni poprzez swoje uczestnictwo, inicjatywy i uatwienia wprawiaj maszyn spoeczn w ruch i to oni bior lwi cz wszystkich przyjemnoci, jakie oferuje spoeczestwo. Znane mi osoby, ktre maj szczcie zajmowa takie wanie, pene wysokiego poczucia wasnej wartoci, miejsce w yciu, nie zaamuj si pod wpywem krytyki i nie czuj si zniszczone, gdy kto je odrzuci. Dzikuj ci za konstruktywn rad". Kiedy spotykaj si z odmow, nigdy nie traktuj jej jak odrzucenia swojej osoby. Rozwaaj natomiast kilka innych moliwoci: moe ich dziaalno wymaga wicej pracy, moe propozycja bya zbyt raptowna, zbyt prostacka, zbyt delikatna, zbyt skomplikowana, moe czas i miejsce byy le wybrane, osoba, ktra powiedziaa nie" ma kopot wymagajcy pomocy lub wspczucia. W kadym przypadku przyczyna odmowy ley na zewntrz, a nie w nich samych mona j przeanalizowa i powtrzy dziaanie w bardziej wygadzonej formie, po przegrupowaniu si. atwo im wic by optymistami - w wikszoci przypadkw dostaj to, czego chc. Jeste swoim najwikszym wrogiem W przeciwiestwie do osoby opisanej powyej, osoba o niskim poczuciu wasnej wartoci robi wraenie, jakby atwo j byo omami saw, sukcesem i pienidzmi. Prawdopodobnie jest mniej aktywna, atwiej ulega perswazji, jest mniej lubiana. Osoby takie s nadmiernie wraliwe na krytyk, gdy sdz, e stanowi ona potwierdzenie ich nieprzystosowania. Z trudnoci przyjmuj komplementy (Masz chyba na myli kogo innego, to nic wielkiego, mwisz to, eby sprawi mi przyjemno". ) Biorc pod uwag cay smutek, z jakim si borykaj, nie mona si dziwi temu, e badania wykazuj, i osoby o niskim poczuciu wasnej wartoci s bardziej neurotyczne ni osoby o wysokim poczuciu wasnej wartoci. Jeden z moich doktorantw na dziesi minut przed swoim egzaminem doktorskim histerycznym gosem poinformowa mnie, e nie moe zdawa, nie jest przygotowany, zrobi z siebie gupca. Poniewa powiciem sporo energii, eby ustali termin egzaminu tak, by piciu profesorw miao wolne dwie godziny w tym samym czasie, i poniewa wiedziaem, e Gabe jest zdolny, wywarem na
86

niego delikatny nacisk. Wypad wspaniale i zda znakomicie. Gdy przekazaem mu pochlebn opini egzaminatora na temat jego wietnej prezentacji, tak si wyrazi o tym znamienitym gronie profesorw: Bd musia zmieni zdanie na ich temat, skoro uznali, e ten beznadziejny wystp w ogle dao si oceni pozytywnie". Przypadek Gabe'a stanowi ilustracj wanej kwestii - obiektywnie pozytywna informacja zwrotna moe nie mie wielkiego wpywu na popraw depresyjnej samooceny. Ludzie mog nadal utrzymywa obraz siebie w znacznym stopniu odbiegajcy od rzeczywistoci. Nawet bardzo inteligentne i uzdolnione jednostki mog by swoimi najgorszymi wrogami jeli nie chroni naleycie swojego poczucia wasnej wartoci. Jeli ty nie masz o sobie najlepszego zdania, to dlaczego ja miabym je mie, skoro ty z pewnoci znasz siebie lepiej ni ktokolwiek inny? A jeeli bd uparcie tkwi w przekonaniu, e jeste wartociowym i interesujcym czowiekiem, czy bdziesz zachowywa si tak, ebym odkry swj bd i zgodzi si, e jeste nic nie wart? Wiele razy obserwowaem, jak si to dzieje ze skrajnie niemiaymi studentami z mojego seminarium i pacjentami w klinice niemiaoci. Sharon, patologicznie niemiaa moda kobieta, ukrywajca swoj adn twarz za mas nie uczesanych wosw, nie znosia, gdy mwio si jej, eby zaczesaa wosy do tyu. Dopiero po dziesiciu sesjach, gdy za pomoc szerokoktnego obiektywu kamery telewizyjnej prbowaem sfilmowa zblienie jej twarzy, przez przypadek zauwayem, e jest adna. Utrzymywaa to w tajemnicy pomimo bliskoci wytworzonej przez relacj terapeutyczn. Sprzeciwia si jednak propozycjom zmiany fryzury, tak eby mona byo lepiej widzie jej twarz. Do cholery, takie mam wosy i ju, zawsze si tak czesaam". Niemiao i niskie poczucie wasnej wartoci id w parze. Badania Paula Pilkonisa i innych badaczy z naszego programu dotyczcego niemiaoci wykazay istotn korelacj midzy tymi dwiema zmiennymi: gdy poziom niemiaoci jest wysoki, poczucie wasnej wartoci jest niskie, gdy poczucie wasnej wartoci jest wysokie, niemiao przestaje istnie. Sowo ostrzeenia Poczucie wasnej wartoci to ocena twojej wasnej wartoci oparta o porwnanie siebie z innymi ludmi. Dokonujc tych porwna naley jednak uwiadamia sobie pewne potencjalne problemy. Po pierwsze, uwaaj kogo wybierasz na modele do swoich porwna. Dobrze jest uzna niektrych innych za idea", ale nie za jedyny punkt odniesienia w ocenie tego, czy co ci si udao. Niektrzy ludzie nie nadaj si zbyt dobrze do porwna, gdy zostali w wyjtkowy sposb obdarzeni wspaniaym wygldem, umysem, budow ciaa lub innymi odziedziczonymi cechami. Chciabym wyglda jak Robert Redford, myle jak Einstein, mwi jak Richard Burton i by tak podnym pisarzem jak Isaac Asimow. Ideay mona naladowa, ale nie mona czyni z nich miary wasnego sukcesu, statusu, czy osigni. Po drugie, koncentrujc si w swoich porwnaniach na niewaciwych modelach moesz nie tylko narazi si na frustracj, ale take, jeeli interesuje ci jedynie produkt, wpa w kana zawici i poszukiwania statusu dla samego statusu oraz utraci rado zwizan z procesem stawania si, jako e zaley ci tylko na produkcie. Cakiem niedawno zdaem sobie spraw, e sam oddalam si od procesu i radoci ycia, bo stopniowo zaakceptowaem wartoci otoczenia silnie nastawionego na wspzawodnictwo i osiganie celw. Jadc z domu, z San Francisco do Stanford, jakie trzydzieci mil od Pao Alto, zabraem autostopowicza. By to przystojny, krzepki modzieniec majcy niewiele ponad dwadziecia lat. Mwi o college'u, o miejscach nadajcych si obozowania, o wakacjach - wanie by na wakacjach. Gdy zapytaem dokd jedzie, odpowiedzia Na poudnie". Do Los Angeles?", zapytaem. Nie". A do Meksyku?". Nie, prosz pana, po prostu na poudnie". Uwiadomiem sobie, e w moim gosie sycha narastajc zo. Tak sobie mio rozmawiamy, a ten
87

niewdziczny hipis nie chce mi powiedzie dokd zmierza. Gdy stanem przy zjedzie z autostrady do Pao Alto, wiedziony ciekawoci i obudzonym poczuciem niesprawiedliwoci, zapytaem jeszcze raz Prosz mi powiedzie, do jakiego miasta pan jedzie?". Jego odpowied przypomniaa mi dawne dobre czasy, gdy moje ycie nie byo jeszcze tak ograniczone terminami. Nie jad w adne konkretne miejsce. Mam dwa tygodnie wolnego i po prostu jad na poudnie. Zajad tam, gdzie dowioz mnie okazje i na ile wystarczy mi pienidzy, a potem wrc. Widzi pan, w ten sposb nie musz si martwi o to, e tam nie dotr. W pewnym sensie, ju tam jestem". Frustracja z powodu nieosignicia celu bya w jego przypadku wykluczona. Mg si dobrze bawi, gdy jego zadowolenie nie byo powizane z celami zorientowanymi na przyszo. By modelowym przykadem czowieka, dla ktrego proces i produkt to jedno i to samo. Po trzecie, moesz by niewiadomy ukrytych kosztw sukcesu. Ten pomnaajcy zyski handlowiec w twoim dziale by moe na zawsze wyrzek si bliskiego kontaktu ze swoimi dziemi, gdy nie moe jednoczenie by z nimi w domu i realizowa dodatkowych zamwie. Twoja idealna pani domu moe nie mie czasu na przeczytanie dobrej ksiki, na kontakt z przyrod, lub rado z mniej modnych rzeczy w yciu. W wielu przypadkach, gdyby wiedzia o tych kosztach, prawdopodobnie nie miaby takiej ochoty ich paci. Po czwarte, sukces, osignicia, inteligencja, uroda i inne tak podane cele s wzgldne, uzalenione od standardw obowizujcych w danym czasie, otoczeniu i spoeczestwie. Mimo to skonni jestemy widzie je w kategoriach bardziej absolutnych, jako co, co mamy lub czego nie mamy. Ten rodzaj mylenia moe ci wpdzi w kopoty, gdy standardy si zmieni. Przeniose si na nowy poziom porwna, ale wydaje ci si, e zmiana nastpia w tobie. Jest to przypadek grubej ryby z maego stawu przeniesionej do duego jeziora. Wspaniaa gwiazda letniego przedstawienia w Podonk nie odniesie sukcesu na Broadway'u. rodkowy napastnik szkolnej druyny futbolowej nie bdzie kandydatem do druyny w college'u, bo wac 200 funtw nie jest dostatecznie ciki. Pomyl o tej gromadzie finalistek konkursu Miss America, ktre nie dostaj adnej z nagrd. Cae swoje ycie, ju od przedszkola, zawsze byy najpikniejsze ze wszystkich. I nagle okazuje si, e nie s nawet w pierwszej dziesitce. Co rok, jako nauczyciel college'u, jestem wiadkiem niwa, jakie zbiera ta niebezpieczna przeszkoda na drodze ku wierze we wasne siy. eby dosta si na Uniwersytet Stanford, trzeba by wybitnym uczniem. Ale ju w kilka miesicy po rozpoczciu roku akademickiego okazuje si, e poowa pierwszego roku uzyskuje w testach wyniki poniej przecitnej. Nie stali si nagle tpi - zostali ofiarami rednich statystycznych i sposobu oceniania, w ktrym poowa studentw jest powyej poziomu mediany, a druga poowa, z definicji, musi spa poniej tego poziomu. Zmuszeni s do wspzawodnictwa z gromad ambitnych konkurentw, z ktrych wszyscy byli kiedy wybitni". Po pite, musisz zda sobie spraw z tego, w jakim stopniu w swoim yciu realizujesz scenariusze napisane przez innych ludzi. Nie mona mie dobrze rozwinitego pojcia ja", jeli realizuje si program zaplanowany dla lub przez kogo innego. Gdy ju uznasz istnienie takich obcych scenariuszy, musisz sprbowa sobie z nimi poradzi. Musisz odnale w sobie do odwagi, by si im przeciwstawi i albo je odrzuci, jeli ci ograniczaj, albo dopasowa je do twoich wasnych potrzeb i wartoci. Czsto nie zdajemy sobie nawet sprawy z tego, w jaki sposb scenariusze te zagniedaj si w naszym umyle. Czasem pisz je zamiast nas rozpowszechnione wartoci kulturowe - np. mczyni nie pacz, kobiety nie powinny si zoci, chopcy musz by twardzi i mscy, dziewczynki musz by czue i opiekucze. Oczywicie rodzice, nauczyciele i inni przedstawiciele kontroli spoecznej, ktrzy chc dla nas jak najlepiej, pisz wszystkie lub wikszo naszych scenariuszy, gdy jestemy modzi. Wiele z nich jest cakiem dobrych i chtnie przyjmujemy je jako wasne, gdy dochodzimy do wieku dojrzaego. Niebezpieczestwo czai si w tych scenariuszach, ktre zawieraj nie dokoczone i nie rozwizane sprawy naszych rodzicw. Frustracja niekochanej ony staje si podstaw scenariusza
88

mczyni nie doceniaj kobiet" przekazywanego crce. S te ojcowie, ktrzy pragn by ich synowie stali si tym wszystkim, czym oni chcieli by - ale z jakich powodw nie mogli. Jeden z takich ojcw zagrozi, e wyrzuci mnie z mojej poprzedniej pracy na Uniwersytecie Nowojorskim, bo jego syn, Mark David, zastosowa si do mojej rady i jako ochotnik Korpusu Pokoju wyjecha do Nigerii, eby tam uczy. Powinien by lekarzem, a przynajmniej dentyst", pieni si wcieky ojciec. Mia nim zosta. Nazwaem go Mark David, eby mia literki M. D. [doktor medycyny] przed i po nazwisku". Dla kochanego tatusia nie miao znaczenia to, e jego syn by szczliwy jako nauczyciel w Nigerii, e po raz pierwszy w yciu mia poczucie sensu tego, co robi i e nienawidzi medycyny. W jakim stopniu sabe oceny Marka mogy by wyrazem buntu przeciw odgrywaniu scenariusza Marka Davida, doktora medycyny. Tyle e scenariusze buntu s take oparte na wtkach wymylonych przez kogo innego. eby sta si osob niezalen, z poczuciem wasnej spjnoci, bdziesz musia uwiadomi sobie swoje scenariusze, a nastpnie sam pisa, zmienia lub aktywnie uczestniczy w pisaniu scenariuszy, ktre rzdz twoim yciem. Scenariusze te mog by nowe i podniecajce lub, tak jak w nowym" sezonie telewizyjnym, mog to by tylko stare programy w nowej szacie. Wszystko zaley od tego, jak wiele (a w przypadku osb niemiaych -jak niewiele) czasu chcesz spdzi na scenie zanim spadnie kurtyna. Musisz ka nacisk na pozytywy Skoro masz do przeycia tylko jedno ycie, przeyj je z wysokim poczuciem wasnej wartoci! Jest to twj wybr, decyzja podjta w twojej gowie, a nie gdzie w niebiosach. To twj wasny system ksigowy sporzdza raport o tym, e twoje poczucie wasnej wartoci jest wysokie lub niskie. Jeli jeste niemiay, prawdopodobnie przyczepie sobie etykiet z niskim poczuciem wasnej wartoci. Ale mamy zamiar zmieni t etykiet, chyba e wykue j w granicie. Niskie musi odej! Pomyl o sobie w sposb pozytywny, wyznacz sobie istotne cele, ktrych osignicie wymaga troch ambicji, przedsibiorczoci i uporu. A potem naucz si ocenia swoje osignicia w sposb uczciwy i realistyczny. Dorothy Holob to energiczna kobieta, ktra prowadzi w Kalifornii warsztaty majce pomc studentom i ludziom biznesu podbudowa swoj nadwtlon wiar w siebie. Jej niewyczerpana energia i zaraliwy entuzjazm tworz wok niej szczegln aur. Po prostu dobrze si czujesz w jej obecnoci. Reakcja ta jest nieco dziwna dlatego, e Dorothy ma defekt wymowy i znieksztacon twarz, a takie cechy zwykle wywouj przygnbienie. Zamy, e musiaby si zamieni miejscami z Dorothy Holob. Czy poddaby si w obliczu okrutnej nagiej rzeczywistoci, z ktr ona musiaa si upora, czy wyszedby z tej tragedii jako nowa, lepsza osoba? Dorothy opowiada o tym, jak pewnego dnia zostaa zeszpecona i jak przezwyciya depresj i niech do samej siebie: W 1963 roku miaam powan operacj guza mzgu. Operacja mnie oszpecia, zmienia moj twarz, a kiedy mwiam, nie mogam pozna swojego gosu. Idc zataczaam si. Wiedziaam, e spoeczestwo nigdy mnie takiej nie zaakceptuje i cay czas si zastanawiaam: Dlaczego to musiao mi si przydarzy?)) Czy moja rodzina mi wspczua? Nie. Zamiast tego zapisali mnie na zajcia rewalidacyjne. Nalegali, ebym uczya si mwi wyranie - powiedzieli mi, e jeli chc pozosta czonkiem rodziny, mam mwi goniej, a jak nie, to do widzenia. Strasznie pakaam, a w kocu zdecydowaam pokaza im, e na pewno nie dam si wyrzuci poza nawias. Dla rozrywki, moja rodzina namawiaa mnie, ebym chodzia z nimi po zakupy do centrum handlowego, do restauracji, na koncerty. Byli delikatni i wyrozumiali, pomagali mi pokonywa krawniki, ruchome schody, przechodzi przez ulic i przez tumy ludzi, ktrzy przygldali mi si z ciekawoci. Nakaniali mnie do tego, ebym stana na wasnych nogach i sama stawia czoa wiatu. Prbowaam
89

spacerowa po mojej dzielnicy, ale nie mogam wytrzyma zoliwego miechu dzieci i chichotw niektrych ssiadw. Kiedy sama chodziam do sklepw, sprzedawcy patrzyli na mnie pogardliwie, a czasem nawet rzucali we mnie moimi zakupami. Od czasu do czasu dzwoni jaki wariat i ublia mi przez telefon. Jak reagowaam na drwiny i sarkastyczne uwagi? Zwykle przychodziam do domu i pakaam, a czasem nawet rozkoszowaam si swoim cierpieniem. Na cae miesice staam si odludkiem. Pewnego dnia przysza mi do gowy taka myl: Dlaczego marnujesz energi na wspczucie samej sobie - nie masz na to czasu. Nic nie poradzisz na to, jak ludzie ci widz - widz ci jako brzydki wrak. I przebaczyam sobie swj wygld. Zaczam wspczu wszystkim tym, ktrzy nie umieli wczu si w problemy innych. Na ulicy, w autobusie, w sklepach szukaam cichych smutnych ludzi - rozmawiaam z nimi i razem spdzalimy uroczy dzie, suchalimy ptakw, moczy nas deszcz. I nagle kady kolejny dzie stawa si janiejszy, znw si umiechaam - dokadnie tak jak przepowiedzia lekarz - znalazam inny sposb na umiechanie si. Ucz si wkada entuzjazm w swj gos. Nawet rozwinam w sobie cakiem nieze poczucie humoru". Wszyscy moemy si wiele nauczy z historii pani Holob. Nie tylko przezwyciya fizycznie oszpecenie, ale take znacznie powaniejsze znieksztacenie psychologiczne - nienawi do samej siebie, ktra prowadzi nas do utraty nadziei, do wegetacji i niebytu. wiczenia w tym rozdziale mog ci pomc w przezwycieniu niskiego poczucia wasnej wartoci i w uksztatowaniu silniejszego, penego wiary w siebie ja". Kade z nich uatwi ci zbudowanie bardziej pozytywnego obrazu ja". Pitnacie nastpujcych krokw pomoe ci ustali struktur twoich wysikw. Pitnacie krokw ku pewnoci siebie Poznaj swoje sabe i mocne strony i dostosuj do nich swoje cele. Zastanw si, co cenisz, w co wierzysz i jakie (realistycznie) chciaby, eby byo twoje ycie. We wykaz scenariuszy, jakie zgromadzie i uaktualnij je, zgodnie z przestrzeni psychologiczn, w jakiej si teraz znajdujesz, tak, by pomogy ci zmierza tam, dokd chcesz. Odnajd swoje korzenie. Przeanalizuj swoj przeszo i od szukaj cige linie i decyzje, ktre doprowadziy ci tu, gdzie teraz jeste. Sprbuj zrozumie i przebaczy tym, ktrzy ci zranili i nie pomogli ci, cho mogli to zrobi. Przebacz samemu sobie bdy, grzechy, poraki i minione chwile zakopotania. Gdy ju odsiae z nich wszystkie konstruktywne wartoci, pogrzeb na zawsze wszystkie negatywne wspomnienia na swj temat. Za przeszo yje w naszej pamici tylko tak dugo, jak jej na to pozwolimy. Natychmiast przygotuj dla niej nakaz eksmisji. Zrb miejsce dla wspomnie o dawnych, nawet niewielkich sukcesach. Wstyd i poczucie winy maj ograniczon warto jako wy znaczniki zachowa w dochodzeniu do pozytywnych celw. Nie pozwl sobie na rozkoszowanie si nimi. Poszukuj przyczyn swoich zachowa nie w defektach swojej osobowoci, a w fizycznych, spoecznych, ekonomicznych i politycznych aspektach swojej biecej sytuacji. Przypomnij sobie, e na kade zdarzenie mona patrze z rnych stron. Rzeczywisto" to nic innego jak zgoda ludzi na to, by nazywa j w ten sam sposb, a nie tak jak kady z osobna j postrzega. Takie spojrzenie pozwoli ci by bardziej tolerancyjnym w swojej ocenie cudzych intencji i bardziej wspaniaomylnym w interpretowaniu tego, co wydawa si moe odrzuceniem, czy lekcewaeniem twojej osoby. Nigdy nie mw o sobie zych rzeczy, a ju zwaszcza nigdy nie przypisuj sobie nieodwracalnych cech negatywnych, takich jak: gupi", brzydki", mao twrczy", nieudacznik", niereformowalny". Nie pozwl innym krytykowa ci jako osob. Tylko twoje konkretne dziaania mog by oceniane i doskonalone przyjmuj yczliwie tak konstruktywn ocen, jeeli moe ci pomc. Pamitaj, e czasem poraka i rozczarowanie to bogosawiestwo w przebraniu, ktre sygnalizuje ci, e cele nie byy dla ciebie odpowiednie i nie warte woonego wysiku. Mona w ten sposb unikn
90

wikszego zawodu w przyszoci. Nie prbuj tolerowa ludzi, pracy i sytuacji, ktre sprawiaj, e czujesz si nie na miejscu. Jeli nie moesz ich zmieni lub zmieni siebie tak, eby poczu si wicej wart, zostaw to lub omi. ycie jest zbyt krtkie by marnowa czas na depresje. Wygospodaruj sobie czas na relaks, rozmylania, na suchanie samego siebie, na hobby i rzeczy, ktre moesz robi w samotnoci. W ten sposb bdziesz mg nawiza kontakt z samym sob. Ucz si by zwierzciem spoecznym. Ciesz si energi, jaka emanuje z innych ludzi, niepowtarzalnymi cechami i rnorodnoci twoich braci i sistr. Wyobra sobie, czego mog si ba, w jakich sferach brak im poczucia bezpieczestwa i zastanw si, jak mgby im pomc. Zdecyduj, czego od nich potrzebujesz i co masz do dania. A potem daj im sygna, e jeste otwarty i gotowy si dzieli. Przesta tak bardzo chroni swoje ego. Jest twardsze i bardziej odporne ni ci si wydaje. Mona je posiniaczy, ale nie zama. Lepiej ju eby zostao od czasu do czasu zranione z powodu jakiego nieudanego zaangaowania uczuciowego, ni eby odrtwiao z powodu izolacji emocjonalnej i zbyt chodnego stosunku do innych. Wyznacz sobie dugofalowe cele w yciu, a take bardzo konkretne, krtkoterminowe podcele. Regularnie oceniaj swoje postpy i jako pierwszy poklepuj si z aprobat po ramieniu lub szepcz sobie do ucha sowa pochway. Jeli nikt inny nie syszy twoich przechwaek, nie musisz si martwi o to, e nie jeste zbyt skromny. Nie jeste przedmiotem, ktremu ze rzeczy po prostu si przydarzaj, biernym niebytem majcym nadziej, tak jak ogrodowy limak, e nikt na niego nie nastpi. Jeste kulminacj milionw lat ewolucji naszego gatunku, kulminacj marze twoich rodzicw, kulminacj wyobraenia Boga. Jeste niepowtarzaln jednostk, ktra, tak jak aktywny aktor w dramacie ycia, moe sama wywoywa zdarzenia. Jeli tylko si na to zdecydujesz, moesz zmieni kierunek caego swojego ycia. Jeli ma si wiar w siebie, przeszkody zmieniaj si w wyzwania, a wyzwania w osignicia. Niemiao wtedy sabnie, gdy zamiast cigle przygotowywa si na co i martwi si o to, jak przeyjesz ycie, zapominasz o sobie w miar jak ono samo ci wciga i absorbuje. Budowanie wiary w siebie Wiar w siebie mona zacz budowa od wykonywania, z sukcesem, trudnych zada. Zacznij od maych zada, a nastpnie zaatakuj powaniejsze cele. Najpierw musisz si zastanowi, co chcesz osign. Wymie trzy cele, ktre chciaby osign w cigu miesica. Niech bd tak konkretne i praktyczne, jak to tylko moliwe. Zosta konferansjerem premierowego przedstawienia w Bostonie to nie jest cel realistyczny. Ale ju pj na przyjcie i porozmawia z dwiema osobami - tak. Wybierz jeden ze swoich celw i podziel go na mniejsze czci. Co musiaby zrobi najpierw? Co potem? I tak dalej. Zrb sobie tabelk, eby mc odhacza" te etapy, ktre ju pokonae. Sporzd plan pierwszego etapu na drodze do osignicia swojego celu. Jeli na przykad chcesz zabra gos na zajciach, zastanw si, co dokadnie powiesz. Zapisz to i przewicz. Jak tylko osigniesz pierwsz cz swojego celu, zafunduj sobie nagrod w postaci pochway, kpieli, wyjcia do kina, filianki kawy, poczytania ksiki lub czasopisma, albo te jakiej innej przyjemnej czynnoci, na ktr zasuye. Potem przejd do nastpnego etapu w osiganiu swojego celu. I postpuj tak, a osigniesz ostateczny cel. Smakuj uczucie sukcesu. Powiedz sobie na gos, jak dobrze ci poszo. Potem przejd do nastpnego celu, rozbij go na mniejsze czci i zacznij nad nim pracowa. Wszystko co chcesz w yciu zrobi, mona rozbi na mniejsze fragmenty i osign kawaek po kawaku. W osigniciu swojego celu moesz wykorzysta niektre z wicze z rozdziau 10. dotyczcego
91

rozwijania umiejtnoci spoecznych. Odkrcanie depresji Przez dwa tygodnie obserwuj, co wywouje u ciebie negatywne stwierdzenia na temat ja" (sporzd tabelk). Jakie powtarzajce si zdarzenie sprawia, e doujesz"? Bd czynnie wiadomy swojej negatywnej rozmowy z samym sob. Za kadym razem, jak tylko zaczniesz doowa, powiedz sobie Stop". wicz to dopki w ogle nie przestaniesz wpdza si w depresj. Prowad rejestr tego, ile razy w cigu dnia udaje ci si powstrzyma od negatywnych myli. Nagradzaj si za ich tumienie. Przeciwstawne siy Sporzd list swoich sabych punktw. Zapisz je po lewej stronie kartki. Nastpnie, po prawej stronie zapisz przeciwne do nich stwierdzenia pozytywne. Na przykad: Przeciwiestwa Wszyscy, ktrzy naprawd mnie znaj, lubi mnie. Mam wiele atrakcyjnych cech. Sabe punkty Nikt z moich znajomych mnie nie lubi. Niewiele jest we mnie rzeczy atrakcyjnych. Rozwi stwierdzenia w kolumnie przeciwiestw. Daj przykady. Zacznij myle o sobie w kategoriach prawej, a nie lewej kolumny. Niemiao niejedno ma imi Czsto jestemy niemiali tylko w jednej lub dwch sytuacjach, a mimo to mylimy i mwimy o sobie niemiali". Zamiast myle i mwi Jestem niemiay", zacznij myle i mwi o sobie w bardziej konkretnych kategoriach - opisuj konkretne sytuacje i konkretne reakcje. Mw: Denerwuj si, gdy musz mwi do grupy ludzi" lub: Na prywatkach czuj si nie na miejscu i jest mi sabo", lub Jestem niespokojny w obecnoci dyrektora naszej firmy", lub nawet jeszcze bardziej konkretnie Wali mi si serce i ciska mnie w odku, gdy wiem, e jaka dziewczyna przyglda mi si badawczo". Sporzd jak najpeniejsz list takich reakcji typowych dla pewnej sytuacji. Nastpnie zastanw si, co musisz zrobi, eby kontrolowa i zmienia te reakcje. Na przykad: Jeeli dr ci rce, gdy rozmawiasz z dziewczyn, sple je, po na kolanach albo wsad do kieszeni. We ich w krzyowy ogie pyta Sporzd list osb, wobec ktrych czujesz si niemiay, lub ktre ci odrzucaj. Nastpnie we dwa krzesa i ustaw je jedno naprzeciw drugiego. Usid na jednym z krzese i wyobra sobie, e na drugim siedzi pierwsza osoba z twojej listy. Mw do tej osoby, krzycz na ni, obwiniaj j o wszystkie swoje problemy spowodowane niemiaoci. Nastpnie usid na drugim krzele i odpowiedz tak, jakby by t drug osob. Wr na pierwsze krzeso i wyjanij, dlaczego czujesz si niemiay w obecnoci tej osoby. Nastpnie znw zmie krzesa i odpowiedz tak, jak twoim zdaniem odpowiedziaaby ta osoba. Gdybym tylko nie by niemiay
92

Przyjmij wygodn pozycj i zamknij oczy. Pomyl o osobie lub sytuacji, wobec ktrej wielokrotnie bye niemiay. Przypomnij sobie kady jej szczeg - kade sowo, kade zachowanie. Teraz wyobra sobie, co zrobiby w tej sytuacji, gdyby nie by niemiay. Co by powiedzia? Co by si stao? Wracaj do tego pozytywnego wyobraenia codziennie przez tydzie. Gdy nastpnym razem poczujesz si niemiay w takiej sytuacji, przypomnij sobie ten pozytywny obraz. Sprbuj zachowa si wanie w taki sposb. Wiesz, co mi si w tobie podoba? Wybierz sobie przyjaciela, do ktrego masz zaufanie i zrbcie to wiczenie razem. Kady z was powinien sporzdzi list rzeczy, ktre podobaj wam si w tej drugiej osobie. (Sprbujcie sporzdzi list skadajc si z dziesiciu punktw. ) Na zmian mwcie sobie, dlaczego wymienilicie wanie taki punkt. Zacznijcie od Naprawd podoba mi si u ciebie... ". Jak si czujesz, gdy przyjaciel mwi ci mie rzeczy? Naucz si przyjmowa te komplementy (przynajmniej powiedz dzikuj") i zanurz si w pozytywnych odczuciach, jakie komplementy wywouj. Naucz si obdarza swojego przyjaciela szczerymi i bezporednimi komplementami. Zastosuj to w swoim codziennym yciu, mwic mie rzeczy, nawet w zwyczajnych maych sprawach, coraz wikszej liczbie osb. Collage mocnych punktw Kady z nas umie zrobi co najmniej jedn rzecz lepiej ni ktokolwiek inny. Moe to by przygotowanie omletu z serem i szynk, talent do pisania, opowiadanie dowcipw, umiejtno suchania lub czyszczenie butw do poysku. Jaka jest twoja najlepsza rzecz? Czy s jakie inne dobre rzeczy, ktre potrafisz robi? Zbierz troch gazet i czasopism. Wytnij nagwki, zdjcia, rysunki, itp., ktre ilustruj twoje mocne punkty i zrb z nich collage. Umie ten collage gdzie, gdzie ty i inni bd mogli go oglda. Poczucie wasnej wartoci - model roli Pomyl o kim kogo bardzo podziwiasz. Moe to by przyjaciel, kto z rodziny, gwiazda filmowa lub bohater, czy bohaterka ksiki. Wyobra sobie jak sytuacj, w ktrej ta osoba jest niemiaa. Jak si zachowuje? Co mwi? Jak mgby jej pomc? Jakie s jej mocne punkty? Wymie je tutaj: Gdyby mia wszystkie te mocne punkty, jakim byby czowiekiem? W jaki sposb posiadanie tych mocnych stron wpynoby na twoj niemiao? Zamknij oczy i wyobra sobie siebie w kilku sytuacjach, w ktrych nie bye niemiay. Jak to jest? Tabela dobrego samopoczucia No ze sob notatnik i przez dwa tygodnie zapisuj kade swoje pozytywne przeycie. Rb to pomidzy tymi tygodniami, gdy zapisujesz swoje dowiadczenia z niemiaoci. Sporzd tabel, w ktrej dzie po dniu widoczne bd momenty, gdy przeywae te pozytywne uczucia. Dokadnie przyjrzyj si tej tabeli i odpowiedz na nastpujce pytania:
93

Jaki procent tych zdarze nastpi z inicjatywy innych osb? Ile z nich nastpio z twojej wasnej inicjatywy? Ile z nich to pozytywne przeycia w samotnoci? Jak mgby wypeni swoj tabelk wiksz liczb pozytywnych przey? Od tej pory, gdy przydarzy ci si jakie pozytywne dowiadczenie, uznaj je za wanie takie i zanurz si w nie. Ciesz si nim, tak naprawd. Bd ekspertem Rozwi jak umiejtno lub zosta autorytetem w jakiej dziedzinie, ktr mgby si podzieli z innymi w sytuacji spoecznej. Miej cho jedn cech, z ktrej inni mogliby korzysta, czerpa przyjemno, rozrywk lub wiedz. Umiejtno gry na gitarze, harmonijce ustnej, pianinie lub innym instrumencie jest czsto mile widziana, gdy ludzie zbieraj si w wikszym gronie. Moesz si nauczy dobrze opowiada dowcipy lub wykonywa magiczne sztuczki. Umiejtno taczenia jest do atwa do przyswojenia i moe ci nabi sporo punktw, zwaszcza, jeli jeste mczyzn-gdy muzyka zaczyna gra, mczyzn jest zawsze za mao. Powi troch czasu na to, by by na bieco z wydarzeniami politycznymi i spoecznymi lub zosta ekspertem od jakiego wanego problemu wiatowego (przeludnienie, zieloni" kontra industrialici, upadek bohaterw - tak w naszej kulturze, jak i na wiecie, itp. ). Czytaj dobre ksiki, zarwno literatur, jak i inne bestsellery, i bd w stanie o nich rozmawia. Odpr si Trudno jest skoncentrowa si na tych nowych pozytywnych informacjach na temat ja", gdy rozpraszaj nasz uwag napicie, zmczenie i niemoliwe do powstrzymania myli lkowe. Kluczem do otwarcia umysu na jego wasne moliwoci i oczyszczenia go z niechcianych czynnikw zakcajcych jest cakowity relaks. Powi na to wiczenie pitnacie do dwudziestu minut. Znajd jakie spokojne miejsce, gdzie nikt nie bdzie ci przeszkadza. Usid w wygodnym fotelu lub po si na tapczanie, na ku lub na pododze. Pod kark pod poduszk. Rozlunij lub zdejmij ciasne ubranie i biuteri. Wyjmij szka kontaktowe. Zanim rozlunisz minie, najpierw mocno je napnij. Wykonaj po kolei nastpujce kroki: Zacinij pi... mocniej... mocniej... pu. Wcignij brzuch tak mocno, eby dotkn krgosupa. Przytrzymaj. Pu. Zacinij zby i szczk... mocniej... mocniej... pu. Zacinij powieki. Nadal ciskaj je coraz mocniej. Pu. Schowaj gow i szyj w ramiona. Jeszcze niej. Pu. Zrb wdech. Zatrzymaj powietrze tak dugo, jak moesz. Wypu. Wycignij nogi i rce tak daleko jak moesz... jeszcze dalej... pu. Teraz sprbuj wykona wszystkie siedem czynnoci jednoczenie. Rozlunij minie i niech przez twoje ciao przepynie ciepa, mikka fala, ktra kolejno odpry kad cz twojego ciaa, od gowy, opywajc i wnikajc w kady misie. Niech usunie zwaszcza napicie z okolicy oczu, czoa, ust, szyi i plecw. Niech zniknie napicie i zastpi je odprenie. Niech fala agodnego odprenia rozproszy napicie we wszystkich miniach. Otwrz oczy. Unie paznokie kciuka tak, by znajdowa si kilkanacie centymetrw przed twoimi oczami i skup na nim ca uwag. Powoli opuszczaj rk. Jednoczenie niech twoje powieki stan si cikie, oddech gbszy, a cae ciao niech zapadnie w stan gbokiego odprenia. Oczy s zamknite. Rce spoczywaj wzdu bokw lub na udach. Gboko wdychaj i wydychaj powietrze, z kadym oddechem liczc w mylach: 1... gbiej... 2... gbiej,
94

a do 10 (bardzo gbokie odprenie). Teraz wyobra sobie siebie w sytuacji najwikszego moliwego odprenia. Przyjrzyj si jej, poczuj j, posuchaj jej, powchaj, dotknij. Uno si na wodzie w ciepy letni dzie lub zanurz si w gorcej kpieli. Id na spacer do lasu po odwieajcym porannym deszczu. Jakiekolwiek jest twoje wyobraenie relaksu, signij po nie. Teraz twoje ciao i umys s przygotowane na Wiadomo Dnia. Powiniene zaplanowa sobie nadchodzce wane zdarzenia, wyobraajc sobie sytuacj, ktra ma nastpi, a take siebie jako skutecznego, kompetentnego aktora w tej sytuacji. Nie bdziesz si denerwowa, nie bdziesz spity. Nie bdziesz niemiay. Bdziesz si dobrze czu. Przewiczysz to do perfekcji. Takie wiadomoci powiniene sobie przekazywa. W miar upywu czasu zobaczysz, e to, co sobie mwisz i twoje przygotowania do wydarze, ktre dawniej wzbudzay niepokj, mog by jeszcze bardziej konkretne. Ciesz si swoim dobrym stanem umysu i fizycznym odpreniem. Zanim zaczniesz odlicza wyjcie ze stanu relaksu (mwic 10, 9, 8, ... 1) uwiadom sobie, jak dobrze jest by sob i jak zdobywasz kontrol nad swoimi mylami, uczuciami i dziaaniami. Powiedz to sobie, a pozytywne uczucia pozostan. Moesz te wtrci sugesti, e dzisiejszej nocy bdziesz dobrze i gboko spa albo e bdziesz rany, wypoczty i gotowy do podjcia wicze nad swoimi spoecznymi umiejtnociami. Jeste na dobrej drodze do wikszej efektywnoci3 i osobistego zadowolenia. Im wicej bdziesz wiczy tym peniej i atwiej osigniesz kontrol nad reakcj relaksacyjn4. Rozwija swoje umiejtnoci spoeczne Wszystkie nasze badania wiata niemiaoci pokazay, e ludzie niemiali unikaj odpowiedzialnoci za nawizywanie kontaktw spoecznych i oliwienie machiny kontaktu interpersonalnego. Wielu z nas, z przernych przyczyn, nie nauczyo si podstawowych elementw ycia spoecznego. Nie wiemy, jak si zachowa gdy spotykamy kogo po raz pierwszy, nie umiemy zabiera gosu w grupie, denerwujemy si, gdy mamy i na przyjcie. Jeli twj problem polega na braku umiejtnoci spoecznych, mona ci szybko pomc stosujc w sposb prosty i bezporedni zasady modyfikacji zachowania. W tym rozdziale pooymy nacisk na to, co moesz zrobi, by zmieni swoje zachowanie i uzyska cho troch tak podanych nagrd spoecznych. Bdziesz musia si nauczy efektywnych kontaktw z innymi ludmi, przewiczy je i zosta za nie nagrodzonym. Musisz te przyswoi sobie techniki, ktre uczyni ci bardziej atrakcyjnym fizycznie i spoecznie dla tych, na ktrych chcesz zrobi wraenie i do ktrych chcesz si zbliy. Wiele z zamieszczonych tu rad mona by umieci pod wsplnym nagwkiem trening asertywnoci". Cz z nich jest dobrze znana i stanowi element potocznej wiedzy na temat tego jak zdobywa przyjaci i wpywa na ludzi". Inna mdro pynie jednak z naukowych bada nad zasadami zmiany zachowania i z teorii procesw transakcyjnych, jakie wystpuj zawsze, gdy dwoje ludzi znajdzie si w tej samej przestrzeni yciowej. Zawsze, gdy mwi o wiczeniach asertywnoci, jakich uywamy, by pomc osobom niemiaym w osigniciu wikszej skutecznoci zachowa, sysz skarg, e i tak do ju jest wok nas agresywnych, narzucajcych si ludzi. Ale bycie osob asertywn nie oznacza przecie, e jest si egoist, narzucajcym si chamem, czy niewraliwym gburem, ktry po trupach zmierza do celu. Osoby asertywne otrzymuj swj sprawiedliwy udzia w przyjemnociach ycia dziki temu, e mwi o swoich potrzebach, reaguj na potrzeby innych i maj odwag y w harmonii ze swoimi wartociami i ekologi swojej przestrzeni yciowej. Mona powiedzie, e osigaj sukces polerujc Zot Regu zbyt czsto zaniedzia - i yjc wedug demokratycznych ideaw. Nie ma w tym nic nowego. Kazano nam jednak uwierzy w to, e w bezwzgldnym wiecie powinno si zosta agresywnym dyktatorem, chyba e chce si przyj rol biernego niewolnika. Taki model wiata jest a nadto atwy do zaobserwowania - widzielimy go wczeniej pod postaci gry" w stranika i winia. Moim zdaniem,
95

przykadem waciwego modelu zachowania dla niemiaej jednostki jest osoba w odpowiedni sposb asertywn. Aktor musi dziaa Podstawow zasad, jaka kryje si za kadym programem, ktry ma ci uczyni skutecznie asertywnym jest dziaanie. Wielokrotnie ju widzielimy, e powstrzymywanie si od dziaania jest najbardziej charakterystyczn cech niemiaoci. Dziaa, czy nie dziaa" - oto pytanie, na ktre musi sobie odpowiedzie osoba niemiaa. Szekspirowski Hamlet przez ca sztuk marudzi i traci czas, zanim przestaje sam siebie pyta, czy powinien, czy nie zrobi to, co chce zrobi. I gdy wreszcie robi to, co powinien by zrobi pi aktw wczeniej, jest ju za pno - dla niego gra jest skoczona. Nie zawsze mamy jednak energi do dziaania, gdy lk, nuda i bierno wywouj wiksze zmczenie ni najcisza praca. Mimo to musisz co robi. Gdy bdziesz robi to, co chcesz i zbiera nagrody za swoje dziaania, odkryjesz nie wykorzystane zasoby energii. Dzie dobry", Cze", Jak leci?", Mio ci widzie", Gdzie si podziewae?", Podobao mi si to, co powiedziae", Miego weekendu". Skinicie gow na znak powitania, umiech, pomachanie rk, spojrzenie w oczy. Takie drobne dziaania poprowadz ci ku twojej nowej karierze osoby dziaajcej. eby posun si dalej, bdziesz musia woy w nie troch energii i umiejtnoci. Zacznij od drobnych celw, ktre czujesz, e mgby osign robic bardzo proste rzeczy. Zacznij od tych ludzi i sytuacji, wobec ktrych twoje bariery niemiaoci s najmniejsze i najmniej zagraajce. Na pocztku prawdopodobnie uznasz za stosowne oprze swoje dziaanie na wczeniej przygotowanym scenariuszu (patrz s. 230). Pniej, gdy zniknie trema, moesz sprbowa bardziej spontanicznych i improwizowanych dziaa. Jeli chcesz osign zamierzony efekt, przewicz najpierw swoje dziaania na sucho". Wyobra sobie konkretne asertywne dziaania, ktre podejmiesz. Przewicz konkretne wypowiedzi, gesty i ruchy. wicz przed lustrem to, co chcesz zrobi i powiedzie. Czy kto ci syszy? Mw goniej! Wypracuj sposb mwienia i bycia odpowiedni do danej sytuacjipeen siy, zainteresowany, peen troski, zdenerwowany, zy lub czuy. Niedawno w naszej klinice niemiaoci mielimy przykad tego, jak istotny jest gos i sposb bycia. Wikszo pacjentw miaa autentyczne kopoty z zabieraniem gosu w maej grupie i chciaa to powiczy. Po duszym czasie pojawi si interesujcy temat - percepcja pozazmysowa - i po raz pierwszy wikszo czonkw grupy zacza mwi do siebie nawzajem, a nie do terapeuty. Co?", powiedzia cicho Bob. Dyskusja toczya si dalej, nikt nie zwrci uwagi na Boba. C... ?", zamrucza Bob jeszcze ciszej. Po kilku minutach odsun krzeso od stou, westchn, pokaza, e si nudzi i otworzy gazet. W swojej ocenie zosta zignorowany lub odrzucony i nie yczy sobie tej gupiej rozmowy. Gdy rozmawialimy o tym, co si stao, pojawiy si bardzo rne interpretacje. Niektrzy z uczestnikw nawet nie syszeli, e Bob zada jakie pytanie. Ci, ktrzy syszeli, nie byli pewni, do czego odnosi si jego Co?" i byli zbyt zaangaowani w t pierwsz przyjemn, ciekaw rozmow, eby j przerwa i dowiedzie si, o co chodzi. Z punktu widzenia Boba, jego sabe co?" wyraao niepokj, e niewiele wie na temat, o ktrym toczy si rozmowa, gdy parapsychologia nie jest jego domen, a nie ma zwyczaju rozmawia o sprawach, w ktrych nie za dobrze si orientuje. Bob nie lubi robi z siebie gupka. Tak wic, jego pocztkowa ciekawo i ch dowiedzenia si, co kto mia na myli mwic, e percepcja pozazmysowa zostaa potwierdzona przez badania naukowe" zmienia si w: No i co z tego? Kogo to obchodzi?". A w kocu ten manewr obronny przerodzi si w zaczepny, gdy Bob z pogard zademonstrowa, e caa ta rozmowa jest poniej jego poziomu. Nauczenie si tego, jak wtrca si do rozmowy nie przeszkadzajc i jak zadawa pytania tak, by uzyska odpowied, wymaga wielu wicze i mudnej pracy nad scenariuszami swoich dziaa. Ty i twoja rola
96

Osoby niemiae czsto przesadnie martwi si o to, czy ich zachowanie odzwierciedla ich prawdziwe ja". Tak jak porzdny aktor, musisz nauczy si zaciera granic pomidzy twoim tak zwanym prawdziwym ja" i rol, jak odgrywasz. Niech twoje czyny mwi za siebie, a w kocu zaczn przemawia za ciebie. Odkryem, e jednym ze sposobw zmuszania osb niemiaych do zrobienia czego, czego sami nigdy by nie sprbowali, jest zmuszenie ich do odegrania tego na niby. Gdy da si im do odegrania rol - na przykad rol ankietera przeprowadzajcego kwestionariusz niemiaoci - wtedy nawet najbardziej niemiae osoby s w stanie odegra j w sposb przekonywajcy. Mog wyj ze swojego wraliwego, niemiaego i wstydliwego ja" i zabawi si w bycie kim innym. W ten sposb oni sami nie s wystawieni na ciosy, gdy to nie ich prawdziwe, ja" podlega ocenie. A jeeli na dodatek rola jest usankcjonowana przez okolicznoci lub autorytet i jest do niej gotowy scenariusz, ich wasne ego jest ju na penym luzie. Co do cholery, wszystkie chwyty dozwolone, co mam do stracenia? Czemu by nie?" Dzie dobry, przeprowadzam ankiet w ramach bada nad niemiaoci w Uniwersytecie Stanford. Chciabym si umwi, eby porozmawia z pani na temat kwestionariusza niemiaoci, ktry pani wypenia. Kiedy moglibymy si spotka na jakie pitnacie minut? wietnie. Dzikuj. Do zobaczenia w rod, o 19:00, u pani. Aha, nazywam si Robert Odgrywacz. Bardzo dzikuj za wspprac. " Majc w rku taki scenariusz, niemiali studenci z mojego seminarium umwili si na prawie sto wywiadw. Grajc rol ankietera, nie tylko byli w stanie nawiza kontakt telefoniczny, ktrego zwykle tak si obawiali, ale take bardzo podobao im si samo przeprowadzanie wywiadu. Wiele z tych wywiadw cigno si przez godzin lub dwie i koczyo si w sposb nie zaplanowany - w kawiarni lub na spacerze. W niektrych przypadkach te wstpne kontakty wywoane odgrywaniem roli przerodziy si nawet w prawdziwe przyjanie. Osoby niemiae przekroczyy granice swojej roli i pozwoliy, by stopia si ona z innymi penionymi przez nie rolami (a wedug niektrych socjologw, caoksztat penionych przez czowieka rl skada si na jego prawdziwe ja"). Inn szczegln cech wchodzenia w rol jest to, e w trakcie jej odgrywania zapominamy o sobie. Lawrence Welk, lider zespou muzycznego, tak opowiada o tym, jak rozwina si jego niemiao i jak wejcie w rol osoby wystpujcej na scenie zmienio jego ycie. W dziecistwie z powodu choroby i powanej operacji straciem cay rok nauki. Kiedy wrciem do szkoy w nastpnym roku, okazao si, e jestem o gow wyszy od swoich kolegw i uwierzyem, e naprawd jestem osem, jak czasem nazywa mnie mj ojciec. Wydaje si, e to przeycie pogorszyo kompleks niszoci, na jaki moim zdaniem cierpiaem. Wkrtce potem zostaem na drugi rok w czwartej klasie. W moim domu mwio si po niemiecku i gdy tylko w wieku dwudziestu jeden lat opuciem farm moich rodzicw, z ca ostroci uwiadomiem sobie, z jak silnym mwi akcentem. Przeraaa mnie perspektywa publicznego zabierania gosu. Uwielbiaem gra na akordeonie i bawi ludzi. Gdy tylko zebrao si par osb, zawsze miaem cich nadziej, e poprosz mnie, ebym zagra. Mimo to, w zasadzie baem si ludzi i zazwyczaj raczej miaem ochot gdzie si ukry ni stan przed publicznoci. W przezwycieniu mojej niemiaoci i zbudowaniu wiary w siebie ogromnie pomg mi facet o nazwisku George T. Kelly. George mia niewielk trup wodewilow o nazwie Peerless Entertainers i za proponowa mi prac. Zapowiada mnie na afiszu jako Najwikszego Akordeonist wiata (oczywicie to arcydzieo przesady) i nauczy mnie wszystkiego, co wiedzia o show-biznesie. Gdy po raz pierwszy zaoyem wasny zesp, wiedziaem ju troch o tym, jak zadowoli publiczno,
97

ale wci jeszcze przeraaa mnie myl, e bd musia do nich mwi. Swoje pierwsze sowa ze sceny wypowiedziaem dopiero w jakie dwadziecia lat po tym, jak zostaem liderem zespou. Byo to: i-raz i-dwa. W radiu (a pniej i w telewizji) walczyem z licznymi przeciwnociami w postaci silnego niemieckiego akcentu, braku porzdnego wyksztacenia i tego staego lku przed publicznym zabieraniem gosu. Kiedy podpisalimy pierwszy kontrakt na cotygodniowy show w telewizji, nasi producenci wystraszyli mnie tak, e niemal wrciem na farm - powiedzieli mi, e mam by mistrzem ceremonii. Zareagowaem na to jakim Chyba si wygupiacie" (lub jakim tego slangowym odpowiednikiem wypowiedzianym z wyranym obcym akcentem). Myl, e z upywem czasu, po dwudziestu szeciu latach w telewizji, niezliczonych pogadankach w imieniu Amerykaskiego Towarzystwa do Walki z Rakiem, i wielu wystpieniach promujcych moje ksiki, wiksza cz mojej dawnej niemiaoci znikna i mam nadziej, e nabraem jakiej zasadniczej rwnowagi. Poza tym, czuj si cakiem swobodnie w kontakcie z moim zespoem i w towarzystwie bliskich przyjaci. Mona by powiedzie, e nauka zawodu odegraa ogromn rol w przezwycieniu mojej niemiaoci. Jeli w cigu minionych pidziesiciu lat udao mi si czciowo pozby niemiaoci, to myl, e naley w sukces przypisa w duym stopniu temu, e staram si unika sytuacji wprawiajcych w zakopotanie, a take mie pewno, e wiem, co mwi. Oczywicie, jeli sytuacja jest rozpaczliwa, zawsze mog odda gos mojej Muzycznej Rodzinie, ktra przemwi zamiast mnie swoim wspaniaym piewem i graniem. Kiedy pojawia si ten stary postrach, Niemiao, zawsze mog liczy na to, e ci wspaniali ludzie mnie wykupi". Odgrywanie rl jest bardzo wanym elementem w ksztatowaniu umiejtnoci spoecznych. Zamieniajc swoje ja" na rol", uzyskujesz pozwolenie na zachowania, ktre normalnie s zabronione. Na twoj apodyktyczn i wszystko kontrolujc wiadomo nie ma tu miejsca. W ten sposb moesz popisa si tym, co mgby zrobi, gdyby nie by sob. A jeli ju odegrae jak rol, staje si ona czci ciebie. Nie moesz ju zaprzeczy temu, e jeste w stanie zrobi i odczuwa to, co zrobie i odczuwae odgrywajc swoj rol. Badania pokazuj, e odgrywanie roli nietypowej dla danej osoby powoduje zmiany w jej postawach i wartociach. Pidziesicioczteroletnia niemiaa kobieta tak opisuje wpyw, jaki wywaro na ni odgrywanie roli: Odkryam, e moja niemiao i zakopotanie znikaj, gdy wcielam si w rol w sztuce. Mam due zdolnoci aktorskie - przecie to nie ja byam na scenie, tylko rola, posta, kto inny. Jest to okazja do ukrycia mojego niewygodnego ja, do zagubienia siebie. Moja uczuciowa natura znajdowaa wiele uj, ktre uratoway mnie niemia przed powanymi kopotami emocjonalnymi, dostarczyy mi osobistych nagrd i poczucia, e co znacz i co osignam". Wrd artystw scenicznych motywacja do podjcia tego zawodu nierzadko polega na tym, e jest to sposb na uporanie si ze swoj niemiaoci. Richard Hatch, aktor, ktry przej rol Michaela Douglasa w telewizyjnym serialu Ulice San Francisco powiedzia w jednym z wywiadw: Byem kiedy niemiay. Zostaem aktorem, eby sprbowa pozby si swojej nadmiernej samokontroli i zwalczy swoje zahamowania. Pienidze naprawd nic dla mnie nie znacz". Zmiana zachowania Psychologowie w coraz wikszym stopniu zdaj sobie spraw z braku umiejtnoci spoecznych w zachowaniu wielu osb poddajcych si terapii i pacjentw psychiatrycznych. Dawniej psychologowie sdzili, e rdem problemw s gboko ukryte patologiczne stany emocjonalno-motywacyjne.
98

Nowsze podejcia koncentruj si jednak w mniejszym stopniu na nie dajcych si zaobserwowa mechanizmach wewntrznych, a w wikszym na konkretnych zachowaniach i ich skutkach. Przedmiotem zmiany s zachowania, a nie ludzie. W tym typie analizy omija si kompleksy niszoci, nie rozwinite ego i podobne pojcia. Poszukuje si raczej dziaa, ktre przynosz podane skutki lub ich nie przynosz. Nastpnie w podejciu nastawionym na zachowania prbuje si zmieni je tak, by miay wicej skutkw pozytywnych, a mniej negatywnych. Zamiast analizowa kompleks Edypa u kogo, kto boi si i na rozmow w sprawie nowej pracy, psychologowie skupiaj si teraz na wyposaeniu takiej osoby w konkretne umiejtnoci, dziki ktrym wyjdzie ona z takiej rozmowy zwycisko. W konkretnej sytuacji moemy zachowa si niewaciwie z dwch podstawowych powodw: albo nie opanowalimy niezbdnych umiejtnoci spoecznych, albo wysoki poziom niepokoju ma na nas tak niszczcy wpyw. eby dana osoba odzyskaa kontrol nad swoim niepokojem, stosuje si rne techniki redukcji niepokoju, takie jak relaksacja, czy medytacja. Okazuje si jednak, e skuteczny program ksztatowania umiejtnoci spoecznych (taki, jak program nakrelony w tym rozdziale) rwnie prowadzi do redukcji niepokoju, gdy wzmacnia wiar w siebie i podnosi asertywno. Zawrzyj ze sob kontrakt aden dziaacz zwizkowy negocjujcy popraw warunkw pracy nie zadowoliby si jedynie oglnym, mglistym programem zmian. Niezbdny jest jasno sformuowany kontrakt, w ktrym okrelone s cele i wyszczeglnione konkretne rodki do ich osignicia. Tylko w ten sposb mona kontrolowa postpy i wykry oszustwo. eby poprawi swj styl ycia, musisz narzuci sobie podobne wymagania. Nadszed czas, eby sporzdzi szczegowy, jasno okrelony kontrakt ze sob. W twoim kontrakcie powinny by wyszczeglnione nastpujce kwestie: Zmiany, jakich chcesz dokona Zdecyduj si na zmiany realne. Wygoszenie przemwienia do czterystu osb nie jest celem realnym dla kogo, kto boi si spotkania nawet z jedn osob. W wielu przypadkach moesz rozbi swj cel na mniejsze, atwiejsze do zrealizowania. Na przykad, jeli chcesz pozna wicej ludzi, by moe pierwszym krokiem mogoby by powiedzenie w tym tygodniu cze" czterem nowym osobom. Jak bdziesz kontrolowa swoje postpy Posu si tabel lub dziennikiem, gdzie bdziesz notowa swoje postpy. Moesz te poprosi przyjaci, by ci kontrolowali. Jak dasz sobie nagrod za wypenienie kadej z czci kontraktu Za kadym razem, gdy powiem cze komu nowemu poczuj si dobrze, a nagrod bdzie kpiel lub dugi spacer, lub kino". Bd gotw, miej ochot i umiej wynagradza kade zachowanie, ktre spenia (lub przekracza) podane standardy. Szczeglnie wane jest to, by nie by skpym w przydzielaniu nagrd samemu sobie. Natychmiast i chojnie obdarzaj si sownie uznaniem. Powiedz sobie: Dobrze to zrobiem", Zadowolony jestem z tego, jak sobie z tym poradziem", Bardzo mi si to we mnie podoba". Skd bdziesz wiedzia, e zrealizowae cay kontrakt Do koca przyszego tygodnia powiem cze czterem osobom i bd gotw do wykonania nastpnego kroku w zawieraniu znajomoci". Co zrobisz jeli nie uda ci si zrealizowa kontraktu Wybierz kar i niech bdzie ona dotkliwa. Sprztanie piwnicy, grabienie lici, porzdkowanie szuflady z rodzinnymi srebrami stoowymi - wszystkie si nadaj. Czsto dobrze jest sporzdzi swj kontrakt na pimie. Jest on dziki temu bardziej oficjalny i rosn szans, e bdziesz go honorowa.
99

Kontrakt moe dotyczy kadej z czynnoci opisanych w tym rozdziale lub wszystkich naraz. Wszystkie one maj na celu zwikszenie twojego zasobu umiejtnoci spoecznych tak, by mg skuteczniej wchodzi w relacje z innymi ludmi. Wybierz te, ktre s dla ciebie najwaniejsze i zaplanuj, jak kad z nich osign. Jeli si skoncentrujesz i bdziesz wiczy, umiejtnoci te wkrtce stan si twoj drug natur. Przemw po raz pierwszy Jeeli uwaasz, e trudno ci rozmawia dosownie z kadym, moesz sprbowa ktrego z tych wicze: Zadzwo do informacji telefonicznej i popro o numery telefonw osb, do ktrych chcesz zadzwoni. Oprcz tego, e nabierzesz wprawy, upewnisz si, e masz waciwy numer. Podzikuj te telefonistce i zwr uwag na jej reakcj. Zadzwo do najbliszego domu towarowego i sprawd cen jakiego reklamowanego produktu. Zadzwo do programu radiowego i powiedz, e ci si podoba, a potem zadaj jakie pytanie. Zadzwo do teatru i dowiedz si o pory rozpoczcia przedstawie. Zadzwo do dziau sportowego lokalnej gazety i zapytaj o wyniki ostatnich rozegranych w twoim miecie meczw koszykwki, baseballu i futbolu. Zadzwo do biblioteki i popro bibliotekarza z sekcji encyklopedii o informacj na temat wielkoci populacji Stanw Zjednoczonych lub o jak inn potrzebn ci informacj. Moesz posuy si telefonem, eby zmusi si do porozmawiania z kim, a jednoczenie pozosta anonimowym. Stopniowo moesz przenie to dowiadczenie na rozmowy telefoniczne z konkretnymi osobami, z ktrymi chcesz si porozumie i na pozdrawianie ludzi na ulicy, jak w wiczeniu Mw cze". Zadbaj o swj wygld Niewielu z nas wyglda jak Lauren Hutton, czy Paul Newman. Ale kady z nas moe wyglda tak dobrze, jak to moliwe, a prawdopodobnie lepiej ni zwykle. Zafunduj sobie fryzur, w ktrej jest ci naprawd do twarzy - nie tak, ktra po prostu idzie za najnowsz mod. Utrzymuj j w czystoci. Maluj si (ale nie za mocno), jeli chcesz podkreli adne elementy w swojej twarzy. Zastanw si, w jakich ubraniach wygldasz najlepiej - jeli nie wiesz, zapytaj przyjaci. W jakich kolorach jest ci najlepiej? No je. Niech twoje ubrania bd czyste i wyprasowane. Gdy ubierzesz si asertywnie (i wygodnie), w naturalny sposb poczujesz si bardziej asertywny. A ju przynajmniej powiniene zminimalizowa lub zlikwidowa to rdo obaw. Mw cze" W nastpnym tygodniu pozdrw kad osob, ktr mijasz na ulicy, w biurze, czy w szkole. Umiechnij si i powiedz: Dzie dobry, adny dzisiaj dzie" albo: Czy widzia pan kiedy tyle niegu?", albo uyj jakiego innego krtkiego powitania. Poniewa wikszo z nas nie przywyka do tego, e pozdrawia si nas na ulicy, moe si okaza, e ludzie bd zdumieni, gdy si do nich odezwiesz. Niektrzy ci nie odpowiedz, ale od wikszoci uzyskasz rwnie przyjemn odpowied. Anonimowa rozmowa Dobrym sposobem na wiczenie umiejtnoci rozmowy jest nawizanie bezpiecznej rozmowy z
100

nieznajomymi w miejscu publicznym, np. : kolejka w sklepie spoywczym, kolejka po bilety do teatru, wiec polityczny, poczekalnia u lekarza, mecz lub zawody sportowe, bank, wywiadwka w szkole, koci, biblioteka. Rozmow moesz rozpocz od jakiego wsplnego dowiadczenia, ktre w danym czasie dzielicie. Na przykad: Kolejka jest tak duga, e to chyba musi by dobry film". Strasznie trudno byo mi tu znale miejsce do zaparkowania. Czy zna pan jakie dobre miejsce?" Czy to dobra ksika (dobry zakup, itp. )? Nigdy jej nie czytaem (tego nie prbowaem)?" Jaki adny sweter (neseser, itp. )! Gdzie go kupie?" Rozdawaj i przyjmuj komplementy atwym sposobem na rozpoczcie rozmowy i sprawienie przyjemnoci innym (i sobie) jest obdarzanie komplementami. Mona skomentowa nastpujce rzeczy: To, co kto ma na sobie: Podoba mi si twj garnitur". Uczesanie: Masz wietn fryzur". Umiejtno: Jeste znakomitym ogrodnikiem" (albo:: Masz talent do uprawiania rolin"). Jaki aspekt osobowoci: Uwielbiam twj miech, jest zaraliwy". To, co kto ma: C za wspaniay samochd!". eby nawiza rozmow, wystarczy po prostu doda pytanie: C za wspaniay samochd! Od jak dawna go masz?" Jeste znakomitym ogrodnikiem. Co robisz ze szkodnikami?" (albo: Skd masz czas na hodowanie takich licznych kwiatw?"). Naucz si cieszy z otrzymywanych komplementw. Nigdy nie bagatelizuj komplementw, ktre sam dostajesz, na przykad: Podoba mi si twj garnitur" - Oh, jest taki stary. Powinienem go wyrzuci". Gdy tak robisz, ta druga osoba wychodzi na idiot i gorzej si czuje. Na kady komplement odpowiedz przynajmniej Dzikuj". Najlepsz odpowiedzi byoby dodanie do komplementu wasnych pozytywnych odczu: Podoba mi si twj garnitur" - Dzikuj. Ja te go lubi, jest bardzo wygodny", albo Mio to sysze". Przez nastpne dwa tygodnie staraj si obdarzy innych co najmniej trzema komplementami dziennie dostrzegaj komplementy, ktrymi inni obdarzaj ciebie. Skup si na tym, eby je mio przyjmowa. Niech sprawiaj ci przyjemno. Poka osobie, ktra obdarzya ci komplementem, e go doceniasz. Moesz te sprbowa obdarzy komplementem ludzi, ktrych podziwiasz, a ktrzy prawdopodobnie nie dostaj wielu bezporednich komplementw ze wzgldu na swoj pozycj (wadz lub autorytet) nauczyciela za dobry wykad, rodzicw, gdy zrobili co dobrego, swojego szefa za dziaanie, ktre podj lub za zmian polityki firmy. Licik z wyrazami uznania atwo jest wysa, a jak przyjemno sprawia temu, kto go otrzyma. Sprbuj wysa par takich listw do osb, ktre na to zasuguj. Spotykaj si z ludmi
101

Staraj si spotyka z wieloma osobami. Na pocztku liczy si ilo, a nie jako. Potrzebujesz wprawy w jakichkolwiek kontaktach spoecznych. Moesz chodzi w miejsca, gdzie dobrze si czujesz - do sklepu samoobsugowego, do ksigarni, biblioteki, muzeum. Gdziekolwiek pjdziesz, nawi chocia jedn rozmow. Moesz chodzi w miejsca, ktre ci interesuj, ale nie s tak bezpieczne" jak te, w ktrych dobrze si czujesz - do kawiarni, na warsztaty dla osb, ktre chc zosta pisarzami, do klubu turystycznego, na spotkania kobiecej grupy samoksztaceniowej, na spotkania grupy Ratujmy wieloryby". Na pocztku, jeli czujesz si nieswojo, zabierz ze sob przyjaciela. Ale stopniowo zacznij chodzi sam. I znowu, za kadym razem nawi cho jedn rozmow opart na wsplnych zainteresowaniach: Jak pijesz kaw? Ja pij wosk -jest wietna". Uwaga: bary dla samotnych s zazwyczaj najgorszym miejscem do poznawania ludzi. W powietrzu unosi si wyrane napicie, a prawdopodobiestwo, e zostanie si odrzuconym jest w takim miejscu - jednoznacznie nastawionym na podrywanie - zbyt wysokie. Moesz chodzi w rne miejsca ze znajomymi: chod z nimi na zajcia, mecze, prywatki i nako ich, eby przedstawiali ci swoim przyjacioom. Bd czujny wobec osb znajdujcych si na marginesie lego, co si dzieje. Osoby te prawdopodobnie uciesz si, gdy do nich podejdziesz. Sporzd teraz kalendarz planowanych wyj. Przez nastpny miesic chod gdzie przynajmniej trzy razy w tygodniu. Tydzie po tygodniu zaplanuj, gdzie i z kim pjdziesz. Jeli chcesz i ze znajomymi, powiedz im o tym i z wyprzedzeniem uzyskaj ich zgod. Zacznij od miejsc, w ktrych dobrze si czujesz, a potem chod te do tych, ktre znasz gorzej. Jeli tego potrzebujesz, w kadym tygodniu sporzd ze sob kontrakt. Po kadym wyjciu zapisz, gdzie bye, co si zdarzyo i jak si czue. Zastanw si dziki czemu to dowiadczenie byo pozytywne lub negatywne i postaraj si aby kolejne wyjcia byy bardziej udane. Miej co do pokazania i powiedzenia eby nawiza interesujc rozmow, trzeba mie co do powiedzenia. Najprostszym na to sposobem jest by dobrze poinformowanym. Czytaj gazety i czasopisma. Orientuj si w sytuacji politycznej w swoim miecie, stanie i caym kraju. Czytaj recenzje filmw i ksiek - chod te do kina i czytaj ksiki. Wgry si w par tematw politycznych, kulturalnych, czy jeszcze innych i zosta w nich ekspertem. Jeli chcesz, rb notatki. Wybierz cztery lub pi ciekawych lub penych napicia rzeczy, ktre niedawno ci si przydarzyy. Naucz si je opowiada w formie krtkich, ciekawych historii - przewicz opowiadanie przed lustrem lub z magnetofonem. Zapisz dwie lub trzy ciekawe historie, ktre opowiedzieli ci inni. Notuj te dowcipy, jeli moesz je swobodnie opowiedzie. Jeli masz kopoty z zapamitaniem pointy, oznacza to, e dowcipy nie s w twoim przypadku najlepsz inwestycj. Kiedy spotykasz si z ludmi, miej w zanadrzu kilka anegdot lub jaki interesujcy komentarz. Przewicz je zawczasu z przyjacimi, z pustym krzesem, lustrem lub magnetofonem. Zorientuj si, ile rnych anegdot bdziesz mg opowiedzie innym w przyszym tygodniu. Stopniowo powikszaj swj repertuar. Zawsze dostosowuj anegdoty do suchacza. Niektrym z nich twoja wietna historia o dole kloacznym moe si wyda niezbyt pocigajca. Zacznij rozmow Jeste wic w bibliotece, na zajciach na temat inwestycji, na uroczystym obiedzie lub zwykym spotkaniu towarzyskim. Jak zaczniesz rozmow? Przede wszystkim wybierz kogo, do kogo na oko mona bez obaw podej - osob, ktra si do ciebie umiecha, siedzi sama lub spaceruje. Nie
102

wybieraj osb, ktre s wyranie czym zajte. Jest wiele sposobw na rozpoczcie rozmowy. Wybierz taki, ktry najlepiej pasuje do twojej sytuacji i z ktrym bdziesz si czu swobodnie. Przedstaw si. Dzie dobry, nazywam si... " Jest to dobry sposb na imprezach, na ktrych nikt nikogo nie zna. Wymie informacje na temat tego, gdzie mieszkasz, co robisz, swojej rodziny, itp. Skomplementuj kogo. Nastpnie zapytaj: wietny jest ten koktajl. Jak si robi Tequila Sunrise?" Popro o pomoc. Daj do zrozumienia, e jej potrzebujesz i sdzisz, e ta druga osoba moe ci jej udzieli. Nie mog znale akt tej sprawy sdowej. Czy moe mi pani pomc?" Czy moesz mi pokaza ten krok taneczny?" Nie mam zielonego pojcia o towarach handlowych. Czy moesz mi to wytumaczy?" Sprbuj odkry troch siebie. Zobaczysz, e gdy powiesz co zdecydowanie osobistego, wywoa to pozytywn, pen sympatii reakcj. Sprbuj tak: Nie wiem, co ja tu robi. Jestem do niemiay. " Bardzo chciabym si nauczy eglowa, pywa, jedzi na nartach, itd., ale nie wiem, czy jestem w stanie. " Wanie si rozwiodam i czuj si troch rozbita". Uyj zwykych dobrych manier. Czy mog zapali pani papierosa?" Moe ma pani ochot na jeszcze jednego drinka. Wanie id w stron bufetu. " Pomog pani pozbiera te zakupy. " Jeli czujesz si kompletnie zagubiony, odwoaj si do oklepanych, ale bardzo uytecznych sposobw: Lubi pani tak pogod?" Czy mymy si ju gdzie nie spotkali?" Co si tu dzieje?" Czy mog prosi o ogie?" wicz te sposoby rozpoczynania rozmowy przed lustrem lub z magnetofonem. W nastpnym tygodniu wyprbuj kilka z nich. Zobacz, ktre dziaaj najlepiej i dlaczego. Podtrzymaj rozmow Skoro ju rozpocze rozmow, moesz uy kilku sposobw jej podtrzymania. Zadaj pytanie o fakty: Jak poszo wczoraj Dodgersom?" lub pytanie osobiste: Co pani sdzi o tym, e prezydent Carter wybra Cyrusa Vance'a?" Opowiedz jedn ze swoich anegdot lub wyra jak swoj opini Sprowokuj t drug osob do mwienia o sobie: Skd pani pochodzi? Czy lubi pani swoj prac?" Zainteresuj si fachow wiedz tej drugiej osoby: Jak si wydaje ksik?", Jak si zakada przedszkole?" I najwaniejsze - dziel si swoim reakcjami na to, co dzieje si w czasie waszej interakcji. Komunikuj swoje myli i uczucia na temat tego, co druga osoba powiedziaa lub zrobia. Bd aktywnym suchaczem Zosta aktywnym suchaczem - zwracaj uwag na to, co mwi ludzie wok ciebie. Uwanie suchajc rozmw i dyskusji moesz uzyska wiele informacji i wskazwek na temat osobowoci rnych osb. Uwaaj na to, co si mwi i wyranie sygnalizuj, e suchasz uywaj sygnaw werbalnych (Tak", Uhm", Aha", To ciekawe", Niesamowite", Naprawd?") i niewerbalnych (pochyl si do przodu, sied prosto, sta bliej, potakuj gow itp. ). Nie wycigaj wnioskw na temat motyww i stanw wewntrznych zanim ich nie sprawdzisz, np. : Myl, e czujesz si dotknity tym, i nie zaproszono ci na to przyjcie. Tak?" albo: Czy chcesz powiedzie, e jeste za, bo nie odpowiedziaam na twj list?" Aktywne suchanie oznacza te, e - gdy to moliwe powiniene wczu si w sytuacj drugiej osoby lub odnie to, co syszysz do jakiego podobnego wasnego dowiadczenia: Nigdy nie byam w
103

wojsku, ale mog sobie wyobrazi jak to jest, gdy dostaje si do wykonania nieistotne i bezsensowne polecenia. Gdy pracowaam jako terapeuta na obozie... " Kiedy rozmawiasz, nie wahaj si pyta o wyjanienie, gdy czego nie rozumiesz: Czy masz na myli to, e... ?" albo: Nie rozumiem, czy moesz to wyjani?" Nie bj si przyzna do tego, e czego nie wiesz. Ludzie czsto lubi wyjania innym rne rzeczy. No to cze, mio byo ci pozna" Poegnanie to skomplikowany rytua, ktry ma spore znaczenie w relacjach interpersonalnych. 5 To, w jaki sposb egnasz drug osob i jak koczysz rozmow, moe albo uatwi wasz nastpny kontakt, albo zniweczy cay wysiek, jaki woye w to, eby pierwszy kontakt by udany. Gdy powiedziae ju wszystko, co miae do powiedzenia lub skoczy si twj czas przeznaczony na rozmow, musisz da do zrozumienia, e za chwil bdziesz musia i. Musisz przekaza trzy informacje: e wkrtce bdziesz si egna, e rozmowa bya przyjemna (e z niej w jaki sposb skorzystae) i e masz nadziej, i w przyszoci spotkasz jeszcze t osob. Moesz to zrobi na rne sposoby: wzmocnienie-wyraona w krtkich sowach zgoda z tym, co partner powiedzia ostatnio (jasne, pewnie, tak") itp., docenienie- wyraenie przyjemnoci zwizanej z interakcj (Bardzo mio byo z tob pogada"). zdanie koczce - I to by byo na tyle". Zerwanie kontaktu wzrokowego, przesuwanie ng lub stp w kierunku wyjcia, pochylanie si naprzd, umiech, potakiwanie i ucisk rki to niektre z niewerbalnych zachowa, ktre sygnalizuj, e zbierasz si do odlotu. Zaobserwuj w jaki sposb kocz rozmowy twoi przyjaciele, znajomi i osoby, z ktrymi wchodzisz w interakcj. Gdy tylko skoczysz jak rozmow, zanotuj wszystko, co powiedziae lub zrobie w ostatniej minucie (minutach). Zdecyduj, ktre z sygnaw koca rozmowy s najbardziej czytelne, z, ktrymi ty czuby si najlepiej i ktre sprawiaj, e ta druga osoba jest 'pozytywnie nastawiona do rozmowy. Wcz je w swj wasny rytua poegna. Sta si istot spoeczn Poniej podalimy szereg wicze, ktre pomog ci si uspoeczni. Wybierz kilka z nich i wykonaj je w przyszym tygodniu. Jeli tego potrzebujesz, zawrzyj ze sob dotyczcy ich kontrakt. Zacznij od najatwiejszych, a nastpnie zacznij robi te, ktre sprawiaj ci wiksze trudnoci. Notuj swoje reakcje na kade z tych wicze, polegajcych na nawizywaniu kontaktu z innymi. Notuj take reakcje, jakie wywoae u innych. Przedstaw si jakiej nieznanej osobie w swoim biurowcu, w lokalnym sklepie spoywczym lub na zajciach. Zaproponuj komu, kto idzie w twoj stron, eby przyczy si do ciebie. Zapytaj, czy moesz si przyczy do gry lub pogaduszek, ktre ju trwaj. Jeli jeste w biurze, przycz si do grupy osb rozmawiajcych w czasie przerwy na kaw. Przeprowad wasne badanie opinii publicznej. Zapytaj dziesi osb o ich zdanie na jaki aktualny temat. Zadaj kademu jedno pytanie o jego opini. Zapytaj kogo, kogo nie znasz, czy moe poyczy ci dziesi centw na telefon. Umw si, jak je zwrcisz! Dowiedz si, jak si nazywa kto (odmiennej pci) z twojego biura, uczelni lub klubu. Zadzwo do tej
104

osoby i zapytaj o jak spraw dotyczc pracy, o zadanie domowe lub zbliajce si wydarzenie. Id do kawiarni. Umiechnij si i ski gow pierwszym trzem osobom, ktre na ciebie spojrz. Nawi rozmow z co najmniej jedn osob tej samej pci. Sta w kolejce w sklepie, w banku lub w kinie. Zacznij rozmow nawizujc do tej kolejki z kim stojcym obok. Porozmawiaj z pracownikiem stacji benzynowej w czasie, gdy napenia bak benzyn i sprawdza olej. Usid obok osoby odmiennej pci, ktra wyglda na interesujc (w autobusie, w hallu, na zajciach lub w kinie). Wygo jaki komentarz, by rozpocz rozmow. Zapytaj trzy osoby o drog. Z co najmniej jedn z nich skieruj rozmow na bardziej oglne tory i prowad j przez minut lub dwie. Wybierz si na tor do joggingu, na pla lub basen. Porozmawiaj z dwoma lub trzema nieznajomymi osobami, ktre znajd si w pobliu. W ssiedztwie, w grupie studenckiej lub w biurze wyszukaj kogo, kto potrzebuje pomocy. Zaproponuj tej osobie pomoc. We ze sob egzemplarz jakiej kontrowersyjnej ksiki. Policz, ile osb uda ci si skoni do rozmowy na jej temat w cigu jednego dnia. Zorganizuj niewielkie przyjcie (powiedzmy trzy do piciu osb). Zapro przynajmniej jedn osob, ktrej dobrze nie znasz. Gdy bdziesz mia jaki problem, znajd w akademiku, w biurze lub w ssiedztwie kogo, z kim nie jeste blisko i popro t osob o rad. Zapro kogo, eby wybra si z tob co zje - kogo, z kim wczeniej nigdy nie jade. wicz przed lustrem swoje zwroty rozpoczynajce rozmow i pod trzymujce j. Nagraj si. Posuchaj, jak brzmisz, sprbuj jeszcze raz. Staraj si popracowa nad tym, by twj gos by peen ycia i entuzjazmu. Powiedz dzisiaj cze" piciu nowym osobom, ktrych normalnie by nie pozdrowi. Sprbuj sprowokowa je do umiechu i do tego, by odpowiedzieli ci cze". Przyja ze znajomoci Przyjanie opieraj si zwykle na: przebywaniu w tym samym otoczeniu, zaangaowaniu w te same czynnoci, podobiestwie postaw, wartoci, pochodzenia, osobowoci i zainteresowa oraz wyraaniu tych samych upodoba. Kogo z osb, ktre znasz tylko pobienie chciaby pozna bliej, kogo chciaby mie za przyjaciela? Wybierz kilka osb, wobec ktrych podejmiesz powany wysiek, eby lepiej je pozna, w nadziei, e z dalekich znajomych stan si twoimi przyjacimi. Zapisz wszystko, co wydaje ci si, e wiesz o kadej z tych osb, a take, co masz z kad z nich wsplnego. Przygotuj si i nawi wstpny kontakt przez telefon lub w bezporedniej rozmowie. Wybierz moliwe tematy rozmowy i naturalne sposoby jej rozpoczcia. Przedstaw si. Powiedz, e chcesz pogada tylko przez chwil, eby uzyska rad, sprawdzi co, podzieli si jak wiadomoci, ktr tamta osoba moe by zainteresowana. Zakocz rozmow wyraeniem pozytywnych uczu i podtrzymujcym do widzenia". W cigu nastpnych kilku dni kontynuuj swoje dziaania - zapro t osob, eby przyczya si do ciebie w czasie przerwy na kaw, eby zjada z tob pizz, wybraa si na spacer, na koncert, do kina, itp. Jeli masz na to ochot, oka tej osobie serdeczno - bd uwany, podtrzymujcy, otwarty, oka poparcie. Stosujc to podejcie (poznam Ci bliej") wiele razy, rozszerzaj krg swoich przyjaci. Umw si na randk
105

Dla osoby niemiaej randka to rodzaj kontaktu spoecznego, ktry czsto wywouje niepokj, gdy zawiera obietnic intymnoci i wymaga wikszej ni zwykle intensywnoci uczu. Niemiali randkowicze czuj si wystawieni na grob odrzucenia. W wielu przypadkach ten lk przewysza spodziewane korzyci i osoby te po prostu nie umawiaj si na randki". By moe wanie z tego powodu randki staj si aktywnoci grupow: Idziemy w kilka osb na krgle. Idziesz z nami?" Umw si przez telefon. W ten sposb nie bdziesz si przynajmniej martwi tym, czy wysyasz waciwe komunikaty niewerbalne. Zaplanuj wszystko na zapas - miej do zaproponowania dwa konkretne rodzaje rozrywki. Gdy skontaktujesz si z wybran osob, wyranie si przedstaw i, jeli to konieczne, wyjanij skd si znacie: Tu John Simmons. Poznalimy si w zeszym tygodniu na imprezie u Clarka". Nastpnie: upewnij si, e zostae rozpoznany. Jeli nie, wyjanij kim jeste; powiedz tej osobie jaki komplement nawizujcy do waszego ostatniego spotkania, ktry pokae, e cenisz jej pogldy, wartoci, punkt widzenia na jak kwesti, poczucie humoru - czyli jak cech nie powierzchown; przechodzc do zaproszenia na randk bd asertywny: Moe miaaby ochot wybra si ze mn w pitek do kina". Sformuuj swoj propozycj w sposb konkretny, powiedz co i kiedy chciaby robi; jeli odpowied bdzie pozytywna, razem wybierzcie jaki film i godzin (miej przygotowanych kilka moliwoci, eby zagwarantowa drugiej osobie wolno wyboru). Zakocz rozmow szybko, gadko i oczywicie grzecznie; jeli odpowied bdzie negatywna, oce, czy zaproponowana rozrywka i pora byy waciwe i zaproponuj co innego. Moesz te zaproponowa jak mniej zobowizujc form spotkania, jeli twoje niespodziewane zaproszenie wywoao zbyt wielki niepokj u niemiaej osoby po drugiej stronie: A moe w takim razie poszlibymy kiedy po pracy na jak kaw (albo drinka)?" Jeli odpowied nadal brzmi nie", oznacza to, e ta osoba nie jest zainteresowana i powiniene grzecznie zakoczy rozmow. Odmowa pjcia na randk nie oznacza, e to ty zostae odrzucony. Moe ona by spowodowana stanem zdrowia, prac, innymi zobowizaniami, nadmiern niemiaoci, itp. Wyobra sobie, e to ty zostae zaproszony na randk, a nie masz cnoty bliej poznawa osoby, ktra ci zaprasza. Nigdy nie mw tak" pod wpywem wspczucia, czy poczucia winy. Nie wahaj si powiedzie: Nie, dzikuj. Mio mi, e mnie zaprosia, ale wolabym nie". Powiedz to nie ranic osoby zapraszajcej (ona take moe by niemiaa i by moe spdzia wiele godzin przygotowujc si do tego wiczenia). Masz prawo kademu powiedzie nie" i cieszy si, e komu wydajesz si pocigajcy, nie tumaczc w aden sposb swojej odmowy. Jak sobie radzi z konfliktami interpersonalnymi? Sharon i Gordon Bower, w swojej ksice Asserting Yourself prezentuj niezwyk technik radzenia sobie z wikszoci konfliktw interpersonalnych - od problemw z mechanikiem samochodowym, ktry chce z ciebie zedrze", do ma, ktry krytykuje ci w obecnoci innych osb. Technika ta nosi nazw Scenariusz DESC" (co jest skrtem od Describe - Opisz, Express - Wyra, Specify - Ukonkretnij i Consequences - Skutki). Opisz Rozpocznij swj scenariusz od opisania, tak konkretnie i obiektywnie, jak to moliwe, zachowania, ktre ci si nie podoba: Powiedzia pan, e ta naprawa kosztowa bdzie 35 dolarw, a teraz kae mi pan zapaci 110 dolarw"; Trzy razy spotkalimy si ostatnio z rnymi ludmi i za kadym razem skrytykowae mnie w ich obecnoci". Wyra Powiedz, co czujesz i mylisz na temat tego zachowania: Irytuje mnie to, bo uwaam, e chce pan ze mnie zedrze" (do mechanika samochodowego); Czuj
106

si upokorzona i dotknita" (do ma). Ukonkretnij Domagaj si innego, konkretnego zachowania: Chciaabym, eby dostosowa pan swoje dania do pierwotnej wyceny, chyba, e jest pan w stanie jasno uzasadni podwyszenie opaty"; Chciaabym, eby przesta mnie krytykowa i za kadym razem, gdy zaczniesz to robi, zwrc ci uwag". Skutki W sposb prosty i konkretny poinformuj, jak nagrod przewidujesz za zmian zachowania. Czasem bdziesz musiaa okreli negatywne konsekwencje zwizane z nie zastosowaniem si do twoich oczekiwa: Jeli pan to zrobi, powiem wszystkim moim znajomym, e w warsztacie Boba jest dobra obsuga"; Jeli przestaniesz mnie krytykowa, bd si o wiele lepiej czua i upiek ci twoj ulubion szarlotk". Najlepszym sposobem na to, eby te scenariusze rzeczywicie podziaay, jest napisa je sobie zawczasu i przewiczy przed lustrem. Po kilku razach bdziesz w stanie na miejscu wymyle scenariusz i skutecznie go zastosowa. Napisz teraz scenariusz rozwizania jakiej kopotliwej sytuacji, przewicz go, wykonaj, zanotuj efekty i popracuj nad popraw swojej asertywnoci. Jak poradzi sobie ze stresem? Ponisze techniki pomog ci radzi sobie ze stresem i/lub lkiem. Moesz je stosowa, gdy denerwujesz si przed pjciem na przyjcie, zaproszeniem kogo na randk, wygoszeniem referatu lub przemwienia, itp. Bd bardzo starannie przygotowany. Jeli to konieczne, przewicz swoj rol. Jeli moesz, zrelaksuj si lub medytuj przez dwadziecia minut. Po si i wyobra sobie nadchodzc sytuacj, szczeg po szczegle. Nie zatrzymuj si nad adnym detalem, niech sytuacja rozwija si w twojej wyobrani. Pomyl o swojej strefie komfortu. Jest to miejsce, w ktrym najlepiej si czujesz. Moe to by plaa, wanna, czy spacer przez pola. Kiedy jeste zdenerwowany, przypomnij sobie to przeycie w najdrobniejszych szczegach - odczucia, zapachy, itp. Powtarzaj sobie podtrzymujce stwierdzenia, np. : Wiem, e umiem to zrobi. Dobrze mi pjdzie. Bd si dobrze bawi". Czasem wystarczy jedna lub dwie z tych technik. Czasem bdziesz musia uy wszystkich. Umiejtnoci te pomog ci sta si bardziej efektywn i asertywn istot spoeczn. Musisz je wiczy, tak jak wiczysz wszystkie inne umiejtnoci, ktrych chcesz si nauczy. Na pocztku mog ci si wydawa sztuczne, za bardzo zaplanowane lub tracce manipulacj. Ale gdy nabierzesz wprawy i zaczniesz osiga pozytywne efekty, bdziesz mg dostosowa je do swojego wasnego stylu. Nie bd to ju narzucone z zewntrz strategie autopoprawy, ale wasne plany uzyskiwania wikszej satysfakcji ze wspycia z innymi ludmi. Miejmy nadzieje, e gdy wzronie twoja pewno siebie i rozwin si twoje umiejtnoci spoeczne, zaczniesz odwraca swoj uwag od wasnego ego i skierujesz j w stron innych ludzi. Jest tyle osb, ktre potrzebuj twojej pomocy w przezwycieniu swojej niemiaoci i poczucia nieprzystosowania. Czy nie sprbujesz im pomc? 11 Pomaga innym przezwyciy niemiao Robert Kennedy by politykiem, ktrego mogem szanowa i otwarcie podziwia. Podziwiaem ogromn inteligencj, jak odznaczay. si jego decyzje i twarde stanowisko wobec zorganizowanej przestpczo107

ci i dyskryminacji rasowej. Kiedy miaem okazj zetkn si z nim W czasie wiecu politycznego w Nowym Jorku, byem nieco zszokowany tym, e mj odwany bohater jest tak niemiay w kontaktach z ludmi. Naprawd nieczsto widywaem kogo, kto czu si rwnie nieswojo wrd osb, ktre ycz mu jak najlepiej. Gdy zdaem sobie spraw z jego niemiaoci, jeszcze bardziej doceniem opowie o tym, jak pomg komu innemu przezwyciy Jpgo niemiao. Roosevelt Grier, dawna gwiazda druyny New York Giants, ktry - jak pamitamy z rozdziau 2. - by straszliwie niemiay, opowiada o tym, jak Bobby Kennedy pomg mu zwalczy tgo potnego przeciwnika. To Bobby Kennedy wreszcie wycign mnie z mojej niemiaoci, nie tylko z powodu tego, co sob reprezentowa, ale dlatego, e by pierwsz osob, ktra powiedziaa: Dalej, Rosey, Sta ci na to. Id tam i powiedz, co czujesz!. To zadziaao. Wtedy, i po 1968 roku*, tak bardzo chciaem kontynuowa to, co zrobi dla nas wszystkich, e nie tylko przekonaem si, i umiem mwi, zwrci si ku innym, ale e ludzie mnie suchaj. Ja jestem ogromnym facetem, ale w tym kochanym czowieku i w jego filozofii byo co jeszcze ogromniejszego. Zawsze bd wdziczny za to, co mi da - co da nam wszystkim". 1 Jeeli tylko mamy ochot wycign rk i wykona pewien wysiek, wszyscy moemy na rne sposoby pomc innym przezwyciy niemiao lub lepiej sobie z ni radzi. Czasem pomc moe to, co robimy i mwimy, czasem pomagamy dziki temu, e tworzymy podtrzymujce rodowisko, a czciej ni nam si zdaje pomagamy porednio, dajc komu przykad. Pomc moemy nie tylko naszym niemiaym dzieciom, partnerom, przyjacioom i ssiadom - do pomocy im wszystkim powinnimy czu si zobowizani przez umow spoeczn. Pomagajc komukolwiek wygra batali z niemiaoci, pomagamy sami sobie. Jeli jestemy niemiali, zaangaowanie si w cudze problemy zmniejsza nasze zaabsorbowanie samymi sob. W przypadku nie-niemiaych, przyczynienie si do pokonania niemiaoci przynosi kilka korzyci. Nie tylko wicej bdzie naokoo ludzi atrakcyjnych towarzysko, ale uwolni si mnstwo zasobw ludzkich, gotowych peni poyteczne funkcje we wszystkich obszarach spoecznych. I co najwaniejsze, wicej bdzie dookoa radoci, a mniej samotnoci. Wiele z tego, czego ju si nauczye o istocie niemiaoci moe sta si podstaw twojej nowej roli sprawcy zmiany niemiaoci. Poza tym wiele z wicze przedstawionych w Czci II mona dostosowa do potrzeb konkretnych osb, ktrym masz zamiar pomc. W tym rozdziale podajemy jeszcze inne pomysy, oglne zasady i konkretne wiczenia, ktre mona zastosowa pomagajc swoim dzieciom, swojemu partnerowi, swoim przyjacioom, wsppracownikom i innym osobom z twojego otoczenia. Niektre wiczenia przeznaczone s dla jednej osoby, inne dla maych grup. Niektre mona przeprowadzi w prosty i nieformalny sposb, inne wymagaj zaplanowania i bardziej formalnej organizacji. Uywajc swojej wyobrani, pomysowoci i zaangaowania, moesz nie tylko wprowadzi w czyn podane tu pomysy, ale rozwin je lub stworzy lepsze wedug wasnego projektu. Bd dla innych ludzi czym, co pozwoli im by czym wicej dla samych siebie. Rodzice i nauczyciele Ze wzgldu na istotn rol, jak penicie w yciu naszej modziey, macie wikszy wpyw na powstawanie i wzmaganie si niemiaoci ni to sobie wyobraacie. Tak wy, jak i ja robimy to czsto bezwiednie, poniewa nasze dzieci i uczniowie maj niezwykle silne zapotrzebowanie ha nagrody, ktrymi moemy ich obdarzy. Uznajc indywidualno kadego z modych ludzi, pomagamy im rozwija poczucie wasnej Wartoci. Starajc si rozumie ich problemy, uatwiamy im nauk ycia 1v zoonym i zmiennym wiecie dorosych. Popierajc ich prby rozwijania si, zachcamy ich do tego by
108

stali si kim szczeglnym. By ffioe najbardziej ze wszystkiego potrzebuj naszej bezwarunkowej inioci - obdarzajmy ni swobodnie i otwarcie tak, by mogli zaakceptowa siebie takimi, jakimi s, prbujc jednoczenie sta si tm wicej. Wadza, jak macie w rku ma oczywicie dwie strony - z jednej |^rt to wadza wywoywania niemiaoci poprzez nie dziaanie w opisa-fiiy tu sposb, z drugiej - moliwo zmniejszania niemiaoci poprzez rozdawanie podstawowych nagrd. Moecie uywa swojej wadzy tak lub tak, zaplanujcie wic na zapas swoje dziaania, eby mie pewno, fe posuycie si dostpnymi wam zasobami by uzyska jak najlepszy efekt. Bdcie wiadomi wadzy, jak posiadacie, zapotrzebowania ihnych na to, co moecie im da i w sposb wiadomy decydujcie o tym, jak zrwnowaycie ten popyt z wasz poda. Nie wypuszczajcie z rki Biegu spraw, gdy, cokolwiek si zdarzy, wy ponosicie za to od-{k)wiedzialno. Mdrze podejmujcie decyzje - niech su wam i nastpnym pokoleniom, niech promuj ycie, a nie umniejszaj je. Okazywanie mioci, empatii, niepewnoci i uczu Waszym zadaniem jest to, by wasze dzieci, dzieci waszych ssiadw i wasi uczniowie akceptowali samych siebie. Pomcie im odkry w sobie pocigajce cechy. Od dzi zacznijcie mwi swoim dzieciom i uczniom komplementy dotyczce wszystkiego co robi i co znajdujecie w nich atrakcyjnego. Mwcie: licznie si uczesaa" zamiast: Masz adne wosy". Albo te: Bardzo lubi twoje poczucie humoru (Podoba mi si sposb, w jaki rozwizae ten problem). Uwaam, e jest wietne". Zachcie innych, by te bardziej hojnie rozdawali komplementy. Moecie wprost zasugerowa swojej onie, mowi lub kolegom, e pewne komplementy byyby odpowiednie. 2 Nigdy ich jednak nie zmuszajcie, gdy fasz w komplemencie, tak jak nakrochmalona bielizna pod ubraniem, jest zawsze widoczny. Nauczcie swoje dzieci i uczniw jak przyjmowa komplementy, eby potrafili nagrodzi osob, ktra ich obdarzya. Nauczcie si sami na wasne oczy i uszy widzie i sysze, co wasze dziecko robi, mwi, jakie jest. Zbyt czsto posugujemy si filtrami, zbudowanymi z tego, co inni ludzie powiedzieli nam na temat naszego dziecka. Ocen dokonan przez kogo innego powinnimy uzna za to, czym jest - sd wydany w czasie i miejscu innym ni obecne. Doniesienia o zym" zachowaniu dziecka ze strony ubiegorocznego nauczyciela, ssiada, ma, czy ony na og nie zawieraj informacji na temat tego, jak rol oni sami odegrali w sprowokowaniu lub zaklasyfikowaniu tego zachowania jako zego", ani na temat innych elementw sytuacji, ktre wywoay tak, a nie inn reakcj dziecka. Zachowania zawsze pojawiaj si w kontekcie. Starajcie si zrozumie ten kontekst zanim ocenicie, wydacie sd i zareagujecie na dane zachowanie. Zagldamy do klasy i widzimy maego Alfreda, ktry nie uwaa, gdy nauczycielka zaczyna lekcj na temat wspczucia i troski o innych. Co si dzieje z tam dzieckiem? Zaburzenie procesw poznawczych? Zaburzenia zachowania? Zaburzenia uwagi? A w rzeczywistoci Alfred wanie snuje fantazje o zemcie. Wyobraa sobie, e nauczycielka nie yje, a on odpowiada za organizacj pogrzebu. Jaki niedobry chopiec!" Dr Alice Ginott, psychoterapeutka szczeglnie uwraliwiona na ze traktowanie dzieci przez dorosych, dostarcza nam kontekstu strasznego aktu zemsty Alfreda: Nauczycielka powiedziaa grupie dzieci: Siadajcie!. Usiedli wszyscy oprcz Alfreda, ktry nadal sta. Nauczycielka zwrcia si do niego i krzykna: Alfred! Na co czekasz? Na specjalne zaproszenie? Dlaczego musisz by ostatni? Dlaczego zajcie miejsca zajmuje ci ca wieczno? Czy jeste taki powolny sam z siebie, czy kto ci pomaga?. Gdy Alfred usiad, wszystkie dzieci si miay". Jak wida, ch ukarania nauczycielki nie jest taka znw bezpodstawna. Niestety jednak uzasadniony gniew Alfreda najprawdopodobniej przerodzi si w nie uzasadnione poczucie winy i skoczy si tym, e
109

zacznie on myle le o samym sobie. Nauczycielka nie miaa zamiaru rozzoci Alfreda. Wykonywaa po prostu swoj prac, moe bya spniona z programem i musiaa narzuci jakie reguy zachowania, i tk dalej. Opowiadajc o zachowaniu dziecka naley na tyle, na ile to tylko moliwe, uwzgldni kontekst. Nie zapominajcie wspomnie o roli, jak by moe wy sami odegralicie w rozwoju wypadkw. Zanim opowiecie komu o tym, co si stao lub umiecicie to w jakich aktach, uwzgldnijcie take wersj wydarze, jak podaje dziecko. Powinnicie zbada te obszary, w ktrych te dwie wersje si nie zgadzaj. Pamitajcie Oczywicie, e na rozprawie odwoawczej wasza wersja bdzie znaczya wiecej, choby dlatego, e jestecie doroli i macie status nadzorcy. Nadrbcie to, uwaniej wysuchujc drugiej strony i wykazujc empati z tym, jak wyglda wiat widziany z przeciwnego koca teleskopu. Prosz poda mi uczucie eby pokaza, jak uprzedzenia i pami znieksztacaj nasze spostrzeganie i sposb informowania o wanych wydarzeniach, dobrze jest zabawi si w guchy telefon. Zbierz ca swoj rodzin, a klas podziel na mae grupy. Napisz krtkie opowiadanie o jakim ciekawym zdarzeniu. Przeczytaj je pierwszej osobie (tak, eby inne nie syszay). Osoba ta przekazuje opowiadanie nastpnej, i tak dalej. Ostatnia osoba opowiada caej grupie histori, ktr usyszaa. Nastpnie ty opowiadasz pierwotn wersj. Zbadaj gdzie i w jaki sposb pojawiy si znieksztacenia - czy dotyczyy sw i etykiet, stereotypw, czy polegay na zapomnieniu, czeniu, zmianie nacisku? Nastpnie przekacie sobie w podobny sposb jak informacj niewerbaln. Celem jest tu znowu pokazanie, jak atwo jest bdnie zinterpretowa to, co inni czuj i co przekazuj nam o tym, co czuj. Podaj pierwszej osobie nastpujcy, napisany scenariusz: W cigu kilku ostatnich dni spado na ciebie duo zych wiadomoci - choroba w rodzinie, stracie prac (albo oblae wany test), spali ci si dom, zamae rk, a twoje ulubione zwierztko (dziecko, m, ona) ucieko od ciebie. Jeste dotknity, przygnbiony, w depresji. Poczuj to. Nie uywajc ani jednego sowa, przeka te uczucia nastpnej osobie". Kada nastpna osoba ma odebra te uczucia, a nastpnie przekaza je dalej a dotr do ostatniej osoby w acuchu. Osoba ta opowiada grupie, co czuje i wymyla histori, ktra mogaby wytumaczy takie samopoczucie. Porwnajcie oba uczucia i scenariusze, omawiajc take sposoby, jakimi porozumieway si poszczeglne pary i momenty, gdzie wkrady si znieksztacenia. Niech pary, ktrym nie udao si poprawnie przekaza informacji, sprbuj odpowiedzie, dlaczego tak si stao. Czasem problem w rodzinie, w szkole, czy w miejscu pracy ley nie w poprawnoci komunikatu, lecz w samej komunikacji, w wydobywaniu rzeczy na wiato dzienne. Zanim zaczniesz dokonywa zmian, musisz wiedzie, co ludzi gnbi. A to oznacza, e oni musz to wyrazi. Skutecznym na to sposobem jest zastosowanie zasady niech wszystko wyjdzie na wierzch". Wykrzycz je jeszcze raz, goniej! Usidcie z zamknitymi oczami. Na sygna Start" wszyscy zacznijcie narzeka na sytuacj, w ktrej razem si znajdujecie (na prac, zesp, rodzinne plany na wakacje, itp. ). Rbcie to jednoczenie i gwatownie. Gdy tylko w narzekaniu nastpi pewne uspokojenie, daj sygna Otworzy oczy". Teraz powtrzcie wszystko jeszcze raz, patrzc na siebie. Tyle, e tym razem wykrzyczcie swoje pretensje
110

tak, jakby wszyscy pozostali byli prawie gusi. Nastpnie sprawdcie, ile jest podobnych pretensji i zacznijcie o nich rozmawia. Na kocu omwcie jednostkowe pretensje, zgoszone tylko przez jedn lub dwie osoby. wiczenie to pozwala si wyadowa i umoliwia - zamiast po cichu gromadzi w sobie zo i niech podogadywanie sobie gono i na og w mieszny sposb. Dziki temu ludzie sysz, e inni te s niezadowoleni, a to w naturalny sposb prowadzi do dyskusji na temat moliwych rozwiza istniejcych problemw. Czasem problem polega nie na tym, e nie umiemy przyzna si do tego, co czujemy, ale na tym, e nie mamy odwagi czegokolwiek powiedzie. Do milczcego dziecka mwi si: Zapomniae jzyka w buzi?". Jednak to, e wprawimy milczce dziecko w jeszcze wiksze zakopotanie nie przeamie lodw. Ponisze wiczenia zawieraj pomysy na to, jak wprawi w ruch zamroone jzyki. Rni si one wiekiem jzykw i stopniem ich zamroenia. Zarycz, lwie, zarycz - zasap, pocigu, zasap eby przeama lody z grup dzieci, ktre wydaj si zahamowane i sabo reagujce, moesz zmniejszy ich zakopotanie skaniajc je do tego, by zaryczay jak lew a pniej zasapay, jak lokomotywa. Jestemy wszyscy lwami z wielkiej rodziny lww i mamy konkurs na to, kto najgoniej zaryczy. Kiedy powiem Zarycz, lwie, zarycz! chc usysze wasz najgoniejszy ryk". Kto moe zarycze jeszcze goniej? No dobrze, lwy, zaryczcie... I to ma by ryk lwa? To jaki kociak. Mam na myli prawdziwy ryk". Potem ustaw dzieci w pocig - kade dziecko trzyma rce na ramionach poprzednika. Ty bd na pocztku du lokomotyw". Zacznij powoli, poruszajc si po linii okrgu, sapic i gwidc. Kiedy wrcisz do punktu, z ktrego wystartowae, id na koniec pocigu i zosta ostatnim wagonem. Funkcj lokomotywy peni teraz nastpne dziecko w kolejnoci. Powinno ono sapa troch goniej i porusza si troch szybciej. Kontynuuj zabaw zmieniajc lokomotywy a do chwili, gdy kady ju ni by, a pocig naprawd sapie i porusza si. Zakocz zabaw wykolejeniem si pocigu - wszyscy padaj na ziemi. Niech ujawni si twoje inne ja" Nadmiernemu zaabsorbowaniu sob mona zaradzi tworzc warunki, w ktrych dzieci wyraaj siebie za pomoc innego gosu i innego ja". Badania moje i moich kolegw pokazuj, e maski i kostiumy uwalniaj zachowania, ktre normalnie s hamowane i tumione. Jeli pomoesz stworzy otoczenie zachcajce do radosnej i pogodnej wylewnoci, otwartego okazywania wrae i czuych uczu, anonimowo pomoe ci to wprowadzi w czyn. (Jeli jednak usankcjonuje si wrogo i zabawy pene agresji, zamiast tego wybuchnie prawdziwe pieko. ) Przygotuj maski, albo popro dzieci, eby zrobiy je same z papierowych toreb lub krepiny. Miej pod rk stare ubrania, ktre posu za kostiumy, gdy nadejdzie pora przebierania si - zwaszcza przebierania si za dorosych. Niech kade dziecko wybierze sobie nowe imi i dalej posuguje si t now tosamoci. Innym sposobem na przeobraenie niemiaego dziecka w to, czym chciaoby by, jest malowanie twarzy. Nie czekaj na karnawa, eby mie pretekst do zakadania masek (nie tylko dzieciom, ale i dorosym). W celu wyraenia swoich uczu dzieci mog te uywa kukieek. Gdy ty trzymasz kukiek, ktra jest dzieckiem, a kukieka dziecka to ty, zdarzaj si czsto ciekawe odkrycia. Bd gotowy, chtny i umiej by znowu dzieckiem. Twoje dzieci bd ci za to szanowa bardziej, a nie mniej, czego tak wielu dorosych si obawia.
111

Podziel si Zachcaj do otwartego dzielenia si nie tylko uczuciami, ale take talentami i wiedz. eby podzieli si swoimi zdolnociami i specjalistyczn wiedz, nie musisz wstpowa do Korpusu Pokoju, ani jecha za granic. Moesz to zrobi tu i teraz, a take zachca do tego swoje dzieci. W ten sposb kady talent dziecka staje si skarbem i radoci wszystkich. A gdy dziecko zinternali-zuje tak postaw wobec swoich talentw, wystpowanie" nie bdzie ju wywoywa niemiaoci. Stanie si aktem dzielenia si, bawienia innych lub pomagania im - a nie tylko wygrzewaniem si w wietle ich uwagi. Dopasowywanie wiedzy Twrz warunki, w ktrych dzieci naucz si uczy od innych dzieci, poszukiwa z ich strony pomocy i udziela jej sobie nawzajem. Celem tego wiczenia jest propagowanie wsppracy, dzielenia si i przyjani poprzez stworzenie demokratycznej spoecznoci ekspertw naukowych. Przygotuj zestaw materiaw, ktry mona podzieli na tyle rwnych segmentw, ile jest dzieci (w grupach od dwch do szeciu). Kade dziecko powinno dosta jedn cz caoci, ktra zostanie nastpnie zoona razem w taki sam sposb jak klasyczna ukadanka (puzzle). Jeeli jest kilka grup, kada powinna dosta ten sam materia. Materia ten mog stanowi informacje o innym pastwie. Na przykad, jedno dziecko dostaje akapit o jego geografii i klimacie, inne o gospodarce, jeszcze inne uczy si akapitu na temat sytuacji politycznej, a pozostae dzieci mog dosta informacje na temat sposobu wychowywania dzieci, sportu i innych elementw kultury. Jedynie z poczenia wszystkich tych elementw powstanie peny obraz danej kultury. Kade dziecko przyswaja te informacje, ktre otrzymao, a nastpnie uczy inne dzieci tego, czego samo si wczeniej nauczyo. eby stwierdzi, czy dzieci-nauczyciele dobrze nauczyy swoich uczniw", kade dziecko dostaje test diagnostyczny z caego materiau. Zanim informacje zostan przekazane w grupach i poczone w cao, dzieci z rnych grup, ktre dostay do nauczenia si te same informacje mog porwna swoje notatki. Mona oczywicie uy kadego materiau, ktry da si podzieli - lekcji historii, opowiada, projektw artystycznych, czy urzdze mechaniczno-elektrycznych. Naley poza tym zapewni dzieciom atwy dostp do zabawek i gier, ktre wymagaj udziau dwch lub wicej graczy - w ten sposb zachcamy dzieci do wsppracy w zabawie. Niezaleno yjemy jako istoty spoeczne uzalenione od siebie nawzajem i w sumie jako udaje nam si przetrwa. Ale sia grupy zaley od stopnia niezalenoci kadego z jej czonkw. Nader skwapliwie uczymy nasze dzieci zalenoci, bo chcemy czu si potrzebni. W rezultacie wychowujemy nasze dzieci na osoby, ktre wszystkim potakuj - Tak, mamusiu, tak, tatusiu, tak, pani profesor, tak wiecie, bd taki, jakim mnie chcecie". Staj si ciche i bierne, maj nienaganne maniery i wszyscy je chwal za to, e s posusznymi niebytami. Chwal, ale uwaaj to za oczywiste i tak naprawd si nimi nie interesuj. Dzieci staj si elementem ta lub czci standardowej procedury dziaania. Przyznaj, e bierno jest - tak u dzieci, jak i u wszystkiego, co yje - stanem nienormalnym. Nie ksztatuj u swoich dzieci lub uczniw zalenoci tylko dlatego, e atwiej jest je wtedy kontrolowa i nimi rzdzi. Zaleno jest jak cukierek toffi - na pocztku moe nawet smakuje, ale na kocu zawsze przylepia si do zbw. Naucz swoje dzieci odpowiada za siebie tak wczenie, jak tylko je na to sta. Sporzd list spraw, za ktre kade dziecko jest odpowiedzialne oraz drug list wszystkich rzeczy, ktre w tej chwili ty robisz
112

dla dziecka, ale chciaby, eby to ono za nie odpowiadao. Sprbuj przenie pewne punkty z drugiej listy na pierwsz. Omw te obszary od powiedzialnoci ze swoimi dziemi. Sprawd, czy s jakie inne rzeczy, za ktre dzieci chciayby i s gotowe ponosi odpowiedzialno. Negocjuj w sprawach, w ktrych nie ma midzy wami zgody. Odpowiedzialno obejmuje nie tylko obowizki domowe, takie jak wynoszenie mieci. Dotyczy ona take dbania o swj wygld, o swoj i wspln wasno, organizowania rnych rzeczy, itp. Zachcaj dzieci do tego, by bray na siebie odpowiedzialno za innych - nie tylko za staruszki przechodzce na drug stron ulicy, ale za pomaganie rodzestwu w pracy domowej, pomaganie tobie, gdy le si czujesz, czy potrzebujcym kolegom z klasy. Licz si z tym, e bd popenia bdy i daj im dosy czasu na uzyskanie wikszej niezalenoci. Niemiae dzieci boj si podejmowa jakiekolwiek dziaania ze wzgldu na lk, e im si nie uda albo zrobi co le. Naucz dzieci podejmowa dobrze wyliczone ryzyko i radzi sobie z porak. Dziecko musi wiedzie, e jego prby osignicia podanego celu mog zakoczy si fiaskiem, ale ono samo nigdy fiaskiem nie jest. Niepowodzenie oznacza, e albo cel by zy, albo rodki do jego osignicia niewaciwe. Moe to te oczywicie oznacza, e kto gra przeciw dziecku faszywymi kartami i e powinno i si bawi gdzie indziej. Naucz dzieci dobrze czu si ze sob w samotnoci. Samotno, gdy stanowi sposb nawizania kontaktu z samym sob, moe by dowiadczeniem pozytywnym. Oznacza to, e dziecko powinno mie zagwarantowany czas i przestrze tylko dla siebie. Oznacza to te, e nie naley wypenia mu caego ycia rnymi zaplanowanymi zajciami w grupach. Czasami moe to nawet oznacza zachcenie dziecka do zrobienia czego w samotnoci - do pjcia na samotny spacer, na wycieczk do muzeum, do biblioteki, do kina lub, w przypadku starszych dzieci, na wycieczk do lasu. Dobrze pracuje i bawi si z innymi Jaki stopie mielicie na wiadectwie w rubryce praca i zabawa z innymi"? Czy kiedykolwiek przyszo wam do gowy, e ocenianie czyjego ilorazu towarzyskoci jest idiotyzmem? Powinnimy zwraca uwag na to, w jaki sposb nasze dzieci nawizuj kontakt z innymi dziemi. Nauczyciele i rodzice powinni skrupulatniej obserwowa sytuacje, w jakich dziecko pracuje i bawi si z innymi, a w jakich tego nie robi. (Mog nie chcie gra z dziemi w baseball, jeli chc, ebym cigle sta na drugiej bazie. ) Trzeba zapyta same dzieci. Czy inni proponuj im wspln zabaw? Czy zadanie do wykonania jest na pewno dostosowane do ich poziomu? Musimy te dowiedzie si od innych dzieci, dlaczego nie zaprosiy naszego dziecka do zabawy lub zignoroway jego zachty. Socjogram przyjani Nauczyciele mog uzyska lepszy wgld w atmosfer w swoich klasach za pomoc socjogramu. Niech kade dziecko zaznaczy na osobnej licie wszystkie dzieci, z ktrymi si bawi (P). Nastpnie niech wskae te, ktre s dobrymi przyjacimi (GF) i po prostu kolegami (F). Na podstawie tych ocen moesz sporzdzi diagram ilustrujcy relacje w klasie. Bdzie w nim wyranie wida kto jest gwiazd", a kto samotnikiem", czyje przyjanie i wybory nie s odwzajemniane i z kim nikt nie chce si bawi. Majc tak informacj, moesz wprowadzi w klasie dziaania, ktre zmieni niektre ukady i doprowadz do osignicia wikszej wzajemnoci interesw i sympatii. Socjogram siedmiorga dzieci moe wyglda w ten sposb:

113

Moesz zrobi to wiczenie take z wasnymi dziemi i z dziemi z ssiedztwa. Popularno wymaga praktyki Dzieciom trzeba stworzy okazje do wiczenia umiejtnoci spoecznych, porozumiewania si i okazywania swoich uczu innym dzieciom oraz tobie. Najwczeniej jak tylko mona, zachcaj dziecko do zabawy z innymi dziemi. Znajd te czas, eby by ze swoim dzieckiem. Logopeda, James White, twierdzi, e doroli, ktrym si w yciu powiodo, jako dzieci duo mwili - to wanie te rozgadane dzieci, a nie te, ktrych nikt nie sucha odnosz sukces w yciu osobistym, w szkole i w werbalnym wiecie karier i zawodw. Dziecko niemiae i wycofane zwykle nie radzi sobie z dorosymi", sdzi White. Takie dziecko nie daje dorosemu adnego punktu zaczepienia do dalszej rozmowy. Dzieci, ktre nie mwi i nie odpowiadaj, zwykle sabo czytaj i na og nie idzie im zbyt dobrze w szkole. Tylko od yczliwoci dorosego zaley wycignicie dziecka z tego stanu i dopomoenie mu w werbalizacji swoich myli i uczu". 5 Jedna z wielu rad White'a mwi, e w czasie rozmowy naley albo zej do poziomu dziecka, albo podnie je do swojego poziomu, by mc nawiza z nim lepszy kontakt wzrokowy. Niemiae dzieci wyczone z ycia spoecznego mona nauczy, jak by popularnym. Mona wywiczy u nich sposoby porozumiewania si z innymi i wsppracowania, a take nauczy je, jak by bardziej atrakcyjnym dla innych dzieci. Niektre z umiejtnoci omwionych w rozdziale 10. mog si nadawa dla twojego niemiaego dziecka lub ucznia. Badania przeprowadzone przez zesp badaczy z Rochester i Illinois udowodniy, e dzieci z trzeciej i czwartej klasy nie akceptowane przez swoich kolegw z klasy, zaczy by akceptowane i wybierane na przyjaci po miesicu nadzorowanego treningu w umiejtnociach spoecznych. Jeli chcesz by wiadomym trenerem swojego dziecka, moesz take osign podobne rezultaty. Dotyk, zaufanie i czuo Czy przytulie dzi swoje dzieci?" - takie pytanie zadaje Rosita Perez na nalepce przyklejonej do swojego zderzaka. Ona swoje przytula i uwaa, e my te powinnimy przytula nasze dzieci, bo to
114

dobrze wpywa na ich samopoczucie. Badacz, James Prescott posuwa si jeszcze dalej, propagujc kontakt fizyczny jako rodek do zmniejszenia agresji midzy ludmi i midzy narodami. Jego badania pokazuj, e kultury, W ktrych kontakt fizyczny jest minimalny s bardziej agresywne, a ludzie, ktrzy nie lubi bliskiego kontaktu fizycznego z innymi s bardziej bezwzgldni w postawach wobec osb amicych prawo, popieraj kar mierci za powane przestpstwa, s bardziej fanatyczni i autorytarni. Kultury rni si midzy sob stopniem, w jakim popieraj, bd otaczaj tabu, dotykanie si i fizyczne wyraanie mioci. Ludzie z rejonu Morza rdziemnego i Ameryki aciskiej s bardziej otwarcie ekspresyjni ni Skandynawowie czy przedstawiciele kultur orientalnych. W Stanach Zjednoczonych postpujemy wedug norm uksztatowanych w kulturze angloskandynawskiej - zabraniaj one czuego kontaktu fizycznego midzy mczyznami, a inne publiczne przejawy uczu take ograniczaj zakazami. Dla wielu osb jedyne okazje, gdy kto ich dotyka zdarzaj si wtedy, gdy lekarz bada im puls, gdy jad zatoczonym metrem albo kiedy w czasie meczu zdobd punkt. Dotyk w sposb bezporedni i pierwotny czy nas z innymi ludmi. Nie pozwala nam si zgubi, zej na manowce. Jest rdem przyjemnoci i potwierdzeniem naszego fizycznego istnienia. Przytulanie dziecka to szczeglna rozkosz, z ktrej wielu rodzicw rezygnuje, gdy dziecko powinno zacz dorasta. Zastanw si nad swoimi odpowiedziami na kade z tych pyta dotyczcych dotyku: Czy dotykasz, poklepujesz, przytulasz, caujesz swojego partnera, rodzicw, krewnych i bliskich przyjaci? Jeeli nie, to dlaczego? Czy robisz to w obecnoci dzieci? Jeeli nie, to dlaczego? Czy przytulasz (przytulae), dotykasz (dotykae), caujesz (caowae) swoje dziecko? Jak czsto? Jak czsto teraz to robisz? Kiedy i dlaczego przestae to robi lub zacze robi w mniejszym stopniu? Czy lubisz, gdy kto ci dotyka? Czy lubisz kogo dotyka? Czy twoje dzieci to lubi, czy nie? Skd wiesz? Sprbuj troch wicej dotyka swoje dzieci, zwaszcza te niemiae, chyba, e robi ci si od tego niedobrze. Jeli robi ci si niedobrze, we aviomarin i sprbuj jeszcze raz. Z wielk przyjemnoci wspominam, jak co sobot wieczorem mj wuj naciera nas po kpieli. Sprbuj zaoy rodzinne centrum masau, gdzie bdziesz mg bez skrpowania masowa innych i by masowany. By moe najwaniejszym wymiarem relacji midzyludzkich jest zaufanie. Za jego przyczyn znikaj obawy przed odrzuceniem, omieszeniem i zdrad, ktre nawiedzaj niemia osob. Ley u podstaw mioci do innej osoby i akceptacji samego siebie. Moesz w swoim domu i w klasie stworzy klimat peen zaufania poprzez: okazywanie dzieciom poparcia i bezwarunkowej akceptacji, nawet jeli nie podobaj ci si niektre ich zachowania (uwiadom im t rnic); pozwolenie im na szczere mwienie o sobie; odwzajemnianie im si otwartoci; nieskadanie obietnic, ktrych nie zamierzasz lub nie moesz speni; konsekwentne, cho nie sztywne, trzymanie si swoich standardw i wartoci oraz konsekwencj w zachowaniu; i wreszcie, poprzez gotowo do suchania, okazywanie serdecznoci i empatii, nawet wtedy, gdy nie masz odpowiedzi, rozwizania lub drobnych na zbyciu. W budowaniu zaufania i przyblianiu dzieciom i uczniom dowiadcze zwizanych z zaufaniem mona si posuy podanymi niej wiczeniami fizycznymi. Skacz, dziecko, skacz!
115

Od kiedy moja crka Zara umiaa ju bez pomocy stan na stole, na ktrym zmieniano jej pieluszki, bawi si z ni w co, co nazywam skacz, dziecko, skacz". Zachcam j do tego, eby skoczya ze stou l w moje ramiona. Z pocztku przechylaem st tak, eby zacza z niego spada i odliczaem raz, dwa, trzy, skacz". Gdy zorientowaa si w czym rzecz, zakadaem rce do tyu i stopniowo odsuwaem si od stou, eby musiaa skaka dalej. W miar jak wzrasta zaufanie dziecka do ciebie, obserwujesz, jak jego pocztkowo nerwowe i pene wahania szachowanie zmienia si w coraz swobodniejsze i odwaniejsze skoki w przestrze towarzysz im piski szczcia. Pamitaj o tym, eby da wyrany sygna do skoku, wskazujcy, e jeste gotw do zabawy. Nie chcesz przecie, eby skakano na ciebie, gdy tylko pojawisz si obok stou, bez wzgldu na to, czy jeste na to przygotowany, czy nie. Dzieci bardzo wczenie s w stanie nauczy si to rozrnia, jeeli ty jeste konsekwentny. Chodzenie na lepo eby przekona si, w jakim stopniu nasze nadmierne poleganie na zmyle wzroku powoduje brak zaufania do mniej uywanych zmysw, niech jedno dziecko z pary przez co najmniej dwadziecia minut ma zawizane oczy, a drugie niech peni rol przewodnika. Niech przewodnik poprowadzi lepca" dookoa pokoju, przez hali na dwr. Zapytaj lepca", jakie odbiera wraenia. Niech przewodnik stara si, eby wraenia zmysowe byy jak najbogatsze. Niech na krtki czas zostawi osob z zawizanymi oczami sam w jakim bezpiecznym miejscu, najlepiej na otwartej przestrzeni lub w duym nie zagraconym pokoju. Popro lepca", eby pobieg w kierunku gosu przewodnika, a nastpnie zbada jego gow i rce za pomoc dotyku. Niech zamieni si rolami i powtrz wiczenie. Po zakoczeniu wiczenia niech wszyscy jego uczestnicy podziel si swoimi odczuciami na temat: zaufania do swoich zmysw, zaufania do przewodnika, pocztkowego uzalenienia od wzroku i przewodnika, frustracji i niechci, momentu, w ktrym zostawiono ich samych, momentu ponownego poczenia z przewodnikiem, odwrcenia rl. Czuo w rnych relacjach oznacza rne rzeczy. Dla mnie zawsze oznacza co najmniej okazywanie uczu troski, serdecznoci i agodnej mioci. Nie oznacza to, e traktuje si dzieci, uczniw, czy przyjaci jakby byli kruchymi porcelanowymi lalkami. Czuy to przeciwiestwo twardego, ale w tym kontekcie jest to te przeciwiestwo zimnego, obojtnego, wymagajcego i niekochajcego. Czuo to promie ludzkiego ciepa, ktry pozwala nam wzrasta, kwitn i promieniowa wewntrzn pewno. wietnie j wida na twarzach i w zachowaniu dzieci, ktre si na niej wy karmiy. Jak mwi piosenka, nastpnym razem poprbuj czuoci. Nie bj si powiedzie swoim dzieciom Kocham was" niezalenie od tego ile maj lat i kto was sucha. Powiedz to i oka. Daj im take moliwo okazania czuoci tobie. Jeeli tego nie umiesz, potraktuj to jak uomno, z ktr ty musisz si upora. Kochankowie i towarzysze ycia Jeli chcesz pomc swojemu kochankowi lub maonkowi w przezwycieniu niemiaoci, moesz skorzysta z wielu wicze omwionych do tej pory. Tutaj dodamy tylko par rad, ktre w sposb szczeglny dotycz intymnoci, wolnoci i autonomii. Bycie z kim w intymnych stosunkach oznacza blisko cielesn i duchow. Niemiao czsto suy jako tarcza ochronna, izolujca niemiae osoby od gorca intymnoci. Dlatego osoby takie rzadziej wchodz w intymne relacje, a jeeli nawet ju si w takiej relacji znajd, wznosz bariery niemiaoci,
116

ktre zagradzaj drog do absolutnej bliskoci. Powi sporo czasu na to, by rozwin koniecznie zaufanie i pokaza, e zaley ci na caej osobie. Zapewnij jej swoje zaufanie i wsparcie uczuciowe. Zapewnij jej uznanie i uwag, ktre dadz jej poczucie, e jest w twoich oczach kim szczeglnym - tak wrd ludzi, jak i sam na sam. Bd gotw uczyni pierwszy krok w deklarowaniu uczu, podejmowaniu dziaa, otwieraniu si i podejmowaniu najwikszegoryzyka". By moe bdziesz do tego zmuszony nie tylko na pocztku waszego zwizku, lecz w kadym momencie, gdy trzeba bdzie pokona barier niemiaoci. I znw dziki waciwemu wyczuciu czasu i czuoci nie bdziesz wyglda na zbyt nachalnego lub asertywnego - zwaszcza jeli twj niemiay partner jest mczyzn z tego gatunku, wedug ktrego miejsce kobiety jest na siedzeniu pasaera. Unikaj oceniania, a ju zwaszcza seks niech nie podlega ocenie. Skoncentruj si na naturalnej przyjemnoci jak przynosi fizyczna blisko i na radoci, jak daje dzielenie z kim tej przyjemnoci. Okazuj swoje potrzeby, swoj niepewno, a take swoje zagubienie co do tego, czego twj partner oczekuje od waszego zwizku seksualnego lub czego nie wyraa dostatecznie jasno. Pom stworzy atmosfer mioci, w ktrej kade z was bdzie w stanie odmwi uprawiania seksu i ani nie bdzie do niego nakaniane, ani nie bdzie miao poczucia winy dlatego, e nie odczuwa namitnoci. Dzielcie si odpowiedzialnoci zarwno za udany i satysfakcjonujcy seks, jak i za sytuacje, gdy tak nie jest. Wolno i autonomia Poeta Khalil Gibran piknie wyraa pozorny paradoks kochankw, ktrzy, cho s razem, istniej osobno: Taczcie i piewajcie razem i radujcie si, ale niech kade z was bdzie samo, Tak jak struny lutni s same, cho dr jedn muzyk. Oddajcie swoje serca, ale nie na wasno, Bo trzyma wasze serca moe tylko do ycia. I stjcie razem, ale nie zbyt blisko siebie Kolumny wityni te stoj z dala od siebie, A db i cyprys nie rosn w swoim cieniu". Niemiali kochankowie i maonkowie nie s ani nasz wasnoci, ani rzadkimi klejnotami, ktre naley trzyma w sejfie, ani wycieraczkami, po ktrych depczemy. Potrzebuj wolnoci, eby nadal si rozwija i pomc nam w naszym rozwoju. Musz mie swoj wasn tosamo, eby mogli nadal by tym, za co ich kiedy pokochalimy - a nie sta si po prostu cichym odbiciem nas samych. Dobierajcie znajomych i sytuacje tak, bycie oboje dobrze si z nimi czuli albo cieszcie si nimi osobno. Pozytywna ocena twojego partnera przez innych nie powinna by a tak wana dla twojego wasnego image, by ubiera go w kaftan bezpieczestwa uszyty z materiau, w jakim inni chc go widzie. Popieraj dziaalno, hobby i przyjanie, w ktre twj partner moe si angaowa bez twojego udziau - uzyska w ten sposb nowe dowiadczenia, ktrymi bdzie mg si dzieli. Naucz si negocjowa rnice zda, walczy otwarcie i uczciwie oraz razem pracowa nad rozwizywaniem problemw. By moe twj niemiay partner wyrobi sobie nawyki, ktre blokuj wszystkie kanay komunikacji w momencie, gdy narasta lk lub zo. Naucz si delikatnie odblokowywa przepyw informacji. Niech milczenie nie bdzie jednym z narzdzi walki w twoim arsenale. Rozwijaj w was obojgu poczucie
117

humoru, ktre pozwoli wam si mia z waszych bdw i ludzkich saboci - takich jak niemiao. Grupy samopomocy dla niemiaych Grupy samopomocy mog stworzy osobom niemiaym nie zagraajc okazj do spotykania si ze sob. Z rnych moliwych form, jakie taka grupa mogaby przybra, najbardziej obiecujc wydaje mi si zbudowanie jej wok wsplnych zainteresowa jej czonkw - sportu, teatru, religii, literatury, rekreacji, itp. To, co odrniaoby t grup od innych istniejcych grup i klubw, to wsplna wiadomo jej czonkw, e dodatkowym powodem przyczenia si do niej bya niemiao. Ogoszenie na tablicy ogosze w bibliotece o - na przykad - utworzeniu grupy mionikw dramatu przede wszystkim dla osb niemiaych, przycignoby osoby o podobnych zainteresowaniach i ze wsplnym problemem. Rwnie prawdopodobnego wsplnego mianownika mog dostarczy inne zainteresowania i hobby - czytanie biblii, krgle, biwakowanie, aktorstwo, gimnastyka, magia, percepcja pozazmysowa, kolejki elektryczne, onierzyki, bro, zagadnienia science-fiction, itp. Kliniki niemiaoci Istnieje sporo orodkw, ktre prowadz terapi osb niemiaych. Na szczegln uwag zasuguj trzy z nich. Naj ambitniejsz jest Klinika Przyjani w University Park w Pensylwanii, kierowana przez dr. Geralda Philipsa. Klinika ta kadzie nacisk na rozwijanie umiejtnoci porozumiewania si. Terapeuci uywaj tu wielu elementw podejcia odwoujcego si do modyfikacji zachowa, eby pomc maomwnym pacjentom przezwyciy trem, lk przed zabieraniem gosu i wszystko, co gnbi ludzi, gdy zmuszeni s do publicznego wystpienia". Podobnym programem kieruje w orodku doradczym w The Claremont Colleges w Claremont w Kalifornii uczelniany psycholog, Dorothy Smith. Odkrya ona, e wicej osb zapisywao si na warsztaty dotyczce niemiaoci ni na trening asertywnoci, dlatego e ich problem polega nie na tym, e nie umieli by asertywni w konkretnych sytuacjach yciowych, ale na tym, e mieli generalnie trudnoci z kontaktem z innymi. Podobnie jak w Klinice Przyjani w Pensylwanii, tak i na warsztatach dotyczcych niemiaoci w Claremont podkrela si wag, jak ma nauczenie si i wywiczenie umiejtnoci prowadzenia rozmowy. W Stanfordzkiej Klinice Niemiaoci uywamy szczegowych technik, ktrych celem jest pomc pacjentom upora si z rnymi skadnikami ich niemiaoci. Prowadzimy treningi postpujcej relaksacji, by opanowa uoglniony niepokj i napicie ciaa. W celu zmiany negatywnego obrazu ja" i zbudowania systemu wasnej wartoci uywamy technik, ktre pomagaj pacjentom uwiadomi sobie, co sdz na swj temat, rozpozna sdy nieadekwatne, nauczy si je powstrzymywa oraz wzmc czsto pojawiania si pozytywnych sdw i wyobrae na swj temat. W naszym programie radzenia sobie z problemami pojawiajcymi si w kontaktach z innymi du wag przywizuje si do rozwijania rnych umiejtnoci. Nagrywajc naszych klientw na tam wideo i razem z nimi pracujc pniej nad zawartymi tam informacjami, prowadzimy trening w suchaniu, ujawnianiu siebie, okazywaniu uczu (zwaszcza uczu tabu, takich jak zo, wcieko, czy czuo), wiczymy sposoby budowania zaufania i uczymy, jak by bardziej atrakcyjnym towarzysko. Prowadzimy te trening asertywnoci w tych obszarach, gd/ie dana osoba czuje si nieprzystosowana i inni ludzie j lekcewa i upokarzaj (lub ona sama to robi). Szczeglnie cenn metod, ktra pozwala wykorzysta w dziaaniu wszystkie przyswojone umiejtnoci, jest odgrywanie rl w sytuacjach, w ktrych w sposb realistyczny symulujemy wysoki poziom niepokoju - na przykad zabawa taneczna, rozmowa w sprawie pracy, umawianie si na randk,
118

rozmowa towarzyska, przeprowadzanie wywiadu, a nawet angaowanie si w przyjcie. Zasadniczym elementem naszej kliniki niemiaoci s wiczenia zadawane do domu", ktre naley wykona w prawdziwym wiecie". eby pozosta uczestnikami naszych zaj, pacjenci musz si zobowiza do prowadzenia zapiskw i wykonywania rnych wicze (takich jak wiczenia opisane w Czci II tej ksiki). Dziki temu, zmniejszenie niemiaoci, jakie obserwujemy w naszej klinice, moe by skuteczniej przeniesione na codzienne ycie danej osoby i sta si jego trwaym elementem. Oprcz wszystkich tych szczegowych technik i strategii terapeutycznych staramy si jeszcze przekaza naszym pacjentom kilka podstawowych zasad, ktre systematycznie pojawiay si w tej ksice. Masz kontrol nad tym, co czujesz i co robisz. Jeste odpowiedzialny za te uczucia i dziaania, a take za spowodowanie efektw, jakie chcesz osign. Zdecydowae si by niemiay i nauczye si zachowywa jak osoba niemiaa. Moesz teraz zdecydowa, e nie bdziesz niemiay, jeeli naprawd chcesz oduczy si tych starych nawykw i zamieni je na nowe, ktre bd dziaa w twoim najlepiej pojtym interesie. Jeste wolny i moesz zrobi X nawet jeli inni mwi, e nie moesz. Moesz odmwi zrobienia X, nawet jeli inni mwi, e musisz to zrobi. Uznajemy take, co moe jest najwaniejsze ze wszystkiego, potrzeb przeniknicia samotnoci promieniem czowieczestwa, ktry nadaje jej znaczenie i sens inny ni narcystyczne przetrwanie. Teolog, Martin Buber wyraa to w ten sposb: Czowiek poszukuje potwierdzenia swego istnienia przez drugiego czowieka i chce by obecny w jego istnieniu - w skrytoci i wstydliwie wypatruje jakiego Tak, ktre pozwoli mu by, a ktre moe otrzyma jedynie od innego czowieka". 12 Zapobiega niemiaoci w spoeczestwie Oto historia, ktr lubi opowiada mj dziadek, a ktra moe stanowi wprowadzenie do naszego ostatniego z rozdziaw powiconych przezwycianiu niemiaoci: Pewnego dnia, w maej sycylijskiej wiosce, w poczekalni przychodni lekarskiej trzech pacjentw spierao si o przymioty swoich lekarzy. Nie ma lekarza, ktry dokonywaby zabiegw sprawniej ni mj doktor", powiedzia pan Ninni. Potrafi bezbolenie usun z moich stp ciernie i rzepy, na ktre zdarza mi si nadepn, gdy pilnuj owiec". To nic w porwnaniu z doktorem Baccigaluppi, ktry wymyli najwspanialsze lekarstwo kojce rany od lin, jakie robi mi si na doniach od wcigania na ld odzi rybackich". Proste leczenie prostych dolegliwoci", powiedzia trzeci mody czowiek. Zawsze, gdy opanowuje mnie obsesyjny lk, e nie zdoam nakarmi mojej biednej rodziny, potrafi hipnotyzowa si i odsuwa swoje troski poprzez wyobraenie sobie, e jest do chleba, by wykarmi wszystkich ludzi na ziemi czego nauczy mnie dobry doktor Odrabmiz". Nie bdc w stanie rozwiza problemu, ktry z ich lekarzy przewysza innych, zwrcili si do starego dozorcy, ktry przysuchiwa si ich rozmowie: Staruszku, syszae, jakie stosuj metody leczenia, powiedz, ktry z naszych lekarzy jest twoim zdaniem najlepszy?" Wszyscy s na pewno znakomitymi specjalistami i wykazuj w swoim leczeniu wiele wiedzy i wyobrani. Jestem tylko prostym, nie wyksztaconym czowiekiem i nie umiem wam pomc rozstrzygn, ktra metoda leczenia i ktry z tych wietnych lekarzy jest najlepszy. Mog jedynie zaofiarowa par butw panu, panie Ninni, swoje rkawice panu, ktry cignie liny, a mojemu godnemu przyjacielowi misk makaronu dzisiaj, a od jutra posad mojego asystenta". Mora: Czasem prosty manewr" zapobiegawczy okazuje si sensowniejszy od najcudowniej skomplikowanych kuracji.
119

Do tej pory w Czci II koncentrowalimy si na tym, co mona zrotji, abymy my sami i inni byli mniej niemiali. Wskazano wiele moliwoci i zasugerowano szereg sposobw, ktre mog zmniejszy niepodany wpyw niemiaoci na nasze ycie. Wspln ich cech by jednak nacisk na zmian czowieka - jego sposb mylenia, odczuwania, mwienia i dziaania. Drug wspln cech jest prba modyfikacji niemiaoci po jej pojawieniu si. W tym ostatnim rozdziale chciabym wsplnie z wami rozway zupenie inne podejcie do problemu niemiaoci: przeciwdziaanie niemiaoci, zanim jeszcze si pojawi, poprzez zmian wartoci kulturowych, norm spoecznych i si sytuacyjnych. Jest to z pewnoci trudne zadanie, ale jeli uda si je zrealizowa, efekty bd szersze i bardziej trwae. Skutki czy przyczyny S dwa sposoby zmiany niepodanego zachowania: mona zmieni albo jego skutki, albo przyczyny. Pierwszy sposb to podstawowa zasada koncepcji modyfikacji zachowa, drugi stanowi podstaw strategii zapobiegawczych. Pierwszy polega na leczeniu tego, co nam dolega, drugi na uodpornieniu nas tak, bymy nie zachorowali. Jednostki mona leczy z chorb poprzez zastosowanie odpowiedniej kuracji, ale w przypadku caych populacji naley zapobiega chorobie poprzez zmian warunkw, ktre j wywouj. Decyzja o tym, ktre z tych podej zastosowa, nie zaley tylko od tego, czy podejmujemy dziaanie przed, czy po pojawieniu si niemiaoci. Chodzi tu o fundamentalne rnice pomidzy filozofi pomagania osobom potrzebujcym i polityk zmiany spoecznej. Jeli przyj, e niemiao istnieje i dla wikszoci osb niemiaych stanowi niepodany problem, naley zaoferowa im (i tobie) natychmiastow pomoc. Jednoczenie jednak mona pracowa nad tym, eby inni nigdy nie musieli zmierzy si z tym problemem. Oba podejcia do radzenia sobie z niemiaoci mog, i powinny, si wzajemnie wspiera. Oczywicie przeoenie tego pomysu na praktyk nie zawsze jest atwe. W naszej analizie niemiaoci dokadnie przyjrzelimy si osobie niemiaej i uczynilimy j odpowiedzialn za dokonanie zmian niezbdnych do przezwycienia niemiaoci. A co ze spoecznymi i kulturowymi korzeniami niemiaoci? W jaki sposb wpywa na nie trening asertywnoci, postpujca relaksacja i inne wieczenia polegajce na pomaganiu samemu sobie? Oczywicie nie wpywa na nie w adnym stopniu. Tote nastpne pokolenie niemiaych przygotowywane jest wanie do tego, by zaj miejsce wszystkich tych obecnie niemiaych", ktrym uda si wyzwoli i przyczy do szeregw osb dawniej niemiaych". Pomimo zmian w jednostkach, system pozostaje ten sam. Pomimo wszystkich cudownych kuracji, epidemia trwa. Czasami nie dokonujemy koniecznych zmian dlatego, e zbyt usilnie pragniemy zmieni osoby, a nie sytuacje, czy wartoci spoeczne. Czasem te nie dostrzegamy rozwizania, gdy sami jestemy czci problemu, lub nie dostrzegamy problemu, bo nie widzimy innych moliwoci. Moemy odrzuci te koskie okulary przede wszystkim poprzez krtk analiz przypadkw, w ktrych zmiana w sytuacji lub zmiana spoeczna podziaay lepiej ni bezporednie prby zmiany osb sprawiajcych kopoty". Zastanwmy si nad podanymi poniej przykadami. W jednym z waszyngtoskich zakadw dla modocianych przestpcw przemoc stanowia cigy problem, z ktrym pracownicy zakadu radzili sobie za pomoc utartych sposobw. Gono wyraali swoje zatroskanie, nagradzali brak przemocy, chopcw wielokrotnie naruszajcych przepisy poddawali terapii i karali niereformowalnych przestpcw - wszystko na prno. Dopiero gdy postanowili przeanalizowa sytuacje, w ktrych pojawiaj si agresywne zachowania, przemoc zostaa opanowana. Wikszo przypadkw przemocy miaa miejsce w korytarzach, zwaszcza na rogach, gdzie chopcy czsto wpadali na siebie wychodzc zza zakrtu. Jedno zderzenie prowadzio do nastpnego, jedno pchnicie przeradzao si w popychanie, i wybuchaa kolejna bjka. Najprostszym rozwizaniem byo zburzenie ciany koczcej si zakrtem, nadanie jej ksztatu uku i poszerzenie korytarza. Nie byo ju
120

wypadkw drogowych na skrzyowaniu i liczba przypadkw agresji znacznie zmalaa. W powstrzymywaniu kierowcw od rozwijania nadmiernej prdkoci w maych uliczkach typowo mieszkalnych dzielnic, adne znaki drogowe, wysokie mandaty i apele w rodkach przekazu nie okazay si tak skuteczne jak wylanie w poprzek jezdni specjalnych waw z asfaltu. W zapobieganiu rozwijaniu przez kierowcw nadmiernej prdkoci jedno uderzenie w taki wa jest wicej warte ni dwukrotne ostrzeenie. Problemem, ktry nka mnie przez wszystkie lata mojej nauczycielskiej kariery, i ktry jake czsto ujawnia si w naszych uczelniach wojskowych, jest ciganie na egzaminach. Prbowano rnych technik zapobiegawczych, ale wszystkie one okazyway si mniej pomysowe od cigajcych i mniej przekonywajcej ni powody, dla ktrych si ciga. W kocu, kiedy nie przynosi efektw ani odwoywanie si do kodeksu honorowego, ani uwane pilnowanie, nieliczni cigajcy s wyrzucani z danej instytucji, eby nie zarazili pozostaych. Ot doszedem do wniosku, e to instytucja jest skaona. Gdy uczestniczyem w przesuchaniach studentw z mojego kursu oskaronych o wielokrotne ciganie, uderzya mnie daremno tych dziaa, jeli idzie o odstraszenie od cigania w przyszoci. Sd toczy si nad tym, kto oszukiwa, nie wnikajc w to, dlaczego to robi. Ogromne wspzawodnictwo o niezwykle cenny, racjonowany towar jakim jest najwysza ocena, wita pitka, byo podstawow podawan przyczyn. Do tego dochodzi lk zwizany z tym, e jest si ocenianym, niepewno, czy to, co kto wiedzia i czego si nauczy bdzie na tecie, brak drugiej szansy, na wypadek gdyby kto nie by przygotowany lub mu nie wyszo i wreszcie, bezosobowo i wrogo dominujce w sytuacji testowej - kady student wystawiony do walki z ca reszt, by udowodni swoj wyszo. Strategia zapobiegawcza, jak przyjem od tamtej pory jest tak pomylana, by przyczyny te stay si nieistotne. W efekcie samo ciganie staje si nieistotne. Oceny odzwierciedlaj stopie, w jakim student opanowa wymagany materia, a nie jego przewag nad innymi. Kady moe dosta pitk, jeeli osignie wynik powyej ustalonego progu najwyszej oceny (na przykad 80% testu rozwizane poprawnie). Student wspzawodniczy wtedy nie z innymi studentami, lecz ze swoimi osobistymi standardami. Lk zwizany z testem mona obniy, pozwalajc studentom zdawa wszystkie egzaminy wtedy, gdy s przygotowani, powtarza oblany egzamin kilkakrotnie bez adnej kary i zdawa egzaminy w spersonalizowanym otoczeniu, gdzie test przeprowadzany jest indywidualnie przez innego studenta. Rezultat tych dziaa by taki, e studenci wkadali wicej pracy w ten kurs ni w jakikolwiek inny, sprawia on im wicej przyjemnoci i wikszo dostawaa pitki. Nowo przyjte normy spoeczne uczyniy ze cigania pojcie nic nie znaczce w tej sytuacji i, jako efekt uboczny, pomogy nawiza przyjazne stosunki midzy studentem i prowadzcym egzamin. Podane tu przykady ilustruj inne od tradycyjnych podejcia do leczenia. Pokazuj one, jak zapobiega niepodanym zachowaniom poprzez zmian kontekstu, w ktrym zazwyczaj si one pojawiaj. By moe jedynym sposobem zapobiegania niemiaoci jest radykalna zmiana w naszej kulturze tych wartoci, ktre sprzyjaj jej rozwojowi. Programowanie kulturowe W ktrej rce trzymasz widelec w czasie jedzenia? W lewej, kiedy co kroisz, a w prawej, kiedy jesz? Prawdopodobnie tak, jeli jeste Amerykaninem. Europejczycy zawsze trzymaj widelec w lewej rce. Czy pochylasz gow, gdy spotykasz na ulicy kogo znajomego? Amerykanie raczej tego nie robi, ale Japoczyk, gdyby tego nie zrobi, okazaby si niegrzeczny. Czy chtniej pomgby cudzoziemcowi, czy swojemu rodakowi? To zaley od tego, jak w twojej kulturze definiuje si grup wasn i obc. U Grekw wasna grupa obejmuje rodzin, przyjaci i turystw, ale nie innych, nieznajomych Grekw. Inaczej jest u Paryan i Bostoczykw, ktrzy, jako grupa, okazuj si by bardziej gotowi do pomagania rodakom ni cudzoziemcom.
121

Czsto nie doceniamy tego, w jakim stopniu kultura warunkuje nasz percepcj rzeczywistoci, jednoczenie programujc struktur naszych myli, uczu i dziaa. Okazuje si, e nawet tak podstawowy element rzeczywistoci jak bl wywouje rne reakcje w zalenoci od tego, z jakiej wywodzimy si kultury. Wosi s bardzo wraliwi na bl i wyolbrzymiaj jego intensywno. ydzi take silnie reaguj na bl, ale w porwnaniu z Wochami bardziej martwi si o jego implikacje dla ich zdrowia w przyszoci. Protestanci anglosaskiego pochodzenia ujawniaj emocjonaln reakcj na bl tylko w zaciszu domowym. Natomiast Irlandczycy zaciskaj zby i w milczeniu znosz bl bez skarg i okazywania cierpienia, nawet w domu, czy wobec najbliszych. W jaki sposb wartoci i praktyki uznawane w danej kulturze programuj ludzi niemiaych? Moecie zarysowa odpowied na to pytanie projektujc niemiae spoeczestwo, jakie moglibycie stworzy bdc ministrem spraw wewntrznych. Na swojej licie dziesiciu rzeczy, ktre wspieraj rozwj niemiaoci, prawdopodobnie umiecilibycie nastpujce: Wysoka warto bezwzgldnego indywidualizmu (poradz sobie sam, pjd sam, zrobi to po swojemu). Propagowanie kultu ego (narcystyczna introspekcja, zaabsorbowanie samym sob, wiadomo samego siebie). Nagradzanie indywidualnego sukcesu i traktowanie poraki jako rda osobistego wstydu w systemie w wysokim stopniu opartym na wspzawodnictwie. Ustalenie nieograniczonych aspiracji i niejasnych kryteriw sukcesu, przy jednoczesnym nie uczeniu, jak radzi sobie z porak. Zniechcanie do okazywania emocji i otwartego dzielenia si uczuciami i obawami. Stwarzanie niewielu okazji do zayych zwizkw midzy pciami i surowe tabu dotyczce wikszoci form wyraania seksualnoci. Uzalenianie akceptacji i mioci od zmiennych i krytycznych spoecznych standardw zachowania. Umniejszanie znaczenia aktualnego dowiadczenia jednostki poprzez porwnywanie go z nieporwnywalnym blaskiem dawnych czasw i z wymaganiami narzuconymi przez przysze cele. Wspomaganie niestabilnoci spoecznej poprzez ruchliwo, rozwody, niepewno ekonomiczn i na wiele innych sposobw. Zniszczenie wiary we wsplne cele spoeczne i dumy z przynalenoci do grupy. Zastanw si, czy w twoim przypadku ta recepta na spoeczestwo rodzce niemiao zostaa ju zrealizowana. Czy wiele z tych wartoci nie jest obecnych w twojej pracy, szkole i codziennym yciu? Uwaam, e w kadym spoeczestwie, w ktrym niemiao jest powszechnym i niepodanym problemem, mona znale warianty tych dziesiciu elementw. Tam gdzie niemiao nie jest tak powszechna, naley oczekiwa, e dziaa mniejsza liczba tych czynnikw. Jeli przyjrzymy si zrnicowaniu niemiaoci w rnych kulturach, bdziemy by moe w stanie zaleci zmiany w tych wartociach, ktre rodz niemiao. Na pocztek przyjrzyjmy si kulturze, w ktrej kilka z tych wartoci jest obecnych tak silnie, e niemal gwarantuje to niemiao. Nieprzenikniony czowiek Wschodu Nasze badania pokazuj, e niemiao w Japonii i na Tajwanie jest rozpowszechniona bardziej ni w jakiejkolwiek innej kulturze, ktr analizowalimy. 57% Japoczykw i 53% Tajwaczykw uwaa si za obecnie niemiaych". Trzy czwarte Japoczykw uwaa niemiao za problem, ponad 90% donosi, e albo w przeszoci stosowali, albo obecnie stosuj wobec siebie etykiet niemiay". W porwnaniu z jakkolwiek inn narodowoci, wicej Japoczykw twierdzi, e czuj si niemiali dosownie we wszystkich sytuacjach spoecznych. Niemiao jest szczeglnym problemem dla mczyzn, ktrzy znaleli si pomidzy przeciwstawnymi wymaganiami spoecznymi - by dominujcym autorytetem w domu i biernie ulegym wobec kadej innej wadzy. Wrd Japoczykw (i Tajwaczykw) znaczco
122

wyszy procent mczyzn ni kobiet uwaa si za niemiaych. We wszystkich innych badanych przez nas kulturach albo nie ma rnicy pomidzy pciami (tak, jak w Stanach Zjednoczonych), albo kobiety s bardziej niemiae ni mczyni (jak w Izraelu, Meksyku i Indiach). Powstaje interesujca sprzeczno pomidzy oglnie niskim wartociowaniem niemiaoci w tych kulturach Wschodu i tradycyjnymi wartociami, ktre za cnoty uznaj skromno i zachowanie pene rezerwy. W porwnaniu z innymi grupami, wrd Japoczykw wicej byo takich, ktrzy twierdzili, e lubi by niemiali i wychwalali pozytywne konsekwencje takiej sytuacji. Tym niemniej, te 20% populacji stanowi mniejszo. Wikszo z naszych respondentw-studentw nie uwaa niemiaoci za cech podan i nie lubi by niemiaa, co by moe odzwierciedla narastajcy bunt modego pokolenia przeciw formalnej stylizowanej strukturze narzuconej przez tradycyjne wartoci Wschodu. Spoeczestwo Japonii jest modelowym spoeczestwem rodzcym niemiao. Moje wasne obserwacje potwierdzaj wnioski moich dalekowschodnich kolegw - i innych naukowcw wywodzcych si z kultury japoskiej - e japoskie dziecko znajduje si w sieci wartoci kulturowych, ktre sprawiaj, e niemiao jest nieunikniona. Badanie sposobw, w jakie wartoci kulturowe s przekazywane dziecku, to przedsiwzicie trudne, zoone i naraone na bdy interpretacyjne. Jednak wielu rnych badaczy doszo do podobnych wnioskw co do wpywu japoskich wartoci kulturowych na wychowanie dzieci i tego, w jaki sposb to wychowanie rodzi osob niemia. Jedno z najlepszych bada nad japoskimi i amerykaskimi dziemi (i ich rodzicami), prowadzone od momentu, gdy miay one trzy miesice do ukoczenia przez nie szstego roku ycia koczy si nastpujc konkluzj: W porwnaniu z Japoczykami Amerykanie s bardziej aktywni, bardziej uczuciowi zarwno werbalnie, jak i fizycznie, bardziej niezaleni. Czciej te potrafi manipulowa funkcjonalnie swoim otoczeniem, tak spoecznym, jak i fizycznym". Trening w kontrolowaniu emocji, hamowanie wyraania siebie i kompulsywne przywizywanie uwagi do szczegw, planowania, regu i rytuaw nie tylko tumi dziaanie i spontaniczno, ale take uniemoliwia usankcjonowane wyraanie lku i uzasadnionego gniewu. Kiedy Japoczyk choruje psychicznie, najczciej umiejscawia gwne rdo problemu w samym sobie i w rezultacie zwraca si przeciw sobie. To ukierunkowanie emocji i wrogoci do wewntrz wspomagane jest przez inne wartoci kulturowe, ktre podkrelaj silne poczucie obowizku (giri) i zobowiza wobec innych, ulego i grzeczno wobec wadzy, usuwanie si w cie i osobist odpowiedzialno za niedoras-tanie do oczekiwa innych. Zasadniczym czynnikiem w rozwoju japoskiego charakteru s amae" i wstyd. Amae ma swj pocztek w biernej zalenoci dziecka od matki (pragnienie przywarcia do niej, bycia pocieszanym, traktowanym z pobaaniem). Z czasem jednak przenika ono kady poziom japoskiej struktury spoecznej i zaczyna kierowa dziaaniem spoecznym, politycznym i kulturalnym. Amae zachca do biernego uzalenienia si i bezwarunkowej lojalnoci wobec wszystkich, ktrzy zajmuj wysz pozycj, bez wzgldu na wasne talenty i umiejtnoci. Trzeba cierpliwie czeka, a nadejdzie waciwy czas i zasugi zostan docenione", czsto przez o wiele mniej wartych przeoonych. Jak poinformowa mnie dyrektor jednej z duych japoskich firm, wiadome wyrnianie si, pchanie si do przodu, czy okazywanie zniecierpliwienia dlatego, e nie zostao si wczeniej docenionym to oznaki niedojrzaoci". Powstrzymywanie takiej asertywnej osoby przed pjciem do przodu przeoony uwaa za mdr decyzj. Jest to samospeniajce si proroctwo, ktre rodzi jeszcze wiksz bierno, zaleno i nadmiern trosk o pozytywn ocen ze strony krytycznych innych. Innym podstawowym mechanizmem kontroli spoecznej w Japonii jest wstyd. Ze wzgldu na jego niszczycielskie skutki, w spoeczestwie japoskim wiele energii powica si na unikanie wstydu. Kade dziaanie, ktre amie oczekiwania innych jest potencjalnym rdem wstydu dla jednostki, a
123

take dla tych innych. W Japonii ycie toczy si w grupach - w rodzinie, w ssiedztwie, w szkole, w zespole, w grupie pracownikw. Lojalno wobec kadej z tych grup jest rwnie silna jak poczucie zobowizania do utrzymania i podnoszenia jej prestiu. Kada poraka, omieszenie, czy zakopotanie, nawet niewielkie, jakiego powodem jest dla grupy czyje dziaanie, jest przyczyn wstydu. Kiedy ju dowiadczy si wstydu, mona to naprawi albo poprzez nowe czyny, ktre zrekompensuj zo uczynione grupie, albo poprzez usunicie z grupy swojej niegodnej osoby, czsto za pomoc samobjstwa. Nie ma takiej poraki, najbardziej nawet nieistotnej w oczach cudzoziemca, ktra nie mogaby si sta powodem samobjstwa. Gracz szkolnej druyny baseballowej odebra sobie ycie z powodu bdu, ktry doprowadzi do przegrania meczu. Profesorowie college'u popeniali samobjstwa dlatego, e studenci krytykowali ich za brak przygotowania. I tak dalej. W jzyku japoskim", pisze Giyoo Hatano, sowo niemiao jest blisko zwizane ze sowem wstyd. Mona to zauway w skonnoci Japoczykw do bycia niemiaym ze strachu, e kto bdzie si z nich mia". 6 Tak wic sprawowanie przez grup kontroli spoecznej za pomoc obawy przed wstydem skania do zaakceptowania niemiaoci jako bezpiecznego stylu ycia. Jest tak rwnie na Tajwanie. Posugiwanie si taktyk wstydu i amae stwarza siln psychologiczn kontrol grupy nad zachowaniami antyspoecznymi i pozwala zrozumie niski poziom przestpczoci wrd ludzi Wschodu yjcych w Azji i w Ameryce. O ile jednak niemiao i nieprzenikniono s cenione na poziomie spoecznym, o tyle ich wpyw na ycie osobiste Japoczykw i Tajwaczykw jest wyjtkowo niszczcy. W przeciwiestwie do nich, Chiczycy z kontynentu potrafili skutecznie zapobiec niszczcym skutkom niemiaoci. Zapobieganie niemiaoci w Chinach Tak jak w innych omwionych kulturach Wschodu, ycie w Chinach kontynentalnych koncentruje si na grupie. Jednak w przeciwiestwie do tamtych kultur, tutaj grupa stanowi rdo pozytywnego stosunku do samego siebie i rozprasza wtpliwoci na wasny temat. ycie spoeczne w Chinach (po rewolucji kulturalnej) bardziej przypomina Izrael ni inne spoeczestwa Dalekiego Wschodu. Filozofia kolektywizmu oznacza, e adna pojedyncza jednostka nie stawia swojego wasnego interesu ponad interesem grupy. W przypadku Chin (i Izraela) wyglda to tak, e moliwoci jednostki nie s tumione poprzez dominacj grupy, lecz podnoszone dziki uczestnictwu w dumie i wsplnych osigniciach grupy. Indywidualizm zostaje odrzucony, jeli oznacza samolubne i niezdyscyplinowane dziaanie oddzielone od grupy". Najpierw przyja, potem wspzawodnictwo" gosi motto na cianach klas i w szatniach zespow sportowych. Sukces indywidualny mierzy si jego wartoci dla grupy i caego spoeczestwa. Na przykad wybiera si niektre dzieci i ksztaci w Paacach Dziecicych", ale s one odpowiedzialne za to, by nauczy si wszystkiego, czego s w stanie po to, eby pniej nauczy tego pozostae dzieci. Wiedza, zdolnoci i osignicia powinny suy ludziom", a nigdy nie wycznie zaspokojeniu wasnych osobistych potrzeb. eby zebra dane o niemiaoci w Chinach kontynentalnych, wysaem do Kantonu Larry'ego Leo, mwicego po chisku asystenta w prowadzonych badaniach. Nie pozwolono nam jednak rozda naszego kwestionariusza - jaki urzdnik powiedzia, e komitet oceniajcy zdecydowa, e akt wypeniania kwestionariusza zmusiby ludzi do zbytniej introspekcji i skupienia zbyt wielkiej uwagi na samych sobie". Tak oto uzyskalimy przykad tego, jak zasada kulturowa wprowadzana jest w ycie. Nie mamy niestety do przedstawienia porwnawczych danych statystycznych, ale na podstawie obserwacji zachowania mamy wszelkie dane by sdzi, e niemiao, w tej postaci jak znamy, jest w Chiskiej Republice Ludowej reakcj niecodzienn. Mj asystent stwierdzi, e w kadej wiosce mae dzieci podchodziy do niego, zaczynay grzeczn rozmow, zadaway mu pytania i chtnie udzielay odpowiedzi. I cho by tam po to, by je bada, szybko stawa si obiektem ich ciekawoci. Podobnych przejaww towarzyskich dowiadcza ze strony starszych dzieci i rodzin, ktre odwiedza. Mocnego poparcia dla tezy o braku niemiaoci u chiskich dzieci dostarcza niedawny raport innej
124

grupy Amerykanw, ktrzy badali wczesny rozwj dziecka w Chiskiej Republice Ludowej. Ta grupa psychologw dziecicych odwiedzia wiele szk, szpitali, orodkw zdrowia i chiskich domw. Z ich obserwacji wynika, e dzieci s nadzwyczaj opanowane, niezalene i ywe, a take maj due poczucie bezpieczestwa psychologicznego. Wydaje si, e w tej kulturze niemiao jest zminimalizowana lub cakiem wykluczona dziki temu, i kady ma swoje miejsce w porzdku spoecznym i odpowiada za osiganie celw grupowych, poprzez wiar w doskonalenie dzieci i w to, e pena troski edukacja moe kadego odmieni, a take poprzez obarczanie win za niepowodzenia nie samej jednostki, lecz zych wpyww spoecznych i warunkw zewntrznych. W cigu zaledwie kilkudziesiciu lat te wartoci kulturowe wyeliminoway wschodni mask niemiaoci noszon od tylu tysicy lat. Hucpa, duma i nie-niemiali ydzi Wrd studentw, ktrzy wypeniali nasz kwestionariusz niemiaoci, amerykascy ydzi byli najmniej niemiali. W porwnaniu z ponad 40% niemiaych wrd tysicy ludzi, ktrych przebadalimy, jedynie 24% amerykaskich ydw twierdzio, e s obecnie niemiali. Co wicej, byli mniej introwertywni, bardziej ekstrawertywni i, jeli ju byli niemiali, bya to raczej niemiao o charakterze sytuacyjnym. Cho badania te przeprowadzono na niewielkiej prbie i powinny one by uoglniane z pewnoci ostronoci, stosunkowo rzadkie wystpowanie niemiaoci wrd ydw jest odkryciem prowokujcym. Gdy porwna si czynniki wywoujce niemiao w tej grupie i w grupie ich rwienikw nieydw, widocznych staje si kilka istotnych rnic. Mniej ydw denerwuje si z powodu tego, e s w centrum uwagi duej lub maej grupy, mniej odczuwa niepokj w sytuacjach spoecznych w ogle i w sytuacjach gdy s oceniani przez innych. W porwnaniu z rwienikami o podobnym wyksztaceniu i pochodzeniu spoecznym, nie budz w nich tak silnej niemiaoci osoby nieznajome i nalece do odmiennej pci. Wywiady i osobiste dowiadczenia z ydowskimi studentami, przyjacimi i krewnymi wskazuj, e jednym ze rde tej rnicy moe by kultywowanie wrd ydw hucpy". Nie ma dosownego tumaczenia tego sowa na jzyk angielski, by moe dlatego, e pojcie to obce jest anglosaskiej mentalnoci. Mona je zdefiniowa jako szczeglny rodzaj penej dumy pewnoci siebie, ktra jest motywem dziaania niezalenie od ryzyka, e kto odkryje nasze nieprzygotowanie, brak talentu, czy mdroci. Dla Izraelczykw oznacza ono odwag i gotowo do walki z niewiarygodnymi przeciwnociami losu. Wielu z nich wierzy, e istnienie pastwa Izrael jest samo w sobie aktem hucpy". Niezmiernie wane jest to, e posiadanie hucpy" pozwala czowiekowi mwi i robi rne rzeczy bez obsesji, e zrobi co zego lub niestosownego. W praktyce konsekwencj tego jest otrzymywanie wikszej liczby nagrd w duszym okresie, poprzez dziaanie tak, jakby si na nie zasugiwao - jeeli jest si w stanie znosi pewne krtkoterminowe niepowodzenia, gdy nie staje si na wysokoci zadania. Majc hucp" mona poprosi do taca najadniejsz dziewczyn, ubiega si o lepsze stanowisko, zasugerowa, e podwyka mogaby by wiksza, stopie lepszy, a praca lejsza. C takiego mog mi odpowiedzie - albo nie, ktre nigdy jeszcze nikogo nie zabio, albo tak, czyli dokadnie to, o co mi chodzi?" Skd si wzi ten styl bycia, ktry jest antytez niemiaoci? Niektrych odpowiedzi dostarczaj dane na temat istoty niemiaoci zebrane w Izraelu przez dr. Ayala Pines'a. Zbada on ponad 900 ydw w wieku od 13 do 40 lat - uczniw, studentw, pracownikw wojska i mieszkacw kibucw. Procent Izraelczykw, ktrzy twierdz, e s niemiali (35%) jest tu najniszy ze wszystkich omiu krajw, w ktrych prowadzilimy badania. Ponadto wicej jest wrd nich takich, ktrzy nigdy nie byli niemiali, a znakomita wikszo tych, ktrzy byli lub s, dowiadcza uczucia niemiaoci tylko od czasu do czasu i przedewszystkim w szczeglnych, konkretnych sytuacjach.
125

ydzi z Izraela w duo mniejszym stopniu ni przedstawiciele innych narodowoci uwaaj niemiao za problem". Jedynie 46% caej prby opisao j jako kopotliw - w porwnaniu z 64% amerykaskich studentw, 73% innych Amerykanw, 75% w prbach z Japonii i Meksyku, 58% na Tajwanie i 82% w Indiach. yd najprawdopodobniej bdzie si wi w sytuacji, w ktrej czuje si wystawiony na ciosy (mniej wicej w tym samym stopniu co w prbach amerykaskich). Ale prawie kada inna sytuacja, w ktrej Amerykanin czuje si niemiay, jest o wiele mniej oniemielajca dla Izraelczyka. Take typy osb, ktre oniemielaj Amerykanw, nie maj takiej mocy w Izraelu. Przy ydach z Izraela ich amerykascy krewniacy wygldaj na nerwowych, gdy Izraelczycy w minimalnym stopniu reaguj na wszystkie autorytety, osoby nieznajome, na bycie ocenianym, konieczno bycia asertywnym, znajdowanie si w centrum uwagi w maej, czy duej grupie, na now sytuacj, czy sytuacj spoeczn w ogle. Wedug dr. Pines'a i innych ta orientacja przeciw niemiaoci jest nieuniknion konsekwencj potnych si oddziaujcych w caej tej kulturze. ydzi maj doskona wiadomo tego, e przez wieki byli dyskryminowani przez wszystkie narody, wrd ktrych mieszkali jako outsiderzy. Odrzuceni przez ludzi, znajdowali pociech w wierze, e Bg uczyni ich narodem wybranym. Ta wiedza podsycaa dum, ktrej nie mogy stumi ani przeladowania, ani brak akceptacji i oczywiste niepowodzenie. Obawa przed przeladowaniami miaa rwnie taki skutek, e zmusia ydw do zamknicia si w krgu wasnej spoecznoci, a z rodziny i dzieci uczynia istot ycia. Dlatego te, nawet gdy jednostki s sabe, spoeczno jest silna. Dzieci stanowi bezcenne bogactwo, nawet jeli ich rodzice s biedni i nie akceptowani przez innych. Pines mwi tak: Nard, nad ktrym stale wisi groba wyginicia, uwaa dzieci za symbol ycia i obietnic przyszoci. Dlatego Izrael mona uzna za nard zorientowany na dziecko. Nastawienie wobec dzieci jest tu bardzo pozytywne i permisywne. Wszyscy uwaaj dzieci za bardzo wane bogactwo narodowe. Czsto si wic zdarza, e nieznajomi podchodz do dzieci na ulicy, rozmawiaj z nimi, opiekuj si nimi i udzielaj matkom wielkodusznych porad na temat ich wychowania. Poza tym narodowym symbolizmem, ydowskie dziecko ma te szczeglne osobiste znaczenie dla swoich rodzicw. Poniewa wielu z nich to imigranci, ktrzy nigdy nie mieli okazji wykorzysta swoich moliwoci, traktuj oni swoje dzieci jak ucielenienie swoich marze. S wic gotowi powici wszystko dla dobra dziecka. W efekcie wikszo dzieci w Izraelu wzrasta w poczuciu, e stanowi centrum wiata - i naprawd nim s!". To pozytywne nastawienie wobec dzieci funkcjonuje na wiele rnych sposobw. Dzieci bior zwykle udzia w rozmowach dorosych, prosi si je, eby zademonstroway swoje popisowe numery" rodzinie i znajomym i chwali si je bez umiaru nawet jeli wystp niczym szczeglnym si nie wyrnia. Dzieci ucz si oczekiwa wsparcia i pokrzepienia ze strony tych, ktrzy je kochaj i interpretowa negatywne reakcje jako brak uznania w oczach krytyka lub osobiste uprzedzenie. Nale do tej grupy wspierajcych wszyscy, ktrym zaley na dzieciach i wszyscy s przez ufne izraelskie dzieci traktowani jak gocie", a nie jak obcy", nawet jeli dziecko nie zna ich osobicie. Instytucja kibucu, gdzie dzieci wychowywane s przez ca spoeczno, hamuje niemiao i zapobiega jej rozwijaniu si poprzez ksztatowanie niezalenoci i przywdztwa. Dzieci w kibucu nie s ekonomicznie uzalenione od swoich rodzicw i nie s oni dla nich jedynym rdem wsparcia i mioci. Poniewa rodzice nie odpowiadaj za dyscyplinowanie swoich dzieci, ich podstawowa rola polega na obdarzaniu dzieci uwag, pochwaami i bezwarunkow mioci, ktra rodzi poczucie bezpieczestwa i zaufanie. I wreszcie, przekonanie Izraelczykw do bezporednich dziaa i stawania twarz w twarz z ludmi i sytuacjami, ktrych si obawiaj, jest reakcj na faszywy buruazyjny" styl ycia, jaki ydowscy emigranci pamitaj z miast, ktre opucili oraz na bierno ydw w czasie holocaustu. Stale
126

nagradza si otwarte, bezporednie i swobodne zachowania. Z drugiej strony, niemiao oznacza, e jest si sabym i nieudolnym. W mentalnoci Izraelczykw niemiao wie si ze saboci, z duchowym poddaniem si -jak w przypadku tych ydw, ktrzy nie walczyli o swoje ycie, lecz zaakceptowali swj los pdzeni jak owce do hitlerowskiej rzeni", mwi dr Pines. Takie oto nici kultury Izraela wplecione s w mocn materi, ktra chroni izraelskie dziecko przed lkiem spoecznym i poczuciem nieprzystosowania, ktrych tak czsto dowiadczaj dzieci w naszej kulturze. Synanon: spoeczestwo wystrzegajce si niemiaoci eby odkry wiat stosunkowo wolny od problemu niemiaoci nie trzeba jecha do izraelskiego kibucu, czy do Dziecicego Paacu w Chinach. Na naszym wasnym podwrku istnieje spoeczno, w ktrej dzieci niewiele wiedz o dowiadczeniu niemiaoci. S to otwarte, przyjazne i towarzyskie dzieci, ktre okazuj swoje uczucia w sposb szczery i bezporedni. To dzieci Synanonu. Synanon to spoeczno alternatywna, ktra powstaa w 1958 roku, przede wszystkim jako program leczenia narkomanw, lecz staa si domem dla tysicy dorosych i dzieci w miastach i wiejskich rejonach Stanw Zjednoczonych. Wielu normalnych" przybyszw przycza si do tej spoecznoci nie po to, by leczy zaburzenia charakteru", ale po to, by uciec od spoeczestwa z zaburzonymi priorytetami. W czasie wizyty w spoecznoci Synanonu w hrabstwie Marin w Pnocnej Kalifornii stao si jasne, dlaczego wiele osb uwaa styl ycia Synanonu za atrakcyjny. Jest tu do pracy dla wszystkich i wszyscy pracuj, by zdoby prawo do przyzwoitego mieszkania i podawanego tu poywnego jedzenia. Zwarta struktura spoeczna i wsplny system wartoci w znacznym stopniu ograniczaj przemoc fizyczn, przestpczo i naogi. W tym demokratycznie rzdzonym spoeczestwie nie ma klas uprzywilejowanych, ktre u mniej szczliwych rodziyby poczucie niszoci. Niezaleno jest tu cenion cnot, nagradzan i u dorosych, i u dzieci. Dziki ograniczonej ruchliwoci stosunki spoeczne s stabilne, tak wic dzieci nawizuj trwae przyjanie. Najbardziej unikatow cech tego spoeczestwa jest organizacja ycia spoecznego i Gra Synanonu. Od wczesnego dziecistwa dzieci nie mieszkaj z rodzicami, lecz w specjalnie zaprojektowanych szaasach. Tak jak doroli, dzieci, podzielone na grupy wiekowe, jedz posiki we wsplnej jadalni wraz ze swoimi rwienikami. Znajduj si one pod do cis kontrol dorosych, powica si wiele uwagi ich rozwijajcym si potrzebom i okazuje im si jawny szacunek, zaufanie i mio. W rezultacie dzieci rodz si jakby w jednej wielkiej rodzinie, w ktrej nie ma faworytw i jest na tyle duo rodzicw, e adne dziecko nie czuje si nigdy zagubione w zamieszaniu lub zlekcewaone. Mio jest przebywa z tymi dziemi, po czci dlatego, e s to aktywni, interesujcy i emocjonalnie dojrzali modzi ludzie, ktrzy troszcz si o ciebie, nawet jeeli jeste obcy. Cige badania psychologiczne nad spoecznym i umysowym rozwojem tych dzieci pokazuj, e s dobrze rozwinite intelektualnie, dobrze radz sobie w kontaktach spoecznych, s pomysowe i dobrze si czuj w obecnoci innych dzieci i dorosych. Podstawow aktywnoci Synanonu jest Gra. Wszyscy czonkowie spoecznoci, od szeciu lat wzwy regularnie bior udzia w Grach, ktre mog trwa od jednej do czterdziestu omiu godzin. Gry odbywaj si codziennie - te oficjalnie zaplanowane w okrelonych porach i te zorganizowane adhoc we wszystkich moliwych momentach. Nie wolno w nich uywa adnej fizycznej przemocy, bez wzgldu na sown prowokacj. W trakcie Gier uczestnicy otwarcie wyraaj swoje niechci, frustracje i zo, spowodowane zachowaniem innych i publicznie dziel si swoimi lkami i niepewnoci. Zakada si, e ludzie s w stanie zmieni swoje niepodane zachowania, jeli dowiedz si o ich negatywnym wpywie na innych. Na czonkach spoecznoci spoczywa wic odpowiedzialno za udzielanie innym sownych napomnie" wtedy, gdy tego potrzebuj. Zachowanie zmienia si poprzez krytyk, za ktr id sugestie grupy i poparcie dla nieagresywnych i nieszkodliwych alternatyw danego zachowania. Gra wytwarza
127

solidarno grupow i funkcjonuje jako skuteczny rodzaj kontroli spoecznej, dziki ktrej kieruje si czonkw spoecznoci ku bardziej stosownym zachowaniom. Dziki tak silnemu naciskowi na grup w Synanonie jest niewiele miejsca na niemiao. Dzieci nie byy niemiae ani w klasie, ani w swoich szaasach, ani w obecnoci dorosych. Gdy doroli przychodz do Synanonu ze swoj niemiaoci, mwi im si, eby zachowywali si tak, jakby nie byli niemiali. I kiedy rzeczywicie tak postpi, wielu z nich w tym otoczeniu pozbywa si niemiaoci, na ktr dawniej cierpieli. Niwelowanie indywidualnoci czy witowanie ycia? Czego moemy si nauczy z tego spojrzenia na niemiao w rnych kulturach?13 Tam, gdzie niemiao jest zjawiskiem powszechnym (tak, jak w badanych przez nas kulturach Wschodu i w podobnym stopniu w naszej wasnej kulturze), dzieci uczy si odczuwa, e ich warto i mio, ktrej pragn od dorosych, uzaleniona jest od ich zachowa i osigni. Musz dowie, e na ni zasuguj w wiecie, w ktrym sukces traktuje si jak co oczywistego, nagrody rozdziela si oszczdnie, a niepowodzenia wyolbrzymia si w reflektorze wstydu. W spoeczestwach rodzcych niemiao dzieci czsto nie zachca si do szczerego wyraania swoich myli i uczu, ani nie stwarza im si odpowiednich okazji do kontaktw z dorosymi i swobodnej zabawy z rwienikami. Ucz si w zbyt duym stopniu y w prywatnym wiecie swoich wasnych myli, pozbawione dziaania. W przeciwiestwie do nich, spoeczestwa, w ktrych niemiao nie okopaa si na dobre w umysach modych ludzi, wykazuj nastpujce podobiestwa. W Chiskiej Republice Ludowej, w Izraelu i w subkulturze Synanonu w Stanach Zjednoczonych, nacisk pooony jest na wsplne cele, poza wskimi troskami pojedynczej osoby. Dzieci czuj, e s czym szczeglnym, nagrod tego pokolenia, obietnic nastpnego. Rodzice obdarzaj je bezwarunkow mioci, ktrej nie miesza si z nauk odpowiedzialnoci i dyscypliny. Ludzie ucz si na bdach, a nie s z ich powodu pitnowani. Istnieje sporo okazji do kontaktw z innymi, do wiczenia si w rozmowie i w dzieleniu si z innymi czonkami spoecznoci. Orientacja na dziaanie, poczona z dbaoci o to, by nikt nie poczu si odizolowany, czy wyalienowany jest kolejnym antidotum na chorob spoeczn, jak jest niemiao. Czsto gdy opowiadam o tym, w jaki sposb zapobiega si niemiaoci w tych wszystkich kulturach u nas i za granic, sysz: Ju wol, eby moje dziecko byo niemiae ni eby si stao jednym z tych ich ulegych i posusznych robotw bez krztyny osobowoci!" Ale kto tu jest robotem? W kocu to wanie osoba niemiaa godzi si z wol innych i podporzdkowuje tyranii. To wanie osoba niemiaa odwraca si od radoci, jakie niesie ze sob ycie w spoecznoci i pogra si w izolacji nieistnienia. Nie proponuj tu, bymy podeptali indywidualno w poszukiwaniu lekarstwa na niemiao w naszym spoeczestwie. Musimy jednak uzna fakt, e niemiao jest tylko symptomem istnienia wartoci kulturowych i praktyk spoecznych, ktre zuboaj jako ludzkiego ycia. Wartoci te mona zmieni, niekoniecznie zaraz akceptujc polityczn i ekonomiczn orientacj znanych nam krajw, w ktrych udaje si niemiaoci zapobiega. Tworzc tak struktur spoeczn, w ktrej ludzie mog y w harmonii, nie musimy wcale umniejsza ducha jednostki - moemy raczej zwielokrotni jej si. Ale tylko wtedy, gdy zaczniemy krytycznie analizowa nasze wasne priorytety kulturowe, bdziemy mogli rozpocz rewolucj spoeczn niezbdn dla przezwycienia niemiaoci i zapobieenia jej pojawieniu si w nastpnym pokoleniu dzieci. Nie popieram bezwzgldnej anonimowoci adnej grupy, jeli nie pozwala ona na jak najbogatsz realizacj ludzkich moliwoci. Tacz raczej do melodii Zorby. Wysawiam mio ycia. Ale jestem w stanie taczy, kocha i by wolnym tylko dlatego, e jestem istot spoeczn, yjc w, z i dla spoecznoci ludzi, ktrzy nadaj mojej egzystencji znaczenie. Przezwyciajc niemiao, sawimy samo ycie, odkrywamy w sobie zdolno do kochania i energi yciow, ktrej dawniej nie mielimy odwagi dostrzec. Takie odkrycie w nas samych, w naszych dzieciach, partnerach i przyjacioach warte
128

jest kadego wysiku. Zacz trzeba tu i teraz, a osob, ktra poprowadzi wypraw przeciw niemiaoci jeste ty.

129