Professional Documents
Culture Documents
Zbiory i odwzorowania Liczby zespolone Macierze, wyznaczniki, ukady rwna liniowych n Algebra liniowa Wektory w przestrzeni. Prosta i paszczyzna w przestrzeni Ciagi i szeregi liczbowe Przestrze metryczna n Rachunek rzniczkowy funkcji jednej zmiennej Rachunek rzniczkowy funkcji wielu zmiennych Caka nieoznaczona Caka oznaczona Rwnania rzniczkowe zwyczajne Prace kontrolne
8 6 6 6 8 4 60 60
2 4 6 2 6 4 2 6 8 6 6 8
4 6 2 6 4
1. ZBIORY I ODWZOROWANIA
MATEMATYKA
1
1.1
Zbiory i odwzorowania
Liczby naturalne i zasada indukcji zupenej
N = {1, 2, 3, 4, . . .} Zbir liczb naturalnych
oraz naturalne uporzadkowanie tego zbioru, w ktrym po kazdej liczbie naturalnej n nastepuje liczba naturalna n + 1, sa pojeciami pierwotnymi. Wszystkie wasno liczb naturalnych sci wynikaja z kilku wasno podstawowych, ktre przyjmuje sie bez dowodu jako aksjomaty sci teorii liczb naturalnych. Do aksjomatw tych nalezy zasada indukcji zupenej, ktra formuuje twierdzenie: Twierdzenie 1.1 Jezeli W jest wasnocia okrelona w zbiorze N i taka, ze: s s 1. liczba 1 ma wasno W , sc 2. dla kazdej liczby naturalnej n prawdziwa jest implikacja: jezeli n ma wasno W , to n + 1 ma wasno W sc sc to kazda liczba naturalna ma wasno W . sc Wykazemy, ze dla wszystkich liczb naturalnych i nie mniejszych od 5 zachodzi nierwno sc 2n > n2 (1)
W tym celu udowodnimy, ze funkcja f (n) = 2n n2 przyjmuje warto dodatnie dla sci wszystkich n naturalnych nie mniejszych od 5. Dla n = n0 = 5 mamy f (n0 ) = f (n) = 32 25 > 0. Mamy wykaza, ze dla n 5 prawdziwa jest implikacja c f (n) > 0 f (n + 1) > 0 W wyniku przeksztace otrzymujemy n f (n + 1) = 2n+1 (n + 1)2 = 2 2n n2 2n 1 = = 2 2n 2n2 + n2 2n 1 = 2 2n n2 + n2 2n 1 = = 2f (n) + (n 3) (n + 1) + 2 Wida stad, ze dla n 5 speniona jest nierwno (1). c sc Potege an o wykadniku n naturalnym i podstawie a dowolnej deniujemy indukcyjne za pomoca rwnoci: s 1. a1 = a, 2. an+1 = a an dla dowolnego n naturalnego. Z powyzszych rwnoci wynika, ze a2 = a a, a3 = a a a itd. Mozemy to wyrazi jednym s c wzorem an = | a a . . . a a {z }
n razy
Uwaga 1.1 W zbiorze liczb naturalnych dodawanie i mnozenie sa dziaaniami wewnetrz nymi i kazde z tych dziaa jest aczne. Zatem N jest pgrupa ze wzgledu na dodawanie i n pgrupa ze wzgledu na mnozenie. 2
MATEMATYKA
1. ZBIORY I ODWZOROWANIA
1.2
Zbir liczb cakowitych Z = {. . . , 3, 2, 1, 0, 1, 2, 3, . . .} skada sie z: 1. liczb cakowitych dodatnich +1, +2, +3, . . ., ktre uwazamy za identyczne z liczbami naturalnymi 1, 2, 3, . . ., 2. liczb cakowitych ujemnych 1, 2, 3, . . ., ktre sa liczbami przeciwnymi do liczb naturalnych, 3. liczby zero 0, ktra jest liczba cakowita neutralna (ani dodatnia, ani ujemna). Dwie liczby nazywamy liczbami wzajemnie przeciwnymi, jezeli ich suma jest zerem. Liczbe przeciwna do n oznaczamy n, a liczbe przeciwna do n oznaczamy (n) = n. Liczba przeciwna do zera jest zero. Uwaga 1.2 W zbiorze liczb cakowitych dodawanie, odejmowanie i mnozenie sa dziaaniami wewnetrznymi. Liczba wymierna nazywamy liczbe, ktra mozna przedstawi w postaci uamka zwykego c m n n 6= 0
ktrego licznik m jest dowolna liczba cakowita, a mianownik n jest liczba cakowita rzna m od zera. Zbir liczb wymiernych oznaczamy Q. Zamiast piszemy czesto m/n. Liczbe n m cakowita m utozsamiamy z uamkiem . 1 Przedstawienie liczby wymiernej w postaci uamka zwykego jest mozliwe na niesko czenie n wiele sposobw, bowiem m km = k 6= 0 n kn m Uamek nazywamy skrconym, jezeli jego licznik i mianownik nie maja wsplnego n podzielnika, a mianownik jest liczba cakowita dodatnia. Uwaga 1.3 W zbiorze liczb wymiernych dodawanie, odejmowanie, mnozenie i dzielenie sa dziaaniami wewnetrznymi. Mozemy teraz rozszerzy denicje potegi na wykadnik zero i wykadnik cakowity ujemny c dla dowolnej podstawy niezerowej a0 = 1 an = 1/an dla a 6= 0 3
1. ZBIORY I ODWZOROWANIA
MATEMATYKA
1.3
1.3.1
Liczby rzeczywiste
Liczby niewymierne
Wrd wielkoci rozwazanych w geometrii sa takie, ktre nie daja sie wyrazi za pomoca s s c liczb wymiernych. Do wielkoci tych naleza: s 1. pole okregu o promieniu 1, 2. dugoc przekatnej kwadratu o boku jednostkowym, s 3. dugoc krawedzi szecianu o objeto rwnej 10 itp. s s sci Dla wyrazenia tych wielkoci rozszerzono pojecie liczby wprowadzajac liczby niewymierne. s Poszczeglne liczby niewymierne sa dane jako pierwiastki pewnych rwna , jako granice n pewnych ciagw lub za pomoca innych warunkw. Uwazamy, ze liczba niewymierna jest przez dany warunek okrelona, jezeli warunek ten pozwala o kazdej liczbie wymiernej rozstrzygna s c czy jest mniejsza, czy wieksza od danej liczby niewymiernej. Warunek ten rozdziela zbir liczb wymiernych na dwie klasy: dolna i grna. Mwimy, ze liczba niewymierna jest przekrojem zbioru liczb wymiernych. Jednoczenie warunek ten pozwala wyznaczy przyblizenie wymierne s c danej liczby niewymiernej z dowolnie maym bdem. Zilustrujemy to opisem. Dugo x krawedzi szecianu o objetoci 10 jest liczba wyznaczona przez warunek x3 = 10. sc s s Okazuje sie, ze szecian dowolnej liczby wymiernej jest albo wiekszy albo mniejszy od tej s wartoci. Wwczas zaliczamy dana liczbe wymierna klasy grnej lub dolnej. Jest to s do przekrj zbioru liczb wymiernych wyznaczajacy liczbe 3 10. Sprawdzenie warunku 3 2 = 8 3 2.1 = 9.261 2.153 = 9.938375 ... Klasa dolna 2 2.1 2.15 ... Przekrj Klasa grna 3 2.2 2.16 ... Sprawdzenie warunku 3 = 27 3 3 2.2 = 10.648 2.163 = 10.077696 ...
3 10
Tak wiec liczby wymierne 2.15 i 2.16 sa przyblizeniami liczby niewymiernej 3 10 z bedem mniejszym od 0.01. W powyzszy sposb mozemy wyznaczy przyblizenie wymierne liczby c 3 10 z bedem dowolnie maym. 1.3.2 Przekrj Dedekinda
Denicja 1.1 Podzia zbioru liczb wymiernych na dwa podzbiory A, B niepuste i takie, ze 1. kazda liczba wymierna nalezy do A lub do B, 2. kazda liczba wymierna nalezaca do A jest mniejsza od kazdej liczby wymiernej nalezacej do B nazywamy przekrojem zbioru liczb wymiernych. Nie jest mozliwe, aby w klasie A istniaa liczba najwieksza a i aby jednoczenie w klasie B s istniaa liczba najmniejsza b, gdyz wtedy rednia arytmetyczna nie mogaby naleze do zadnej s c 4
MATEMATYKA
1. ZBIORY I ODWZOROWANIA
z klas A, B i warunek 1 nie byby speniony. Fakt ten wyrazamy wwiac: w zbiorze liczb wymiernych nie ma skokw. Jest mozliwe, ze w klasie A istnieje liczba najwieksza c, a w klasie B nie ma liczby najmniejszej, lub odwrotnie, w klasie B istnieje liczba najmniejsza c, a w klasie A nie ma liczby najwiekszej. Wwczas mwimy, ze przekrj zbioru liczb wymiernych wyznacza liczbe wymierna c. Jezeli w klasie A nie ma liczby najwiekszej, ani w klasie B nie ma liczby najmniejszej, to mwimy, ze przekrj ujawnia luke w zbiorze liczb wymiernych oraz wyznacza liczbe niewymierna, ktra te luke zapenia. Jednolite ujecie liczb wymiernych i niewymiernych za pomoca przekrojw wprowadzi Dedekind. 1.3.3 Liczby rzeczywiste
Wszystkie liczby wymierne i niewymierne (wszystkie przekroje Dedekinda) razem wziete tworza zbir liczb rzeczywistych R. Przy wykonywaniu dziaa na liczbach rzeczywistych n posugujemy sie przyblizeniami wymiernymi tych liczb. Pokazemy to na przykadzie sumy 3 10 + 2. Biorac przyblizenia dziesietne tych liczb, dolne i grne, z bedem mniejszym od 0.01 i dodajac je 3 10 < 2.16 2.15 < 1.41 < 2 < 1.42 3.56 < 3 10 + 2 < 3.58 otrzymujemy przyblizenia sumy z bedem mniejszym od 0.02. Uwaga 1.4 W zbiorze liczb rzeczywistych R dodawanie, odejmowanie, mnozenie, dzielenie (przez liczbe rzna od zera) oraz potegowanie przy wykadniku cakowitym sa dziaaniami wewnetrznymi. Denicja 1.2 Pierwiastkiem arytmetycznym stopnia naturalnego n liczby rzeczywistej c nazywamy liczbe rzeczywista x= nc (2) ktra jest rozwiazaniem rwnania xn = c przy zastrzezeniu, ze jezeli n jest liczba parzysta, to x 0 i c 0. Pierwiastek arytmetyczny stopnia parzystego liczby ujemnej nie istnieje, bowiem rwnanie (3) nie ma rozwiazania, gdy n jest parzyste, a c < 0. zeli pierwiastek arytmetyczny Je istnieje, to jest okrelony jednoznacznie: n 0 = 0, n 1 = 1, 3 8 = 2, 3 8 = 2, 4 16 = 2, 4 16 s nie istnieje. Denicja 1.3 Potege am/n o wykadniku wymiernym liczba naturalna, deniujemy wzorem
m , n
(3)
m a n = n am dla a > 0 ograniczajac sie do przypadku, gdy podstawa a jest liczba dodatnia. 5
(4)
1. ZBIORY I ODWZOROWANIA
MATEMATYKA
Ograniczenie to wynika z faktu, ze dla a 0 prawa strona (4) moze traci sens lub mie c c m warto zalezna nie tylko od warto wykadnika wymiernego n , ale i od postaci, w jakiej ten sc sci wykadnik napisano, np. (0.1)
0.2
(1)1/5 (1)2/10
5 1 = 1 q = 10 (1)2 = +1 =
kn n am = akm
moze by stosowane, jezeli a > 0. c Deniujac liczby rzeczywiste za pomoca przekrojw w zbiorze liczb wymiernych, mozemy teraz konstruowa w analogiczny sposb przekroje w zbiorze liczb rzeczywistych. Udowadnia c sie, ze kazdy przekrj w zbiorze liczb rzeczywistych wyznacza jaka liczbe rzeczywista. Oznacza s to, ze w zbiorze liczb rzeczywistych nie ma skokw i nie ma luk. Fakt ten wyrazamy mwiac, ze zbir liczb rzeczywistych jest ciagy. 1.3.4 Wartoc bezwzgledna (modu) s
Denicja 1.4 Warto bezwzgledna (modu) liczby rzeczywistej x oznaczamy symbolem sc |x| i deniujemy nastepujaco: modu zera jest zerem, modu liczby dodatniej x jest rwny x, modu liczby ujemnej x jest rwny liczbie przeciwnej do liczby x, a wiec x dla x 0 x dla x < 0
|x| =
(5)
Na przykad: |a2 | = a2 , |a2 | = (a2 ) = 2 , |cos2 x 1| = (cos2 x 1) = sin2 x. a Nastepnie mamy przykad uproszczenia wyrazenia w2 . Z denicji pierwiastka arytmetycznego wynika, ze 2 w dla w 0 w = 2 = w dla w < 0 w Jezeli nie wiemy, jaka liczba jest w, to zgodnie z denicja (5) piszemy w2 = |w| dla w R Natomiast q 2 + 2x + 1 = x (x + 1)2 = |x + 1| = 6 x + 1 dla x 1 x 1 dla x < 1
MATEMATYKA
1. ZBIORY I ODWZOROWANIA
Twierdzenie 1.2 Dla dowolnych liczb rzeczywistych x, y prawdziwe sa nastepujace zwiazki1 |x| 0 |x| = 0 x = 0 |x| = |x| |xy| = |x| |y| x |x| = y |y| |x + y| |x| + |y| |x y| |x| |y| ||x| |y|| |x y| |x| + |y| modu dowolnej liczby jest nieujemny modu liczby jest zerem wtw, gdy liczba jest zerem liczby przeciwne maja moduy jednakowe modu iloczynu jest rwny iloczynowi moduw modu ilorazu jest rwny ilorazowi moduw modu sumy jest niewiekszy od sumy moduw modu rznicy jest niemniejszy do rznicy moduw modu sumy lub rznicy jest niewiekszy od sumy moduw i niemniejszy od rznicy moduw
1.4
Dziaania na zbiorach
Zbir jest w matematyce pojeciem pierwotnym. Przedmioty nalezace do pewnego zbioru nazywamy elementami tego zbioru. Zdanie: przedmiot a nalezy do zbioru A zapisujemy aA Zaprzeczenie tego zdania, ze a nie nalezy do A (a nie jest elementem zbioru A) zapisujemy aA / Mwimy, ze zbir A zawiera sie w zbiorze B i piszemy AB gdy kazdy element zbioru A jest elementem zbioru B. Mwimy wwczas, ze A jest podzbiorem zbioru B, a B jest nadzbiorem zbioru A. Uwaga 1.5 Kazdy zbir jest swoim wasnym podzbiorem. Mwimy, ze zbiory A i B sa identyczne i piszemy A = B, jezeli kazdy element zbioru A jest elementem zbioru B i kazdy element zbioru B jest elementem zbioru A. A wiec (A = B) (A B) (B A) (6) Przestrze . n Zbiory rozwazane w pewnym zagadnieniu sa zwykle podzbiorami pewnego ustalonego zbioru X, zwanego przestrzenia. Przestrzenia moze by zbir punktw przestrzeni geometryc cznej, zbir liczb rzeczywistych R, zbir wielomianw itp. Zbiory sko czone i niesko czone. n n Niech n oznacza dowolna liczbe naturalna lub 0. Zbir zozony z n elementw nazywamy zbiorem sko czonym (nelementowym). Zbir nazywamy niesko czonym, jezeli dla n n kazdego n istnieje w tym zbiorze podzbir zozony z n elementw. Na przykad, zbir podziel nikw dowolnej liczby naturalnej jest sko czony, natomiast zbir jej wielokrotno jest niesko n sci n czony. Jezeli zbir jest sko czony, to mozna go zdeniowa wymieniajac wszystkie jego elementy. n c Zdanie: A jest zbiorem zozonym z elementw a1 , a2 , a3 , . . . , an zapisujemy A = {a1 , a2 , a3 , . . . , an } i rozumiemy przez to, ze:
1
1. ZBIORY I ODWZOROWANIA 1. kazdy z przedmiotw a1 , a2 , a3 , . . . , an nalezy do zbioru A, 2. tylko przedmioty a1 , a2 , a3 , . . . , an naleza do zbioru A.
MATEMATYKA
Jezeli zbir jest niesko czonym podzbiorem pewnej przestrzeni, to deniujemy go podajac n warunek, ktry jest speniony przez wszystkie elementy tego zbioru. Na przykad: A jest zbiorem zozonym z elementw przestrzeni X speniajacych warunek W A = {x X : W (x)} Jezeli nie ma watpliwoci, o jaka przestrze chodzi, to mwimy: A jest zbiorem tych x, s n ktre speniaja warunek W i piszemy: A = {x : W (x)} Niech beda dane dwa zbiory A, B. Denicja 1.5 Suma zbiorw nazywamy zbir utworzony ze wszystkich elementw zbioru A i wszystkich elementw zbioru B A B = {x : (x A) (x B)} Denicja 1.6 Iloczynem (czecia wsplna) zbiorw A, B nazywamy zbir tych elementw s zbioru A, ktre sa elementami zbioru B A B = {x : (x A) (x B)} Denicja 1.7 Rznica zbiorw A, B nazywamy zbir tych elementw zbioru A, ktre nie sa elementami zbioru B A \ B = {x : (x A) (x B)} / Denicja 1.8 Mwimy, ze zbiory A, B sa rozaczne, jezeli ich iloczyn jest zbiorem pustym (nie istnieje element, ktry nalezy do A i do B). Denicja 1.9 Jezeli zbir A jest podzbiorem pewnej przestrzeni X, to rznice X\B nazywamy dopenieniem (uzupenieniem) zbioru A. 1.4.1 Produkt kartezja ski n
Niech beda dane dwa zbiory X, Y . Nie wykluczamy mozliwo ze X, Y oznaczaja jeden sci, i ten sam zbir. Jezeli tak jest, to mwimy, ze X i Y sa dwoma egzemplarzami tego samego zbioru. Niech x oznacza dowolny element zbioru X, a y dowolny element zbioru Y . Utwrzmy pare (x, y) w ktrej x jest pierwszym wyrazem, a y drugim. Zbir takich par nazywamy produktem kartezja skim zbiorw X, Y (lub produktem) i oznaczamy n X Y = {(x, y) : (x X) (y Y )} Przykad. 8
MATEMATYKA
1. ZBIORY I ODWZOROWANIA
Na paszczynie obieramy prostokatny ukad kartezja ski Oxy. Wwczas kazdemu punktowi z n paszczyzny odpowiada para (x, y) liczb rzeczywistych i kazdej parze (x, y) liczb rzeczywistych odpowiada punkt paszczyzny. Zbir par (x, y) liczb rzeczywistych jest produktem R R. Produktem zbiorw {1, 2} i {1, 2, 3} jest zbir par (1, 1) (1, 2) (1, 3) (2, 1) (2, 2) (2, 3) Produktem zbiorw {1, 2, . . . , m} i {1, 2, . . . , n} jest zbir par (1, 1) (1, 2) (2, 1) (2, 2) (m, 1) (m, 2) (1, n) (2, n) (m, n)
Produkt N 2 = N N jest to zbir par (i, j) liczb naturalnych (1, 1) (1, 2) (1, j) (2, 1) (2, 2) (2, j) (i, 1) (i, 2) (i, j)
1.5
W punkcie tym bedziemy rozwaza tylko podzbiory przestrzeni liczb rzeczywistych R. c Litera Z bedzie oznacza podzbir liczb rzeczywistych R. Ponizej przedstawiamy zapis oglny c zbioru liczb x speniajacych warunek W x : W (x) oraz przykady zbiorw {x : x2 {x : x2 {x : x2 {x : x2 = 9} = {3, +3} = 0} = {0} < 0} < 9} = {x : 3 < x < 3} zbir zbir zbir zbir 2elementowy 1elementowy 0elementowy, czyli pusty niesko czony n
Najwazniejszy rodzaj zbiorw to przedziay. Deniujemy je ponizej, zakadajac, ze a R, b R i a < b. Denicja zbioru Symbol Nazwa {x : a x b} < a; b > przedzia domkniety {x : a < x < b} (a; b) przedzia otwarty {x : a x < b} < a; b) przedzia lewostronnie domkniety, prawostronnie otwarty {x : a < x b} (a; b > przedzia lewostronnie otwarty, prawostronnie domkniety 9
1. ZBIORY I ODWZOROWANIA
MATEMATYKA
O kazdym z powyzszych przedziaw mwimy, ze ma ko ce a, b, dugo b a (sko czona) n sc n i ze jest ograniczony. Ponizsze przedziay Denicja zbioru Symbol Nazwa {x : a x} < a; +) przedzia lewostronnie domkniety, prawostronnie nieograniczony {x : a < x} (a; +) przedzia otwarty, prawostronnie nieograniczony {x : x b} (; b > przedzia lewostronnie nieograniczony, prawostronnie domkniety {x : x < b} (; b) przedzia otwarty, lewostronnie nieograniczony nazywamy nieograniczonymi, mwiac, ze maja dugo niesko czona, ze maja jeden koniec w sc n sko czonoci, a drugi w niesko czonoci. Zapis (; +) oznacza caa przestrze R. n s n s n Denicja 1.10 Elementem najwiekszym zbioru liczb Z nazywamy te liczbe, ktra nalezy do zbioru Z i jest wieksza od kazdej z pozostaych liczb nalezacych do zbioru Z. Liczbe te oznaczamy max Z (maksimum Z) Denicja 1.11 Elementem najmniejszym zbioru liczb Z nazywamy te liczbe, ktra nalezy do zbioru Z i jest mniejsza od kazdej z pozostaych liczb nalezacych do zbioru Z. Liczbe te oznaczamy min Z (minimum Z) W kazdym sko czonym zbiorze liczb istnieje element najwiekszy i element najmniejszy, n np. min 0.1, 0.1 = 0.1 max {x, x} = |x| max (0; 1) nie istnieje
W zbiorze niesko czonym element najwiekszy i najmniejszy moga nie istnie, np. n c max N nie istnieje
Denicja 1.12 Liczbe b nazywamy ograniczeniem grnym zbioru Z, jezeli dla kazdego x nalezacego do Z jest x b xb
xZ
Denicja 1.13 Zbir Z nazywamy ograniczonym od gry, jezeli istnieje ograniczenie grne zbioru Z xb
b xZ
Denicja 1.14 Liczbe a nazywamy ograniczeniem dolnym zbioru Z, jezeli dla kazdego x nalezacego do Z jest a x ax
xZ
Denicja 1.15 Zbir Z nazywamy ograniczonym od dou, jezeli istnieje ograniczenie dolne zbioru Z ax
b xZ
10
MATEMATYKA
1. ZBIORY I ODWZOROWANIA
Denicja 1.16 Zbir nazywamy ograniczonym, jezeli zbir ten jest ograniczony od gry i od dou. W przeciwnym razie zbir nazywamy nieograniczonym. Uwaga 1.6 Zbir liczb naturalnych jest nieograniczony. Zbir odwrotnoci liczb naturalnych s jest ograniczony. Denicja 1.17 Kresem grnym zbioru nazywamy najmniejsze z ogranicze grnych tego n zbioru. Kres grny zbioru Z oznaczamy sup Z (supremum Z) Denicja 1.18 Kresem dolnym zbioru nazywamy najwieksze z ogranicze dolnych tego n zbioru. Kres dolny zbioru Z oznaczamy inf Z (inmum Z) Uwaga 1.7 Kresem grnym przedziau (0; 1) jest liczba 1. Kresem dolnym zbioru odwrotnoci s liczb naturalnych jest liczba 0. Twierdzenie 1.3 Dla kazdego zbioru niepustego i ograniczonego od gry istnieje jeden kres grny. Dla kazdego zbioru niepustego i ograniczonego od dou istnieje jeden kres dolny. Dla kazdego zbioru niepustego i ograniczonego istnieje dokadnie jeden kres grny i dokadnie jeden kres dolny.
1.6
Odwzorowania (funkcje)
Denicja 1.19 Odwzorowanie jest w matematyce pojeciem pierwotnym. Zamiast odwzorowanie mwimy tez przeksztacenie albo funkcja. X Y Niech beda dane przestrze X, n W ktrej dowolny element oznaczamy D przez x oraz przestrze Y , ktrej n f (x ) dowolny element oznaczamy y = x f (x). Zakadamy, ze zbiory X i Y sa niepuste. Niech D bedzie pew nym niepustym podzbiorem przesRysunek 1: Odwzorowanie f (x). trzeni X, co zapiszemy D X (patrz rys. 1), a W pewnym niepustym podzbiorem przestrzeni Y : W Y . Jezeli kazdemu elementowi zbioru D zosta przyporzadkowany dokadnie jeden element zbioru Y , to mwimy, ze zostao okre slone odwzorowanie zbioru D w zbir Y czyli funkcja odwzorowujaca zbir D w zbir Y . Funkcje te oznaczamy przez f (czytamy: f jest funkcja odwzorowujaca zbir D w zbir Y ). Kazdy element zbioru D nazywamy argumentem funkcji f , a zbir D dziedzina funkcji f . Element zbioru Y , ktry funkcja f przyporzadkowuje argumentowi x oznaczamy f (x) i nazywamy warto a funkcji odpowiadajaca argumentowi x. Peny zapis omwionej funkcji sci ma posta: c f : DY x f (x) 11 x f (x) f :DY
1. ZBIORY I ODWZOROWANIA Zbir wszystkich warto funkcji oznasci czamy W i nazywamy przeciwdziedzina funkcji. Zapis f : RR x f (x) = x2 6x + 11 czytamy: f jest funkcja okrelona na zbiorze s liczb rzeczywistych i majaca warto w sci zbiorze liczb rzeczywistych dane wzorem f (x) = x2 6x + 11. Denicje te i zapis czesto skracamy, mwiac: f (x) jest funkcja okrelona wzorem s f (x) = x2 6x + 11 dla x R
W
3.75
MATEMATYKA
2.5
1.25
f (x ) = x 2 6 x + 11
Y
0 0 1.25 2.5 3.75 5
D= X
W naszym przykadzie D = X = Rysunek 2: Odwzorowanie f (x) = x2 6x + 11. R, Y = R. Aby wyznaczy przeciwdziedzine c W , zauwazamy, ze warto funkcji f (x) = sc x2 6x+11 = (x 3)2 +2 moze by rwna 2 c i moze by dowolna liczba wieksza od 2. Zatem przeciwdziedzina W jest przedziaem < 2; ) c (patrz rys. 2). Uwaga 1.8 X i Y moga by rznymi przestrzeniami; w szczeglnoci moze by X = Y . c s c Dziedzina D jest podzbiorem przestrzeni X, przy czym jest mozliwe, ze D = X. Przeciwdziedzi na W jest podzbiorem przestrzeni Y , ale moze zachodzi W = Y . c Jednoznacznoc funkcji s Z okre slenia funkcji wynika, ze kazdemu argumentowi przyporzadkowana jest tylko jedna warto funkcji. Fakt ten wyrazamy, mwiac, ze funkcja jest jednoznaczna. sc Funkcja rznowarto sciowa (odwracalna) Jezeli funkcja ma te wasnoc, ze kazda jej wartoc jest przyporzadkowana tylko jednemu s s argumentowi, czyli, ze kazdym dwom rznym argumentom odpowiadaja rzne wartoci funkcji s
x1 D x2 D
to mwimy, ze funkcja jest rznowarto sciowa, czyli odwracalna, a takze jest wzajemnie jednoznaczna. Funkcja odwrotna Niech f (x) bedzie funkcja rznowarto sciowa o dziedzinie D i przeciwdziedzinie W . Denicja 1.20 Funkcja odwrotna do funkcji f nazywamy funkcje, ktrej dziedzina jest W , a przeciwdziedzina D i ktra kazdemu y nalezacemu do W przyporzadkowuje ten element x zbioru D, ktremu funkcja f przyporzadkowaa y. Jezeli funkcje odwrotna do f oznaczymy , to ( (y) = x f (x) = y)
yW
(f (x) = y (y) = x)
MATEMATYKA
1. ZBIORY I ODWZOROWANIA
1.7
Typy odwzorowa n
Denicja 1.21 Niech D = N , a Y bedzie dowolnym zbiorem. Odwzorowanie N w Y nazywamy ciagiem nieskoczonym lub krtko ciagiem. n Niech n bedzie dowolna liczba naturalna. Element zbioru Y przyporzadkowany liczbie n nazywamy ntym wyrazem ciagu i oznaczamy an . Liczbom 1, 2, 3, . . . , n, n + 1, . . . sa przyporzadkowane wyrazy a1 , a2 , a3 , . . . , an , an+1 , . . . Sam ciag (czyli odwzorowanie) oznaczamy symbolem (a1 , a2 , . . .) lub (an ) W zaleznoci od rodzaju elementw zbioru Y mamy rzne rodzaje ciagw. Na przykad: s 1. jezeli Y = R, to mamy ciag liczb rzeczywistych; 2. jezeli Y jest zbiorem punktw pewnej sfery, to mamy ciag punktw na tej sferze; 3. jezeli Y jest zbiorem sfer, to mamy ciag sfer (ciag sfer wsp srodkowych o promieniach 1/n); 4. jezeli Y jest zbiorem wielomianw, to mamy ciag wielomianw. Denicja 1.22 Jezeli D = {1, 2, 3, . . . , k}, odwzorowanie nazywamy ciagiem sko czonym n kwyrazowym. Liczbom 1, 2, 3, . . . , k sa przyporzadkowane wyrazy a1 , a2 , a3 , . . . , ak Ciag sko czony o powyzszych wyrazach oznaczamy n (a1 , a2 , a3 , . . . , ak ) Jezeli D = N N , to odwzorowanie nazywamy ciagiem dwuwskanikowym. Dziedzina z jest tu zbir par liczb naturalnych. Niech i, j beda dowolnymi liczbami naturalnymi. Element dowolnego zbioru Y przyporzadkowany parze (i, j) nazywamy wyrazem o wskanikach i, j i z oznaczamy aij lub ai,j . Tak wiec parom liczb (1, 1) (1, 2) (1, j) (2, 1) (2, 2) (2, j) (i, 1) (i, 2) (i, j) 13
1. ZBIORY I ODWZOROWANIA sa przyporzadkowane wyrazy a11 a21 ai1 a12 a22 ai2 a1j a2j aij
MATEMATYKA
(aij ) lub (ai,j ) Jezeli w ciagu dwuwskanikowym ustalimy pierwszy wskanik, nadajac mu na przykad z z warto i, to otrzymamy ciag sc (ai1 , ai2 , . . . , aij , . . .) ktry nazywamy itym wierszem danego ciagu dwuwskanikowego. Podobnie ustalajac drugi z wskanik j, otrzymamy ciag zwany jta kolumna. z Jezeli D = {1, 2, . . . , m}{1, 2, . . . , n}, to odwzorowanie nazywamy macierza dwuwskaz nikowa albo macierza prostokatna. Dziedzina jest zbiorem par liczb naturalnych (i, j), gdzie: i m, j n. Element pewnego zbioru Y przyporzadkowany parze (i, j) nazywamy wyrazem o wskanikach i, j danej macierzy i oznaczamy aij . Macierz zapisujemy w postaci tablicy z a11 a12 a1n a21 a22 a2n lub [aij ]im,jn am1 am2 amn
przy czym i nazywamy wskanikiem wiersza, a j wskanikiem kolumny. Pare liczb (m, n) z z nazywamy wymiarem macierzy. Jezeli m = n, macierz nazywamy kwadratowa i mwimy o niej, ze jest stopnia n.
2.5
7.5
1.25
2.5
-2.5 -1.25
0 0 1.25 2.5
0 -5 -2.5 0 2.5 5
-1.25
-2.5
-5
-2.5
Odwzorowanie nazywamy: 1. funkcja rzeczywista, jezeli Y = R; 2. funkcja zmiennej rzeczywistej, jezeli X = R; 3. funkcja rzeczywista, zmiennej rzeczywistej, jezeli X = Y = R. 14
MATEMATYKA
1. ZBIORY I ODWZOROWANIA
Denicja 1.23 Wykresem dowolnego odwzorowania nazywamy zbir par (x, y), gdzie x jest dowolnym elementem dziedziny, a y przyporzadkowanym mu przez odwzorowanie elementem przeciwdziedziny. W sensie praktycznym wykresem nazywamy obraz geometryczny, z ktrego w przyblizeniu mozna odczyta warto funkcji i sposb, w jaki sa one przyporzadkowane argumentom (patrz c sci rys. 3 i 4). Jezeli X = R R, Y = R, to odwzorowanie nazywamy funkcja rzeczywista dwch zmiennych rzeczywistych. Argumentem tej funkcji jest para liczb rzeczywistych, warto a sci funkcji - liczba rzeczywista: y = f (x) lub z = f (x, y) Zbir par (x, y) liczb rzeczywistych mozna utozsamia ze zbiorem punktw P paszczyzny; c liczby x, y sa wsprzednymi tego punktu. Jezeli X = R R R, Y = R, to odwzorowanie nazywamy funkcja rzeczywista trzech zmiennych rzeczywistych. Argumentem tej funkcji jest trjka liczb rzeczywistych, wartocia funkcji - liczba rzeczywista: s y = f (x) lub u = f (x, y, z) Zbir trjek (x, y, z) liczb rzeczywistych mozna utozsamia ze zbiorem punktw P powierzc chni; liczby x, y sa wsprzednymi tego punktu. Dla funkcji trzech zmiennych nie istnieje interpretacja geometryczna, analogiczna do tych, jakie przedstawiamy dla funkcji 1 i 2 zmiennych. Natomiast mozliwa jest interpretacja geometryczno-zyczna. Mozemy uwaza, ze u jest pewna skalarna wielkocia zyczna (np. c s temperatura, gesto) przyporzadkowana punktowi (x, y, z). Funkcja tak interpretowana nazy sc wa sie w zyce polem skalarnym. x = (x1 , x2 , x3 ) x = (x1 , x2 )
1.8
Symbole i wzory
Symbol sumy P Symbolem sumy jest grecka litera (sigma duze). Symbolem tym posugujemy sie, gdy skadniki sumy sa wyrazami pewnego ciagu, na przykad sume a1 + a2 + a3 + . . . + an zapisujemy w postaci
n X k=1
n>1
ak
(7)
z Zapis ten odczytujemy: suma ak od k = 1 do k = n. Litera k jest tu wskanikiem sumowania, liczby 1 i n sa granicami sumowania (dolna i grna). Sume kwadratw kolejnych liczb naturalnych od 1 do 8 zapisujemy 1 +2 +3 +4 +5 +6 +7 +8 = 15
2 2 2 2 2 2 2 2 8 X k=1
k2
1. ZBIORY I ODWZOROWANIA
MATEMATYKA
Symbolem sumy posugujemy sie takze w oglniejszych przypadkach. Niech bedzie dany ciag niesko czony (a1 , a2 , . . .), a granice sumowania niech beda dowolnymi liczbami naturalnymi n p, q, gdzie p < q. Wwczas symbol sumy ma nastepujacy sens
q X k=p
ak = ap + ap+1 + . . . + aq
(8)
ak = ap
(9)
Symbol sumy mozna tez rozszerzy na przypadek, gdy wskanik sumowania przybiera c z warto 0 lub wartoci cakowite ujemne, o ile odpowiadajace tym wartociom skadniki sumy sc s s sa okre slone, na przykad
2 X
k=2
xk = x2 + x1 + x0 + x1 + x2 dla x 6= 0
Wasnoc 1.1 Zmiana litery oznaczajacej wskanik sumowania nie zmienia znaczenia sumy s z
n X k=1
ak =
n X j=1
aj =
n X i=1
ai = a1 + a2 + . . . + an
(10)
Wasnoc 1.2 Jezeli wyraz stojacy pod znakiem sumy jest niezalezny od wskanika sumowania, s z to nalezy rozumie, ze wszystkie skadniki sumy maja jednakowa warto i suma rwna sie c sc iloczynowi tej wartoci przez liczbe skadnikw s
n X k=1
Wasnoc 1.3 Czynnik niezalezny od wskanika sumowania mozna wyaczy przed znak sumy s z c (lub wprowadzi pod znak sumy) c n n X X tak = t ak (12)
k=1 k=1
c = | + c + . . . + } = nc c c {z
n razy
(11)
Wasnoc 1.4 Obie granice sumowania mozna podwyzszy o dowolna liczbe r, jezeli jednoczes s c nie w wyrazie stojacym pod znakiem sumy odejmiemy od wskanika sumowania te sama liczbe z r n n+r X X ak = akr = a1 + a2 + . . . + an (13)
k=1 k=1+r
Suma podwjna Niech bedzie dany ciag dwuwskanikowy o wyrazach aij , gdzie i = 1, 2, . . . m; j = 1, 2, . . . n z a11 a21 am1 a12 a22 am2 a1n a2n amn
(14)
16
1. ZBIORY I ODWZOROWANIA
aik dla i = 1, 2, . . . m
aik
(15)
aik dla k = 1, 2, . . . n
Suma wszystkich takich sum wyraza sie rwniez iterowanym znakiem sumy m n X X
k=1 i=1
aik
(16)
Uwaga 1.9 Sumy iterowane (15) i (16) rznia sie kolejnocia sumowania, lecz sa rwne, s gdyz kazda z nich jest suma wszystkich wyrazw ciagu (14) n m X X
i=1 k=1
aik
m n X X
k=1 i=1
aik
i=1,...m k=1,...n
aik
(17)
Symbol iloczynu Y Do oznaczenia iloczynu posugujemy sie grecka litera (pi duze)
k=1 n Y
ak = a1 a2 . . . an
(18)
k=1 3 Y j=0
4 Y
log Srednie
ai =
n X i=1
log ai
ai > 0 i = 1, 2, . . . n
17
1. ZBIORY I ODWZOROWANIA Niech bedzie dany ciag liczb dodatnich a1 , a2 , . . . , an . Deniujemy 1X a1 + . . . + an A (a1 , . . . , an ) = ak = n k=1 n v uY u n n G (a1 , . . . , an ) = t ak = n a1 . . . an
n
MATEMATYKA
k=1
Mozna udowodni, ze dla dowolnych dodatnich a1 , . . . , an zachodzi c min (a1 , . . . , an ) H G A K max (a1 , . . . , an ) Silnia Symbol n! (czytamy: nsilnia) oznacza funkcje, ktra dla n = 0, 1, 2, . . . deniujemy indukcyjnie wzorami 0! = 1 (n + 1)! = (n + 1) n! (20) Mamy wiec: 0! = 1! = 1, 2! = 1 2, 3! = 1 2 3 = 6, 4! = 1 2 3 4 = 24 i oglnie dla dowolnego n naturalnego n! = 1 2 3 . . . n Silnia podwjna Do oznaczenia iloczynu kolejnych liczb parzystych lub kolejnych liczb nieparzystych uzywa my tak zwanej silnii podwjnej, oznaczanej podwjnym wykrzyknikiem 2 4 6 8 = 8!! 1 3 5 7 9 = 9!!
Symbol Newtona n Symbol Newtona (czytamy: n po k), w ktrym element grny n jest dowolna liczba, k a element dolny k jest liczba naturalna, oznacza liczbe n k = n (n 1) (n 2) (n k + 1) nR kN 1 2 3 ... k
w ktrym mianownik jest iloczynem k kolejnych liczb naturalnych od 1 do k, a licznik jest iloczynem liczby n oraz liczb otrzymywanych przez pomniejszanie liczby n o kolejne liczby naturalne, przy czym licznik ma zawiera tyle samo czynnikw co mianownik. Ponadto c n 0 Przykady 18 =1 nR
MATEMATYKA
1. ZBIORY I ODWZOROWANIA
n Jezeli grny element symbolu Newtona jest liczba naturalna, nie mniejsza od dolnego k elementu, to zachodza rwnoci s n! k! k (n k)! n n = k n k n n n+1 + = k k+1 k+1 = Dwumian Newtona (a + b)n Sa to kolejne potegi dwumianu a + b o wykadnikach n = 0, 1, 2, . . . (a + b)0 (a + b)1 (a + b)2 (a + b)3 (a + b)4 = 1 = a + b = a2 + 2ab + b2 = a3 + 3a2 b + 3ab2 + b3 = a4 + 4a3 b + 6a2 b2 + 4ab3 + b4 n
Wspczynniki stojace przy poszczeglnych wyrazach rozwiniecia dwumianu (a + b)n tworza tak zwany trjkat Pascala: n=0 1 n=1 1 1 n=2 1 2 1 n=3 1 3 3 1 n=4 1 4 6 4 1 ... ... ... ... ... ... ... Wzr dwumienny Newtona
n X n
(a + b)
= =
k=0 n
an +
MATEMATYKA
= an + nan1 b +
20
MATEMATYKA
2
2.1
Liczby zespolone po raz pierwszy pojawiy sie w XVI wieku przy rozwiazywaniu rwnania trzeciego stopnia (wzory Cardano). Woscy matematycy N. Tartoglia S. del Ferro G. Cardano poszukiwali rozwiaza rwnania typu n z 3 + pz + q = 0 w ktrym niewiadoma z i wspczynniki p, q sa liczbami rzeczywistymi. Podczas analiz natkneli sie na prob lem, polegajacy na koniecznoci wyciagas nia pierwiastkw kwadratowych z liczb i = 1 = ? ujemnych. Wymienieni uczeni wprowai i = ? ? dzili, jako pojecie pierwotne, nowa Recepta wedug wielkoc, nazwana jedno a urojona s sci
S. Lem, Cyberiada, rozdz.III, Smoki prawdopodobiestwa Smok x Smok = Niedosmok (w iloci 0.6)
i (czesto rwniez oznaczana przez j) przyjmujac jako aksjomat rwno sc i2 = 1 Nastepnie utworzyli liczby, nazwane liczbami zespolonymi
Analogia
i i = 1
Rysunek 5: Smoki S. Lema a jednostka urojona.
x + iy
x, y, R
tych liczb juz potrali rozwiaza rwnanie c z 3 + pz + q = 0 Uzyskali wzr, zwany dzi wzorem Cardano. By to sukces, cho w tamtych czasach s c nie byo jasne, czym tak na prawde sa liczby zespolone. Wyja snili to pniej Euler, Gauss z i Hamilton. Byo to pierwsze zastosowanie liczb zespolonych w historii matematyki. Dzisiaj wiemy, ze: i0 = 1 i4 = 1 1 i = i i1 = i i2 = 1 i2 = 1 i = ? wiczenia c i3 = i 21
MATEMATYKA
2.2
Liczby zespolone
Denicja 2.1 Liczby zepolone to uporzadkowane pary liczb rzeczywistych (a, b), dla ktrych dodawanie i mnozenie okrelamy za pomoca wzorw: s (a, b) + (c, d) = (a + c, b + d) (a, b) (c, d) = (ac bd, ad + bc) Ponadto zachodzi rwno sc (a, b) = (c, d) (a = c) (b = d) (25) (23) (24)
Tak zdeniowane dziaania na liczbach zespolonych maja te same algebraiczne wasnoci s co dodawanie i mnozenie liczb rzeczywistych. Przykad 2.1 Obliczy sume i iloczyn liczb zespolonych (2, 1) i (3, 7). c Rozwiazanie 2.1 Zgodnie z (23) i (24) mamy: (2, 1) + (3, 7) = (2 + 3, 1 + 7) = (5, 6) (2, 1) (3, 7) = (2 3 + 1 7, 2 7 1 3) = (13, 11) Twierdzenie 2.1 Zbir wszystkich liczb zespolonych jest ciaem przemiennym wzgledem doda wania i mnozenia. Denicja 2.2 Odejmowaniem liczb zespolonych nazywamy dziaanie odwrotne do dodawania. Wynik odejmowania liczb zespolonych nazywamy rznica liczb zespolonych. A wiec (a, b) (c, d) = (a c, b d) (26)
Denicja 2.3 Dzieleniem liczb zespolonych nazywamy dziaanie odwrotne do mnozenia. Wynik dzielenia liczb zespolonych nazywamy ilorazem liczb zespolonych. Liczba zespolona (x, y) jest ilorazem liczby zespolonej (a, b) i liczby zespolonej (c, d), co oznaczamy (a, b) : (c, d) lub (a,b) , gdy (c,d) (x, y) (c, d) = (a, b) A wiec (a, b) (x, y) = = (c, d) Przykad 2.2 Obliczy iloraz c (2, 1) (3, 7) Rozwiazanie 2.2 Zgodnie z (27) mamy (2, 1) 1 17 2 3 1 7 2 7 (1) 3 = = , , (3, 7) 32 + 72 32 + 72 58 58 22 ac + bd ad bc , 2 c2 + d2 c + d2
(27)
MATEMATYKA
Zbir liczb zespolonych (a, 0) mozna utozsami ze zbiorem liczb rzeczywistych R, a symbol c (a, 0) mozemy zastapi symbolem a. c Zbir liczb zespolonych oznaczamy Z lub (niekiedy) C 2 . Poniewaz (a, b) = (a, 0) (1, 0) + (b, 0) (0, 1) = a 1 + b (0, 1) (28)
wiec do zapisania dowolnej liczby zespolonej wystarczaja liczby rzeczywiste i liczba zespolona postaci (0, 1), ktra oznaczamy symbolem i i = (0, 1) oraz nazywamy jedno a urojona. A wiec sci (a, b) = a + bi (30) (29)
Prawa strona (30) jest postacia algebraiczna (lub kartezja ska) liczby zespolonej. Liczbe n rzeczywista a nazywamy cze a rzeczywista, a liczbe rzeczywista b - cze a urojona liczby sci sci zespolonej z = a + bi. Zapisujemy to3 a = Re (a + bi) b = Im (a + bi) (31)
czyli (0, 1) (0, 1) = (1, 0). Jest to nierzeczywiste rozwiazanie rwnania x2 = 1. Wielkoc s te oznaczamy rwniez jako i = 1. Uwaga 2.1 Dwie liczby zespolone z1 i z2 sa rwne, jezeli ich czeci rzeczywiste i urojone sa s sobie rwne, tzn. Re z1 = Re z2 i Im z1 = Im z2 .
2.3
Paszczyzna zespolona
Paszczyzna zespolona jest paszczyzna z prostokatnym ukadem wsprzednych, ktrej punkty sa rozumiane y o urojona jako liczby zespolone. Liczbe zespolona z = a + bi przedstawiamy w tym ukadzie jako punkt o wsprzednych z = a + bi b (a, b) lub jako wektor o wsprzednych [a, b] zaczepiony w poczatku ukadu. Kazdemu punktowi (a, b) paszczyzny 1/2 2 b) 2 i odpowiada wwczas dokadnie jedna liczba zespolona a + ( r= postaci z = a+bi, a liczbie zespolonej z = a+bi odpowiada x punkt o wsprzednych (a, b) - patrz rys. 6. o rzeczywista 1 a We wsprzednych biegunowych (r, ) poozenie punktu (a, b) na paszczynie wyznaczamy jednoznacznie przez z sci Rysunek 6: Paszczyzna zespolona. podanie dugo r promienia wodzacego punktu (a, b) i kata 4 , ktry tworzy promie r z osia odcietych. n
2 3
Od aci skiego sowa complexus - zespolony. n Re od real (ang.); Im od imagine (ang.). 4 Jest on skierowany przeciwnie do ruchu wskazwek zegara.
23
MATEMATYKA
Moduem liczby zespolonej z = a+bi nazywamy liczbe rwna pierwiastkowi kwadratowemu z sumy kwadratw czeci rzeczywistej i urojonej s (33) r = |z| = |a + bi| = a2 + b2 Tak wie, modu liczby z rwna sie odlego punktu z od poczatku ukadu wsprzednych, sci czyli dugoci wektora z. Argumentem liczby zespolonej z = a + bi 6= 0 nazywa sie kazda s liczbe rzeczywista okrelona rwnaniami s cos = a = Re z = a |r| |z| a2 + b2 (34) Im z b b sin = = = |r| |z| a2 + b2 Argument liczby z oznaczamy: = arg z. Jest on miara ukowa kata skierowanego, ktry tworzy o rzeczywista 0x z wektorem z. Kazda liczba zespolona z 6= 0 ma niesko czenie wiele s n argumentw. Jezeli jest jednym z argumentw liczby z, to wszystkie inne jej argumenty wyrazaja sie wzorem arg z = + 2k (35)
gdzie: k liczba cakowita. Argumentem gwnym liczby zespolonej nazywa sie taki argument, ktry zawiera sie w przedziale h, i (warto taka jest dokadnie jedna). Nie okre sie argumentu liczby sc sla 0.
2.4
Posta trygonometryczna liczby zespolonej5 jest to przedstawienie punktu paszczyzny c odpowiadajacego liczbie zespolonej z zapisanej we wsprzednych biegunowych. Wazne sa tu nastepujace twierdzenia: Twierdzenie 2.2 Kazda liczbe zespolona z 6= 0 mozna przedstawi w postaci c z = |z| (cos + i sin ) zwanej postacia trygonometryczna liczby zespolonej. Twierdzenie 2.3 Jezeli z = r (cos + i sin ) gdzie: r 0, to r jest moduem |z| liczby z, liczba jest jednym z argumentw liczby z. Przykad 2.3 Liczba zespolona w postaci algebraicznej z = 1 + 3i ma posta trygonometryczna (biegunowa) c z = 2 cos + i sin 3 3
5
(36)
(37)
24
A wiec
z = |z| (cos + i sin ) r 2 2 + b2 = |z| = a 1+ 3 = 4=2 1 1 cos = = 1+3 2 stad = 3 3 sin = 2 z = 2 cos + i sin 3 3
2.5
Do przedstawienia liczby zespolonej w postaci wykadniczej wykorzystujemy wzr Eulera Uwaga 2.2 Dowodzi sie, ze e w rwnaniu (38) jest liczba niewymierna i ze jest ona w przyblizeniu rwna 2.718281828459045235 . . .. Wprowadzi ja w XVIII wieku szwajcarski mate matyk Leonard Euler. Liczba e jest podstawa logarytmu naturalnego, oznaczanego symbolem ln. A wiec Poniewaz zatem z = |z| (cos + i sin ) = |z| ei |z| ei() = |z| ei = |z| (cos i sin ) cos = ei + ei 2 sin = ei ei 2i (39) (40) (41)
2.6
Jezeli z jest liczba zespolona, to przez z i (z) oznaczamy liczby Liczbe z nazywamy sprzezona do z (niekiedy zamiast z piszemy z ), a (z) - przeciwna do z (rys. 7). Dla liczb z i z zachodza relacje: Re z = Re z
x
z
z 0 -z
Im z = Im z
(43)
i = i 2 + 5i = 2 5i 1 7i = 1 + 7i
1 a ib a b 1 = = = 2 2 i (44) 2 z a + ib (a + ib) (a ib) a +b a + b2 Rysunek 7: Liczba zespolona, i nazywamy ja liczba odwrotna do z. sprzezona i przeciwna. Uwaga 2.3 Liczba 0 nie ma liczby odwrotnej. 25
MATEMATYKA
2.7
Przy dzieleniu liczb zespolonych nalezy uwolni mianownik od liczby zespolonej, mnozac c licznik i mianownik przez liczbe sprzezona z liczba znajdujaca sie w mianowniku. Przykad 2.4 Wykonaj dziaania algebraiczne: (2 + 3i) + (1 + 4i) , (4 + 3i) (1 + 2i) , (2 + 3i) (1 + 2i) , 2+3i . 1i Rozwiazanie 2.4 (2 + 3i) + (1 + 4i) = (2 + 1) + (3 + 4) i = 3 + 7i (4 + 3i) (1 + 2i) = (4 1) + (3 2) i = 3 + i (2 + 3i) (1 + 2i) = 2 + 6i2 + 4i 3i = 8 + i 2 + 3i (2 + 3i) (1 + i) 1 + 5i = = = 0.5 + 2.5i 1i (1 i) (1 + i) 2
Geometryczna interpretacja liczb zespolonych na paszczynie zespolonej pozwala na ilustz rowanie podstawowych dziaa arytmetycznych wykonywanych na liczbach zespolonych (rys. n 8 10). Interpretacja mnozenia (rys. 9) i dzielenia (rys. 10) opiera sie na nastepujacych wzorach z1 z2 = |z1 | (cos 1 + i sin 1 ) |z2 | (cos 2 + i sin 2 ) = = |z1 | |z2 | (cos (1 + 2 ) + i sin (1 + 2 )) z1 z2 = |z1 | ei1 |z2 | ei2 = |z1 | |z2 | ei(1 +2 ) |z1 | |z1 | (cos 1 + i sin 1 ) z1 = (cos (1 2 ) + i sin (1 2 )) = z2 |z2 | (cos 2 + i sin 2 ) |z2 | z1 |z1 | ei1 |z1 | i(1 2 ) e = = i2 z2 |z2 | e |z2 | (47) (48) (49) (46)
(patrz przypis6 ).
6
26
MATEMATYKA
Twierdzenie 2.4 Modu iloczynu dwch liczb zespolonych rwna sie iloczynowi moduw, a argument rwna sie sumie argumentw tych liczb. Twierdzenie 2.5 Modu ilorazu dwch liczb zespolonych rwna sie ilorazowi moduw, a argument rwna sie rznicy argumentw tych liczb. Twierdzenie 2.4 pozwala wyznaczy na paszczynie c z zespolonej poozenie iloczynu P = z1 z2 , gdy znamy poozenie punktw |z1 |, |z2 | oraz liczby |1|. Przy konstrukcji korzystamy z podobie stwa trjkatw P 0z2 i z1 017 . n Zachodzi tu relacja |P | |z1 | = |z2 | |1| |P | = |z1 | |z2 | (50)
y z2 0
z1 + z 2
z1 z1 z 2
Stad
(51)
-z2
Rysunek 8: Dodawanie i odejmowanie liczb zespolonych.
Na podstawie Twierdzenia 2.5 wyznaczamy na paszczynie z z1 zespolonej iloraz P = z2 liczb zespolonych (patrz rys. 10). W tym przypadku zachodzi |z1 | |z2 | = |P | |1|
y
stad |P | =
z1
|z1 | |z2 |
(52)
z2
1
1 2
x
z1 1
2
0
z2 x
P z1
z2
Rysunek zespolonych.
9: Mnozenie
liczb
liczb
Przykad 2.5 Niech z1 = 4 cos + i sin 6 6 z2 = 2 cos + i sin 3 3 z1 Obliczy iloczyn z1 z2 i iloraz z2 . c
= cos 1 cos 2 sin 1 sin 2 + i (sin 1 cos 2 + cos 1 sin 2 ) = cos (1 + 2 ) + i sin (1 + 2 ) cos 1 +i sin 1 (cos 1 +i sin 1 )(cos 2 i sin 2 ) = cos 2 +i sin 2 = cos2 2 +sin2 2 = cos 1 cos 2 + sin 1 sin 2 + i (sin 1 cos 2 cos 1 sin 2 ) = cos (1 2 ) + i sin (1 2 ) 7 Mozna rwniez bezpo srednio skorzysta z twierdzenia Talesa: |0A| = |z1 | . c |z2 | |1|
27
2. TEORIA LICZB ZESPOLONYCH Rozwiazanie 2.5 Korzystamy z Twierdze 2.4 i 2.5: n z1 z2 = 8 cos + i sin = 8i 2 2 ! 3 1 z1 =2 i = 3i = 2 cos i sin z2 6 6 2 2 Przykad 2.6 Niech z1 = 2.5 (cos 35 + i sin 35 ) z2 = 0.6 (cos 143 + i sin 143 ) z3 = 5.8 (cos 257 + i sin 257 ) Obliczy iloczyn z1 z2 z3 . c Rozwiazanie 2.6
MATEMATYKA
z1 z2 z3 = 2.5 0.6 5.8 [cos (35 + 143 + 257 ) + i sin (35 + 143 + 257 )] = = 8.7 (cos 75 + i sin 75 )
2.8
Do obliczania potegi liczb zespolonych suzy wzr de Moivrea: z n = (|z| (cos + i sin ))n = |z|n (cos n + i sin n) W postaci wykadniczej zapisujemy go nastepujaco n z n = |z| ei = |z|n eni . Obliczy z 2 . c Przykad 2.7 Niech z = 2 + 2i = 2 cos + i sin 4 4 Rozwiazanie 2.7 z 2 = 22 cos + i sin = 4i 2 2 (55)
(56)
Przykad 2.8 Na podstawie wzorw Newtona i de Moivrea otrzymujemy wzory na sinus i kosinus wielokrotnoci kata. s Rozwiazanie 2.8 Na przykad dla sin 3 i cos 3 mamy relacje: z wzoru Newtona
Z rwnoci liczb zespolonych s z1 = z2 jezeli a1 = a2 i b1 = b2 otrzymujemy wzory: cos 3 = cos3 3 cos sin2 sin 3 = 3 cos2 sin sin3
2.9
n
Pierwiastkiem stopnia n z liczby zespolonej z nazywamy kazda taka liczbe zespolona w, ze w = z. Twierdzenie 2.6 Jezeli z = |z| (cos + i sin ) 6= 0 to istnieje dokadnie n rznych pierwiastkw ntego stopnia liczby z (czyli rozwiaza rwnania n wn = z). Pierwiastki te otrzymujemy z wzoru p + 2k + 2k n wk = |z| cos + i sin (57) n n
k = 0, 1, . . . , n 1. Wszystkie liczby wk (k = 0, 1, . . . , n 1) maja rwne moduy, punkty odpowiadajace tym liczbom leza na okregu o rodku w poczatku ukadu wsprzednych i promieniu s p n |z|; dziela okreg na n rwnych ukw. W dziedzinie liczb zespolonych symbol n a dla a 6= 0, n = 3, . . . , nie jest jednoznaczny. 2, n Oznacza on dowolna z n liczb (57). Jedynie dla a = 0 symbol a ma dokadnie jedna wartoc s i jest nia 0. Wracajac do rozwiaza rwnania wn = z otrzymujemy n wn = |w|n (cos n + i sin n) z = |z| (cos + i sin )
Moduy obu stron musza by rwne, a argumenty moga rzni sie o wielokrotnoc 2, wiec s c c |w|n = |z| i n = + 2k Stad |w| = , k = 0, 1, 2, . . .
p + 2k n |z| , = n +2k wrd argumentw = n , gdzie k = 0, 1, 2, . . . , istnieje dokadnie n takich, ktrych s rznice nie sa wielokrotnocia liczby 2. Sa to liczby s = Mwi o tym Twierdzenie 2.6. 29 + 2k n , k = 0, 1, . . . , n 1
MATEMATYKA
Rozwiazanie 2.9 Modu liczby zespolonej z = 1+ 3i rwna sie 1 + 3i = 1 + 3 = 4 = 2. Argument spenia rwnania: cos = 1 , sin = 23 . Czyli = . Na podstawie wzoru (57) 2 3 otrzymujemy , k=0 w0 = 3 2 cos + i sin 9 9 7 7 3 w1 = 2 cos + i sin , k=1 9 9 13 13 3 w2 = 2 cos + i sin , k=2 9 9
q 3 1 + 3i
y w1
z =31
w0 x
0
x
w2
Rozwiazanie 2.10 Rozwiazania te sa przedstawione na rysunku 11. Pierwiastkami ntego stopnia z jednoci sa liczby s 2k 2k + i sin (58) k = cos n n k = 0, 1, 2, . . . , n1. Otrzymujemy je podstawiajac do (57) = 0 i |z| = 1 (1 = cos 0 + i sin 0). Pierwiastki te leza na okregu jednostkowym i dziela go na n = 3 rwnych ukw. Przykad 2.10 Obliczy c 3 1, czyli rozwiaza rwnanie z 3 = 1. c
, k=0
3 2 2 1 + i sin = + i , k=1 1 = cos 3 3 2 2 3 4 4 1 + i sin = i , k=2 2 = cos 3 3 2 2 Przykad 2.11 Obliczy i, tzn. rozwiaza rwnanie w2 i = 0. c c Rozwiazanie 2.12 Mamy znale pierwiastki w0 i w1 , gdy w2 = i. Poniewaz zc 0 + 1 i = cos to + i sin 2 2
2
+ 2k + i sin 2
+ 2k 2
31
3. MACIERZE I WYZNACZNIKI
MATEMATYKA
3
3.1
Macierze i wyznaczniki
Denicja macierzy. Dziaania na macierzach.
Denicja 3.1 Macierza nazywamy prostokatna tablice liczb rzeczywistych lub zespolonych a11 a12 ... a1m a21 a22 ... a2m (59) ... ... ... ... an1 an2 ... anm Z reguy oznaczamy ja duzymi pojedynczymi i pogrubionymi literami A, B itd. W ramach wykadu bedziemy omawia wyacznie macierze rzeczywiste. Symbole wystepujac ce w tablicy (59) nazywamy elementami macierzy. Zapis aik oznacza, ze element a znajduje sie w itym wierszu i ktej kolumnie macierzy A lub znajduje sie na przecieciu itego wiersza i ktej kolumny. k a11 a12 ... a1m a21 a22 ... a2m (60) A= aik i ... ... ... ... an1 an2 ... anm O macierzy mwimy, ze jest wymiaru n m (n na m lub n razy m, n liczba wierszy, m liczba kolumn). Mozemy ja zapisa w postaci skrconej c A = [aik ]nm lub A = [aik ] (i = 1, 2, . . . , n; k = 1, 2, . . . , m)
(61)
(62)
(63)
Oba rodzaje powyzszych macierzy nazywamy wektorem lub wektorem wierszowym i wektorem kolumnowym. Gdy liczba wierszy jest rwna liczbie kolumn (n = m), to macierz (60) jest macierza kwadratowa stopnia n; liczbe n nazywamy stopniem macierzy. Denicja 3.2 Dwie macierze A = [aik ] , B = [bik ] tego samego wymiaru n m nazywamy rwnymi, jezeli wszystkie odpowiednie elementy obu macierzy sa rwne, tzn. aik = bik dla i = 1, 2, . . . , n; k = 1, 2, . . . , m 32
MATEMATYKA Relacja rwnoci macierzy jest s zwrotna, tzn. A = A symetryczna, tzn. jezeli A = B, to B = A przechodnia, tzn. jezeli A = B i B = C, to A = C.
3. MACIERZE I WYZNACZNIKI
Denicja 3.3 Macierza transponowana (przestawiona) nazywamy macierz, ktra powstaje z danej macierzy przez zamiane wierszy na kolumny z zachowaniem ich kolejnoci, tj. pierwszy s wiersz staje sie pierwsza kolumna, drugi wiersz - druga kolumna itd. Oznaczamy ja symbolem 08 T T T A lub A . Jezeli A = [aik ]nm , to A = [aki ]mn = [bik ]. Ponadto, jezeli A = A, to A jest macierza symetryczna. Jezeli A= to
a b c d e f
(64)
Transpozycja wektora wierszowego jest wektor kolumnowy (i odwrotnie). Denicja 3.4 Macierza zerowa nazywamy taka macierz dowolnego wymiaru, ktrej wszyst kie elementy sa rwne zeru, tzn. aik = 0 dla i = 1, 2, . . . , n, k = 1, 2, . . . , m. Macierz zerowa wymiaru n m oznacza sie symbolem 0nm lub wprost symbolem 0. Przykady macierzy zerowych: 011 = [0] , 031 0 0 0 0 0 = 0 , 024 = 0 0 0 0 0 (66)
a d AT = b e = A0 = A c f
(65)
3.2
Wrd macierzy kwadratowych wyrzniamy pewne ich charakterystyczne postacie, ktre s pojawiaja sie przy rozwiazywaniu ukadw rwna algebraicznych lub innych zagadnie zyki n n matematycznej. Denicja 3.5 Macierza symetryczna nazywamy macierz kwadratowa, ktrej elementy poo zone symetrycznie wzgledem przekatnej gwnej sa rwne, czyli aik = aki (i, k = 1, 2, . . . , n). Na przykad a b c d b k v s (67) Asym = c v l p d s p m Macierz symetryczna jest macierza rwna swojej transpozycji, Asym = AT .
8
Niekiedy A
33
3. MACIERZE I WYZNACZNIKI
MATEMATYKA
Denicja 3.6 Macierza diagonalna nazywamy macierz kwadratowa, ktrej wszystkie ele menty poozone poza przekatna gwna sa rwne zeru, czyli aik = 0 przy i 6= k (i, k = 1, 2, . . . , n). Na przykad k 0 0 D= 0 l 0 (68) 0 0 m W praktyce inzynierskiej bardzo czesto mamy do czynienia z macierzami trjdiagonalnymi D1 = 2 1 0 0 0 1 2 1 0 0 0 1 2 1 0 0 0 1 2 1 0 0 0 1 2 D2 = 1 0 0 0 0 1 2 1 0 0 0 1 2 1 0 0 0 1 2 1 0 0 0 0 1
(69)
lub macierzami pieciodiagonalnymi. Elementy rzne od zera niekoniecznie musza znajdowa c sie na przekatnych gwnych D3 = 0 1 0 0 0 1 0 1 0 0 0 1 0 1 0 0 0 1 0 1 0 0 0 1 0
(70)
Oglnie macierze takie nazywamy macierzami wstegowymi. Denicja 3.7 Macierza jednostkowa nazywamy macierz diagonalna, ktrej elementy poo zone na przekatnej gwnej sa rwne 1, czyli 1 0 I= 0 0 W zapisie oglnym mamy 1 0 dla dla i=k (72) i 6= k 0 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1
(71)
aik =
(i, k, = 1, 2, . . . , n). Macierz jednostkowa oznacza sie czesto [ ik ]n lub [ ik ], gdzie tak zwany symbol (lub delta) Kroneckera ik jest zdeniowany wzorem 1 0 dla dla 34 i=k (73) i 6= k
ik =
MATEMATYKA Przez macierz trjkatna rozumiemy l11 0 . . . l21 l22 . . . L= . . .. . . . . . ln1 ln2 . . . r11 r12 . . . 0 r22 . . . R=U= . . .. . . . . . 0 0 ... macierz 0 0 . . . lnn r1n r2n . . . rnn
3. MACIERZE I WYZNACZNIKI
3.3
Dziaania na macierzach
Dodawanie macierzy jest mozliwe tylko w przypadku macierzy tego samego wymiaru. Sume dwch macierzy A = [aik ] i B = [bik ] tego samego wymiaru n m tworzymy w ten sposb, ze dodajemy do siebie elementy o tych samych wskanikach wiersza i kolumny, tzn. z [aik ]nm + [bik ]nm = [aik + bik ]nm Dodawanie macierzy tego samego wymiaru jest aczne A+ (B + C) = (A + B) + C oraz przemienne A+B=B+A (77) Odejmowanie macierzy jest wykonalne rwniez tylko w przypadku macierzy tego samego s wymiaru. Rznice macierzy A = [aik ] i B = [bik ] okrela sie za pomoca wzoru [aik ]nm [bik ]nm = [aik bik ]nm (78) (76) (75)
s Iloczyn liczby przez macierz A = [aik ] okrelamy jako macierz [ aik ], ktra otrzymuje my z macierzy A przez pomnozenie kazdego (!) jej elementu przez liczbe , tzn. [aik ] = [ aik ] W formie przykadu obliczymy elementy macierzy 4 12 1 2 1 6 8 = 2 4 3 + 2 2 0 0 7 2 4 = 8 6 + 0 14 2 6 3 4 1 0 (79)
Mnozenie macierzy przez macierz jest wykonalne tylko wtedy, gdy liczba kolumn pierwszej macierzy jest rwna liczbie wierszy drugiej macierzy. Iloczynem macierzy A = [aij ] wymiaru n r i macierzy B = [bjk ] wymiaru r m nazywamy macierz C = [cik ] wymiaru n m, w ktrej element cik poozony w itym wierszu i ktej kolumnie macierzy C rwny 35
0 10 = 5 2 1 14
(80)
3. MACIERZE I WYZNACZNIKI
MATEMATYKA
jest sumie iloczynw odpowiednich elementw itego wiersza macierzy A i elementw ktej kolumny macierzy B, tzn. cik = ai1 b1k + ai2 b2k + . . . + air brk =
r X j=1
aij bjk
(81)
B AB
n wierszy
A
i - ty wiersz
B=
k - ta kolumna cik
r wierszy
3 1 2 0 2 3 1 4
Rozwiazanie 3.1 Macierz A jest wymiaru 3 2, a B wymiaru 2 4; mnozenie jest wiec wykonalne. Zgodnie ze schematem Falka mamy 3 1 2 0 y 2 3 1 4 2 3 1 4 5 1
MATEMATYKA Ostatecznie
3. MACIERZE I WYZNACZNIKI
A wiec
3 1 2 0 2 3 1 4 2 3 0 11 7 12 1 4 11 11 2 16 5 1 13 8 11 4 0 11 7 12 A B = AB = 11 11 2 16 = C 13 8 11 4
Uwaga 3.1 W tym przykadzie iloczyn BA nie istnieje. Macierz B ma 4 kolumny, a macierz A tylko 3 wiersze. Oznacza to, ze w przypadku iloczynu dwch macierzy wasno przemiensc noci nie jest speniona, gdyz: s AB nie zawsze rwna sie BA, a wiec AB 6= BA, BA moze nie istnie. c Przykad 3.2 Obliczy iloczyny macierzy AB i BA c a) A= 2 3 B= 3 2 1 3
b)
A=
Rozwiazanie 3.2 Mnozenie AB jest wykonalne, poniewaz A ma wymiar 1 2, a B wymiar 2 1. W tym przypadku jest rwniez wykonalne mnozenie BA, poniewaz macierz B ma jedna kolumne, a macierz A jeden wiersz. Mamy wiec 3 y 2 a) AB : czyli AB = [0] 2 3 0 BA : 3 2 y 2 3 6 9 4 6 1 y 3 11 czyli BA = 6 9 4 6
2 3
B=
Widzimy, ze AB 6= BA. b) AB : 2 3 1 3
czyli
AB = [11]
BA :
y 2 3
2 3 6 9 37
czyli
BA =
2 3 6 9
3. MACIERZE I WYZNACZNIKI
MATEMATYKA
Wniosek 3.1 Z powyzszych przykadw wnioskujemy, ze jezeli iloczyn AB istnieje, to iloczyn BA moze nie istnie, a jezeli istnieje, to na og BA 6= AB. c Przykad 3.3 Obliczy iloczyn macierzy A i macierzy jednostkowej I, gdzie c a b A= c d e f
(82)
Rozwiazanie 3.3 Macierz A ma wymiar 3 2. Aby istnia iloczyn AI, musimy jako macierz jednostkowa wzia macierz drugiego stopnia, tzn. wymiaru 2 2. Mamy wiec c 1 0 y 0 1 a b a b c d c d e f e f A wiec AI = A. Obliczymy dodatkowo IA. Zauwazmy, ze aby ten iloczyn by wykonalny, to macierz jednostkowa I musi by stopnia 3. Stosujac schemat Falka otrzymujemy c a b c d y e f 1 0 0 a b 0 1 0 c d 0 0 1 e f Oznacza to, ze rwniez IA = A. Wykazalimy, ze dla dowolnej macierzy A zachodza zwiazki s AI = A Przykad 3.4 Znale iloczyn macierzy zc A= 2 4 3 12 6 3 1 2 B = 5 10 6 12 oraz IA = A
Rozwiazanie 3.4 Macierz A ma wymiar 23, a B wymiar 32. Ich iloczyn jest wykonalny. W wyniku otrzymamy macierz o wymiarze 2 2. Ponownie wykorzystamy schemat Falka 1 2 5 10 y 6 12 0 0 2 4 3 0 0 12 6 3 Zatem AB = 0. Widzimy, ze iloczyn macierzy niezerowych moze by rwny macierzy zerowej. c 38
Wniosek 3.2 Tylko iloczyn macierzy trjkatnych tego samego typu (dolnych lub grnych) jest macierza trjkatna. Ponizej zamieszczamy algorytm mnozenia macierzy napisany w jezyku Fortran. subroutine multmat(a,b,c,in) dimension a(2,2),b(2,2),c(2,2) do 1 i=1,in do 1 m=1,in s=0.0 do 2 n=1,in s=s+a(i,n)*b(n,m) 2 continue 1 c(i,m)=s return end
4 1 0 8 2 0 7 2 B = 0 4 1 Odp. AB = 4 0 0 4 0 4 7
3.4
mozemy przyporzadkowa liczbe, zwana wyznacznikiem, ktra oznaczamy jednym z ponizc szych symboli: det A, |A|9 , A lub a11 a12 . . . a1n a21 a22 . . . a2n ... ... ... ... (84) ... an1,1 an1,2 an1,n an1 an2 . . . ann Wyznacznik (84) jest stopnia n.
9
(83)
39
3. MACIERZE I WYZNACZNIKI
MATEMATYKA
Jak juz powiedzielimy, wyznacznik jest liczba. Oglny algorytm okrelania wartoci (84) s s s jest zozony i wymaga wprowadzenia dodatkowych poje. Na poczatku podamy metode c obliczania wartoci wyznacznikw stopnia n = 1, 2, 3. s 1. Wyznacznik stopnia pierwszego, n = 1, ma wartoc s |a| = a 2. Wartoc wyznacznika stopnia drugiego, n = 2, obliczamy s a b c d = ad bc 3. Do obliczania warto wyznacznika stopnia n = 3 sci a11 a12 a13 a21 a22 a23 a31 a32 a33 (85)
(86)
tzn. od iloczynu elementw z przekatnej gwnej ad odejmujemy iloczyn elementw z drugiej przekatnej, bc.
(87)
najczeciej wykorzystuje sie metode (schemat) Sarrusa. Jej algorytm jest nastepujacy. s Pod wyznacznikiem (87) najpierw dopisujemy jego pierwszy wiersz a11 a12 a13 a21 a22 a23 (88) a31 a32 a33 a11 a12 a13 a nastepnie drugi a11 a21 a31 a11 a21 a12 a22 a32 a12 a22 a13 a23 a33 a13 a23
W dalszej kolejnoci tworzymy iloczyny elementw stojacych na przekatnych 1, 2 i 3 i s dodajemy je do siebie. a12 a13 1 a11 & a21 a22 a23 2 & & 3 a31 a32 a33 (89) & & a11 a12 a13 & a21 a22 a23 Otrzymujemy wyrazenie a11 a22 a33 + a21 a32 a13 + a31 a12 a23 40
MATEMATYKA
Odejmujemy od niego iloczyny elementw stojacych na a11 a12 a13 . a21 a22 a23 . . a31 a32 a33 . . a11 a12 a13 . a21 a22 a23 Otrzymujemy
(a13 a22 a31 + a23 a32 a11 + a33 a12 a21 ) W wyniku dochodzimy do rwnania a11 a12 a13 det A = a21 a22 a23 a31 a32 a33 = a11 a22 a33 + a21 a32 a13 + +a31 a12 a23 a13 a22 a31 a23 a32 a11 a33 a12 a21
(91)
Uwaga 3.2 Przy pomocy schematu Sarrusa obliczamy warto wyznacznika wycznie trzesc ciego stopnia. Wykorzystywanie tej metody przy okrelaniu wartoci wyznacznikw stopnia s s n > 3 jest bedne. Innym sposobem obliczania wartoci wyznacznika trzeciego stopnia przy pomocy metody s Sarrusa jest dopisanie po jego prawej stronie dwch kolumn (najpierw pierwszej, a nastepnie drugiej). Przedstawimy to na przykadzie wyznacznika (87) &1 a11 a21 a31 & . &2 a12 a22 a32 . & &3. a13 a23 a33 & . .4 a11 a21 a31 . & .5 a12 a22 a32 (92)
Dodajemy do siebie iloczyny elementw stojacych na przekatnej 1, 2 i 3 a11 a22 a33 + a12 a23 a31 + a13 a21 a32 i odejmujemy iloczyny elementw stojacych na przekatnych 3, 4 i 5 (w druga strone) a13 a22 a31 a11 a23 a32 a12 a21 a33 W rezultacie mamy a11 a12 a13 det A = a21 a22 a23 a31 a32 a33 = a11 a22 a33 + a12 a23 a31 + +a13 a21 a32 a13 a22 a31 a11 a23 a32 a12 a21 a33 (93)
3. MACIERZE I WYZNACZNIKI
MATEMATYKA
3.5
Na wstepie wprowadzimy kilka nowych poje, ktre sa podstawowe w rachunku macierzowym. c Denicja 3.8 Minorem (podwyznacznikiem) danej macierzy (danego wyznacznika) nazywamy kazdy wyznacznik okrelony tablica kwadratowa powstaa z danej macierzy (wyznacznika) przez s skrelenie pewnej liczby wierszy i kolumn. s Denicja 3.9 Minorem odpowiadajacym elementowi aik macierzy kwadratowej A lub danego wyznacznika |A| nazywamy wyznacznik, ktry powstaje z elementw pozostaych po skreleniu s itego wiersza i ktej kolumny. Oznaczamy go symbolem Mik . a11 a12 a1k a1n a21 a22 a2k a2n (94) A= a i1 ai2 aik ain ... an1 an2 ank ann Mik = a11 a12 a21 a22 ai1,1 ai1,2 ai+1,1 ai+1,2 an1 an2 a1k1 a1k+1 a2k1 a2k+1 ai1k1 ai1k+1 ai+1k1 ai+1k+1 an,k1 an,k+1 a1n a2n ai1,n ai+1,n ... ann
(95)
Denicja 3.10 Dopenieniem algebraicznym Aik elementu aik nazywamy liczbe rwna i+k iloczynowi minora Mik odpowiadajacego temu elementowi i wyrazenia (1) : Aik = (1)i+k Mik (96)
Denicja 3.11 Macierz zbudowana z dopenie algebraicznych Aik elementw aik macierzy n A = [aik ] stopnia n, tj. macierz (97) D A = [Aik ] nazywamy macierza dopenie algebraicznych macierzy A. n Twierdzenie 3.1 W danym wyznaczniku sumy iloczynw elementw dowolnego wiersza (lub dowolnej kolumny) i ich dopenie algebraicznych maja te sama staa warto rwna wartoci n sc s wyznacznika det A = ai1 Ai1 + ai2 Ai2 + . . . + ain Ain =
n P
(98)
k=1
MATEMATYKA
3. MACIERZE I WYZNACZNIKI
1. Dla n = 2 mamy a11 a12 1+1 1+2 a21 a22 = a11 A11 + a12 A12 = a11 (1) M11 + a12 (1) M12 = = a11 a22 a12 a21 Widzimy, ze otrzymany wynik jest zgodny z relacja (86). 2. Dla n = 3 otrzymujemy a11 a12 a13 a21 a22 a23 a31 a32 a33 Poniewaz M11 = = = = a11 A11 + a12 A12 + a13 A13 = a23 = a33 a22 = a32 a23 a33 a22 a23 a32 a33 a21 a23 a31 a33 a21 a22 a31 a32
(99)
(100)
(101)
M12
(102)
(103)
obliczenia wedug (100) dochodzimy do wyniku a13 a23 = a11 (1)1+1 M11 + a12 (1)1+2 M12 + a13 (1)1+3 M13 = a33 a a = a11 22 23 a32 a33 a12 a21 a23 a31 a33 + a13 a21 a22 a31 a32 =
(104)
= a11 (a22 a33 a32 a23 ) a12 (a21 a33 a31 a23 ) + +a13 (a21 a32 a31 a22 ) Wynik ten jest zgodny z zalezno a (91). sci
Denicja 3.12 (Denicja oglna wyznacznika) Przez wyznacznik stopnia n (n 2) rozumiemy sume iloczynw elementw dowolnego wier sza (kolumny) i ich dopenie algebraicznych. n Znajac denicje wyznacznika mozemy wprowadzi pojecie macierzy osobliwej i nieosobliwej. c Denicja 3.13 Macierza osobliwa nazywamy macierz kwadratowa, ktrej wyznacznik rw na sie zeru. 43
MATEMATYKA
A=
(105)
Denicja 3.14 Macierza nieosobliwa nazywamy macierz kwadratowa, ktrej wyznacznik jest rzny od zera. W przypadku oglnym wzr (98) mozemy zapisa c 1. Wedug elementw pierwszego wiersza det A = a11 A11 + a12 A12 + . . . + a1k A1k + . . . + a1n A1n =
n X j=1
a1j A1j
(106)
2. Wedug elementw itego wiersza det A = ai1 Ai1 + ai2 Ai2 + . . . + aik Aik + . . . + ain Ain =
n X j=1
aij Aij
(107)
3. Wedug elementw pierwszej kolumny det A = a11 A11 + a21 A21 + . . . + ak1 Ak1 + . . . + an1 An1 =
n X l=1
al1 Al1
(108)
4. Wedug elementw ktej kolumny det A = a1k A1k + a2k A2k + . . . + aik Aik + . . . + ank Ank =
n X l=1
alk Alk
(109)
dla k = 1, 2, . . . , n. Poniewaz wszystkie powyzsze rozwiniecia prowadza do tego samego wyniku, zatem najwy godniej jest oblicza warto wyznacznika wedug wiersza lub kolumny z najwieksza ilo a c sc sci zer. Przykad 3.5 Wyznaczy warto wyznacznika c sc 10 5 0 8 D= 0 4 1 3 44 D 0 1 7 0 2 6 0 1
(110)
ale mozemy rwniez wyznaczy na podstawie c 8 7 0 1+1 D = 10 (1) 4 2 6 3 0 1 lub drugiego wiersza
10 0 1 10 5 1 6 + 7 (1)2+3 0 4 6 = D = 8 (1)2+2 0 2 1 0 1 3 1 1 = 8 22 7 (106) = 918 Za kazdym razem otrzymujemy ten sam wynik, jednak w drugim i trzecim przypadku wymaga to o poowe mniej oblicze. n
3.6
W punkcie tym podamy bez dowodw kilka twierdze pomocnych przy obliczaniu wyznaczn nikw. Twierdzenia te odnosza sie do wyznacznikw dowolnego stopnia. Dla wiekszej przejrzy sto beda one ilustrowane wyznacznikami stopnia trzeciego. sci Twierdzenie 3.2 Przestawienie dwch a11 a12 Jezeli D = a21 a22 a31 a32 kolumn zmienia warto wyznacznika na przeciwna sc a12 a11 a13 a13 a23 , to a22 a21 a23 = D a32 a31 a33 a33 a13 a23 a33 ta11 a12 a13 , to ta21 a22 a23 ta31 a32 a33 = tD
Twierdzenie 3.3 Pomnozenie kolumny wyznacznika przez te liczbe a11 a12 Jezeli D = a21 a22 a31 a32
45
3. MACIERZE I WYZNACZNIKI Twierdzenie 3.4 Jezeli do pewnej kolumny wyznacznika dodamy: - inna kolumne tego wyznacznika lub - inna kolumne tego wyznacznika pomnozona przez dowolna liczbe lub - dowolna kombinacje liniowa innych kolumn tego wyznacznika, to warto wyznacznika nie ulegnie zmianie. sc a1 b1 c1 a1 + b1 b1 c1 D = a2 b2 c2 = a2 + b2 b2 c2 = a3 b3 c3 a3 + b3 b3 c3
MATEMATYKA
Twierdzenie 3.5 Jezeli wyznacznik zawiera - kolumne zerowa lub - dwie kolumny identyczne, to jego warto jest rwna zero sc 0 b1 c1 0 b2 c2 = 0 0 b3 c3 Zauwazmy, ze jezeli ai a1 a2 a3
= t bi , dla i = 1, 2, 3, to b1 b1 c1 b1 c1 tb1 b1 c1 b2 c2 = tb2 b2 c2 = t b2 b2 c2 = 0 b3 b3 c3 b3 c3 tb3 b3 c3 D a1k a1n aik ain ... ank ann
a a x b b y c c z
=0
(111)
suma elementw dowolnej kolumny pomnozonych przez dopenienie algebraiczne elementw innej kolumny jest zerem n 0 gdy k 6= j X a1k A1j + . . . + ank Anj = aik Aij = (112) i=1 D gdy k = j Twierdzenie 3.7 Jezeli w wyznaczniku wszystkie wyrazy stojace po jednej stronie przekatnej gwnej sa zerami, to wyznacznik rwna sie iloczynowi elementw przekatnej gwnej. a x y a 0 0 0 b z = abc p b 0 = abc (113) 0 0 c q r c 46
MATEMATYKA
3. MACIERZE I WYZNACZNIKI
i zachodzi rwno sc
Twierdzenie 3.8 Przestawienie wszystkich wierszy wyznacznika na miejsce jego kolumn i odwrotnie, bez zamiany ich kolejnoci, nie zmienia wartoci wyznacznika s s a f p a b c Jezeli A = f g h , to AT = b g q (114) c h r p q r det A = det AT (115)
Wniosek 3.3 Zastepujac w Twierdzeniach 3.2 - 3.6 sowo kolumna sowem wiersz, otrzymu jemy twierdzenia prawdziwe. Na zako czenie podamy kolejne wazne twierdzenie. n Twierdzenie 3.9 (Cauchyego) Jezeli macierze A i B sa macierzami kwadratowymi tego samego stopnia, to det (AB) = (det A) (det B) (116) Przykad 3.6 Wykorzysta poznane twierdzenia do obliczania wartoci wyznacznika c s 220 2 1 D = 330 3 5 150 2 19 1. Z pierwszej kolumny wyaczamy czynnik 10 22 2 1 D = 10 33 3 5 15 2 19
(117)
3. Do drugiej kolumny dodajemy trzecia pomnozona przez (2) (trzecia kolumne przepisuje my bez zmian!) 0 0 1 7 5 D = 10 0 37 36 19 4. Przestawiamy pierwsza kolumne z trzecia 1 0 0 7 0 D = 10 5 19 36 37 47
2. Do pierwszej kolumny dodajemy druga pomnozona przez 11 (druga kolumne przepisujemy bez zmian!) 0 2 1 D = 10 0 3 5 37 2 19
3. MACIERZE I WYZNACZNIKI 5. Stosujemy Twierdzenie 3.7 D = 10 (1) 7 37 = 2590 Przykad 3.7 Obliczy warto wyznacznika c sc 3 2 1 5 4 7 6 3 7 12 4 3 2 D = 9 6 4 3 2 2 1 5 2 6 3 4
MATEMATYKA
1. Mnozymy pierwszy wiersz przez 3 i odejmujemy od drugiego (przepisujemy go bez zmian!) 3 2 1 5 4 2 0 0 8 0 4 3 2 D = 9 6 4 3 2 2 1 5 2 6 3 4 2. Czwarty wiersz mnozymy przez 2 i dodajemy do trzeciego 3 2 1 5 4 2 0 0 8 0 0 0 1 0 D = 1 4 3 2 2 1 5 2 6 3 4
3. Rozwijamy otrzymany wyznacznik wzgledem elementw trzeciego wiersza 2 1 5 4 3 2 1 0 2 0 8 0 0 0 3+4 D = (1) (1)3+1 3 2 2 1 + (1) (1) 4 3 2 2 5 2 6 3 4 6
4 0 1 4
4. Rozwijamy pierwszy i drugi wyznacznik wzgledem elementw drugiego wiersza 2 1 4 2 1 4 D = (1) 8 (1)2+3 3 2 1 + (2) (1)2+1 3 2 1 2 2 6 4 6 4 5. Wyznaczniki stopnia trzeciego obliczamy metoda Sarrusa
MATEMATYKA
3. MACIERZE I WYZNACZNIKI
3.7
Na wstepie podamy denicje pojecia bardzo waznego przy rozwiazywaniu ukadw rwna . n Denicja 3.15 Rzedem macierzy A nazywamy najwyzszy stopie rznych od zera wyznaczn nikw (minorw) tej macierzy. Rzad macierzy A oznaczamy przez R (A) lub rank (A)10 . Wprowadzimy zapis A = B, gdy R (A) = R (B) (rank A = rank B). Uwaga 3.3 Rzad macierzy A nie ulega zmianie, jezeli do elementw dowolnego wiersza macie rzy dodamy odpowiednie elementy innego wiersza tej macierzy pomnozone przez dowolna liczbe lub jezeli skrelimy jedna z dwch identycznych kolumn (wierszy) macierzy. s Przykad 3.8 Znale rzad macierzy zc 1 1 2 A= 2 1 0 3 2 2
R
Rozwiazanie 3.8 Najwyzszy stopie wyznacznika macierzy A wynosi 3, a macierz posiada n elementy niezerowe (wyznaczniki stopnia 1), a wiec 1 R (A) 3. Poniewaz 1 1 2 1 1 2 (2) 1 1 2 (1) 1 0 2 = 1 (1)(1+2) 1 2 = 0 2 1 0 0 = = 2 1 1 2 1 0 2 3 2 2 1 0 2
musimy obliczy wyznaczniki nizszych stopni. Jednym z nich moze by wyznacznik drugiego c c 2 1 stopnia 3 2 = 1 6= 0. Oznacza to, ze rzad macierzy A wynosi 2; rank A = 2. 5 3 4 18 6 1 A = 3 0 1 7 4 6 6 3 6 27 9 3
Rozwiazanie 3.9 Przeksztacamy macierz tak, aby najprociej obliczy wyznacznik trzeciego s c stopnia 5 3 4 18 6 1 (1) 5 3 4 18 6 1 R 3 0 1 7 4 6 = 3 0 1 7 4 6 6 3 6 27 9 3 1 0 2 9 3 2 Obliczamy warto sc
10
A wiec rzad macierzy A wynosi 3; R (A) = 3. Rzad macierzy mwi nam o wielu jej wasnociach. s
W starszych podrecznikach mozna spotka symbole r (A) lub rz (A). c
= 3 (6 1) = 15 6= 0
49
3. MACIERZE I WYZNACZNIKI
MATEMATYKA
Denicja 3.16 Rzedem macierzy A = [a1 , a2 , . . . , an ] nazywamy maksymalna liczbe kolumn liniowo niezaleznych. Przykad 3.10 Macierz 5 3 4 18 A = 3 0 1 7 6 3 6 27
ma rzad rwny 3 (R (A) = 3), gdyz kolumny a1 , a2 , i a3 sa liniowo niezalezne. Rozwiazanie 3.10 Rzeczywicie s 5 3 4 0 =0 3 + 0 + 1 = 0 =0 6 3 6 0 =0
Denicja 3.17 Mwimy, ze macierz A jest rwnowazna macierzy B (A = B, A B) wtedy i tylko wtedy, gdy macierz A mozemy otrzyma z macierzy B przez wykonanie na niej c sko czonej liczby operacji elementarnych (sa one opisane w punkcie 3.6 i 4.5). n Denicja 3.18 Macierza doaczona macierzy kwadratowej A = [aik ] nazywamy macierz D A = [Aki ], czyli macierz transponowana macierzy dopenie algebraicznych, AD = [Aik ]T . n Relacje miedzy macierzami A i AD opisuje twierdzenie. Twierdzenie 3.10 Jezeli AD jest macierza doaczona macierzy kwadratowej A, to zachodza wzory AAD = AD A = (det A) I (118) Pamietamy, ze Aik jest dopenieniem algebraicznym elementu aik macierzy A (patrz (96)) obliczanym z wzoru Aik = (1)i+k Mik (119) gdzie: Mik minor. Biorac pod uwage Denicje 3.11 oraz wzr (97) mozemy macierz doaczona AD przedstawi c jako AD = (D A)T = [Aik ]T (120) Przykad 3.11 Majac dana macierz A 2 1 3 A = 0 4 1 1 0 2 zbuduj macierz dopenie algebraicznych D A oraz macierz doaczona AD . n 50
MATEMATYKA
3. MACIERZE I WYZNACZNIKI
Rozwiazanie 3.11 Skonstruujemy macierz dopenie algebraicznych obliczajac jej poszczegln ne elementy. Mamy wiec: 1+1 4 1 1+2 0 1 =8 A12 = (1) = 1 A11 = (1) 0 2 1 2 A13 = (1)
1+3
A22 = (1)
2+2
0 4 1 0 2 3 1 2 2 1 0 4
= 4 =1 =8
A21 = (1)
2+1
A23 = (1)
2+3
1 3 0 2 2 1 1 0
= 2 =1 =2
A31 = (1)
3+1
A33 = (1)
3+3
1 3 4 1
= 13
A32 = (1)
3+2
2 3 0 1
Przykad 3.12 Na przykadzie macierzy A z Przykadu 3.11 sprawdzimy suszno relacji sc (118) AAD = (det A) I Rozwiazanie 3.12 Wyznaczajac iloczyn AAD otrzymujemy macierze 8 2 13 1 1 2 4 1 8 3 0 0 0 3 0 0 0 3
2 1 3 0 4 1 1 0 2 A wiec
Rzeczywicie, wyznacznik macierzy A jest rwny 3, tzn. det A = 3. Zatem powyzsze obliczenia s potwierdzaja suszno analizowanego wzoru. sc Podamy teraz denicje macierzy odwrotnej macierzy A. 51
3 0 0 1 0 0 AAD = 0 3 0 = 3 0 1 0 = 3I 0 0 3 0 0 1
3. MACIERZE I WYZNACZNIKI
MATEMATYKA
Denicja 3.19 Macierza odwrotna macierzy nieosobliwej A nazywamy macierz A1 taka, ze A1 A = AA1 = I (121) Twierdzenie 3.11 Jezeli A jest macierza nieosobliwa, to macierza odwrotna A jest macierz doaczona macierzy A podzielona przez warto wyznacznika macierzy A sc 1 A1 = AD (122) det A Uwaga 3.4 Macierz odwrotna macierzy diagonalnej D jest macierza diagonalna, ktrej elementy sa rwne odwrotnociom elementw macierzy D. s 1 0 0 k 0 0 k D= 0 l 0 D1 = 0 1 0 l 1 0 0 m 0 0 m Przykad 3.13 Wyznaczy macierz odwrotna macierzy c 2 1 3 A = 0 4 1 1 0 2
Twierdzenie 3.12 Operacje elementarne, ktre przeksztacaja macierz nieosobliwa 1 A w macierz jednostkowa I, przeksztacaja jednoczenie macierz I w macierz A . s
Rozwiazanie 3.13 Po prawej stronie A dopiszemy macierz jednostkowa I 2 1 3 1 0 0 0 4 1 0 1 0 2 1 0 0 0 1 w1 w3 1 1 1 1 0 1 0 4 1 0 1 . 0 . 2 0 0 1 1 0 . 1 1 1 1 0 1 0 . 4 1 0 1 0 w3 w1 1 2 0 1 1 0 . 1 1 1 1 0 1 0 4 1 0 1 . 0 w2 + 4w3 3 8 0 0 4 1 . 1 1 1 1 0 1 4 4 3w2 + w3 0 12 0 8 . 8 0 0 3 4 1 1 1 1 . 1 0 1 1 1 w2 /4 0 3 0 2 . 8 0 0 3 4 1 3w1 w3 3 3 0 7 1 11 0 3 0 1 . 1 2 . 1 8 0 0 3 4 w1 w2 3 0 0 8 2 13 0 3 0 1 . 1 2 . 1 8 0 0 3 4 1 0 0 8 2 13 1 0 1 0 1 1 2 3 0 0 1 4 1 8 52
MATEMATYKA A wiec A1
3. MACIERZE I WYZNACZNIKI
Przykad 3.14 Wyznaczy macierz odwrotna macierzy A zdeniowanej w Przykadzie 3.11. c c Rozwiazanie 3.14 Rozwiazanie Macierz doaczona AD ma posta 8 2 13 1 2 AD = 1 4 1 8 det A = 3 Zatem macierz A1 bedzie rwna 8 2 13 1 1 1 2 = = 3 4 1 8
8 3 1 3 4 3
8 2 13 1 1 2 = 1 3 4 1 8
2 13 3 3
1 3 1 3 2 3 8 3
Sprawdzamy AA1
2 1 3 8 2 13 3 0 0 1 1 1 2 = 0 3 0 =I = 0 4 1 1 3 3 1 0 2 4 1 8 0 0 3 a11 a21 A= an1 a12 a22 an2 ... a1n a2n ann
nazywamy macierza ortogonalna, jezeli macierz odwrotna A1 rwna sie macierzy transpo nowanej AT , tzn. A1 = AT (123) Jezeli macierz A jest macierza ortogonalna, to AAT = AA1 = I oraz AT A = I Z rwnoci (124) wynikaja wasno macierzy ortogonalnej. s sci 1. Suma kwadratw wszystkich elementw dowolnego wiersza oraz dowolnej kolumny macierzy ortogonalnej rwna sie 1, tzn. a2 + a2 + . . . + a2 = 1 dla i = 1, 2, . . . , n i1 i2 in a2 + a2 + . . . + a2 = 1 dla k = 1, 2, . . . , n 1k 2k nk 53 (125) (126) (124)
3. MACIERZE I WYZNACZNIKI
MATEMATYKA
2. Suma iloczynw wszystkich odpowiednich elementw dwch rznych wierszy oraz dwch rznych kolumn macierzy ortogonalnej rwna sie zeru, tzn. ai1 aj1 + ai2 aj2 + . . . + ain ajn = 0 dla i 6= j, i, j = 1, 2, . . . , n a1k a1l + a2k a2l + . . . + ank anl = 0 dla k 6= l, k, l = 1, 2, . . . , n (127) (128)
Ponadto zauwazamy, ze z rwna (124) wynika warto wyznacznika macierzy ortogonalnej. n sc Mianowicie det A det AT = det I ale det AT = det A, det I = 1, wiec (det A)2 = 1. Stad otrzymujemy det A = 1 (129)
Wyznacznik macierzy ortogonalnej moze by rwny tylko +1 lub 1. c Przykad 3.15 Macierz pewnego przeksztacenia liniowego ma posta c cos sin w= sin cos Sprawdzi wasnoci (125) i (126). c s Rozwiazanie 3.15 Jest to macierz nieosobliwa, poniewaz det w = cos2 + sin2 = 1 6= 0 Macierz transponowana jest rwna w =
T
(130)
Natomiast macierz doaczona wD jest nastepujaca cos sin D w = sin cos Poniewaz det w = 1, to w
1
=w =
Widzimy wiec, ze w tym przypadku zachodzi rwno wT = w1 . Oznacza to, ze macierz w sc jest macierza ortogonalna. Sprawdzimy wasnoci (125) i (126). Rzeczywicie: s s 1 2 1 2 wiersz: wiersz: kolumna: kolumna: cos2 + sin2 = 1 ( sin )2 + cos2 = 1 cos2 + ( sin )2 = 1 sin2 + cos2 = 1
Wasnoci (127) i (128) rwniez sa spenione, bowiem: s 1. mnozenie wzgledem wierszy: 2. mnozenie wzgledem kolumn: 54 cos ( sin ) + sin cos = 0 cos sin + ( sin ) cos = 0
MATEMATYKA
3. MACIERZE I WYZNACZNIKI
3.8
utworzymy nowa macierz zgodnie z zapisem A I = C. W rezultacie otrzymamy a11 a12 a1n a21 a22 a2n C= ... an2 ann an1 Przyrwnujac do zera wyznacznik macierzy (132) a11 a12 a1n a21 a22 a2n ... an1 an2 ann =0
Z danej macierzy kwadratowej A stopnia n o a11 a12 a21 a22 A= an1 an2
(131)
(132)
(133)
otrzymamy rwnanie stopnia n wzgledem , ktre nazywamy rwnaniem charakterystycz nym macierzy A. Pierwiastki i tego rwnania, rzne od zera dla macierzy nieosobliwej, nazywamy warto sciami wasnymi macierzy A. Rwnanie det (A I) = 0 (134)
ma dokadnie n pierwiastkw rzeczywistych lub zespolonych, jezeli kazdy pierwiastek liczy sie tyle razy, ile wynosi jego krotnoc. s Znajac wszystkie warto wasne macierzy mozemy obliczy warto jej wyznacznika sci c sc det(A) = 1 2 n = oraz tak zwany slad macierzy (ang. trace) tr(A) = 1 + 2 + + n =
n X i=1 n Y i=1
(135)
(136)
Wniosek 3.4 Z relacji (135) wynika, ze macierz A jest macierza osobliwa, jezeli co najmniej jedna warto wasna jest rwna 0. sc Wniosek 3.5 Suma wartoci wasnych macierzy A jest rwna sumie elementw znajdujacych s sie na przekatnej gwnej tej macierzy: 1 + 2 + + n = a11 + a22 + ... + ann = tr(A). Modu maksymalnej warto wasnej macierzy A nazywamy jej promieniem spektralsci nym i oznaczamy (137) (A) = max ||
(A)
55
3. MACIERZE I WYZNACZNIKI
MATEMATYKA
Przykad 3.16 Wyznaczy rwnanie charakterystyczne oraz wartoci wasne macierzy c s 2 1 A= 1 5 Rozwiazanie 3.16 Tworzymy rwnanie charakterystyczne tej macierzy 2 1 =0 1 5 (2 ) (5 ) 1 = 0 1 7 13 2 2 7 + 9 = 0
Stad
(138)
56
MATEMATYKA
4
4.1
Denicja 4.1 Rwnaniem liniowym o n zmiennych (niewiadomych) nazywamy rwnanie otrzymane przez przyrwnanie do zera funkcji liniowej n zmiennych11 , tzn. a1 x1 + a2 x2 + . . . + an xn + a0 = 0 Rwnanie liniowe zapisujemy a1 x1 + a2 x2 + . . . + an xn = b (140) (139)
Nazywamy je jednorodnym, gdy b = 0 i niejednorodnym, gdy b 6= 0. Liczby a1 , . . . , an nazywamy wspczynnikami rwnania, liczbe b wyrazem wolnym (albo prawa strona rwnania), liczby te sa znane. Zmienne x1 , . . . , xn nazywamy niewiadomymi. Jezeli niewiadomych jest niewiele, zwykle oznaczamy je x, y, z, t. Ciag niewiadomych x1 , . . . , xn zapisujemy w skrcie x = (x1 , . . . , xn ) lub x = [x1 , . . . , xn ]T . Rozwiazaniem rwnania liniowego (140) nazywamy kazdy ciag n liczb rzeczywistych (c1 , c2 , . . . , cn ) (141)
ktry spenia rwnanie (140), tzn. po podstawieniu za zmienne x1 , x2 , . . . , xn liczb c1 , c2 , . . . , cn prawdziwa jest relacja (140). Rozwiaza rwnanie oznacza to samo, co poda wszystkie jego rozwiazania, wzglednie c c stwierdzi, ze rozwiaza nie ma. Zbir wszystkich rozwiaza danego rwnania liniowego c n n nazywamy rozwiazaniem oglnym, a kazde pojedyncze rozwiazanie rozwiazaniem szcze glnym.
4.2
Ukad rwna n
f1 (x) = 0 f2 (x) = 0 fm (x) = 0
(142)
Ciag c = (c1 , c2 , . . . , cn ) nazywamy rozwiazaniem ukadu (142), jezeli jest on rozwiazaniem kazdego rwnania zawartego w tym ukadzie. Gdy m = 1, ukad (142) zawiera tylko jedno rwnanie liniowe f1 (x) = 0
Funkcja liniowa 2 zmiennych nazywamy wyrazenie speniajace warunek: f (x + y) = f (x) + f (y) = f (x) + f (y). Wykresem funkcji liniowej jest linia prosta.
11
57
MATEMATYKA
4.3
Majac dany ukad rwna mozemy kazde rwnanie pomnozy przez pewna staa i doda n c c je do siebie. Tak skonstruowane rwnanie ma posta c k1 f1 (x) + . . . + km fm (x) = 0 (143) gdzie: ki , i = 1, 2, . . . , m stae. Rwnanie (143) nazywamy kombinacja liniowa rwna danego ukadu. Sa one niezalezn ne liniowo, jezeli rwno (143) zachodzi tylko wtedy, gdy k1 = k2 = . . . = km = 0. W sc przeciwnym przypadku rwnania te nazywamy liniowo zaleznymi. Przykad 4.1 Dany jest ukad rwna n f1 (x) = 2x + y = 0 f2 (x) = x + 2y = 0
(144)
Utworzy kombinacje o wspczynnikach 1, 1 oraz 2, 2. Czy rwnania sa liniowo niezalezne? c Rozwiazanie 4.1 Tworzymy kombinacje o wspczynnikach 1, 1 oraz kombinacje o wspczyn nikach 2, 2. Otrzymujemy ukad 1 f1 (x) + 1 f2 (x) = 0 1 2x + 1 y + 1 x + 1 2y = 0 3x + 3y = 0 2 f1 (x) + 2 f2 (x) = 0 2 2x + 2 y + 2 x + 2 2y = 0 6x + 6y = 0 Ukad 3x + 3y = 0
(145)
6x + 6y = 0 wynika z poprzedniego, ale nie jest mu rwnowazny. Twierdzenie 4.1 Ponizsze dwa ukady rwna, w ktrych t jest staa dowolna n f1 (x) = 0 f1 (x) = 0 A: B: f2 (x) = 0 f2 (x) + tf1 (x) = 0 sa rwnowazne.
(146)
Twierdzenie 4.2 Ponizsze dwa ukady rwna , w ktrych t1 , . . . , tk oznaczaja stae dowolne, n k1 f1 (x) = 0 f1 (x) = 0 ... ... A: B: (147) fk (x) = 0 fk (x) = 0 f (x) = 0 f (x) + t1 f1 (x) + . . . + tk fk (x) = 0 sa rwnowazne. 58
MATEMATYKA
4.4
Wspczynniki aij ukadu i wyrazy wolne bi , i = 1, . . . , m; j = 1, . . . , n sa znanymi liczbami rzeczywistymi. Okrelaja one ukad rwna , a wiec i jego rozwiazanie. Zapiszemy je w postaci s n macierzy }| a11 a12 a a22 A = 21 ... ... am1 am2 z
macierz wspczynnikw
Ukad m rwna liniowych o n niewiadomych zapisujemy n a11 x1 + a12 x2 + . . . + a1n xn = b1 a21 x1 a22 x2 + . . . + a2n xn = b2 am1 x1 am2 x2 + . . . + amn xn = bm
lub Ax = b
(148)
Macierz
macierz rozszerzona
a11 a12 a21 a22 A= ... ... am1 am2 a12 a22 ... am2
}| { b1 b2 ... = b bm
(149)
. . . a1n . . . a2n ... ... . . . amn ... ... ... ... a1n a2n ... amn b1 b2 ... bm
} (150)
(151)
macierza rozszerzona. Powstaje ona po doaczeniu kolumny wyrazw wolnych b do macierzy ukadu A. Macierz rozszerzona czesto oznacza sie symbolem [A| b]. W niektrych podreczni kach ostatnia kolumna jest oddzielona od macierzy ukadu pionowa linia kropkowana lub ciaga. Np. a11 a [ A| b] = 21 ... am1 a11 a21 [ A| b] = ... am1 a12 a22 ... am2 a12 a22 ... am2 59 ... ... ... a1n a2n ... . . . . . . . . . . . . b1 b2 ... bm
(152)
b1 b2 ... bm
(153)
MATEMATYKA
4.5
Przeksztaceniami elementarnymi ukadu rwna liniowych nazywamy n 1. przestawienie ze soba dwch rwna ukadu, n 2. pomnozenie rwnania ukadu przez liczbe rzna od 0, 3. pomnozenie pewnego rwnania ukadu przez dowolna liczbe i dodanie do innego rwnania tego ukadu. Twierdzenie 4.3 Jezeli do danego ukadu rwna liniowych zastosujemy przeksztacenie elen mentarne, to otrzymamy ukad rwnowazny danemu ukadowi. Przeksztaceniom elementarnym ukadu rwna (148) odpowiadaja nastepujace przeksztan cenia elementarne macierzy (149): 1. przestawienie dwch wierszy, 2. pomnozenie wiersza przez liczbe rzna od zera, 3. pomnozenie pewnego wiersza przez dowolna liczbe i dodanie do innego wiersza. Uwaga 4.1 Przeksztacenia elementarne wykonywane sa na macierzy rozszerzonej, a wiec rwniez na kolumnie wyrazw wolnych. Jezeli w rwnaniu 5x1 + 6x2 + 7x3 = 8 przestawimy pierwsze dwa wyrazy, to otrzymamy 6x2 + 5x1 + 7x3 = 8. W celu uporzadkowania niewiadomych zgodnie ze wzrostem wskanika z wprowadzamy nowe niewiadome x1 , x2 , x3 takie, ze x1 = x2 x2 = x1 x3 = x3 (zmiana numeracji)
x x Analizowane rwnanie przyjmie posta 61 + 52 + 73 = 8. c x Jezeli z ukadu rwna F przez zmiane numeracji niewiadomych powstaje ukad rwna G, n n to z kazdego rozwiazania ukadu F przez analogiczne przeksztacenie otrzymujemy rozwiazanie ukadu G. Znalezienie rozwiaza ukadu G jest rwnowazne znalezieniu rozwiaza ukadu F . n n Zmiana numeracji niewiadomych w ukadzie (148) powoduje odpowiednie przestawienie kolumn w macierzy wspczynnikw tego ukadu (kolumna wyrazw wolnych pozostaje na swoim miejscu). Kazdy ukad rwna liniowych mozna sprowadzi za pomoca przeksztace elementarnych n c n i zmiane numeracji niewiadomych do tzw. ukadu normalnego. Z ukadu normalnego atwo odczyta rozwiazanie lub stwierdzi, ze rozwiaza nie ma. c c n
4.6
(154)
MATEMATYKA
4. RWNANIA LINIOWE. UKADY RWNAN LINIOWYCH sa zerami, mozna za pomoca przeksztace elementarnych i n do macierzy zwanej pnormalna p12 p13 . . . p1r p1,r+1 . . . p1n p22 p23 . . . p2r p2,r+1 . . . p2n 0 p33 . . . p3r p3,r+1 . . . p3n ... ... ... ... ... ... ... (155) 0 0 . . . prr pr,r+1 . . . prn 0 0 ... 0 0 ... 0 ... ... ... ... ... ... ... 0 0 ... 0 0 ... 0 a nastepnie do macierzy zwanej (156)
gdzie: p11 6= 0, p22 6= 0, . . . , prr 6= 0; r 1, r n, r m, normalna c11 0 0 . . . 0 c1,r+1 0 c22 0 . . . 0 c2,r+1 0 0 c33 . . . 0 c3,r+1 ... ... ... C = ... ... ... 0 0 0 . . . crr cr,r+1 0 0 0 ... 0 0 ... ... ... ... ... ... 0 0 0 ... 0 0
w ktrej nie wszystkie wyrazy aij przestawienia kolumn sprowadzi c p11 0 0 P = ... 0 0 ... 0
gdzie: c11 6= 0, c22 6= 0, . . . , crr 6= 0; r 1, r n, r m. W macierzach P i C liczba r ma taka sama warto. sc Dzielac ity wiersz macierzy C przez cii , i = 1, . . . , r, mozemy uzyska w miejscu c11 , . . . , crr c jedynki. Jezeli r = m, to w macierzach P i C nie ma u dou wierszy wypenionych zerami. Jezeli r = n, to rta kolumna jest ostatnia kolumna. Przykad 4.2 Sprowadzi do postaci normalnej macierz c 1 1 4 0 3 1 1 2 2 2 A= 1 3 0 4 0 0 1 1 1 1
(157)
Rozwiazanie 4.2 Pierwszy wiersz pomnozony przez (1) dodajemy do drugiego i trzeciego wiersza. Zapisujemy to umownie nastepujaco: 1 1 4 0 3 1 1 1 1 2 2 2 A= 1 3 0 4 0 0 1 1 1 1 W wyniku otrzymamy 1 1 4 0 3 0 2 2 2 5 2 A= 0 4 4 4 3 0 1 1 1 1 61
4. RWNANIA LINIOWE. UKADY RWNAN LINIOWYCH Nastepnie, drugi wiersz mnozymy przez (2) i dodajemy do trzeciego 1 1 4 0 3 0 2 2 2 5 A= 0 0 0 0 7 0 1 1 1 1
MATEMATYKA
Poniewaz a33 = 0, a34 = 0, a a35 6= 0, to przestawiamy trzecia kolumne z piata 1 1 3 0 4 0 2 5 2 2 A= 0 0 7 0 0 0 0 3 0 0 Trzeci wiersz mnozymy przez 3, czwarty przez 7 i dodajemy 1 1 3 0 4 0 2 5 2 2 A= 0 0 7 0 0 0 0 0 0 0
trzeci do czwartego
Drugi wiersz pomnozymy przez 7, trzeci przez 5 i do drugiego dodamy trzeci 7 7 0 0 28 0 14 0 14 14 A= 0 0 7 0 0 0 0 0 0 0 Pierwszy wiersz pomnozymy przez 2 i dodamy do niego drugi 1/14 14 0 0 14 42 (1/14) 0 14 0 14 14 A= 0 0 7 0 0 1/7 . 0 0 0 0 0
Pierwszy wiersz pomnozymy przez 7, trzeci przez (3) i do pierwszego dodamy trzeci 7 7 0 0 28 0 2 5 2 2 A= 0 0 7 0 0 0 0 0 0 0
(158)
Macierz (158) ma posta normalna. Jezeli pomnozymy jej wiersze przez zaznaczone mnozniki, c to otrzymamy jeszcze prostsza posta: c 1 0 0 1 3 0 1 0 1 1 (159) A= 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 62
MATEMATYKA
Metoda sprowadzania macierzy ukadu do postaci normalnej jest pomocna przy rozwiazy waniu ukadw rwna liniowych. W oglnym przypadku nosi ona nazwe metody eliminacji n Gaussa. Przykad 4.3 Rozwiaza ukad rwna liniowych n c 5x + 3y + 4z = 18 3x + z = 7 6x + 3y + 6z = 27
(160)
sprowadzajac macierz rozszerzona ukadu do postaci normalnej. Rozwiazanie 4.3 Biorac pod uwage denicje macierzy rozszerzonej (patrz (149)) mamy 5 3 4 18 5 3 4 18 [ A| b] = 3 0 1 7 2w2 + w3 = 0 3 4 13 = 6 3 6 27 6 3 6 27 5w3 6w1 5 3 4 18 3 4 13 = 0 0 3 6 27 w2 + w3 5 3 4 18 w1 w2 = 0 3 4 13 0 0 1 4 5 3 4 18 = = 0 3 4 13 0 0 10 40 w3 /10
1 0 0 1 3 w2 /3 = 0 3 0 0 0 1 4
5 0 0 5 w1 /5 = 0 3 4 13 w2 4w3 = 0 0 1 4 . 1 0 0 1 1 = 0 1 0 0 0 1 4
Czwarta kolumna tej macierzy zawiera poszukiwane rozwiazania ukadu (160). Sa one odpowie dnio rwne: x = 1 y = 1 (162) z = 4 Przedstawiona metoda jest czesto wykorzystywana przy rozwiazywaniu ukadw rwna z n tymi samymi wspczynnikami, tzn. z ta sama macierza ukadu i rznymi prawymi stronami. Ukad rwna (160) z innymi prawymi stronami zapiszemy nastepujaco n 5x + 3y + 4z = 6 3x + z = 4 (163) 6x + 3y + 6z = 9 63
1 0 0 1 1 C= 0 1 0 0 0 1 4
(161)
MATEMATYKA
(164)
0 1 0
0 0 1
1 1 1
(166)
zmniejszamy liczbe przeksztace przy konstruowaniu macierzy normalnej; element a22 jest juz n rzny od zera. Dodatkowo, dzielac drugie rwnanie obustronnie przez 3, operujemy mniejszymi liczbami 5x + 3y + 4z = 18 2x + y + 2z = 9 (168) 3x + z = 7
Elementy ci4 sa rozwiazaniem ukadu (160), ci5 ukadu (163), a ci6 ukadu (164) (i = 1, 2, 3). Zauwazmy, ze zapisujac ukad wyjciowy w postaci s 5x + 3y + 4z = 18 6x + 3y + 6z = 27 (167) 3x + z = 7
4.7
(169)
w ktrym liczby c11 , c22 , . . . , crr sa rzne od 0, a kreski nad niewiadomymi zaznaczaja mozliwo sc zmiany numeracji niewiadomych. 64
mozna za pomoca przeksztace elementarnych i zmiany numeracji niewiadomych sprowadzi n c do ukadu normalnego 0 0 + c1,r+1 xr+1 + . . . + c1n xn = q1 c11 x1 0 c22 x2 0 + c2,r+1 xr+1 + . . . + c2n xn = q2 0 0 crr xr + cr,r+1 xr+1 + . . . + crn xn = qr (170) 0 0 0 0 0 0 0 = qr+1 0 0 0 0 0 0 0 = qm
MATEMATYKA 4.7.1
Wyrznimy dwa przypadki. 1. Jezeli r < m i wrd liczb qr+1 , . . . , qm istnieje co najmniej jedna rzna od 0, to ukad s jest sprzeczny. 2. Jezeli r < m, ale qr+1 = . . . = qm = 0 lub jezeli r = m, to ukad jest rozwiazywalny. Rozrzniamy wtedy dwa przypadki: r < n; zmienne dziela sie na dwie grupy x , x , . . . , xr | 1 2{z }
zmienne bazowe
r = n; parametrw nie ma; ukad ma posta c c11 x1 0 0 c22 x2 ... 0 i ma dokadnie jedno rozwiazanie 0
Zmiennych bazowych jest r, parametrw n r. W tym przypadku za parametry podstawiamy dowolne liczby, a nastepnie z rwna (170) wyznaczamy wartoci n s zmiennych bazowych. Istnieje wiec niesko czenie wiele rozwiaza , tyle, ile jest n n rznych ciagw n r liczb podstawianych za parametry. 0 0 crr xr = q1 = q2 = qr
x , x , . . . , xn | r+1 r+2 {z }
parametry
(171)
x = (q1 /c11 , q2 /c22 , . . . , qn /cnn ) Z powyzszej dyskusji wynika, ze ukad rwna liniowych moze by: n c oznaczony (zbir rozwiaza jest jednoelementowy, jest nim wektor (172)), n
(172)
nieoznaczony (zbir rozwiaza jest niesko czony, zalezny od dowolnych wartoci paramen s n trw), sprzeczny (zbir rozwiaza jest pusty). n Algorytm dochodzenia do ukadu pnormalnego, a nastepnie normalnego nosi nazwe metody eliminacji Gaussa. Jest to najwazniejsza i najefektywniejsza metoda bezporednies go rozwiazywania dowolnych ukadw rwna liniowych. Jej idea polega na eliminacji niewian domych w pewien systematyczny sposb. Rozwazmy ukad rwna (169) dla m = n n a11 x1 + a12 x2 + . . . + a1n xn = b1 a21 x1 + a22 x2 + . . . + a2n xn = b2 (173) ... a x + a x +...+ a x = b n1 1 n2 2 nn n n 65
MATEMATYKA
Zakadamy, ze macierz A ukadu (173) jest nieosobliwa, tzn. det A 6= 0. Wwczas ukad Ax = b (174)
ma jednoznaczne rozwiazanie. Niech a11 6=0. Przy tym zaozeniu z n 1 ostatnich rwna mozemy wyeliminowa x1 n c odejmujac od itego rwnania pierwsze rwnanie pomnozone przez mi1 = ai1 a11 (i = 2, 3, . . . , n) (175)
Przeksztacone rwnania przybieraja posta c (2) (2) (2) (2) a22 x2 + a23 x3 + . . . + a2n xn = b2 (2) (2) (2) (2) an1 x1 + an2 x2 + . . . + ann xn = bn aij = aij mi1 a1j
(2) bi (2) a22 (2)
(176)
gdzie:
(j = 2, . . . , n) (177) (i = 2, . . . , n)
= bi mi1 b1
Nowy ukad skada sie z n 1 rwna i zawiera n 1 niewiadomych x2 , x3 , . . . , xn . Jezeli n 6= 0, to w podobny sposb mozemy wyeliminowa x2 z ostatnich n 2 rwna ukadu. c n Otrzymamy wtedy ukad n 2 rwna z niewiadomymi x3 , . . . , xn . Przyjmujac n mi2 = ai2
(2) (2)
a22
(i = 3, . . . , n)
(178)
(j = 3, . . . , n) (179) (i = 3, . . . , n)
(2) bi
(2) mi2 b2
Elementy a11 , a22 , a33 , . . . wystepujace w trakcie eliminacji Gaussa nazywa sie elementami gwnymi. Jezeli kazdy z nich jest rzny od zera, to mozemy kontynuowa eliminacje az do c otrzymania po n 1 krokach jednego rwnania ann xn = bn
(1) (n) (n)
stad xn = bn /ann
(n)
(n)
(180)
Wprowadzajac oznaczenia aij = aij , bi = bi otrzymujemy ukad w postaci pnormalnej a(1) x1 11 + a12 x2 (2) a22 x2
(1)
(1)
(1)
(1)
(1)
(181)
66
MATEMATYKA
Zauwazmy, ze prawa strone b ukadu (174) przeksztaca sie tak samo, jak kolumny macierzy A. Dlatego opis metody eliminacji Gaussa uproci sie, jezeli uznamy b (jak w poprzednich s przykadach) za ostatnia kolumne tej macierzy i przyjmiemy, ze ai,n+1 = bi
(k) (k)
(1 k i n) ... Axp = bp
(182)
mozemy przeksztaci je acznie, traktujac bj jako (n + j) ta kolumne macierzy rozszerzonej. c Przykad 4.4 Rozwiaza ukad rwna n c x1 + x2 + x3 = 1 x1 + x2 + 2x3 = 2 x1 + 2x2 + 2x3 = 1
(184)
i wykorzystujemy poznany algorytm. Wyznacznik macierzy A ukadu jest rzny od zera; det A = 1 6= 0. Oznacza to, ze macierz A jest nieosobliwa. Z drugiego i trzeciego wiersza eliminujemy x1 odejmujac od drugiego wiersza pierwszy wiersz pomnozony przez m21 = a21 a11 (patrz (175)). Wspczynnik ten jest rwny m21 = Podobnie m31 = A wiec 1 =1 1
a31 1 = =1 a11 1
Widzimy, ze juz po pierwszym kroku jeden z elementw gwnych jest rwny 0 : a22 = 0. Mozemy oczywicie zamieni trzeci wiersz z drugim lub trzecia kolumne z druga (ale to zmienia s c numeracje niewiadomych) i kontynuowa obliczenia. c
1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 0 0 1 1 1 2 2 1 0 1 1 0
4.8
67
MATEMATYKA
2. Metoda eliminacji Gaussa z przestawianiem wierszy i kolumn. Jest to metoda z tzw. penym wyborem elementu gwnego. Wybiera sie r i s jako najmniejsze liczby cakowite, dla ktrych (k) ars = max a(k) ij
ki,jn
a nastepnie przestawia sie wiersze k i r oraz kolumny k i s. Drugie podejcie polega s na wyszukiwaniu wspczynnika o najwiekszej wartoci bezwzglednej w pozostaej czeci s s macierzy.
Powyzej przedstawiamy algorytm odwracania macierzy A metoda Gaussa z wyborem maksymalnego elementu (elementu gwnego) napisany w jezyku Fortran. Powrcimy do Przykadu 4.4. Przykad 4.5 (Ciag dalszy Przykadu 4.4) Rozwiazanie 4.5 Mamy wiec (rozpatrujemy macierz rozszerzona) 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 0 0 1 1 1 2 2 1 0 1 1 0 Przestawimy wiersz trzeci i drugi 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0 1 1 0 1 1 0 0 1 1 0 0 0 1 1 x1 + x2 + x3 = 1 x2 + x3 = 0 x3 = 1 (185)
Podstawiajac ostatnie rozwiazanie do poprzedzajacych je rwna otrzymamy poszukiwany wektor n x = (1, 1, 1), czyli x1 = 1, x2 = 1, x3 = 1. Ukad (181) mozna przeksztaca dalej do postaci c (n) (n) normalnej. Majac rozwiazanie xn = bn /ann bedziemy je eliminowa ze wszystkich rwna c n stojacych powyzej ntego wiersza. W tym celu rwnania te pomnozymy przez wspczynniki (n) ann odpowiadajace (175) np. wiersz n 1 pomnozymy przez mn = an1 i odejmiemy od niego nm,n wiersz ostatni. Procedure powtarzamy przesuwajac sie od wiersza ostatniego do pierwszego. Wynikiem bedzie macierz normalna, ktrej ostatnia kolumna zawiera poszukiwane rozwiazania. Kontynuujemy rozwiazywanie Przykadu 4.4 (patrz macierz (185)). Od wiersza pierwszego i drugiego odejmujemy wiersz trzeci: 1 1 1 1 1 1 0 0 0 1 1 0 0 1 0 1 0 0 1 1 0 0 1 1 Od wiersza pierwszego odejmujemy 1 1 0 1 0 0 wiersz drugi: 0 0 1 0 0 1 0 1 0 1 0 1 1 1 0 0 1 1 (187)
Macierz (187) jest macierza normalna z jedynkami na przekatnej gwnej. Ostatnia kolumna zawiera poszukiwane rozwiazania. 68
MATEMATYKA
subroutine gauss(n,eps,a,ib,jb,is) dimension a(2,2),ib(2),jb(2) is=0 do 1 i=1,n jb(i)=0 1 CONTINUE do 8 k=1,n gmax=0.0 do 3 i=1,n if(jb(i).ne.0) GOTO 3 do 2 j=1,n if(jb(j).ne.0) GOTO 2 if(abs(gmax).ge.abs(a(j,i))) GOTO 2 gmax=a(j,i) ip=i jq=j 2 CONTINUE 3 CONTINUE jb(jq)=ip nq=n-k+1 IF(k.eq.1) eps=eps*abs(gmax) ib(nq)=jq if(abs(gmax).lt.eps) GOTO 11 gmax=1.00/gmax do 4 i=1,n tm=a(i,jq) sm=gmax IF(i.ne.jq) sm=gmax*a(i,ip) a(i,jq)=sm IF(ip.ne.jq) a(i,ip)=tm 4 CONTINUE do 7 i=1,n IF(i.eq.jq) GOTO 7 sm=-a(jq,i) do 6 j=1,n IF(j.eq.jq) GOTO 15 tm=a(j,i)+a(j,jq)*sm GOTO 5 15 tm=gmax*sm 5 a(j,i)=tm 6 CONTINUE 7 CONTINUE 8 CONTINUE do 10 k=1,n ip=ib(k) IF(jb(ip).eq.ip) GOTO 10 iq=jb(ip) do 9 i=1,n sm=a(ip,i) a(ip,i)=a(jq,i) 69 9 a(jq,i)=sm 10 CONTINUE return
MATEMATYKA
4.9
Ukad rwna n
(188)
(189) x1 x2 . . . xn b1 b2 . . . bm b1 b2 . . . bm
gdzie:
lub w postaci wektorowej a12 a11 a22 a21 . x1 + . . . . . am1 am2 Przypomnienie
A=
a11 a21 . . .
, x= +...+
, b= xn
(190)
x2
(191)
1. Rozwiazaniem ukadu (188) nazywamy ukad n liczb (x1 , x2 , . . . , xn ), ktry spenia wszys tkie rwnania ukadu (188). 2. Ukad (188) nazywamy sprzecznym, gdy nie posiada zadnego rozwiazania. 3. Ukad (188) nazywamy oznaczonym, gdy posiada tylko jedno rozwiazanie. 4. Ukad (188) nazywamy nieoznaczonym, gdy posiada niesko czenie wiele rozwiaza . n n Dodatkowo podamy, ze 5. Zbir wszystkich rozwiaza stanowi kparametrowa rodzine, jezeli kazde rozwiazanie n ukadu (188) jest postaci ! k k k X X X 01 + i1 ti , 02 + i2 ti , . . . , 0n + in ti
i=1 i=1 i=1
gdzie: t1 , t2 , . . . , tk R; ij odpowiednio dobrane wspczynniki takie, ze dla ustalonego i = 1, 2, . . . , k nie wszystkie ij , j = 1, 2, . . . , n, sa rwne zero. Twierdzenie 4.6 (Kroneckera-Capelliego) Ukad rwna Ax = b ma rozwiazanie wtedy i tylko wtedy, gdy R (A) = R (A| b), przy n czym ukad jest sprzeczny, gdy R (A) 6= R (A| b) ukad jest oznaczony, gdy R (A) = R (A| b) = n ukad jest nieoznaczony, gdy R (A) = R (A| b) < n, przy czym rozwiazania stanowia kparametrowa rodzine, gdzie k = n R (A). 70
MATEMATYKA
(192)
1 1 0 0 R = 0 1 1 1 0 0 0 1
1 1 0 0 R = 0 1 1 1 = 0 1 1 2 w3 w2
Wyznacznik macierzy A
za wyznacznik najwyzszego stopnia macierzy rozszerzonej s 1 1 0 det (A| b) = 0 1 1 = 1 6= 0 0 0 1 Wobec tego R (A) 6= R(A| b) A wiec rozwiazywany ukad jest sprzeczny. Przykad 4.7 Sprawdzi, czy ukad rwna niejednorodnych c n x1 x2 + x3 = 1 x1 + x2 x3 = 1 x1 + x2 + x3 = 3 ma rozwiazania. Rozwiazanie 4.7 Tworzymy macierz rozszerzona 1 1 1 1 1 1 1 (A| b) = 1 1 1 1 3 71
1 1 0 det A = 0 1 1 = 0 0 0 0
4. RWNANIA LINIOWE. UKADY RWNAN LINIOWYCH i okrelamy jej rzad. W tym celu obliczymy s 1 1 1 1 1 1 warto wyznacznika sc 1 1 = 4 6= 0 3
MATEMATYKA
Poniewaz R (A) = R (A| b) = 3 = n, mozemy powiedzie, ze zgodnie z Twierdzeniem c Kroneckera-Capelliego ukad jest ukadem oznaczonym. Denicja 4.2 (Ukadu Cramera) Ukad (188) nazywamy ukadem Cramera, gdy m = n, det A 6=0. Twierdzenie 4.7 (Cramera) Ukad Cramera jest oznaczony, a jedyne rozwiazanie (x1 , x2 , . . . , xn ) wyraza sie wzorami: x1 = D1 D2 Dn , x2 = , . . . , xn = D D D (193)
1 1 1 1 1 = 4 6= 0 det A = 1 1 1 1
gdzie: D = det A, za Dk , k = 1, 2, . . . , n, sa wyznacznikami macierzy, ktre powstaja z s macierzy A przez zastapienie ktej kolumny kolumna wyrazw wolnych b1 , b2 , . . . , bn ukadu. Twierdzenie 4.8 Jezeli D = 0 i co najmniej jedna z liczb D1 , D2 , . . . , Dn nie jest zerem, to ukad Cramera (188) dla m = n jest sprzeczny. Twierdzenie 4.9 Jezeli D = 0 oraz D1 = D2 = . . . = Dn = 0, to ukad Cramera (188) dla m = n jest nieoznaczony lub sprzeczny. Zapisujac ukad (188) w postaci (189) Ax = b rozwiazanie ukadu Cramera mozna otrzyma z wzoru c x = A1 b Przy czym: 1. Rozwiazanie ukadu (188) w przypadku, gdy jest to ukad oznaczony i m > n otrzymujemy w ten sposb, ze odrzucamy m n rwna tak, zeby zredukowany ukad by ukadem n Cramera. Znajdujemy rozwiazanie zredukowanego ukadu i to rozwiazanie jest w przypa dku rank (A) = rank (A| b) = n rozwiazaniem caego ukadu (188). 72 (195) (194)
MATEMATYKA
2. Jezeli ukad Cramera (188) jest nieoznaczony, rank(A) = rank (A| b) = r, to odrzucamy m r rwna , a w pozostaych rwnaniach przenosimy na prawa strone n r niewiadon mych tak, zeby macierz zredukowanego i przeksztaconego ukadu bya nieosobliwa. Za niewiadome po prawej stronie ukadu obieramy parametry t1 , t2 , . . . , tk . Przykadowa posta takiego ukadu jest nastepujaca c a11 x1 + a12 x2 + . . . + a1r xr = b1 a1r+1 t1 + . . . a1n tk a21 x1 + a22 x2 + . . . + a2r xr = b2 a2r+1 t1 + . . . a2n tk ... a x + a x +...+ a x = b a t1 + . . . arn tk r1 1 r2 2 rr r r rr+1 Przykad 4.8 Rozwiaza ukad rwna n c x1 x2 + x3 = 1 x1 + x2 x3 = 1 x1 + x2 + x3 = 3
(196)
(197)
Rozwiazanie 4.8 Sprawdzamy, czy ukad (197) jest ukadem Cramera. W tym celu obliczamy wyznacznik macierzy ukadu 1 1 1 1 1 1 =4 1 1 1 det A = 1 1 1 1 1 1
A wiec, det A 6= 0. Ukad (197) jest ukadem Cramera. Posiada jedno rozwiazanie deniowane wzorami D1 D2 D3 (198) x1 = , x2 = , x3 = D D D gdzie: D = det A, natomiast D1 , D2 , D3 sa rwne 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 = 4 , D2 = 1 1 1 = 4 , D3 = 1 1 1 =4 D1 = 1 3 1 3 1 1 1 1 1 3
(199)
4. RWNANIA LINIOWE. UKADY RWNAN LINIOWYCH Rozwiazanie 4.9 Obliczamy rank (A) i rank (C). C = 1 1 1 1 1 1
R
MATEMATYKA
1 1 1 1
1 3
1 1 1 1 0 = 0 0 2 0 0 4 0 1 1 1 1 = 0 0 0 2 0 0 0 0
R
A wiec R (A) = R (C) = 2. Ukad (199) jest nieoznaczony, a zbir rozwiaza jest zalezny n od n R (C) = 5 2 = 3 parametrw. Jako zmienne bazowe przyjmiemy x3 i x4 , poniewaz wystepuja one w minorze M2A 6= 0. Jako parametry przyjmiemy x1 , x2 i x5 (leza one poza minorem bazowym). Z ukadu (199) dochodzimy do ukadu Cramera (patrz macierz C) x3 = x1 + x2 + 1 x4 = x5 i wstawiamy x1 = t1 stad x3 = t1 + t2 + 1 x4 = t3 Ostateczne rozwiazanie ukadu (199) jest nastepujace: (t1 , t2 , t1 + t2 + 1, t3 , t3 ). Przykad 4.10 Rozwiaza za pomoca wyznacznikw c 2x y 5z 3x + 4y 2z 3x 2y + 4z 74 ukad rwna n = 0 = 11 = 11 (201) x2 = t2 x5 = t3 t1 , t2 , t3 R (200)
Widzimy, ze kazdy minor stopnia 3 macierzy C jest rwny 0, a wyznaczniki 1 0 0 1 M2A = 0 1 = 1 i M2C = 1 0 = 1
R = 0 0 0 1 0 0 0 0 1 1 1 0 0 R 0 0 0 1 1 = 0 0 0 0 0
1 1 1 1
. 1 . 1 . . 1 . 1 . . 3 . 1 . . 1 . 1 . . 2 . 0 . . 4 . 0 . . 1 . 1 . . 2 . 0 . . 0 . 0 . . 1 . 1 . . 1 . 0 . . 0 . 0 .
. w2 w1 w3 w1 . . w3 2w2 1 w2 2
1 0 0
w1 + w2
MATEMATYKA
Rozwiazaniem sa liczby x1 = 3, x2 = 1, x3 = 1.
Ukad jest ukadem Cramera, gdyz D 6= 0. Obliczamy wartoci wyznacznikw D1 , D2 i D3 . s Mamy 0 1 5 2 0 5 2 1 0 4 2 = 396 D2 = 3 11 2 = 132 D3 = 3 4 11 = 132 D1 = 11 11 2 3 11 3 2 11 4 4 Przykad 4.11 Rozwiaza ukad rwna n c 10x 2y + 8z = 1 5x + y 8z = 0 15x y = 0
= 132
(202)
za pomoca wyznacznikw.
Rozwiazanie 4.11 Stwierdzamy, ze D = 0, ale D1 = 8 6= 0. Oznacza to, ze ukad (202) jest sprzeczny. Przykad 4.12 Rozwiaza ukad rwna n c 2x + y + z = 1 x y + z = 0 4x y + 3z = 1
(203)
Rozwiazanie 4.12 Stwierdzamy, ze D = 0 oraz D1 = D2 = D3 = 0. A wiec ukad (203) jest albo nieoznaczony albo sprzeczny. Aby okreli typ ukadu opucimy (na razie) trzecie s c s rwnanie i rozwiazemy ukad z parametrem 2x + y = 1 z (204) x y = z Jego rozwiazaniem sa liczby x=
1 2z 1+z (205) y= z dowolne 3 3 Podstawiajac je do trzeciego rwnania otrzymujemy 4 1 1 4 8 1 8 (1 2z) z + 3z = z z = 1 3 3 3 3 3 3 3 A wiec (205) speniaja rwniez trzecie rwnanie. Sa rozwiazaniem ukadu (204). Ukad jest ukadem nieoznaczonym. Przykad 4.13 Rozwiaza ukad rwna n c x+y+z =1 x+y+z =0 x+y+z =0
(206)
Rozwiazanie 4.13 Obliczamy wyznaczniki D, D1 , D2 , D3 . Sa one wszystkie rwne 0. D = D1 = D2 = D3 = 0. Mamy ponownie ukad sprzeczny lub nieoznaczony. Odejmujac rwnanie trzecie od pierwszego otrzymujemy, ze 0 = 1. A wiec ukad (206) jest sprzeczny. 75
MATEMATYKA
4.10
Uwarunkowanie macierzy
Ax = b (207)
istotne znaczenie ma tzw. wskanik uwarunkowania macierzy A. z Twierdzenie 4.10 Jezeli 1 , 2 , . . . , n sa wartociami wasnymi macierzy A i 1 < 2 . . . < s n , to liczbe n max cond(A) = = (208) 1 min nazywamy wskanikiem uwarunkowania macierzy A ze wzgledu na zaburzenie prawej strony b. z Warto cond(A) charakteryzuje rwniez wrazliwo rozwiazania ukadu (207) na zaburzenia sc sc macierzy A. Jezeli cond(A) jest duzy, to mwimy, ze macierz A jest le uwarunkowana. W takich z przypadkach rozwiazania zagadnienia (207) sa bardzo czue na zaburzenia prawych stron. Przykad 4.14 Niech A= 1 1 1 1.0001
Nalezy rozwiaza ukad rwna Ax = b dla prawych stron odpowiednio rwnych: b1 = n c 2 2 2 , b2 = i b3 = . 2.0001 2.0002 2.0003 Rozwiazanie 4.14 Przyblizone wartoci wasne macierzy A sa rwne 1 = 4.9999 105 i s 2 = 2.0001, a wskanik uwarunkowania macierzy cond(A) = 40002. Warto ta sugeruje, ze z sc A jest le uwarunkowana. Czy rzeczywicie tak jest? Otz: z s 2 1. Dla b1 = konstruujemy ukad rwna n 2.0001 x + y =2 x + 1.0001y = 2.0001 Jego rozwiazaniami sa wartoci: {x = 1.0; y = 1.0}. s 2. Rozwiazmy ten sam ukad z nieznacznie zaburzona prawa strona (czesto nazywana warun 2 mamy kiem poczatkowym). Dla b2 = 2.0002 x + y =2 x + 1.0001y = 2.0002 Rozwiazaniami sa liczby: {x = 0; y = 2.0}. Wyranie inne niz w poprzednim przypadku. z 2 3. Natomiast dla b3 = otrzymujemy 2.0003 x + y =2 x + 1.0001y = 2.0003 Powyzszy ukad ma rozwiazania: {x = 1.0; y = 3.0}. Jak widzimy, jeszcze inne. 76
MATEMATYKA
Wniosek 4.1 Ukady rwna ze le uwarunkowanymi macierzami sa zagadnieniami niepopran z wnie postawionymi. Wniosek 4.2 Mwimy, ze zagadnienie jest poprawnie postawione, jezeli maym zmianom warunkw poczatkowych (prawym stronom) odpowiadaja mae zmiany rozwiazania. Przykad 4.15 Niech A= 0.0001 1 1 1
Nalezy rozwiaza ukad rwna Ax = b dla prawych stron z poprzedniego przykadu. n c Rozwiazanie 4.15 Przyblizone wartoci wasne macierzy A sa rwne 1 = 0.61796, 2 = s 1.6181, a wskanik uwarunkowania macierzy cond(A) = 2.6184. Moze to oznacza, ze macierz z c A jest dobrze uwarunkowana. Sprawdzimy to. 2 1. Dla b1 = rozwiazaniem ukadu 2.0001 0.0001x +y = 2 x +y = 2.0001 sa liczby {y = 2.0; x = 1.0001 104 }. 2 2. Dla b2 = 2.0002 0.0001x +y = 2 x +y = 2.0002 liczby {y = 2.0; x = 2.0002 104 }. 2 3. Dla b3 = 2.0003 0.0001x +y = 2 x +y = 2.0003 rozwiazaniami sa {y = 2.0; x = 3.0003 104 }. Analizujac powyzsze przykady mozemy jednoznacznie stwierdzi, ze wskanik uwarunkoc z wania macierzy wpywa w sposb decydujacy na dokadnoc rozwiazania ukadu rwna Ax = s n b. Ponizej przedstawiamy przykady dowolnie wybranych macierzy i ich wskaniki uwarunkoz wania: 0 1 21 5 cond = 1.0 cond = 8.0832 1 0 1 3 2 1 1 2 3 cond 2 1
3 1 2 2 2 5
2 3 1 2 2 5 1 3
1 2 2 5 1 3 2 7
1 1 1 1.000001
= 4.0 106
MATEMATYKA
4.11
Ukady jednorodne
niewiadomych nazywamy ukad = = 0 0
Denicja 4.3 Ukadem jednorodnym n rwna liniowych o n n a11 x1 + a12 x2 + + a1n xn a21 x1 + a22 x2 + + a2n xn ... a x + a x + + a x n1 1 n2 2 nn n x1 = x2 = . . . = xn = 0 Istnienie rozwiaza niezerowych zalezy od wyznacznika n a11 a12 a21 a22 D= ... an1 an2 D 6= 0 ma jedynie zerowe rozwiazanie.
= 0
(209)
(211)
Dowd 4.1 W przypadku D 6= 0 istnieje jedno rozwiazanie. Jest ono dane wzorami Cramera. Poniewaz wszystkie wyrazy wolne sa zerami, to wyznaczniki D1 , D2 , . . . , Dn zawieraja kolumne zerowa. Ich warto jest wiec rwna 0. sc Twierdzenie 4.12 Ukad jednorodny (209) o wyznaczniku rwnym zero D=0 ma, oprcz rozwiaza zerowych, niesko czenie wiele rozwiaza niezerowych. Rozwiazanie n n n oglne jest zalezne od n r parametrw, gdzie n jest liczba niewiadomych, a r rzedem macierzy wspczynnikw. Przykad 4.16 Rozwiaza ukad rwna n c x + y + 2z = 0 2x y + 2z = 0 4x + y + 4z = 0 Rozwiazanie 4.16 Wyznacznik macierzy ukadu 1 1 2 A = 2 1 2 4 1 4
(212)
jest rwny 6. Poniewaz jest rzny od zera, to ukad (212) ma jedynie rozwiazania zerowe: x = y = z = 0. 78
MATEMATYKA
(213)
Poniewaz D = 0, to istnieja rozwiazania niezerowe. Aby je wyznaczy wyodrebniamy z A tzw. c macierz bazowa, ktrej wyznacznik jest rzny od zera. Moze nia by macierz c 2 3 (214) M= 3 2 Konstruujemy ukad rwna z parametrem z: n 2x 3y = z 3x + 2y = 2z Jego rozwiazaniem sa liczby x =
4 z, 13
(215)
y=
7 z, 13
z dowolne.
79
5. ALGEBRA LINIOWA
MATEMATYKA
5
5.1
Algebra liniowa
Denicja przestrzeni wektorowej
Niech bedzie dany niepusty zbir X o elementach a, b, c, . . . , u, v, w, x, y, . . . oraz zbir liczb rzeczywistych R o elementach , , , . . .. Denicja 5.1 Przestrzenia wektorowa X nad ciaem K liczb rzeczywistych (K = R) nazywamy niepusty zbir V , ktrego elementy nazywamy wektorami i w ktrym sa zdeniowane dwie operacje: dodawanie i mnozenie, speniajace nastepujace wasnoci: s 1. dodawanie jest przemienne i aczne x+y =y+x - przemienno sc (x + y) + z = x + (y + z) - aczno sc (216)
2. istnieje element zerowy 0 V , nazywany wektorem zerowym, taki, ze v + 0 = v dla kazdego v V 12 , 3. 0 v = 0, 1 v = v, gdzie 1 i 0 sa odpowiednio jednocia i zerem ciaa K liczb s rzeczywistych, 4. dla kazdego elementu v V istnieje element przeciwny v zawarty w V taki, ze v + (v) = 0, 5. rozdzielno mnozenia wzgledem dodawania sc K, v, w V , K, v V (v + w) = v + w (217) ( + )v = v + v
Denicja 5.2 Element 0x nazywamy elementem zerowym i oznaczamy symbolem , tzn. 0 x = . Twierdzenie 5.1 W przestrzeni wektorowej X istnieje dokadnie jeden element zerowy . Zbir V z dziaaniami + i nazywamy rwniez przestrzenia liniowa i oznaczamy < V, +, >. A wiec przestrze wektorowa jest przykadem przestrzeni liniowej. n Przykadami przestrzeni wektorowych sa: V = Rn : nwymiarowy zbir liczb rzeczywistych, n 1, V = Pn : zbir wielomianw pn (x) = n ak xk stopnia mniejszego lub rwnego n, n 0, k=0 o wspczynnikach ak rzeczywistych,
12
80
MATEMATYKA
5. ALGEBRA LINIOWA
V = C p ([a, b]) : zbir funkcji zmiennej rzeczywistej, ciagych na [a, b] wraz z pochodnymi do rzedu p wacznie, 0 p . Wniosek 5.1 Ukad (X, R, +, ) zozony ze zbioru X, ktry jest zbiorem wektorw odpowiednio 2 na prostej R, na paszczynie R i w przestrzeni R3 ; ciaa liczb rzeczywistych R oraz dwch z dziaa "+- dodawania wektorw i mnozenia ""wektora przez skalar tworzy przestrze wekton n rowa. Wniosek 5.2 Dla dowolnej liczby cakowitej p przestrze C p ([a, b]) jest przestrzenia niesko n n n czenie wymiarowa. Przestrze R ma wymiar rwny n, jest wiec przestrzenia nwymiarowa. n
5.2
Denicja 5.3 Niech w przestrzeni wektorowej X nad ciaem liczb rzeczywistych R bedzie dany ciag nwektorw (ukad wektorw) (x1 , x2 , . . . , xn ) xj X j = 1, 2, . . . , n oraz niech bedzie dany ciag n liczb z ciaa R (1 , 2 , . . . , n ) j R j = 1, 2, . . . , n wwczas wektor w okrelony wzorem s w=
n X j=1
(219)
(220)
j xj
(221)
nazywamy kombinacja liniowa ukadu wektorw (219). Zbir wszystkich kombinacji linio wych (221) ukadu wektorw (219) nazywamy powoka liniowa rozpieta na ukadzie (219), co oznaczamy ) ( n X j xj , j R lin (x1 , x2 , . . . , xn ) = w X; w = (222)
j=1
Przykad 5.1 W przestrzeni wektorowej wyznaczy powoke liniowa generowana przez ukad c wektorw bedacych rozwiazaniem fundamentalnym jednorodnego ukadu rwna liniowych n 3x1 + 2x2 + x3 x4 = 0 3x1 2x2 x3 + x4 = 0 (223) x1 x2 + 2x3 + 5x4 = 0 Rozwiazanie 5.1 Macierz ukadu rwna (223) ma posta n c 3 2 1 1 1 A = 3 2 1 1 1 2 5 (224)
(225)
5. ALGEBRA LINIOWA
MATEMATYKA
Macierz A ma rzad rwny R (A) = rank A = 2. Zatem mamy n R (A) = 4 2 = 2 rozwiazania fundamentalne. Zapisujac ukad rwna (223) w postaci rwnowaznej (225) n otrzymujemy x1 = 5x3 + 9x4 x2 = 7x3 + 14x4 Stad kolejno dla: 1 x3 = 1, x4 = 0 2 x3 = 0, x4 = 1 x1 = 5, x2 = 7 x1 = 9, x2 = 14
Denicja 5.4 Ukad wektorw {v1 , v2 . . . , vn } przestrzeni wektorowej V nazywamy liniowo niezaleznym, jezeli z relacji v=
n X i=1
A wiec: v1 = [5, 7, 1, 0]T , v2 = [9, 14, 0, 1]T . Wobec tego mamy w = 1 v1 + 2 v2 51 + 92 71 + 142 ; j R, j = 1, 2 W = lin (v1 , v2 ) = 1 2
i vi = 1 v1 + 2 v2 + + n vn =
(226)
dla 1 , 2 , . . . , n K wynika, ze 1 = 2 = = n = 0. W przypadku, gdy chociaz jeden wspczynnik i jest rzny od zera, ukad nazywamy ukadem liniowo zaleznym. Xn Jezeli istnieja takie liczby 1 , 2 , . . . , n K nie wszystkie rwne zero, ze i vi = i=1 1 v1 + 2 v2 + + n vn = , to wektory v1 , v2 . . . , vn sa liniowo zalezne. Jezeli wektory v1 , v2 . . . , vn sa liniowo niezalezne, to wektor v mozna przedstawi w postaci c Xn v= i vi wtedy i tylko wtedy, gdy wektory v1 , v2 . . . , vn , v sa liniowo zalezne. i=1 Denicja 5.5 Kazdy ukad liniowo niezaleznych wektorw przestrzeni wektorowej V nazywamy baza tej przestrzeni. Denicja 5.6 Niech bedzie dana macierz A rzedu R (A) , R > 0. W macierzy tej istnieje co najmniej jedna podmacierz kwadratowa stopnia R, o wyznaczniku rznym od zera. Nazywamy ja macierza bazowa. Jej wyznacznik nazywamy minorem bazowym. Jest to minor niezero wy. Wiersze i kolumny, w ktrych lezy ta macierz, nazywamy bazowymi, pozostae wiersze i kolumny nazywamy niebazowymi. W przestrzeni Rn istnieja ukady n wektorw liniowo niezaleznych (baza przestrzeni), a kazdy ukad n + 1 wektorw jest liniowo zalezny. Najprostsza baza przestrzeni Rn jest ukad n wektorw w postaci: 1 0 0 0 1 0 v2 = . vn = . v1 = . . . . . . . 0 0 1 82
MATEMATYKA
5. ALGEBRA LINIOWA
Przykad 5.2 Wykaza, ze w przestrzeni R3 kazde 4 wektory sa liniowo zalezne. c Rozwiazanie 5.2 Mamy pokaza, ze jezeli c a11 a12 x2 = a22 x1 = a21 a31 a32 a13 x3 = a23 a33 a14 x4 = a24 a34
i nalezy wykaza, ze posiada on co najmniej jedno rozwiazanie niezerowe (1 , 2 , 3 , 4 ). c atwo zauwazy, ze R (A) = R (C) 3, a poniewaz liczba niewiadomych wynosi 4, c wiec zbir rozwiaza ukadu (227) jest co najmniej jednoparametrowa rodzina, czyli oprcz n rozwiazania (0, 0, 0, 0) zawiera jeszcze inne rozwiazania. Przykad 5.3 Wyznaczy macierz bazowa macierzy c 3 2 1 1 A= 3 2 1 0 3 2 1 0
to istnieja takie 1 2 , 3 , 4 nie wszystkie rwne zero, ze 1 x1 + 2 x2 + 3 x3 + 4 x4 = , 0 = 0 . Otrzymujemy stad ukad rwna n 0 a11 1 + a12 2 + a13 3 + a14 4 = 0 a21 1 + a22 2 + a23 3 + a24 4 = 0 (227) a31 1 + a32 2 + a33 3 + a34 4 = 0
Rozwiazanie 5.3 Rzad macierzy A jest rwny 2, poniewaz wszystkie minory trzeciego stopnia sa rwne zeru. Wrd minorw stopnia drugiego istnieja niezerowe s 2 1 3 1 1 1 1 0 lub 2 0 lub 3 0 1 1 1 0
Denicja 5.7 Jezeli ukad {u1 , u2 . . . , un } jest baza przestrzeni wektorowej V , to wyrazenie v = v1 u1 +v2 u2 + +vn un nazywamy rozkadem wektora v w tej bazie, a liczby v1 , v2 , . . . , vn K nazywamy wsprzednymi wektora v w bazie {u1 , u2 . . . , un }. Twierdzenie 5.2 Jezeli liczba wierszy macierzy jest wieksza od rzedu macierzy, to kazdy wiersz niebazowy jest liniowa kombinacja wierszy bazowych. Twierdzenie 5.3 Jezeli liczba kolumn macierzy jest wieksza od rzedu macierzy, to kazda kolumna niebazowa jest liniowa kombinacja kolumn bazowych. Twierdzenie 5.4 Kazda przestrze wektorowa X nad ciaem R posiada baze. n 83
5. ALGEBRA LINIOWA
MATEMATYKA
Wasnoc 5.1 Niech baza przestrzeni wektorowej V bedzie n wektorw. Kazdy ukad liniowo s niezaleznych wektorw przestrzeni V zawiera co najwyzej n elementw. Liczbe n nazywamy wymiarem przestrzeni wektorowej V i oznaczamy dim(V ) = n. Wasnoc 5.2 Jezeli dla kazdego n zawsze istnieje n liniowo niezaleznych wektorw przestrzeni s V , to taka przestrze wektorowa nazywamy przestrzenia nieskoczenie wymiarowa. n n 1 1 2 1 x2 = x3 = 3 1 1 sa liniowo niezalezne i przedstawi wektor x = 0 w postaci x = 1 x1 + 2 x2 + 3 x3 . c 1 Przykad 5.4 Wykaza, ze wektory c 0 1 x1 = 1
Rozwiazanie 5.4 Do wykazania liniowej niezaleznoci wektorw x1 , x2 , x3 wystarczy stwier s dzi, ze ukad rwna c n 2 + 3 = 0 1 + 22 + 3 = 0 (228) 1 + 32 + 3 = 0 0 1 1 posiada jedynie rozwiazanie zerowe (0, 0, 0). Tak jest istotnie, gdyz wyznacznik 1 2 1 = 1, 1 2 1 a wiec ukad (228) jest ukadem Cramera. Aby otrzyma 1 , 2 , 3 takie, ze x = 1 x1 + 2 x2 + 3 x3 nalezy rozwiaza ukad rwna c n c 2 + 3 = 1 1 + 22 + 3 = 0 1 + 32 + 3 = 1 Jego rozwiazaniem jest trjka liczb (0, 1, 2). Stad x = x2 2x3 . Przykad 5.5 Wykaza, ze w przestrzeni R4 ukad wektorw c 1 2 1 2 3 2 x2 = x3 = x1 = 1 1 2 2 2 4 jest liniowo niezalezny. Rozwiazanie 5.5 Pokazemy, ze ukad rwna n 1 + 22 21 + 32 1 + 2 21 22
+ 3 + 23 + 23 43
=0 =0 =0 =0
ma zerowe rozwiazanie. W tym celu przy pomocy przeksztace (operacji) elementarnych n przeksztacimy macierz A powyzszego ukadu rwna do rwnowaznej postaci. Mamy wiec: n 84
MATEMATYKA
5. ALGEBRA LINIOWA
1. wiersz pierwszy mnozymy przez (2) i dodajemy do wiersza drugiego, nastepnie wiersz pierwszy mnozymy przez (1) i dodajemy do trzeciego 1 2 1 1 2 1 0 1 2 0 3 2 = A = 0 1 1 1 1 2 2 2 4 2 2 4 1 2 1 1 2 1 0 1 0 0 1 0 = 0 1 1 0 1 1 0 0 0 2 2 4 3. wiersz trzeci mnozymy przez (1) i dodajemy do pierwszego 1 3 0 1 2 1 0 1 0 0 1 0 0 1 1 = 0 1 1 0 0 0 0 0 0
2. wiersz pierwszy mnozymy przez (2), trzeci przez (2) i dodajemy do wiersza czwartego
4. wiersz drugi mnozymy przez (3) i dodajemy do wiersza pierwszego, w wiersz drugi mno zymy przez (1) i dodajemy do wiersza trzeciego 1 0 0 1 3 0 0 1 0 0 1 0 0 1 1 = 0 0 1 0 0 0 0 0 0 5. wiersz drugi mnozymy przez (1) 1 0 0 1 0 0 1 0 0 1 = 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 1 0
Otrzymujemy zatem ukad 1 = 0, 2 = 0, 3 = 0. Wobec tego ukad wektorw (x1 , x2 , x3 ) jest liniowo niezalezny. c Przykad 5.6 W przestrzeni wektorowej R3 wyznaczy baze podprzestrzeni V rozpietej na wektorach 1 1 2 v2 = 3 v3 = 0 v1 = 1 2 0 3 85
5. ALGEBRA LINIOWA
MATEMATYKA
Stad rank (A) = 2. Baze przestrzeni V stanowia na przykad wektory v1 i v2 . Zatem V = lin (v1 , v2 ).
Rozwiazanie 5.6 Wystarczy zbada liniowa zalezno ukadu wektorw (v1 , v2 , v3 ). W tym c sc celu badamy za pomoca przeksztace elementarnych rzad macierzy A utworzonej z wektorw n v1 , v2 , v3 . Otrzymujemy 1 1 2 0 0 0 3 0 = 0 3 0 A= 1 2 0 3 2 0 0
Przykad 5.7 W przestrzeni wektorowej R5 znale baze i wymiar podprzestrzeni V generowazc nej ukadem rwna n 3x1 + 2x2 + x3 + 3x4 + 5x5 = 0 x3 x4 3x5 = 0 (229) 2x3 2x4 6x5 = 0
A wiec rzad macierzy A wynosi rank (A) = 2. Zatem mamy n rank (A) = 5 2 = 3 wektory stanowiace fundamentalny ukad rozwiaza . Aby je wyznaczy zapiszemy ukad rwna (229) c n n w postaci uwzgledniajacej prawa strone (230): 9 x + 6 x2 + 2x3 + x4 =0 4 1 4 = 3 4 x1 2 x2 x3 + x5 = 0 4 x4 = 9 x1 6 x2 2x3 4 4 = 3 x5 = x + 2 x2 + x3 4 1 4 Stad odpowiednio dla a) x1 = 1, x2 = 0, x3 = 0, x4 = 9 , x5 = 3 4 4 b) x1 = 0, x2 = 1, x3 = 0, x4 = 3 , x5 = 2 2 4 c) x1 = 0, x2 = 0, x3 = 1, x4 = 2, x5 = 1 otrzymujemy ukad wektorw
Rozwiazanie 5.7 Baza podprzestrzeni V sa wektory stanowiace fundamentalny ukad rozwia za ukadu rwna (229). Fundamentalny ukad rozwiaza wyznaczamy stosujac przeksztacenia n n n elementarne macierzy A ukadu (229). W ich wyniku otrzymujemy 9 6 3 2 1 3 5 2 1 0 4 4 A = 0 0 1 1 3 = 3 2 1 0 1 (230) 4 4 0 0 2 2 6 0 0 0 0 0
v1 = 9 4
3 4
1 0 0
v2 = 3 2
2 4
0 1 0
v3 =
0 0 1 2 1
MATEMATYKA
5. ALGEBRA LINIOWA
5.3
Jezeli wektory v10 , v20 , . . . , vn0 wyrazaja sie w bazie v1 , v2 , . . . , vn wzorami v10 = p110 v1 + p210 v2 + + pn10 vn 0 v2 = p120 v1 + p220 v2 + + pn20 vn vn0 = p1n0 v1 + p2n0 v2 + + pnn0 vn N = SP stad P = S1 N
Denicja 5.8 Niech w nwymiarowej przestrzeni wektorowej X nad ciaem R beda dane dwie bazy N = (v10 , v20 , . . . , vn0 ) nowa S = (v1 , v2 , . . . , vn ) stara (231)
(232)
s to macierz P = [pjj 0 ] nazywamy macierza przejcia od bazy S do bazy N (od bazy starej do bazy nowej). Ostatnie wzory mozna zapisa w postaci macierzowej c (233)
lub w postaci indeksowanej z wykorzystaniem konwencji sumacyjnej Einsteina (sumowanie po powtarzajacych sie indeksach od 1 do n) vj 0 = pjj 0 vj j = 1, 2, . . . , n (234)
A poniewaz macierz P jest nieosobliwa, to mamy S = NP1 lub vj = pj 0 j vj 0 (236) Macierz P1 nazywamy macierza przejcia od bazy N do bazy S (od bazy nowej do bazy s starej). Przykad 5.8 W przestrzeni R4 dane sa dwie bazy 1 1 2 1 e2 = e1 = S = (e1 , e2 , e3 , e4 ) : 1 1 0 1 N = (v1 , v2 , v3 , v4 ) : 2 1 v1 = 0 1 1 2 e3 = 1 1 1 1 e4 = 0 1 1 3 v4 = 1 2 (235)
Wyznaczy macierz przejcia z bazy S do bazy N. c s Rozwiazanie 5.8 Macierze S i N maja posta c 1 1 1 1 2 1 2 1 S= 1 1 1 0 0 1 1 1 87
0 1 v2 = 2 2
2 1 v3 = 1 2
2 1 N= 0 1
0 2 1 1 1 3 2 1 1 2 2 2
(237)
Stad
0 1 1 1 1 1 0 0 = 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 P= 0 0 0 1 1 0 0 0 1 1 1 1 1 0
1 1 x oraz x = Px0 = 0 0
0 1 1 0
0 0 1 1
1 1 0 x (239) 1 0 (240)
88
MATEMATYKA
6. WEKTORY W PRZESTRZENI R3
6
6.1
Wektory w przestrzeni R3
Skalary i wektory
Wielko zyczna, ktra mozemy wyrazi za pomoca jednej liczby nazywamy skalarem, sc c czyli wielko a bezkierunkowa. Skalarem jest masa, temperatura, czas, praca. Jezeli sci do okrelenia pewnej wielko zycznej nie wystarcza jej miara liczbowa, lecz trzeba poda s sci c kierunek i zwrot, to mwimy, ze jest to wielkoc kierunkowa. Przykadami wielkoci s s kierunkowych sa predko, przyspieszenie, sia. Wielko kierunkowe przedstawia sie za sci sc pomoca wektorw (odcinkw skierowanych), a zwiazki miedzy tymi wielko sciami za pomoca dziaa na wektorach. Moga one by wykonywane metoda wykrelna lub rachunkowa. Z n c s metody wykrelnej korzysta sie gwnie wtedy, gdy rozwazane wektory leza w jednej paszczys z nie. Metoda rachunkowa (analityczna) polega na wprowadzeniu odpowiedniego ukadu wsprzednych i wyrazeniu kazdego wektora przestrzeni za pomoca trjki liczb (zwanych wsprzed nymi wektora) i zamiast dziaa geometrycznych na wektorach wykonujemy odpowiednie n dziaania rachunkowe na ich wsprzednych. Nastepnie z otrzymanych wynikw odczytujemy trec geometryczna. s Denicja 6.1 (Wektora) Wektorem nazywamy uporzadkowana pare punktw. Pierwszy z tych punktw nazywamy poczatkiem wektora albo punktem zaczepienia wektora, a drugi - ko cem wektora. Wektor n o poczatku A i ko cu B oznaczamy AB i przedstawiamy na rysunku w postaci odcinka AB n zakoczonego w punkcie B grotem strzaki. Wektorem zerowym nazywamy wektor, ktrego n poczatek i koniec pokrywaja sie. Wektor zerowy oznaczamy zerem: 0. Denicja 6.2 (Moduu wektora) Moduem (czyli dugocia) wektora nazywamy dugo odcinka czacego poczatek wektora s sc z jego kocem. Modu wektora zerowego jest zerem. Modu wektora niezerowego jest liczba n dodatnia. Modu wektora AB oznaczamy (241) AB lub AB |v| lub |v| lub v (242)
Czesto oznaczamy wektor jedna litera: w pismie recznym litera ze strzaka, np. v, w druku litera pogrubiona v. Wwczas modu wektora oznaczamy
Linia dziaania wektora Jezeli punkty A, B leza na prostej l, to mwimy, ze wektor AB lezy na prostej l i ze prosta l jest linia dziaania wektora AB. 6.1.1 Rwnolegoc i prostopadoc wektorw s s
Podamy twierdzenie: Twierdzenie 6.1 Dwa wektory niezerowe nazywamy rwnolegymi, jezeli linie dziaania tych wektorw sa rwnolege. Relacje te oznaczamy znakiem k. Jest ona 89
MATEMATYKA
a k a
a
(243) (244)
(a k b b k a)
ab
(245)
Wektor zerowy jest rwnolegy do wektora niezerowego. Twierdzenie 6.2 Dwa wektory niezerowe nazywamy prostopadymi, jezeli linie dziaania tych wektorw sa prostopade. Linie te moga sie przecina lub nie mie punktu wsplnego. Relacje te oznaczamy . Jest c c ona symetryczna. Wektor zerowy jest prostopady do wektora niezerowego. 6.1.2 Kierunek i zwrot wektora
Pojecia te opisuja denicje: Denicja 6.3 Kierunkiem wektora niezerowego nazywamy kierunek prostej, na ktrej lezy wektor. Denicja 6.4 Zwrotem wektora niezerowego AB nazywamy ten zwrot prostej AB, w ktrym punkt A poprzedza punkt B. Dwa niezerowe wektory rwnolege maja ten sam kierunek, ich zwroty moga by zgodne lub c przeciwne. Rozrzniamy wiec: wektory zgodnie rwnolege i wektory przeciwnie rwnolege. Wektor zerowy nie ma kierunku ani zwrotu. Wniosek 6.1 Wektor niezerowy jest okrelony, jezeli znamy jego poczatek, kierunek, zwrot i s modu. 6.1.3 Rwnoc wektorw s
F D L E B
Dwa wektory niezerowe nazywamy rwnymi, jezeli maja ten sam kierunek, ten sam zwrot i rwne moduy (rys. 14). Kazde dwa wektory zerowe sa rwne. Wektory AB i CD sa rwne wtedy i tylko wtedy, gdy rodek s S1 odcinka AD pokrywa sie ze rodkiem S2 odcinka BC. s Termin rwnoc w odniesieniu s do wektorw nie oznacza identycznoci, bowiem dwa wektory s rwne moga mie rzne punkty c zaczepienia, a wwczas nie sa identyczne.
S1 = S2
90
MATEMATYKA
6. WEKTORY W PRZESTRZENI R3
6.2
Dodawanie wektorw
Niech beda dane dwa wektory u, v. Jezeli w dowolnie obranym punkcie A zaczepimy wektor AB = u, a nastepnie w punkcie B zaczepimy wektor BC = v, to wektor AC nazywamy suma wektorw u, v zaczepiona w punkcie A i piszemy AC = u + v
B C
(246)
v w
v
v u+
D
u v
A
u+v+w
W mechanice dodawane wektory u, v nazywamy skadowymi lub skadnikami, wynik dodawania u+v wektorem wypadkowym, gure utworzona z odcinkw AB, BC a cun chem wektorw, punkt A poczatkiem a cucha, punkt C ko cem a cucha, a wektor n n n AC wektorem zamykajacym. Twierdzenie 6.3 Suma dowolnych wektorw u, v zaczepiona w pewnym punkcie i suma tych samych wektorw zaczepiona w dowolnym innym punkcie sa wektorami rwnymi. Mwimy wiec, ze suma wektorw nie zalezy od jej punktu zaczepienia. Twierdzenie 6.4 Dla dowolnych wektorw u, v zachodzi rwno sc u+v =v+u Dodawanie wektorw jest przemienne. sc Twierdzenie 6.5 Dla dowolnych trzech wektorw u, v, w zachodzi rwno (u + v) + w = u + (v + w) Dodawanie wektorw jest aczne. Twierdzenie 6.6 Suma wektorw rwnolegych jest wektorem rwnolegym do tych wektorw
v u u v
(247)
(248)
u+v
u+v
91
MATEMATYKA
Przedstawimy twierdzenia: Twierdzenie 6.7 Jezeli dwa wektory sa zgodnie rwnolege (rys. 16), to modu ich sumy rwna sie sumie moduw tych wektorw |u + v| = |u| + |v| (249)
Twierdzenie 6.8 Jezeli dwa wektory sa przeciwnie rwnolege (rys. 16), to modu ich sumy rwna sie moduowi rznicy moduw tych wektorw |u + v| = ||u| |v|| (250)
Twierdzenie 6.9 Jezeli dwa wektory sa niezerowe i nierwnolege (patrz rys. 15), to modu ich sumy jest mniejszy od sumy moduw tych wektorw, a wiekszy od moduu rznicy moduw tych wektorw ||u| |v|| < |u + v| < |u| + |v| (251)
Twierdzenie 6.10 Modu sumy dowolnych dwch wektorw jest nie wiekszy od sumy moduw tych wektorw i nie mniejszy od moduu rznicy moduw tych wektorw ||u| |v|| |u + v| |u| + |v| Jest to uoglnione prawo trjkata. 6.2.2 Wektory przeciwne (252)
Dwa wektory niezerowe nazywamy wzajemnie przeciwnymi, gdy maja rwne moduy i sa przeciwnie rwnolege (patrz rys. 17). Wektorem przeciwnym do wektora zerowego jest wektor zerowy.
u-v
v
Rysunek 17: Wektory przeciwne. Rysunek 18: Rznica wektorw.
6.3
Odejmowanie wektorw
Odejmowanie deniujemy jako dziaanie odwrotne do dodawania. Rznica dwch wektorw, z ktrych pierwszy nazywamy odjemna, a drugi odjemnikiem, nazywamy wektor, ktry dodany do odjemnika daje w wyniku odjemna: u v = w oznacza, ze v + w = u 92 (253)
MATEMATYKA
6. WEKTORY W PRZESTRZENI R3
Twierdzenie 6.11 Jezeli odjemna i odjemnik maja wsplny punkt zaczepienia, to rznica jest wektor poprowadzony od koca odjemnika do ko ca odjemnej (rys. 17). n n Twierdzenie 6.12 Rznica dwch wektorw jest suma odjemnej i wektora przeciwnego do odjemnika (rys. 19). Rznica wektorw rwnolegych jest wektorem rwnolegym do tych wektorw. Dla moduu rznicy dowolnych dwch wektorw zachodzi nierwno sc ||u| |w|| |u v| |u| + |v| (uoglnione prawo trjkata). Mnozenie wektora przez liczbe Iloczynem wektora u i liczby k nazywamy wektor, ktry: jest rwnolegy do wektora u, ma dugo rwna |k| u, sc ma zwrot wektora u, jezeli k > 0, u 6= 0, wzglednie zwrot wektora u, jezeli k < 0, u 6= 0. Wektor ten oznaczamy13 ku lub uk (255) (254)
-v
u-v u u
6.4
Wersory
Denicja 6.5 Wektor o module rwnym 1 nazywamy wersorem. Wersorem osi nazywamy wersor zgodnie rwnolegy z ta osia. Wersor osi x (odcietej) 0 oznaczamy x . Osia wersora lub osia wersora niezerowego nazywamy o zgodnie rwnoles ga do wektora. Wersorem wektora niezerowego u nazywamy wektor u/u, ktry oznaczamy u0 . Zatem u0 =
13
u u
(256)
Bardzo czesto wystepuja pojecia: kolinearnoc i komplanarnoc. Wektory nazywamy kolinearnymi, je s s sli po zaczepieniu ich we wsplnym poczatku leza na jednej prostej. Dla dowolnego wektora u i dowolnej liczby k wektor ku jest kolinearny z wektorem u. Wektory nazywamy komplanarnymi, je po zaczepieniu we wsplnym sli poczatku leza w jednej paszczynie. Dla dowolnych wektorw u i v i dowolnych liczb t i s wektor tu + sv jest z komplanarny z wektorami u i v.
93
6. WEKTORY W PRZESTRZENI R3
MATEMATYKA
6.5
Denicja 6.6 Iloczynem skalarnym dwch wektorw u, v nazywamy liczbe, ktra oznacza my symbolem uv i ktra w przypadku, gdy oba wektory u, v sa niezerowe, jest rwna iloczynowi moduw tych wektorw pomnozonemu przez kosinus kata miedzy nimi (rys. 19) u v = uv cos{u, v} (257)
i ktra jest zerem w przypadku, gdy co najmniej jeden z tych wektorw jest zerowy lub wektory u i v sa prostopade. 6.5.1 Wasno iloczynu skalarnego sci
Z denicji iloczynu skalarnego wynikaja ponizsze twierdzenia. Twierdzenie 6.13 Iloczyn skalarny dwch wektorw u, v jest zerem wtedy i tylko wtedy, gdy wektory te sa prostopade u v = 0 u v (258) Iloczyn skalarny dowolnego wektora u z tym samym wektorem jest rwny kwadratowi moduu tego wektora u u = u2 (259) Twierdzenie 6.14 Dla dowolnych wektorw u, v, a, b i dowolnej liczby k zachodza rwnoci s uv =vu (ku) v = k (u v) = u (kv) u (a + b) = u a + u b przemienno mnozenia skalarnego sc aczno mnozenia skalarnego i mnozenia wektora przez lisc czbe rozdzielno mnozenia skalarnego wzgledem dodawania wesc ktorw (260)
Wniosek 6.2 Praca. Jezeli pod dziaaniem niezmiennej siy F punkt materialny przesuwa sie o wektor s, to iloczyn skalarny siy F i przesuniecia s L=Fs nazywamy praca siy F wzduz przesuniecia s. Przestawienie cykliczne. Przestawieniem cyklicznym (koowym) ciagu n wyrazowego nazywamy przeksztacenie, w ktrym pierwszy wyraz staje sie drugim, drugi - trzecim, itd., ostatni - pierwszym. Stosujac przestawienie cykliczne do trjki wektorw otrzymujemy kolejno (u, v, w) (w, u, v) (v, w, u) (u, v, w) (262) (261)
94
MATEMATYKA
6. WEKTORY W PRZESTRZENI R3
6.6
z
Orientacja przestrzeni
z
Przestrzenny prostoliniowy ukad wsprzednych nazywamy prawoskretnym, jezeli trzema palcami prawej reki mozemy pokaza osie tego ukadu: c
P(+)
y x
L()
o x - wyprostowanym kciukiem; s
x y
Mwimy wwczas, ze przestrze zostaa zorienton wana. Jezeli w przestrzeni zorientowanej trjka wektorw jest zgodnie skretna z obranym ukadem wsprzednych, to mwimy, ze ma orientacje dodatnia. W zyce przyjeto, ze prawoskretne trjki maja orientacje dodatnia.
Rysunek 21: Orientacja przestrzeni.
6.7
Iloczyn wektorowy
Denicja 6.7 Iloczynem wektorowym pary wektorw (u, v) w przestrzeni zorientowanej nazywamy wektor, ktry oznaczamy symbolem [u, v] lub u v i ktry w przypadku, gdy u k v jest wektorem zerowym, natomiast, jezeli u / v, to wektor uv ma: modu rwny uv sin{u, v}, kierunek prostopady do u i prostopady do v, zwrot taki, aby trjka wektorw (u, v, u v) miaa orientacje dodatnia. 6.7.1 Wasno iloczynu wektorowego sci
Sa one opisane w ponizszych twierdzeniach: Twierdzenie 6.15 Iloczyn wektorowy pary wektorw u, v jest wektorem zerowym wtedy i tylko wtedy, gdy wektory te sa rwnolege u v = 0 u k v Iloczyn wektorowy dowolnego wektora u i tego samego wektora jest wektorem zerowym uu=0 (264) (263)
Iloczyn wektorowy pary wektorw nierwnolegych ma modu rwny polu rwnolegoboku zbudowanego na tych wektorach (po przeniesieniu ich do wsplnego poczatku). 95
6. WEKTORY W PRZESTRZENI R3
MATEMATYKA
Twierdzenie 6.16 Dla dowolnych wektorw u, v, w i dowolnej liczby k zachodza nastepujace rwnoci s u v = v u antyprzemienno mnozenia wektorowego sc (ku) v = k (u v) = u (kv) (u + v) w = u w + v w aczno mnozenia z mnozeniem przez liczbe sc rozdzielno mnozenia wzgledem dodawania sc (265)
Przykad 6.1 Niech (i, j, k) bedzie ortogonalna trjka wersorw o orientacji dodatniej. Wyz naczy iloczyny skalarne i wektorowe wersorw. c Rozwiazanie 6.1 Mamy ii=1 ij=0 ik=0 jk=0 jj=1 kk=1 ij=k jk=i ki=j j i = k k j = i i k = j ii=0 jj=0 kk=0
(266)
oraz
(i + j) j = k
(i j) (i + j) = 2k
(267)
6.8
Iloczyn mieszany
(u v) w (268)
Denicja 6.8 Iloczynem mieszanym trjki wektorw u, v, w nazywamy liczbe ktra otrzymujemy mnozac iloczyn wektorowy u v skalarnie przez w. Iloczyn mieszany oznaczamy tez symbolem [u, v, w] (269) Twierdzenie 6.17 Iloczyn mieszany [u, v, w] trjki wektorw rwna sie objetoci rwnolego s s cianu zbudowanego na tych wektorach (po zaczepieniu ich we wsplnym poczatku) wzietej ze znakiem +, jezeli orientacja trjki jest dodatnia: [u, v, w] = V Twierdzenie 6.18 Iloczyn mieszany [u, v, w] jest zerem wtedy i tylko wtedy, gdy wektory u, v, w leza w jednej paszczynie. z [u, v, w] = 0 u, v, w leza w jednej paszczynie z (270) [u, u, w] = 0 poniewaz (u u) = 0
Twierdzenie 6.19 Iloczyn mieszany [u, v, w] nie zmienia wartoci, jezeli zachowujac kolejs no wektorw przestawiamy mnozenie wektorowe z mnozeniem skalarnym sc lub jezeli zmienimy kolejno wektorw, przestawiajac je cyklicznie sc [u, v, w] = [w, u, v] = [v, w, u] [u, v, w] = (u v) w = u (v w)
(271) (272)
Iloczyn mieszany zmienia warto na przeciwna, jezeli w nim przestawimy ze soba ktrekolwiek sc dwa wektory [u, v, w] = [v, u, w] = [w, v, u] = [u, w, v] (273) 96
MATEMATYKA
6. WEKTORY W PRZESTRZENI R3
6.9
6.10
Prostokatnym kartezja skim ukadem wsprzednych w przestrzeni nazywamy ukad trzech n wzajemnie prostopadych osi, majacych wsplny poczatek i wsplna jednostke dugo sci. Oznaczamy go 0xyz. Przestrze , w ktrej n wprowadzono ukad 0xyz nazywamy przestrzenia 0z 0xyz. Kazdemu punktowi przestrzeni odpowiada wzajemnie jednoznacznie uporzadkowana trjka P liczb bedacych wsprzednymi tego punktu. Zapi sujemy to nastepujaco 0 0x P = (x, y, z)
0y
punktu
Niech u bedzie dowolnym wektorem przestrzeni 0xyz. Jego rzuty na osie ukadu oznaczamy rzuty u rzutz u (276)
rzutx u
Sa to wektory skadowe wektora u, ktry jest ich suma u = rzutx u + rzuty u + rzutz u (277)
Miary tych rzutw sa liczbami, ktre nazywamy wsprzednymi wektora u na osiach ukadu. Oznaczamy je uy uz ux Wprowadzajac wersory osi ukadu i otrzymujemy zwiazki rzutx u = ux i rzuty u = uy j rzutz u = uz k (278) j k
Kazdemu wektorowi przestrzeni odpowiada uporzadkowana trjka liczb bedacych jego wsprzednymi w danym ukadzie u = [ux , uy , uz ] (280) 97
6. WEKTORY W PRZESTRZENI R3 Twierdzenie 6.20 Dwa wektory sa rwne wtedy i tylko tych wektorw sa rwne. Lx = Px Ly = Py L = P Lz = Pz 6.10.1
(281)
Twierdzenie 6.21 Niech beda dane w przestrzeni 0xyz dowolne wektory u = [ux , uy , uz ] , v = [vx , vy , vz ] , w = [wx , wy , wz ] (282)
oraz liczby rzeczywiste a, b, c. Dziaania na tych wektorach wyrazaja sie za pomoca wsprzednych u+v uv cu au + bv uv = = = = = [ux + vx , uy + vy , uz + vz ] [ux vx , uy vy , uz vz ] [cux , cuy , cuz ] [aux + bvx , auy + bvy , auz + bvz ] c ux vx + uy vy + uz vz dowd na wiczeniach (283) (284) (285) (286) (287)
(288)
(289)
(dowd na wiczeniach) c
6.10.2
Modu wektora
Mwi o nim twierdzenie: Twierdzenie 6.22 Modu wektora jest rwny pierwiastkowi sumy kwadratw wsprzednych wektora. Jezeli u = [ux , uy , uz ], to u= q u2 + u2 + u2 x y z 98 (290)
MATEMATYKA
6. WEKTORY W PRZESTRZENI R3
6.11
Wektory te sa prostopade wtedy i tylko wtedy, gdy ich iloczyn skalarny jest zerem ux vx + uy vy + uz vz = 0 (292)
Wektory te sa rwnolege wtedy i tylko wtedy, gdy ich iloczyn wektorowy jest wektorem zerowym uy vz uz vy = 0 uz vx ux vz = 0 ux vy uy vx = 0 (293)
Kat miedzy tymi wektorami wyznaczamy z zaleznoci s 1 (ux vx + uy vy + uz vz ) cos {u, v} = uv jezeli u 6= 0, v 6= 0.
(294)
6.12
Przykady
Przykad 6.2 Wykaza suszno zaleznoci u v = ux vx + uy vy + uz vz . c sc s Rozwiazanie 6.2 Wykonujemy mnozenie u v = (iux + juy + kuz ) (ivx + jvy + kvz ) = = iiux vx + ijuy vx + ikuz vx + ijux vy + jjuy vy + +kjuz vy + ikux vz + jkuy vz + kkuz vz Poniewaz i i = j j = k k = 1, a pozostae iloczyny mieszane i j = i k = j k = j i = k i = k j = 0, zatem pozostaja wyrazenia ux vx , uy vy , uz vz . Stad u v = ux vx + uy vy + uz vz . Przykad 6.3 Wyprowadzi wzr na iloczyn wektorowy u v. c Rozwiazanie 6.3 Mnozymy wektorowo dwie sumy (wazna jest kolejno wektorw - nie ma sc przemiennoci mnozenia wektorw) s uv = (iux + juy + kuz ) (ivx + jvy + kvz ) = = (i i) ux vx + (j i) uy vx + (k i) uz vx + (i j) ux vy + (j j) uy vy + + (k j) uz vy + (i k) ux vz + (j k) uy vz + (k k) uz vz Pamietamy (patrz (288)) zasade mnozenia wektorowego wersorw. Otrzymamy zatem: u v = 0 kuy vx + juz vx + kux vy + 0 iuz vy jux vz + iuy vz + 0 = i j k u u u u u u = i y z j x z + k x y = ux uy uz vx vz vx vy vy vz vx vy vz 99 = i (uy vz uz vy ) + j (uz vx ux vz ) + k (ux vy uy vx ) =
MATEMATYKA
Rozwiazanie 6.4 Poniewaz [u, v, w] = (uv)w, to korzystajac z wyprowadze z poprzedniego n zadania otrzymujemy ux uz ux uy uy uz (u v) w = i vy vz j vx vz + k vx vy (iwx + jwy + kwz ) = ux uy uz u u u u u u = wx y z wy x z + wz x y = vx vy vz vy vz vx vz vx vy wx wy wz
Przykad 6.5 Wyprowadzi wzr na podwjny iloczyn wektorowy. c Rozwiazanie 6.5 Mamy wykaza tozsamo c sc a (b c) = b (a c) c (a b)
Zapiszemy iloczyn a d (gdzie: d = b c) w postaci wyznacznikowej i j k ax ay az L=ad = by cz bz cy bz cx bx cz bx cy by cx = i [ay (bx cy by cx ) az (bz cx bx cz )] j [ax (bx cy by cx ) az (by cz bz cy )] + +k [ax (bz cx bx cz ) ay (by cz bz cy )]
Przeanalizujemy kazda ze skadowych oddzielnie. W tym celu wyprowadzimy skadowe wektora prawej strony. Kolejno otrzymujemy: R = i [bx (ax cx + ay cy + az cz ) cx (ax bx + ay by + az bz )] + +j [by (ax cx + ay cy + az cz ) cy (ax bx + ay by + az bz )] + +k [bz (ax cx + ay cy + az cz ) cz (ax bx + ay by + az bz )] Zauwazmy, ze w powyzszym wyrazeniu eliminuje sie iloczyny (a b c a b c ) dla = x, y, z. A wiec R = i [ay (bx cy by cx ) az (bz cx bx cz )] j [ax (bx cy by cx ) az (by cz bz cy )] + Widzimy, ze L = R, co nalezao wykaza. c +k [ax (bz cx bx cz ) ay (by cz bz cy )]
Przykad 6.6 Obliczy iloczyn skalarny dwch wektorw a i b, jezeli: a = [1, 2, 3] , b = c [3, 2, 1]. 100
MATEMATYKA
6. WEKTORY W PRZESTRZENI R3
Rozwiazanie 6.6 Korzystamy z wyniku przedstawionego w Przykadzie 6.2 i otrzymujemy a b = [1, 2, 3] [3, 2, 1] = 10 Przykad 6.7 Obliczy iloczyn skalarny dwch wektorw a i b, jezeli: a = [u, v, w] , b = c [x, y, z]. Rozwiazanie 6.7 Po prostych przeksztaceniach otrzymujemy a b = [u, v, w] [x, y, z] = ux + vy + wz Przykad 6.8 Obliczy iloczyn wektorowy dwch wektorw a i b, jezeli: a = [1, 2, 3] , b = c [3, 2, 1]. Rozwiazanie 6.8 Biorac pod uwage Przykad 6.3, otrzymujemy [1, 2, 3] [3, 2, 1] = [4, 8, 4] Przykad 6.9 Obliczy podwjny iloczyn wektorowy wektorw a = [1, 2, 3] , b = [3, 2, 1] , c = c [1, 0, 1]. Rozwiazanie 6.9 Bazujac na Przykadzie 6.5 obliczamy [1, 2, 3] [3, 2, 1] [1, 0, 1] = [8, 0, 8] Przykad 6.10 Obliczy iloczyny mieszane wektorw: a = [1, 2, 3] , b = [3, 2, 1] , c = [1, 0, 1]. c Rozwiazanie 6.10 Jak pamietamy (patrz (268)), iloczyn mieszany to: (a b) c. Jednak moga to by rwniez iloczyny, np. (a c) b lub (b c) a. Obliczymy je c ([1, 2, 3] [3, 2, 1]) [1, 0, 1] = 8 ([1, 2, 3] [1, 0, 1]) [3, 2, 1] = 8 ([3, 2, 1] [1, 0, 1]) [3, 2, 1] = 0 Nalezy pamieta, ze wyjatkowa role penia w tych obliczeniach nawiasy. Bowiem iloczyny c [1, 0, 1] [1, 2, 3] [3, 2, 1] = 8 oraz [1, 0, 1] [1, 2, 3] [3, 2, 1] = 4 [3, 2, 1] sa cakowicie rzne. Pierwszy jest iloczynem skalarnym, czyli liczba, drugi jest iloczynem wektorowym, czyli wektorem. Przykad 6.11 Wykaza, ze dla dowolnych trzech wektorw u, v, w wektor p = (u v)w = c v (u w) u (v w) jest albo zerowy albo prostopady do wektora w. Rozwiazanie 6.11 Pomnozymy wyrazenie p = (u v) w = v (u w) u (v w) prawo stronnie przez w. Otrzymamy p w = (u v) w w = (v w)(u w) (u w)(v w) = 0. A wiec p w = 0. Oznacza to, ze w = 0 lub p w. Przykad 6.12 Rwnolegobok zbudowany na wektorach u, v ma pole rwne 10. Obliczy pole c rwnolegoboku zbudowanego na wektorach 3u + v, u 2v. 101
MATEMATYKA
P = |p q| = |(3u + v) (u 2v)| = |3u u + v u 6u v 2v v| = = |0 + v u 6u v 0| = |v u + 6v u| = 7 |v u| = 70 Przykad 6.13 Dane sa dwa wzajemnie prostopade wersory p, q. Obliczy: c a) pole rwnolegoboku zbudowanego na wektorach u = 3p q, v = 5p + 2q oraz obie wysokoci tego rwnolegoboku; s b) pole trjkata zbudowanego na wektorach u = 3p, v = p 2q oraz wszystkie jego wysokoci. s Rozwiazanie 6.13 a) P = |u v| = |(3p q) (5p + 2q)| = |15p p 5q p + 6p q 2q q| = = |0 5q p + 6p q + 0| = |5p q + 6p q| = 11 |p q| = 11 P |u| |v| h1 b) 1 1 |u v| = |3p (p 2q)| = 3 2 2 Obliczamy wysokoci. Skorzystamy z wzoru na pole rwnolegoboku utworzonego przez wektory s 6 6 6 u, v: P = uv sin = uh1 = uh2 = 6 Stad h1 = |u| = 6 = 2, h2 = |v| = 5 . Trzeci bok trjkata 3 to rznica wektorw u i v, czyli 3p (p 2q) = 2p + 2q. Jego modu jest rwny 2 2. Stad P4 = 1 2 2 h3 = 3. Czyli h3 = 3/ 2. 2 P4 = Przykad 6.14 Objeto rwnolegocianu zbudowanego na wektorach u, v i w wynosi 24. s sc Obliczy objeto rwnolegocianu zbudowanego na wektorach u + 2v, v w, u + v 2w. c s sc Rozwiazanie 6.14 Objeto rwnolegocianu zbudowanego na wektotach a, b i c jest rwna s sc moduowi iloczynu mieszanego V = |[a, b, c]| = |(a b) c| Jezeli a = u + 2v, b = v w, c = u + v 2w, to (a b) c = [(u + 2v) (v w)] (u + v 2w) = = (u v u w + 2v v 2v w) (u + v 2w) = = (u v u w 2v w) (u + v 2w) = = (u v) u (u w) u 2 (v w) u + (u v) v (u w) v 2 (v w) v 2 (u v) w + 2 (u w) w + 4 (v w) w 102 = = = = uv sin = u h1 = v h2 = 11 32 + 12 = 10 52 + 22 = 29 11/ 10, h2 = 11/ 29
MATEMATYKA Poniewaz
6. WEKTORY W PRZESTRZENI R3
Przykad 6.15 Dane sa trzy wzajemnie prostopade wersory p, q, r. Obliczy objeto rwnolegociac s sc nu zbudowanego na wektorach u = p + q, v = p 2q, w = p + q + r. Rozwiazanie 6.15 Korzystamy z wzoru na objeto rwnolegocianu s sc V = |[u, v, w]| = |(u v) w| [(p + q) (p 2q)] (p + q + r) = = (p p + q p 2p q 2q q) (p + q + r) = 3 (q p) (p + q + r) = 3 (q p) p + 3 (q p) q + 3 (q p) r = = 3 (q p) r = 3 (p q) r A wiec V = |3 (p q) r| = 3
103
MATEMATYKA
7
7.1
Wyznaczanie prostej na paszczynie 0xy sprowadza sie do wskazania punktu, przez ktry z prosta ma przechodzi i kierunku prostej. Kierunek prostej wyznacza sie za pomoca: c wektora, do ktrego prosta ma by rwnolega lub c wektora, do ktrego prosta ma by prostopada lub c wspczynnika kierunkowego prostej. Twierdzenie 7.1 Prosta l przechodzaca przez dany punkt P0 = (x0 , y0 ) i rwnolega do danego niezerowego wektora u = [p, q] ma rwnanie (295) P0 P = tu, t R Rwnanie to przedstawia posta wektorowa prostej. c
u = [ p, g ] 0y y y0 l 0 0x x0 x P0 = ( x0 ,y0 )
q
P = (x,y)
0y N = [A,B] N A 0
P0 = ( x0 ,y 0 )
l P = (x,y)
0x
prostopada
do
Moze by ona zapisana w nastepujacych postaciach c x x0 = tp y y0 = tq posta parametryczna t R c posta proporcji c =0 (296)
Punkt P = (x, y) lezy na prostej l wtedy i tylko wtedy, gdy P0 P k u. Uwzgledniajac Twierdzenie 6.23 i warunek (293) zapisany na paszczynie, czyli u = z [ux , uy ] , v = [vx , vy ] mamy (297) ux vy uy vx = 0 gdzie: v = P0 P = [x x0 , y y0 ]; u = [p, q], stad (298) P0 P k u (x x0 ) q (y y0 ) p = 0 czyli (296). 104
x x0 y y0 = p q x x0 y y0 p q
posta wyznacznikowa c
MATEMATYKA
Twierdzenie 7.2 Prosta l przechodzaca przez dany punkt P0 = (x0 , y0 ) i prostopada do danego niezerowego wektora N = [A, B] ma rwnanie (299) N P0 P = 0 posta wektorowa c W zapisie analitycznym rwnanie to ma posta c A (x x0 ) + B (y y0 ) = 0 (300)
Jest to rwnanie oglne prostej przechodzacej przez jeden punkt. Wprowadzajac staa C = Ax0 By0 otrzymujemy rwnanie prostej w postaci oglnej Ax + By + C = 0 (301) Denicja 7.1 Katem nachylenia prostej l do osi 0x nazywamy kat miedzy osia 0x a dowol nym wektorem niezerowym lezacym na tej prostej, czyli ^(x, l). Tangens tego kata m = tg (x, l) (302)
Kazda prosta, ktra nie jest prostopada do 0x ma jednoznacznie okrelony wspczynnik kieruns kowy (rys. 25). Twierdzenie 7.3 Prosta l o danym wspczynniku kierunkowym m, przechodzaca przez dany punkt P0 = (x0 , y0 ) ma rwnanie y y0 = m (x x0 )
0y P1 P0
x1 x0 y1 y0
nazywamy wspczynnikiem kierunkowym prostej l na paszczynie 0xy. Jezeli u = z [p, q] 6= 0 i u k P0 P , to q (303) m = tg (x, l) = tg (x, u) = p lub jezeli P0 = (x0 , y0 ) , P1 = (x1 , y1 ) oraz P0 l, P1 l, to y y 1 0 m = tg (x, l) = tg x, P0 P1 = (304) x1 x0
(305)
l
u = [ p,q] q
P0 b
y y0
x x0
0x
x0
0x
Wprowadzajac staa b = y0 mx0 nazywana przesunieciem, otrzymamy posta kierunc kowa prostej (patrz rys. 25) y = mx + b (306) gdzie: b rzedna punktu, w ktrym prosta l przecina o 0y. s 105
MATEMATYKA
Twierdzenie 7.4 Prosta przechodzaca przez dane dwa rzne punkty P0 = (x0 , y0 ) i P1 = (x1 , y1 ) ma rwnanie x x0 y y0 = (307) x1 x0 y1 y0 Twierdzenie 7.5 Dwie proste l1 , l2 dane rwnaniami x x1 y y1 x x2 y y2 = l2 : = l1 : p1 q1 p2 q2 (308)
sa wzajemnie rwnolege wtedy i tylko wtedy, gdy wektory u1 = [p1 , q1 ] 6= 0, u2 = [p2 , q2 ] 6= 0 rwnolege odpowiednio do prostych l1 , l2 sa wzajemnie rwnolege, tj. gdy zachodzi proporcja q1 p1 = (309) p2 q2 rwnowazna rwnoci s p1 q1 (310) p2 q2 = 0
l1 l2
u1 q1 p1
u2 q2 p2
sa wzajemnie rwnolege wtedy i tylko wtedy, gdy wektory N1 = [A1 , B1 ] 6= 0, N2 = [A2 , B2 ] 6= 0 prostopade odpowiednio do prostych l1 , l2 sa wzajemnie rwnolege, tj. gdy A1 B1 = A2 B2 czyli A1 B1 A2 B2 = 0 A1 B1 C1 = = A2 B2 C2 A1 B1 B1 C1 C1 A1 A2 B2 = B2 C2 = C2 A2 = 0 Wwczas proste l1 i l2 pokrywaja sie. 106 tzn. (312)
(313)
(314)
(315)
MATEMATYKA
2. Zachodzi tylko proporcja (312) (proporcja (314) nie zachodzi). Wwczas proste l1 i l2 sa rwnolege, lecz nie pokrywaja sie.
N1 B1 A1 B2 A2 l1 N2 l2
sa rwnolege wtedy i tylko wtedy, gdy maja ten sam wspczynnik kierunkowy m1 = m2 Ponadto, jezeli b1 = b2 , to proste te pokrywaja sie. Przykad 7.1 Zbada rwnolego nastepujacych prostych c sc a) 2x + 5y + 7 = 0 4x + 10y + 15 = 0 x 3y + 1 = 0 2x + 6y 2 = 0 b) x + y = 0 x y = 0 y = 3x + 5 x1 y+7 = 2 6 C1 1 6= C2 2
c)
d)
Rozwiazanie 7.1 2 5 7 a. , 4 10 15 1 1 0 1 1 0
b.
c.
1 3 1 2 6 2 l1 :
sa prostopade wtedy i tylko wtedy, gdy wektory u1 = [p1 , q1 ] , u2 = [p2 , q2 ] sa prostopade p1 p2 + q1 q2 = 0 107 (318)
MATEMATYKA
(319)
sa prostopade wtedy i tylko wtedy, gdy wektory N1 = [A1 , B1 ], N2 = [A2 , B2 ] sa prostopade, czyli A1 A2 + B1 B2 = 0 (320) s Twierdzenie 7.10 Dwie proste l1 , l2 dane rwnociami l1 : y = m1 x + b1 l2 : y = m2 x + b2 (321)
sa prostopade wtedy i tylko wtedy, gdy wspczynniki kierunkowe speniaja zwiazek 1 + m1 m2 = 0 (322)
7.2
Denicja 7.2 Mwiac o kacie dwch prostych zawsze mamy na myli kat ostry, ktrego s miara = {l1 , l2 } /2. Oznaczamy go ^ {l1 , l2 }. Kat dwch prostych rwnolegych (lub pokrywajacych sie) jest zerowy. Twierdzenie 7.11 Jezeli mamy dwie proste l1 , l2 opisane dowolnymi rwnaniami (ale tego samego rodzaju), to |p1 p2 + q1 q2 | p cos {l1 , l2 } = p 2 2 2 p1 + q1 p2 + q2 2 (323) (324) (325)
u2 l2
108
MATEMATYKA
7.3
Twierdzenie 7.12 Najmniejsza odlego punktu sc M = (xM , yM ) od prostej l danej rwnaniem w postaci oglnej l : Ax + By + C = 0 wyraza sie wzorem d= |AxM + ByM + C| A2 + B 2
N = [A,B]
0x
gdzie: || =
|P P1 |
|N|
Dowd 7.1 Niech P1 = (xP , yP ) jest dowolnym punktem prostej l (patrz rys. 30), a P = (xM , yM ) punktem poza prosta. Jezeli P1 jest punktem na l, dla ktrego odlego |P P1 | jest najmniejsza, to sc wwczas mozemy zapisa, ze (wektory N i P P1 c sa rwnolege) P P1 = N = d
Mnozac (326) obustronnie przez N mamy dN= Korzystamy z wasnoci iloczynu skalarnego s 2 |d| A + B2 (xP yM ) A + (yP yM ) B = A2 + B 2 AxP AxM + ByP ByM = |d| |N| AxP + ByP + C = 0 Stad Czyli Ostatecznie wiec AxP + ByP = C AxM ByM C = |d| |N| |d| =
14
Nastepnie mamy14
(327)
(328)
(329)
N N = |N| , czyli
1 |N|
N N = |N|.
109
MATEMATYKA
7.4
przedstawia sume dwusiecznych d1 , d2 prostych l1 , l2 . Rwnanie to rozpisuje sie na dwa, opisu jace kazda z dwusiecznych (332)
Jezeli analizowane proste sa rwnolege i rzne, to jedno z powyzszych rwna przedstawia n prosta rwnolegdo l1 i l2 i jednakowo odlega od l1 i l2 , a drugie z tych rwna jest sprzeczne. n Jezeli proste pokrywaja sie l = l1 = l2 , to jedno z powyzszych rwna przedstawia prosta n l, a drugie ma posta 0x + 0y = 0 i jest spenione przez dowolny punkt paszczyzny 0xy. c
A1 x + B1 y + C1 A2 x + B2 y + C2 p = p 2 2 2 A2 + B1 A2 + B2 1
(333)
7.5
Pek prostych
Denicja 7.3 Pekiem prostych nazywamy rodzine prostych przechodzacych przez pewien wsplny punkt, zwany wierzchokiem peku, a takze rodzine prostych rwnolegych do pewnej prostej, zwanej kierunkiem peku. Pek prostych jest wyznaczany, jezeli sa dane dwie rzne proste tego peku. Niech beda dane dwie proste l1 : A1 x + B1 y + C1 = 0 l2 : A2 x + B2 y + C2 = 0 Utworzymy kombinacje liniowa tych rwna n (A1 x + B1 y + C1 ) + (A2 x + B2 y + C2 ) = 0 Stad mamy (A1 + A2 ) x + (B1 + B2 ) y + (C1 + C2 ) = 0 (335) (334)
7.6
Prosta w przestrzeni
Wyznaczenie prostej w przestrzeni jest mozliwe na kilka sposobw. W punkcie tym przedstawimy sposb, ktry polega na wskazaniu jednego punktu tej prostej oraz jej kierunku. Kierunek prostej okre slamy deniujac wektor niezerowy, do ktrego prosta ma by rwnolega. c 110
MATEMATYKA 7.6.1
Prosta l przechodzaca przez dany punkt P0 = (x0 , y0 , z0 ) i rwnolega do danego niezerowego wektora u = [a, b, c] (rys. 31) ma rwnanie P0 P = tu, tR x x0 z z0 = a c =0 posta wektorowa c posta parametryczna c posta podwjnej proc porcji posta wyznacznikowa c
x x0 = aty y0 = btz z0 = ct x x0 y y0 z z0 = = a b c x x0 y y0 y y0 z z0 = a b b c x x0 a y y0 b z z0 c
rank
=1
Przykad 7.2 Wyznaczy prosta przechodzaca przez punkt (2, 5, 7) i rwnolega do wektora c [4, 3, 8]. Rozwiazanie 7.2 Najwygodniej jest wyznaczy rwnanie w postaci proporcji podwjnej (336). c Podstawiajac odpowiednie dane otrzymujemy x2 y5 z7 = = 4 3 8 7.6.2 Prosta przechodzaca przez dwa rzne punkty Zagadnienie to omawia twierdzenie:
0z P v a b c P0 x x0 z z0 y y0 l
Twierdzenie 7.14 Prosta przechodzaca przez dane dwa rzne punkty P0 = (x0 , y0 , z0 ) i P1 = (x1 , y1 , z1 ) jest opisana rwnaniami P0 P = tP0 P1 tR (337)
0x
(338)
0y
(339)
7.7
Rysunek 31: Prosta przechodzaca przez P0 rwnolega do wektora v.
Paszczyzna w przestrzeni
111
(340)
n Przykad 7.3 Wyznaczy rwnanie paszczyzny G symetralnej odcinka M1 M2 o kocach M1 = c (2, 1, 7), M2 = (4, 5, 3). Rozwiazanie 7.3 Paszczyzna G jest prostopada do wektora M1 M2 i przechodzi przez punkt M1x + M2x M1y + M2y M1z + M2z , , = (1, 3, 5) P0 = 2 2 2 Wektor M1 M2 = [6, 4, 4]. Zgodnie z rwnaniem (340) mamy 6 (x 1) + 4 (y 3) 4 (z 5) = 0 Stad otrzymujemy 3x + 2y 2z + 1 = 0 Przedstawimy teraz rwnania paszczyzny przechodzacej przez dany punkt w przestrzeni i rwnolegej do danych dwch rznych wektorw.
G
0z N
Twierdzenie 7.16 Paszczyzna G przechodzaca przez dany punkt P0 (x0 , y0 , z0 ) i rwnolega do danych P0 P dwch wektorw nierwnolegych v1 = [a1 , b1 , c1 ], v2 = [a2 , b2 , c2 ] (patrz rys. 33) jest opisana rwnaniami posta wektorowa c P0 P = tv1 + sv2 , t, s R 0x x x0 = a1 t + a2 s 0y y y0 = b1 t + b2 s posta parametryczna c Rysunek 32: Paszczyzna przechodzaca przez P0 i prostopada do wektora N. z z0 = c1 t + c2 s x x0 a1 a2 y y0 b1 b2 = 0 posta wyznacznikowa c z z0 c1 c2 (341) Twierdzenie 7.17 Paszczyzna G przechodzaca przez trzy dane punkty (patrz rys. 33), ktre nie leza na jednej prostej P0 = (x0 , y0 , z0 ) , P1 = (x1 , y1 , z1 ) , P2 = (x2 , y2 , z2 ) jest opisana rwnaniem wyznacznikowym x x0 x1 x0 x2 x0 y y0 y1 y0 y2 y0 = 0 (342) z z0 z1 z0 z2 z0 112
MATEMATYKA
0z G P0 v1 v2
P1
P
P0
0x 0y
P2
Rysunek 33: Paszczyzna przechodzaca przez punkt i rwnolega do wektorw i paszczyzna przechodzaca przez trzy punkty.
(343)
Twierdzenie 7.18 Paszczyzna G zawierajaca dwie proste l1 , l2 rwnolege i rzne l1 : l2 : jest opisana rwnaniem y y1 z z1 x x1 = = a b c x x2 y y2 z z2 = = a b c a b c x2 x1 y2 y1 z2 z1 =0
7.7.1
x x1 y y1 z z1
(344)
Podamy twierdzenie: Twierdzenie 7.19 Dowolna paszczyzne nierwnolega do osi 0z mozna przedstawi rwnac niem kierunkowym z = ax + by + c posta kierunkowa paszczyzny c (345)
i na odwrt, dla dowolnie obranych wartoci a, b, c rwnanie to przedstawia pewna paszczyzne s nierwnolega do osi 0z. 113
MATEMATYKA
7.8
Przykady
a) b) c) d) rwnolegej do wektora [3, 5]; prostopadej do wektora [3, 5]; rwnolegej do wektora [1, 0]; prostopadej do wektora [1, 0]; e) przechodzacej przez punkt (1, 1); f) tworzacej z osia 0x kat 600 ; g) tworzacej z osia 0y kat 450 .
Rozwiazanie 7.4 Przedstawimy kilka postaci rozwiaza: n a) Mamy x0 = 4, y0 = 2, u = [3, 5]. Posta oglna P0 P = tu. c x 4 = 3t x4 y2 = 3 5 x4 y2 3 5 y 2 = 5t - posta parametryczna c - posta proporcji c =0 - posta wyznacznikowa c
14 5 y = x 3 3 Czyli 5x 3y 14 = 0
d) N P0 P = 0, N = [1, 0] czyli 1 (x 4) + 0 (y 2) = 0 x = 4
MATEMATYKA
f) = 450 , tg = 1 = m, y = x + b, 2 = 4 + b,b = 6, y = x + 6 Przykad i a) b) c) 7.5 Napisa w postaci oglnej rwnanie prostej, ktra przechodzi przez punkt (1, 3) c jest rwnolega do wektora [4, 1], jest prostopada do wektora [4, 1], przechodzi przez punkt (2, 5), d) przechodzi przez punkt (2, 3), e) przechodzi przez punkt (1, 5).
c) d) e)
y3 x1 = A wiec 0 (x 1) = y 3 czyli y = 3 21 33
Przykad 7.6 Napisa rwnanie prostej przechodzacej przez punkt (1, 4) i prostopadej do c prostej a) 2x 5y 7 = 0, d) y = 3, b) x 3y = 0, e) x = 3. c) y = x, Rozwiazanie 7.6 1. Mamy 2x 5y 7 = 0 A1 = 2, B1 = 5. Z Twierdzenia 7.9 wiemy, ze dwie proste sa prostopade wtedy i tylko wtedy, gdy A1 A2 + B1 B2 = 0 A wiec 2A2 5B2 = 0. Jezeli przyjmiemy, ze A2 = 5, to B2 = 2. Stad 5 (x + 1) + 2 (y 4) = 0 czyli 5x + 2y 3 = 0. 2. Na mocy Twierdzenia 7.10 mamy 1 + m1 m2 = 0. Wspczynnik kierunkowy prostej 2x 5y 7 = 0 jest rwny m1 = 2 y = 2 x 7 . Wspczynnik kierunkowy prostej 5 5 5 prostopadej jest rwny m2 = 5 . A wiec 2 5 y = x+b 2 sc Prosta ta ma przechodzi przez P0 = (1, 4). Stad b przyjmuje warto c 4= 5 3 +bb= 2 2
MATEMATYKA
Przykad 7.7 Obliczy wspczynnik kierunkowy prostej p, ktra z prosta l o rwnaniu y = 2x c tworzy kat skierowany o mierze {l, p} rwnej a) /4 b) /4 Rozwiazanie 7.7 Analizujemy kolejno: a) Korzystamy z wzoru m1 m2 tg {l, p} = 1 + m1 m2 2 m2 m1 = 2,{l, p} = /4,tg {l, p} = 1. Stad 1 = 1 + 2m2 1= Przypadek 7.2 1= 2 m2 m2 = 3 1 + 2m2 c) /3 d) /3
Przypadek 7.1
2 m2 1 m2 = 1 + 2m2 3
Przykad 7.8 Wyznaczy punkt wsplny P (x0 , y0 ) dwch prostych c a) b) c) d) Rozwiazanie 7.8 D = Dx = Dy =
Dy D
l1 l1 l1 l1
: 3x + 2y 6 = 0 : x + y 10 = 0 : x cos + y sin = a : y = m1 x + b1 3 2 2 3 6 2 6 3 3 6 2 6
30 . 13
l2 l2 l2 l2
: 2x 3y + 6 = 0 : x = t, y = 2t + 1 : x cos + y sin = b : y = m2 x + b2 , m1 6= m2
= 9 4 = 13 = 18 + 12 = 6 6 , 30 13 13 .
= 18 12 = 30
A wiec x0 =
Dx D
6 13
oraz y0 =
Stad P0 = 116
MATEMATYKA
Przykad 7.9 Obliczy odlego punktu P od prostej l majac dane c sc a) b) c) d) Rozwiazanie 7.9 d (P, l) = a) d (P, l) = |3 5 + 4 7 + 12| 15 + 28 + 12 = 11 = 5 9 + 16 |Axp + Byp + C| A2 + B 2 P P P P = (5, 7) = (1, 2) = (4, 2) = (0, 0) l: l: l: l: 3x + 4y + 12 = 0 2x y 10 = 0 y = x + 5 x = at + b, y = ct + d, |a| + |c| > 0
Przykad 7.10 W peku prostych wyznaczonych przez proste l1 : 2x + 3y + 4 = 0 i l2 : 5x + 6y + 7 = 0 znale prosta l zc a) przechodzaca przez poczatek ukadu, b) rwnolega do prostej 8x + 9y + 10 = 0, c) prostopadej do prostej 8x + 9y + 10 = 0. Rozwiazanie 7.10 Rwnanie peku prostych ma posta c (2x + 3y + 4) + (5x + 6y + 7) = 0 lub , 6= 0 Wstawiajac wsprzedne punktu P = (0, 0) do powyzszego rwnania otrzymujemy (2x + 3y + 4) + k (5x + 6y + 7) = 0, k= 4 + 7 = 0 lub 4 + 7k = 0 c Czyli k = 4 . A wiec, poszukiwane rwnanie ma posta 7 (2x + 3y + 4) 4 (5x + 6y + 7) = 0 lub 2x + y = 0 7
Suma wspczynnikw stojacych przy x i y w peku prostych ma by rwna wspczynnikom c stojacym przy x i y w rwnaniu danej prostej 8x + 9y + 10 = 0. A wiec (2x + 3y + 4) + (5x + 6y + 7) = 0 Czyli rwnanie (2 + 5) x + (3 + 6) y + (4 + 7) = 0 ma odpowiada c 8x + 9y + 10 = 0 Stad 2 + 5 = 8 117 3 + 6 = 9
MATEMATYKA = 6
= 1, = 2, k = 2
Poszukiwana prosta jest opisana rwnaniem (2x + 3y + 4) 2 (5x + 6y + 7) = 0 lub 8x + 9y + 10 = 0 A wiec, jest to prosta z peku. Szukamy wsprzednych wierzchoka peku prostych. W tym celu rozwiazujemy ukad rwna n 2x + 3y + 4 = 0 5x + 6y + 7 = 0 2 3 D= 5 6 = 3, Dx = 4 3 = 3, Dy = 2 4 = 6 7 6 5 7 A1 A2 + B1 B2 = 0 8A2 + 9B2 = 0 sc Mozna np. przyja, ze A2 = 9, B2 = 8. Warto C2 wyznaczamy korzystajac ze wsprzednych c P0 . A wiec A2 x + B2 y + C2 = 0 czyli 9x 8y + C2 = 0 9 1 8 (2) + C2 = 0 9 + 16 + C2 = 0, C2 = 25 Prosta jest opisana rwnaniem 9x 8y 25 = 0 lub (2x + 3y + 4) 43 (5x + 6y + 7) = 0 94
A wiec P0 = (1, 2). Musimy teraz wyznaczy prosta przechodzaca przez punkt P0 i prostopada c do prostej 8x + 9y + 10 = 0. Z warunku prostopadoci mamy s
Przykad 7.11 Dane sa punkty A = (3, 0) , B = (11, 0) , C = (3, 6). Wyznaczy proste c zawierajace dwusieczne katw trjkata ABC. Rozwiazanie 7.11 x y 3 = 0, x + 3y 11 = 0, 2x + y 12 = 0
Przykad 7.12 Napisa w postaci proporcji podwjnej rwnanie prostej przechodzacej przez c punkt P0 i rwnolegej do wektora u, majac dane a) b) c) d) P0 P0 P0 P0 = (1, 3, 0) , = (2, 3, 4) , = (2, 3, 4) , = (2, 3, 4) , 118 u = [3, 2, 5] u = [1, 1, 0] u = [0, 1, 0] u = [1, 0, 0]
MATEMATYKA
Rozwiazanie 7.12 Na podstawie denicji mamy x x0 y y0 z z0 = = p q r Stad a) b) c) d) x1 3 x2 1 x2 0 x2 1 y+3 2 y3 = 1 y3 = 1 y3 = 0 = = 2 5 24 = , tzn. x 2 = y 3, z 4 = 0 0 24 = , x = 2, z = 4, y dowolne 0 24 = , y = 3, z = 4, x dowolne 0
Przykad 7.13 Napisa w postaci parametrycznej rwnania prostej c a) b) Rozwiazanie 7.13 Przyjmujac y3 25 x1 = = =t 2 4 6 otrzymujemy x = 1 + 2t Przyjmujac 2x + 3 = 4y + 5 = 8z = t otrzymujemy 3 t x= + 2 2 5 t y= + 4 4 z= t 8 y = 3 + 4t z = 5 + 6t x1 y3 25 = = 2 4 6 2x + 3 = 4y + 5 = 8z
Przykad 7.14 Napisa rwnanie paszczyzny, ktra przechodzi przez: c a) b) c) d) punkt (1, 2, 1) i jest prostopada do wektora [1, 3, 2], punkt (0, 2, 5) i jest rwnolega do wektorw [1, 0, 0] i [2, 1, 3], punkty (1, 0, 5), (1, 2, 2), (0, 3, 4), x x3 x+2 dwie proste rwnolege l1 : = y 1 = , l2 : = y = 2/3. 2 3 2
Rozwiazanie 7.14 Zgodnie z Twierdzeniem 7.15 mamy N P0 P = 0. A wiec 1 (x 1) 3 (y + 2) + 2 (z + 1) = 0 Stad x 3y + 2z 5 = 0 Zgodnie z Twierdzeniem 7.16 P0 P = tu1 + su2 119
MATEMATYKA
Czyli
0 1 x 0 3
2 (y 2) 1 0 3
3 (y 2) + (z 5) = 0 3y + z 11 = 0
+ (z 5) 1 2 0 1
=0
y 2 1 + (z 2) 2 1 = 2 0 3 2
4x + 4y 4z + 4 = 0, x + y z + 1 = 0 3 1 2 =0
Stad
x+yz3=0
120
MATEMATYKA
8
8.1
liczby parzyste dodatnie (2, 4, 6, 8, . . . , 2n, . . .) liczby nieparzyste dodatnie (1, 3, 5, 7, . . . , 2n 1, . . .) odwrotno liczb naturalnych sci 1 1 1 1 1, , , , . . . , , . . . 2 3 4 n
(349)
sa przykadami ciagw. Denicja 8.1 Funkcje odwzorowujaca zbir liczb naturalnych N w zbir liczb rzeczywistych R f : N R (350) nazywamy ciagiem niesko czonym o wyrazach rzeczywistych lub ciagiem liczbowym n albo krtko: ciagiem i oznaczamy (an ) lub (a1 , a2 , . . . , an , . . .) (351)
Symbol n nazywamy wskanikiem, a an wyrazem o wskaniku n albo n tym z z wyrazem ciagu liczbowego. Do zdeniowania ciagu liczbowego wystarczy wiec poda wzr c na jego n ty wyraz. Uwaga 8.1 Majac na uwadze informacje uzyskane w szkole redniej, zauwazamy, ze odwzoros wanie (350) charakteryzuje sie tym, ze jego argumentami sa kolejne liczby naturalne. Nie jest wiec odwzorowaniem, ktre oglnie nazywamy odwzorowaniem ciagym. Funkcje zalezna od argumentu zmieniajacego sie skokowo nazywamy funkcja dyskretna. Jej wartoci sa s punktami o wsprzednych (n, f (n)) lub (n, an ) (patrz rysunki w dalszej czeci wykadu). s Ciag arytmetyczny (p pierwszy wyraz, d rznica ciagu) (p, p + d, p + 2d, p + 3d, . . . , p + (n 1) d, . . .) oraz ciag geometryczny (p pierwszy wyraz, q iloraz ciagu) p, pq, pq 2 , pq 3 , . . . , pq n1 , . . . (352)
(353)
sa przykadami ciagw bardziej zozonych. Szczeglnym przypadkiem ciagu jest ciag o takich samych wyrazach - ciag stay (c dowolna liczba) (c, c, c, . . . , c, . . .) (354) ktry jest jednoczenie ciagiem geometrycznym (q = 1) i arytmetycznym (d = 0). s 121
8. CIAGI I SZEREGI LICZBOWE Innymi przykadami ciagw sa odwzorowania (1, 1, 1, 1, . . . , (1)n , . . .) n 1 10 113 1 2, 2 , 2 , 2 ,..., 1 + ,... 4 27 256 n c, c, 3 c, 4 c, . . . , n c, . . . 3 4 n 1, 2, 3, 4, . . . , n, . . . 1 2 3 4 n , , , ,..., ,... 2 3 4 5 n+1 (1, 1, 0, 0, 1, 1, 0, 0, . . .) i (1, 0, 1, 0, 1, 0, 1, 0, . . .)
MATEMATYKA
W ciagu liczbowym bardzo wazne jest uporzadkowanie wyrazw. Ciagi (360) (361)
pomimo tej samej liczby zer i jedynek sa rzne, poniewaz ich wyrazy sa inaczej uporzadkowane. Denicja 8.2 Mwimy, ze ciag (an ) jest: 1. rosnacy (silnie rosnacy), jezeli15 n N 2. niemalejacy (sabo rosnacy), jezeli n N 3. malejacy (silnie malejacy), jezeli n N 4. nierosnacy (sabo malejacy), jezeli n N an an+1 (365) an > an+1 (364) an an+1 (363) an < an+1 (362)
5. monotoniczny, jezeli jest niemalejacy lub nierosnacy, 6. silnie monotoniczny, jezeli jest rosnacy lub malejacy. Przykad 8.1 Wykaza, ze ciag okrelony wzorem c s an = jest rosnacy.
15
n n+1
122
MATEMATYKA
Rozwiazanie 8.1 Nalezy wykaza, ze rznica an+1 an jest dodatnia dla kazdego n N . c Otz dla n = m N zachodzi am+1 am m (m + 1)2 m (m + 2) m+1 = = = m+2 m+1 (m + 1) (m + 2) = 1 >0 (m + 1) (m + 2)
Poniewaz m jest dowolne, zatem ciag jest rosnacy. Denicja 8.3 Otoczeniem U (g, ) liczby g o promieniu ( > 0) nazywamy przedzia otwarty (g , g + ) .16
Mwimy, ze liczba y rzni sie od liczby g mniej niz o , jezeli nalezy do otoczenia g. Zapisujemy to
g+
(366)
0.01, czyli naleza do U 2, 0.01 . Powiedzenie prawie wszystkie wyrazy ciagu oznacza - wszystkie wyrazy ciagu z wyjatkiem co najwyzej sko czenie wielu. n Przykad 8.2 Wemy pod uwage ciag o wyrazie oglnym z 1 an = n Mozemy powiedzie, ze prawie wszystkie wyrazy tego ciagu naleza do otoczenia liczby 0 o c promieniu 0.02. Rozwiazanie 8.2 Rzeczywicie, odrzucajac 50 poczatkowych wyrazw tego ciagu widzimy, s 1 ze stwierdzenie to jest prawdziwe. Wyraz a51 = 51 i wszystkie po nim nastepujace naleza do rozpatrywanego otoczenia. atwo wykaza, ze dla dowolnego otoczenia liczby 0 zawsze c znajdziemy taka liczbe naturalna M, ze po skreleniu M poczatkowych wyrazw ciagu wszystkie s nastepne wyrazy o wskaniku n > M beda do tego otoczenia nalezay. Niech > 0 bedzie z promieniem dowolnego otoczenia liczby 0. Otrzymujemy nierwno sc 1 1 < n > n Za M wystarczy przyja dowolna liczbe naturalna nie mniejsza od 1/. c Rozwiazanie 8.3 Gdy = 0.02, to = 50. Dla = 0.00001 warto M = 100000. M sc 1 1 Mwimy, ze liczba 0 jest granica ciagu n . Jest ona rwniez granica ciagu n . n N |an | M (367)
2 mniej niz o
Denicja 8.4 Ciag (an ) jest ograniczony, jezeli istnieje liczba M taka, ze
Oznacza to, ze istnieje przedzia ograniczony, w ktrym znajduja sie wszystkie wyrazy tego ciagu.
16
123
MATEMATYKA
an an = 1 n
g+
0 bn = 1 n
Przykadem ciagu ograniczonego jest ciag n an = n+1 . Przykadem ciagu nieograniczonego jest ciag arytmetyczny o niezerowej rznicy d. Denicja 8.5 Liczbe g nazywamy granica 17 ciagu (an ) wtedy i tylko wtedy, gdy > 0 > 0 n > co zapisujemy g = lim an
n
an
0 n
lub g = lim an
Denicje 8.5 wypowiadamy rwniez nastepujaco: Denicja 8.6 Liczba g jest granica ciagu (an ), jezeli w jej dowolnym otoczeniu znajduja sie prawie wszystkie wyrazy ciagu (an ). Przykad 8.3 Wykaza, ze c lim 1 + (1)n =0 n
n
Rozwiazanie 8.4 Wypiszemy kilka poczatkowych wyrazw ciagu an = 1+(1) : 0, 1, 0, 1 , 0, 1 , n 2 3 0, 1 , 0, . . .. Wartoci wyrazw ciagu przedstawione sa na rysunku 36. s 4 Zadanie rozwiazemy oddzielnie dla wskanikw parzystych i nieparzystych. z Wyrazy o wskaniku nieparzystym: a2k1 = 0 dla kazdego k N (k N ), wiec dla z kazdego > 0 i k N prawda jest, ze a2k1 U (0, ) Wyrazy o wskaniku parzystym : a2k = z
1+1 2k
2 2k
1 k
2 1 < 2k > k
i=
1 , 50
1 1 1 1 < , a103 = 0, a104 = < 51 50 52 50 Widzimy, ze dla n > M liczba 0 jest granica ciagu, bo |an 0| < . a101 = 0, a102 =
17
Zapis ten czytamy: Dla kazdego > 0 istnieje taka > 0, ze dla kazdego n > wyrazenie |an g| < .
124
MATEMATYKA
Denicja 8.7 Ciag, ktry ma granice nazywamy zbieznym, a ciag, ktry nie ma granicy rozbieznym. Twierdzenie 8.1 Ciag zbiezny jest ograniczony. Z ograniczonoci ciagu nie wynika jego zbiezno. Ciag ograniczony moze by rozbiezny, s c sc np. (1, +1, 1, +1, . . . , (1)n , . . .) Przykad 8.4 Udowodni na podstawie denicji, ze c n =1 n n + 1 lim Rozwiazanie 8.5 Ciag jest zbiezny do granicy skoczonej, jezeli |an g| < . A wiec mamy n wykaza, ze c n n + 1 1 <
tzn. dla dowolnej liczby dodatniej istnieje liczba taka, ze dla n > zachodzi powyzsza nierwno. Poniewaz sc n n 1 n + 1 1 (369) n + 1 1 = n + 1 n + 1 = n + 1 = n + 1 to na mocy n n + 1 1 <
otrzymujemy, ze
(370)
(371)
(373)
(374)
MATEMATYKA
Rozwiazanie 8.6 Nierwno |an g| < wystepujaca w denicji granicy ciagu w obu rozwazanych sc przypadkach przybiera posta c 1 < (375) n Zakadamy, ze > 0. Nierwno (375) jest rwnowazna nierwnoci sc s n> 1 (376)
Przyjmujac = 1/ stwierdzamy, ze dla n > zachodzi (374). Stwierdzenie: ciag (an ) jest zbiezny - oznacza, ze ciag ten ma pewna granice (skoczona). Zbiezno ciagu oznacza n sc istnienie granicy (sko czonej) tego ciagu. n Twierdzenie 8.2 Jezeli ciag jest zbiezny, to ma dokadnie jedna granice. Denicja 8.8 Mwimy, ze ciag (an ) jest rozbiezny do + (czyt.: do plus nieskoczonoci) n s s albo, ze ciag (an ) ma granice (niewaciwa) + i piszemy an + albo
n
lim an = +
(377)
jezeli dla dowolnej liczby A istnieje liczba taka, ze wszystkie wyrazy ciagu (an ) o wskanikach z n wiekszych od sa wieksze od A A n > an > A (378)
Denicja 8.9 Mwimy, ze ciag (an ) jest rozbiezny do albo, ze ciag (an ) ma granice (niewaciwa) , co zapisujemy s an albo
n
lim an =
(379)
jezeli dla dowolnej liczby A istnieje liczba taka, ze wszystkie wyrazy ciagu (an ) o wskanikach z n wiekszych od sa mniejsze od A A Denicja 8.10 (Otoczenia ) 1. Otoczeniem plus nieskoczonoci nazywamy kazdy przedzia (A, +), gdzie A jest dowolna n s liczba. 2. Otoczeniem minus nieskoczonoci nazywamy kazdy przedzia (, A), gdzie A jest n s dowolna liczba. Posugujac sie powyzszymi pojeciami mozemy powiedzie, ze c n sci 1. Ciag (an ) jest rozbiezny do +, jezeli w kazdym otoczeniu plus niesko czono znajduja sie prawie wszystkie wyrazy tego ciagu. n s 2. Ciag (an ) jest rozbiezny do , jezeli w kazdym otoczeniu minus niesko czonoci znajduja sie prawie wszystkie wyrazy tego ciagu. Wniosek 8.1 Kazdy ciag arytmetyczny o rznicy dodatniej jest rozbiezny do +; kazdy ciag arytmetyczny o rznicy ujemnej jest rozbiezny do . Twierdzenie 8.3 Ciag monotoniczny i ograniczony jest zbiezny. 126 n > an < A (380)
MATEMATYKA
8.2
Twierdzenie 8.4 Wasnoci ciagu geometrycznego (q n ) zaleza od wartoci ilorazu ciagu q, a s s mianowicie: Jezeli q > 1, to lim qn = n Jezeli q = 1, to lim qn = 1
n
Jezeli q 1, to ciag (q n ) jest rozbiezny. Twierdzenie 8.5 (O znaku wyrazw ciagu) Jezeli granica ciagu jest liczba dodatnia, to prawie wszystkie wyrazy ciagu sa dodatnie. Jezeli granica ciagu jest liczba ujemna, to prawie wszystkie wyrazy ciagu sa ujemne. Twierdzenie 8.6 (O znaku granicy ciagu) Jezeli ciag jest zbiezny i ma nieskoczenie wiele wyrazw nieujemnych, to granica tego n ciagu jest liczba nieujemna. Jezeli ciag jest zbiezny i ma nieskoczenie wiele wyrazw niedodatnich, to granica tego n ciagu jest liczba niedodatnia. Twierdzenie 8.7 (O relacjach miedzy granicami ciagw) Jezeli lim an = a, lim bn = b oraz a < b, to istnieje liczba taka, ze an < bm dla n > i n n m > . Jezeli lim an = a, lim bn = b oraz an < bn dla prawie wszystkich n, to a b. n n
8.3
Denicja 8.11 Niech beda dane dwa ciagi (an ) i (bn ). Ciagi (An ), (Bn ), (Cn ) okrelone s wzorami: An = an + bn Bn = an bn Cn = an bn (381) (382) (383)
nazywamy odpowiednio: suma, rznica i iloczynem ciagw (an ) i (bn ). Jezeli bn 6= 0 dla n N , to ciag (Dn ) okrelony wzorem: s Dn = nazywamy ilorazem ciagw (an ) i (bn ). Jezeli ciagi (an ) i (bn ) sa zbiezne, to dziaaniom na tych ciagach odpowiadaja analogiczne dziaania na granicach tych ciagw. Mwi o tym nastepujace twierdzenie. 127 an bn (384)
MATEMATYKA
Twierdzenie 8.8 (O dziaaniach na ciagach) Jezeli ciagi (an ) i (bn ) sa zbiezne, to ciagi (an + bn ), (an bn ) i (an bn ) tez sa zbiezne i miedzy ich granicami zachodza zwiazki18
n
lim (an + bn ) =
lim an + lim bn
n
lim (an bn ) =
n
lim an lim bn
n n
lim (an bn ) =
Jezeli ciagi (an ) i (bn ) sa zbiezne oraz dla dowolnego n naturalnego bn 6= 0 i lim bn 6= 0, n an sc to ciag bn jest zbiezny i jego granica spenia rwno:
n
lim an lim bn
n
lim
an bn
lim an lim bn
(388)
Przykad 8.6 Obliczy granice c 2n2 + n n 3n2 + 8 lim Rozwiazanie 8.7 Zauwazmy, ze oba ciagi (2n2 + n) i (3n2 + 8) sa rozbiezne, czyli 2n2 + n = n 3n2 + 8 lim Oznacza to, ze nie mozemy stosowa do nich wzoru (388). Przeksztacimy wiec wyraz oglny c ciagu liczbowego (389) dzielac licznik i mianownik przez n w najwyzszej potedze, czyli przez n2 : 2n2 1 2+ n + n2 2n2 + n n2 = 3n2 n = (390) 8 8 3n2 + 8 3 + n2 2 + n2 n 1 8 Granica ciagu 2 + n jest rwna 2, a ciagu 3 + n2 jest rwna 3. Poniewaz tak przeksztacone wyrazenie (390) zawiera w liczniku i mianowniku ciagi zbiezne, zatem na mocy (384) otrzymu jemy 2n + n lim = n 3n2 + 8 Zapis
%0 n
1 2 2n2 +n 2 lim n 2 n 3n +8 n2
(389)
2+ = lim
n
3+
n %0
1 8 n2
%0
2 3
(391)
oznacza, ze wyrazenie w owalu przy n zdaza do zera. 2 Odpowied: Granica jest rwna 3 . z
(symbolem nieoznaczonym
Ponizsze relacje odczytujemy: granica sumy (rznicy, iloczynu) dwch ciagw jest rwna sumie (rznicy, iloczynowi) granic tych ciagw. 19 Czytamy: niesko czono nad niesko czono. n sc n sc
128
Twierdzenie 8.10 (O rachunku granic niesko czonych) n 1. Jezeli lim an = 0 oraz n an > 0, to lim
n
1 = + n an 1 = n an 1 = + n |an |
n
1 =0 an
5. Jezeli lim an = +, lim bn = b > 0, to lim (an bn ) = + 6. Jezeli lim an = +, lim bn = b < 0, to lim (an bn ) =
n n n
wyznaczy po szczegowej analizie ciagw (an ), (bn ). Jest to tzw. nieoznaczono typu c sc | 0|20 (symbol nieoznaczony typu | 0|). Wniosek 8.2 (za [4]) an n n n2 n2 n2 bn c/n 1/n2 1/n 1/n (1)n /n (an bn ) c 1/n n n (1)n n
n
sc mozna wyznaczy po szczegowej analizie ciagw (an ) i (bn ). Jest to nieoznaczono typu c | |21 (symbol nieoznaczony typu | |). Przykad 8.7 Obliczy lim c
20 21
Czytamy: niesko czono razy zero. n sc Czytamy: niesko czono minus niesko czono. n sc n sc
n2 + n n .
129
MATEMATYKA
Rozwiazanie 8.8 Stwierdzamy, ze jest to ciag typu | |. Mnozac i dzielac rznice 2 + n n przez sume 2 + n + n dochodzimy do n n n2 + n n n2 + n + n n = n2 + n + n n2 + n + n A wiec otrzymujemy ciag typu (nieoznaczono typu ). Dzielac licznik i mianownik sc przez n sprowadzamy dany ciag do postaci n2 + n n = n =r 2+n+n n n2
n2
n n
Stad lim
n
1 1 1+ n +1
n n
2
%0
n n
1 =r %0 1 1+ n +1
8.4
Przy wykazywaniu zbieznoci ciagu liczbowego na podstawie denicji (np. Denicji 8.6) s wymagana jest znajomoc jego granicy. Moze by tak, ze liczba ta nie jest wczeniej znana, lecz s c s dany ciag, o ile jest zbiezny, wyznacza ja. Wwczas wyrazy tego ciagu sa jej przyblizeniami. Ponizej przedstawimy twierdzenia orzekajace o zbiezno ciagu. Opisuja one warunki sci zbiezno ciagu liczbowego. sci Twierdzenie 8.11 Jezeli ciag jest rosnacy i ograniczony, to jest zbiezny, a granica tego ciagu jest liczba wieksza od dowolnego wyrazu ciagu. Twierdzenie 8.12 Jezeli ciag jest rosnacy i nieograniczony, to jest rozbiezny do +. Twierdzenie 8.13 Jezeli ciag jest monotoniczny i nieograniczony, to jest rozbiezny do + albo . Twierdzenie 8.14 (O trzech ciagach) Jezeli dwa ciagi (an ) i (bn ) sa zbiezne do wsplnej granicy i jezeli wyrazy trzeciego ciagu (cn ) poczynajac od pewnego n0 N sa zawarte miedzy odpowiednimi wyrazami tamtych ciagw, tzn. an cn bn lub bn cn an to ciag (cn ) jest zbiezny do tej samej granicy co ciagi (an ) i (bn ). Przykad 8.8 Wykaza, ze c sin n =0 n n lim
(392)
Rozwiazanie 8.9 Korzystamy z nierwnoci s oraz z Twierdzenia 8.14. 130 sin n 1 1 n n n (393)
lim
n c=1
Rozwiazanie 8.10 Jezeli c = 1, to wzr (394) jest prawdziwy. Jezeli c > 1, to Mozna wwczas przyja, ze c n c = 1 + xn gdzie xn > 0. Mamy zatem c = (1 + xn )n = 1 + nxn + Stadc > 1 + nxn , a xn <
c1 . n
n (n 1) 2 xn + . . . + xn n 2! c1 n
(396)
Poniewaz lim
c1 n n
lim xn = 0
1 c
(398) q
n
Z (398) po uwzglednieniu (395) wynika (394). Jezeli c < 1, to > 1 i wzr lim n prawdziwy na podstawie poprzedniej czeci dowodu, gdyz s 1 1 1 p lim n c = lim p = = =1 n n n n 1 1/c lim 1/c
n
1 c
= 1 jest
(399)
lim
n n=1
(400)
sc Rozwiazanie 8.11 Jest to ciag typu |0 | (nieoznaczono typu |0 |). Skorzystamy z dowodu przedstawionego w poprzednim przykadzie. Mozemy przyja, ze c n n = 1 + xn (401) gdzie xn > 0, zatem dla n = 2, 3, . . . mamy: n = (1 + xn )n = 1 + nxn + Stad n >
n(n1) 2 xn 2!
n (n 1) 2 xn + . . . + xn n 2!
(402)
(404) (405)
lim x2 = 0 n
lim xn = 0
(406)
MATEMATYKA
Poniewaz
n
lim
n 3=1
n 8n + 3n + 11n 11
lim
n 8n + 3n + 11n = 11
Twierdzenie 8.15 (O warunku koniecznym i wystarczajacym Cauchyego zbieznoci ciagu) s Warunkiem koniecznym i wystarczajacym zbieznoci ciagu liczbowego (an ) (do granicy s sko czonej) jest, aby dla dowolnej liczby dodatniej istniaa liczba taka, ze wyrazy ciagu n o wskanikach wiekszych od rznia sie miedzy soba o mniej niz o . Zapisujemy to z > 0 n, m > |am an | < (407)
8.5
Liczba e = 2, 718281 . . .
Twierdzenie 8.16 Ciag o wyrazie oglnym n 1 an = 1 + n jest rosnacy. Dowd 8.1 Stosujac wzr dwumienny Newtona, mamy: 2 3 n 1 n (n 1) 1 n (n 1) (n 2) 1 n! 1 + + ... + = an = 1 + n + n 2! n 3! n n! n 1 2 1 1 1 n 1 n 1 n . . . 1 n1 1 n n =1+1+ + + ... + 2! 3! n! Analogicznie mamy 1 1 2 1 n+1 1 n+1 1 n+1 + + ...+ an+1 = 1 + 1 + 2! 3! 1 1 n 1 + n+1 . . . 1 n1 1 n+1 . . . 1 n+1 n+1 + + n! (n + 1)!
(408)
(409)
(410)
Kazdy ze skadnikw wyznaczajacych sume (409) dla an jest nie wiekszy od odpowiedniego skadnika (410). Zatem an an+1 . 132
n 1 an = 1 + n
(411)
jest ograniczony. Dowd 8.2 n 2 3 n n (n 1) 1 n (n 1) (n 2) 1 1 1 =1+1+ + + ... + = 1+ n 2! n 123 n n n 1 1 2 1 1 n 1 1 n 1 n 1 =1+1+ < + + ... + 12 123 n 1 1 1 1 1 1 + + ... + < 1 + 1 + + 2 + . . . + n1 = 12 123 n! 2 2 2 n 1 1 1 2 =1+ <1+ =3 1 1 2 1 1 2 <1+1+ Twierdzenie 8.18 Ciag n 1 an = 1 + n
jest zbiezny. Denicja 8.12 (Liczby e) Liczbe e deniujemy wzorem: n 1 e = lim 1 + n n Uwaga 8.5 Dowodzi sie, ze e jest liczba niewymierna i jest ona w przyblizeniu rwna e = 2.718281828459045235 . . . Liczba e jest podstawa logarytmu naturalnego, oznaczanego ln. Twierdzenie 8.19 n 1 1 = lim 1 n n e 1 1 = 1 n 1 + n1 (412)
(413)
n 1 1 1 1 n = = 1 n1 1 1 1 n 1 + n1 1 + n1 1 + n1 133
MATEMATYKA
1 1 n1 1 lim 1 + lim 1 + n1 n
1 n1
1 1 1 = e 1 e
(415)
Czyli
n3 + 7n2 n3 3 n3 + 7n2 n = lim q = n n 3 3 + 7n2 )2 + n 3 n3 + 7n2 + n2 (n 7n2 = = lim 3 n n6 + 14n5 + 49n4 + n 3 n3 + 7n2 + n2 r
3
= lim
n2 n2
n6 n6
+ 14 n6 n
%0
7n2 n2
+ 49 n6 n
%0
r
3
n3 n3
7n2 3 n
%0
7 3
1 + 5 + 9 + . . . + (4n 3) 1 + 2 + 3 + ... + n
(416)
Rozwiazanie 8.14 W liczniku i w mianowniku mamy ciagi arytmetyczne: pierwszy z rznica d = 4, drugi z rznica d = 1. W obu przypadkach pierwszy wyraz ciagu p = 1. Wyznaczymy sumy obu ciagw: 1 + (4n 3) 1 + 5 + 9 + . . . + (4n 3) = n 2 1 + 2 + 3 + ... + n = Oba ciagi sa rozbiezne do +. Ale [1 + (4n 3)] lim n (1 + n) n 2
n 2
1+n n 2
n %0
2 1 n
ea .
n1 1 1 1 n 22 Wykorzystano tu twierdzenie lim 1 + n1 = lim 1 + n = e oraz granice lim n1 = 0. n n h ian h ia a n a n/a a n a n/a 23 Oglnie mamy: lim 1 + n = lim 1 + n = ea oraz lim 1 n = lim 1 n =
4n 2 = lim = lim n 1 + n n
4 1+
%0
=4
134
(417)
Przykad 8.15 Obliczy granice ciagw c 2n 2n+1 1 1 b) an = 1 + a) an = 1 3n n Rozwiazanie 8.16 Odpowiednio przeksztacamy
2n " 2n #3/22/3 " 3n #2/3 1 1 1 a) 1 = 1 = 1 . Stad 3n 3n 3n " 3n #2/3 2/3 1 1 1 = = e2/3 lim n 3n e b) Rozwijamy wyrazenie 2n+1 2n n n 1 1 1 1 1 1 1+ 1+ 1+ 1+ = 1+ = 1+ n n n n n n Stad 2n+1 n 1 1 1 = e e 1 = e2 = lim 1 + lim 1 + lim 1 + n n n n n n
MATEMATYKA
8.6
Denicja 8.13 Jezeli dany jest ciag (an ), to suma n kolejnych wyrazw tego ciagu (poczynajac od pierwszego) a1 + a2 + a3 + . . . + an = sn nN (418)
Ponizej podamy przykady ciagw, dla ktrych istnieja wzory wyrazajace sn w zaleznoci s od n: ciag arytmetyczny (p wyraz pierwszy, d rznica) p + (p + d) + (p + 2d) + . . . + [p + (n 1) d] = ciag geometryczny (p wyraz pierwszy, q iloraz, q 6= 1) p + pq + pq 2 + . . . + pq n1 = p ciag liczb naturalnych 1 + 2 + 3 +... + n = ciag kwadratw liczb naturalnych 12 + 22 + 32 + . . . + n2 = ciag liczb nieparzystych 1 + 3 + 5 + . . . + (2n 1) = n2 ciag kwadratw liczb nieparzystych 12 + 32 + 52 + . . . + (2n 1)2 = n 2 4n 1 3 (423)
n [2p + (n 1) d] 2
(419)
1 qn 1q
(420)
n (n + 1) 2
(421)
n (2n + 1) (n + 1) 6
(422)
(424)
8.7
(426) ak
................................................
24
Dla n = 1 przyjmujemy, ze s1 = a1 .
136
MATEMATYKA
an
(427)
Sumy (426) nazywamy sumami czeciowymi szeregu (427). Szereg jest wiec ciagiem s sum czeciowych. s Denicja 8.15 Szereg (427) nazywamy zbieznym, gdy istnieje skoczona granica n S = lim sn
n
(428)
natomiast rozbiezny w przeciwnym przypadku. Liczbe S nazywamy suma szeregu. Szereg zbiezny ma sume; szereg rozbiezny sumy nie ma. S = a1 + a2 + . . . + an + . . . lub
X n=1
an = S
(429)
tworza ciag zbiezny do granicy 1. Liczba 1 jest suma tego szeregu 1 1 1 + + ... + + ... = 1 = S 12 23 n (n + 1) (430)
Wniosek 8.4 Szereg 1 + 1 + 1 + . . . jest rozbiezny, bo ciag sum czeciowych (sn ) = (1, 2, 3, . . .) s jest rozbiezny. Wniosek 8.5 Szereg (1 1 + 1 1 + . . .) jest rozbiezny, bo ciag sum czeciowych (sn ) = s (1, 0, 1, 0, . . .) jest rozbiezny. Uwaga 8.6 Symbol a1 + a2 + a3 + . . . oznacza szereg (czyli ciag sum czeciowych), ale jezeli s szereg jest zbiezny, to symbol ten oznacza rwniez sume szeregu (czyli liczbe). W praktyce ta dwuznaczno wymaga upewnienia sie, czy dany szereg jest zbiezny. sc Twierdzenie 8.20 (Warunek konieczny zbieznoci szeregu liczbowego) s Jezeli szereg a1 + a2 + . . . + an + . . . jest zbiezny, to ciag wyrazw tego szeregu dazy do zera
n
lim an = 0 137
(431)
8. CIAGI I SZEREGI LICZBOWE Uwaga 8.7 Nie jest suszne (!) stwierdzenie odwrotne, czyli: Jezeli lim an = 0, to szereg jest zbiezny.
n
MATEMATYKA
Uwaga 8.8 Jezeli warunek (431) nie zachodzi, to szereg jest rozbiezny! Przykad 8.16 Szereg 101 102 103 100 + n + + + ... + + ... 1000 2000 3000 1000n jest rozbiezny, bo ciag jego wyrazw nie dazy do 0. Rozwiazanie 8.17 Rzeczywicie s
100 +1 100 + n 1 lim an = lim = lim n = 6= 0 n n 1000n n 1000 1000
+ ... =
w ktrym wyraz poczatkowy p i iloraz q sa liczbami dowolnymi. Jezeli p = 0, to szereg jest zbiezny i ma sume rwna 0. Jezeli p 6= 0 i |q| 1, to ciag wyrazw nie dazy do 0 i szereg jest rozbiezny. Jezeli |q| < 1, to
X n=1
pq n
(432)
Twierdzenie 8.21 Szereg geometryczny o ilorazie bezwzglednie mniejszym od 1 jest zbiezny p p + pq + pq2 + . . . + pqn1 + . . . = dla |q| < 1 1q Wniosek 8.6 Szeregi geometryczne zbiezne 1+ 1 1 1 1 1 + + + ... = 2 4 8 1
1 2
=2
1 + x + x2 + x3 + . . . =
1 1 1 1 2 1 = + + ... = 2 4 8 3 1 2 1 1x
dla |x| < 1 dla |x| < 1 dla |x| < 1 dla |x| < 1
1 x + x2 x3 + . . . = 1 + x2 + x4 + x6 + . . . =
1 1+x 1 1 x2 1 1 + x2 138
1 x2 + x4 x6 + . . . =
MATEMATYKA
Twierdzenie 8.22 Szereg harmoniczny jest rozbiezny, a ciag jego sum czeciowych ronie do s s +
Denicja 8.17 (Szeregu harmonicznego) Szeregiem harmonicznym nazywamy szereg, ktrego wyrazy sa odwrotnociami liczb s naturalnych X1 1 1 1 1 + + + ... + + ... = (433) 2 3 n n n=1
1 1 p= ; q= 2 2 1 1 1 1 S = + + + + ... = 2 4 8 16 1 =1 = 1 21 2
L =1
Rysunek 37: Szereg geometryczny i jego suma.
Denicja 8.18 Szeregiem harmonicznym rzedu r nazywamy szereg, ktrego wyrazy sa odw rotnociami rtych poteg liczb naturalnych s X 1 1 1 1 1 + r + r + ... + r + ... = (434) 2 3 n nr n=1 Twierdzenie 8.23 Szereg harmoniczny rzedu r > 1 jest zbiezny, a rzedu r < 1 jest rozbiezny. Uwaga 8.9 Szereg harmoniczny (433) jest szeregiem rzedu r = 1. Przykad 8.17 Pokazemy, ze ciag sum czeciowych szeregu harmonicznego (433) jest nieog s raniczony. Rozwiazanie 8.18 W tym celu pogrupujemy jego wyrazy 1 1 1 1 1 1 + + +... 1+ + ... + + ... + + ... + 2 10 11 100 101 1000 {z } {z } {z } | | | 9 wyrazw 90 wyrazw 900 wyrazw
Zauwazmy, ze kazda wydzielona grupa ma warto wieksza od 0.9. Uwzgledniajac dostatecznie sc wiele takich grup, otrzymamy sume czeciowa wieksza od wybranej liczby A. s 139
MATEMATYKA
Przykad 8.18 Pokazemy, ze ciag sum czeciowych (sn ) szeregu harmonicznego rzedu r > 1 s jest rosnacy, ale ograniczony. Rozwiazanie 8.19 W tym celu pogrupujemy wyrazy 1 1 1 1 1 1 + +... + ... + r + + ... + 1 + r + ... + r 2 9 10r 99 100r 999r {z } {z } {z } | | | 9 wyrazw 90 wyrazw 900 wyrazw
Stwierdzamy, ze pierwsza grupa obejmuje 9 wyrazw, wrd ktrych najwiekszy ma warto 1. s sc Warto tej grupy nie przekracza 9. Druga grupa zawiera 90 wyrazw. Najwiekszy wrd nich sc s ma warto 1/10r , suma nie przekracza 90/10r = 9 (10/10r ). Warto trzeciej grupy nie sc sc przekracza 900/100r = 9 (100/100r ) = 9 (10/10r )2 . Otrzymane ograniczenia grne kolejnych grup sa wyrazami szeregu geometrycznego o ilorazie 10/10r < 1. A wiec " # 2 10 10 9 sn < 9 1 + r + + ... = 10 r 10 10 1 10r Oznacza to, ze ciag (sn ) jest ograniczony. Wniosek 8.7 Szereg harmoniczny rzedu 2 jest zbiezny i jego suma jest rwna 1+ 1 2 1 1 + + ... + 2 + ... = 4 9 n 6 (435)
8.8
an
(437)
SN = a1 + . . . + aN
(438)
(M > N) szeregu a1 + a2 + . . . + aN + . . . + aM + . . . nazywamy odcinkiem sumowym danego szeregu. Twierdzenie 8.24 (Warunek konieczny i wystarczajacy Cauchyego zbieznoci szeregu) s Szereg a1 + a2 + . . . + an + . . . jest zbiezny wtedy i tylko wtedy, gdy dla dowolnej liczby > 0 istnieje taka, ze dla dowolnych liczb naturalnych M, N speniajacych warunek M > N > odcinek sumowy aN+1 + . . . + aM jest bezwzglednie mniejszy od M X (439) > 0 M > N > an <
n=N+1
140
MATEMATYKA
Twierdzenie 8.25 (Szeregi o wyrazach dodatnich) Szereg o wyrazach dodatnich i sumach czeciowych ograniczonych jest zbiezny. s Denicja 8.20 (Majoranty, minoranty) Jezeli majac dany szereg o wyrazach dodatnich a1 + a2 + . . . + an + . . . utworzymy szereg M1 + M2 + . . . + Mn + . . . (441) o wyrazach Mn an , to szereg ten nazywamy majoranta danego szeregu, a jezeli utworzymy szereg m1 + m2 + . . . + mn + . . . (442) o wyrazach 0 < mn an , to szereg ten nazywamy minoranta danego szeregu. Twierdzenie 8.26 (Kryteria porwnawcze) Jezeli majoranta danego szeregu jest zbiezna, to i dany szereg jest zbiezny. Jezeli minoranta danego szeregu jest rozbiezna, to i dany szereg jest rozbiezny. Wniosek 8.9 Szereg 1 1 1 1 + + + ... + + ... 1! 2! 3! n! 1 1 1 + + + ... 2 22 222 (440)
ktra jest szeregiem geometrycznym zbieznym. Wniosek 8.10 Szereg 1+ jest rozbiezny, gdyz ma minorante 1 1 1 1 1 1 1 + + + ... = 1 + + + + ... 2 4 6 2 2 3 4 ktra jest szeregiem harmonicznym pomnozonym przez 1/2, a wiec rozbieznym. Twierdzenie 8.27 (Kryterium ilorazowe dAlemberta) Jezeli w szeregu o wyrazach dodatnich a1 + a2 + . . . + an + . . . ciag ilorazw an+1 /an ma granice mniejsza od 1 an+1 lim =g<1 (443) n an to szereg ten jest zbiezny. Jezeli za granica ta jest wieksza od 1 s
n
1 1 1 + + + ... 3 5 7
lim
an+1 =g>1 an
(444)
Uwaga 8.10 Kryterium dAlemberta nie orzeka o zbieznoci szeregu, gdy lim s gdy granica ta nie istnieje.
xn x x2 s Wniosek 8.11 Szereg 1 + + + . . . + + . . . jest zbiezny dla dowolnej dodatniej wartoci 1! 2! n! x, gdyz n+1 x x xn lim : = lim =0<1 n (n + 1)! n n + 1 n! Wniosek 8.12 Szereg 1 + 3! n! 2! + 3 + . . . + n + . . . jest zbiezny, gdyz 2 2 3 n (n + 1)! n! 1 1 = <1 lim lim n+1 : n = n 1 n n (n + 1) n e 1+ n
Przykad 8.19 Zbadaj szereg 1 + 2x + 3x2 + . . . + nxn1 + . . ., gdzie x > 0. Rozwiazanie 8.20 Mamy (n + 1) xn 1 (n + 1) x lim = lim = lim 1 + x=x n n n nxn1 n n Zatem szereg ten jest zbiezny dla 0 < x < 1, a rozbiezny dla x > 1. W przypadku x = 1 kryterium ilorazowe nie orzeka o zbieznoci, ale bezporednio wida, ze szereg jest rozbiezny, s s c gdyz nie spenia warunku (431) lim an = 0 (445)
n
Wniosek 8.13 W przypadku szeregu harmonicznego dowolnego rzedu r r n 1 n 1 = lim =1 lim r : r = lim n (n + 1) n n + 1 n n + 1 n
(446)
Kryterium ilorazowe nie orzeka o zbieznoci. Mwimy, ze szeregi harmoniczne nie reaguja na s kryterium ilorazowe. Twierdzenie 8.28 (Kryterium pierwiastkowe Cauchyego) Jezeli w szeregu o wyrazach dodatnich a1 + a2 + . . . + an + . . . ciag pierwiastkw n an ma granice mniejsza od 1 lim n an = g < 1 (447)
n
to szereg ten jest zbiezny. Jezeli g > 1, to szereg jest rozbiezny Uwaga 8.11 Kryterium Cauchyego nie orzeka o zbieznoci szeregu, gdy lim s n gdy granica ta nie istnieje. Przykad 8.20 Zbadaj szereg Rozwiazanie 8.21 Mamy lim r
n
n a n = 1 lub
n=1
c n ( n n) = = lim cn n c
c
lim
c n n
1 <1 c
MATEMATYKA
Wniosek 8.14 Szeregi harmoniczne nie reaguja na kryterium pierwiastkowe, bowiem r 1 n lim =1 n nr Denicja 8.21 (Szereg naprzemienny) Szereg, ktrego wyrazy sa naprzemian dodatnie i ujemne a1 a2 + a3 a4 + . . . (448)
przy czym wszystkie liczby a1 , a2 , . . . , an , . . . sa dodatnie, nazywamy szeregiem naprzemiennym. Uwaga 8.12 Szereg (448) mozemy rwniez zapisa c
X n=1
(1)n+1 an ,
an > 0
(449)
Twierdzenie 8.29 (Kryterium Leibniza) Jezeli ciag (an ) jest nierosnacy i lim an = 0, to szereg naprzemienny jest zbiezny, suma n czeciowa sn rzni sie od sumy S szeregu mniej niz o an+1 s |sn S| < an+1 Wniosek 8.15 Ponizsze szeregi naprzemienne25 1 1 1 1 1 1 1 1 + + + . . . = ln 2 2 3 4 5 6 (450) (451) (452)
1 1 1 1 1 + + + ... = 3 5 7 9 11 4
1 1 2 1 1 1 + + + ... = 2 4 8 16 32 3
sa zbiezne na podstawie kryterium Leibniza. Natomiast szeregi 1 1 1 1 1 9 1 + + + ... = 10 2 20 4 40 5 1 1 1 1 1 1 + + + . . . = + rozbiezny 10 2 20 3 30 (453) (454)
8.9
Twierdzenie 8.30 (Zbiezno bezwzgledna i zbiezno warunkowa) sc sc Niech bedzie dany szereg (o wyrazach dowolnych) a1 + a2 + . . . + an + . . . =
25
X n=1
an
(455)
143
8. CIAGI I SZEREGI LICZBOWE oraz szereg moduw wyrazw danego szeregu |a1 | + |a2 | + . . . + |an | + . . . =
X n=1
MATEMATYKA
|an |
(456)
Jezeli szereg (455) jest zbiezny, a szereg (456) jest rozbiezny, to mwimy, ze szereg (455) jest zbiezny warunkowo. Jezeli szereg (456) jest zbiezny, to szereg (455) jest zbiezny bezwzglednie (implikacja odwrotna nie zachodzi)26 Przykad 8.21 Szeregi (452) i (453) sa bezwzglednie zbiezne. Szeregi (450) i (451) sa warunkowo zbiezne. Rozwiazanie 8.22 Udowodnimy to. n 1 Szereg utworzony z moduw (452) 1 + 1 + 1 + 1 + 16 + + 1 + jest szeregiem 2 4 8 2 geometrycznym o ilorazie q = 1 . Jego granice podalimy we Wniosku 8.6 (patrz rwniez s 2 Denicja 8.21 i Twierdzenie 8.21). Szereg utworzony z moduw (453) 1 1 1 1 1 + + + + + = 10 2 20 4 40 n 1 1 1 1 1 1 = 1 + + + + + + + = + + 2 4 2 10 20 40 1+ 1 1 = 1 + + + + 2 4 =2+ 11 1 2= 10 5
n n 1 1 1 1 1 1 + + ++ + + + = 2 10 2 4 2
jest suma dwch szeregw geometrycznych o ilorazie q = 1 . 2 Szereg utworzony z moduw wyrazw szeregu (450) jest szeregiem harmonicznym rozbieznym 1+ 1 1 1 1 + + + + + 2 3 4 n
1 1 1 1 + + + + + 3 5 7 2n 1
Szereg anharmoniczny jest zbiezny, a szereg moduw jego wyrazw (szereg harmoniczny) jest rozbiezny. Bowiem 1 1 1. 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 11 + 2n1 + = 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + = 1 + 1 + 3 5 7 9 2 3 4 5 2 4 6 8 2 1 + 1 + 1 + 1 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + = 1 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 3 4 5 2 2 3 4 5 2 2 3 4 5 1 1 1 1 1 1 1 2. Analizowany szereg ma minorante 2 + 4 + 6 + . . . = 2 1 + 2 + 3 + 4 + . . . , ktra jest rozbiezna.
144
MATEMATYKA
8.10
Przykady
Przykad 8.22 Obliczajac sn i lim sn , stwierdzi, czy dany szereg jest zbiezny i jaka ma c n sume X 1 1 1 1 + + + = 100 100 100 100 n=1
a)
= 2. Zatem
1 400
(2n 1) oraz
X 2n 1 = lim (2n 1) = + n n 400 400 n=1
S = lim sn = lim
n
1 1 1 c) Rozkadajac kazdy wyraz an na rznice dwch uamkw an = n(n+1) = n n+1 i tworzac 1 1 sume czeciowa otrzymujemy sn = 1 n+1 . Zauwazmy, ze lim an = lim n(n+1) = 0. s n n Zatem ciag wyrazw tego szeregu zdaza do zera. Jest wiec speniony warunek konieczny 1 1 zbieznoci szeregu. Nastepnie mamy sn = 1 n+1 oraz S = lim sn = lim 1 n+1 = 1. s n n A wiec szereg jest zbiezny i ma sume S = 1.
d) Mamy an =
2 (2n1)(2n+1)
lim an = lim
n
2 n (2n1)(2n+1)
2 (2n1)(2n+1)
1 . 2n+1
1 2n + 1
=1
145
MATEMATYKA
Przykad 8.23 Zbada, czy ponizszy szereg spenia warunek konieczny zbieznoci, a jezeli c s spenia, to obliczy S = lim sn oraz stwierdzi, czy szereg jest zbiezny i jaka ma sume. c c
n X n=2 X
a)
2 21 n
b)
X 2 + (1)n X 1 1 e) d) log 1 + f) n 2 + 4n + 3 n 2 n n=1 n=1 n=1 Rozwiazanie 8.24 Przeksztacimy poszczeglne wyrazenia.
X 2n + 3n n=1
6n
X c) n n1 n=1
= 0, to speniony jest warunek zbieznoci szeregu; szereg s n jest zbiezny; jego suma jest rwna 3 . 2
2 2 n n 1
n +3n b) Zauwazmy, ze an = 2 6n = 31 + 21 . Poniewaz lim an = lim 31 + 21 = 0, to n n n n n n speniony jest warunek konieczny zbieznoci szeregu. Widzimy, ze szereg jest suma s szeregw geometrycznych S1 S2 Stad S= c) Przeksztacimy wyrazenie ( n n 1)( n + n 1) 1 n n1= = n+ n1 n+ n1 1 , czyli lim an = 0. Szereg spenia warunek konieczny zbieznoci Stad an = s n n+ n1 szeregu. Nastepnie mamy sn
n X = m m1 = m=1
X 1 1 = = 1+ 3n 3 n=1 X 1 1 1+ = = 2n 2 n=1
n 1 1 1 1 3 1 3 = = 1 3 3 2 2 1 3 1 n 1 1 2 =1 2 1 1 2
n, czyli S = lim sn = lim n = +. Analizowany szereg jest rozbiezny n n (pomimo spenienia warunku koniecznego zbieznoci!). s A wiec sn = 146
= 1 0 + 2 1 + 3 2 + ... + n 1 n 2 + n n 1 = n
MATEMATYKA
1 d) Szereg spenia warunek konieczny zbieznoci: lim an = lim log 1 + n = 0. Ale s n n poniewaz n X 1 1 1 = log (1 + 1) + log 1 + + log 1 + = log 1 + m 2 3 m=1 2 3 4 5 n (n + 1) = log ... = log (n + 1) 1 2 3 4 (n 1) n czyli sn = log (n + 1), a S = lim sn = lim log (n + 1) = +, to szereg jest rozbiezny n n (pomimo spenienia warunku koniecznego zbieznoci!). s
n 2+(1)n 2n n
=0
m=1
2m
1 3 1 1 3 1 1 1 1 = + 2 + 3 + 4 + . . . = + 3 + . . . + 2n1 + 3 2 + 4 + . . . = 2 2 2 2 2 2 2 2 2
n n 1 1 1 3 1 1 1 3 1 1 4 4 = 1 + 2 + ... + 2 1 + 2 + ... = + = 1 2 2 2 2 2 4 1 4 1 1 4 1 3 + 2 4 1 1 n
4
1 1 1 1 1 1 1 1 ... + + + + = n2 n n1 n+1 n n+2 n+1 n+3 1 1 1 1 1 5 1 1 = + = 2 2 3 n+2 n+3 12 2 (n + 2) 2 (n + 3) h i 5 1 1 5 1 1 Stad sn = 12 2(n+2) 2(n+3) oraz S = lim sn = lim 12 2(n+2) 2(n+3) =
n n
5 . 12
147
9. PRZESTRZEN METRYCZNA
MATEMATYKA
Przestrze metryczna n
Niech n bedzie ustalona liczba naturalna. Zbir wszystkich nwyrazowych ciagw x = (x1 , x2 , . . . , xn ) (457)
gdzie x1 , x2 , . . . , xn sa dowolnymi liczbami rzeczywistymi, nazywamy nwymiarowa przest rzenia arytmetyczna. Kazdy ciag (457) nazywamy punktem tej przestrzeni, a liczby x1 , x2 , . . . , xn wsprzednymi tego punktu. Denicja 9.1 Przestrzenia metryczna nazywamy zbir X, w ktrym kazdej parze ele mentw x, y przyporzadkowana zostaa liczba (x, y), zwana odlegocia punktu x od punktu s y, speniajaca nastepujace warunki: oraz (x, y) = 0 x = y czyli (x, x) = 0 1 (x, y) 0 2 (x, y) = (y, x) warunek symetrii 3 (x, z) (x, y) + (y, z) nierwno trjkata sc Elementy x, y, z, . . . przestrzeni metrycznej nazywamy punktami. Zamiast odlego mwimy sc tez metryka. Czesto zamiast wyrazenia (, ) uzywamy symbolu d (, ) od aci skiego sowa distantia n odlego. Zamiast d (x, y) piszemy takze dist (x, y). sc Wniosek 9.1 Przestrze arytmetyczna 2wymiarowa punktw p = (p1 , p2 ) , q = (q1 , q2 ) z odn legocia zdeniowana wzorem s (p, q) = |p1 q1 | + |p2 q2 | jest przestrzenia metryczna. Wniosek 9.2 Zbir funkcji f (x) , g (x) , . . . ciagych w przedziale < 0, 1 > z odlegocia s okrelona wzorem s (458) (f, g) = sup |f (x) q (x)|
0x1
stanowi przestrze metryczna. n Denicja 9.2 Przestrze arytmetyczna nwymiarowa z odlegocia wyrazona wzorem n s q (459) (x, y) = (x1 y1 )2 + (x2 y2 )2 + + (xn yn )2
nazywamy nwymiarowa przestrzenia euklidesowa i oznaczamy E n lub tradycyjnie przez n R . Iloczyn skalarny
9.0.1
Denicja 9.3 Iloczynem skalarnym w przestrzeni wektorowej V zdeniowanym nad ciaem K liczb rzeczywistych nazywamy funkcje, ktra kazdej parze elementw x i y V przypo rzadkowuje liczbe rzeczywista (x, y) i spenia nastepujace warunki: 148
MATEMATYKA 1. jest liniowa ze wzgledu na wektory przestrzeni V (x + z, y) = (x, y) + (z, y) 2. (y, x) = (x, y), x, y V ,
9. PRZESTRZEN METRYCZNA
x, y, z V, , K
3. jest dodatnio okrelona, to znaczy (x, x) > 0 dla x 6= 0 oraz (x, x) = 0 dla x = 0. s W przypadku, gdy V Rn iloczyn skalarny jest rwny
n T X xi yi (x, y) = y , x = i=1
Ponadto, dla kazdej macierzy kwadratowej stopnia n i dowolnych dwch wektorw x, y V zachodzi relacja (Ax, y) = x, AT y
Przestrze liniowa (wektorowa) V , w ktrej okre n slony jest iloczyn skalarny (, ) nazywamy przestrzenia unitarna. 9.0.2 Norma wektora
Denicja 9.4 Niech V bedzie przestrzenia wektorowa nad ciaem K liczb rzeczywistych. M wimy, ze funkcja kk przyporzadkowujaca kazdemu elementowi v V liczbe rzeczywista kvk R jest norma w przestrzeni V , jezeli spenia nastepujace aksjomaty: 1. (ii) kvk = 0 v = 0 2. kvk = || kvk (i) kvk 0 v V K, v V v, w V (nierwno trjkata) sc
3. kv + wk kvk + kwk
gdzie || oznacza warto bezwzgledna liczby dla K = R. sc Przestrze liniowa V z okrelona w niej norma kk, czyli pare (V, kk) nazywamy przestrzen s nia unormowana. Przykadem przestrzeni unormowanej jest przestrze Rn z tak zwana n pnorma (lub norma wektorowa Hldera). Norme wektora x o skadowych {xi } deniujemy kxkp =
i=1 n P
|xi |
1/p
dla 1 p <
(460)
Kazdy wektor przestrzeni V charakteryzujacy sie norma rwna 1 nazywamy wektorem jednostkowym. Nalezy zapamieta, ze przy p norma wektora kxkp istnieje, jest c 149
Kazda przestrze unitarna jest przestrzenia unormowana, jezeli za norme przyjmiemy n p kxk = (x, x) (461)
9. PRZESTRZEN METRYCZNA
MATEMATYKA
sko czona i rwna sie maksymalnej wartoci bezwzglednej skadowej wektora x. Norme taka n s nazywamy norma niesko czona lub norma maksimum (niekiedy norma maksymalna) n kxk = max |xi |
1in
(462)
np. k [a, b, c] k = max (|a| , |b| , |c|). Jezeli p , to suszna jest relacja
n
Przykad 9.1 Obliczy norme maksimum wektora [8, 10, 2]. c Rozwiazanie 9.1 Na podstawie denicji normy maksimum wektora (462) otrzymujemy k[8, 10, 2]k = max (|8| , |10| , |2|) = 10
1i3
|xi |
(463)
ktra jest suma bezwzglednych warto wsprzednych wektor x, np. k [a, b, c] k1 = |a| + |b| + sci |c|. Przykad 9.2 Obliczy norme pierwsza wektora [8, 10, 2]. c Rozwiazanie 9.2 Na podstawie denicji normy pierwszej (463) otrzymujemy k [8, 10, 2] k1 = |8| + |10| + |2| = 20 Gdy p = 2, to na podstawie denicji (460) otrzymujemy tak zwana norme druga wektora lub norme euklidesowa wektora !1/2 n X 1/2 kxk2 = (x, x)1/2 = |xi |2 = xT x (464)
i=1
q a = np. |a|2 + |b|2 . Norma druga wektora jest czesto nazywana euklidesowa b 2 dugocia wektora. s Zauwazmy, ze w przestrzeni unitarnej zdeniowana jest norma druga, poniewaz pojawia sie tu iloczyn skalarny wektorw. Wasnoc 9.1 (Nierwno Cauchy-Schwarza) s sc Dla kazdej pary wektorw x, y Rn zachodzi nierwno sc |(x, y)| = yT x kxk2 kyk2
(465)
Jezeli y = x, to dla dowolnej liczby R wyrazenie (465) staje sie rwnocia. s Przykad 9.3 Sprawdzi nierwno (465) dla wektorw: x = [2, 1, 4], y = [1, 1, 3]. c sc 150
MATEMATYKA
9. PRZESTRZEN METRYCZNA
Rozwiazanie 9.3 Obliczamy iloczyn skalarny (x, y) = 2 1 + (1) p + 4 3 = 13. Nastepnie 1 2 + (1)2 + 42 = obliczamy wartoci normy drugiej poszczeglnych s wektorw: kxk2 = 2 21; 2 + 11 + 32 = 11. Stad kxk2 kyk2 = 21 11 = 231 > 13. kyk2 = 1 c Iloczyn skalarny w przestrzeni Rn moze by powiazany z pnorma w Rn przy pomocy nierwno Hldera sci |(x, y)| kxkp kykq dla 1 1 + =1 p q 0.31052 i x2 = 0.79954 . 0.51411 (466)
0.61541 0.78821
Rozwiazanie 9.4 Wykorzystujemy denicje norm wektora dla p = 1, 2, . Kolejno otrzymujemy: norma p=1 x1 0.61541 0.78821 1 =
n P
kx1 kp
i=1
p=2
0.61541 0.78821 2
i=1
n P
|xi |2
kx2 kp = 1.62417
= 1.00000
= 1.00000
= 0.79954 (467)
Wasnoc 9.2 Niech kk bedzie norma w przestrzeni Rn , a A Rnn bedzie macierza z n s liniowo niezaleznymi kolumnami. Wwczas funkcja kkA2 o wasnoci s kAkA2 = kAxk jest norma macierzy w Rn . Denicja 9.5 Norma macierzy kk jest funkcja przeksztacajaca Rmn w R o ponizszych 28 wasnociach : s 1. 2. 3. 4.
28
Do opisu normy wektora i normy macierzy uzywamy tego samego symbolu: kk.
151
9. PRZESTRZEN METRYCZNA
MATEMATYKA
Denicja 9.6 Mwimy, ze norma macierzy kk jest zgodna lub spjna z norma wektora kk, jezeli kAxk kAk kxk x Rn (468) Twierdzenie 9.1 Niech kk jest norma wektora. Funkcje kAk = sup
x6=0
(469)
nazywamy norma macierzy indukowana przez norme wektora. Zapis sup (A) oznacza kres grny zbioru A. Wzr (469) mozna zapisa uzywajac dotychczasowej notacji c kAkp = sup
x6=0
(470)
nazywamy norma euklidesowa macierzy A. Jest ona rwna najwiekszej wartoci wynikajas kAxk cej z operacji kxk . Wyrazenie (470) jest rwnowazne rwnaniu kAkp = sup kAxkp = max kAxkp
kxkp =1 kxkp =1
(471)
Ostatni zapis oznacza, ze istnieje wektor x speniajacy warunek kxkp = 1, dla ktrego norma kAxkp osiaga maksimum. Przykad 9.5 Wyznaczy napodstawie powyzszego twierdzenia normy p (p = 1, 2, ) maciec 1 1 2 . , jezeli x = rzy A = 0 3 1 Rozwiazanie 9.5Na epie obliczymy normy wektora wst kxk. Norma pierwsza wektora jest 1 = 1, norma druga kxk = 1 = 1, a norma maksimum rwna: kxk1 = 2 0 0 1 2 1 1 2 1 1 kxk = = . W zwiazku 0 = 1. Nastepnie obliczamy iloczyn: 3 1 0 3 1 z powyzszym norma pierwsza iloczynu kAxk1 jest rwna 3 = 4; norma druga kAxk2 1 1 = 10 = 3.162, a norma maksimum rwna kAxk = 1 = 3. To, rwna 3 3 2 1 jest tym wektorem, dla ktrego norma macierzy kAk osiaga kres grny czy wektor x = 0 0 1 , wemiemy wektor x = z wymaga dalszej analizy. Jezeli zamiast wektora x = 1 0 2 0 1 2 , a poszczeglne = ktrego norma p rwniez jest rwna 1, to iloczyn 1 1 3 1 2 = 5 i kAxk = 2 = 2. normy maja wartoci: kAxk1 = 3, kAxk2 = s 1 1 2 152
MATEMATYKA
9. PRZESTRZEN METRYCZNA
Skad te rznice i czy ktra z otrzymanych wartoci jest rzeczywicie rwna normie p s s s macierzy A? Otz pamietajmy, ze kAkp = sup kAxkp i norma macierzy przyjmuje wartoc s kresu grnego normy iloczynu macierzy A i wektora x, ktrego norma p jest rwna 1, kxkp = 1. Istnieje niesko czenie wiele takich wektorw. Na przykad, normy pierwsze wektorw n 1t t sa rwne jedno dla kazdego t < 0; 1 >, tj. kxk1 = sci i x = x = t 1 t 1t t t = |t| + |1 t|, a poniewaz t jest dodatnie, to 1t = 1t = t 1 1 1 1t = t + 1 t = 1. Podobnie jest z wektorami, ktrych norma maksimum t 1 t 1 jest rwna jedno tj. x = sci, lub x = dla kazdego t < 0; 1 >, czyli kxk = 1 t 1 t t = 1 = 1. Analogicznie wyznaczamy wektory, ktrych norma druga p t 1 t2 = t2 + (1 t2 ) = 1 lub kxk = = rwna sie 1: kxk2 = 2 1 t2 2 t 2 p t2 + (1 t2 ) = 1 dla kazdego t < 0; 1 >. W ten sposb norma maksimum wektora kxk = max |xi | indukuje norme maksimum
1in kxkp =1
macierzy
1in
max
n X j=1
|aij |
(472)
Jest to maksymalna suma bezwzglednych warto elementw stojacych w itym wierszu sci macierzy A. Oznacza to, ze kresem grnym iloczynu 1 2 1 1 + 2t = sup sup kAxk = sup 3 1 t 3+t t<0;1> t<0;1> kxk =1 oraz iloczynu sup kAxk = sup
t=1
kxk =1
t<0;1>
1 2 3 1
t 1
= sup
t<0;1>
t+2 3t + 1
t + 2 t=1 = 4. Zobaczmy, ze zgodnie z (472) = 4 oraz 3t + 1 1 2 kAk rwna sie dokadnie 4, kAk = 3 1 = 4. A wiec, jezeli 1 2 1 A= i x= 3 1 1 to kAk = sup kAxk = max kAxk
kxk =1 kxk =1
Pokazali smy, ze rzeczywi norma maksimum wektora indukuje norme maksimum macierzy. scie 153
1 2 1 = 3 = max 1 4 kxk =1 3 1
=4
9. PRZESTRZEN METRYCZNA
MATEMATYKA
5 7 1 3 5 . Sprawdzi, ile Przykad 9.6 Wyznaczy norme maksimum macierzy A = 3 c c 12 5 4 T wynosi norma kAxk , jezeli x = 1 1 1 . Rozwiazanie 9.6 Norma maksimum macierzy A zgodnie z (472) jest rwna 5 7 1 3 5 = max(13, 11, 21) = 21 kAk = 3 12 5 4
5 7 1 1 1 3 5 1 = 5 . A wiec kAxk = 21. Wykonujemy mnozenie Ax = 3 12 5 4 1 21 Przejdmy teraz do wyznaczenia normy pierwszej macierzy A. Obliczamy ja na podstawie z relacji n X kAk1 = max |aij | (473)
1jn i=1
Jest to maksymalna suma bezwzglednych warto elementw stojacych w jtej kolumnie sci macierzy A. A wiec, jezeli 1 2 A= 3 1 to zgodnie z (473) norma kAk1 = 4. Sprawdzimy, czy norma pierwsza wektora indukuje norme pierwsza macierzy. Przypominamy, ze kAk1 = sup kAxk1 = max kAxk1
kxk1 =1 kxk1 =1
t 1t oraz x = lub x = . Jak pamietamy, normy pierwsze tych wektorw dla 1t t t < 0, 1 > sa rwne 1. W zwiazku z tym Ax = lub Ax = 1 2 3 1 1 2 3 1 t 1t 1t t = t + 2 1 + 2t 1+t 3 2t
lub
1+t 3 2t
= |1 + t| + |3 + 2t| = 1 + t + 3 2t = 4 t t=0 4 =
1
154
9. PRZESTRZEN METRYCZNA
t=0
x=
Rzeczywicie, norma pierwsza wektora indukuje norme pierwsza macierzy. s 5 7 1 3 5 . Wyznaczy normy Przykad 9.7 Obliczy norme pierwsza macierzy A = 3 c c 12 5 4 T T T , x2 = 0 1 0 i x3 = 0 0 1 . pierwsze iloczynw Axi , jezeli x1 = 1 0 0
Rozwiazanie 9.7 Norma pierwsza macierzy A zgodnie z (473) jest rwna 5 7 1 3 5 = max(20, 15, 10) = 20 kAk1 = 3 12 5 4 1 Jezeli macierz A jest macierza symetryczna, to kAk1 = kAk .
5 7 1 3 5 = 15 i jest Rozwiazanie 9.8 Norma pierwsza rwna sie: kAk1 = 7 1 5 4 1 to maksymalna suma wartoci bezwzglednych elementw drugiej kolumny, natomiast norma s 5 7 1 3 5 = 15 i jest to maksymalna suma wartoci maksimum jest rwna: kAk = 7 s 1 5 4 bezwzglednych elementw drugiego wiersza. A wiec: kAk1 = kAk . Na zako czenie sprawdzimy, czy norma druga wektora indukuje norme druga macierzy. n Jest to norma, ktra przy obliczaniu stwarza najwiecej trudnoci. Czesto nazywana jest s norma spektralna macierzy. Wychodzac z denicji normy indukowanej (469), otrzymujemy kAk2 = sup
x6=0
9. PRZESTRZEN METRYCZNA Pomijajac zozone przeksztacenia mozemy rwniez napisa, ze c p kAk2 = max (AT A) (474)
Spect(AT A)
MATEMATYKA
norma 2 3.5 3 2.5 2 1.5 1 0.5 -1 -0.8 -0.6 -0.4 -0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
Pamietamy rwniez postacie wektorw, ktrych norma druga jest rwna 1. Sa to: 1 t2 t x1 = i x2 = 1 t2 t Tak wiec: Ax1 = 1 2 3 1 t 1 t2 =
gdzie przez Spect(B) rozumiemy zbir warto sci wasnych macierzy B. Biorac pod uwage (474) otrzymujemy dla 1 2 macierzy A = 3 1 1 2 = 5 + 1 5 = 3.618 kAk2 = 3 1 2 2 2
= i
t + 21 t2 3t + 1 t2
Ax2 =
= Stad
-0.8 -1 q -0.6 -0.4 -0.2 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 t + 2 1 t2 = 5t2 + 10t 1 t2 + 5 kAx1 k2 = 3t + 1 t2 Rysunek 39: Norma druga macierzy Ax(475) 2. 2 oraz q 2t + 1 t2 = 5t2 + 10t 1 t2 + 10 kAx2 k2 = (476) t + 3 1 t2 2 q 5 1 1 Funkcja (475) osiaga maksimum rwne 2 + 2 5 = 3.618 dla t1 = 1 + 10 5 = 0.85065. 2 Jej przebieg jest przedstawiony na rysunku 38. q 1 Funkcja (476) osiaga maksimum rwniez rwne 5 + 1 5 ale dla t2 = 1 10 5 = 0.52573. 2 2 2 Jej przebieg jest przedstawiony na rysunku 39. A wiec wektory x1 i x2 maja wsprzedne q 1 1 + 10 5 t1 0.85065 2 = q x1 = p 0.52573 1 1 1 t2 1 10 5 2
2t + 1 t2 t + 3 1 t2
1 2 1 t2 = 3 1 t
5 2
1 2
MATEMATYKA i q p 1 2 1 t2 q2 = x2 = 1 t2 + 2
q p kAx2 k2 = 5t2 + 10t2 1 t2 + 10 = 5 + 1 5 2 2 2 2 q q 1 1 1 1 + 10 5 10 5 q 2 = 1 i kx2 k2 = q 2 = 1 oraz Poniewaz kx1 k2 = 1 1 1 1 10 5 + 10 5 2 2 2 2 kAk2 = kAx1 k2 = kAx2 k2 = 5 + 1 5 = 3.618, to norma druga wektora indukuje norme 2 2 druga macierzy. Przykad 9.9 Obliczy norme druga macierzy symetrycznej: c 5 7 1 3 5 A = 7 1 5 4
Rozwiazanie 9.9 Poniewaz w przypadku macierzy symetrycznych macierz transponowana jest rwna macierzy wyjciowej AT = A, to wystarczy wyznaczy maksymalna warto wasna s c sc macierzy A. Wielomian charakterystyczny ma posta: 3 122 28 + 334 = 0. Stad c Spect(A) = {5.2806, 5.2634, 12.017}. A wiec: kAk2 = 12.017 9.0.4 Szczeglne przypadki normy drugiej macierzy
3. Jezeli A jest rzeczywista macierza symetryczna, to kAk2 = (A) 4. Ponadto: kAk2 kAk1 kAk . 2
Przykad 9.10 Obliczy norme druga niesymetrycznej macierzy A Rnn : c 5 7 1 3 5 A = 3 12 5 4 Rozwiazanie 9.10 Poniewaz macierz A nie jest macierza symetryczna, to zgodnie z (39) T c musimy skonstruowa macierz transponowana A i nastepnie wykona mnozenie AT A : c 5 3 12 3 5 AT = 7 1 5 4 157
9. PRZESTRZEN METRYCZNA
MATEMATYKA
Otrzymalimy macierz symetryczna. Obliczymy jej wartoci wasne na podstawie wielomianu s s charakterystycznego macierzy: 3 3032 + 23252 384400 = 0
5 3 12 5 7 1 178 16 38 3 5 3 3 5 = 16 83 28 AT A = 7 1 5 4 12 5 4 38 28 42
max i = Stad: 1 = 22.792, 2 = 87.534 i 3 = 192.67. Poniewaz kAk2 = i Spect(AT A) 192.67 = 13.881, zatem kAk2 = 13.881. Zauwazmy ponadto, ze zachodzi tu nierwno sc 2 2 kAk2 kAk1 kAk . Mianowicie: 13.881 = 192.68 < 20 21 = 420. 9.0.5 Norma Frobeniusa
Zamiast normy spektralnej (normy drugiej) macierzy w praktyce czesto wykorzystuje sie tak zwana norme Frobeniusa kAkF = n n XX
i=1 j=1
|aij |
!1/2
q = tr(AAT )
(477)
lub norme Hilberta-Schmidta (niekiedy nazywana rwniez norma euklidesowa macierzy 2 n A Cn , C przestrze zespolona) deniowana dla A Rmn podobnie jak norma Frobeniusa kAkHS = n n XX
i=1 j=1
|aij |2
!1/2
Funkcja okrelona wyrazeniem (477) jest zgodna z euklidesowa norma druga wektora. s Rzeczywicie s n 2 n ! n n n X X X X X aij xj |aij |2 |xj |2 = kAk2 kxk2 kAxk2 = 2 F 2
i=1 j=1 i=1 j=1 j=1
n.
9.0.6
Przykad 9.11 Obliczy norme Frobeniusa macierzy A Rnn c 5 3 12 3 5 A = 7 1 5 4 Rozwiazanie 9.11 Zgodnie z (40) otrzymujemy 5 3 12 3 5 = 303 kAkF = 7 1 5 4 F 158
MATEMATYKA
Sprawdzimy, czy druga relacja opisujaca norme Frobeniusa (40) jest T 5 3 12 5 3 12 178 T 7 7 = 16 3 5 3 5 AA = 1 5 4 1 5 4 38 sc Slad macierzy AAT przyjmuje warto tr(AAT ) = 303 Stad q kAkF = tr(AAT ) = 303
Rozwiazanie 9.12 Poznalimy norme pierwsza, druga, maksimum i Frobeniusa, zatem otrzys mujemy kAk1 = 6 kAk2 = 1 65 + 1 13 = 5.8339 kAk = 7 kAkF = 39 2 2
9.1
Denicja 9.7 Mwimy, ze macierz A Rnn jest dodatnio okrelona w Rn , jezeli s Jezeli nierwno ostra zastapimy nierwnocia saba (), to mwimy, ze macierz A jest sc s macierza dodatnio pokrelona. s Niech A jest macierza symetryczna. Wyrazenie xT Ax w R2 i dla x 6= 0 rozpisujemy nastepujaco: x1 [x1 , x2 ] [x1 , x2 ] a b ax1 + bx2 T = = ax2 + 2bx1 x2 + cx2 (479) x Ax = 1 2 b c x2 bx1 + cx2 a b gdzie A = , x = [x1 , x2 ]. b c Wyrazenie (x1 , x2 ) = ax2 + 2bx1 x2 + cx2 = Ax2 + 2Bx1 x2 + Cx2 nazywamy forma 1 2 1 2 2 kwadratowa macierzy A w R . Na przykad, niech 1 2 1 0 A = 2 3 1 0 7 to T x 1 2 1 x 2 2 2 y 2 3 y 0 x + 4xy 2xz 3y + 7z = z 1 0 7 z 159
9. PRZESTRZEN METRYCZNA
MATEMATYKA
jest forma kwadratowa macierzy A. Forma kwadratowa pewnej macierzy B w R3 jest np. 1 2 wyrazenie: q (x1 , x2 , x3 ) = x1 + 5x1 x2 7 x1 x3 + 7x2 x3 1 x2 9x2 . 2 2 2 Na podstawie znaku prawej strony wyrazenia (479) mozemy wyznaczy okre c slonoc mas cierzy A dla wszystkich wektorw x 6= 0. I tak: Denicja 9.8 Macierz A22 jest dodatnio okrelona, jezeli xT Ax > 0 s s Denicja 9.9 Macierz A22 jest dodatnio pokrelona, jezeli xT Ax 0 s Denicja 9.10 Macierz A22 jest ujemnie okrelona, jezeli xT Ax < 0 s Denicja 9.11 Macierz A22 jest ujemnie pokrelona, jezeli xT Ax 0 x R2 \{0} x R2 \{0} x R2 \{0} x R2 \{0}.
x R2 \{0} mwimy rwniez, ze O macierzach speniajacych warunek xT Ax = 0 sa nieokre slone. Powyzsze denicje sa prawdziwe dla macierzy symetrycznych dowolnego stopnia A Rnn . Jezeli ktry z elementw stojacych na przekatnej gwnej macierzy A s a11 a22 A= ... ann jest ujemny lub rwny zeru (aii 0), to macierz A nie jest macierza dodatnio okrelona. s Podobnie, jezeli ktry z elementw stojacych na przekatnej gwnej macierzy A jest dodatni s lub rwny zeru (aii 0), to macierz A nie jest macierza ujemnie okrelona. s Wniosek 9.3 Jezeli elementy stojace na przekatnej gwnej macierzy A przyjmuja rzne znaki, to taka macierz jest macierza nieokrelona. s s Twierdzenie 9.2 (Kryterium elementw gwnych) Macierz Ann jest ujemnie okrelona, jezeli wartoci gwnych minorw zmieniaja znak naprzemiennie, poczawszy od D1 < 0, to s znaczy D1 < 0 D2 > 0 D3 < 0 D4 > 0 itd. Uwaga 9.1 Okrelono formy kwadratowej jest rwnowazna okrelonoci macierzy. s sc s s Przykad 9.13 Sprawdzi okrelono formy kwadratowej c s sc q(x, y, z) = 4x2 2y 2 z 2 + 4xy + 2xz Rozwiazanie 9.13 Macierz odpowiadajaca powyzszej formie kwadratowej ma posta c 4 2 1 2 2 0 1 0 1 160
9. PRZESTRZEN METRYCZNA
A wiec, macierz jest macierza ujemnie okrelona, czyli forma kwadratowa jest forma ujemnie s okrelona. s Wrmy do zapisu (479) c xT Ax =ax2 + 2bx1 x2 + cx2 1 2 Dodajmy i odejmijmy od prawej strony (479) wyrazenie b2 b2 xT Ax = ax2 + 2bx1 x2 + cx2 + x2 x2 = 1 2 a 2 a 2 2 b2 2 2b b 2 2 (480) = a x1 + x1 x2 + x2 x2 + cx2 = 2 a a a 2 b (ac b2 ) 2 x2 = a x1 + x2 + a a 2 b Poniewaz x1 + a x2 i x2 sa dodatnie, to okre slono macierzy A wynika ze znaku elementu sc 2 acb2 ) ( a i znaku uamka . a 1. Jezeli a > 0 i ac b2 > 0, to forma kwadratowa (480), a tym samym macierz A jest 2 1 jest macierza dodatnio okre a. slon dodatnio okrelona, np. macierz A = s 1 1 2. Jezelia > 0 i acb2 0, to macierz A jest macierza dodatnio pokrelona, np. macierz s 1 1 jest macierza dodatnio pokre a (w tym przypadku ac b2 = 0). slon A= 1 1 3. Jezeli a 0 ac 2 0, to macierz A jest macierza dodatnio pokrelona, np. i b s 0 0 jest macierza dodatnio pokre a (w tym przypadku a = 0 i slon macierz A = 0 1 ac b2 = 0). 4. zeli a 0 i ac b2 0, to macierz A jest macierza ujemnie pokre a, np. A = Je slon 1 1 . 1 1 5. zeli a < i ac b2 > 0, to macierz A jest macierza ujemnie okrelona, np. A = Je 0 s 2 1 . 1 1 0 1 2 , 6. Jezeli a 0 i acb < 0, to macierz A jest macierza nieokrelona, np. A = s 1 1 2 2 B= . 2 1 161
b2 2 x. a 2
W rezultacie otrzymamy
9. PRZESTRZEN METRYCZNA Na zako czenie przedstawimy kilka wnioskw. n Wniosek 9.4 Jezeli macierz A nie jest macierza ani ujemnie pokrelona, ani dodatnio pokrelona, to jest macierza nieokrelona. s s s Wniosek 9.5 Macierz jednostkowa I jest macierza dodatnio okrelona. s Wniosek 9.6 Kazdej macierzy dowolnie okrelonej odpowiada forma s kwadratowa o okrelonoci danej macierzy. s s 2 2 Jezeli B = i x = [x1 , x2 ], to 2 1 x Bx =
T
MATEMATYKA
Okrg
ola Hiperbola
sa Elip
= 2x2 + 4x1 x2 x2 = x2 2 (x1 x2 )2 1 2 2 - forma kwadratowa jest nieokre slona (rznica kwadratw), bo macierz Rysunek 40: Stozkowe. A jest macierza nieokrelona itd. s 2 1 1 1 2 Jezeli przyjmiemy, ze macierz A = , to 1 A = i forma kwadratowa 2 1 2 1 1 2 2 xT 1 Ax jest rwna x2 x1 x2 + x2 = 1 x1 + (x1 x2 )2 + x2 i jest zawsze dodatnia (suma 1 2 2 2 2 trzech kwadratw), z wyjatkiem x = 0. Ostatnia forme kwadratowa mozemy rwniez zapisa c 2 3 2 1 2 2 w postaci sumy dwch kwadratw: x1 x1 x2 + x2 = x1 2 x2 + 4 x2 . Forme kwadratowa 2 x xT Ax = 2x2 2x1 x2 + 2x2 przedstawimy w innej postaci, mianowicie xT Ax = 3 x12 2 + 1 2 2 +x 1 x12 2 . atwo sprawdzi, ze wspczynniki 3 i 1 sa wartociami wasnymi macierzy A, a c s i h i h 1 1 1 1 wektory 2 , 2 i 2 , 2 sa wektorami wasnymi tej macierzy. 1 1 , to odpowiadajaca jej forma kwadratowa ma posta c Jezeli macierz B = 1 1 xT Bx = x2 x1 x2 +x2 = (x1 x2 )2 , ktra przyjmuje warto dodatnie lub zero. A wiec w tym sci 1 2 przypadku macierz B jest macierza dodatnio pokre a. Natomiast macierz symetryczna slon 1 3 C= generuje dodatnia lub ujemna forme kwadratowa, zalezna od wsprzednych 3 1 wektora x. Mianowicie: xT Cx = x2 6x1 x2 + x2 = (x1 3x2 )2 8x2 - rznica kwadratw. 1 2 2 Macierz C jest macierza nieokrelona. s
162
Par ab
x1 x2
2 2 2 1
x1 x2
Hiperbola
MATEMATYKA
10
10.1
Niech c oznacza dowolna liczbe rzeczywista, a dowolna liczbe rzeczywista dodatnia (481)
Denicja 10.1 (Otoczenia) Przedzia (c ; c + ) nazywamy otoczeniem obustronnym punktu c o promieniu i oznaczamy U (c; ) (482) Otoczenia jednostronne deniujemy nastepujaco: otoczenie prawostronne punktu c o promieniu : przedzia < c; c + ) otoczenie lewostronne punktu c o promieniu : przedzia (c ; c > (484) (483)
Denicja 10.2 (Sasiedztwa) Przedzia (c; c + ) nazywamy sasiedztwem prawostronnym punktu c o promieniu . Przedzia (c ; c) nazywamy sasiedztwem lewostronnym punktu c o promieniu . Sume sasiedztw jednostronnych nazywamy sasiedztwem punktu c o promieniu i ozna czamy S (c; ) (c ; c + ) {c} (485) z powyzszych denicji wynikaja nastepujace wnioski: 1. x U (c; ) |x c| < 2. x S (c; ) 0 < |x c| < 3. Punkt c nalezy do kazdego ze swych otocze n 4. Punkt c nie nalezy do zadnego ze swych sasiedztw. Przedzia (; +) nazywamy otoczeniem (lub sasiedztwem) plus nieskoczonoci. n s Przedzia (; ) nazywamy otoczeniem minus nieskoczonoci. n s Symbole + i nie oznaczaja ani liczb, ani punktw na osi liczbowej. Nazywamy je liczbami niesko czonymi lub punktami niewaciwymi. W odniesieniu do punktw niewaciwych n s s terminy otoczenia i sasiedztwo sa rwnowazne. Niech X R i Y R29
Zapis ten czytamy: zbir X jest podzbiorem zbioru R.
29
163
MATEMATYKA
Denicja 10.3 (Funkcji) Odwzorowanie f : X Y nazywamy funkcja rzeczywista zmiennej rzeczywistej30 . Uwaga 10.1 Zwykle stosujemy oznaczenie y = f (x) dla x X. Denicja 10.4 (Dziedziny i przeciwdziedziny) 1. Zbir X nazywamy dziedzina funkcji f i oznaczamy Df . 2. Zbir Rf = {y : y = f (x) x Df } nazywamy przeciwdziedzina funkcji f . 3. Jezeli Rf 6= Y , to mwimy, ze f odwzorowuje X w Y . 4. Jezeli Rf = Y , to mwimy, ze f odwzorowuje X na Y . 5. Jezeli funkcja rzeczywista jednej zmiennej rzeczywistej jest okrelona za pomoca wzoru s y = f (x), to zbir {x : f (x) R} nazywamy dziedzina naturalna tej funkcji. Denicja 10.5 (Wykresu) Zbir {(x, y) : x Df y = f (x)} nazywamy wykresem funkcji f (x). Przykad 10.1 Funkcja y = x2 jest nieujemna w kazdym otoczeniu 0 oraz dodatnia w kazdym sasiedztwie 0 (rys. 41), a funkcja y = ln x jest ujemna w prawostronnym sasiedztwie 0 oraz dodatnia w pewnym sasiedztwie + (rys. 42). Rozwiazanie 10.1 Wystarczy przedyskutowa rysunki 41 i 42. c
5 4 3 2
-4
ln x
0.2 0 -2 0.4 0.6 0.8 1
1
-6
-2
-1
U (0, ) S (0, )
-8
Denicja 10.6 (Punktu skupienia) Punkt c nazywamy punktem skupienia zbioru D R, jezeli w kazdym sasiedztwie punktu c znajduje sie przynajmniej jeden punkt zbioru D. Punkt c jest wiec punktem skupienia zbioru D wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje ciag punktw (x1 , x2 , . . .) takich, ze dla wszystkich n N xn D , xn 6= c ,
n
lim xn = c
n , n+1
(486) gdzie n N .
164
MATEMATYKA
10.2
Rodzaje funkcji
W punkcie tym omwimy podstawowe typy funkcji zmiennej x. 10.2.1 Okre slanie funkcji jednej zmiennej
Funkcje jednej zmiennej moga by okrelane: s c 1. w postaci jawnej, wwczas y jest wyrazone przez x za pomoca wzoru y = f (x); 2. w postaci uwikanej, gdy x i y sa w relacji F (x, y) = 0, np. y 2 x2 2 = 0 lub xey yex 2 = 0; 3. w postaci parametrycznej, gdy wartoci x i y sa wyrazone przez trzecia zmienna t s (parametr) za pomoca rwna x = (t), y = (t), np. x = r sin t, y = r cos t. n 10.2.2 Funkcje wzajemnie odwrotne Dwie funkcje y = f (x) i x = (y) nazywamy wzajemnie odwrotnymi, jezeli kazda para wartoci a, b speniajaca warunek b = s f (a) spenia tez warunek a = (b) i odwrotnie: kazda para wartoci b, a speniajaca warunek s a = (b) spenia tez warunek b = f (a).
4 3 2 1 -4 -3 -2 -1 0 -1 -2 1 2 3 4
1.5 1 0.5
-1.5
-1
-0.5 -0.5 -1
0.5
1.5
Uwaga 10.2 Aby funkcja y = f (x) bya odwracalna, musi by jednoznaczna (tj. rznym c wartociom y odpowiadaja rzne wartoci x) s s Rysunek 43: Funkcje y = ex , y = ln x, y = sin x i jednokrotna (tzn. rznym wartociom x s i y = arcsin x. odpowiadaja rzne wartoci y). s Funkcja odwrotna jest rwniez jednoznaczna i jednokrotna. Funkcje odwrotna zapisujemy jako funkcje zmiennej x; zamiast x = (y) piszemy y = (x). Wykresy funkcji y = f (x) i y = (x) sa symetryczne wzgledem prostej y = x.
-3 -4
-1.5
Ponizej przedstawione sa przykady funkcji odwrotnych. Zostay one zapisane zgodnie z regua przytoczona w powyzszej uwadze: w drugiej kolumnie x = (y), w nastepnej y = (x). y = x2 y = ex y= 10.2.3 x= y y= x
x = ln y
y = ln x
Funkcje elementarne
Denicja 10.7 Funkcje elementarne sa to funkcje okrelone wzorami zawierajacymi sko czona s n liczbe operacji algebraicznych wykonanych na zmiennej niezaleznej, na funkcji oraz na pewnych staych. 165
MATEMATYKA
w ktrej wspczynniki ai sa wielomianami zmiennej x, np. (x 1)y 2 + xy x2 1 = 0. Jezeli rwnanie takie rozwiazemy wzgledem y, to wrd rozwiaza znajda sie funkcje wymienione s n ponizej. 1. Funkcja cakowita wymierna: y = a0 xn + a1 xn1 + . . . + an1 x + an ; w szczeglnoci s 2 moze to by funkcja staa y = a, liniowa y = ax +b, funkcja kwadratowa y = ax + bx + c c (sa to funkcje potegowe).
Funkcje elementarne dzielimy na funkcje algebraiczne i funkcje przestepne. W funkcjach algebraicznych zmienna x i funkcja y sa zwiazane rwnaniem algebraicznym: X ai y k = 0
25 20 15 10 5
y = x6 y = x4
y = x0
y=x
y = x2 y=x
0.4
4
y = x6
y = x0
-3 -2 -1 0 1 2
c
0.8 1 1.2 1.4
0.6
10 8 6 4 2
y = x7
y = x3
1.4
y = x3
y = x5 y = x1
3
1.2 1 0.8
-3
-2
-1
-2 -4 -6 -8 -10
y = x5
y = x1
y = x7
0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4
2. Funkcja wymierna uamkowa, czyli iloraz dwch wielomanw y= a0 xn + a1 xn1 + . . . + an1 x + an b0 xn + b1 xn1 + . . . + bn1 x + bn
przy czym licznik nie dzieli sie przez mianownik. Na rysunku 47 przedstawiamy przyka dowe wykresy funkcji y, z mianownikiem w postaci funkcji kwadratowej. W szczeglnoci s ax+b moze to by funkcja homograczna y = cx+d , w ktrej c 6= 0 oraz ad bc 6= 0. c 166
MATEMATYKA
y = x 4
10 8 6 4
y = x 4
3 2.5
y = x 3
y=x
2
y = x 4
2 1.5 1 0.5 0
y = x 2 2 y = x 1
-2 -1
y = x-21
y = x 1
-4
y = x 3
-6 -8 -10
0.6
0.8
1.2
1.4
Rysunek 47: Funkcje wymierne uamkowe: mianownika < 0. mianownika = 0. mianownika > 0.
3. Funkcja niewymierna, czyli taka, w ktrej wystepuje pierwiastkowanie zmiennej nieza 3 2 + 1. leznej, np. y = x + 8, y = x
1 0.8 0.6 0.4 0.2 0 -0.2 -0.4 -0.6 -0.8 -1 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1 0.8 0.6 0.4 0.2 0 -0.2 -0.4 -0.6 -0.8 -1 -2 0.2 0.4 0.6 0.8 1 -4 -2 0 2 4 1 2
-1
Denicja 10.8 Funkcja przestepna jest funkcja, ktrej nie mozna wyrazi rwnaniem c 0, gdzie ai sa wielomianami zmiennej x. Najprostszymi funkcjami przestepnymi sa: 1. Funkcje wykadnicze: y = abx+c , y = ex , y = 3x
2 3x+5
ai y k =
2. Funkcje logarytmiczne: y = loga (x), y = ln(2x + 1), y = log3 (x2 2x) (patrz rys. 51). 3. Funkcje trygonometryczne: y = sin(2x + 1), y = cos x, y = tan x (patrz rys. 53)31 . 2
Funkcje tangens i cotangens czesto zapisywane sa jako tg i ctg. W wykadzie bedziemy posugiwa sie c zapisem: tan = tg i cot = ctg.
31
167
MATEMATYKA
-1
-1
2 3x+5
y = ax ,a <1
30
20
10 x
3x
ex
2x
(1.5) x
0.6 0.4
(9 / 10) x (1 / 1.5) x (1 / 2) x (1 / e) x
10
0.2
(1 / 10) x
0 1 2 3 4 5 6 7 8
0 1 2 3 4 5 6 7 8
4. Funkcje cyklometryczne: y = arcsin x, y = arccos x, y = arctan x, y = arccot x (czytamy arkus sinus, kosinus, tangens, kotangens x ). Sa to funkcje odwrotne wzgledem funkcji trygonometrycznych, przy czym uwzglednia sie tylko jeden pokres funkcji (patrz Uwaga 10.2, str. 165).
y = arccosx
3
1
2 1
-4 -2
y = arctanx
0.5 0 -0.5 -1
-1
0.2 -1
0.4
0.6
0.8
y = arcsinx
Funkcje cyklometryczne czesto opisujemy nastepujaco: arcsin x = sin1 x, arccos x = cos1 x, arctan x = tan1 x, arccot x = cot1 x. Zapisu tego nie wolno utozsamia z c 1 1 operacja dzielenia: 1 podzielone przez funkcje, tzn. sin x 6= sin x . y y y y = arcsin x = arccos x = arctan x = arccot x 168 x = sin y x = cos y x = tan y x = cot y |y| /2 0y |y| < /2 0<y<
MATEMATYKA
2 -1 0 -2 -4 -6 -8 -10 -2 -2 -1 0 1 2 3 4 5 2 1 2 3 4
-4
y = log1/ 10 x y = log1/ 2 x
5. Funkcje hiperboliczne: y = sinh x, y = cosh x, y = tanh x, y = coth x (czytamy sinus hiperboliczny x, kosinus, tangens i kotangens hiperboliczny x). Sa to funkcje pola okrelane na hiperboli rwnoosiowej o rwnaniu x2 y 2 = 1 (nastepne wykady). Funkcje s te mozna rwniez opisa nastepujaco: c y= y= ex ex = sinh x 2 ex ex = tanh x ex + ex y= ex + ex = cosh x 2 ex + ex 1 = x tanh x e ex
coth x =
Funkcje sinh x, tanh x, coth x sa dobrymi przykadami funkcji nieparzystych (patrz podpunkt 10.2.5, str. 172). Funkcje cosh x czesto nazywamy linia a cuchowa. Jest n 2 to funkcja parzysta. Jej wykres lezy powyzej wykresu paraboli y = 1 + 0.5x .
10 8 6 4 2 -4 -3 -2 -1 -2 -4 -6 -8 -10 1 2 3 4
10
y = sinhx
y = coshx
8 6 4 2
y = 1 + 0.5x2
-4
-3
-2
-1
169
MATEMATYKA
1
10 8 6 4 2
y = cosx
0.5
y = sinx
0.5
-1
0 -0.5
-4
-3
-2
-1
-2 -4 -6 -8 -10
-4
-2
0 -0.5
-1
-1
Rysunek 53: Funkcje trygonometryczne: y = sin (2x + 1), y = tan (x/2) oraz y = sin x i y = cos x.
1 6
0.5
y = tanhx
4 2
y = cothx
-3
-2
-1 -0.5
-2
-1 -2 -4 -6
-1
Do podstawowych tozsamo zachodzacych miedzy funkcjami hiperbolicznymi zaliczamy sci 2 x 2 x e + ex e ex sinh x 2 2 = tanh x =1 cosh x sinh x = 2 2 cosh x sinh 2x = 2 sinh x cosh x cosh 2x = cosh2 x + sinh2 x 6. Funkcje odwrotne wzgledem funkcji hiperbolicznych: arsinh x, arcosh x, artanh x, arcoth x (czytamy area sinus, kosinus, tangens, kotangens x ). Wymienione funkcje mozna rwniez opisa nastepujaco: c arcosh x = ln x x2 1 , x 1 arsinh x = ln x + x2 + 1 artanh x = Funkcje area czesto opisujemy nastepujaco: arsinh x = sinh1 x, arcosh x = cosh1 x, artanh x = tanh1 x, arcoth x = coth1 x. Zapisu tego nie wolno utozsamia z operacja c 1 1 dzielenia: 1 podzielone przez funkcje, tzn. sinh x 6= sinh x . 10.2.4 Funkcje nieelementarne 1 1+x ln , |x| < 1 2 1x arcoth x = 1 x+1 ln , |x| > 1 2 x1
Funkcje, ktre nie sa funkcjami elementarnymi nazywamy funkcjami nieelementarnymi. Funkcje takie okre slamy nastepujaco. 1. Przy pomocy kilku wzorw dla rznych przedziaw, np. 1 dla x < 0 0 dla x = 0 y= 1 dla x > 0 170
MATEMATYKA
3 2 1 1 2
y = arsinhx
y = arcoshx
-4
-2 -1
4 -1
0.5
1.5
2.5
-2 -3 -2
y = artanhx
y = arcothx
3 2 1 0 -1 -2 -3 -4 1 2 3
-1 -2 -3 -4
3. Przy pomocy rwna rzniczkowych, ktrych rozwiaza nie mozna wyrazi w sko czonej n c n n postaci. 4. Przy pomocy rwna funkcyjnych. n
1. Cze cakowita liczby x, zwana entier x: funkcja y jest najwieksza liczba cakowita, sc ktra nie przewyzsza zmiennej x. Oznaczamy ja y = E(x) lub y = [x] (rys. 485). 2. Warto bezwzgledna lub modu liczby x : y = sc x dla x < 0 (rys. 59). x dla x 0
1 dla x < 0 0 dla x = 0 . Funkcje te oznaczamy y = 3. Znak liczby x zwany signum x : y = 1 dla x > 0 sgn x (rys. 59). 171
MATEMATYKA
2 -4 -2 0 2 4
4 3 2
-2
1
-4
-4 -2
10.2.5
1. Funkcje parzyste. Mwimy, ze funkcja f (x) jest funkcja parzysta, jezeli dla kazdego x z przedziau oznaczonoci funkcji zachodzi rwnoc s s f (x) = f (x) Funkcja parzysta jest: y = cos x; y = x4 5x2 1
1
10
y = cosx
0.5
8 6 4
y = sinhx
0.5
x
-4 -2 0 -0.5 2
x
4
-4 -3
x
-2 -1
2 -2 -4 -6 -8 -10 1 2
0 -0.5
10
12
14
16
f ( x ) = f (x )
f ( x ) = f ( x )
-1
-1
Rysunek 60: Funkcja parzysta y = cos x, funkcja nieparzysta y = sinh x i funkcja okresowa y = cos x.
Z poznanych wczeniej funkcji funkcja parzysta jest funkcja y = cosh x, bowiem s y(x) = ex + ex ex + ex = = y(x) 2 2
2. Funkcje nieparzyste. Mwimy, ze funkcja f (x) jest funkcja nieparzysta, jezeli dla kazdego x z przedziau oznaczono funkcji zachodzi rwno sci sc f (x) = f (x) Funkcjami nieparzystymi sa np. funkcje: y = sin x; y = x3 . Rwniez funkcja y = sinh x jest funkcja nieparzysta, bowiem y(x) = ex ex ex ex = = y(x) 2 2
3. Funkcje okresowe. Mwimy, ze funkcja f (x) jest funkcja okresowa, jezeli dla kazdego x z przedziau oznaczonoci funkcji zachodzi rwnoc s s f (x + T ) = f (x) Liczbe T nazywamy okresem funkcji. Funkcjami okresowymi sa funkcje trygonometryczne: sin(x + 2) = sin x; cos(x + 2) = cos x. 172
MATEMATYKA
4. Funkcje monotoniczne. Jezeli funkcja f (x) ma na przedziale (a, b) te wasno, ze dla sc kazdych dwch wartoci x1 , x2 speniajacej warunek a < x1 < x2 < b zachodzi nierwnoc s s f (x1 ) f (x2 ), to taka funkcje nazywamy monotonicznie rosnaca na przedziale (a, b). Jezeli przy spenieniu warunku a < x1 < x2 < b zachodzi nierwnoc f (x1 ) f (x2 ), to s funkcje te nazywamy monotonicznie malejaca na przedziale (a, b)
30 25 20 15 10 5 0 2 1 0.5 0 -1 -2 -3 -4 -4 -3 -2 -1 1 2 3 4 -5 1 1.5 2 2.5 3
5. Funkcje ograniczone. Funkcje nazywamy ograniczona od gry, jezeli jej wartoci s nie przewyzszaja pewnej liczby M i ograniczona od dou, jezeli jej wartoci nie sa s mniejsze od pewnej liczby m. Funkcje ograniczona od gry i od dou nazywamy funkcja ograniczona.
173
MATEMATYKA
11
Granica funkcji
Wypowiadajac denicje granicy funkcji bedziemy stosowa za [4] nastepujace oznaczenia: c f funkcja jednej zmiennej; D dziedzina funkcji; x argument; c, g liczby (sko czone). n Rozrzniamy dziewie przypadkw, ktrych numeracje przedstawia tabela c f (x) g x c 1 x 4 x 5 f (x) + f (x) 2 3 6 7 8 9
Przypadkom tym nadajemy nazwy: 1 granica sko czona w sko czonoci; 2, 3 granica n n s niesko czona w sko czonoci; 4, 5 granica sko czona w niesko czonoci; 6, 7, 8, 9 granica n n s n n s niesko czona w niesko czono Zamiast granica sko czona mwimy tez granica wa n n sci. n sciwa; zamiast granica niesko czona - granica niewa n sciwa. Rozwazajac granice funkcji dla 1. x c 2. x + 3. x Zakadamy, ze 1. c jest punktem skupienia dziedziny funkcji 2. + jest punktem skupienia dziedziny funkcji 3. jest punktem skupienia dziedziny funkcji. Podamy dwie denicje granicy - wedug Heinego i Cauchyego. Denicja 11.1 (Granicy funkcji wedug Heinego) Liczbe g nazywamy granica funkcji f (x) w punkcie x0 wtedy i tylko wtedy, gdy dla kazdego ciagu (xn ) o wyrazach xn S, zbieznego do x0 , ciag wartoci funkcji (f (xn )) jest zbiezny do s g, co zapisujemy
xx0
lim f (x)
g (487)
Denicja 11.2 (Granicy funkcji wedug Cauchyego) Liczbe g nazywamy granica funkcji f (x) w punkcie x0 wtedy i tylko wtedy, gdy dla kazdej liczby > 0 istnieje liczba > 0 taka, ze dla kazdego argumentu x speniajacego nierwno sc 0 < |x x0 | < zachodzi nierwno |f (x) g| < , co zapisujemy sc
xx0
lim f (x)
(488)
MATEMATYKA
12 10 8 6 4 2 0 y=x
y = f (x ) = x + 1
lim x f (x ) x = 0
x2
-2
10
Rysunek 62: Granica funkcji w niesko czono oraz asymptota uko funkcji. n sci sna
Uwaga 11.1 Denicja Heinego jest rwnowazna Denicji Cauchyego. Granice g R nazy wamy granica waciwa. s Twierdzenie 11.1 Jezeli
xx0
lim f (x) = g
xx0
lim h (x) = p, to
xx0
lim
g f (x) = h (x) p
(490)
Twierdzenie 11.2 (O granicy funkcji zozonej) Jezeli lim f (x) = y0 i lim h (y) = g oraz f (x) 6= y0 dla kazdego x z pewnego sasiedztwa
xx0 yy0
punktu x0 , to
xx0
(491)
Denicja 11.3 (Granicy niewaciwej w punkcie wedug Heinego) s s 1. Mwimy, ze funkcja f (x) ma w punkcie x0 granice niewaciwa + wtedy i tylko wtedy, gdy dla kazdego ciagu (xn ) o wyrazach xn S i zbieznego do x0 , ciag (f (xn )) jest rozbiezny do + 175
MATEMATYKA
xx0
(492)
2. Mwimy, ze funkcja f (x) ma w punkcie x0 granice niewaciwa wtedy i tylko wtedy, s gdy dla kazdego ciagu (xn ) o wyrazach xn S i zbieznego do x0 , ciag (f (xn )) jest rozbiezny do lim f (x) = lub f (x)
xx0
xx0
(493)
Denicja 11.4 (Granicy niewaciwej w punkcie wedug Cauchyego) s s 1. Mwimy, ze funkcja f (x) ma w punkcie x0 granice niewaciwa + wtedy i tylko wtedy, gdy dla kazdej liczby M istnieje liczba > 0 taka, ze dla kazdego argumentu x speniajacego nierwno 0 < |x x0 | < zachodzi nierwno f (x) > M sc sc
xx0
lim f (x) = + M
(494)
s 2. Mwimy, ze funkcja f (x) ma w punkcie x0 granice niewaciwa wtedy i tylko wtedy, gdy dla kazdej liczby M istnieje liczba > 0 taka, ze dla kazdego argumentu x speniajacego nierwno 0 < |x x0 | < zachodzi nierwno f (x) < M sc sc
xx0
lim f (x) = M
(495)
Uwaga 11.2 Jezeli w okreleniu granicy (waciwej lub niewaciwej) funkcji f (x) w punkcie s s s x0 zastapimy sasiedztwo S tego punktu przez sasiedztwo lewostronne (x0 ; x0 ) lub prawo stronne (x; x0 + ), to otrzymamy okrelenie tzw. granicy jednostronnej s lewostronnej lim f (x)
xx0
Twierdzenie 11.3 Funkcja f (x) ma granice (waciwa lub niewaciwa) w punkcie x0 wtedy s s i tylko wtedy, gdy lim f (x) = lim f (x) (496)
xx0 xx0+
Niech funkcja f (x) jest okre slona na przedziale (a; ). Denicja 11.5 (Granicy wedug Cauchyego w +) Mwimy, ze funkcja f (x) ma w punkcie niewaciwym + granice g wtedy i tylko wtedy, s gdy dla kazdej liczby > 0 istnieje liczba taka, ze dla kazdego argumentu x > zachodzi nierwno: |f (x) g| < , co zapisujemy sc
x+
(497)
MATEMATYKA
Denicja 11.6 (Granicy wedug Heinego w +) Mwimy, ze funkcja f (x) ma w punkcie niewaciwym + granice g wtedy i tylko wtedy, s gdy dla kazdego ciagu (xn ) o wyrazach xn (a; ), rozbieznego do +, ciag (f (xn )) jest zbiezny do g, co zapisujemy
x+
lim f (x) = g
lub f (x) g
x+
(498)
Niech funkcja f (x) jest okre slona na przedziale (; a). Denicja 11.7 (Granicy wedug Heinego w ) Mwimy, ze funkcja f (x) ma w punkcie niewaciwym granice g wtedy i tylko wtedy, s gdy dla kazdego ciagu (xn ) o wyrazach xn (; a), rozbieznego do , ciag (f (xn )) jest zbiezny do g, co zapisujemy
x
lim f (x) = g
lub f (x) g
x
(499)
Denicja 11.8 (Granicy wedug Cauchyego w ) Mwimy, ze funkcja f (x) ma w punkcie niewaciwym granice g wtedy i tylko wtedy, s gdy dla kazdej liczby > 0 istnieje liczba taka, ze dla kazdego argumentu x < zachodzi nierwno |f (x) g| < , co zapisujemy sc
x
(500)
Uwaga 11.3 Podobnie okrelamy granice niewaciwe oraz + funkcji w punktach nies s waciwych i +. s Przykad 11.1 Obliczy lim f (x), jezeli c x0 x4 + 5x3 + 11x2 + 16x + 12 x3 + 16x2 + 52x + 48 Rozwiazanie 11.1 Podstawiamy za x warto 0. W efekcie otrzymujemy sc f (x) = x4 + 5x3 + 11x2 + 16x + 12 12 1 = = 3 + 16x2 + 52x + 48 x0 x 48 4 Odp. Warto granicy = 1/4. sc lim Przykad 11.2 Obliczy lim f (x), gdy f (x) jest funkcja z Przykadu 11.1. c
x2
0 . 0
x4 + 5x3 + 11x2 + 16x + 12 (x + 2) (x3 + 3x2 + 5x + 6) = lim = x2 x2 x3 + 16x2 + 52x + 48 (x + 2) (x2 + 14x + 24)
x3 + 3x2 + 5x + 6 0 = 2 + 14x + 24 x2 x 0 Ponownie sprawdzamy, czy mozemy wydzieli z licznika i mianownika czynnik (x + 2) (x 6= 2). c Widzimy, ze jest to mozliwe, zatem = lim x3 + 3x2 + 5x + 6 (x + 2) (x2 + x + 3) x2 + x + 3 1 = lim = lim = 2 + 14x + 24 x2 x2 x2 x (x + 2) (x + 12) x + 12 2 lim Odp. Granica jest rwna 1/2. 177
MATEMATYKA
sin x = 1 x0 x lim ax = 1, lim a 1 x0 x ln (1 + x) lim x0 x ln (1 + mx) lim x0 x (1 + x)m 1 lim x0 x lim Denicja 11.9 (Liczby e) Liczbe e okrelamy wzorem: s
x0 x
= ln a, a > 0 = 1 = m = m
x 1 e = lim 1 + |x| x
(508)
11.1
Na wstepie przytoczymy podstawowe twierdzenia. Twierdzenie 11.4 (O granicy lewostronnej) Jezeli funkcja f (x) jest rosnaca i ograniczona w pewnym lewostronnym sasiedztwie S n punktu x0 , to istnieje sko czona granica lewostronna funkcji w punkcie x0
xx0
lim f (x) = g
(509)
i granica ta jest wieksza od wszystkich wartoci, ktre f (x) przyjmuje w S. s Twierdzenie 11.5 (O granicy prawostronnej) Jezeli funkcja f (x) jest rosnaca i ograniczona w pewnym prawostronnym sasiedztwie S n punktu x0 , to istnieje sko czona granica prawostronna funkcji w punkcie x0
xx0+
lim f (x) = g
(510)
i granica ta jest mniejsza od wartoci, ktre f (x) przyjmuje dla dowolnego x S. s Twierdzenie 11.6 (O trzech funkcjach) Zazmy, ze funkcja f (x) oraz dwie funkcje g (x) i G (x) sa okrelone w pewnym sasiedztwie s S punktu x0 . Jezeli dla kazdego x S jest g (x) f (x) G (x) i jezeli lim g (x) = lim G (x) = l, to lim f (x) = l.
xx0 xx0 xx0
178
MATEMATYKA
Uwaga 11.5 Analogiczne twierdzenie mozna sformuowa dla granic jednostronnych, dla grac nic w niesko czonoci oraz dla granic niewaciwych. n s s Twierdzenie 11.7 (O warunku nieistnienia granicy skoczonej) n Jezeli funkcja f (x) okrelona w pewnym sasiedztwie S punktu x0 nie ma granicy skoczonej s n w punkcie x0 , to istnieje ciag (xn ) , xn S, xn x0 taki, ze odpowiadajacy mu ciag wartoci s funkcji (f (xn )) jest rozbiezny. Twierdzenie 11.8 Jezeli funkcja f jest okrelona w pewnym sasiedztwie S punktu x0 i dla s pewnego ciagu (xn ) , xn S, xn x0 , ciag (f (xn )) jest rozbiezny, to funkcja f (x) nie ma w punkcie x0 granicy skoczonej. n Twierdzenie 11.9 (O warunkach Cauchyego istnienia granicy skoczonej) n n Niech x0 oznacza liczbe skoczona albo + albo i zazmy, ze f (x) jest funkcja okrelona w pewnym sasiedztwie punktu x0 . Warunkiem koniecznym i wystarczajacym istnienia s granicy sko czonej lim f (x) jest, aby dla > 0 S (x0 ; ) takie, ze dla kazdych dwch n punktw x , x nalezacych do S (x0 , ) zachodzi nierwno sc |f (x0 ) f (x00 )| < (511)
0
xx0
00
n Twierdzenie 11.10 Jezeli funkcja f (x) ma w punkcie x0 granice sko czona, to istnieje sasiedztwo punktu x0 , w ktrym funkcja f (x) jest ograniczona. Uwaga 11.6 Z istnienia granicy sko czonej wynika ograniczono funkcji. Natomiast z ogran sc 1 niczonoci funkcji nie wynika istnienie granicy. Na przykad funkcja f (x) = sin x jest ogranis 1 1 czona, ale lim sin x nie istnieje (dla x0 = 0). Podobnie funkcja f (x) = cos x jest ograniczona,
xx0 1 ale limx0 cos x nie istnieje.
Twierdzenie 11.11 (O granicach funkcji) 1 = + Jezeli lim f (x) = 0+ , to lim xx xx0 f (x) 0 1 Jezeli lim f (x) = 0 , to lim = xx xx0 f (x) 0
xx0
1 = + |f (x)| 1 =0 Jezeli lim f (x) = + albo lim f (x) = , to lim xx xx0 xx0 |f (x)| 0 Jezeli lim f (x) = + i lim g (x) = G > 0, to lim f (x) g (x) = + xx xx xx Jezeli lim f (x) = 0 i f (x) 6= 0 dla x S (x0 ; ), to lim
xx0
0 0 0
lim f (x) g (x) = + Jezeli lim f (x) = + i lim g (x) = +, to lim [f (x) + g (x)] = +
xx0 xx0 xx0
szczegowej analizie funkcji f (x) i g (x)32 . Jezeli lim f (x) = + i lim g (x) = +, to granice lim [f (x) g (x)] mozna wyznaczy c
xx0 xx0 xx0
Jezeli lim f (x) = + i lim g (x) = 0, to granice lim f (x) g (x) mozna wyznaczy po c xx xx xx
0 0 0
Czytamy: niesko czono razy zero. n sc Czytamy: niesko czono minus niesko czono. n sc n sc
179
MATEMATYKA
11.2
Symbole nieoznaczone
0 ; 0 ; 0 ; 1 ; 00
(z niektrymi z nich spotkamy sie przy ciagach liczbowych). Denicja 11.10 Jezeli funkcja u (x) okrelona w sasiedztwie S (x; ) jest zapisana w postaci s f (x) ilorazu u (x) = g(x) , przy czym lim |f (x)| = , lim |g (x)| = , to mwimy, ze u (x) jest
xx0 xx0
Denicja 11.11 Jezeli funkcja u (x) okrelona w sasiedztwie S (x; ) jest zapisana w postaci s f (x) ilorazu u (x) = g(x) , przy czym lim f (x) = 0, lim g (x) = 0, to mwimy, ze u (x) jest dla x
xx0 xx0
0 0
Denicja 11.12 Jezeli funkcja u (x) okrelona w sasiedztwie S (x; ) jest zapisana w postaci s iloczynu u (x) = f (x) g (x), przy czym lim |f (x)| = +, lim g (x) = 0, to mwimy, ze
xx0 xx0
Przeksztacajac funkcje u(x) do postaci u(x) = f (x)/1/g(x) lub u(x) = g(x)/1/f (x), sprowadzamy to zagadnienie do przypadku nieoznaczonoci typu lub 0 . s 0 Denicja 11.13 Jezeli funkcja u (x) okrelona w sasiedztwie S (x; ) jest dana w postaci s rznicy u (x) = f (x) g(x), przy czym lim |f (x)| = , lim |g (x)| = , to mwimy,
xx0 xx0
s ze u (x) jest dla x dazacego do x0 funkcja typu lub nieoznaczonocia typu . 1 1 1 Przeksztacajac rznice f (x) g(x) = f (x) g(x) : f (x)g(x) , nieoznaczono typu f (x) sc g(x) sprowadzamy do postaci
lub 0 . 0
sc Denicja 11.14 Jezeli u(x) = f (x)g(x) i lim f (x) = 0, lim g (x) = 0 (nieoznaczono typu
xx0 xx0
00 ), to w pierwszej kolejnoci znajdujemy granice A funkcji ln u(x) = g(x)ln f (x), prowadzacej s A do nieoznaczonoci typu 0 , a nastepnie delogarytmujemy ja i obliczamy granice e . s W przypadku nieoznaczono typu 1 i 0 postepujemy analogicznie. sci Przykad 11.3 Obliczy granice funkcji c a) c) e) lim (2x + 1) sin 1 x b) d) f) lim 1+x x
xc xc x2 c2 x 1 lim 1 + x x lim
2x + 1 x x lim lim
ex (2 + sin x) x ex
180
2x + 1 i x
sin
1 x
1 x
:
1 x
1=2
A wiec
Przeksztacamy Zatem
2+ 2x + 1 = lim x x x 1
=2
Porwnaj denicje liczby e oraz przykady z nia zwiazane x 1 =e lim 1 + x x Poniewaz ex 6= 0, to Zatem ex (2 + sin x) = 2 + sin x ex - granica nie istnieje
181
MATEMATYKA
12
Ciago funkcji sc
Niech funkcja f (x) bedzie okrelona na pewnym otoczeniu U punktu x0 , czyli na zbiorze s U (x0 ; ) = (x0 ; x0 + ), gdzie jest pewna liczba dodatnia. Denicja 12.1 Funkcje f (x) nazywamy ciaga w punkcie x0 wtedy i tylko wtedy, gdy
xx0
(512)
Uwaga 12.1 Poniewaz istnieja dwie rwnowazne denicje granicy funkcji, wiec z uwagi na (512) istnieja dwie rwnowazne denicje ciagoci funkcji - Denicja Heinego i Cauchyego. s Warunek (512) odpowiada warunkowi
h0
(513)
gdzie: h przyrost argumentu funkcji; czesto oznaczany rwniez jako x34 : x = x x0 Rznice wartoci funkcji w punktach x i x0 oznaczamy s f = f (x) f (x0 ) (515) (514)
i nazywamy przyrostem wartoci funkcji odpowiadajacym w punkcie x0 przyrostowi argumentu s x. Uzywajac tych oznacze i terminw mozemy Denicje 12.1 ciagoci funkcji zapisa n c s
x0
lim f = 0
(516)
i wypowiedzie nastepujaco: Funkcje f (x) nazywamy ciaga w punkcie x0 , jezeli nieskoczenie c n maemu przyrostowi argumentu odpowiada w punkcie x0 nieskoczenie may przyrost wartoci n s funkcji35 . Uwaga 12.2 (Dziaania na funkcjach) 1. Suma, rznica oraz iloczyn funkcji ciagych w punkcie x0 jest funkcja ciaga w tym punkcie.
x traktujemy jako jeden znak. Zapis x2 oznacza kwadrat przyrostu x, czyli jest rwnowazny (x)2 , a nie przyrost kwadratu argumentu x, czyli x2 . 35 Denicja ciago funkcji wedug Heinego i Cauchyego. sci Funkcje f (x), okre a w otoczeniu x0 , nazywamy ciaga w punkcie x0 , je slon sli: - Heine: Kazdemu ciagowi (xn ) argumentw, zbieznemu do x0 odpowiada ciag warto funkcji (f (xn )) sci zbiezny do f (x0 ) (xn )nN n xn Df lim xn = x0 = lim f (xn ) = f (x0 )
n n 34
- Cauchy: Dla kazdego > 0 istnieje > 0 taka, ze dla dowolnego x rzniacego sie od x0 mniej niz o wartoc funkcji f (x) rzni sie od warto f (x0 ) mniej niz o s sci > 0 > 0 (x Df |x x0 | < = |f (x) f (x0 )| < )
182
MATEMATYKA
2. Iloraz funkcji ciagych w punkcie x0 jest funkcja ciaga w tym punkcie przy zaozeniu, ze dzielnik jest rzny od zera w punkcie x0 . 3. Dowolny wielomian W (x) jest funkcja ciaga w kazdym punkcie zbioru R. 4. Dowolna funkcja wymierna (iloraz dwch wielomianw) jest ciaga w kazdym punkcie swej dziedziny naturalnej P (x) Q (x) R {x : Q (x) = 0} 5. Funkcje sin x, cos x, ax , a > 0 sa ciage w swojej dziedzinie naturalnej.
(517) (518)
Denicja 12.2 Funkcje nazywamy ciaga na przedziale otwartym (sko czonym lub niesko n n czonym) wtedy i tylko wtedy, gdy jest ona ciaga w kazdym punkcie tego przedziau. Denicja 12.3 Funkcje nazywamy prawostronnie (albo lewostronnie) ciaga w punkcie x0 wtedy i tylko wtedy, gdy (519) lim f (x) = f (x0 )
xx0+
lub odpowiednio
xx0
(520)
Denicja 12.4 Funkcja jest ciaga w punkcie x0 wtedy i tylko wtedy, gdy jest w tym punkcie jednoczenie prawostronnie i lewostronnie ciaga. s Denicja 12.5 Funkcje nazywamy ciaga na przedziale domknietym ha; bi wtedy i tylko wtedy, gdy jest ciaga w kazdym punkcie x0 (a; b), prawostronnie ciaga w punkcie a oraz lewostronnie ciaga w punkcie b.
12.1
W pierwszej kolejno przytoczymy twierdzenia o ciago funkcji zozonej w punkcie. sci sci Twierdzenie 12.1 Jezeli funkcja f (x) jest ciaga w punkcie x0 i funkcja h (u) jest ciaga w punkcie u0 = f (x0 ), to funkcja zozona h [f (x)] jest ciaga w punkcie x0 . Twierdzenie 12.2 Jezeli istnieje granica waciwa lim f (x) = g i funkcja h (u) jest ciaga s xx0 w punkcie u0 = g, to (521) lim h [f (x)] = h lim f (x) = h (g)
xx0 xx0
lim cosh
sin x x
(522)
183
MATEMATYKA
3 2.5
y = f (x )
L+
2 1.5 1
1. Wybieramy dowolne
0.5 0
0.2
0.4
0.6
0.8
1.2
1.4
1.6
1.8
3 2.5
y = f (x )
L+
2 1.5 1
0.5 0
+
0.2 0.4 0.6 0.8
a
1.2 1.4 1.6 1.8 2
3 2.5
y = f (x )
L+
2 1.5 1
f (a )
0.5 0
0.2
0.4
0.6
0.8
1.2
1.4
1.6
1.8
184
MATEMATYKA
funkcja nieciga
f (a ) L+ , L
1.5 1 0.5 0
y = f (x )
Funkcja f(x) jest ciga w punkcie wewntrznym x=a swojej dziedziny, gdy
0.2 0.4 0.6 0.8 1
1.4
1.6
1.8
funkcja nieciga
3 2.5
y = f (x )
f (a )
1.5 1 0.5 0
0.2
0.4
0.6
0.8
1.2
1.4
1.6
1.8
3 2.5 2
funkcja ciga
y = f (x )
L = f (a )
1 0.5 0
0.2
0.4
0.6
0.8
1.2
1.4
1.6
1.8
185
MATEMATYKA
sin x = 1 i funkcja cosh2 u jest ciaga w punkcie u0 = 1, to x0 x sin x sin x 2 2 lim cosh = cosh lim = cosh2 1 (523) x0 x0 x x 2 = 1 2 (e + e2 + 2). 4
Odp. cosh 1 =
e1 + e1 2
Twierdzenie 12.3 (O wasnoci Darboux) s Jezeli funkcja f (x) jest ciaga na przedziale domknietym ha; bi oraz f (a) 6= f (b) i istnieje liczba q zawarta miedzy f (a) i f (b), to istnieje rwniez taki punkt c (a; b), ze f (c) = q. Denicja 12.6 Funkcje f (x) nazywamy jednostajnie ciaga na przedziale x wtedy i tylko wtedy, gdy > 0 > 0 x1 ; x2 X (|x1 x2 | < = |f (x1 ) f (x2 )| < ) (524)
Kazda funkcja ciaga na przedziale domknietym jest na tym przedziale jednostajnie ciaga.
12.2
Przykady
sin 5x x0 x lim
Rozwiazanie 12.2 Przyjmijmy, ze 5x = y = f (x). Zatem sin y sin 5x =5 = h (y) x y Stad sin 5x sin y sin 5x sin y = lim 5 = lim 5 = 5 lim =5 x0 x0 y0 y0 y x 5x y lim Przykad 12.3 Obliczy granice c
x 2
lim
cos x 2x y
2
Rozwiazanie 12.3 Wykonamy podstawienie y = 2x . Stad cos x = cos Jezeli x , to y 0. Czyli 2 sin y sin y cos x 1 2 lim = lim = lim y 2 = y0 y0 2 x 2x y 2 2 2 x+11 lim x0 x 186
= sin y . 2
MATEMATYKA
Rozwiazanie 12.4 Mamy tu do czynienia z nieoznaczonocia typu 0 . Pomnozymy licznik i s 0 mianownik przez x + 1 + 1. Otrzymamy x+11 x+1+1 x+11 x+11 = = = x x x+1+1 x x+1+1 = 1 x = x x+1+1 x+1+1
A wiec
3x2 +1 x2 16+x4 x2
1 3 + x2 = lim q = x+ 16 x4 + x4 x4
Zapis
%0
x 1
2
1 3 + x2 3 = lim r = =3 x+ %0 1 16 1 + x4
x3 lim = lim x 1 + x2 x
x3 x2 1 x2
x2 x2
x = lim %0 x
1 x2
Przykad 12.7 Dane jest rwnanie m2 x2 (2 + 3m2 ) x+6 = 0 z niewiadoma x i parametrem m. Do jakich granic daza pierwiastki tego rwnania, gdy a) m ; b) m 0; c) m +
+1
Rozwiazanie 12.7 Obliczamy warto pierwiastkw rwnania. W tym celu wyznaczamy sc warto : sc 2 2 = (2 + 3m2 ) 4 6 m2 = (2 + 3m2 ) 24m2 = = 4 + 12m2 + 9m4 24m2 = 4 12m2 + 9m4 = = (2 3m2 )
2
187
12. CIAGOSC FUNKCJI a nastepnie obliczamy pierwiastki 2 + 3m2 + (2 3m2 ) 2 = 2 2 2m m m + = x1 = 0, x2 = 3 m 0 = x1 = +, x2 = 3 m = x1 = 0, x2 = 3 x1 = Przykad 12.8 Obliczy granice c x 3 a) lim 1 + x x x 1 c) lim 1 + x x Odp. a) e3 ; b) 1 ; c) 1; d) 1 2 x2 =
MATEMATYKA
b) lim
1 cos x x0 x2 1 cos2 x x0 x2
d) lim
sc Rozwiazanie 12.8 b) Przeksztacamy wyrazenie 1cos x . Z trygonometrii znamy tozsamo x2 dla funkcji kata powkowego 1 cos x x = sin2 2 2 Stad 2 1 cos x 2 sin2 x 1 sin x 2 2 = = x x2 x2 2 2 A wiec 2 1 cos x 1 sin x 1 2 lim = lim = x 2 x0 x0 2 x 2 2 c) Przyjmijmy, ze
x 1 x x x 1 x 1 1 = 1+ = 1+ P = 1+ x x x Logarytmujac obustronnie powyzsze wyrazenie, otrzymujemy 1 x x 1 ln P = ln 1 + x
Stad
MATEMATYKA
13
13.1
Zazmy, ze funkcja f (x) jest okrelona na pewnym otoczeniu U punktu x0 . Symbolem s x oznaczamy przyrost zmiennej x, ktry moze by dodatni albo ujemny, lecz rzny od zera c i taki, ze x0 + x U. Denicja 13.1 (Ilorazu rznicowego) Iloraz f def f (x0 + x) f (x0 ) (525) = x x nazywamy ilorazem rznicowym funkcji f (x) w punkcie x0 i dla przyrostu x zmiennej x. Uwaga 13.1 Nazwa ilorazu rznicowego pochodzi stad, ze w liczniku mamy rznice wartoci s funkcji, za w mianowniku rznice wartoci argumentu, gdyz x = x0 + x x0 (patrz rys. s s 65).
3
f (x ) y f (x0 + x ) f (x0 ) = x x
2.5
1.5
y = f ( x 0 + x ) f ( x 0 )
0.5
x
x0 0.2
0.4 0.6 0.8 1.0 1.2
x0 + x
1.6
1.8
Denicja 13.2 Jezeli iloraz rznicowy (525) ma granice waciwa, gdy x dazy do zera (patrz s 66), to te granice nazywamy pochodna funkcji f w punkcie x0 i oznaczamy symbolem f 0 (x0 )36 tzn. f (x0 + x) f (x0 ) def d f (526) f 0 (x0 ) = (x0 ) = lim x0 x dx Uwaga 13.2 Jezeli granica (526) istnieje, to mwimy, ze funkcja f ma pochodna w punkcie x0 lub, ze jest rzniczkowalna w tym punkcie. Jezeli granica (526) nie istnieje, to mwimy, ze pochodna f 0 (x0 ) nie istnieje.
36
df . dx
189
13. POCHODNE FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ Przykad 13.1 Obliczy pochodna funkcji f (x) = x2 w punkcie x0 = 2. c
MATEMATYKA
Rozwiazanie 13.1 Tworzymy iloraz rznicowy funkcji f (x) = x2 w punkcie x0 = 2 dla przyrostu x i obliczamy jego warto sc f f (x0 + x) f (x0 ) (2 + x)2 22 = = = x x x = Zatem lim 1 4 + 4x + x2 4 = 4 + x x
x0
f = lim (4 + x) = 4. Odp. 4 x x0
Przykad 13.2 Obliczy pochodna funkcji f (x) = x3 w punkcie x0 . c Rozwiazanie 13.2 Tworzymy iloraz rznicowy funkcji i obliczamy jego warto: sc (x0 + x)3 x3 1 f 0 = = (x3 + 3x2 x + 3x0 x2 + x3 x3 ) = 0 0 x x x 0 = 3x2 + 3x0 x + x2 0 Stad lim f = lim (3x2 + 3x0 x + x2 ) = 3x2 . Odp. f 0 (x0 ) = 3x2 0 0 0 x0 x x0
1 x
Przykad 13.3 Obliczy pochodna funkcji f (x) = c Rozwiazanie 13.3 f 0 (x0 ) = lim f = lim x0 x x0
1 x0 +x
1 x0
= lim
1 1 = 2 x0 x0 (x0 + x) x0
1 Odp. f 0 (x0 ) = x2 , x0 6= 0.
0
Twierdzenie 13.1 (O rzniczkowalnoci i ciagoci funkcji) s s Jezeli funkcja f jest rzniczkowalna w punkcie x0 , to jest w tym punkcie ciaga. Dowd 13.1 Istotnie, poniewaz f (x0 + x) f (x0 ) = f (x0 + x) f (x0 ) x x
wiec, gdy x 0, to rznica f (x0 + x) f (x0 ) dazy do iloczynu f 0 (x0 ) 0, czyli do 0. Podstawiajac x = x0 + x, mamy x x0
xx0
xx0
(527)
MATEMATYKA
f (x 0 + x ) f ( x 0 ) x
x
0.2 0.4
x0
0.6
0.8
x0 + x1.4
1.6
Wwczas ilorazy rznicowe sa nastepujace x (x0 + x) (x0 ) = = 1 jezeli x0 < 0 x x f = x (x + x) x x 0 0 = =1 jezeli x0 > 0 x x Zatem
Uwaga 13.3 Ciago funkcji jest zatem warunkiem koniecznym istnienia pochodnej, sc cho nie jest warunkiem wystarczajacym. Swiadczy o tym przykad funkcji |x| ciagej w c punkcie 0 i nie majacej w tym punkcie pochodnej. Z denicji funkcji |x| mamy: x jezeli x < 0 (528) y(x) = |x| = x jezeli x 0
f 0 (x0 ) =
lim f = lim (x0 + x) (x0 ) = x = 1 jezeli x < 0 0 xx0 x x0 x x lim f = lim (x0 + x) x0 = x = 1 xx0 x x0+ x x jezeli x0 > 0
Denicja 13.3 Jezeli pochodna f 0 (x0 ) istnieje w kazdym punkcie x0 zbioru X, to funkcje f 0 (x) okrelona na zbiorze X nazywamy pochodna funkcji f (x) - krtko: pochodna f (x). s Uwaga 13.4 Jezeli y = f (x), to zamiast f 0 (x) piszemy takze y 0 . Twierdzenie 13.2 Jezeli istnieja pochodne f 0 (x), g0 (x), to: [f (x) g (x)]0 = f 0 (x) g 0 (x) 191 (529)
MATEMATYKA
[f (x) g (x)]0 = f 0 (x) g (x) + f (x) g0 (x) f (x) g (x) 0 = f 0 (x) g (x) f (x) g 0 (x) [g (x)]2
(530)
(531)
Twierdzenie 13.3 Jezeli funkcje u, v, w sa rzniczkowalne w pewnym punkcie, to pochodna iloczynu tych funkcji uvw dana jest wzorem (u (x) v (x) w (x))0 = u (x)0 v (x) w (x) + u (x) v (x)0 w (x) + u (x) v (x) w (x)0 W ponizszej tabeli podane sa pochodne wybranych funkcji jednej zmiennej. f (x) c x n x a
x
(532)
f 0 (x) 0 x1
Uwagi, ograniczenia funkcja staa x, gdy N x 6= 0, gdy Z 37 x > 0, gdy R x > 0, gdy n = 2, 4, 6, . . . x 6= 0, gdy n = 3, 5, 7, . . . x, gdy a > 0 x 1 e = lim 1 + x x x x a > 0, x > 0 x > 0 x (1, 1) x (1, 1) x x x x x |x| > 1 a 6= 1
1 ln x x 1 arccos x 1 x2 1 arcsin x 1 x2 1 arctan x 1 + x2 1 arccot x 1 + x2 sinh x cosh x cosh x sinh x 1 arsinh x 1 + x2 1 arcosh x 2 x 1
192
MATEMATYKA 13.1.1
na przedziale f (Y ).
Twierdzenie 13.4 Jezeli funkcja x = f (y) jest silnie monotoniczna i ma pochodna f 0 (y) 6= 0 na przedziale Y , to funkcja odwrotna y = f 1 (x) = (x) ma pochodna 0 1 1 (533) f (x) = 0 1 f [f (x)] Jezeli funkcje f (x) i (y) sa wzajemnie odwrotne, to y = f (x) x = (y) y + y = f (x + x) x + x = (y + y) y = f (x + x) f (x) x = (y + y) (y) y 1 f (x + x) f (x) = = x = x x y f 0 (x) = 1 0 (y) 1 = 1 (y)
(534)
Przykad 13.4 Obliczy pochodna funkcji y = arcsin x (1 < x < 1) , przy czym < y < c 2 . 2 Rozwiazanie 13.4 Jest to funkcja odwrotna wzgledem funkcji x = sin y. Funkcja ta ma d x = cos y. Na mocy twierdzenia 13.4 istnieje pochodna d y pochodna d y dx 1 1 1 1 dy d = =p = (arcsin x) = d x = 2 cos y dx dx 1 x2 1 sin y dy (535)
Przykad 13.5 Obliczy pochodna funkcji y = arccos x (1 < x < 1) , przy czym < y < c 2 . 2
Rozwiazanie 13.5 Jest to funkcja odwrotna wzgledem funkcji x = cos y. Funkcja ta ma d x = sin y. Korzystajac z twierdzenia 13.4 mamy dla d y pochodna d y dx 1 1 1 1 dy d = p = (arccos x) = d x = = sin y dx dx 1 x2 1 cos2 y dy
1 . cos2 y
(536)
= cos2 y =
Przykad 13.7 Obliczy pochodna funkcji odwrotnej do funkcji y = ex . c Rozwiazanie 13.7 Funkcja odwrotna do funkcji y = ex jest funkcja x = ln y. Na mocy (534) mamy 1 1 1 x0 = (ln y)0 = x 0 = x = e y (e ) 193
MATEMATYKA
Twierdzenie 13.5 Jezeli funkcja u = h (x) ma pochodna h0 (x) oraz funkcja y = f (u) ma pochodna f 0 (u), to funkcja zozona y = f [h (x)] ma pochodna y 0 = f 0 [h (x)] h0 (x) (538)
Ze wzoru tego wynika, ze pochodna funkcji zozonej jest rwna iloczynowi pochodnej funkcji zewnetrznej i pochodnej funkcji wewnetrznej. W symbolice Leibniza wzr ten ma posta: c dy dy du = dx du dx Jezeli funkcja jest zozona wedug schematu y (u (v (x))) to jej pochodna wyraza sie wzorem dy du dv dy = dx du dv dx Przykad 13.8 Obliczy pochodna funkcji y = arctan c 1 . 1 ln x (540) (539)
Rozwiazanie 13.8 Mamy: y = arctan u; u = 1/v, v = 1 ln x, zatem (patrz Tabela 2): 1 1 1 1 1 1 1 dy = = 2 = 1 2 2 2 v x x x 2 2 ln x + ln2 x dx 1 + u (1 ln x) 1 + 1ln x Przykad 13.9 Obliczy pochodna funkcji f (x) = ln sin x (patrz (538)). c Rozwiazanie 13.9 Mamy ln sin x = ln u |u=sin x . Zatem 1 1 0 0 (ln sin x) = (ln u) u=sin x u0 = (sin x)0 = |u=sin x cos x = u u = 1 cos x = cot x sin x Przykad 13.10 Obliczy pochodna funkcji f (x) = ekx . c Rozwiazanie 13.10 Podstawmy ekx = eu |u=kx , zatem kx 0 = (eu )0 u=kx u0 = eu (kx)0 = eu |u=kx k = ekx k = kekx e Przykad 13.11 Obliczy pochodna funkcji y = 1 + x2 . c Rozwiazanie 13.11 Poniewaz y = u, u = 1 + x2 , zatem 0 x 1 0 1 + x2 = u u0 = 2x = . u=1+x2 2 u 1 + x2 Pochodna te mozemy rwniez wyznaczy posugujac sie innym zapisem c x 1 dy dy du = = 2x = dx du dx 2 u 1 + x2 194
MATEMATYKA 13.1.3
Niech funkcja y = f (x) bedzie zdeniowana rwnaniami parametrycznymi x = x (t) , y = y (t) , tparametr. Wwczas jej pochodne obliczamy z ponizszych wzorw dy 0 yt dy t = dx = (541) d d x x0t dt 2 0 00 x y y 0 x00 d y = d x2 (x0 )2 przy czym rzniczkowanie zachodzi wzgledem parametru t, tj. y 0 = d y , x0 = d x oraz x0 6= 0. dt dt Przykad 13.12 Obliczy c
dy , dx
Pochodne jednostronne
Niekiedy interesuja nas warto pochodnych na kra cach przedziau, w ktrym analizujemy sci n dana funkcje. Wwczas mamy do czynienia z pochodnymi jednostronnymi.
0 Denicja 13.4 Pochodna lewostronna funkcji f (x) w punkcie x0 (symbol f (x0 ) lub f 0 (x0 )) 0 oraz pochodna prawostronna funkcji f (x) w punkcie x0 (symbol f+ (x0 ) lub f 0 (x0+ ) okrelamy s nastepujaco: f (x0 + x) f (x0 ) f (x0 + x) f (x0 ) def f 0 (x0 ) = lim = lim (542) x0 x x xx0
f 0 (x0+ ) = lim +
x0
def
f (x0 + x) f (x0 ) = x
xx0
lim+
f (x0 + x) f (x0 ) x
(543)
Szczeglnym przypadkiem funkcji, ktra ma pochodne jednostronne jest funkcja y = |x| lim (x0 + x) (x0 ) = x = 1 jezeli x < 0 0 x0 x x 0 f (x0 ) = lim (x0 + x) x0 = x = 1 jezeli x0 > 0 x0+ x x Pochodna funkcji istnieje wtedy i tylko wtedy, gdy obie pochodne jednostronne istnieja i sa sobie rwne: f 0 (x) = f 0 (x0 ) = f 0 (x0+ ) 1. Funkcja f (x) = 1 x2 jest ciaga w przedziale < 1; 1 > oraz rzniczkowalna we wnetrzu tego przedziau. Istnieja pochodne jednostronne f 0 (x = 1+ ) oraz f 0 (x = 1 ). 2. Funkcja |sin x| jest ciaga w przedziale (; ) i rzniczkowalna w kazdym przedziale, ktrego wnetrze nie zawiera punktw k, k = 0, 1, 2, . . . (patrz rys. 67 b). 195
13. POCHODNE FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ 13.1.5 Pochodne niesko czone w punkcie n
MATEMATYKA
1 x2
sin x
Jezeli granica (ewentualnie granica jednostronna) ilorazu rznicowego jest rwna + lub , to mwimy, ze funkcja ma w danym punkcie pochodna (ewentualnie pochodna jednostronna) niesko czona, rwna + lub . n f (0 + x) f (0) 1. Funkcja 3 x ma w punkcie x = 0 pochodna rwna +, bowiem = x 3 x 1 + dla x 0. Funkcja ta jest ciaga, a jej wykres ma w = 3 x x2 odpowiednim punkcie styczna pionowa. x . W prawostronnym 2. Funkcja f (x) = 1 x2 ma pochodna rwna f 0 (x) = 1 x2 otoczeniu punktu x = 1 + x pochodna przyjmuje warto +, a w lewostronnym sc otoczeniu punktu x = +1 x przyjmuje warto (patrz rys. 67 a). sc Uwaga 13.5 (O istnieniu pochodnych) 1. Istnienie f 0 (x0 ) zapewnia istnienie f 0 (x0 ) i f 0 (x0+ ), ale nie na odwrt. 2. Jezeli funkcja f (x) ma pochodna na przedziale (a; b) oraz istnieja f 0 (a+ ) i f 0 (b ), to mwimy, ze istnieje f 0 (x) na przedziale domknietym ha; bi. 3. Niekiedy piszemy f (0) (x) zamiast f (x) oraz f (1) (x) zamiast f 0 (x) : f (1) (x) f 0 (x). Oglnie pochodna rzedu n (nta pochodna funkcji f (x)) oznaczamy symbolem f (n) (x) i okrelamy nastepujaco: s 0 def f (n) (x) = f (n1) (x) (544) Zamiast f (2) (x) , f (3) (x) , . . . uzywamy takze symboli f 00 (x), f 000 (x).
13.2
Przykady
Przykad 13.13 Obliczy pochodna funkcji f (x) = sin x. c Rozwiazanie 13.13 Poniewaz 2 sin x+xx cos x+x+x sin (x + x) sin x f 2 2 = = = x x x sin x x 2 cos x + = x 2 2 196
MATEMATYKA Zatem
sin x f x 0 df 2 = lim x cos x + = 1 cos x = cos x = f (x) = lim x0 x x0 2 dx 2 czyli (sin x)0 = cos x.
(545)
Przykad 13.14 Wykorzystujac wzr (544) wyznacz druga pochodna funkcji f (x) = sin x. Rozwiazanie 13.14 Poniewaz f (x) = f (0) = sin x, a f 0 (x) = f (1) = cos x, to f 00 (x) = f (2) (x) = (f 0 (x)) = (cos x)0 = sin x Odp. Druga pochodna funkcji f (x) = sin x ma posta f 00 (x) = sin x. c Przykad 13.15 Oblicz druga pochodna wielomianu f (x) = 3x3 2x2 + x 8. Rozwiazanie 13.15 f 0 (x) = 3 3x2 2 2x + 1 = 9x2 4x + 1 0 f 00 (x) = [f 0 (x)] = 2 9x 4 = 18x 4 c Odp. Druga pochodna funkcji f (x) = 3x3 2x2 + x 8 ma posta f 00 (x) = 18x 4. Przykad 13.16 Wyznacz druga pochodna funkcji f (x) = tan x. Rozwiazanie 13.16 Poniewaz 0 sin x cos x cos x sin x ( sin x) 1 df 0 0 = = f (x) = (tan x) = = = cos x cos2 x cos2 x dx = 1 + tan2 x zatem 2 1 2 sin x d f = f 00 (x) = (1 + tan2 x)0 = 2 tan x = cos2 x cos3 x d x2 Odp. Druga pochodna funkcji f (x) = tan x ma posta f 00 (x) = c Przykad 13.17 Obliczy pochodna funkcji f (x) = c
2 sin x . cos3 x 0
x dla x > 0.
Rozwiazanie 13.17 Niech x > 0 oraz x + x > 0. Zatem x + x x x + x x x + x + x f 1 = = = x x x x + x + x x + x + x Stad f (x) = lim
0
f 1 1 = lim = x0 x x0 x + x + x 2 x
(546)
13. POCHODNE FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ Rozwiazanie 13.18 Zazmy, ze x > 0. Zatem
MATEMATYKA
otrzymujemy
Dzieki ciagoci funkcji logarytmicznej otrzymujemy38 s z 1 1 1 lim loga 1 + = loga e = = z z loge a ln a Zatem x f 1 1 x 1 1 = loga e = = lim loga 1 + x f (x) = (loga x) = lim x0 x x0 x x x ln a x
0 0
Przykad 13.19 Obliczy pochodna funkcji wykadniczej y = ax , a > 0. c Rozwiazanie 13.19 Na podstawie denicji pochodnej mamy (ax )0 = ax+x ax ax 1 ax 1 z = lim ax = ax lim = ax lim ln(1+z) = z0 x0 x0 x0 x x x ln a z 1 1 = ax ln a lim = ax ln a lim 1 = (550) = ax ln a lim z0 ln (1 + z) z0 ln (1 + z) z0 ln (1 + z)1/z z 1 1 1 y = ax ln a y = ax ln a = ax ln a lim = ax ln a y 1 1 ln e ln 1 + y ln lim 1 + y lim
y
(551)
198
MATEMATYKA
13.3
Interpretacja geometryczna pochodnej przedstawiona jest na rysunku 68. Iloraz rznicowy f jest rwny tangensowi kata nachylenia siecznej do osi 0x, czyli x wspczynnikowi kierunkowemu tej siecznej. Na rysunku 68 przedstawiona jest funkcja f (x) = 0.5x2 0.1x oraz sieczna przecinajaca krzywa f (x) w punktach x0 = 2.0 i x1 = 3.9. Jej wspczynnik kierunkowy jest rwny39 tan = f (3.9) f (2) 7.215 1.8 5.415 f = = = = 2.85 x 3.9 2 1.9 1.9 (552)
Przyjmijmy, ze x1 = x0 + x. Jezeli x 0, to x1 x0 . Pochodna f 0 (x0 ), a wiec granica ilorazu rznicowego, jest rwna wspczynnikowi kierunkowemu stycznej (linia przerywana) do krzywej y = f (x) w punkcie o odcietej x0 40 tan = f 0 (x0 ) = x0 0.1 = 2 0.1 = 1.9 gdzie oznacza kat nachylenia tej stycznej do osi 0x. Uwaga 13.6 Styczna do krzywej y = f (x) w punkcie P (x0 , f (x0 )) ma rwnanie y y0 = f 0 (x0 ) (x x0 ) Przykad 13.20 Napisa rwnanie stycznej do paraboli y = x2 w punkcie P (2, 4). c c Rozwiazanie 13.20 Mamy tu f (x) = x2 , wiec f 0 (2) = 4. Rwnanie stycznej ma posta y 4 = 4 (x 2) stad y = 4x 4 Odp. y = 4x 4 (patrz rys. 69).
f ( x) = 0.5 x 2 0.1x
8 6 4
(553)
(554)
16 14 12
10 8 6 4 2
-2
-1
0 -2
Skrt tan oznacza w caym wykadzie funkcje tangens, tg. 0.5(4+4x+x2 )0.20.1x1.8 0.5(2+x)2 0.1(2+x)1.8 = = = x x f Przechodzac do granicy lim x = lim (1.9 + 0.5x) = 1.9.
x0 x0
= 1.9 + 0.5x.
199
MATEMATYKA
Przykad 13.21 Obliczy, jaki kat z osia 0x tworzy styczna do paraboli y = x2 3x + 8 w c punkcie x = 1. Rozwiazanie 13.21 Jezeli oznacza kat miedzy osia x i styczna do krzywej y = f (x) w 0 punkcie x = x0 , to zachodzi zwiazek tan = f (x0 ). Obliczamy pochodna y 0 = f 0 (x) = 2x 3. W punkcie x = 1 pochodna ta przybiera warto f 0 (1) = 1. A wiec tan = 1. Stad sc = 135 ( = 3 ) (patrz rys. 70). 4
18 16 14 12 10 8 6 4 2 -5 0 5
-20 -25 -2 -1 0 -5 -10 10 5 1 2 3 4 5
Przykad 13.22 Obliczy, w jakim punkcie styczna do krzywej y = x3 3x2 9x + 2 jest c rwnolega do osi 0x. Rozwiazanie 13.22 Styczna jest rwnolega do osi 0x, jezeli y 0 = tan = 0. Obliczajac pochodna i przyrwnujac ja do zera otrzymujemy 3x2 6x 9 = 0 Rozwiazaniami sa pierwiastki: x1 = 1, x2 = 3. Wartoci funkcji w tych punktach sa rwne: s y(1) = 7, y(3) = 25. Odp. Styczna jest rwnolega do osi 0x w dwch punktach P1 (1, 7) i P2 (3, 25) (rys. 71).
13.4
13.4.1
Zazmy, ze punkt materialny M porusza sie po osi 0x w ten sposb, ze jego wsprzedna x (poozenie) w dowolnej chwili t jest rwna wartoci pewnej funkcji x (t) s x = x (t) rwnanie ruchu (555)
Ustalmy chwile t i niech przyrost czasu t bedzie rzny od 0. Chwilom t i t + t odpowiadaja pozycje x (t) i x (t + t) oraz przesuniecie x = x (t + t) x (t). Stosunek x t jest predko a sci srednia, a granica tego stosunku dla t 0 jest predko a chwilowa sci punktu M w chwili t. Oznaczamy ja x (t) x (t) = lim x x (t + t) x (t) = lim t0 t t0 t 200 (556)
MATEMATYKA
Z drugiej strony, granica ta jest pochodna funkcji x (t) w chwili t, zatem x (t) = x0 (t) W ruchu prostoliniowym predkoc jest pochodna funkcji okre acej poozenie. slaj s 13.4.2 Pojemnoc cieplna s (557)
sc Niech T oznacza temperature pewnego ciaa (w C), a W ilo ciepa (w cal), ktre ciao musi pobra, aby jego temperatura wzrosa od 0 C do T . Zazmy, ze W jest funkcja T c W = W (T ) Jezeli ustalimy T oraz T , to iloraz rznicowy W (T + T ) W (T ) W = T T (558)
jest rednia pojemno a cieplna ciaa w przedziale temperatur od T do T + T . Granica tego s sci ilorazu dla T 0, czyli pochodna W (T ) =
0
dW (T ) dT
(559)
13.5
Pochodna logarytmiczna
Przykad 13.23 Obliczy pochodna funkcji y = xx . c Rozwiazanie 13.23 Aby obliczy pochodna funkcji c y (x) = [p (x)]w(x) poddajemy ja najpierw obustronnemu logarytmowaniu ln y (x) = w (x) ln p (x) a nastepnie rzniczkujemy jej logarytm [ln y (x)]0 = Wyrazenie [ln y (x)]0 = y 0 (x) p0 (x) = w0 (x) ln p (x) + w (x) y (x) p (x) y 0 (x) y (x) (562) (561) (560)
(563)
nazywamy pochodna logarytmiczna funkcji y (x). Znajac pochodna logarytmiczna atwo obliczy zwyka pochodna, mianowicie c p0 (x) 0 0 y (x) = y (x) w (x) ln p (x) + w (x) (564) p (x) 201
13. POCHODNE FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ Przechodzac do polecenia otrzymujemy ln y = x ln x Stad 1 y0 = 1 ln x + x = ln x + 1 y x y 0 (x) = (xx )0 = y (x) (ln x + 1) = xx (1 + ln x)
MATEMATYKA
Ostatecznie Zadanie to mozemy rozwiaza inna metoda, wykorzystujac znane tozsamoci logarytmiczne. s c Mamy z = aloga z (565) Jezeli z = xx , a a = e, to Stad A wiec xx = eln x = ex ln x 0 x 0 (xx )0 = eln x = ex ln x = ex ln x (x ln x)0 = ex ln x (ln x + 1) (xx )0 = xx (1 + ln x) (566)
x
Przykad 13.24 Obliczy pochodna funkcji y(x) = (sin x)tan x w przedziale 0 < x < /2. c Rozwiazanie 13.24 Poniewaz eln u = u, to sin x = eln sin x . Podnoszac obie strony do potegi tan x otrzymujemy y = (sin x)tan x = etan x ln sin x Jest to funkcja ef (x) , ktrej pochodna jest rwna ef (x) f 0 (x). Poniewaz wykadnik jest iloczynem, to ln sin x ln sin x 1 0 tan x ln sin x tan x ln sin x y (x) = e + tan x cos x = e +1 cos2 x sin x cos2 x x Odp. Pochodna funkcji y(x) = (sin x)tan x ma posta y 0 (x) = etan x ln sin x ln sinx + 1 . c cos2
Przykad 13.25 Obliczy pochodna funkcji y (x) = logx sin x (x > 0, x 6= 1, sin x > 0). c
Rozwiazanie 13.25 Z denicji logarytmu wiemy, ze wyrazenie y (x) = logx sin x jest rwno wazne rwnaniu sin x = xy(x) . Logarytmujac je obustronnie otrzymamy ln sin x = y ln x Stad y= Ostatecznie y
0
ln sin x ln x
ln sin x ln x
MATEMATYKA
Przykad 13.26 Obliczy pochodna funkcji y = logx 2 (x > 0, x 6= 1). c Rozwiazanie 13.26 Poniewaz
0 41
loga b = 1 log2 x
1 , logb a
to logx 2 =
1 . log2 x
Wiec
(y) =
13.6
Rzniczka funkcji
(567)
przy czym lim oznacza granice, gdy x x0 , x albo granice jednostronna w punkcie x0 (; ), to mwimy, ze funkcja f (x) jest w danym przejciu granicznym nieskoczenie s n maa w porwnaniu z g (x) i piszemy f (x) = o (g (x)). Denicja 13.6 Jezeli funkcja f (x) ma pochodna f 0 (x) oraz d x oznacza przyrost zmiennej x, dostatecznie bliski zeru, to f (x0 + d x) f (x0 ) = f 0 (x0 ) d x + o (d x) (568)
gdzie o (d x) jest przy d x 0 nieskoczenie maa w porwnaniu z d x. Iloczyn f 0 (x0 ) d x, n w przyblizeniu rwny przyrostowi funkcji f = f (x0 + d x) f (x0 ), nazywamy rzniczka funkcji f (x) w punkcie x0 dla przyrostu d x zmiennej x i oznaczamy ja symbolem d f (x0 ). Wyrazenie (568) mozna zapisa nastepujaco c f (x0 + d x) f (x0 ) = f 0 (x0 ) d x + d x (d x) przy czym funkcja (d x) spenia warunki
d x0
(569)
lim (d x) = 0
(0) = 0
Przykad 13.27 Obliczy rzniczke funkcji f (x) = x3 . c Rozwiazanie 13.27 Mamy f (x + d x) f (x) = (x + d x)3 x3 = 3x2 d x + d x 3x d x + d x2
gdzie: 3x2 d x rzniczka funkcji, rwna iloczynowi pochodnej funkcji i przyrostu argumentu, (d x) = 3x d x + d x2 , (0) = 0.
41
203
MATEMATYKA
y y = f (x)
(570)
o(dx) f ( x0 + dx) f ( x0 ) rniczka f ' ( x0 )dx
Na rysunku 72 przedstawiono interpretacje geometryczna rzniczki. Pomijajac we wzorze (568) skadnik o (d x), dostajemy wzr przyblizony: f (x0 + d x) f (x0 ) + f 0 (x0 ) d x z ktrego mozna korzysta, c dostatecznie bliski zeru. (571)
0
sty
a czn
gdy d x jest
x0
x0 + dx
Denicja 13.7 Rzniczka rzedu n (n N ) funkcji f (x) w punkcie x0 i dla przyrostu d x zmiennej x nazywamy liczbe
n (n) n d f (x0 ) = f (x0 ) d x
(572)
przy czym d xn (d x)n . Zamiast d n f (x0 ) piszemy krtko d n f . Jezeli y = f (x), to zamiast d n f (x) piszemy takze d n y. Stad f (n) d nf d ny d xn d xn (573)
Przykad 13.28 Obliczy w przyblizeniu ln 1.02. c Rozwiazanie 13.28 Korzystamy z wzoru (571) przyjmujac f (x) = ln x, x = 1, d x = 0.02. 0 Mamy zatem f (1) = 1, f (1) = 0. Stad ln 1.02 0 + 1 0.02 = 0.02. Przykad 13.29 Dwa oporniki o oporach R1 i R2 poaczono rwnolegle. Jak w przyblizeniu zmieni sie opr zastepczy R tego ukadu, jezeli opr R2 zmieni sie o d R2 ? Rozwiazanie 13.29 Warto oporu zastepczego obliczamy na podstawie wzoru sc 1 1 1 + = R R1 R2 Stad R= Jego zmiana jest rwna R =
2 R1 (R2 + d R2 ) R1 R2 R1 d R2 = R1 + R2 + d R2 R1 + R2 (R1 + R2 + d R2 ) (R1 + R2 )
R1 R2 R1 + R2
204
MATEMATYKA
13.7
Twierdzenie 13.6 (Rollea) Jezeli funkcja f (x) jest ciaga na przedziale ha; bi i istnieje f 0 (x) na przedziale (a; b) oraz f (a) = f (b), to istnieje taki punkt c (a; b), ze f 0 (c) = 0. Oznacza to, ze na uku, ktrego ko ce maja te same rzedne (rys. 73), znajduje sie co n najmniej jeden punkt, w ktrym styczna jest rwnolega do osi odcietych. Przykad 13.30 Sprawdzi, ze funkcja f (x) = sin3 x + 3 cos2 x spenia na przedziale h0, i c 4 zaozenie Twierdzenia Rollea i obliczy warto c. c sc Rozwiazanie 13.30 Funkcja f (x) jest ciaga na przedziale jako suma iloczynw funkcji ciag ych. Ponadto dla kazdego x (0; ) istnieje pochodna 3 1 0 f (x) = 3 sin x cos x sin x oraz f (0) = f () = 2 4 Liczba c (0; ) spenia rwnanie f 0 (c) = 0, czyli 3 sin c cos c sin c 1 = 0. Stad c1 = 2 /6, c2 = /2, c3 = 5 . 6 Twierdzenie 13.7 (Lagrangea o przyrostach) Jezeli funkcja f (x) jest ciaga na przedziale domknietym o kocach x0 i x wraz z pierwsza n pochodna wewnatrz tego przedziau, to istnieje taki punkt c lezacy miedzy x0 i x, ze f (x) f (x0 ) = f 0 (c) (x x0 ) (574)
Oznacza to, ze na uku znajduje sie co najmniej jeden punkt, w ktrym styczna jest rwnolega do cieciwy aczacej ko ce uku (rys. 74). n
y
f ' (c) = 0
f (x)
y
f (a) = f (b)
f ( x0 )
x0
13.8
Twierdzenie Taylora
Twierdzenie 13.8 (Taylora) Jezeli funkcja f (x) ma ciage pochodne do rzedu (n 1) wacznie na przedziale domknietym o ko cach x0 i x oraz ma pochodna rzedu n wewnatrz tego przedziau, to istnieje taki punkt c, n lezacy miedzy x0 i x, ze f (x) =
n1 X f (k) (x0 ) k=0
k!
(x x0 )k +
(575)
MATEMATYKA
1. Wzr (575) nazywamy wzorem Taylora z nta pochodna dla funkcji f w punkcie x0 ; ostatni skadnik po prawej stronie nazywamy reszta wzoru Taylora i oznaczamy f (n) (c) (x x0 )n = Rn . symbolem Rn , n! 2. W przypadku, gdy x0 = 0, wzr (575) nazywa sie wzorem Maclaurina z nta pochodna: f (x) =
n1 X f (k) (0) k=0
k!
xk +
f (n) (c) n x n!
(576)
lim Rn = 0
(577)
to dla kazdego x U otrzymujemy rwno sc X f (k) (x0 ) f 00 (x0 ) (x x0 )2 + = (x x0 )k (578) f (x) = f (x0 ) + f (x0 ) (x x0 ) + 2! k! k=0
0
Prawa strona ostatniej rwnoci nosi nazwe szeregu Taylora o rodku x0 dla funkcji s s f (x), a o funkcji mwimy, ze jest rozwijalna w szereg Taylora o rodku x0 . Rwno s sc (577) jest warunkiem koniecznym i wystarczajacym na to, aby szereg Taylora by zbiezny i aby zachodzia rwno (578). sc c 4. W szczeglnym przypadku, gdy x0 = 0 szereg Taylora przybiera prostsza posta X f (k) (0) f 00 (0) 2 x + = xk f (x) = f (0) + f (0) x + 2! k! k=0
0
(579)
zwana szeregiem Maclaurina funkcji f (x). c 5. Rozwiniecie funkcji (1 + x)p w szereg Maclaurina ma posta p p p p 2 (1 + x) = 1 + x+ x + ... + xn + . . . 1 2 n f (x) = f 0 (x) = f 00 (0) = f 000 (0) = ... (1 + x)p f (0) = p1 p (1 + x) f 0 (0) = p (p 1) (1 + x)p2 f 00 (0) = p (p 1) (p 2) (1 + x)p3 f 000 (0) = ... ...
(580)
Przykad 13.31 Sprawdzi, ze funkcja f (x) = sin3 x + 3 cos2 x spenia na przedziale h0, i c 4 zaozenie Twierdzenia Rollea i obliczy warto c. c sc
42
206
MATEMATYKA
Rozwiazanie 13.31 Funkcja f (x) jest ciaga na przedziale jako suma iloczynw funkcji ciag ych. Ponadto dla kazdego x (0; ) istnieje pochodna 3 1 0 oraz f (0) = f () = f (x) = 3 sin x cos x sin x 2 4 Liczba c (0; ) spenia rwnanie f 0 (c) = 0, czyli 3 sin c cos c sin c 1 = 0. Stad c1 = 2 5 /6, c2 = /2, c3 = 6 . Przykad 13.32 Przedstawi funkcje f (x) = 3x5 +2x+3 w postaci wzoru Taylora przyjmujac, c ze x0 = 2. Rozwiazanie 13.32 Skorzystamy z wzoru (575) dla x0 = 2. Poniewaz f (x) jest wielomia nem piatego stopnia, to przyjmujac n = 6 otrzymamy reszte we wzorze Taylora rwna zeru. Mamy f (2) = 99 f 0 (x) = 15x4 + 2 f 0 (2) = 242 f 00 (x) = 60x3 f 00 (2) = 480 000 2 f (x) = 180x f 000 (2) = 720 f IV (x) = 360x f IV (2) = 720 f V (x) = 360 f V (2) = 360 VI VI f (x) = 0 = f (c) Na podstawie wzoru Taylora z szsta pochodna dostajemy 3x5 + 2x + 3 = 99 + 242 (x + 2) Odp. 3x5 + 2x + 3 = 99 + 242 (x + 2) 240 (x + 2)2 + 120 (x + 2)3 30 (x + 2)4 + 3 (x + 2)5 Przykad 13.33 Napisa wzr Maclaurina z piata pochodna dla funkcji f (x) = sin x. c Rozwiazanie 13.33 Obliczamy kolejne pochodne i ich wartoci dla x = 0 s f (x) = sin x f 0 (x) = cos x f 00 (x) = sin x f 000 (x) = cos x f IV (x) = sin x f V (x) = cos x Stad otrzymujemy x x3 cos c 5 sin x = + x 1! 3! 5! Odp. Wzr Maclaurina z piata pochodna dla funkcji f (x) = sin x ma posta (581). c 207 (581) f (0) = 0 f 0 (0) = 1 f 00 (0) = 0 f 000 (0) = 1 f IV (0) = 0 360 720 (x + 2)4 + (x + 2)5 24 120 480 720 (x + 2)2 + (x + 2)3 2 6
MATEMATYKA
Na zako czenie podamy rozwiniecia w szereg Maclaurina funkcji trygonometrycznych, n hiperbolicznych i wykadniczej: sin x = cos x = sinh x = cosh x = ex = ex =
x x x + x x + . . . + (1)k (2k+1)! + . . . 3! 5! 7! 2 4 6 x2k 1 x + x x + . . . + (1)k (2k)! + . . . 2! 4! 6! 3 5 x2k+1 x + x + x + . . . + (2k+1)! + . . . 3! 5! 2 4 6 x2k 1 + x + x + x + . . . + (2k)! + . . . 2! 4! 6! 2 3 4 5 1 + x + x + x + x + x + ... 2! 3! 4! 5! 2 3 4 5 1 x + x x + x x + ... 2! 3! 4! 5!
3 5 7 2k+1
x x x x x x
Ponizej przedstawiamy szeregi dwumienne Newtona dla p = 1, p = 1/2 : 1 = 1+x 1 = 1 x 1 + x = 1x= 1 x + x2 . . . + (x)n + . . . 1 + x + x2 + . . . + xn + . . .
1 13 1 + 1 x 24 x2 + 246 x3 + . . . 2 1 13 1 1 x 24 x2 246 x3 . . . 2
13.9
Twierdzenie de lHospitala
oraz
xx0
f 0 (x) h0 (x)
2. lim f (x) = lim h(x) = 0 albo lim f (x) = lim h(x) = 3. istnieje granica lim to istnieje takze lim
f 0 (x) 0 xx0 h (x)
przy czym lim f (x) f 0 (x) = lim 0 h(x) xx0 h (x) (582)
xx0
Uwaga 13.8 Twierdzenie de lHospitala43 (lub krtko: Twierdzenie H) jest takze prawdziwe dla granic jednostronnych, dla granicy, gdy x oraz dla granicy, gdy x . Przez S nalezy wwczas rozumie opowiednio: sasiedztwo lewostronne lub prawostronne, przedzia c (, a) albo (a, +), gdzie a jest liczba dodatnia. Uwaga 13.9 Z Twierdzenia de lHospitala korzystamy czesto przy obliczaniu: 1. granicy ilorazu czono44 typu sc
43 44
W praktyce cze sciej posugujemy sie terminem regua de lHospitala. Nieoznaczono wystepujace w Twierdzeniu de lHospitala czesto nazywane sa zagadnieniami typu sci 0 , , . . .. 0
208
MATEMATYKA
2. granicy rznicy f (x) h(x), gdy odjemna i odjemnik daza do niesko czonoci (nieoznan s czono typu ), sc 3. granicy iloczynu f (x) h(x), gdy jeden czynnik dazy do zera, a drugi do + lub (nieoznaczono typu 0 ), sc 4. granicy potegi [f (x)]h(x) , gdy f (x) 0 i h(x) albo f (x) i h(x) 0 albo f (x) 1 i h(x) (nieoznaczonoci typu 00 , 0 oraz 1 ). s Przykad 13.34 Obliczy lim c
ln cos2 x . 2 x0 sin x
Rozwiazanie 13.34 Niech f (x) = ln cos2 x, h(x) = sin2 x. Poniewaz f (x) 0 i h(x) 0, 0 gdy x 0, wiec mamy do czynienia z zagadnieniem typu 0 . Poniewaz f 0 (x) = f 0 (x) 1 sin x 1 0 2 cos x( sin x) cos2 x = 2 cos x = 2 tan x, h (x) = 2 sin x cos x = sin 2x, to h0 (x) = cos2 x . Zarwno lim
f (x) , h(x)
0
f 0 (x) 0 x0 h (x)
(x) jak i f 0 (x) sa okrelone w pewnym sasiedztwie punktu 0. Ponadto istnieje s h 1 = lim cos2 x = 1. Spenione sa wiec zaozenia Twierdzenia 13.9 i na podstawie x0
Odp. 1.
Uwaga 13.10 Jezeli stosujac Twierdzenie de lHospitala otrzymamy stosunek pochodnych f 0 (x) , ktrego granica nie istnieje, to nie mozna niczego wnioskowa o granicy stosunku funkcji c h0 (x)
f (x) . h(x)
otrzymujemy stosunek pochodnych, ktrego granica nie istnieje. Natomiast zwyke przeksztacenia pokazuja, ze granica stosunku funkcji istnieje, bowiem x + sin x sin x lim = lim 1 + =1+0=1 x x x x Wobec tego znak = nabiera znaczenia zwykego znaku rwnoci wtedy, gdy nastepujaca po nim s H granica stosunku pochodnych istnieje. Przykad 13.35 Obliczy lim c Rozwiazanie 13.35 lim
ln x x1 x1 ln x . x1 x1
ln x . x x
= 0 = lim 0
1 x
H x1 1
= 1. Odp. 1.
= = lim
1 x
H x 1
= 0. Odp. 0.
209
MATEMATYKA
Rozwiazanie 13.37 W tym przypadku mamy do czynienia z nieoznaczonocia typu 0 . s 0 Mozemy sprowadzi je do nieoznaczonoci typu 0 za pomoca przeksztacenia ln x tan x = c s 2 ln x . A wiec cot x 2 ! 1 ln x 2 sin2 x 2 x x 2 = lim lim ln x tan = lim = x = lim 1 H x1 x1 x1 cot x1 2 x 2 2 sin2 x
2
Odp.
2 .
x0
x0
Odp. 1.
czono typu 0 . Poniewaz warunki Twierdzenia 13.9 sa spenione, to funkcje f 0 (x) i h0 (x) sc 0 traktujemy jako pewne nowe funkcje f1 (x) i h1 (x) i stosujemy do nich Twierdzenie de lHospitala. W efekcie dochodzimy do wyrazenia 3x 3x 9 e 3x 1 0 9e3x = lim 3e 3 = 0 = lim lim = 2 0 H x0 50 cos 10x = 50 x0 0 H x0 5 sin 10x sin 5x Obliczenia przedstawione w Przykadzie 13.39 zapiszemy w postaci symbolicznej
xx0
3x1 Przykad 13.39 Wykorzystujac Twierdzenie de lHospitala obliczy granice lim e sin2 5x . c x0 3x 3x1 3e3x 3 s Rozwiazanie 13.39 lim e sin2 5x = 0 = lim 5 sin 10x = 0 . Otrzymalimy ponownie nieozna 0 0 x0 H x0
3x
lim
f (x) f 0 (x) f 00 (x) = lim 0 = lim 00 h(x) xx0 h (x) xx0 h (x)
2 cos x2+x2 . x2 sin2 x x0
(583)
Rozwiazanie 13.40 Rwniez tutaj Twierdzenie de lHospitala nalezy stosowa kilka razy. c Mianowicie f (x) 2 cos x 2 + x2 0 g = lim = lim = = 0 H x0 h(x) x0 x2 sin2 x 0 f 0 (x) 2 sin x + 2x = lim 0 = lim = = 0 H x0 h (x) x0 2x sin2 x + x2 sin 2x 0 f 00 (x) 2 cos x + 2 = lim 00 = lim = = 2 0 H x0 h (x) x0 2 sin x + 4x sin 2x + 2x2 cos 2x 0 f 000 (x) 2 sin x = lim 000 = lim = = 0 H x0 h (x) x0 6 sin 2x + 12x cos 2x 4x2 sin 2x = lim A wiec regue de lHospitala musielimy stosowa az czterokrotnie. Odp. s c 210 f (4) (x) 2 cos x 1 = lim = (4) (x) 2 cos 2x x0 h x0 24 cos 2x 32x sin 2x 8x 12
1 . 12
x1
Rozwiazanie 13.41 Mamy tu do czynienia z nieoznaczonocia typu . Jezeli s lim [f (x) h(x)]45 prowadzi do nieoznaczonoci typu , to mozemy zastosowa podstawies c
xa
nia u(x) =
1 f (x)
oraz v(x) =
1 . h(x)
Wwczas przy x a zachodzi u(x) 0 i v(x) 0. A wiec 1 v(x) u(x) 1 = u(x) v(x) u(x)v(x) (584)
f (x) h(x) =
W ten sposb zagadnienie zostao sprowadzone do postaci 0 . Zastosujemy do niego 0 poznana regue 1 0 1 1 1 ln x x + 1 0 x = lim = = lim = = lim 0 H x1 ln x + x1 0 H x1 x 1 x1 (x 1) ln x ln x x
1 x2 1 = lim 1 1 = x1 2 + x2 x
x(/2)
Rozwiazanie 13.42 Jest to nieoznaczono typu 0 . Ograniczymy sie do przypadku /4 < sc x < /2. Wwczas tan x > 0, a tan 2x przyjmuje warto skoczona. Poniewaz (tan x)tan 2x = sc n ln tan x etan 2x ln tan x = e cot 2x , a
x(/2)
lim
ln tan x cot 2x
=e
= eA
gdzie A =
x(/2)
lim
4 sin2 x cos2 x sin2 x cos x 1 = 2 lim lim sin x = x(/2) 2 x(/2) sin x cos2 x cos x
x(/2)
= 2 Zatem
x(/2)
lim
a Rozwiazanie 13.43 Jest to nieoznaczono typu 1 . Zakadamy, ze 1 + x > 0. Warunek sc x a ten zachodzi, gdy x > |a|. Zlogarytmujemy funkcje f (x) = 1 + x i poszukamy jej granicy h 0 ln x+a a i x A = lim ln f (x) = lim x ln 1 + = = = | 0| = lim 1 0 H x x x x x
x a x+a x2 x 1 x2
lim
= lim
ax =a x x + a
Moga zachodzi przypadki: f (x) oraz h(x) lub f (x) oraz h(x) . c
211
MATEMATYKA
13.10
Ekstrema funkcji
Zakadamy, ze funkcja f (x) jest okrelona w pewnym otoczeniu punktu x0 . s Denicja 13.8 Mwimy, ze funkcja f (x) ma w punkcie x0 : 1. maksimum lokalne waciwe wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje takie sasiedztwo S s sc punktu x0 , ze dla kazdego x S speniona jest nierwno: f (x) < f (x0 ) (585)
2. maksimum lokalne wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje takie otoczenie U punktu x0 , ze dla kazdego x U speniona jest nierwno: sc f (x) f (x0 ) (586)
3. minimum lokalne wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje takie otoczenie U punktu x0 , ze dla kazdego x U speniona jest nierwno: sc f (x) f (x0 ) (587)
4. minimum lokalne waciwe wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje takie sasiedztwo S punktu s x0 , ze dla kazdego x S speniona jest nierwno: sc f (x) > f (x0 ) (588)
Uwaga 13.11 Maksimum i minimum nazywamy ekstremami. Zamiast maksimum (minimum) lokalne mwimy krtko: maksimum (minimum). Twierdzenie 13.10 (Fermata - warunek konieczny ekstremum) Jezeli funkcja f (x) ma ekstremum w punkcie x0 i ma w tym punkcie pierwsza pochodna, 0 to f (x0 ) = 0. Uwaga 13.12 Funkcja moze mie ekstremum tylko w tych punktach, w ktrych pochodna c nie istnieje, bad jest rwna zeru. z
25 20 15 10 5
5 4 3 2 1 0
-4
-2
-4
-2
212
MATEMATYKA
3 Kazda z funkcji x2 , |x| , x2 ma w punkcie x = 0 minimum lokalne waciwe, ale tylko s pierwsza z nich jest rzniczkowalna w tym punkcie. Uwaga 13.13 Twierdzenie odwrotne do Twierdzenia 13.10 nie zachodzi. Pochodna funkcji sc y = x3 przyjmuje w punkcie x = 0 warto rwna 0, ale funkcja w tym punkcie nie ma ekstremum (rys. 78). Twierdzenie 13.11 (Pierwszy warunek wystarczajacy ekstremum) Jezeli funkcja f (x) jest ciaga w punkcie x0 i posiada pochodna f 0 (x) na pewnym sasiedztwie S(x0 ; ), przy czym f 0 (x) < 0 dla x0 < x < x0 i f 0 (x) > 0 dla x0 < x < x0 + (589)
s to funkcja ta ma w punkcie x0 minimum lokalne waciwe; jezeli natomiast zamiast warunku (589) speniony jest warunek f 0 (x) > 0 dla x0 < x < x0 i f 0 (x) < 0 dla x0 < x < x0 + (590)
to funkcja f (x) ma w punkcie x0 maksimum lokalne waciwe. s Wniosek 13.1 Jezeli f 0 (x0 ) = 0 i speniony jest warunek (589), to funkcja f (x) ma w punkcie x = x0 minimum lokalne waciwe; jezeli f 0 (x0 ) = 0 i speniony jest warunek (590), to funkcja s f (x) ma w punkcie x = x0 maksimum lokalne waciwe. s
Twierdzenie 13.12 (Drugi warunek wystarczajacy ekstremum) Jezeli funkcja f (x) ma na pewnym otoczeniu punktu x0 pochodne do rzedu n wacznie, pochodna f (n) (x) jest ciaga w punkcie x0 , n jest liczba parzysta, a ponadto f (k) (x0 ) = 0 dla k = 1, 2, . . . , n 1 oraz f (n) (x0 ) 6= 0, to funkcja f (x) ma w punkcie x0 maksimum waciwe, s gdy f (n) (x0 ) < 0, natomiast minimum lokalne waciwe, gdy f (n) (x0 ) > 0. s Twierdzenie 13.13 Jezeli f 0 (x) > 0 dla x (a; b), to funkcja f (x) jest rosnaca na przedziale 0 (a; b); jezeli f (x) < 0 dla x (a; b), to funkcja f (x) jest malejaca na przedziale (a; b). 213
MATEMATYKA
Maksimum globalne
Minimum globalne
Minimum lokalne x
10 8 6 4 2 -4 -2 0 2 4 -4 -2
Uwaga 13.14 Funkcja okrelona na przedziale otwartym moze mie warto najwieksza (najs c sc mniejsza) tylko w takim punkcie, w ktrym ma maksimum (minimum). Funkcja okrelona na s przedziale domknietym (jednostronnie domknietym) moze mie warto najwieksza (najmniejc sc sza) tylko w takim punkcie, w ktrym ma ekstremum lub na kocu tego przedziau. n Przykad 13.44 Znale ekstremum funkcji y = |x2 1|. zc Rozwiazanie 13.44 Poniewaz |x2 1| 0, to funkcja ma w punkcie x = 1 oraz x = 1 minimum rwne 0. W tych dwch punktach pochodna nie istnieje (nie ma stycznej do wykresu funkcji). Dla x < 1 lub x > 1 mamy y(x) = x2 1, wiec pochodna istnieje i jest rwna 0 y = 2x 6= 0 i ekstremum nie ma. Dla 1 < x < 1 otrzymujemy y = 1 x2 , stad y 0 = 2x, wiec dla x = 0 pochodna jest rwna 0. W tym punkcie jest maksimum f (0) = 1 (patrz rys. 80). Odp. Dwa minima: y(1) = y(1) = 0 i maksimum y(0) = 1. Przykad 13.45 Znale ekstremum funkcji y = x3 + 6x. zc 214
MATEMATYKA
Rozwiazanie 13.45 Obliczamy pochodna y 0 = 3x2 + 6 = 3(2 x2 ), a nastepnie znajdujemy 2 jej miejsca zerowe 2 x = 0. Stad x1 = 2 i x2 = 2. Tylko w tych dwch punktach analizowana funkcja moze mie ekstremum. Poniewaz w dostatecznie maym sasiedztwie punktu c 2 mamy y 0 < 0 dla x < 2 i y 0 > 0 dla x > 2, wiec w tym punkcie funkcja 3 ma minimum: y 2 = 2 + 6 2 = 4 2. Poniewaz w dostatecznie maym 0 0 sasiedztwie punktu 2 mamy y > 0 dla x < 2 i y < 0 dla x > 2, to w punkcie 2 funkcja 3 ma maksimum y 2 = 2 + 6 2 = 4 2 (patrz rys. 81). Odp. Minimum y 2 = 4 2, maksimum y 2 = 4 2.
13.11
Zakadamy, ze funkcja y = f (x) ma pochodna na przedziale (a; b). Denicja 13.9 Mwimy, ze krzywa y = f (x) jest: 1. wypuka na przedziale (a; b) wtedy i tylko wtedy, gdy dla kazdego x0 (a; b) styczna poprowadzona do tej krzywej w punkcie (x0 , f (x0 )) jest poozona pod ta krzywa - patrz rysunek 82; 2. wklesa na przedziale (a; b) wtedy i tylko wtedy, gdy dla kazdego x0 (a; b) styczna poprowadzona do tej krzywej w punkcie (x0 , f (x0 )) jest poozona nad ta krzywa - patrz rysunek 83.
16 14 12 10 8 6 4 2 -4 -2 0 2 4 -4 -2
16 14 12 10 8 6 4 2 0 2 4
Twierdzenie 13.14 Jezeli x (a; b) f 00 (x) < 0, to krzywa y = f (x) jest wklesa na przedziale (a; b). Twierdzenie 13.15 Jezeli x (a; b) f 00 (x) > 0, to krzywa y = f (x) jest wypuka na przedziale (a; b). Denicja 13.10 Punkt P0 (x0 , f (x0 )) nazywamy punktem przegiecia krzywej y = f (x) wtedy i tylko wtedy, gdy: 1. istnieje styczna do krzywej y = f (x) w punkcie P0 , 2. krzywa y = f (x) jest wypuka na lewostronnym sasiedztwie punktu x0 i wklesa na pewnym prawostronnym sasiedztwie tego punktu albo na odwrt. 215
MATEMATYKA
Jezeli funkcja f (x) ma na pewnym otoczeniu punktu x0 druga pochodna, ktra jest ciaga w punkcie x0 , to prawdziwe sa nastepujace twierdzenia: Twierdzenie 13.16 (Warunek konieczny istnienia punktu przegiecia) Jezeli P0 (x0 , f (x0 )) jest punktem przegiecia krzywej y = f (x), to f 00 (x0 ) = 0. Twierdzenie 13.17 (Warunek wystarczajacy istnienia punktu przegiecia) Jezeli f 00 (x) zmienia znak w punkcie x0 , to P0 (x0 , f (x0 )) jest punktem przegiecia krzywej y = f (x). Jezeli w punkcie x0 f 0 (x0 ) = 0, a f 00 (x0 ) < 0, to funkcja f (x) ma w punkcie x0 maksimum lokalne, 30 natomiast, gdy przy f 0 (x0 ) = 0 zachodzi f 00 (x0 ) > 0, 20 to funkcja f (x) ma w punkcie x0 minimum lokalne. Z 10 analizy Przykadu 13.45 wiemy, ze dla x = 3 2 funkcja 0 y(x) = x3 + 6x osiaga maksimum; wartojej drugiej s -4 -2 2 4 c -10 pochodnej w tym punkcie jest rwna y 00 3 2 = 6 3 2, -20 a wiec jest mniejsza od zera. Funkcja y(x) = x3 + 3 6x osiaga minimum dla x = 2; warto drugiej c -30 s pochodnej w tym punkcie jest rwna y 00 3 2 = 6 3 2, a wiec jest wieksza od zera. Rysunek 84: Ekstrema funkcji y = Poje wklesoc i wypukoc funkcji uzywamy do analizy tak zwanego tempa zmian s c s warto funkcji: sci 1. jezeli funkcja jest rosnaca i wypuka w przedziale (a; b), to mwimy, ze ronie coraz s szybciej w tym przedziale, 2. jezeli funkcja jest rosnaca i wklesa w przedziale (a; b), to mwimy, ze ro coraz wolniej snie w tym przedziale, 3. jezeli funkcja jest malejaca i wypyka w przedziale (a; b), to mwimy, ze maleje coraz wolniej w tym przedziale, 4. jezeli funkcja jest malejaca i wklesa w przedziale (a; b), to mwimy, ze maleje coraz szybciej w tym przedziale. Na rysunkach 85 - 88 przedstawiono wykresy funkcji o rznych tempach zmian warto sci.
x3 + 6x.
30 25 20 15 10 5 -4 -2 0 2 4
216
MATEMATYKA
30
0
0.2 -1 -2 -3 -4 -5
0.4
0.6
0.8
1.2
1.4
1.6
25 20 15 10 5 -4 -2 0 2 4
-6
Twierdzenie 13.18 Jezeli dla kazdego x (a; b): f 0 (x) > 0 i f 00 (x) > 0, to funkcja f (x) ronie coraz szybciej w przedziale (a; b), s 0 00 s f (x) > 0 i f (x) < 0, to funkcja f (x) ronie coraz wolniej w przedziale (a; b), f 0 (x) < 0 i f 00 (x) > 0, to funkcja f (x) maleje coraz wolniej w przedziale (a; b), f 0 (x) < 0 i f 00 (x) < 0, to funkcja f (x) maleje coraz szybciej w przedziale (a; b). Przykad 13.46 Zbada tempo zmian funkcji f (x) = c
2
x . 1+x2
2
1x Rozwiazanie 13.46 Mamy f 0 (x) = (1+x2 )2 , a f 00 (x) = 2x(3x ) . Otrzymujemy stad, ze (1+x2 )3 (patrz rys. 89) x 3; f 00 (x) = 0 x1 = 0; 2 = x3 = 3 f 00 (x) > 0 x 3; 0 3; f 00 (x) < 0 x ; 3 0; 3
Zestawienie znakw pierwszej i drugiej pochodnej przedstawiamy w ponizszej tabeli. Porwnujac je stwierdzamy, ze funkcja maleje coraz szybciej w przedziaach (; 3) i (1; 3), maleje coraz wolniej w przedziaach ( 3; 1) i ( 3; ), ronie coraz szybciej w przedziale (1; 0), s ronie coraz wolniej w przedziale (0; 1). s x . . . 3 . . . 1 . . . 0 . . . 1 . . . 3 ... f 0 (x) 0 + + + 0 f 00 (x) 0 + + + 0 0 +
1.5
f ' ' ( x)
f ' ' ( x)
-6
-4
-2 0
1
0.5
f ' ( x) f (x)
-500 -1000
f ' ( x)
-4
-2
0 -0.5
-1500 -2000
f ' ' ( x)
f (x )
-1
-2500
-1.5
x 1+x2
i jej 1
217
MATEMATYKA
Przykad 13.47 Znale przedziay, na ktrych wykres funkcji y = x4 4x3 90x2 + 12x + 7 zc jest: a) wypuky, b) wklesy oraz wyznaczy punkty przegiecia tego wykresu. c Rozwiazanie 13.47 Obliczamy kolejno: f 0 (x) = 4x3 12x2 180x + 12; f 00 (x) = 12x2 24x 180 = 12(x + 3)(x 5). Warunek f 00 (x) = 0 jest wiec speniony tylko w punktach x1 = 3 i x2 = 5. W kazdym z tych punktw druga pochodna zmienia znak, wiec na podstawie Twierdzenia 13.16 sa to odciete punktw przegiecia. Mamy wiec y = 650 dla x = 3 oraz y = 2058 dla x = 5. Ponadto f 00 (x) > 0 na przedziale (; 3) oraz na przedziale (5; ), a zatem sa to przedziay, na ktrych wykres funkcji jest wypuky. Na przedziale (3; 5) wykres jest wklesy, poniewaz f 00 (x) < 0 (patrz Twierdzenia 13.13 i 13.14).
13.12
Asymptoty
Denicja 13.11 (Asymptot) 1. Prosta o rwnaniu x = c nazywamy asymptota pionowa lewostronna krzywej y = f (x) wtedy i tylko wtedy, gdy funkcja f (x) jest okrelona na pewnym lewostronnym s sasiedztwie punktu c oraz lim f (x) = albo lim f (x) = .
xc xc
2. Prosta o rwnaniu x = c nazywamy asymptota pionowa prawostronna krzywej y = f (x) wtedy i tylko wtedy, gdy funkcja f (x) jest okrelona na pewnym prawostronnym s sasiedztwie punktu c oraz lim f (x) = albo lim f (x) = . + +
xc xc
3. Jezeli prosta x = c jest jednoczenie asymptota lewostronna i prawostronna krzywej s y = f (x), to nazywamy ja asymptota pionowa dwustronna (krtko: asymptota pionowa) tej krzywej. 4. Prosta o rwnaniu y = mx + k nazywamy asymptota ukona (gdy m 6= 0) albo s asymptota pozioma (gdy m = 0) lewostronna krzywej y = f (x) wtedy i tylko wtedy, gdy funkcja f (x) jest okrelona na pewnym przedziale (; a) oraz lim [f (x) (mx + k)] = s
x
0 (patrz 62).
5. Prosta o rwnaniu y = mx + k nazywamy asymptota ukona (gdy m 6= 0) albo s asymptota pozioma (gdy m = 0) prawostronna krzywej y = f (x) wtedy i tylko wtedy, gdy funkcja f (x) jest okrelona na pewnym przedziale (a; ) oraz lim [f (x) (mx + k)] = s x 0. 6. Jezeli prosta y = mx + k jest jednoczenie asymptota ukona (pozioma, gdy m = s s 0) lewostronna i prawostronna krzywej y = f (x), to nazywamy ja asymptota ukona s dwustronna (krtko: asymptota ukona) tej krzywej. s Zamiast asymptota ukona mwimy tez asymptota pochya. s Twierdzenie 13.19 Prosta y = mx + k jest asymptota ukona (pozioma, gdy m = 0) s lewostronna krzywej y = f (x) wtedy i tylko wtedy, gdy istnieja granice skoczone n lim f (x) =m i x lim [f (x) mx] = k (591)
218
MATEMATYKA
Twierdzenie 13.20 Prosta y = mx + k jest asymptota ukona (pozioma, gdy m = 0) s prawostronna krzywej y = f (x) wtedy i tylko wtedy, gdy istnieja granice sko czone n f (x) =m i x x lim lim [f (x) mx] = k (592)
Przykad 13.48 Znale asymptoty krzywej y = e1/x . zc Rozwiazanie 13.48 Prosta x = 0 jest asymptota pionowa prawostronna, poniewaz lim y = +
x0
= 0 oraz , nie jest to asymptota obustronna, gdyz lim y = 0. Obliczamy m = x0 1/x lim e 0 = 1. Prosta y = 1 jest asymptota lewostronna. Obliczymy teraz granice: e1/x lim = 0 oraz x x
x
1/x lim e x x
Prosta y = 1 jest asymptota pozioma prawostronna, jest to asymptota pozioma obustronna. Odp. x = 0 asymptota pionowa prawostronna; y = 1 asymptota pozioma obustronna.
lim e1/x 0 = 1
(593)
13.13
Badanie funkcji
W celu zbadania funkcji okrelonej wzorem wykonujemy nastepujace operacje matematyczne: s 1. Znajdujemy dziedzine naturalna (jezeli inna dziedzina nie jest podana), obliczamy granice na ko cach dziedziny oraz badamy, czy funkcja ma szczeglne cechy, np. parzysto, n sc nieparzystoc, okresowoc, miejsca zerowe, wartoc dla x = 0. s s s 2. Badamy istnienie asymptot wykresu funkcji oraz, jezeli istnieja, piszemy ich rwnania. 3. Znajdujemy przedziay, na ktrych funkcja jest rosnaca i takie, na ktrych jest malejaca. Badamy istnienie ekstremw oraz, jezeli istnieja, wyznaczamy je. 4. Znajdujemy przedziay, na ktrych wykres jest wklesy i takie, na ktrych jest wypuky. Badamy istnienie punktw przegiecia, jezeli istnieja, wyznaczamy je. 5. Zapisujemy uzyskane dane o funkcji w tzw. tabeli zmienno funkcji. sci 6. Sporzadzamy wykres funkcji. Przykad 13.49 Zbada przebieg funkcji y = x3 4x2 + 4x + 2. c Rozwiazanie 13.49 Df = (; +). Dla kazdego x 6= 0 mamy 4 4 2 3 y =x 1 + 2 + 3 x x x
(594)
x , to x3 , a wyrazenie w nawiasie, jak poprzednio, dazy do 1, wiec lim y = . x Obliczamy pierwsza pochodna: 2 0 2 y = 3x 8x + 4 = 3 x (x 2) (595) 3 219
MATEMATYKA
Pochodna jest dodatnia, wiec funkcja jest rosnaca przedziale ; 2 i w przedziale (2, ). 3 2 w Pierwsza pochodna jest ujemna w przedziale 3 , 2 - funkcja jest w nim malejaca. Pochodna przyjmuje warto 0 w punktach x = 2 oraz x = 2. Na podstawie Twierdzenia 13.11 stwierdzamy, sc 3 ze funkcja ma w punkcie x = 2 maksimum, y( 2 ) = 86 , a minimum w punkcie x = 2 rwne 3 3 27 y(2) = 2. Obliczamy druga pochodna: y 00 = 6x 8. Poniewaz y 00 = 0 x = 4 , to druga 3 pochodna zmienia znak w punkcie x = 4 . Wykres funkcji ma punkt przegiecia w punkcie 3 4 70 P 3 , 27 . Na przedziale ; 4 wykres funkcji jest wklesy, za na przedziale 4 ; s 3 3 wypuky. Na podstawie uzyskanych wynikw sporzadzamy tabele zmiennoci funkcji46 oraz s tworzymy jej wykres.
2 x . . . 3 y 0 (x) + + 0 y 00 (x) y(x) % max = 4 ... 3 0 & pp =
86 27
70 27
8
8 6 86 4 27 2 0 -2 -4 2 1
6 4 2
pp
-3
-2
-1
-3
-2
-1
0 -2
46
220
MATEMATYKA
13.14
Przykady
W punkcie tym szczegowo omwimy badanie przebiegu pewnych funkcji - elementarnych i nieelementarnych. Przykad 13.50 Znale ekstrema i naszkicowa wykzc c 2 res funkcji y = |x| (x 1) .
-1
-0.5
0.5
1.5
Rozwiazanie 13.50 Funkcje y(x) i jej pochodna y 0 (x) musimy analizowa w dwch przedziaach: dla x < 0 c -2 oraz dla x > 0. Pochodna ma posta: c 0 [x(x 1)2 ] = 3x2 4x + 1 dla x > 0 Rysunek 92: Funkcja y = |x|(x 1)2 i y 0 (x) = 0 [x(x 1)2 ] = 3x2 + 4x 1 dla x < 0 jej pochodna.
-1
y 0 (0 ) = lim (3x2 + 4x 1) = 1. Stwierdzamy, ze funkcja y(x) jest ciaga w punkcie x0 x = 0, gdyz y(0) = lim y(x) = 0. Znajdujemy punkty zerowe pochodnej rozwiazujac rwnanie y 0 (x) = 0. Dla x (0; ) otrzymujemy x1 = 1 i x2 = 1, natomiast dla x (; 0) rwnanie 3 y 0 (x) = 0 nie ma rozwiaza rzeczywistych. Funkcja moze mie ekstrema tylko w punktach: c n 0, 1 i 1. W punkcie x = 0 funkcja ma minimum lokalne waciwe rwne 0, gdyz funkcja y(x) s 3 jest w tym punkcie ciaga oraz dla kazdego x nalezacego do sasiedztwa punktu 0 o dostatecznie maym promieniu (0 < r < 1) mamy y 0 (x) < 0, gdy x < 0 i y 0 (x) > 0, gdy x > 0. W punkcie 4 x = 1 wystepuje maksimum lokalne waciwe rwne 27 , poniewaz pochodna y 0 (x) zmienia w s 3 tym punkcie znak z dodatniego na ujemny. Podobnie stwierdzamy, ze w punkcie x = 1 jest minimum lokalne waciwe, rwne 1. s 4 Odp. ymin = 0 dla x = 0 i x = 1; ymax = 27 dla x = 1 . Wykresy przedstawia rysunek 92 3 (y 0 (x) linia przerywana). Przykad 13.51 Wyznaczy przedziay monotonicznoci ponizszych funkcji i poda rodzaj c s c monotonicznoci: s a) y1 (x) = x 1 + x2 b) y2 (x) = x ln x (596) d) y4 (x) = x2 (x2 9)
3 x0
4 c) y3 (x) = x4 x3 + 3 3
Rozwiazanie 13.51 Na rysunkach 93 i 94 przedstawiono przebiegi funkcji (linia ciaga pogrubiona) oraz ich pierwszych (linia ciaga cienka) i drugich (linia przerywana) pochodnych. Na podstawie miejsc zerowych pochodnych (o ile istnieja) mozna lokalizowa ekstrema i punkty przegiecia c badanych funkcji. y1 (x) = x 1 + x2 x ln x
0 y1 (x) =
1 x2 (1 + x2 )2 2 + ln x 2 x 221
00 y1 (x) =
2x (x2 3) (1 + x2 )3 ln x 3 4 ( x)
y2 (x) =
0 y2 (x) =
00 y2 (x) =
MATEMATYKA
1
2
-2
0 -1
x 1+x2
i y2 =
x ln x.
6 4
1000 800 600 400 200 -4 -3 -2 -1 -200 -400 -600 -800 -1000 1 2 3 4
-2
-1
0 -2 -4
y3 (x) = x4 4 x3 + 3 3 y4 = x2 (x2 9) 1.
x 1 0 y1 = (1+x2 )2
2
1 2
(597)
(598)
(599)
MATEMATYKA 4.
(600)
y4 max (0) = 0
Przykad 13.52 Zbada funkcje i sporzadzi ich wykresy. c c ya = x3 4x2 + 4x + 1 2 yd = xex /2 yg = xe1/x yj = x + sin x
Funkcja jest malejaca w przedziaach: x ; 3 0; 3 ; rosnaca w przedziaach 2 2 3 3 x 2; 0 2; . yb = x2 e1/x ye = xex 2x1 yh = (x1)2 p p yk = 3 (x + 1)2 3 (x 1)2 yc = 3 x3 6x2 yf = x ln(x + 1) yi = x + ln x x 4 yl = x x2
y4 min
3
2
(601)
Rozwiazanie 13.52 (Wykresy, ekstrema, punkty przegiecia, asymptoty)47 a) (patrz rysunek 95) Funkcja 1 pochodna 2 pochodna 2 0 2 00 ya = x 4x + 4x + 1 ya = 3x 8x + 4 ya = 6x 8 Asymptoty 2x2 2x+1 1/x 2 1/x 0 1/x 00 yb = (2x 1)e yb = e yb = x e x2 Asymptoty y = 2x 1 y=2
3
4
6
4 2
-1
0 -2
3
-3 -2 -1 0 -2 1 2 3
-4
223
13. POCHODNE FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ b) (patrz rysunek 96) Funkcja yc = 3 x3 6x2 y =x2 2 yd = xex /2 Asymptoty y = 0
Asymptoty
MATEMATYKA
0 yc
1 pochodna = x4 2 3
x(x6)
00 yc
2 pochodna = 48 5 3
x (x6)
6 4 2 0 -2 -4
1.5 1 0.5
-4
-2
-4
-3
-2
-1 -0.5 -1 -1.5
c) (patrz rysunek 97) Funkcja ye = xex Asymptoty y = 0+ yf = x ln(x + 1) Asymptoty x = 1 1 pochodna = (1 x) ex y = 0+ x 0 yf = x+1 y = 1, x = 1
0 ye
1 -1 0 1 2 3 4 5
2 0 -2 -4
-2
-1
-2
224
8 6 4 2 -4 -3 -2 -1 1 2 3 4
20
10 5
-2 -4 -6 -8
-4
-3
-2
-1
0 -5
2x1 (x1)2 .
e) (patrz rysunek 99) Funkcja 1 pochodna 2 pochodna ln x x2 +1ln x 0 00 yi = x + x yi = yi = 3+2 ln x x2 x3 Asymptoty y=x y = 1, x = 0 y = 0, x = 0 0 00 yj = 1 + cos x yj = sin x yj = x + sin x Ograniczenia y = x 1; ypp = x
8 6 4 -1 2 0 -4 -4 -6 -8 -10 -2 1 2 3 4
0 -2
-4
ln x x
i yj = x + sin x.
225
13. POCHODNE FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ f) (patrz rysunek 100) Funkcja p p yk = 3 (x + 1)2 3 (x 1)2
2
MATEMATYKA
1 pochodna
0 yk = x1 3 x+1 2 3 3 3 x1 3 x+1
2 pochodna
00 yk = 3
2 9 4
(x1)
2 9
(x+1)4
Asymptoty
yl = x 4/x Ograniczenia y = x
y = 0, x = 1 24 yl00 = x4 y = 0, x = 0
4 3 2 1 -3 -2 -1 0 -1 -2 -3 -4 1 2 3 -4 -3 -2 -1
4 2 1 0 2 3 4
-4 -6
4 . x2
Funkcja ya = x 4x2 + 4x + 1 yb = x2 e1/x yc = 3 x3 6x2 2 yd = xex /2 ye = xex yf = x ln(x + 1) yg = xe1/x 2x1 yh = (x1)2 yi = x + ln x x yj = x + sin x p p yk = 3 (x + 1)2 3 (x 1)2 4 yl = x x2
3
Ekstrema xmax = 2 xmin = 2 3 xmin = 1 2 xmax = 0 xmin = 4 xmax = 1 xmin = 1 xmax = 1 xmin = 0 xmin = 1 xmin = 0 nie ma xmin = lokalne xmax = 1 xmin = 1 xmax = 2
Wartoc y s 59 y(xmax ) = 27 y(xmin ) = 1 y(xmin ) = 1 e2 4 y(xmax ) = 0 y(xmin ) = 3 32 1 1 y(xmax ) = e y(xmin ) = e y(xmax ) = 1 e y(xmin ) = 0 y(xmin ) = e y(xmin ) = 1 y(xmin ) = y(xmax ) = 3 4 y(xmin ) = 3 4 y(xmax ) = 3
226
MATEMATYKA Funkcja 3 ya = x 4x2 + 4x + 1 yb = x2 e1/x yc = 3 x3 6x2 yd = xe ye = xex yf = x ln(x + 1) yg = xe1/x 2x1 yh = (x1)2 yi = x + ln x x yj = x + sin x p p yk = 3 (x + 1)2 3 (x 1)2 4 yl = x 2 x
x2 /2
13. POCHODNE FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ Pierwsza pochodna 0 ya = 3x2 8x + 4 0 yb = (2x 1)e1/x 0 yc = x4 2 3
x(x6) 2 0 yd = (1 x2 ) ex /2 0 ye = (1 x)ex x 0 yf = x+1 0 yg = e1/x x1 x 2x 0 yh = (x1)3 2 0 yi = x +1ln x x2 0 yj = 1 + cos x 3 3 2 x1 x+1 0 yk = x1 x+1 3 3 3
yl0 =
x3 +8 x3
2 9
y 00 = 0 x= 4 3 nie ma nie ma
(x+1)4
227
13. POCHODNE FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ Funkcja yb (x) yc (x) yf (x) yg (x) yh (x) yi (x) yk (x) yl (x) Punkty nieciago pochodnych sci x=0 x1 = 0, x2 = 6 x = 1 x=0 x=1 x=0 x1 = 1, x2 = 1 x=0
MATEMATYKA
W ostatniej tabeli wymieniono punkty, w ktrych nie istnieja pochodne rozwazanych funkcji.
13.15
+ +
Zmienno funkcji yb (x) = x2 e1/x sc yb (x) = x2 e1/x Df = R {0} 1 x . . . 0 ... ... 2 0 yb (x) 0 0 + 00 yb (x) + + 0 + + + + 1 2 yb (x) & 0 & min = 4 e % f. wypuka funkcja wypuka
Asymptoty + y = 2x + 1 + x = 0+ x = 0+
4950
Zapis R {0} jest rwnowazny zapisowi R\ {0}. W punkcie x = 0 pierwsza i druga pochodna funkcji yb (x) = x2 e1/x nie istnieje. Funkcje opisujace te pochodne nie sa ciage w x = 0.
50
49
228
MATEMATYKA
Zmienno funkcji yc (x) = 3 x3 6x2 sc yc (x) = 3 x3 6x2 Df = R x . . . 0 ... 4 ... 6 ... 0 yc (x) + + + 0 + + + + + 00 yc (x) + + + + + + + + min yc (x) % 0 & % 0 % 3 32 funkcja wypuka f. wklesa
51
Zmienno funkcji yd (x) = xex /2 sc x2 /2 Df = R yd (x) = xe 3 . . . 1 . . . 0 . . . 1 ... 0 + + + 0 0 + + + 0 pp min pp max & % % & 1 1 3 e 0 e3/2 e pp f. wypuka pp f. wklesa
2 /2
3 0 pp
3 e3/2
... + + & 0
pp
f. wyp.
Zmiennoc funkcji ye (x) = xex s ye (x) = xex Df = R x . . . 0 . . . 1 ... 2 ... Asymptoty 0 ye (x) + + + + 0 0 y=0 00 ye (x) 0 + + y=0 max pp ye (x) % 0 % & & 0 y=0 = e1 = 2e2 funkcja wklesa pp f. wypuka
Tablica 11: Tabela zmiennoci funkcji ye = xex . s
Zmienno funkcji yf (x) = x ln(x + 1) sc yf (x) = x ln(x + 1) Df = (1; ) x 1+ . . . 0 ... Asymptoty 0 x = 1+ y = 1 yf (x) 0 + + 00 x = 1+ y = 0+ yf (x) + + + + + yf (x) & min = 0 % x = 1+ funkcja wypuka
Tablica 12: Tabela zmienno funkcji yf = x ln (x + 1). sci
W punktach x = 0 i x = 6 pierwsza i druga pochodna funkcji yc (x) = opisujace te pochodne nie sa w nich ciage.
51
229
MATEMATYKA
Zmiennoc funkcji yg (x) = xe1/x s yg (x) = xe1/x Df = R {0} x . . . 0 ... 1 ... Asymptoty 0 x = 0+ y = 1 yg (x) + + 0 0 + + 00 x = 0+ y = 0+ yg (x) 0 + + + + + yg (x) % 0 & min = e % y =x+1 f. wklesa funkcja wypuka
Tablica 13: Tabela zmiennoci funkcji yg = xe1/x . s
52
1 2 0 pp 8 9 pp
2x1 Zmiennoc funkcji yh (x) = (x1)2 s 2x1 yh (x) = (x1)2 Df = R {1} ... 0 ... 1 ... 1 ... 2 0 + + + + 0 + + + + + + + + 0+ min & % 0 % % & & 0+ 1 funkcja wypuka f. wypuka 2x1 (x1)2 .
53
Zmiennoc funkcji yi (x) = x + ln x s x yi (x) = x + ln x Df = R+ = (0; ) x x 0+ . . . 0.6529 . . . 1 . . . e3/2 . . . 0 yi (x) + + + + 2 + + + + 00 yi (x) 3 0 + + yi (x) % 0 % 1 % 4.82 % funkcja wklesa pp f. wypuka
Tablica 15: Tabela zmienno funkcji yi = x + sci
ln x x .
Asymp. x = 0+ y = 1 x = 0+ y = 0 x = 0+ y = x
W punkcie x = 0 pierwsza i druga pochodna funkcji yg (x) = xe1/x nie istnieje. Funkcje opisujace te pochodne nie sa w nim ciage. 2x1 53 W punkcie x = 1 pierwsza i druga pochodna funkcji yh (x) = (x1)2 nie istnieje. Funkcje opisujace te pochodne nie sa w nim ciage.
52
230
MATEMATYKA
13. POCHODNE FUNKCJI JEDNEJ ZMIENNEJ Zmienno funkcji yj (x) = x + sin x sc yj (x) = x + sin x Df = R ... 0 ... ... 0 + 2 + 0 + 0 + 0 0 pp min % 0 % pp max %
x
0 yj (x) 00 yj (x)
. . . + %
Asymp.
yj (x)
f. wypuka
f. wklesa
Asymptot nie ma. Mozna jednak wyznaczy funkcje, pomiedzy ktrymi znajduje sie yj (x). c Sa to: y = x + 1, y = x 1. Punkty przegiecia leza na ypp = x. p p Zmienno funkcji yk = 3 (x + 1)2 3 (x 1)2 sc p p yk = 3 (x + 1)2 3 (x 1)2 Df = R x . . . 1 . . . 0 . . . 1 ... Asymp. 4 0 yk (x) 0 + + 0 x = 1 x = 1 3 00 yk (x) 0 0 + + 0+ x = 1 x = 1 min yk (x) 0 & 4 % pp % max & 0+ y = 0 3 3 0 4 funkcja wklesa funkcja wypuka
Tablica 17: Tabela zmienno funkcji yk = (x + 1)2/3 (x 1)2/3 . sci
54
. . . 1 + 0 % funkcja
p p W punktach x = 1 i x = 1 pierwsza i druga pochodna funkcji yk = 3 (x + 1)2 3 (x 1)2 nie istnieje. Funkcje opisujace te pochodne nie sa w nich ciage. 55 W punkcie x = 0 pierwsza i druga pochodna funkcji yl = x 4/x2 nie istnieje. Funkcje opisujace te pochodne nie sa w nim ciage.
54
231
MATEMATYKA
14
14.1
Na wstepie podamy denicje funkcji dwch zmiennych. Denicja 14.1 (Funkcji dwch zmiennych) 1. Funkcja f dwch zmiennych x1 , x2 odwzorowujaca zbir X R2 w zbir U R jest przyporzadkowaniem kazdemu punktowi P (x1 , x2 ) X dokadnie jednej liczby z U. Piszemy przy tym f :X U lub z = f (x1 , x2 ) dla (x1 , x2 ) X lub z = f (P ) dla P X. 2. Zbir X jest dziedzina funkcji f (symbol Df ). Jezeli funkcja f jest okrelona wzorem i jej s dziedzina nie jest podana, to przyjmujemy, ze jest nia zbir wszystkich punktw P (x1 , x2 ), dla ktrych wzr ten ma sens liczbowy. Jest to tak zwana dziedzina naturalna funkcji f. 3. Zbir wszystkich wartoci, jakie przyjmuje funkcja f w swojej dziedzinie jest przeciws dziedzina tej funkcji (symbol Rf ). Uwaga 14.1 Symbole x1 , x2 oznaczaja zmienne niezalezne, za z zmienna zalezna. s W przypadku rozpatrywanej funkcji dwch zmiennych, zmienne niezalezne oznacza bedziemy c literami x i y. Przeanalizujemy ponizszy przykad. Przykad 14.1 Wyznaczy dziedzine naturalna funkcji c q x z = x2 +y2 +2x 1. Rozwiazanie 14.1 Mamy tu f (x, y) = A wiec (x, y) Df x2 +yx2 +2x 1 0 x2 +y2 +2x 0 -2 2 2 2 2 x+x +y 0x+y +2x < 0. Zachodzi to wtedy i tylko 2 wtedy, gdy x + 1 +y 2 1 (x+1)2 +y 2 < 1.Oznacza to, 2 4 ze do dziedziny naturalnej Df analizowanej funkcji naleza wszystkie te i tylko te punkty paszczyzny (x, y), ktre nie naleza do wnetrza koa o rodku w punkcie 1 , 0 s 2 i promieniu 1 i jednoczenie sa punktami wewnetrznymi Rysunek s 2 koa o rodku w punkcie (1, 0) i promieniu 1 (patrz rys. przykadu. s 101). o n 2 Odp. (x, y) : x + 1 + y 2 1 (x + 1)2 + y 2 < 1 . 2 4 q
x x2 +y2 +2x x+x2 +y 2
y
1
1.
-1/2
-1
101: Rozwiazanie
Denicja 14.2 (Odlegoci w R2 ) s Odlego AB punktw A(a1 , a2 ) i B(b1 , b2 ) w przestrzeni R2 okrelamy wzorem sc s q AB = AB = (a1 b1 )2 + (a2 b2 )2 232
(602)
MATEMATYKA
Denicja 14.3 (Otoczenia w R2 ) Otoczeniem koowym (otoczeniem) U (P0 ; r) punktu P0 R2 o promieniu r > 0 jest zbir wszystkich punktw P R2 , dla ktrych P0 P < r (603)
Denicja 14.4 Otoczeniem prostokatnym punktu P0 o bokach 2p i 2q, p > 0, q > 0, nazywamy zbir punktw P = (x, y) speniajacych nierwnoci s |x x0 | < p |y y0 | < q (604)
Denicja 14.5 (Sasiedztwa w R2 ) Sasiedztwem koowym (sasiedztwem) S (P0 ; r) punktu P0 R2 o promieniu r > 0 jest zbir 2 wszystkich punktw P R , dla ktrych 0 < P0 P < r (605)
Denicja 14.6 Sasiedztwem prostokatnym punktu P0 o bokach 2p i 2q, p > 0, q > 0, nazywamy zbir punktw P = (x, y) speniajacych nierwnoci s 0 < |x x0 | < p 0 < |y y0 | < q (606)
Denicja 14.7 Punkt P nazywamy punktem wewnetrznym zbioru E, jezeli pewne otoczenie punktu P zawiera sie w E. Zbir punktw wewnetrznych zbioru E nazywamy wnetrzem zbioru E. Denicja 14.8 Punkt P nazywamy punktem zewnetrznym zbioru E, jezeli otoczenie zbioru P jest rozaczne ze zbiorem E. Zbir punktw zewnetrznym wzgledem zbioru E nazywamy zewnetrzem zbioru E. Denicja 14.9 (Funkcji ograniczonej) Funkcje f (P ) nazywamy ograniczona w zbiorze X, jezeli istnieje taka liczba M, ze dla kazdego P (x, y) X speniona jest nierwno: |f (P )| M. sc Jezeli n = 3, to zmienne niezalezne x1 , x2 , x3 najcze sciej oznaczamy literami x, y, z, natomiast zmienna zalezna opisujemy inna litera, np. u, v lub f . Zachodzi wwczas P (x, y, z) X, X R3 oraz u, v, f U. Przestrze R2 z odlegocia (602) nazywamy 2wymiarowa przestrzenia euklidesowa. n s Denicja 14.10 (Funkcji n zmiennych) Funkcja f , n zmiennych x1 , x2 , . . . , xn , odwzorowujaca zbir X Rn w zbir U R jest przyporzadkowaniem kazdemu punktowi P (x1 , x2 , . . . , xn ) X dokadnie jednej liczby f U. Piszemy przy tym f :X U (607) lub u = f (x1 , x2 , . . . , xn ) dla (x1 , x2 , . . . , xn ) X lub u = f (P ) dla P X. Denicja 14.11 (Odlegoci w Rn ) s Odlego AB punktw A(a1 , a2 , . . . , an ) i B(b1 , b2 , . . . , bn ) w przestrzeni Rn okrelamy sc s wzorem q AB = (a1 b1 )2 + (a2 b2 )2 + . . . + (an bn )2 (608) 233
MATEMATYKA
Denicja 14.12 (Otoczenia w Rn ) Otoczeniem U (P0 ; r) punktu P0 Rn o promieniu r > 0 jest zbir wszystkich punktw P Rn , dla ktrych P0 P < r (609) Denicja 14.13 (Sasiedztwa w Rn ) Sasiedztwem S (P0 ; r) punktu P0 Rn o promieniu r > 0 jest zbir wszystkich punktw P Rn , dla ktrych 0 < P0 P < r (610)
14.2
Niech bedzie dany ciag (Pn ) , n = 1, 2, . . . punktw przestrzeni R2 i niech P0 bedzie punktem tej przestrzeni. Denicja 14.14 (Granicy) Mwimy, ze ciag (Pn ) punktw jest zbiezny do punktu P0 , albo, ze granica ciagu (Pn ) jest P0 , co zapisujemy lim Pn = P0 (611)
n
wtedy i tylko wtedy, gdy ciag odlegoci punktw Pn od punktu P0 jest zbiezny do 0, tzn. s
n
lim Pn P0 = 0
(612)
Twierdzenie 14.1 Jezeli Pn (xn , yn ) i P0 (a, b) dla n N , to Pn P0 wtedy i tylko wtedy, gdy56 lim xn = a i lim yn = b (613) n n Niech funkcja f bedzie funkcja okrelona w zbiorze Z i niech P0 bedzie punktem skupienia s tego zbioru. Denicja 14.15 (Heinego granicy funkcji dwch zmiennych) Liczbe g nazywamy granica funkcji f (P ) w punkcie P0 i piszemy
P P0
(614)
wtedy i tylko wtedy, gdy dla kazdego ciagu punktw (Pn ) , Pn Z, Pn 6= P0 zbieznego do P0 ciag (f (Pn )) jest zbiezny do g. Z denicji granicy w sensie Heinego wynika, ze funkcja f (x, y) okrelona w pewnym s sasiedztwie punktu (a, b) ma w tym punkcie granice rwna liczbie g wtedy i tylko wtedy, gdy dla kazdego ciagu punktw (xn , yn ) z sasiedztwa (a, b) i takiego, ze xn a, yn b, ciag f (xn , yn ) g.
56
234
MATEMATYKA
Denicja 14.16 (Cauchyego granicy funkcji dwch zmiennych) Liczbe g nazywamy granica funkcji f (P ) w punkcie P0 , co zapisujemy lim f (P ) = g, wtedy i tylko wtedy, gdy dla kazdego > 0 istnieje taka liczba , ze dla kazdego punktu P S(P0 ; ) wartoci funkcji f (P ) rznia sie od liczby g mniej niz o , tzn. s
P P0 P P0
(615)
Z denicji granicy w sensie Cauchyego wynika, ze funkcja f (x, y) okrelona w pewnym s otoczeniu punktu (a, b) jest w tym punkcie ciaga, jezeli dla kazdego > 0 istnieje takie > 0, ze dla kazdego punktu (x, y) z tego otoczenia z zachodzenia nierwnoci |x a| < oraz s |y b| < wynika, ze |f (x, y) f (a, b)| < . Oczywicie powyzszy warunek jest speniony s wtedy i tylko wtedy, gdy lim f (x, y) = f (a, b)
(x,y)(a,b)
Uwaga 14.2 (O rwnowaznoci denicji granic funkcji dwch zmiennych) s 1. Denicje Cauchyego i Heinego granicy funkcji dwch zmiennych sa rwnowazne. 2. Granice funkcji dwch zmiennych nazywamy takze granica 2 krotna lub granica podwjna. Denicja 14.17 (Granic niewaciwych funkcji dwch zmiennych wedug Heinego) s Jezeli dla kazdego ciagu (Pn ) punktw, speniajacych warunki podane w Denicji Heinego, odpowiadajacy mu ciag wartoci (f (Pn )) jest rozbiezny do + (), to mwimy, ze rozwazana s funkcja ma w punkcie P0 granice niewaciwa + () i piszemy s
P P0
lim f (P ) = + lub
P P0
lim f (P ) =
(616)
Denicja 14.19 (Granicy niewaciwej wedug Cauchyego) s Liczba g jest granica niewaciwa funkcji f w punkcie P0 wtedy i tylko wtedy, gdy s A > 0 P S 0 < P P0 < (f (P ) < A) (618) Denicja 14.20 (Granicy iterowanej) Jezeli istnieje liczba lim lim f (x, y) lub
xx0 yy0
Denicja 14.18 (Granicy niewaciwej + wedug Cauchyego) s Liczba g jest granica niewaciwa + funkcji f w punkcie P0 wtedy i tylko wtedy, gdy s A > 0 P S 0 < P P0 < (f (P ) > A) (617)
yy0
lim
xx0
lim f (x, y)
(619)
to nazywamy ja granica iterowana funkcji f (x, y), gdy najpierw y y0 , a nastepnie x x0 (lub odwrotnie). Uwaga 14.3 Z istnienia granic iterowanych nie wynika istnienie granicy podwjnej. 235
14. RACHUNEK RZNICZKOWY FUNKCJI WIELU ZMIENNYCH. Przykad 14.2 Obliczy lim c
x4 y4 . x0 x+y y0
4 4
MATEMATYKA
y Rozwiazanie 14.2 Dziedzina naturalna Df funkcji f (x, y) = xx+y jest suma dwch ppasz czyzn: x + y < 0 i x + y > 0. Punkt P0 (0, 0) jest punktem skupienia zbioru Df . Rozwazmy dowolny ciag (Pk ) = ((xk , yk )) punktw zbioru Df , zbiezny do punktu P0 (0, 0), tzn. taki, ze 4 x4 yk 2 2 k xk 0 i yk 0. Poniewaz f (Pk ) = xk +yk = (xk yk ) (xk + yk ), wiec na mocy Denicji 14.15 (Heinego) mamy
x4 y 4 2 = lim (xk yk ) x2 + yk = 0 k x0 x + y k y0 lim Odp. Granica jest rwna 0. Przykad 14.3 Wykaza, ze granica podwjna c x2 + y 2 x0 x2 xy + y 2 y0 lim nie istnieje. Rozwiazanie 14.3 Rozwazmy dwa ciagi punktw: 1 1 1 1 2 0, , i (Pk ) = (Pk ) = k k k zbiezne do punktu P0 (0, 0). Poniewaz f (x, y) = 1 f Pk = 2 f Pk =
1 k2 1 k2 x2 +y2 , x2 xy+y 2 1 k2
(620)
(621)
(622)
+
1 k2
1 k2
2 k2 1 k k2
1 k2 1 k k2
Przykad 14.4 Wyznaczy granice iterowane funkcji z Przykadu 14.3. c Rozwiazanie 14.4 Mamy x2 + y 2 lim lim x0 y0 x2 xy + y 2 lim lim
x0 x2
= lim 1 = 1
x0
(624) = lim 1 = 1
y0
y0
x +y xy + y 2
x2 y 2 x2 xy + y 2 236
(625)
MATEMATYKA
= lim 1 = 1
x0
(626) = lim(1) = 1
y0
y0
x y xy + y 2
Przykad 14.6 Dana jest funkcja 1 1 f (x, y) = x2 + (y 1)2 cos cos x y1 (627)
Zbada istnienie granicy podwjnej w punkcie P0 (0, 1) oraz granic iterowanych c h i lim lim f (x, y) i lim lim f (x, y)
x0 y1 y1 x0
(628)
Rozwiazanie 14.6 Zbir Df = {(x, y) : x 6= 0 y 6= 1} jest dziedzina naturalna funkcji (627). Punkt P0 (0, 1) jest punktem skupienia tego zbioru. Wemy dowolny ciag (Pk ) = ((xk , yk )) z punktw zbioru Df , zbiezny do punktu P0 (0, 1), tzn. taki, ze xk 0 i yk 1. Poniewaz 1 1 |x|2 + |y 1|2 0 x2 + (y 1)2 cos cos x y 1 wiec Stad na mocy twierdzenia o trzech ciagach mamy: 0 |f (xk , yk )| |xk |2 + |yk 1|2
1 1 lim x2 + (y 1)2 cos cos =0 x0 x y1 y1 Natomiast zauwazmy, ze dla funkcji f (x, y) = x2 cos 1 1 1 1 cos + (y 1)2 cos cos x y1 x y1
y1 y1
1 przy ustalonym x nie istnieje granica lim f (x, y), poniewaz lim cos y1 nie istnieje. Oznacza to,
ze pierwsza z granic iterowanych nie istnieje. Podobnie przy ustalonym y nie istnieje granica 1 lim f (x, y), poniewaz lim cos x nie istnieje. Stad wynika, ze druga z granic iterowanych rwniez x0 x0 nie istnieje. Odp. Granica podwjna istnieje i wynosi 0. Granice iterowane nie istnieja.
14.3
Denicje ciagoci funkcji dwch zmiennych zapisujemy nastepujaco: s Denicja 14.21 (Ciagoci funkcji dwch zmiennych) s Funkcja f (P ) dwch zmiennych jest ciaga w punkcie P0 wtedy i tylko wtedy, gdy
P P0
(629)
MATEMATYKA
Denicja 14.22 (Ciagoci na zbiorze) s Funkcja f (P ) dwch zmiennych jest ciaga na pewnym zbiorze Z R2 , jezeli jest ciaga w kazdym punkcie tego zbioru. Twierdzenie 14.2 (O lokalnym zachowaniu znaku) Jezeli funkcja f (P ) okrelona na pewnym otoczeniu punktu P0 jest w tym punkcie ciaga i s f (P0 ) > 0 to > 0 P S(P0 ; ) f (P ) > 0 oraz, jezeli f (P0 ) < 0 to > 0 P S(P0 ; ) f (P ) < 0
(630)
Twierdzenie 14.3 (O ograniczonoci funkcji) s Jezeli funkcja f (P ) jest ciaga na obszarze domknietym i ograniczonym D, to f (P ) jest ograniczona na obszarze D. Twierdzenie 14.4 (Weierstrassa o osiaganiu kresw) Jezeli funkcja f (P ) jest ciaga na obszarze domknietym i ograniczonym D, to P1 D P2 D f (P1 ) = sup f (P )
P D
(631)
f (P2 ) = inf f (P )
P D
Twierdzenie 14.5 (Darboux o przyjmowaniu wartoci porednich) s s Jezeli funkcja f (P ) jest ciaga na obszarze domknietym i ograniczonym D i + * inf f (P ); sup f (P )
P D P D
(632)
to P0 D f (P0 ) = (633)
Twierdzenie 14.6 (Cantora o ciagoci jednostajnej) s Jezeli funkcja f (P ) jest ciaga na obszarze domknietym i ograniczonym D, to > 0 > 0 P1 , P2 D 0 < P1 P2 < |f (P1 ) f (P2 )| < (634)
Uwaga 14.4 Funkcje f (P ), dla ktrej speniona jest teza Twierdzenia 14.6 nazywamy funkcja jednostajnie ciaga na obszarze D. Przykad 14.7 Wyznaczy zbir wszystkich punktw, w ktrych funkcja c 1 cos gdy (x, y) 6= (0, 0) 2 + y2 x f (x, y) = 0 gdy (x, y) = (0, 0) 238
(635)
jest ciaga.
MATEMATYKA
Rozwiazanie 14.7 Wemy dowolny punkt P0 (0, 0) 6= (0, 0) oraz sasiedztwo S punktu P0 o z promieniu na tyle maym, ze punkt (0, 0) S. Niech (Pk ) = ((xk , yk )) bedzie dowolnym / ciagiem punktw Pk S zbieznym do punktu P0 (x0 , y0 ). Poniewaz 1 1 1 lim f (P ) = lim f (Pk ) = lim cos 2 = cos 2 = cos lim 2 (636) 2 2 2 P P0 k k k x + y xk + yk x0 + y0 k k oraz f (P0 ) = cos x2 0 1 2 + y0 (637)
wiec funkcja f (x, y) jest ciaga w zdym punkcie (x, y) 6= (0, 0). W punkcie P0 (0, 0) funkcja ka 1 nie jest ciaga. Dla ciagu (Pk ) = k , 0 zbieznego do punktu P0 (0, 0), ciag (f (Pk )) = (cos k2 ) nie ma granicy. Oznacza to, ze lim f (x, y) nie istnieje, a wiec funkcja nie moze by ciaga w c
x0 y1
punkcie P0 (0, 0). Odp. Funkcja jest ciaga na zbiorze {(x, y) : x2 + y 2 > 0}.
14.4
y + y y
( x, y + y ) y x ( x, y) ( x + x, y )
x + x
f (x + x, y) f (x, y) oraz f (x, y + y) f (x, y) (638) nazywamy przyrostami warto funkcji f w punkcie sci (x, y) odpowiadajacymi przyrostowi x pierwszej zmiennej, wzglednie przyrostowi y drugiej zmiennej. Ponadto, niech x 6= 0 oraz y 6= 0. Wwczas ilorazy
f (x + x, y) f (x, y) f (x, y + y) f (x, y) oraz x y (639) nazywamy ilorazami rznicowymi funkcji f odpowiadajacymi przyrostowi x pierwszej zmiennej, wzglednie przyrostowi y drugiej zmiennej.
Rysunek 102: Poozenie punktw w kole.
gdy x 0 nazywamy pochodna czastkowa funkcji f w punkcie (x, y) wzgledem f zmiennej x i oznaczamy symbolem x (x, y), tzn. f f (x + x, y) f (x, y) (x, y) = lim x0 x x 239 (641)
14. RACHUNEK RZNICZKOWY FUNKCJI WIELU ZMIENNYCH. 2. Granice ilorazu rznicowego f (x, y + y) f (x, y) y
MATEMATYKA
(642)
gdy y 0 nazywamy pochodna czastkowa funkcji f w punkcie (x, y) wzgledem f zmiennej y i oznaczamy symbolem y (x, y), tzn. f f (x, y + y) f (x, y) (x, y) = lim y0 y y Ponizej podamy kilka informacji uzupenia jacych. Uwaga 14.5 Zapis f i f zosta wprowadzony x y przez Leibniza. Symbol oznacza, ze mamy do czynienia z funkcja wielu zmiennych, a obliczana jest pochodna wzgledem jednej z nich. W praktyce, do przedstawiania pochodnych czastkowych wzgledem zmiennych niezaleznych uzywane sa tez symbole wprowadzone przez Lagrangea fx (x, y) fy (x, y)
0
(643)
G x
Uwaga 14.6 Pochodna czastkowa f (x, y) jest x pochodna funkcji f (x, y)|y=const bedacej zaweze niem funkcji f przez ustalenie drugiej zmiennej. Rysunek 103: Geometryczny sens pochodnych Analogicznie, pochodna czastkowa f (x, y) czastkowych. y jest pochodna funkcji f (x, y)|x=const bedacej zawezeniem funkcji f przez ustalenie pierwszej zmiennej f d (x, y) = (644) f (x, y)|y=const x dx f d (x, y) = (f (x, y)|x=const ) y dy (645)
Wynika stad, ze obliczanie pochodnych czastkowych, zwane tez rzniczkowaniem czast kowym, nalezy wykonywa wedug znanych regu, z tym, ze przy rzniczkowaniu czastkowym c wzgledem x nalezy uwaza y za staa, a przy rzniczkowaniu wzgledem y nalezy x uwaza za c c staa. Przykad 14.8 Obliczy pochodne czastkowe funkcji f (x, y) = x3 y 2 . c Rozwiazanie 14.8 f (x, y) = 3x2 y 2 x f (x, y) = 2x3 y y
x2 y y + x.
f 2x y (x, y) = 2 x y x
f x2 1 (x, y) = 2 + y y x
Przykad 14.10 Obliczy pochodne czastkowe funkcji f (x, y) = ex/y . c Rozwiazanie 14.10 1 f (x, y) = ex/y x y x f (x, y) = 2 ex/y y y
14.5
Niech G bedzie pewnym prostokatem, a S wykresem funkcji z = f (x, y) dla (x, y) G. Wwczas fx (x, y) = tan fy (x, y) = tan (646) gdzie: i sa katami, ktre styczne do krzywych z = f (x, y)|y=const z = f (x, y)|x=const
tworza odpowiednio z osiami 0x i 0y (patrz rys. 103). 14.5.1 Styczna i normalna do krzywej Pochodne czastkowe moga by wykorzystywane c do wyznaczania stycznej i normalnej do krzywej danej rwnaniem f (x, y) = 0.
2.5
1.25
Twierdzenie 14.7 Jezeli krzywa K jest dana rwnaniem oglnym f (x, y) = 0 klasy C 1 i punkt M = (x, y) lezy na tej krzywej, to wektor o wsprzednych [fx (M), fy (M)] jest wektorem normalnym (czyli prostopadym) do krzywej K w punkcie M i oznaczamy go grad f (M) = [fx (M), fy (M)] (647)
-2.5
Wniosek 14.1 Jezeli krzywa K jest dana rwnaniem oglnym f (x, y) = 0 klasy C 1 i punkt M = (x, y) lezy na tej krzywej, to styczna do krzywej K w punkcie M ma rwnanie (648)
(649)
14. RACHUNEK RZNICZKOWY FUNKCJI WIELU ZMIENNYCH. Przykad 14.11 Napisa rwnanie stycznej do okregu c x2 + y 2 = 1 przechodzaca przez punkt (1, 3).
MATEMATYKA
(650)
Rozwiazanie 14.11 Niech (x, y) bedzie punktem stycznoci. Zgodnie z (648) rwnanie styczs nej do okregu w punkcie (x, y) ma posta c 2x(X x) + 2y(Y y) = 0 (651)
przy czym (X, Y ) jest dowolnym punktem paszczyzny. Powyzsze rwnanie powinno by spec nione przez pare liczb X = 1, Y = 3. A wiec 2x(1 x) + 2y(3 y) = 0 (652)
Zauwazmy, ze punkt stycznoci (x, y) nalezy do okregu, a wiec spenia rwnanie (650). Rozwias zujac ukad rwna (652) i (650) otrzymujemy dwa punkty: (1, 0) i (4/5, 3/5). Wstawiajac n te wartoci do (651) dostajemy dwie proste: X = 1 i 4X 3Y + 5 = 0. Sa to styczne do s okregu (650) przechodzace przez punkt (1, 3)(rysunek 104).
14.6
Jezeli funkcja f ma w kazdym punkcie prostokata G pochodna czastkowa fx (fy ), to fx (fy ) jest funkcja okre a w prostokacie G. slon Denicja 14.24 Pochodna czastkowa pierwszego rzedu pochodnych czastkowych dem zmiennych x, y oznaczamy jednym z symboli 2f x2 2f y 2 2f xy 2f yx
f f , x y
wzgle
(653)
i nazywamy pochodnymi czastkowymi rzedu drugiego funkcji f (x, y). Uwaga 14.7 Pochodne
2f yx 2f x2
2f xy
= fxy ,
otrzymujemy: (654)
Twierdzenie 14.8 (Schwarza) Jezeli funkcja f (x, y) ma na pewnym prostokacie G (obszarze) ciage pochodne mieszane rzedu drugiego, to w kazdym punkcie prostokata G (obszaru) sa one sobie rwne 2f 2f = lub fxy = fyx xy yx 242 (655)
MATEMATYKA
Przykad 14.12 Obliczy pochodne czastkowe rzedu drugiego funkcji f (x, y) = x3 y 2 . c Rozwiazanie 14.12 Pochodne pierwszego rzedu wyznaczylimy w Przykadzie 14.8. Sa one s rwne fy = 2x3 y fx = 3x2 y 2 Teraz mozemy wyznaczy wszystkie pochodne drugiego rzedu c fxx = 6xy 2 Widzimy, ze fxy = 6x2 y = fyx . Przykad 14.13 Obliczy pochodne czastkowe rzedu drugiego funkcji f (x, y) = c
x2 y y + x.
fyy = 2x3
fxy = 6x2 y
fyx = 6x2 y
Rozwiazanie 14.13 Pochodne pierwszego rzedu obliczylimy w Przykadzie 14.9. Byy one s odpowiednio rwne y 2x x2 1 fx = 2 fy = 2 + y x y x Wyznaczymy pochodne rzedu drugiego. fxx = 2 2y + y x3 fyy = 2x2 y3 fxy = 2x 1 2 y2 x fyx = 2x 1 2 y2 x
14.7
O rzniczkowalnoci funkcji mwi denicja: s Denicja 14.25 Funkcja f (x, y) jest rzniczkowalna w punkcie P (x, y), jezeli jest okrelona s na pewnym otoczeniu U tego punktu i istnieja takie liczby A1 i A2 , ze w dostatecznie maym otoczeniu punktu P (takim, ze (x + x, y + y) U) przyrost wartoci funkcji s p x2 + y 2 i lim = 0 ( zalezy od ). 0 f = f (x + x, y + y) f (x, y) = A1 x + A2 y + (656)
gdzie: =
Twierdzenie 14.9 Jezeli funkcja f ma na pewnym otoczeniu punktu P pochodne czastkowe fx i fy , ktre sa w tym punkcie ciage, to jest w tym punkcie rzniczkowalna. Twierdzenie 14.10 Rzniczkowalno funkcji f w punkcie P zapewnia jej ciago w tym sc sc punkcie. Twierdzenie 14.11 Rzniczkowalno funkcji f w punkcie P zapewnia istnienie pochodnych sc czastkowych fx i fy w tym punkcie, przy czym A1 = fx (P ), A2 = fy (P ). Denicja 14.26 Jezeli funkcja f (x, y) jest rzniczkowalna w punkcie P0 (x0 , y0 ), to lim d f = 0 f = f f (P0 ) d x + (P0 ) d y x y (657)
s nazywamy rzniczka zupena funkcji f w punkcie P0 . Wielkoci d x i d y nazywamy rzni czkami zmiennych niezaleznych. 243
14. RACHUNEK RZNICZKOWY FUNKCJI WIELU ZMIENNYCH. Uwaga 14.9 Zachodzi wzr przyblizony f d f
MATEMATYKA
(658)
gdzie: f przyrost wartoci funkcji; d f rzniczka zupena funkcji, ale nalezy pamieta, ze s c jednak f 6= d f i f = d f + (659) gdzie f d f = p x2 + y 2 (660)
Przykad 14.14 Oszacowa przyrost V objetoci walca V = r2 h odpowiadajacy przyrostowi c s promienia d r i przyrostowi wysokoci d h walca. s Rozwiazanie 14.14 Przyrost V , ktrego modu jest zwany bedem bezwzglednym objetoci, s szacujemy za pomoca rzniczki objetoci s V d V = Aby oszacowa c V V 2 dr + d h = 2rh d r + r d h r h
Przykad 14.15 Obliczy rzniczke objetoci prostopadocianu o bokach a, b, c. c s s Rozwiazanie 14.15 Objeto prostopadocianu wyraza sie wzorem s sc V = abc Jak widzimy, jest to funkcja trzech zmiennych niezaleznych: V = V (a, b, c). Korzystajac z wzoru (657) zastosowanego do funkcji trzech zmiennych, otrzymujemy: V V V = bc = ac = ab a b c A wiec rzniczke objetoci prostopadocianu zapiszemy s s dV = Stad dV da db dc = + + V a b c Niech f (x, y) bedzie funkcja klasy C 2 w pewnym otoczeniu punktu P (x, y). Denicja 14.27 Rzniczka drugiego rzedu funkcji f (x, y) w punkcie P (lub druga rzniczka funkcji) nazywamy wyrazenie
2 2 2 d f (x, y) = fxx (x, y) d x + 2fxy (x, y) d x d y + fyy (x, y) d y
V V V da+ db + d c = bc d a + ac d b + ab d c a b c
(661)
w ktrym d x, d y oznaczaja dowolne przyrosty zmiennych x, y. Druga rzniczka jest forma kwadratowa przyrostw d x, d y. Wspczynnikami tej formy sa drugie pochodne czastkowe funkcji f (x, y). 244
MATEMATYKA
14.8
Twierdzenie 14.12 Jezeli funkcja f (x, y) jest okrelona w obszarze D, a para funkcji x = s g (t) , y = h (t) odwzorowuje przedzia (, ) w obszar D, to funkcja zozona F (t) = f (x, y) x=g(t) (662)
y=h(t)
jest okrelona w przedziale (, ). Jezeli dodatkowo funkcje g (t) i h (t) sa rzniczkowalne dla s pewnego argumentu t (, ), a funkcja jest rzniczkowalna w punkcie (x, y) = (g (t) , h (t)), to funkcja zozona (662) ma dla argumentu t pochodna 0 0 F (t) = fx (x, y) x=g(t) g (t) + fy (x, y) x=g(t) h0 (t) (663)
y=h(t) y=h(t)
14.8.1
Wzr (663) zapiszemy w symbolice Leibniza F d g F d h dF = + g d t h d t dt Jest to wzr na pierwsza pochodna funkcji zozonej. 14.8.2 Druga pochodna funkcji F (g (t) , h (t)) (664)
Jak pamietamy, druga pochodna jest pochodna pierwszej pochodnej. Zatem d2 F d F d g F d h + = h d t d t2 d t g d t Stad 2F d2 F = g 2 d t2 14.8.3 dg dt 2 2F d g d h 2F +2 + gh d t d t h2 dh dt 2 + F d2 g F d2 h + g d t2 h d t2 (665)
Na wstepie podamy twierdzenie o przyrostach funkcji dwch zmiennych. Twierdzenie 14.13 Jezeli f (x, y) jest funkcja klasy C 1 w otoczeniu U punktu P0 = (x0 , y0 ) i jezeli punkt P1 = (x0 + h, y0 + k) U, P0 6= P1 , to przyrost funkcji odpowiadajacy punktom P0 i P1 wyraza sie wzorem e h + fy P k e (666) f (P1 ) f (P0 ) = fx P Twierdzenie 14.14 Jezeli f (x, y) jest funkcja klasy C 2 w otoczeniu U punktu P0 = (x0 , y0 ) i jezeli punkt P1 = (x0 + h, y0 + k) U, P0 6= P1 , to przyrost funkcji odpowiadajacy punktom P0 i P1 wyraza sie wzorem i 1 h e 2 e e f (P1 ) f (P0 ) = fx (P0 ) h + fy (P0 ) + (667) fxx P h + 2fxy P hk + fyy P k2 2 e w ktrym P jest pewnym punktem odcinka P0 P1 miedzy P0 i P1 . Jest to wzr Taylora z drugimi pochodnymi. 245 e n w ktrym P jest pewnym punktem odcinka P0 P1 rznym od kocw tego odcinka.
MATEMATYKA
Przyjmujac oznaczenia P0 (x, y) i P1 (x + d x, y + d y) zapiszemy wzr Taylora w postaci rzniczkowej i 1 he e e f (x + d x, y + d y) f (x, y) = fx d x + fy d y + fxx d x2 + 2fxy d x d y + fyy d y 2 (668) 2
14.9
14.9.1
Denicja 14.28 Powiedzenie, ze funkcja f ma w punkcie P0 maksimum oznacza, ze P0 jest punktem wewnetrznym dziedziny funkcji i ze istnieje otoczenie punktu P0 , w ktrym najwieksza wartocia funkcji f jest f (P0 ), co zapisujemy symbolicznie s
>0 P P0 <
f (P ) f (P0 )
(669)
Jezeli we wszystkich punktach sasiedztwa funkcja f przyjmuje wartoci mniejsze niz w punkcie s P0 , czyli f (P ) < f (P0 ) (670)
>0 0<P P0 <
to mwimy, ze funkcja f ma w punkcie P0 maksimum waciwe. s Denicja minimum i minimum wa sciwego rzni sie od powyzszej tylko kierunkiem nierwnoci miedzy f (P ) i f (P0 ). s Ekstremum jest nazwa obejmujaca maksimum i minimum. Ekstremum jest lokalna wasnocia funkcji, charakteryzujaca rozkad wartoci funkcji w dowolnie maym otoczeniu s s danego punktu. 14.9.2 Formy liniowe i kwadratowe dwch zmiennych
Twierdzenie 14.15 Forma liniowa dwch zmiennych niezerowa (x, y) = Ax + By nie ma ekstremum. Oznacza to, ze w dowolnym otoczeniu pewnego punktu P0 istnieje punkt w ktrym funkcja ma warto wieksza niz w P0 oraz punkt, w ktrym funkcja ma wartoc mniejsza niz w P0 . sc s Wykresem formy liniowej sa tak zwane linie ekwiskalarne. Sa to linie, wzduz ktrych 2 funkcja przyjmuje te same wartoci. W przestrzeni R liniami ekwiskalarnymi sa proste o s rwnaniach Ax + By = const, a w przestrzeni R3 paszczyzny. Denicja 14.29 Forma kwadratowa dwch zmiennych nazywamy funkcje postaci (x, y) = Ax2 + 2Bxy + Cy 2 (672) (671)
jezeli co najmniej jedna ze staych A, B, C, zwanych wspczynnikami formy nie jest zerem. Denicja 14.30 Wyrznikiem formy kwadratowej nazywamy liczbe A B 2 w= B C = AC B 246
(673)
MATEMATYKA
Klasykacja form kwadratowych 1. Kazda forma kwadratowa ma w poczatku ukadu warto 0. sc 2. Forme kwadratowa nazywamy okre a, jezeli wszedzie poza poczatkiem ukadu ma slon wartoci rzne od zera i staego znaku. Przy tym nazywamy ja okre a dodatnio s slon 2 2 2 (np. (x, y) = x + y ) lub okre a ujemnie (np. (x, y) = x y 2 ) zaleznie od slon tego, czy wartoci tej formy sa dodatnie czy ujemne. s 3. Forme kwadratowa nazywamy pokre a, jezeli w pewnych punktach poza poczatslon kiem ukadu przyjmuje wartoc 0, ale nie przyjmuje warto rznych znakw. Przy s sci tym nazywamy ja pokre a dodatnio (np. (x, y) = (x + y)2 ) lub pokre a slon slon 2 ujemnie (np. (x, y) = (x + y) ) zaleznie od tego, czy forma przyjmuje wartoci s dodatnie czy ujemne. 4. Forme kwadratowa nazywamy nieokre a lub znakozmienna (np. (x, y) = x2 slon 2 y ), jezeli w pewnych punktach przyjmuje warto dodatnie, a w innych ujemne. sci Twierdzenie 14.16 Forma kwadratowa (x, y) = Ax2 + 2Bxy + Cy 2 o wyrzniku w = 2 AC B jest:
1. okrelona, jezeli w > 0, przy czym jest okrelona dodatnio, gdy A > 0 i C > 0, wzglednie s s okrelona ujemnie, gdy A < 0 i C < 0 (elipsy). s 2. pokrelona, jezeli w = 0, i wwczas zeruje sie na pewnej prostej przechodzacej przez s poczatek ukadu, a poza nia przyjmuje wartoci dodatnie, gdy A > 0 lub C > 0, wzglednie s wartoci ujemne, gdy A < 0 lub C < 0 (prosta). s 3. nieokrelona, jezeli w < 0, i wwczas zeruje sie na dwch prostych przecinajacych sie w s poczatku ukadu, a we wnetrzach czterech katw miedzy tymi prostymi jest na przemian dodatnia i ujemna (dwie proste prostopade oraz hiperbole).
14.9.3
Przedstawimy podstawowe twierdzenie. Twierdzenie 14.17 Jezeli funkcja f (x, y) ma w punkcie (x0 , y0 ) ekstremum i jest w tym punkcie rzniczkowalna, to obie pochodne czastkowe 1 rzedu w tym punkcie sa rwne zeru fx (x0 , y0 ) = fy (x0 , y0 ) = 0 Przykad 14.16 Czy funkcja z = x2 y + yex ma ekstremum? Rozwiazanie 14.16 Funkcja z = x2 y+yex jest rzniczkowalna na caej paszczynie. Pochodz 2 x na zy = x + e jest wszedzie dodatnia, zatem funkcja nie ma ekstremum. Przykad 14.17 Czy funkcja z = x4 + y 2 ma ekstremum? Rozwiazanie 14.17 Pochodne czastkowe funkcji z sa rwne: zx = 4x3 , zy = 2y. Przyrwnu jac je do zera otrzymujemy ukad rwna 4x3 = 0, 2y = 0, ktrego jedynym rozwiazaniem jest n punkt (0, 0). Poza tym punktem nie ma ekstremum. W punkcie (0, 0) jest minimum waciwe. s Przykad 14.18 Czy funkcja z = x2 y ma ekstremum? Rozwiazanie 14.18 Pochodne czastkowe opisywane sa rwnaniami: zx = 2xy, zy = x2 . Przyjmuja warto zero we wszystkich punktach osi 0y. Funkcja nie ma jednak ekstremum, sc poniewaz w sasiedztwie punktu (0, 0) dla y = x > 0 jest z > 0, a dla y = x < 0 jest z < 0. 247 (674)
MATEMATYKA
Mwi o tym twierdzenie. Twierdzenie 14.18 Jezeli funkcja f (x, y) jest klasy C 2 w otoczeniu punktu P0 (x0 , y0 ) i ma obie pochodne czastkowe 1 rzedu w tym punkcie rwne zeru fx (P0 ) = fy (P0 ) = 0 (675) a wyznacznik pochodnych czastkowych 2 rzedu, tzw. Hessian57 (lub wyznacznik Hessa), funkcji f jest w tym punkcie dodatni fxx (P0 ) fxy (P0 ) (676) W (P0 ) = fxy (P0 ) fyy (P0 ) > 0 fxx (P0 ) fyy (P0 ) (677)
to funkcja ta ma w punkcie P0 ekstremum waciwe. Charakter tego ekstremum zalezy od znaku s drugich pochodnych czystych w punkcie P0
Jezeli sa one dodatnie, to funkcja ma w punkcie P0 minimum waciwe, jezeli ujemne, to s maksimum waciwe. s Przykad 14.19 Wyznaczy ekstremum funkcji f (x, y) = x2 + xy + y 2 2x y. c Rozwiazanie 14.19 Obliczamy pierwsze pochodne i przyrwnujemy je do zera fx (x, y) = 2x + y 2 = 0 stad x = 1, y = 0 fy (x, y) = x + 2y 1 = 0 Jest to jedyny punkt, w ktrym fx = fy = 0. Ekstremum moze wystapi tylko w tym punkcie. c W celu zbadania, czy w wyznaczonym punkcie wystepuje ekstremum i jakie, obliczymy wartoci s drugich pochodnych w tym punkcie. Sa one rwne: fxx = fyy = 2, fxy = 1, a wyznacznik W = 3. Oznacza to, ze w punkcie (1, 0) jest minimum waciwe. s 14.9.5 Warunek wykluczajacy ekstremum funkcji dwch zmiennych
Jezeli co najmniej jedna z pochodnych fx (P0 ), fy (P0 ) jest rzna od zera, to na mocy Twierdzenia 14.17 funkcja f nie ma ekstremum w punkcie P0 . Jezeli fx (P0 ) = fy (P0 ) = 0, to mozemy korzysta z nastepujacego twierdzenia. c Twierdzenie 14.19 Jezeli funkcja f (x, y), klasy C 2 w otoczeniu punktu P0 , ma w tym punkcie obie pochodne czastkowe 1 rzedu rwne zeru, ale wyznacznik drugich pochodnych jest w tym punkcie ujemny W (P0 ) < 0 fx (P0 ) = fy (P0 ) = 0 (678) to funkcja nie ma ekstremum w tym punkcie. Uwaga 14.10 Jezeli w punkcie P0 fx (P0 ) = fy (P0 ) = W (P0 ) = 0 (679) to niczego nie mozemy powiedzie o istnieniu lub braku ekstremum. Wemy, na przykad dwie c z 4 4 3 3 funkcje z = x + y i z = x + y . W obu przypadkach w punkcie P0 = (0, 0) zachodzi warunek (679), jednak pierwsza funkcja ma w nim ekstremum waciwe, a druga nie ma ekstremum s (patrz ponizsze rysunki).
57
czyt. hesjan.
248
MATEMATYKA
12
14.10
Niech funkcje f (x, y) i g (x, y) sa okrelone i ciage w pewnym obszarze paskim D. Mwimy, s ze funkcja f (x, y) osiaga w punkcie (x0 , y0 ) D maksimum (minimum) warunkowe, przy warunku g (x, y) = c (680) jezeli punkt (x0 , y0 ) spenia rwnanie (680) oraz istnieje takie otoczenie U punktu (x0 , y0 ), ze dla kazdego punktu (x, y) U speniajacego warunek (680) zachodzi nierwno sc f (x, y) f (x0 , y0 ) maksimum f (x, y) f (x0 , y0 ) minimum Warunek konieczny istnienia ekstremum warunkowego funkcji dwch zmiennych z = f (x, y) przy warunku ograniczajacym g (x, y) = c mozna sformuowa za pomoca rzniczki c 1 funkcji. Niech funkcje f (x, y) i g (x, y) sa klasy C w obszarze D. Funkcja f (x, y) moze mie c ekstrema w tych punktach, dla ktrych zeruje sie rzniczka funkcji d z = d f = fx d x + fy d y = 0 (682) (681)
przy czym z warunku ograniczajacego (680) wynika, ze rzniczki d x i d y sa od siebie zalezne i speniaja rwnanie (683) dc = 0 d g = gx d x + gy d y = 0 Wyznaczajac z rwnania (683) d y = gx d x i podstawiajac do rwnania (682) otrzymujemy gy gx (684) d z = d f = fx fy d x = 0 gy gdzie d x jest dowolnym przyrostem. Z ostatniego rwnania wynika, ze aby rzniczka d z bya rwna zeru przy dowolnym przyrocie d x musi by speniony warunek s c fx gx fy = 0 gy =0 (685)
249
MATEMATYKA
Praktycznie warunek konieczny na ekstremum otrzymujemy wprowadzajac tzw. me tode mnoznika Lagrangea. Polega ona na wprowadzeniu pomocniczej funkcji Lagrangea w postaci: L (, x, y) = f (x, y) + (c g (x, y)) (687) i znalezieniu dla niej warunku koniecznego na istnienie ekstremum bezwarunkowego tej funkcji rozpatrywanej jako funkcji trzech zmiennych: L = c g (x, y) = 0 Lx = fx gx = 0 (688) Ly = fy gy = 0
Zatem punkty stacjonarne, w ktrych funkcja f (x, y) moze osiaga ekstrema warunkowe c speniaja ukad rwna n fx fy gx gy = 0 (686) g (x, y) = c
Eliminujac z ukadu rwna czynnik nieoznaczony = fx = fy otrzymujemy warunek konieczn gx gy ny na ekstremum zapisany w postaci (686). Warunek dostateczny istnienia ekstremum warunkowego dla funkcji z = f (x, y) przy warunku g (x, y) = c dotyczy znaku rzniczki drugiego rzedu d2 z w punkcie stacjonarnym. Przyjmijmy zaozenie, ze funkcje f (x, y) i g (x, y) sa klasy C 2 w pewnym otoczeniu punktu stacjonarnego. Wtedy
2 d z = d (d z) =
(689)
(690)
Eliminujac d2 y z ostatniego rwnania i wstawiajac do (689) mamy fy fy fy 2 2 fxx gxx d x + 2 fxy gxy d y d x + fyy gyy = d z = gy gy gy 2 2 = (fxx gxx ) d x + 2 (fxy gxy ) d x d y + (fyy gyy ) d y Obliczajac pochodne drugiego rzedu funkcji Lagrangea Lxx = fxx gxx Lxy = fxy gxy = Lyx Lyy = fyy gyy 250 (691)
MATEMATYKA
gx dx gy
(692)
A wiec warunki dostateczne na ekstremum warunkowe funkcji z = f (x, y) w punkcie stacjonarnym sa nastepujace: s 1. dla minimum: forma kwadratowa d2 z dodatnio okrelona przy warunku d g = 0; 2. dla maksimum: forma kwadratowa d2 z ujemnie okrelona przy warunku d g = 0. s atwo zauwazy, ze druga rzniczka jest dodatnio (ujemnie) okrelona w punkcie stacjonars c nym, gdy wyrazenie w nawiasie kwadratowym jest dodatnie (ujemne). Wyrazenie to ze znakiem ujemnym zapiszemy za pomoca wyznacznika, zwanego Hessianem obrzezonym 0 gx gy 2 2 H = gx Lxx Lxy = gy Lxx 2gx gy Lxy + gx Lyy (693) gy Lyx Lyy Zatem
2 d z jest
H < 0
(694)
z = f (x, y) lub L (, x, y) = f (x, y) + [c g (x, y)] dodatniawarto H wystarcza, aby stwierdzi wzgledne maksimum funkcji z (x, y), za ujemna sc c s H wystarcza, aby stwierdzi wzgledne minimum funkcji z (x, y). warto sc c Test wyznacznikowy dla wzglednego ekstremum warunkowego funkcji z = f (x, y) przy warunku g (x, y) = c dla L (, x, y) = f (x, y) + [c g (x, y)] ma posta c Warunek Maksimum Minimum warunek konieczny L = Lx = Ly = 0 L = Lx = Ly = 0 H < 0 H > 0 warunek dostateczny 251
14. RACHUNEK RZNICZKOWY FUNKCJI WIELU ZMIENNYCH. Rozwiazanie 14.20 Zauwazamy, ze g (x, y) ma posta: c g (x, y) = x + y a c = 6. Stad funkcja Lagrangea przyjmie posta c L (, x, y) = xy + (6 x y) Warunki konieczne dla tej wartoci stacjonarnej g (x, y) sa rwne: s x+y = 6 L = 6 x y = 0 + y = 0 Lx = y = 0 + x = 0 Ly = x = 0 Rozwiazaniami powyzszego ukadu sa wartoci: s dostateczny: gx = 1 Lxx = 0 Lxy = 1 Zatem 0 1 H = 1 0 1 1 gy = 1 Lxy = 1 Lyy = 0 1 1 0 =2>0
MATEMATYKA
= 3, x = 3 i y = 3. Badamy warunek
W punkcie x = 3, y = 3 funkcja z (x, y) = xy osiaga przy warunku x + y = 6 maksimum rwne z (3, 3) = 9. Przykad 14.21 Znale ekstremum funkcji z (x, y) = x2 + y 2 przy warunku x + 4y = 2. zc Rozwiazanie 14.21 Funkcja Lagrangea ma posta c L (, x, y) = x2 + y 2 + (2 x 4y) za funkcja s g (x, y) = x + 4y Piszemy warunki konieczne dla tej wartoci stacjonarnej g (x, y) s x + 4y = 2 L = 2 x 4y = 0 Lx = 2x = 0 + 2x = 0 Ly = 2y 4 = 0 4 + 2y = 0 Warto stacjonarna z (x, y) zdeniowana jest przez rozwiazanie sc 2 4 4 x= y= = 17 17 17 Badamy warunek dostateczny: gx = 1 Lxx = 2 Lxy = 0 Stad 0 1 4 H = 1 2 0 4 0 2 gy = 4 Lxy = 0 Lyy = 2 = 34 < 0
A wiec w punkcie x =
2 , 17
y=
4 17
MATEMATYKA
14.11
14.11.1
Niech f (x, y) bedzie funkcja okrelona w otoczeniu punktu P0 = (x0 , y0 ), a l niech bedzie s pprosta o poczatku P0 . Denicja 14.31 Granice
P P0 P l
lim
f (P ) f (P0 ) P P0
(695)
nazywamy pochodna kierunkowa funkcji f (x, y) w punkcie P0 w kierunku l i oznaczamy symbolem f (x, y) (P0 ) (696) l Jezeli pprosta l jest rwnolega do osi Ox i zgodnie z nia skierowana, to f = f , w przeciwnym przypadku l x f = f . Gdy l jest rwnolega do osi Oy, to f = f l x l y f f lub l = y . Niech = (x, l) bedzie miara kata skierowanego miedzy osia Ox i pprosta l. Pprosta l ma wwczas rwnania
l
f( rad g
x,
y)
P0
f l
x = x0 + t cos
y = y0 + t sin
(697)
Twierdzenie 14.20 Jezeli f (x, y) jest funkcja rzniczkowalna w punkcie P0 , to f f f (P0 ) = (P0 ) cos + (P0 ) sin l x y gdzie jest miara skierowanego kata kierunkowego pprostej l. 14.11.2 Gradient (699)
Niech f (x, y) bedzie funkcja rzniczkowalna w punkcie P0 . Denicja 14.32 Gradientem funkcji f (x, y) w punkcie P0 = (x0 , y0 ) nazywamy wektor, ktrego wsprzednymi sa pochodne czastkowe funkcji f (x, y) w punkcie P0 f f (P0 ) , (P0 ) grad f (P0 ) = (700) x y Z dwch ostatnich relacji wynika, ze: 1. pochodna kierunkowa w kierunku l jest iloczynem skalarnym gradientu i wersora osi l; 253
MATEMATYKA
2. pochodna kierunkowa w kierunku l jest miara rzutu gradientu na o l (patrz rysunek s 106). Ponadto, jezeli grad f (P0 ) 6= 0, to sc 1. pochodna kierunkowa w punkcie P0 przyjmuje najwieksza warto, gdy jest obliczana w kierunku gradientu; 2. gradient jest wektorem, ktrego modu jest rwny maksymalnej warto pochodnej sci kierunkowej w danym punkcie; 3. gradient ma kierunek i zwrot pprostej, na ktrej pochodna kierunkowa osiaga w danym punkcie najwieksza warto. sc Twierdzenie 14.21 Jezeli f (x, y) jest funkcja klasy C 1 w otoczeniu punktu P0 i jezeli grad f (P0 ) 6= 0, to grad f (P0 ) jest wektorem prostopadym do linii ekwiskalarnej funkcji f (x, y) w punkcie P0 .
14.12
Zbir wszystkich uporzadkowanych trjek liczb rzeczywistych nazywamy 3wymiarowa przestrzenia rzeczywista i oznaczamy R3 . Poszczeglne trjki liczb nazywamy punktami tej przestrzeni i oznaczamy P = (x, y, z) , P0 (x0 , y0 , z0 ) itp. Odlegoc dwch dowolnych punktw P, P0 tej przestrzeni oznaczamy (P, P0 ) i denius jemy wzorem q (P, P0 ) = (x x0 )2 + (y y0 )2 + (z z0 )2 (701) Denicja 14.33 Otoczeniem kulistym (otoczeniem) punktu P0 o promieniu , > 0 nazywamy zbir punktw P , ktrych odlego od punktu P0 jest mniejsza od sc U (P0 , ) = {P : P P0 < } (702)
Denicja 14.34 Sasiedztwem kulistym (sasiedztwem) punktu P0 o promieniu , > 0 nazy wamy zbir punktw P , ktrych odlego od punktu P0 jest dodatnia i mniejsza od sc S (P0 , ) = {P : 0 < P P0 < } (703)
Mwimy, ze ciag punktw Pn (xn , yn , zn ) jest zbiezny do punktu P0 (x0 , y0 , z0 ), jezeli Pn P0 0 lub, co jest rwnowazne, jezeli jednocze snie xn x0 , yn y0 , zn z0 Funkcje, ktrej dziedzina D zawiera sie w R3 , a przeciwdziedzina w R nazywamy funkcja rzeczywista trzech zmiennych rzeczywistych. Zapisujemy to rwno a sci u = f (P ) lub u = f (x, y, z) (704)
dla P = (x, y, z) D. Argumentem tej funkcji jest trjka liczb, a poszczeglne liczby w tej trjce sa wsprzednymi argumentu. Mwimy o nich, ze sa to warto pierwszej, drugiej, sci trzeciej zmiennej w danej funkcji. Wykres funkcji f (x, y, z) trzech zmiennych istnieje tylko jako pojecie abstrakcyjne, tzn. jako zbir czwrek liczb (x, y, z, u), gdzie (x, y, z) D, za u = f (x, y, z), ale nie moze by s c 254
MATEMATYKA
przedstawiony rysunkiem. Mozliwa jest natomiast geometryczno-zyczna interpretacja funkcji trzech zmiennych w postaci pola skalarnego, jakim jest na przykad temperatura lub gestoc s w pewnej bryle zycznej, potencja grawitacyjny w przestrzeni otaczajacej planete itp. Zbir punktw przestrzeni Oxyz, w ktrych funkcja f (x, y, z) ma te sama warto f (x, y, z) = sc const = c jest na og pewna powierzchnia. Nazywamy ja powierzchnia ekwiskalarna. Przykadem funkcji trzech zmiennych jest objetoc stozka cietego wyrazona wzorem s s V = dla R, r, h dodatnich. 14.12.1 2 h R + rR + r2 3
Denicja 14.35 Forma liniowa trzech zmiennych niezerowa jest to funkcja (x, y, z) = Ax + By + Cz [A, B, C] 6= 0 (705)
Powierzchniami ekwiskalarnymi tej funkcji sa paszczyzny wzajemnie rwnolege i prostopa de do wektora [A, B, C]. Denicja 14.36 Forma kwadratowa trzech zmiennych jest to funkcja postaci (x, y, z) = Ax2 + By 2 + Cz 2 + 2Dyz + 2Exz + 2F xy (706)
przy zaozeniu, ze co najmniej jedna ze staych A, B, C, D, E, F , zwanych wspczynnikami formy, nie jest zerem. Kazda forma ma w poczatku ukadu warto 0. sc Zapiszemy forme kwadratowa (706) w postaci (x, y, z) = a11 x2 + a22 y 2 + a33 z 2 + 2a12 xy + 2a13 xz + 2a23 yz i zaozymy symetrie wspczynnikw, tzn. a12 = a21 , a13 = a31 , a23 = a32 . Twierdzenie 14.22 (Sylvestra) Warunkiem koniecznym i wystarczajacym na to, aby forma kwadratowa (707) bya dodatnio okrelona, jest koniunkcja nierwnoci s s a11 a12 a13 a11 a12 > 0 a21 a22 a23 > 0 (708) a11 > 0 a21 a22 a31 a32 a33 (707)
Twierdzenie 14.23 Warunkiem koniecznym i wystarczajacym na to, aby forma kwadratowa (707) bya ujemnie okrelona, jest s a11 a12 a13 a a (709) a11 < 0 11 12 > 0 a21 a22 a23 < 0 a21 a22 a31 a32 a33 255
MATEMATYKA
14.13
Niech f (x, y, z) bedzie funkcja trzech zmiennych okrelona w pewnej kuli i niech punkt s P = (x, y, z) oraz punkty (x + x, y, z) , (x, y + y, x) , (x, y, z + z) naleza do tej kuli. Denicja 14.37 Pochodna czastkowa pierwszego rzedu funkcji f (x, y, z) w punkcie P odpowiednio wzgledem x, y i z nazywamy granice fx (P ) = f = x f = fy (P ) = y f = fz (P ) = z f (x + x, y, z) f (x, y, z) x0 x f (x, y + y, z) f (x, y, z) lim y0 y f (x, y, z + z) f (x, y, z) lim z0 z lim
(710)
Jezeli pochodne czastkowe pierwszego rzedu sa okrelone w pewnej kuli, to rzniczkujac s je powtrnie otrzymujemy dziewie pochodnych czastkowych drugiego rzedu, ktre mozna c przedstawi w postaci macierzy Hessa c fxx fxy fxz fyx fyy fyz (711) fzx fzy fzz
Pochodne fxx , fyy , fzz nazywamy pochodnymi czystymi, pozostae - pochodnymi mieszanymi. Jezeli pochodne te sa ciage, to na mocy Twierdzenia Schwarza (patrz Twierdzenie 14.8, str. 242) spenione sa rwnoci s fxy = fyx fyz = fzy fxz = fzx (712)
14.13.1
Niech f (x, y, z) bedzie funkcja trzech zmiennych okrelona w pewnym otoczeniu U punktu s (x, y, z). Jezeli istnieja liczby A, B, C takie, ze dla dowolnego punktu (x + x, y + y, z + z) U zachodzi rwno sc f (x + x, y + y, z + z) f (x, y, z) = Ax + By + Cz + przy czym = p x2 + y 2 + z 2 lim = 0 (713)
(714)
to mwimy, ze funkcja f (x, y, z) jest rzniczkowalna w punkcie (x, y, z), wyrazenie Ax + By + Cz nazywamy rzniczka zupena funkcji f (x, y, z) w punkcie (x, y, z), a wyraz reszta. Twierdzenie 14.24 Jezeli funkcja f (x, y, z) jest rzniczkowalna w punkcie P = (x, y, z), to jest w tym punkcie ciaga i ma w tym punkcie pochodne czastkowe, ktre sa rwne wspczynni kom rzniczki fx (P ) = A fy (P ) = B fz (P ) = C (715) 256
MATEMATYKA
przy czym
i jezeli punkt P1 = (x + x, y + y, z + z) nalezy do dziedziny funkcji f (x, y, z), to zachodzi rwno sc f (P1 ) f (P ) = fx (P ) x + fy (P ) y + fz (P ) z + (716) = P P1
0
lim = 0
(717)
Druga rzniczka funkcji trzech zmiennych f (x, y, z) w punkcie P nazywamy forme kwadratowa przyrostw d x, d y, d z, ktrej wspczynnikami sa drugie pochodne funkcji f (x, y, z) w punkcie P
2 2 2 2 d f = fxx d x + fyy d y + fzz d z + 2fxy d x d y + 2fxz d x d z + 2fyz d y d z
(718)
14.14
14.14.1
Twierdzenie 14.25 Jezeli funkcja f (x, y, z) ma w punkcie P0 ekstremum i jest w tym punkcie rzniczkowalna, to wszystkie trzy pochodne czastkowe pierwszego rzedu funkcji f (x, y, z) w punkcie P0 sa rwne zeru fx (P0 ) = fy (P0 ) = fz (P0 ) = 0 (719) Uwaga 14.11 Nie zawsze funkcja, ktrej pochodne czastkowe pierwszego rzedu w danym punk cie sa rwne zeru ma w tym punkcie ekstremum. Wemy na przykad funkcje u = x2 + y 2 z 2 . z Ma ona pochodne ux = 2x, uy = 2y, uz = 2z. Jedynym punktem, w ktrym ux = uy = uz = 0 jest punkt (0, 0, 0). W tym przypadku nie jest to jednak ekstremum. 14.14.2 Warunek wystarczajacy ekstremum funkcji trzech zmiennych
Twierdzenie 14.26 Jezeli funkcja f (x, y, z) jest klasy C 2 w otoczeniu punktu P0 i jezeli w punkcie P0 pierwsza rzniczka funkcji f (x, y, z) znika fx (P0 ) = fy (P0 ) = fz (P0 ) = 0 a druga rzniczka jest forma dodatnio okrelona, czyli s s punkcie P0 speniaja nierwnoci fxx fxx fxy fxx > 0 fyx fyy > 0 fyx fzx drugie pochodne funkcji f (x, y, z) w fxy fxz fyy fyz fzy fzz >0
(720)
Twierdzenie 14.27 Jezeli funkcja f (x, y, z) jest klasy C 2 w otoczeniu punktu P0 i jezeli w punkcie P0 pierwsza rzniczka funkcji f (x, y, z) znika fx (P0 ) = fy (P0 ) = fz (P0 ) = 0 drugie pochodne funkcji f (x, y, z) w fxy fxz fyy fyz fzy fzz <0
a druga rzniczka jest forma ujemnie okrelona, czyli s s punkcie P0 speniaja nierwnoci fxx fxx fxy > 0 fyx fxx < 0 fyx fyy fzx 257
(721)
MATEMATYKA
Twierdzenie 14.28 Jezeli funkcja f (x, y, z) jest klasy C 2 w otoczeniu punktu P0 i jezeli w punkcie P0 pierwsza rzniczka funkcji f (x, y, z) znika a druga jest forma nieokrelona, to s funkcja f (x, y, z) nie ma ekstremum w punkcie P0 .
14.15
14.15.1
Niech f (x, y, z) bedzie funkcja trzech zmiennych okre a w otoczeniu punktu P0 , a l slon pprosta o poczatku P0 . Granice f f (P ) f (P0 ) (P0 ) = lim P P0 l P P0 P l nazywamy pochodna kierunkowa funkcji f (x, y, z) w punkcie P0 w kierunku l. Twierdzenie 14.29 Jezeli f (x, y, z) jest funkcja trzech zmiennych, rzniczkowalna w punkcie P0 , to f f f f (P0 ) = (P ) cos + (P ) cos + (P ) cos (723) l x y z gdzie , , sa miarami katw kierunkowych pprostej l wzgledem ukadu Oxyz. 14.15.2 Gradient (722)
Niech f (x, y, z) jest funkcja trzech zmiennych, rzniczkowalna w punkcie P0 . Gradientem funkcji f (x, y, z) w punkcie P nazywamy wektor f f f grad f (P ) = (P ) , (P ) , (P ) (724) x y z Twierdzenie 14.30 Jezeli f (x, y, z) jest funkcja trzech zmiennych klasy C 1 w otoczeniu punktu P i jezeli grad f (P ) 6= 0, to grad f (P ) jest wektorem prostopadym do powierzchni ekwiskalarnej funkcji f (x, y, z) w punkcie P . 14.15.3 Nabla - operator rzniczkowy Hamiltona
Denicja 14.38 Nabla nazywamy znak , ktrym Hamilton oznaczy wektorowy operator rzniczkowy = , , (725) x y z Dziaanie tego operatora na funkcje skalarna f (x, y, z) deniujemy rwnocia s f f f , , f= , , f = x y z x y z Zauwazmy, ze f = grad f 258 (726)
MATEMATYKA
15
15.1
Funkcje uwikane
Funkcje uwikane jednej zmiennej
Jezeli jest dany wzr okrelajacy funkcje dwch s zmiennych x i y, ktry dla dowolnie obranego x nalezy rozwiaza wzgledem y, aby wyznaczy warto tej funkcji, c sc c to mwimy, ze funkcja jest dana w sposb uwikany, jest funkcja uwikana. Rwnanie x2 y + y x = 0 (727)
2 4
-4
-2
0 -2
-4
y =x+
x2 + 1
y =x
Istnieja wiec dwie funkcje ciage, okrelone w R i speniajace te rwnania (patrz rysunek s 107). Prosta przerywana obrazuje asymptote obu gaezi.
3 2 1
4 3 2 1 -4 -3 -2 -1 0 -1 -2 -3 -4 1 2 3 4
-4 -3 -2 -1
0 -1 -2 -3
1 2
1 y2 + y .
Wemy funkcje z y 3 2xy + 1 = 0 (729) Jest to rwnanie trzeciego stopnia wzgledem y. Uzyskanie wzoru algebraicznego okre aslaj cego y = f (x) w sposb jawny jest trudne. Mozemy do niego dojc w sposb po s sredni. Zamienimy role zmiennych i rozwiazemy to rwnanie wzgledem x. Funkcja x = (y) otrzymana w ten sposb bedzie funkcja odwrotna do szukanej funkcji y = f (x). Mamy wiec 1 2 1 x= y + (730) 2 y 259
MATEMATYKA
Wykres tej funkcji (patrz rysunek 108) jest jednocze snie wykresem funkcji odwrotnych po zamianie miejscami osi ukadu wsprzednych. Na podstawie twierdzenia o pochodnej funkcji odwrotnej (Twierdzenie 13.4, str. 193) obliczamy 1 2y 2 1 f 0 (x) = 0 = 2y3 1 = 3 (731) (y) 2y 1 2 2y Twierdzenie 15.1 Jezeli lewa strona rwnania F (x, y) = 0 jest funkcja klasy C 1 w pewnym otoczeniu U punktu (x0 , y0 ) i jezeli F (x0 , y0 ) = 0 Fy (x0 , y0 ) 6= 0 (733) (732)
to istnieje przedzia H = (x0 h, x0 + h) , h > 0, w ktrym istnieje dokadnie jedna funkcja y = f (x) taka, ze
xH
(734)
Funkcja ta ma w przedziale H ciaga pochodna dana wzorem f 0 (x) = Fx (x, f (x)) Fy (x, f (x)) (735)
Jest to wzr na pochodna funkcji uwikanej. Otrzymujemy go z relacji d d F (x, y) = F (x, f (x)) = Fx + Fy f 0 = 0 dx dx Funkcje (734) nazywamy elementem funkcji uwikanej zmiennej x danej rwnaniem (732) w otoczeniu punktu (x0 , y0 ). Jest to rwniez rozwiazanie rwnania (732) wzgledem y w otoczeniu punktu (x0 , y0 ). Twierdzenie 15.2 Jezeli lewa strona rwnania F (x, y) = 0 jest funkcja klasy C 2 w pewnym otoczeniu U punktu (x0 , y0 ) i jezeli F (x0 , y0 ) = 0 Fy (x0 , y0 ) 6= 0 (736)
to funkcja uwikana y = f (x) dana rwnaniem (736) w otoczeniu punktu (x0 , y0 ) jest funkcja klasy C 2 i zachodza zwiazki Fx (x, f (x)) f = Fy (x, f (x))
0 2 2 Fy Fxx + 2Fxy Fx Fy Fx Fyy f = 3 Fy 00
(737)
260
MATEMATYKA
Twierdzenie 15.3 Warunkiem wystarczajacym na to, aby funkcja uwikana y = f (x) dana 2 rwnaniem F (x, y) = 0, F C , miaa w punkcie (x, y) ekstremum waciwe jest, aby s F (x, y) = 0 oraz Jezeli warunki te sa spenione, to charakter ekstremum zalezy od znaku f 00 , mianowicie Fxx > 0 minimum 00 f = < 0 maksimum Fy Przedstawiona teorie zilustrujemy przykadami.
3 2.5 2 1.5 1 0.5 0 -3 -2.5 -2 -1.5 -1 -0.5 -0.5 -1 -1.5 -2 -2.5 -3 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3
(738) (739)
Fy (x, y) 6= 0
(740)
P2
Rozwiazanie 15.1 Funkcja F (x, y) jest funkcja 2 klasy C . Stwierdzamy, ze F (0, 3) = 0 oraz Fx (x, y) = 2xy 3 Fx (0, 3) = 0 2 2 Fy (x, y) = 3x y + 1 Fy (0, 3) = 1 6= 0 Fxx (x, y) = 2y 3 Fxx (0, 3) = 54 6= 0 Fxx (0, 3) f 00 (0) = = 54 Fy (0, 3) Funkcja uwikana y = f (x) dana rwnaniem (740) ma dla argumentu x = 0 w otoczeniu punktu (0, 3) maksimum waciwe. s
Przykad 15.2 Wyznaczy ekstremum funkcji uwikanej zmiennej x danej rwnaniem c F (x, y) = x2 2xy 3y 2 + 4 = 0 Rozwiazanie 15.2 Warunkiem koniecznym ekstremum funkcji y = f (x) jest f 0 = a wiec Fx (x, y) = 2x 2y (742) Rozwiazujac ukad rwna (741) i (742), otrzymujemy dwa punkty P1 = (1, 1) i P2 = n (1, 1). Stwierdzamy, ze w obu tych punktach speniony jest warunek (739) oraz ze f 00 (1) > 0, f 00 (1) < 0. Element funkcji uwikanej danej rwnaniem (741) ma w punkcie P1 minimum. Element funkcji uwikanej danej rwnaniem (741) ma w punkcie P2 maksimum (patrz rysunek 110). (741) Fx = 0, Fy
261
MATEMATYKA
16
16.1
Caka nieoznaczona
Pojecie funkcji pierwotnej i caki nieoznaczonej
Na wstepie podamy denicje funkcji pierwotnej. Denicja 16.1 Mwimy, ze funkcja F (x) jest funkcja pierwotna funkcji f (x) na przedziale E, gdy dla kazdego x E warto pochodnej funkcji F (x) jest rwna wartoci funkcji f (x), sc s tzn. gdy F 0 (x) = f (x) dla x E (743) Twierdzenie 16.1 (O funkcji pierwotnej) Jezeli F (x) jest funkcja pierwotna funkcji f (x) na przedziale x E, a symbol const oznacza dowolna funkcje staa na przedziale E, to funkcja (x) okrelona wzorem s (x) = F (x) + const dla x E jest rwniez funkcja pierwotna funkcji f (x) na przedziale E. Dowd 16.1 0 (x) = F 0 (x) + (const)0 = F 0 (x) = f (x) dla x E. Twierdzenie 16.2 (O rznicy funkcji pierwotnych) Jezeli F (x) i (x) sa funkcjami pierwotnymi funkcji f (x) na przedziale E, to rznica tych funkcji jest staa na przedziale E (x) F (x) = const dla x E (745) Dowd 16.2 Poniewaz F 0 (x) = f (x), 0 (x) = f (x) dla x E, wiec [(x) F (x)]0 = 0 = 0 (const) dla x E. Wniosek 16.1 Jezeli F (x) jest funkcja pierwotna funkcji f (x) na przedziale E, to wyrazenie F (x) + const dla x E przedstawia dowolna funkcje pierwotna funkcji f (x) na przedziale E. Uwaga 16.1 Funkcje staa nazywamy krtko: staa i oznaczamy C lub C1 , C2 , a takze C 0 , C 00 itp. Twierdzenie 16.3 (O cace nieoznaczonej) Jezeli F (x) jest funkcja pierwotna funkcji f (x) na przedziale E, a C dowolna staa, to wyrazenie F (x) + C dla x E (746) R nazywamy caka nieoznaczona funkcji f (x) na przedziale E, oznaczamy symbolem f (x) d x58 i piszemy Z f (x) d x = F (x) + C (747) Uwaga 16.2 Uzywane sa nastepujace terminy: f (x) x dx f (x) d x C
58
(744)
funkcja podcakowa zmienna cakowania rzniczka zmiennej cakowania wyrazenie podcakowe staa cakowania
Czytamy: caka f od x d x.
262
Z Z
Funkcje hiperboliczne sinh x d x = cosh x + C cosh x d x = sinh x + C tanh x d x = ln cosh x + C coth x d x = ln |sinh x| + C 1 d x = tanh x + C cosh2 x 1 d x = coth x + C sinh2 x
sin x d x = cos x + C cos x d x = sin x + C tan x d x = ln |cos x| + C cot x d x = ln |sin x| + C 1 d x = tan x + C cos2 x 1 d x = cot x + C sin2 x
Wniosek 16.2 Caka nieoznaczona jest to wyrazenie, ktre przedstawia dowolna funkcje pier wotna funkcji podcakowej. Wyznaczenie caki nieoznaczonej polega na wskazaniu funkcji, ktrej pochodna jest rwna funkcji podcakowej. Rwno (747) jest prawdziwa wtedy i tylko sc wtedy, gdy zachodzi zalezno (743). A wiec sc Z f (x) d x = F (x) + C dla x E F 0 (x) = f (x) dla x E (748)
Ze znanych wzorw na pochodne wynikaja bezporednio podstawowe wzory na tzw. caki s elementarne. Sa one zebrane w tabelach 19 i 20. W nastepnych dwch tabelach zamieszczone sa tozsamoci trygonometryczne oraz pochodne s funkcji cyklometrycznych i hiperbolicznych. R Uwaga 16.3 Symbol caki nieoznaczonej skada sie ze znaku caki i ze znaku rzniczki d x. Znak rzniczki wskazuje, ktra ze zmiennych jest zmienna cakowania. Wniosek 16.3 Z xn+1 d x dx = + C poniewaz n+1 dx
n
xr d r =
xr +C ln x
Z Z
x dx = arcsin + C a a2 x2
x2
|x| > a
Uwaga 16.4 Caka z zera jest rwna staej Z 0dx = C Uwaga 16.5 Caka ze staej jest rwna zmiennej cakowania pomnozonej przez staa Z Z Z 1dx = x + C a d x = a d x = ax + C Przykad 16.1 Czy rwno sc Z jest prawdziwa? Rozwiazanie 16.1 Tak, poniewaz 0 1 2 x + C = x dla x R 2 264 1 x d x = x2 + C dla x R 2 (749)
(750)
x tan arcsin x = cos arcsin x = 1 x2 1 x2 1 x2 1 tan arccos x = cos arctan x = x 1 + x2 tan arccot x = 1 x x cos arccot x = 1 + x2 x cot arccos x = 1 x2
jest prawdziwa?
1 d x = ln x + C dla x > 0 x
(751)
1 (753) d x = ln(x) + C dla x < 0 x 1 1 (1) = . Rwnoci (751) i (753) s jest prawdziwa, gdyz dla x < 0 mamy [ln(x)]0 = x x zapisujemy Z 1 (754) d x = ln |x| + C dla x 6= 0 x 265
MATEMATYKA
przy czym C oznacza dowolna staa z przedziau (0; ) oraz dowolna staa z przedziau (; 0).
16.2
Cakowanie
Wyznaczanie funkcji pierwotnej nazywamy cakowaniem. Jest to proces odwrotny do rzniczkowania, lecz znacznie trudniejszy. Na przykad, dla pewnych, nawet do prostych sc funkcji ex 1 sin x cos x 1 2 2 ex ex (755) x ln x x x 1 + x3 nie umiemy funkcji pierwotnej wyrazi przy pomocy sko czenie wielu znanych funkcji elemenc n tarnych. O takich funkcjach mwimy, ze sa to funkcje niecakowalne elementarnie, a ich caki nazywamy cakami nieelementarnymi. Najprostsza metoda wyznaczania caek nieelementarnych polega na cakowaniu kolejnych wyrazw niesko czonych szeregw potegon 2 wych, ktre sa przyblizona postacia funkcji podcakowych. Na przykad, funkcje ex mozna rozwina w szereg potegowy c ex = 1 + x2 +
2
1 4 1 6 1 8 1 10 1 12 x + x + x + x + x + O x13 2! 3! 4! 5! 6!
(756)
16.3
16.3.1
Podstawa naszych rozwaza jest rwnowazno n sc Z d F (x) = f (x) dla x E f (x) d x = F (x) + C dla x E dx
(757)
d Zazmy, ze F (x) = f (x) dla x E. Wwczas obie strony tej rwno sa prawdziwe. sci dx Jezeli w miejsce F (x) wstawimy funkcje f (x), to otrzymamy tozsamo sc Z d f (x) d x = f (x) dla x E (758) dx Jezeli za w (757) wstawimy funkcje F (x), to otrzymamy tozsamo s sc Z d F (x) d x = F (x) + C dla x E dx
(759)
Mwimy, ze cakowanie jest dziaaniem odwrotnym do rzniczkowania, a rzniczko wanie jest dziaaniem odwrotnym do cakowania. Caka sumy lub rznicy jest rwna sumie lub rznicy caek. Twierdzenie 16.4 Jezeli funkcje f (x) i g(x) sa ciage na przedziale E, to Z Z Z [f (x) g(x)] d x = f (x) d x g(x) d x 266
(760)
MATEMATYKA
Dowd 16.3 Wystarczy wykaza, ze pochodna prawej strony jest funkcja podcakowa po lewej c stronie. Z Z Z Z d d d f (x) d x g(x) d x = f (x) g(x) (761) f (x) d x g(x) d x = dx dx dx Stae wspczynniki mozna wyniec przed znak caki. s Twierdzenie 16.5 Jezeli funkcja f (x) jest ciaga na przedziale E, a staa k jest rzna od zera, to Z Z kf (x) d x = k f (x) d x dla x E (762) Uwaga 16.6 Dla k = 0 rwno (762) nie jest speniona, gdyz lewa strona jest staa dowolna, sc a prawa strona jest zerem. Uwaga 16.7 Jezeli przy wzorze na cake nieoznaczona nie podano przedziau, to nalezy rozu mie, ze wzr ten jest prawdziwy w kazdym przedziale otwartym, w ktrym funkcja podcakowa c jest ciaga. Przykad 16.3 Oblicz cake nieoznaczona I1 = Z x+1 dx x (763)
Rozwiazanie 16.3 Przeksztacimy wyrazenie podcakowe Z Z 1 x+1 1+ dx = dx x x a nastepnie wyznaczymy wartoci caek s Z Z 1 I1 = d x + d x = x + ln |x| + C x Przykad 16.4 (Wyaczanie wspczynnika staego przed znak caki) Oblicz caki Z I1 = (ax + b) d x Z I2 = ea+x d x Z Mm I3 = k 2 d x x Rozwiazanie 16.4 R R R a I1 = (ax + b) d x = a x d x + b d x = x2 + bx + C 2 R R R I2 = ea+x d x = ea ex d x = ea ex d x = ea ex + C = ea+x + C R Mm R 1 kMm x1 I3 = k 2 d x = kMm +C =C d x = kMm 2 x x 1 x 267
(764)
(765)
MATEMATYKA
16.4
Na wstepie przypomnimy sobie wzr na wyznaczanie pochodnej iloczynu dwch funkcji u(x) i v(x) i obustronnie scakujemy go: Z (u v)0 Z u0 v + u v 0 = Z
(u v)0 d x = u0 v d x + u v0 d x Z Z 0 u v = u v d x + u v0 d x
(769)
Nastepnie podamy twierdzenie.: Twierdzenie 16.6 Jezeli funkcje u, v sa klasy C 1 na przedziale E, to59 Z Z 0 u(x)v (x) d x = u(x)v(x) u0 (x)v(x) d x Jest to wzr na cakowanie przez cze Mozna go zapisa krcej c sci. Z Z uv0 d x = uv u0 v d x lub jeszcze krcej Z u d v = uv Z vdu
(770)
(771)
(772)
R Uwaga 16.8 Jezeli jest znana caka f d x, to zeby zastosowa wzr na cakowanie przez c czeci, nalezy funkcje podcakowa f przedstawi w postaci iloczynu uv0 : c s Z Z f d x = uv 0 d x (773) Jest to mozliwe na wiele sposobw. Jednak nie kazdy prowadzi do pozadanego wyniku. W prezentowanych przykadach omwimy to zagadnienie. W dalszych rozwazaniach obliczenia pomocnicze bedziemy umieszcza miedzy nawiasami h()i. Po osiagnieciu pewnej wprawy c pominiemy je. Przykad 16.5 Obliczy caki c I1 = Rozwiazanie 16.5
0 f = u v = x cos x u=x * v 0 = cos x + Z Z R 0 du & v d x = x sin x sin x d x I1 = x cos x d x = d x u0 = 1 v = sin x R 0 u vdx
x cos x d x
I2 =
xex d x
(774)
(775)
59
Termin: funkcja klasy C 1 oznacza, ze funkcja jest ciaga i jej pierwsza pochodna jest rwniez ciaga.
268
MATEMATYKA
W tym przypadku mozemy rwniez zastosowa inne podstawienie c u = cos x v0 = x + * R Z Z du & v0 d x 1 2 1 dx I1 = x cos x d x = 0 x2 sin x d x = x cos x + u = sin x v = 1 x2 2 2 2 R 0 u vdx (777) ktre znacznie komplikuje (lub wrecz uniemozliwia) rozwiazanie. Oznacza to, ze za pochodna 0 v nie nalezy podstawia wyrazenia wielomianowego, poniewaz cakowanie zawsze podwyzsza o c 1 potege zmiennej x. R Przejdziemy do rozwiazania drugiej caki I2 = xex d x. Mamy wiec 0 x + * u=x v =e Z Z R 0 x d u & v d x = xex ex d x = (x 1)ex + C (778) I2 = xe d x = dx 0 x u =1 v=e Przykad 16.6 (Dwukrotne cakowanie przez czeci) s Obliczy cake c Z I1 = x2 ex d x Rozwiazanie 16.6 Obliczamy kolejno + * u = x2 0 x Z Z v =e 2 x 2 x & I1 = x e dx = = x e 2 xex d x = u0 = 2x v = ex + * u=x 0 x v =e & = x2 ex 2 [Przykad 16.5] = x2 ex 2 = 0 x u =1 v=e = x2 ex 2 [(x 1)ex + C1 ] + C2 = x2 ex 2xex + 2ex 2C1 + C2 = = (x2 2x + 2)ex + C 269
Jak nalezy czyta wyrazenie w nawiasie h()i? Otz, lewy grny element (u) nalezy pomnozy c c przez prawy dolny (v) (strzaka &), a nastepnie odja od tego iloczynu (u v) cake z iloczynu c R 0 elementw lewego i prawego dolnego u v d x - o odejmowaniu mwi zwrot strzaki pod wyrazeniem w nawiasie. Na grze lewej kolumny mamy funkcje u, ktra nalezy zrzniczkowa c d u ), natomiast na grze prawej kolumny znajduje sie pochodna v 0 , ktra nalezy (wyrazenie d x R 0 scakowa (wyrazenie v d x ). c Stad R R R u0 v d x R u v0 d x = u v x cos x d x = x sin x 1 sin x d x (776) I1 = R x cos x d x = x sin x + cos x + C
(779)
(780)
16. CAKA NIEOZNACZONA Przykad 16.7 (Trzykrotne cakowanie przez czeci) s Oblicz cake Z I1 = x3 ex d x
MATEMATYKA
(781)
Rozwiazanie 16.7 Podamy tu wynik, obliczenia moga by przeprowadzone z wykorzystaniem c poprzednich przykadw. Mamy Z (782) I1 = x3 ex d x = (x3 3x2 + 6x 6)ex + C Przykad 16.8 Obliczy caki c I1 = I3 = I5 = Z Z Z ln x d x I2 = Z Z Z xn ln x d x x ln2 x d x ln3 x d x (783)
1 ln x d x I4 = x ln x d x
2
I6 =
Rozwiazanie 16.8 Otrzymujemy kolejno 1. 0 * u = ln x v = 1 + Z Z 1 & x d x = x ln x x + C I1 = ln x d x = = x ln x x 0 1 v=x u = x (784) 2. Jezeli n 6= 1, to otrzymujemy I2 0 n v =x + * u = ln x Z & = xn ln x d x = = xn+1 0 1 u = v= x n+1 Z xn+1 1 xn+1 xn+1 xn+1 = ln x ln x +C dx = n+1 xn+1 n+1 (n + 1)2
(785)
n 6= 1
(786)
1 ln x d x = ln2 x + C1 x
1 1 1 1 ln x d x = ln2 x + C1 = ln2 x + C x 2 2 2
(787)
5.
6.
= x ln2 x 2 ln x + 2 + C 0 I6 = Z
(789)
(790)
(791)
Rozwiazanie 16.9 Cakujac dwukrotnie przez czeci dochodzimy do dwch rwnoci s s * u = ex 0 Z Z v = cos x + x x & I1 = e cos x d x = = e sin x ex sin x d x + C 0 (792) u0 = ex v = sin x 271
MATEMATYKA
+ * u = ex Z v0 = sin x x x & I2 = e sin x d x = = e cos x + ex cos x d x + C 00 u0 = ex v = cos x (793) Relacje te mozemy R uzna za ukad dwch rwna z dwiema niewiadomymi. Sa nimi I1 = c n R x e cos x d x i I2 = ex sin x d x. Po rozwiazaniu dochodzimy do I1 + I2 = ex sin x + C1 (794) I1 I2 = ex cos x + C2 Z Po rozwiazaniu dochodzimy do wynikw Z 1 I1 = ex cos x d x = ex (sin x + cos x) + C1 2 Z 1 I2 = ex sin x d x = ex (sin x cos x) + C2 2 gdzie stae C1 i C2 sa dowolne. Przykad 16.10 Obliczy cake c I= Rozwiazanie 16.10 I= Z Z
(795)
cos2 x d x
(796)
* u = cos x Z v 0 = cos x + 2 & cos x d x = = sin x cos x + sin2 x d x = u0 = sin x v = sin x Z Z 2 0 = sin x cos x + (1 cos x) d x = sin x cos x + x + C cos2 x d x 2I = sin x cos x + x + C
(797)
Otrzymalimy rwnanie z jedna niewiadoma. Jest nia poszukiwana caka I. A wiec s (798)
Stad I=
cos2 x d x = Z
(799)
Rozwiazanie 16.11 Korzystamy z rozwiazania otrzymanego w poprzednim przykadzie. Z Z 1 1 cos2 x d x = x (x + sin x cos x) + C = sin2 x d x = 2 = 1 (x sin x cos x) + C 2 272
cosh2 x d x
(800)
* u = cosh x v 0 = cosh x + & cosh2 x d x = = 0 u = sinh x v = sinh x Z = cosh x sinh x cosh2 x 1 d x = = x + cosh x sinh x + C
0
R cosh2 x d x na lewa strone otrzymujemy 2 cosh2 x d x = x+cosh x sinh x+ Z 1 (801) cosh2 x d x = (x + cosh x sinh x) + C 2
cosh2 x d x
16.5
O cakowaniu przez podstawienie mwi twierdzenie. Twierdzenie 16.7 Niech f (x) bedzie funkcja ciaga na przedziale E. Wwczas caka Z f (x) d x istnieje na przedziale E i na kazdym podprzedziale tego przedziau. Jezeli funkcja x = g(t) t T (803) s jest klasy C 1 na przedziale T i zbir G wartoci tej funkcji na przedziale T jest podprzedziaem przedziau E, to zachodzi rwno sc Z Z f (x) d x|x=g(t) = f [g(t)] g 0 (t) d t t T (804) Jezeli dodatkowo funkcja g(t) jest odwracalna na przedziale T i funkcja odwrotna jest t = (x) x G to zachodzi rwno sc Z Z (805)
(802)
f (x) d x =
xG
(806)
Uwaga 16.9 Cakowanie przez podstawienie odbywa sie wedug ponizszej procedury: 1. wybr podstawienia x = g(t), obliczenie rzniczki d x, 2. wykonanie podstawienia i obliczenie caki jako funkcji zmiennej t 273
MATEMATYKA
f (x) d x|x=g(t) =
(807)
3. powrt do zmiennej x przez podstawienie odwrotne t = (x) Z f (x) d x = (t) + C|t=(x) = F (x) + C (808)
W praktyce stosujemy zapis umowny (wzr na cakowanie przez podstawienie): + * x = g(t) Z Z d x = g 0 (t) = f [g(t)] g0 (t) d t = f (x) d x = dt d x = g 0 (t) d t (809) = (t) + C = h(t = (x))i = F (x) + C Przykad 16.13 Scakowa przez podstawienie funkcje e5x . c Rozwiazanie 16.13 Z + * 5x = t Z 5x = 1 et d t = dx = 1 e dx = 5 dt 5 dx = 1 dt 5 = e e + C = h(t = 5x)i = +C 5 5
t 5x
(810)
Przykad 16.14 Scakowa przez podstawienie funkcje xe5x . c Rozwiazanie 16.14 Z * 5x = t x = 1 t, d x = xe5x d x = 5 dt dx = 1 dt 5 + Z Z t t1 1 = e dt = tet d t = 5 5 25 1 (t 1)et + C = 25 (811)
1 5
Rozwiazanie 16.15 * x/a = t + Z Z Z 1 dx dt dx = q = = x = at = 2 x2 a a 1 t2 a>0 x = adt 1 (x/a)2 d = (patrz Tabela 19 dla a = 1) = = arcsin t + C = D x E x t= = arcsin + C a a 274
1 . a2 x2 a>0
(812)
MATEMATYKA Przykad 16.16 Scakowa przez podstawienie funkcje c Rozwiazanie 16.16 * |x| < 1 Z x = sin t 1 x2 d x = |t| < /2 d x = cos t d t
+ * t = arcsin x 1 = = (t + cos t sin t) + C = sin t = x 2 cos t = 1 x2 1 2 +C = arcsin x + x 1 x 2 Przykad 16.17 Scakowa przez podstawienie funkcje a2 x2 ; a > 0; |x| a. c Rozwiazanie 16.17 Z a2 x2 + * x =t Z p a 1 (x/a)2 d x = x = at = dx = a a>0 dx = adt Z = a2 1 t2 d t = ipoprzedni przykadh =
a 2 +C = arcsin t + t 1 t = 2 ! r D x 2 x E a2 x x = t= +C = 1 = arcsin + a 2 a a a
2
(814)
a2 x x 2 a x2 + C arcsin + 2 a 2
1 . 1+x2
(815)
> 0.
MATEMATYKA
(816)
x 1 2 Ale ln + a + x2 a a
> 1.
Rozwiazanie 16.20 Z Z Z sinh t sinh t d t x = cosh t dx = = = dt = sinh t d x = sinh t d t x2 1 x>1 t2 1 Przykad 16.21 Scakowa przez podstawienie funkcje c 21 +C = t + C = h(t = arcosh x)i = ln x + x
1 ;a x2 a2
(817)
> 0; x > a.
(818) D x E = ln z + z 2 1 + C 0 = z = = ln x + x2 a2 + C a Przykad 16.22 Scakowa przez podstawienie funkcje x2 + 1. c Rozwiazanie 16.22 61 Z p Z x = sinh t = x2 + 1 d x = 1 + sinh2 t cosh t d t = x = cosh t d t d Z = cosh2 t d t = iPrzyk. 16.12, str. 273h =
q 2 2 x 2 2 a2 + C 0 = ln x + ln z + z 1 + C 0 = ln x+ x a + C 0 = ln x + x2 a2 ln a + C 0 = a a a ln x + x2 a2 + C; C = C 0 ln a 61 Je t = arsinh x, to x = sinh t oraz 1 + x2 = 1 + sinh2 t = cosh2 t. Stad mamy cosh t = 1 + x2 . Ponadto, sli sinh (arsinh x) = x. Zatem cosh t sinh t = x 1 + x2 .
60
(819) 1 = (cosh t sinh t + t) + C = h(t = arsinh x)i = 2 1h i 1 2 + arsinh x = 2 + ln x + 2+1 x 1+x x 1+x x +C = 2 2
276
Rozwiazanie 16.23 Z Z x = az 2 2 + x2 x = a 1 + z 2 d z = a2 iPrzykad 16.22h = =a d dx = adz i D a2 h x E = z 1 + z 2 + ln z + z 2 + 1 + C = z = = 2 a (820) !# " r r x 2 x 2 a2 x x = = + 1+ 1+ + ln 2 a a a a a2 x 2 x 1 2 2 + ln 2 = = a +x a +x + 2 a2 a a i 1h 2 2 + a2 ln x + 2 + x2 x a +x + C0 a = 2 Przykad 16.24 Oblicz cake nieoznaczona Z ab a+b I2 = 2 cos x cos xdx 2 2
(821)
Rozwiazanie 16.24 Wykorzystujac znana tozsamo trygonometryczna: sc 2 cos otrzymujemy I2 = Z a+b ab 2 cos x cos xdx = 2 2 a 6= 0, Z (cos ax + cos bx) d x = (823) b 6= 0 a+b ab x cos x = cos ax + cos bx 2 2 (822)
sin ax sin bx + +C a b
16.6
Nalezy zapamieta nastepujace reguy: c Regua 16.1 Jezeli w funkcji podcakowej licznik jest pochodna mianownika, to funkcja pier wotna jest logarytm naturalny z moduu mianownika: Z y 0 (x) dx = y(x) Z Z d y(x) = ln |y(x)| + C y(x) x dx x2 + r2 277
(824)
(825)
MATEMATYKA
x 1 x= 2 + r2 d x 2
2x 1 2 2 d x = ln x + r + C x2 + r2 2 Z cot x d x
(826)
(827)
(828)
Regua 16.2 Jezeli funkcja podcakowa ma posta c f (x) = y 0 (x)ey(x) to funkcja pierwotna jest F (x) = ey(x) + C Przykad 16.27 Obliczy cake c I= Z (830) (829)
xex d x
(831)
(832)
(833)
Rozwiazanie 16.28 Z Z y = sin x sin x = ey d y = ey + C = esin x + C cos xe dx = y = cos x d x d Regua 16.3 Jezeli funkcja podcakowa ma posta c f (x) = y 0 (x) [y(x)]p to funkcja pierwotna jest F (x) = Przykad 16.29 Obliczy cake c I= Z y p+1 +C p+1 xdx 1 x2 278
(834)
(835)
(836)
(837)
MATEMATYKA
(838)
(839)
(840)
(841)
Rozwiazanie 16.31 Z Z Z 2x + 2 1 2x + 3 x = x+ dx = 2 + 2x + 2 d 2 + 2x + 2 d x x (x + 1)2 + 1 Z 2 1 t=x+1 = = ln x + 2x + 2 + dx = (x + 1)2 + 1 dt = dx Z 2 dt x + 2x + 2 + = ln = (842) 1 + t2 = ln x2 + 2x + 2 + iTabela 19h = = ln x2 + 2x + 2 + arctan t + C = = ln x2 + 2x + 2 + arctan(x + 1) + C I= Z dx 2 1 + (ax + b) a6=0 (843)
(844)
MATEMATYKA
(845)
8 Z 2x 2 + 14 3 3 dx = 3 dx = x2 2x + 2 2 x2 2x + 2 Z Z 2x 2 3 dx = = dx + 7 2 x2 2x + 2 (x 1)2 + 1 Z 2x + 3 2 ln x 2x + 2 + 2 t=x1 dt = dx +7 Z t2 dt = +1
(846)
= = =
3 2 ln x 2x + 2 + 7 arctan t + C = 2
Rozwiazanie 16.34 Z
1 dx = 2 2 + r2 (ax + b) r
1+ Z
ax + b 1 dx arctan +C 2 = ar r ax + b r
(848)
ex dx ex + k
(849)
(850)
(851)
(852)
tanh x d x
(853)
Rozwiazanie 16.37 Z Z sinh x tanh x d x = d x = ln |cosh x| + C = ln cosh x + C cosh x Przykad 16.38 Obliczy cake c I= Rozwiazanie 16.38 Z
(854)
arctan x d x
(855)
0 v = 1 + * u = arctan x Z Z R du x dx & v0 d x = x arctan x arctan x d x = dx = 1 + x2 1 0 u = v=x 1 + x2 (856) 1 = x arctan x ln(1 + x2 ) + C = x arctan x ln 1 + x2 + C 2 Przykad 16.39 Obliczy cake c I= Rozwiazanie 16.39 0 v =1 * u = arcsin x + R 0 Z Z du dx & v dx = x arcsin x x arcsin x d x = dx = 1 x2 u0 = 1 v=x 1 x2 (858) = x arcsin x + 1 x2 + C Z
arcsin x d x
(857)
16.7
16.7.1
Na poczatku zdeniujemy funkcje wymierna. Denicja 16.2 (Funkcji wymiernej) Funkcja wymierna nazywamy iloraz dwch wielomianw, przy czym zakadamy, ze wielo mian bedacy dzielnikiem nie jest wielomianem zerowym. 281
16. CAKA NIEOZNACZONA Oznacza to, ze funkcje wymierna mozna przedstawi w postaci uamka c R(x) = P (x) Q(x)
MATEMATYKA
(859)
gdzie: P (x), Q(x) wielomiany niezerowe. Wielomian Q(x) jest wielomianem co najmniej pierwszego stopnia. Jezeli wielomiany te maja wsplny podzielnik, to funkcje wymierna 62 R(x) bedziemy sprowadza do postaci c R(x) = p(x)(x ) p(x) P (x) = = Q(x) q(x)(x ) q(x) (860)
Jest to tzw. metoda usuwania osobliwo pozornych. Po tej operacji wyrazenia p(x), q(x) sci sa wzajemnie pierwsze: nie maja juz wsplnego podzielnika rznego od staej. Wyrazenie x2 1 x3 + 1 ma osobliwoc w punkcie x = 1. Natomiast uamek s (x 1)(x + 1) x1 = 2 2 x + 1) (x + 1)(x x x+1 juz jej nie ma. Jezeli licznik P (x) jest stopnia rwnego lub wyzszego niz mianownik, to wykonujac dzielenie otrzymujemy P (x) S(x) R(x) = = W (x) + (861) Q(x) Q(x) gdzie: W (x) jest pewnym wielomianem, a S(x) jest wielomianem stopnia nizszego niz Q(x). Przykad 16.40 Sprowadzi uamek niewaciwy c s x3 + x + 1 x2 + 1 do postaci (861). Rozwiazanie 16.40 Wykonujemy dzielenie P (x) : Q(x) = (x3 + x + 1) : (x2 + 1) = x = W (x) x3 + x 1 = S(x) Stad x3 + x + 1 1 =x+ 2 x2 + 1 x +1
282
16.7.2
1. x2 a2 = (x a)(x + a) 2. x2 + a2 suma kwadratw nierozkadalna, jezeli a 6= 0 3. x3 a3 = (x a)(x2 + ax + a2 ) 4. x3 + a3 = (x + a)(x2 ax + a2 ) 5. x4 a4 = (x2 a2 )(x2 + a2 ) 6. x4 + a4 = x4 + 2a2 x2 + a4 2a2 x2 = (x2 + a2 )2 2a2 x2 = = x2 2ax + a2 x2 + 2ax + a2 7. x6 a6 = (x3 a3 )(x3 + a3 ) i patrz punkty 3 i 4 h 8. x6 + a6 = (x2 + a2 )(x4 a2 x2 + a4 ) 9. x8 a8 = (x4 a4 )(x4 + a4 ) 10. x8 + a8 = x4 2a2 x2 + a4 x4 + 2a2 x2 + a4 Procedure te omawia twierdzenie: Twierdzenie 16.8 Jezeli licznik funkcji wymiernej R(x) = mianownik, to funkcje te mozna przedstawi w postaci c R(x) =
P (x) Q(x)
16.7.3
(862)
MATEMATYKA
W rozkadzie tym A, B, C, . . . sa liczbami staymi - tzw. staymi rozkadu. Sa one w kazdym przypadku jednoznacznie okrelone i wyznacza sie je za pomoca metody wspczyns nikw nieoznaczonych. Rozkad taki nosi nazwe rozkadu funkcji wymiernej na uamki proste. Rozrzniamy dwa typy uamkw prostych. 1. typ I: mianownikiem jest czynnik liniowy w dowolnej potedze naturalnej; licznik jest staa A (863) (x )n 2. typ II: mianownikiem jest czynnik kwadratowy, nierozkadalny w zbiorze R, w dowolnej potedze naturalnej; licznik jest funkcja liniowa (x2 Gx + H , + px + g)n = p2 4q < 0 (864)
Przykad 16.42 Rozozy funkcje wymierna c x2 na uamki proste. Rozwiazanie 16.42 Poniewaz x2 5x + 6 = (x 2)(x 3), to x2 Stad 2x 1 = A(x 3) + B(x 2) Czyli 2x 1 = x(A + B) (3A + 2B) Oznacza to, ze 2=A+B Ostatecznie otrzymujemy A = 3 A wiec x2 3 5 2x 1 = + 5x + 6 x 2 x 3 3x2 + 3x + 12 x(x 1)(x + 2) na uamki proste. 284 (866) B=5 1 = (3A + 2B) 2x 1 A B A(x 3) + B(x 2) = + = 5x + 6 x2 x3 (x 2)(x 3) 2x 1 5x + 6 (865)
MATEMATYKA
Rozwiazanie 16.43 Zastosujemy tu inna metode, ktra moze by stosowana, gdy mianownik c ma tylko pierwiastki rzeczywiste jednokrotne. Przyjmijmy 3x2 + 3x + 12 A B C = + + x(x 1)(x + 2) x1 x+2 x Stad 3x2 + 3x + 12 Ax(x + 2) + Bx(x 1) + C(x 1)(x + 2) = x(x 1)(x + 2) x(x 1)(x + 2) 3x2 + 3x + 12 = Ax(x + 2) + Bx(x 1) + C(x 1)(x + 2) Podstawiajac za x pierwiastki mianownika, czyli x = 0, 12 = 2C Zatem A=6 Ostatecznie B=3 C = 6 (868) 18 = 3A 1, 2 otrzymujemy 18 = 6B
Czyli
P () ( )( )
Przykad 16.44 Rozozy funkcje wymierna c 3x2 + x + 2 (x + 1)(x 1)2 na uamki proste. Rozwiazanie 16.44 Niech 3x2 + x + 2 B A C + = + (x + 1)(x 1)2 x + 1 (x 1)2 x 1 Stad 3x2 + x + 2 = A(x 1)2 + B(x + 1) + C(x 1)(x + 1) Czyli 3x2 + x + 2 = x2 (A + C) + x(2A + B) + (A + B C) A wiec A+C =3 Zatem A=1 B=3 285 C=2 2A + B = 1 A+BC =2 (871) (870)
MATEMATYKA
Wspczynniki A, B, C mozemy wyznaczy w inny sposb. Przyjmujac za x pierwiastki c mianownika, czyli x = 1, +1 otrzymujemy 4 = 4A Wiec A=1 B=3 W celu wyznaczenia wspczynnika C zrzniczkujemy obustronnie wyrazenie (871) 6x + 1 = 2A(x 1) + B + C 2x Podstawiajac x = 1 dochodzimy do 7 = B + 2C skad C=2 6 = 2B
Z metody tej mozemy korzysta w przypadku, gdy mianownik funkcji wymiernej posiada pierc wiastki rzeczywiste wielokrotne. Ostatecznie mamy 3x2 + x + 2 3 1 2 + = + 2 2 (x + 1)(x 1) x + 1 (x 1) x1 Przykad 16.45 Rozozy funkcje wymierna c x4 + 1 x2 (x 1)(x + 1)2 na uamki proste. Rozwiazanie 16.45 Poniewaz stopie wielomianu licznika jest mniejszy od stopnia wielomian nu mianownika, to mozemy przyja, ze c x4 + 1 A B C E D = + 2+ + + 2 (x 1)(x + 1)2 2 x x x x 1 (x + 1) x+1 Wiec x4 + 1 = Ax(x 1)(x + 1)2 + B(x 1)(x + 1)2 + Cx2 (x + 1)2 + Podstawiajac kolejno: x = 0, +Dx (x 1) + Ex (x 1)(x + 1) 1, 1 otrzymujemy x L x=0 1 x=1 2 x = 1 2 Stad mamy B = 1 Podstawimy te wartoci do (874) s 1 x4 + 1 = Ax(x 1)(x + 1)2 (x 1)(x + 1)2 + x2 (x + 1)2 + 2 x (x 1) + Ex (x 1)(x + 1) 286
2 2 2 2
(872)
(873)
(874)
= P = B = 4C = 2D D = 1
C=
1 2
(875)
4x3 = A [(x + 1) (4x2 x 1)] (x + 1) (3x 1) + x (x + 1) (2x + 1) + x (3x 2) + E [2x (2x2 1)] Przyjmujac x = 0 i x = 1 otrzymujemy x L = P x=0 0 = A + 1 x = 1 4 = 5 2E Stad A=1 Czyli 1 1 1 1 1 x4 + 1 = 2+ 2 (x 1)(x + 1)2 2 x x x 2(x 1) (x + 1) 2(x + 1) Przykad 16.46 Rozozy funkcje wymierna c x2 + 2x 1 (x 1)(x2 + 1) na uamki proste. Rozwiazanie 16.46 Niech x2 + 2x 1 A Bx + C = + 2 2 + 1) (x 1)(x x1 x +1 Zatem x2 + 2x 1 = A(x2 + 1) + (Bx + C)(x 1) Podstawiajac x = 1 otrzymujemy 2 = 2A czyli A=1 (877) (876) E= 1 2
Wykonujac mnozenia i przyrwnujac odpowiednie wspczynniki dochodzimy do relacji x2 + 2x 1 = x2 (A + B) + x(C B) + (A C) Skad 1=A+B A wiec B=0 Czyli 1 2 x2 + 2x 1 = + 2 2 + 1) (x 1)(x x1 x +1 287 (878) C=2 2=C B 1 = A C
16. CAKA NIEOZNACZONA Przykad 16.47 Rozozy funkcje wymierna c 3x2 + 1 (x + 1)(x2 + 1)2 na uamki proste. Rozwiazanie 16.47 Niech 3x2 + 1 A Dx + E Bx + C = + 2 + 2 (x + 1)(x2 + 1)2 x + 1 (x + 1)2 x +1 Zatem
MATEMATYKA
(879)
3x2 + 1 = A(x2 + 1)2 + (Bx + C)(x + 1) + (Dx + E)(x + 1)(x2 + 1) Stad 3x2 + 1 = x4 (A + D) + x3 (D + E) + x2 (2A + B + D + E) +x(B + C + D + E) + (A + C + E) (880)
Zauwazmy, ze po prawej stronie (880) pojawiaja sie niewiadome w potedze wyzszej niz po lewej. 2 2 4 3 2 Rwnanie 3x + 1 mozemy, oczywicie, zapisa 3x + 1 = 0 x + 0 x + 3x + 0 x + 1. W s c efekcie dochodzimy do ukadu rwna n 0 0 3 0 1 0 = A +D = A +0B +0C +D +0E 0 = D +E = 0A +0B +0C +D +E +D +E = 2A +B +0C +D +E lub 3 = 2A +B 0 = B +C +D +E = 0A +B +C +D +E 1 = A +C +E = A +0B +C +0D +E
(881)
Pierwiastkiem mianownika jest x = 1. Wykorzystamy te warto do wyznaczenia jednej z sc niewiadomych. Mamy wiec x L = P x = 1 4 = 4A Stad mamy A=1 Nastepnie wstawiamy te warto do (881) i otrzymujemy: sc D = 1 Ostatecznie E=1 B=1 C = 1 (882)
16.7.4
Caki uamkw prostych typu I maja nastepujaca posta oglna c Z A d x = A ln |x a| + C xa Z A A + C n = 2, 3, . . . x= n d (x a) (n 1)(x a)n1 288
(883)
MATEMATYKA
Wniosek 16.6 Najczeciej wystepujace postacie uamkw typu I: s Z A d x = A ln |x + 1| + C x+1 Z A A +C x= 2 d (x + 1) x+1 Z A A +C x= 3 d (x + 1) 2(x + 1)2 Z A A +C x= 4 d (x + 1) 3(x + 1)3 16.7.5 Cakowanie uamkw prostych typu II
(884)
(885)
1. Gdy n = 1 podstawiajac x + p/2 = s sprowadzamy mianownik do postaci s2 + r2 , gdzie r2 = /4. Jednocze snie licznik przybiera posta Gx + K, gdzie K jest pewna staa. c Zapisujemy to kolejno Z Z Z Z Gx + H Gx + K sds ds +K = x= s=G 2 + px + q)n d 2 + r2 d 2 + r2 2 + r2 (x s s s = = K s G ln(s2 + r2 ) + arctan + C = 2 r r (886)
2K 2x + p G arctan p +C ln(x2 + px + q) + p 2 2 4q p 4q p2
(887)
Ostatnia cake obliczamy wedug nastepujacych wzorw redukcyjnych Z s 1 1 s ds + 3 arctan + C 2 = 2 s2 + r 2 2r 2r r (s2 + r2 ) Z s 1 2n 3 1 ds = + 2 + r 2 )n 2 (s2 + r 2 )n1 (s 2n 2 r 2n 2 r2 289 Z ds 2 + r 2 )n1 (s
(888)
16. CAKA NIEOZNACZONA Przykad 16.48 Wyznaczy cake funkcji wymiernej c Z 4x + 3 dx x2 + 2x + 2 Rozwiazanie 16.48 Z 4x + 3 dx = + 2x + 2 Z Z
MATEMATYKA
(889)
x2
* x + 1 = s + Z 4x + 3 4s 1 x = dx = ds = ds = 2+1d (x + 1) s2 + 1 x=s1 2s ds s2 + 1 Z
= 2
= is = x + 1h = 2 ln(x2 + 2x + 2) arctan(x + 1) + C Przykad 16.49 Wyznaczy cake funkcji wymiernej c Z 5x + 3 I= dx (x2 2x + 5)2 Rozwiazanie 16.49 Wykonamy przeksztacenia mianownika x2 2x + 5 = (x 1)2 + 4 Nastepnie podstawimy x1=z x2 2x + 5 = (x 1)2 + 4 = z 2 + 4 Otrzymamy wiec 5x + 3 x= 2 2x + 5)2 d (x Przeksztacimy podcakowa funkcje wymierna Z Z czyli x = 1 + z dx = dz
5z + 8 dz (z 2 + 4)2
5z + 8 5z 8 = 2 + 2 2 + 4)2 2 (z (z + 4) (z + 4)2 Jej caki sa rwne I1 = Z 5z z= 2 + 4)2 d (z 5 1 +C 2 z2 + 4 I2 = 8 d z = iwzr redukcyjny (888)h = + 4)2 1 z 1 x1 = 8 + arctan +C = 2 4 z2 + 4 2 2 4 2 (z 2 z2 1 x1 z + arctan +C +4 2 2 290 Z z2 + 1 = t 2z d z = d t 5 = 2 Z 51 dt = +C = 2 t 2t
(x2
16.8
Uwaga 16.10 Symbol R(x, y) oznacza dowolna funkcje wymierna zmiennych x, y. Jezeli w funkcji R(x, y) podstawimy y = (x), gdzie jest funkcja niewymierna, to otrzymana w ten sposb funkcja R(x, (x)) moze by niecakowalna elementarnie. Istnieja dwa typy c funkcji niewymiernej , dla ktrych funkcja R(x, (x)) jest cakowalna elementarnie i jej caka sprowadza sie do caki funkcji wymiernej. 16.8.1 Pierwiastek dowolnego stopnia funkcji homogracznej ax + b px + q a b 6= 0 p q
R(x, y) d x y =
ax + b , px + q
mozna sprowadzi do caki funkcji wymiernej zmiennej y za pomoca podstawienia c s ax + b y= n px + q Przykad 16.50 Obliczy cake c Z 1 x r x+1 dx x
(892)
(893)
(894)
Rozwiazanie 16.50 Stosujemy podstawienie r y= Wynikaja z niego nastepujace relacje x= Mamy wiec Z y2 1 1
x+1 x 2y dy 1)2
dx =
(y 2
1 x
x+1 dx = x
16. CAKA NIEOZNACZONA Funkcje 1 y2 1 rozozymy na uamki proste y2 Stad 1 = A(x + 1) + B(x 1) Czyli A= Zatem 2 Ostatecznie Z 1 x r Z 1 y= 21d y Z 1 2 B= Z 1 2 A B A(y + 1) + B(y 1) 1 = + = 1 y1 y+1 (y 1)(y + 1)
MATEMATYKA
1 dy y1
y 1 x+1 d x = 2y ln y + 1 + C = x
y 1 1 d y = ln y + 1 + C y+1
16.8.2 Cake
(895)
R(x, y) d x y =
= b2 4ac 6= 0
(896)
mozemy przy pomocy jednego z trzech podstawie Eulera n ax2 + bx + c = x a t gdy a > 0 gdy c > 0 (897)
ax2 + bx + c = xt + c
sprowadzi do caki funkcji wymiernej zmiennej t. c Przykad 16.51 Obliczy cake c Z dx , x2 + k 292
k>0
(898)
MATEMATYKA
dx = oraz Z
2 Z Z t + k dt dt dx 2t2 2 + k + C = = ln |t| + C = ln x x = t2 + k t x2 + k 2t
(899)
1 dx x 1 x2
(900)
Rozwiazanie 16.52 Do obliczenia powyzszej caki zastosujemy drugie podstawienie Eulera 1 x2 1 stad t = y = 1 x2 = xt + 1 x 2 2 2 1 x = x t + 2xt + 1 x = xt2 + 2t x= 2t 2+1 t t2 1 dt (t2 + 1)2 Z t2 + 1 t2 + 1 t2 1 dt = 2t 1 t2 (t2 + 1)2 Z dt = t (901) x2 = x2 t2 + 2xt
stad y = xt + 1 =
1 t2 1 + t2
dx = 2 Z
1 d x = 2 x 1 x2
1 x2 1 +C = ln |t| + C = ln x Z dx x2 + 3x 2 293
(902)
MATEMATYKA
Rozwiazanie 16.53 W tym przypadku zastosujemy trzecie podstawienie Eulera r p 2x y = x2 + 3x 2 = (x 1)(x 2) = t(x 1) stad t = x1 (x 1)(x 2) = t2 (x 1)2 (x 2) = t2 (x 1) x= t2 + 2 t2 + 1 (t2 2t dt + 1)2 dx = 2 2 + 3x 2 x Z t2 + 1 t d t = 2 t (t2 + 1)2 Z dt = +1 (903) 2x +C x1
stad y = t(x 1) =
t 1 + t2
dx =
t2
Podamy denicje rzniczki dwumiennej. Denicja 16.3 (Rzniczki dwumiennej) Rzniczka dwumienna nazywamy wyrazenie xm (a + bxn )p d x (904)
gdzie: a, b sa liczbami rzeczywistymi, a m, n, p dowolnymi liczbami wymiernymi (dodatnimi lub ujemnymi). Twierdzenie 16.9 (Czebyszewa) Caka
moze by wyrazona za pomoca funkcji elementarnych tylko w trzech nastepujacych przypadkach: c 1. p jest liczba cakowita; wyrazenie (a + bxn )p rozwija sie wedug wzoru na dwumian k Newtona i funkcja podcakowa jest suma skadnikw cx ; 2. m+1 jest liczba cakowita; cake (905) sprowadza sie do caki funkcji wymiernej przez n podstawienie t = r a + bxn , gdzie r jest mianownikiem uamka p; m+1 + p jest liczba cakowita; cake (905) sprowadza sie do caki funkcji wymiernej n r n r a + bx przez podstawienie t = , gdzie r jest mianownikiem uamka p. xn 294
xm (a + bxn )p d x
(905)
3.
MATEMATYKA
Przykad 16.54 Sprowadzi do rzniczki dwumiennej funkcje podcakowa c Z p 3 1+ 4x dx x Rozwiazanie 16.54 Wykonamy dziaania na wykadnikach p 3 1/3 1+ 4x = x1/2 1 + x1/4 x
Przykad 16.55 Sprawdzi, czy caka c Z p 3 1+ 4x dx x moze by wyrazona za pomoca funkcji elementarnych. c Rozwiazanie 16.55 W tym przypadku mamy m= 1 2 n= 1 4 p= 1 3
m+1 =2 n
A wiec zachodzi przypadek 2 Twierdzenia 16.9 Czebyszewa. Przykad 16.56 Sprawdzi, czy caka c Z x3 dx 4 1 + x3
moze by wyrazona za pomoca funkcji elementarnych. c Rozwiazanie 16.56 Przeksztacimy wyrazenie podcakowe x3 3 3 1/4 d x = x (1 + x ) dx 4 3 1+x Otrzymujemy m=3 n=3 p= 1 4 m+1 4 = n 3 m+1 13 +p= n 12
16.9
Cake
mozna zawsze sprowadzi do caki funkcji wymiernej za pomoca podstawienia uniwersalnego, c w szczeglnych za przypadkach rwniez i prostszymi metodami. s Podstawienie uniwersalne ma posta c t = tan 295 x 2 (907)
MATEMATYKA
(908)
Uproszczone podstawienia stosowane w niektrych przypadkach: 1. 2. 3. Z R(sin x) cos x d x podstawienie t = sin x, R(cos x) sin x d x podstawienie t = cos x, sinn x d x. cos x d x = d t
2 Z Z 2t 1 + 1+t2 1+t2 1 1 t+2+ dt = 2 dt = 2t 2 t 1 + 1t2 1+t2 1+t tan2 x x 1 2 x 1 1 2 = t + t + ln |t| + C = + tan + ln tan + C 4 2 4 2 2 2
sin x d x = d t
Jezeli n jest nieparzyste (n = 2m + 1), to mamy Z Z Z 2m+1 2 m x d x = (1 cos x) sin x d x = (1 t2 )m d t sin Jezeli n jest parzyste (n = 2m), to m Z Z Z 1 1 2m sin x d x = (1 cos 2x) d x = m+1 (1 cos t)m d t 2 2 cosn x d x. Jezeli n jest nieparzyste (n = 2m + 1), to mamy Z Z Z 2m+1 2 m x d x = (1 sin x) cos x d x = (1 t2 )m d t cos gdzie t = sin x. Jezeli n jest parzyste (n = 2m), to mamy Z cos
2m
4.
xdx =
MATEMATYKA Z
16. CAKA NIEOZNACZONA sinn x cosm x d x sprowadza sie do przypadkw 1 lub 2, jezeli przynajmniej
5. Caki postaci
jedna z liczb m i n jest nieparzysta. Na przykad Z Z Z 2 2 2 5 2 2 sin x cos x d x = sin x 1 sin x cos x d x = t2 1 t2 d t
gdzie t = sin x. Jezeli m i n sa parzyste, to potegi moga by obnizone dwukrotnie, c podobnie jak w przypadkach 3 i 4. Wykorzystuje sie przy tym wzory sin x cos x = 1 sin 2x, sin2 x = 1cos 2x , cos2 x = 1+cos 2x . Na przykad 2 2 2 Z Z Z 2 1 4 2 2 sin x cos x d x = (sin x cos x) cos x d x = 8 sin2 2x(1 + cos 2x) d x = =
1 8
6.
sin 2x cos 2x d x +
1 16
(1 cos 4x) d x =
1 48
sin3 2x +
1 x 16
1 64
sin 4x + C
tann x d x. Z Z
Z 1 1 d x = tann2 x d x d tan x tan x tan x d x = 2x cos Z Z tann1 x n2 tan xdx = tann2 x d x n1 Z Z n itd. Iterujac powyzsza procedure sprowadzamy cake tan x d x do caki d x = x+C, Z jezeli n jest parzyste, albo do caki tan x d x = ln |cos x|+C, jezeli n jest nieparzyste.
n n2
7.
sin3 x d x
(909)
Rozwiazanie 16.57 Podstawiamy t = cos x. Stad sin x d x = d t. Nastepnie Z Z Z 1 sin3 x d x = (1 cos2 x) sin x d x = (1 t2 ) d t = t + t3 + C = 3 = cos x + Przykad 16.58 Obliczy cake c I= Z cos3 x d x 1 cos3 x + C 3 (910)
Rozwiazanie 16.58 Podstawiamy t = sin x. Stad cos x d x = d t. Nastepnie mamy Z Z Z 1 cos3 x d x = (1 sin2 x) cos x d x = (1 t2 ) d t = t t3 + C = 3 = sin x 1 3 sin x + C 3 297
MATEMATYKA
cos4 x d x
1+cos 2x 2
(911)
Z Z
1 + cos 2x 2
1 dx = 4
(1 + cos 2x) d x =
t = 2x dx = 1 dt 2
1 = 8
1 1 = t + 2 sin t + (t + sin t cos t) + C = 8 2 1 3 1 = t + 2 sin t + sin t cos t + C = 8 2 2 = = = 1 1 3 t + sin t + sin t cos t + C = 16 4 16 1 1 3 x + sin 2x + sin 2x cos 2x + C = 8 4 16 1 1 3 x + sin 2x + sin 4x + C 8 4 32 Z
sin4 x d x
1cos 2x . 2
(912)
Z Z
1 cos 2x 2
1 dx = 4
(1 cos 2x) d x =
t = 2x dx = 1 dt 2
1 = 8
1 1 = t 2 sin t + (t + sin t cos t) + C = 8 2 1 1 3 t 2 sin t + sin t cos t + C = = 8 2 2 = = = 1 1 3 t sin t + sin t cos t + C = 16 4 16 1 1 3 x sin 2x + sin 2x cos 2x + C = 8 4 16 1 1 3 x sin 2x + sin 4x + C 8 4 32 298
1 dx sin x
(913)
Rozwiazanie 16.61 Mamy Z Z Z Z sin x d(cos x) 1 dv = icos x = vh = = dx = dx = 2 sin x 1 cos2 x v2 1 sin x 1 v 1 + C = 1 ln cos x 1 + C = ln tan x + C = ln 2 v + 1 2 cos x + 1 2
299
MATEMATYKA
17
Caka oznaczona
Zazmy, ze funkcja f (x) jest ograniczona na przedziale < a; b >. Denicja 17.1 Caka oznaczona funkcji f (x) na przedziale < a; b > Z
b
y = f( x)
f (x) d x
(914)
S=
jest pewna liczba przyporzadkowana funkcji f (x) a i przedziaowi < a; b >. Liczba ta jest rznica wartoci funkcji pierwotnej F (x) w punktach b i s a, tzn. Z b Rysunek 111: Pole powierzchni pod krzywa f (x) d x = F (b) F (a) (915) y = f (x).
a
f ( x)dx
Zapisujemy to nastepujaco
f (x) d x = F (x)|b a Z
(916)
f (x) d x
nazywamy granicami tej caki bez wzgledu na to, czy a < b, czy a > b. Liczbe a nazywamy granica dolna, a liczbe b granica grna. Podzielimy przedzia < a; b > na n odcinkw (niekoniecznie rwnych) o dugociach x1 , s x2 , . . . , xn . Niech 1 , 2 , . . . , n oznaczaja dowolnie wybrane punkty, po jednym z kazdego odcinka. Utwrzmy sume
n X Sn = f ( 1 )x1 + f ( 2 )x2 + + f ( n )xn = f j xj j=1
(917)
Jej znaczenie geometryczne jest proste, gdy funkcja f (x) jest na przedziale < a; b > nieujemna. s W tym przypadku iloczyny f ( i )xi sa rwne polu prostokatw o podstawach xi i wysoko ciach f ( i ). Suma Sn przedstawia wiec aczne pole tych prostokatw, czyli w przyblizeniu pole obszaru ograniczonego osia 0x, krzywa f (x) oraz prostymi x = a i x = b. Zbir odcinkw x1 , x2 , . . . , xn nazywamy podziaem . Dugo najwiekszego odcinka sc i podziau oznaczymy || i nazywamy srednica podziau. Ciag podziaw ( n ) nazywamy ciagiem normalnym, jezeli
n
lim | n | = 0
(918)
a wiec, jezeli dugoc najwiekszego odcinka podziau n zdaza do zera, gdy n dazy do niesko s n czono sci. Dzielac przedzia < a; b > na dwa, trzy, cztery, pie itd. rwnych odcinkw otrzymujemy c ciag normalny podziaw. Kazdy z nich prowadzi do innego wyniku, przy czym: 300
MATEMATYKA
y 3 y 3
2.5
1.5
f (x ) = 3 1 + x 3 n=4
f ( 2 )
2.5
f (x ) = 1 + x n = 10
3
2.5
f (x ) = 3 1 + x 3 n=
1.5
1.5
0.5
1
0 0.5
3
1.5 2 2.5 x 3
0.5
0.5
x2
1
Regua 17.1 Jezeli funkcja f (x) ma te wasno, ze przy kazdym ciagu normalnym podziaw sc ( n ) ciag sum (Sn ) jest zbiezny, to mwimy, ze funkcja f (x) jest cakowalna w sensie Riemanna na przedziale < a; b > i ciagi sum (Sn ) zdazaja zawsze do tej samej granicy. Rb Granica ta jest warto caki oznaczonej a f (x) d x sc Z
b a n X f (x) d x = lim f j xj ||0 j=1
(919)
Twierdzenie 17.1 Jezeli funkcja f (x) jest cakowalna, to dla kazdego ciagu normalnego podziaw (n ) odpowiednie ciagi sum (Sn ) zdazaja do tej samej granicy.
17.1
Na wstepie podamy kilka twierdze przydatnych w dalszej analizie. n Twierdzenie 17.2 Funkcja ciaga na przedziale domknietym jest na tym przedziale cakowalna (w sensie Riemanna). Twierdzenie 17.3 Funkcja monotoniczna na przedziale domknietym jest na tym przedziale cakowalna (w sensie Riemanna). Twierdzenie 17.4 Funkcja nieograniczona na przedziale domknietym jest na tym przedziale niecakowalna (w sensie Riemanna). Twierdzenie 17.5 Jezeli funkcja f (x) jest cakowalna na przedziaach < a, b > i < b, c >, to jest cakowalna na przedziale < a, c > i zachodzi rwno sc Z c Z c Z b f (x) d x + f (x) d x = f (x) d x (920)
a b a
Na odwrt, jezeli funkcja f (x) jest cakowalna na przedziale < a, c > i jezeli a < b < c, to jest cakowalna na przedziaach < a, b > i < b, c > i zachodzi rwno (920). sc Twierdzenie 17.6 Jezeli k = const, to zachodzi rwno sc Z b k d x = k(b a)
a
(921)
301
MATEMATYKA
Jezeli f (x) jest funkcja cakowalna na przedziale < a, b > i k jest staa, to kf (x) jest funkcja cakowalna na przedziale < a, b > i zachodzi rwno sc Z
b
kf (x) d x = k
f (x) d x
(922)
Jezeli funkcje f (x) i g(x) sa cakowalne na przedziale < a, b >, to ich suma jest cakowalna na tym przedziale i zachodzi rwno sc Z
b
[f (x) + g(x)] d x =
f (x) d x +
g(x) d x
(923)
Twierdzenie 17.7 Jezeli dwie funkcje sa cakowalne na pewnym przedziale, to ich iloczyn jest cakowalny na tym przedziale. Twierdzenie 17.8 Jezeli f (x) jest funkcja cakowalna na przedziale < a, b >, to modu funkcji f (x) jest cakowalny na przedziale < a, b > i zachodzi nierwno sc Z b Z b f (x) d x |f (x)| d x (924)
a a
Denicja 17.2 Jezeli f (x) jest funkcja cakowalna na przedziale < a, b >, to liczbe 1 ba Z
b
f (x) d x
(925)
nazywamy rednia cakowa funkcji f (x) na przedziale < a, b >. s Twierdzenie 17.9 Jezeli funkcja f (x) jest ciaga na przedziale < a, b >, to wewnatrz tego przedziau istnieje punkt c, a < c < b, w ktrym warto funkcji f (x) jest rwna redniej sc s cakowej tej funkcji w tym przedziale 1 f (c) = ba Z
b
f (x) d x
(926)
Twierdzenie 17.10 Jezeli funkcja f (x) jest ciaga na przedziale < a, b >, to funkcja Z x F (x) = f (t) d t, x < a, b > (927)
a
jest funkcja pierwotna f (x) na przedziale < a, b >. Twierdzenie 17.11 Jezeli funkcja f (x) jest ciaga na przedziale < a, b >, a F (x) jest funkcja pierwotna funkcji f (x) na tym przedziale, to zachodzi rwno sc Z
b
(928)
MATEMATYKA
Twierdzenie 17.13 Jezeli f (x) jest funkcja nieparzysta, to Z a f (x) d x = 0 Twierdzenie 17.14 Jezeli f (x) > 0 dla a x b, to Z b f (x) d x > 0
a a
Rznice F (b) F (a) zapisujemy [F (x)]x=b lub F (x)|x=b , natomiast wzr (928) niekiedy x=a x=a zapisuje sie nastepujaco: Z x=b Z b f (x) d x = f (x) d x
a x=a
(929)
(930)
(931)
Twierdzenie 17.15 Jezeli funkcje f (x) i g (x) sa cakowalne w przedziale < a, b >, to 2 Z b Z b Z b 2 f (x)g (x) d x f (x) d x g 2 (x) d x (932)
a a a
Rozwiazanie 17.2 Obliczamy Z b b sgn(b)=sgn(a) b 1 x=b = ln d x = ln |x||x=a = ln |b| ln |a| = ln a a a x R3 1 Przykad 17.3 Wyznaczy warto caki 2 x2 1 d x. c sc
Rozwiazanie 17.1 Obliczamy x=b 2 2 Z x=b 2 Z b ka b2 a2 kx kb +C +C +C =k kx d x = = = kx d x 2 2 2 2 a x=a x=a Rb 1 Przykad 17.2 Wyznaczy warto caki a x d x. c sc
Rozwiazanie 17.3 Rozkadamy funkcje wymierna na uamki proste, a nastepnie wyznaczamy funkcje pierwotna i obliczamy warto caki oznaczonej sc " s r r r 3 #x=3 Z x 1 1 1 1 3 = ln x = ln ln = ln x + 1 21d x 2 3 2 R6 Przykad 17.4 Wyznaczy warto caki 0 1 + 4x d x. c sc
2 x=2
Rozwiazanie 17.4 Wyznaczamy cake nieoznaczona Z Z 1 1 1 1 + 4x = t 1 + 4x d x = = t d t = t3/2 = (1 + 4x)3/2 4dx = dt 4 6 6 a nastepnie obliczamy wartoci caki na obu granicach cakowania s 6 x=6 Z 1 125 1 124 3/2 1 + 4x d x = (1 + 4x) = = 6 6 6 6 x=0
0
303
MATEMATYKA
17.2
O zamianie zmiennej w cace oznaczonej mwi twierdzenie: Twierdzenie 17.16 Jezeli 1. funkcja f (x) jest ciaga na przedziale E, a E, b E, 2. funkcja g(x) jest klasy C 1 na przedziale T , T , T , 3. g() = a, g() = b oraz g(t) E dla kazdej wartoci t pomiedzy i , s to Z
b
f (x) d x =
f [g(t)]g0 (t) d t
(933)
Regua 17.2 Zamiane zmiennej w cace oznaczonej przeprowadzamy: 1. w funkcji podcakowej, podstawiajac x = g(t), 2. w rzniczce zmiennej cakowania, podstawiajac d x = g 0 (t) d t, 3. w granicach cakowania, zastepujac liczby a, b liczbami , . Regua 17.3 (Zapis umowny zamiany zmiennych w cace oznaczonej) Z
b
(934)
17.3
17.3.1
Przytoczymy twierdzenie: Twierdzenie 17.17 Jezeli funkcja f jest ciaga w < a, b > i dodatnia w (a, b), to obszar domkniety (G) rozciagajacy sie od wykresu funkcji f na przedziale < a, b > do osi 0x (patrz rys. 113) (G) = {(x, y) : a x b, 0 y f (x)} (935) ma pole G= Z
b
f (x) d x
(936)
Uwaga 17.1 Jezeli funkcja f (x) jest ciaga w < a, b > i ujemna w (a, b), to caka tej funkcji w < a, b > jest rwna polu odpowiedniego obszaru wzietemu ze znakiem minus.
304
MATEMATYKA
2 1.8 1.6 1.4 1.2 1 0.8 0.6 0.4 0.2 a
(G )
G
x
1
G
x
y = p (x)
P
1
P
G G
1 2
(G )
y = q(x)
0.4 0.6 0.8
Twierdzenie 17.18 Jezeli funkcje p, q sa ciage w < a, b > oraz p(x) < q(x) dla a < x < b, to obszar domkniety rozciagajacy sie miedzy wykresami tych funkcji na przedziale < a, b > (patrz rys. 114) (G) = {(x, y) : a x b, q(x) y p(x)} (937) ma pole G= Z
b
[p(x) q(x)] d x
x2 22
(938)
y2 12
Rozwiazanie 17.5 Cwiartka elipsy ograniczona jest prostymi x = 0, x = a, osia x i krzywa 2 dla 0 x 2 (patrz rys. 115). Biorac pod uwage Twierdzenie 17.17, y = 0.5 4 x otrzymujemy Z 2 Z 2 y(x) d x = 0.5 4 x2 d x (P ) = (939)
0 0
MATEMATYKA
Odp. Pole wiartki elipsy jest rwne (P ) = /2. Natomiast pole elipsy c 4 /2 = 2.
Z 2 Z 2r x 2 2 x = 0.5 2 (P ) = 0.5 4x d 1 dx = 2 0 0 + * x =t dla x = 0 t = 0 2 (940) = = x = 2t d x = 2 d t dla x = 2 t = 1 Z 1 2 x x 2 t = iPrzyk. 16.16, str. 275h = arcsin 2 = arcsin 1 = = 2 1t d 4x + 2 4 2 0 0
x2 22
+ y2 = 1 jest rwne 1
0.5
0.5
-2
-1
0 -0.5
-2
-1
-0.5
-1
-1
x2 a2
y2 b2
= 1.
Rozwiazanie q 17.6 Jest to przypadek oglny. Nalezy obliczy warto caki, dla ktrej y = c sc x 2 b a2 x2 = b 1 a . a (P ) = Z
a
y(x) d x = b
0
r a
0
a Z 1 x bx 2 ab ab ab 2 t = 2 = = ab arcsin + = 1t d a x 2 a 2 2 2 4 0 0
* x =t x 2 a 1 d x = x = at a dx = adt
dla x = 0 t = 0
dla x = a t = 1
+ =
(941)
Przykad 17.7 Obliczy pole prawej poowy c elipsy ograniczonej prostymi x = 0, x = a oraz b 2 x2 (patrz rys. 116). 4 x2 . rwnaniem y = a a 306
MATEMATYKA
0.5
0 -0.5
-1
Rozwiazanie 17.7 Wykorzystamy Twierdzenie 17.18. Krzywa p(x) wyraza sie rwnaniem b b p(x) = a a2 x2 . Podobnie q(x) = a a2 x2 . A wiec Z ar Z ar x 2 x 2 (P ) = b 1 1 (942) dx b dx = 0 a a 0 0 b 2 b Musimy jednak pamieta, ze y 2 (x) = a (a2 x2 ). Zatem y(x) = a a2 x2 . Dlatego w c dalszych obliczeniach skorzystamy z Uwagi 17.1. Mamy wiec: p(x) = b 2 a x2 a (943)
b 2 q(x) = a x2 a Stad (P ) = b Z
a 0
x 2 a
dx + b
a 0
x 2 a
dx =
ab 2
(944)
Przykad 17.8 Wyznaczy pole (G) ograniczone prostymi x = a i x = b, gdzie 0 a < b c oraz parabola y = 2px. Rozwiazanie 17.8 Podobnie jak w poprzednim przykadzie mamy tu p(x) = 2px q(x) = 2px Zatem (G) = Z
b
(945)
Przykad 17.9 Obliczy pole (P ) powierzchni ograniczonej prostymi x = 1, x = 2 oraz c 2 parabola y = 2x (patrz rys. 117) 307
Powyzsza cake obliczamy wykorzystujac Tabele 19 funkcji pierwotnych dla n = 1/2: b Z bp 4p 4 p 3/2 2px d x = 2px3/2 = 2p b a3/2 2 3 3 a a Odp. Pole (G) = 4 2p b3/2 a3/2 . 3
(946)
(947)
MATEMATYKA
6
y = 2x 2
2
0.2 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3
0.5
1.5
2.5
(948)
Przykad 17.10 Obliczy pole (P ) powierzchni ograniczonej prostymi x = 0, x = oraz c krzywa y = sin x (patrz rys. 117). Rozwiazanie 17.10 Obliczamy cake Z (P ) = sin x d x = cos x| = (1) + 1 = 2 0
0
(949)
Twierdzenie 17.19 Jezeli w ukadzie biegunowym jest dana krzywa r = r () < , > 2 (950) przy czym funkcja r () jest ciaga w < , > i dodatnia w (, ), to obszar domkniety (G) pokryty promieniami wodzacymi punktw tej krzywej (patrz rys. 118) ma pole Z 1 2 G= r d (951) 2 Twierdzenie 17.20 Jezeli krzywa r = r () < , > 2 jest dana rwnaniami parametrycznymi x = x (t) y = y (t) dla t < t , t > (952)
przy czym funkcje x (t) i y (t) i ich pochodne x (t) , y (t) sa ciage w przedziale < t , t >, a wzrostowi parametru t od t do t odpowiada wzrost kata od do , to obszar (G) pokryty promieniami wodzacymi punktw tej krzywej ma pole Z 1 t (xy y x) d t (953) G= 2 t 308
MATEMATYKA
r = r ( )
(G )
r
(G )
r
17.3.3
(patrz rys. 119), przy czym krzywa jest ciaga na < a, b > i dodatnia na (a, b). Niech (G) oznacza obszar domkniety rozciagajacy sie od krzywej (T ) do osi 0x (G) = {(x, y) : a x b, 0 y y(x)} (955)
Przez obrt w przestrzeni 0xyz krzywej (T ) dokoa osi 0x powstaje powierzchnia obrotowa (S) o osi 0x i tworzacej (T ). Jednocze snie przez obrt obszaru (G) powstaje brya obroto wa (V ) o osi 0x i obszarze tworzacym (G) (patrz rys. 119).
0y 0y (S) (V) a b b 0x 0z 0x
(T) (G) 0 a
(956)
309
17. CAKA OZNACZONA gdzie: y(x) rwnanie krzywej (T ). Twierdzenie 17.22 Powierzchnia obrotowa (S) o osi 0x i tworzacej (T ) = {(x, y) : a x b, y = y(x)}
MATEMATYKA
gdzie y(x) jest funkcja klasy C 1 na < a, b > i dodatnia na (a, b), ma pole dane wzorem S = 2 Z
b
p y(x) 1 + y 02 (x) d x
(957)
Przykad 17.11 Obliczy objeto nastepujacych bry: c sc a) stozka o wysokoci h i promieniu podstawy a; s b) kuli o promieniu a; c) elipsoidy obrotowej. Rozwiazanie 17.11 Bryy te powstaja przez obrt dookoa osi 0x krzywych opisywanych rwnaniami:
a)
y= Z
h
a x h (958)
V =
a 2 1 1 a2 3 h = ha2 x dx = h 3 h2 3
y = a 2 x2
b)
y=
a 2 1 3 4 V = a x2 d x = a2 x x = a3 3 a 3 a Z
a
a2 x2
(959)
310
MATEMATYKA
b a2 x2 a
y=
c)
a
b 2 a x2 a 2 Z a 2 2 b 4 b 4 2 V = a3 = ab2 a x dx = a 3 a 3 a
a
y=
(960)
A wiec:
(961)
Przykad 17.13 Obliczy pole powierzchni kuli o promieniu r. c Rozwiazanie 17.13 Mamy tu (patrz Przykad 17.11): y(x) = y 0 (x) = r2x 2 oraz x S = 2 Z
r
r2 x2
(r x r);
r2 x2
x2 1+ 2 d x = 2 r x2
r d x = 4r2
(962)
Odp. Pole powierzchni kuli wynosi S = 4r2 . 17.3.4 Dugoc uku krzywej s
Niech bedzie dana na paszczynie 0xy krzywa (L) o rwnaniu z y = y(x) x < a, b >
1jn
(963)
gdzie y(x) jest ciaga funkcja zmiennej x na przedziale < a, b >. Podzielmy przedzia < a, b > na elementy x1 , x2 , . . . , xn , przy czym = max xj i utwrzmy cieciwy krzywej (L) odpowiadajace tym elementom: l1 , l2 , . . . , ln , dla ktrych zachodzi relacja = max lj
1jn
oraz amana zozona z tych cieciw. O takiej amanej mwimy, ze jest wpisana w krzywa (L). Dugoc tej amanej jest suma dugoci cieciw s s
n X j=1
lj
311
MATEMATYKA
1 + [ f ' (x )]2 dx
L2 = x 2 + y 2 = = x 2 1 + f ' (x )2
y = f ' (x )x
x
Rysunek 120: Dugoc krzywej. s
Jezeli przy zwiekszaniu liczby n cieciw w taki sposb, aby dugo najduzszej z nich sc dazya do 0, dugoc amanej wpisanej w krzywa (L) ma sko czona granice s n L = lim Granice te nazywamy dugo a krzywej (L) sci Twierdzenie 17.23 Krzywa (L) o rwnaniu y = y(x) x < a, b > gdzie y(x) jest funkcja klasy C 1 na przedziale < a, b > ma dugo sc Z bp L= 1 + y 02 (x) d x
a 0 n X j=1
lj
(964)
(965)
Przykad 17.14 Obliczy dugo uku paraboli y = 1 x2 dla 0 x 1. c sc 2 p Rozwiazanie 17.14 Mamy y = 1 x2 , y 0 = x oraz 1 + y 02 (x) = 1 + x2 . Obliczamy 2 warto caki (patrz (819)) sc Z 1 1 1 L= 1 + x2 d x = x 1 + x2 + ln x + 1 + x2 = 2 0 0 (966) 1 2 + ln 1 + 2 = 2 312
MATEMATYKA Twierdzenie 17.24 Krzywa (L) dana rwnaniami klasy C 1 x = x (t) ma dugo sc y = y (t)
t < a, b >
(967)
Twierdzenie 17.25 Krzywa (L) dana w ukadzie biegunowym rwnaniami klasy C 1 r = r () ma dugo sc L= Z
Z bp L= x2 + y 2 d t
a
(968)
< , > r2 + dr d 2
(969)
(970)
Rozwiazemy kilka przykadw. Przykad 17.15 Obliczy dugo cykloidy opisanej c sc rwnaniami parametrycznymi x = a (t sin t) , y = a (1 cos t) dla 0 t 2, a > 0.
0 5 10 15 20 25
4 3 2 1 0
Rozwiazanie 17.15 Cykloida jest krzywa zakrelona s przez punkt znajdujacy sie na obwodzie okregu w czasie toczenia sie tego okregu wzduz prostej (patrz rys. 121 dla a = 2). Mamy63 x = a (1 cos t) y = a sin t x2 = a2 (1 cos t)2 y 2 = a2 sin2 t
x2 + y 2 = a2 1 2 cos t + cos2 t + sin2 t = t = 2a2 (1 cos t) = 4a2 sin2 2 Stad Zatem p t x2 + y 2 = 2a sin 2 Z 2 p Z 2 t 2 + y 2 t = 2a L= x d sin d t = 2a 4 = 8a 2 0 0
Przykad 17.16 Obliczy dugo spirali logarytmicznej r = cea dla , a > 0, c > c sc 0. Rozwiazanie 17.16 Mamy s 2 Z Z q Z p dr 2+ a )2 + (acea )2 = L = r (ce c2 (1 + a2 )ea d = d = d d Z c ea d = 1 + a2 ea ea = c 1 + a2 a
63 1cos t 2
= sin2
t 2
313
MATEMATYKA
0.25
0 -0.25 0
0.25 0.5 0.75
-0.25
-0.5
18
18.1
Denicja 18.1 Jezeli funkcja f (x) jest ograniczona i cakowalna na kazdym przedziale a x c h, h > 0 oraz na kazdym przedziale c + k x b, k > 0 i jezeli istnieja granice Z ch Z b (971) lim f (x) d x oraz lim f (x) d x + +
h0 a k0 c+k
to sume tych granic nazywamy caka niewaciwa funkcji f (x) na przedziale < a, b > i s oznaczamy symbolem b Z f (x) d x (972)
a
Uwaga 18.1 W punkcie x = c funkcja f (x) moze nie by okrelona; w powyzszej denicji c s uwzglednione sa funkcje, ktre w kazdym otoczeniu (c , c + ), > 0 sa nieograniczone. Dla funkcji f (x) ograniczonej i cakowalnej w caym przedziale a x b podana suma granic Rb rwna jest cace a f (x) d x rozumianej w zwykym sensie.
Uwaga 18.2 Jezeli ktra z granic (971) nie istnieje, to mwimy, ze caka niewaciwa s s jest rozbiezna. Jezeli punktem nieograniczono jest jeden z ko cw przedziau < a, b >, to przez cake sci n niewa a (972) rozumiemy odpowiednio sciw Z b Z bk lim f (x) d x albo lim f (x) d x + +
h0 a+h k0 a
nieciagoc lewostronna s
nieciago prawostronna sc
Jezeli funkcja f (x) jest nieograniczona na lewostronnym sasiedztwie punktu b i cakowalna na przedziale < a; b > dla kazdego (0; b a), to jej cake niewa a na przedziale sciw 314
f (x) d x = lim +
def 0
b Z a
f (x) d x
(973)
Analogicznie okrelamy na przedziale < a; b > cake niewaciwa funkcji f (x) nieograniczonej s s na prawostronnym sasiedztwie punktu a
b Z
f (x) d x = lim +
def 0
a+
b Z
f (x) d x
(974)
Cake niewa a funkcji nieograniczonej nazywamy takze caka niewa sciw sciwa drugiego rodzaju. Jezeli funkcja f (x) jest cakowalna na kazdym przedziale domknietym na 0x, to jej cake niewaciwa na przedziale (; ) okre s slamy nastepujaco
Z
f (x) d x =
def T1
lim
0 Z
f (x) d x + lim
T1
T2 +
T Z2 0
f (x) d x
(975)
Mwimy, ze caka niewaciwa (975) jest zbiezna (lub ze istnieje), gdy istnieja obie granice s niezaleznie jedna od drugiej i granice te sa wa sciwe. Caki niewa sciwe na przedziaach niesko czonych nazywamy cakami niewa n sciwymi pierwszego rodzaju.
18.2
Niech funkcja f (x) jest ciaga i nieujemna na przedziale a x b i niech lim f (x) = +. lim
b Z a
f (x) d x
to mwimy, ze pole obszaru nieograniczonego, ktrego brzegiem jest odcinek prostej x = a na przedziale 0 y f (a), odcinek osi 0x na przedziale a x b, cze krzywej y = f (x) sc na przedziale a x < b oraz fragment prostej x = b, lezacy ponad osia 0x, jest sko czone n (patrz rys. 123) i rwne cace (972). Jezeli funkcja f (x) jest ciaga na przedziale domknietym < a, b > z wyjatkiem wewnetrznego Rb punktu x = c i jezeli istnieje caka a |f (x)| d x, to caka ta wyraza sume pl obszarw okrelonych cakami s c b Z Z |f (x)| d x + |f (x)| d x (976)
a c
3 Z 0
dx x
315
MATEMATYKA
y 4 2 0 2 4
x a b
Rozwiazanie 18.1 Funkcja podcakowa jest nieciaga w punkcie x = 0. Przyjmujac > 0, obliczamy cake 3 Z d x 3 = 2 x =2 32 x Jezeli 0, to 2 0, a wiec
3 Z 0 3 Z
dx = lim x 0+
dx =2 3 x
Przykad 18.2 Obliczy pole obszaru, ktrego brzegiem jest odcinek osi odcietych od x = 0 c do x = 9, rzedne w tych punktach oraz krzywa 1 y= 3 x1 Rozwiazanie 18.2 Funkcja y(x) jest nieciaga w punkcie x = 1 (patrz rys. 123), czyli w wewnetrznym punkcie przedziau < 0; 9 >, ujemna dla x < 1 oraz dodatnia dla x > 1. Poszukiwane pole rwna sie cace
9 Z 0
dx = lim 3 0+ x1 Z
1 Z 0
dx + lim 3 x 1 0+
1+
9 Z
dx 3 x1
(977)
1 3 p 3 3 p dx 3 3 2 2 (x 1) = () = 3 2 2 2 x1 0 316
MATEMATYKA Gdy 0, to
3 2
p 3 2 0 i ()
1 Z 0
dx = lim 3 x 1 0+
1 Z 0
3 dx = 3 2 x1
1+
Gdy 0, to
3 2
3 2 0i
i9 3 hp 3 2 dx 3 3 = (x 1)2 =6 3 2 2 1+ x1
9 Z
lim +
1+
dx =6 3 x1
Ostatecznie
9 Z 0
3 x 15 = +6= d 3 x 1 2 2
1 Z 0
dx x x
Rozwiazanie 18.3 Funkcja podcakowa jest ciaga na przedziale < 0; 1 > z wyjatkiem jego lewego ko ca: x = 0. Obliczamy cake niewaciwa n s
1 Z 0
dx = lim x x 0+
1 Z
dx x x
2 dx = x x x
1 2 2 dx = lim = + = lim 2 + x x 0+ x 0+
A wiec dana caka jest rozbiezna. Przykad 18.4 Obliczy cake (patrz rysunek 124) c
+ Z 1
2 1 + 2 x x 317
dx
MATEMATYKA
R T 2 1 2 Rozwiazanie 18.4 Nalezy wyznaczy lim 1 x + x2 d x. W pierwszej kolejnoci obliczamy c s T cake nieoznaczona 2 Z Z 4 2 1 4 1 + + + dx = dx = x x2 x2 x3 x4 a nastepnie przechodzimy do caki oznaczonej 2 Z T 2 1 2 1 4 + 2 dx = 2 (4 2 1/3) x x T T 3T 3 1 Gdy T , pierwsze trzy wyrazy daza do zera i ostatecznie otrzymujemy
+ Z 1
2 1 + 2 x x
dx =
19 3
Przykad 18.5 Obliczy pole obszaru (patrz rysunek 125), ktrego brzegiem jest prosta y = 0 c i krzywa x y= 4 x +1 Rozwiazanie 18.5 Pole obszaru rwna sie P = Zauwazmy, ze
x x4 +1 + Z
x x4 +1
x x4 + 1 d x
x dx + x4 + 1
x dx x4 + 1
MATEMATYKA
Nastepnie przechodzimy do caek oznaczonych Z 0 Z 0 x x 1 0 x = lim x= lim [arctan (x2 )]T = 4+1d 4+1d T 2 T 4 x T x Z
+ 0
x x = lim 4+1d T x
T 0
x4
Ostatecznie
+ = P = 4 4 2
18.3
18.3.1
6 4 2
-4
-2
Poniewaz funkcja ex jest funkcja parzysta, 2 2 1 x x to e d x = 2 . Wynika z tego, ze e d x = . Pewna modykacja caki Eulera-Poissona Z x 2 2 et /2 d t (980) (x) = 2 0 R0 R nosi nazwe caki prawdopodobie stwa i jest ona stablicowana dla x < 0, 4 >. Wartoc n s (4) = 0.99994, a () = 1. Niekiedy cake prawdopodobie stwa nazywa sie funkcja bedu64 n Z x 2 2 erf(x) = et d t = x 2 x0 (981) 0 Natomiast rznice
Cake te nazywamy rwniez caka Laplacea lub caka Gaussa. W punkcie tym podamy jedynie jej warto, sc a metode obliczania (978) omwimy w rozdziale dotyczacym caek podwjnych. A wiec Z 1 2 ex d x = (979) 2 0
2
Z 2 2 1 erf(x) = et d t (982) x oznaczamy przez Erf(x) lub erfc(x) i nazywamy dopenieniem funkcji bedu do jednoci. s Suszna jest zatem relacja Z Z x Z 2 2 2 2 x2 t2 e dx = e dt + et d t = 1 (983) 0 0 x
64
319
MATEMATYKA
et d t
(984)
(985)
Jak pamietamy silnia n! liczby naturalnej n nazywamy iloczyn 1 2 3 n. Mozna n Q go rwniez zapisa przy pomocy symbolu c i. Przyjmujemy ponadto, ze 1! = 1 i 0! = 1.
i=1
Podstawowa wasno silni opisuje wyrazenie: n! = n(n 1)!. sc Powyzsza relacja dla duzych liczb naturalnych jest niewygodna w stosowaniu. Silnie wielkich liczb wyrazamy przy pomocy wzorw Stirlinga n n 1 1 + n! = 2n 1 + + (986) e 12n 288n2 oraz 1 ln n n + ln 2 (987) ln (n!) n + 2
Zaleta tych wzorw jest to, ze mozna oblicza nimi warto silni rwniez liczb niecakowic sci tych. Pojecie silni mozna wiec rozszerzy na dowolne liczby rzeczywiste x R i rwniez liczby c zespolone z C. Suzy do tego tak zwana funkcja gamma (x) zdeniowana nastepujaco: Z et tx1 d t caka Eulera dla x > 0 0 (988) (x) = n!nx1 lim dla dowolnych x n x(x + 1)(x + 2) (x + n 1) Do podstawowych wasno funkcji gamma (x) nalezy: sci 1. (x + 1) = x (x) 3. (x)(1 x) = sin x 1 = 2x1 (2x) 2. (n) = (n 1)! dla n naturalnych 4. (x) x + 2 2 1 1 4. = = 2 2 3 1 5. = = 2 2 2 6. Funkcja gamma nie ma miejsc zerowych
Ponadto: 1. (x) = (x + 1) 2. (0) = (1) = 1 3 1 = = 3. 2 2 2 18.3.3 Inne caki niewa sciwe 320
MATEMATYKA
18. CAKI NIEWASCIWE Jak pamietamy, caek pew nych funkcji (nawet prostych) nie da sie wyrazi przez znane c funkcje elementarne (patrz (755)). Naleza do nich caki funkcji ex sin x x
2
sin t dt t /2
ex 1 x ln x 1 0 0 1 + x3 -15 -10 -5 5 10 15 (989) -0.5 Warto caek oznaczonych sci x sin t wiekszoci takich funkcji sa s Si(x ) = dt -1 stablicowane. Niektre edytory t 0 tekstu maja wbudowane jadra -1.5 / 2 pakietw matematycznych, np. R R Maple lub MuPad , ktre Rysunek 127: Sinus i kosinus cakowy. automatycznie wyznaczaja warto sci caek oznaczonych funkcji nieelementanych w R1 2 sko czonych lub niesko czonych przedziaach cakowania. Na przykad 0 ex d x = 1.4627; n n R 2 x2 R 2 e d x = 16.453; 0 ex d x = . 0 sci: Ponizej przedstawiamy nazwy niektrych caek niewaciwych65 i wybrane ich warto s Z x Z Z 2 sin t sin t sin t Si(x) = sinus cakowy t= dt dt = 2 d t t t 2 0 0 0
cos t Ci (x ) = dt t
ex cos x x
Ei(x) =
et dt t
Li(x) =
ln x d x = = 0.5772 ex
staa Eulera
x 0
Ci(x) =
logarytm cakowy
sin (x ) d x =
cos (x ) d x =
65
1 2
1 3
+ +
1 n
ln n = 0.5772 = .
321
MATEMATYKA
19
19.1
O rwnaniu rzniczkowym mwi denicja: Denicja 19.1 (Rwnania rzniczkowego rzedu 1) Rwnanie F (x, y, y 0 ) = 0
(991)
w ktrym F jest dana funkcja trzech zmiennych, a y jest niewiadoma funkcja zmiennej x, nazywamy rwnaniem rzniczkowym rzedu 1 w postaci oglnej. Rwnanie to okrela s pewien zwiazek miedzy wartociami zmiennej x, niewiadomej funkcji y(x) i jej pochodnej y 0 (x). s Rozwiazaniem tego rwnania nazywamy kazda funkcje y rzniczkowalna w pewnym przedziale 0 i speniajaca w tym przedziale rwno F (x, y(x), y (x)) = 0. sc W szczeglnych przypadkach rwnanie (991) mozna sprowadzi do c y 0 = f (x, y(x)) (992)
zwanej postacia normalna rwnania rzniczkowego. W rwnaniu (992) f jest funkcja dwch zmiennych, a y niewiadoma funkcja zmiennej x. Rozwiazaniem tego rwnania nazywamy kazda funkcje y, ktra jest na pewnym przedziale rzniczkowalna i spenia rwno y 0 (x) = sc f (x, y(x)). Uwaga 19.1 Rwnanie rzniczkowe rzedu 2 F (x, y, y 0 , y 00 ) = 0 lub y 00 = f (x, y(x), y 0 (x)) i rwnanie rzniczkowe rzedu n, n N (993)
(994)
Przykady rwna rzniczkowych zwyczajnych: n 1. Rwnanie pierwszego rzedu dy +y+x=0 dx 2. Rwnanie drugiego rzedu d2 y d y + +y =x d x2 d x 19.1.1 Rozwiazanie szczeglne i rozwiazanie oglne 322 (996) (995)
MATEMATYKA
y 0 = f (x, y(x))
(997)
-3
-2
-1
0 -2 -4
Zazmy, ze funkcja f zmiennych x, y jest ciaga w pewnym obszarze D na paszczynie 0xy. z Dowolne rozwiazanie rwnania y = y(x) xE (998)
Rysunek 128: Krzywe cakowe rwnania y 0 = 2x. Denicja 19.2 Wykres caki rwnania rznicz
kowego nazywamy krzywa cakowa. Denicja 19.3 Rozwiazaniem oglnym rwnania (997) nazywamy wyrazenie y = (x, C) (999)
ktre zalezy w sposb istotny od parametru C i dla kazdej wartoci C nalezacej do pewnego s przedziau jest rozwiazaniem szczeglnym rwnania (997). Rozwiazanie oglne jest rodzina rozwiaza szczeglnych. n 19.1.2 Warunek poczatkowy y 0 = f (x, y(x)) (1000)
Niech bedzie dane rwnanie i pewien punkt (x0 , y0 ) D. Jezeli rozwiazanie szczeglne (998) przyjmuje dla x = x0 wartoc s y0 , tj. x0 E oraz y(x0 ) = y0 (1001) czyli krzywa cakowa (998) przechodzi przez punkt (x0 , y0 ), to mwimy, ze rozwiazanie (998) spenia warunek poczatkowy okre slony para liczb (x0 , y0 ) lub krcej, warunek poczat kowy (x0 , y0 ). Przykad 19.1 Rozwiaza rwnanie rzniczkowe c y 0 = 2x Rozwiazanie 19.1 Cakujac obustronnie powyzsze rwnanie wzgledem x Z Z y0 d x = 2 x d x otrzymujemy rozwiazanie oglne y = x2 + C x R C = const (1004) (1002)
(1003)
Podstawiajac za C dowolna liczbe, otrzymujemy pewne rozwiazanie szczeglne, ktrego wykresem jest parabola (patrz rysunek 128). 323
MATEMATYKA
Niech bedzie dany punkt (x0 , y0 ). Aby wyznaczy rozwiazanie szczeglne speniajace warunek c poczatkowy (x0 , y0 ), podstawimy w rozwiazaniu oglnym x = x0 , y = y0 . Otrzymujemy y0 = x2 + C, stad C = y0 x2 . Jest to ta warto staej, ktra odpowiada warunkowi poczatkowemu sc 0 0 (x0 , y0 ). Wstawiajac ja do rwnania oglnego, dostajemy y = x2 + y0 x2 0 xR (1005)
Jest to rozwiazanie szczeglne speniajace dany warunek poczatkowy. Jego wykres jest krzywa cakowa przechodzaca przez punkt (x0 , y0 ). Rozwiazemy nastepny przykad. Przykad 19.2 Dane jest rwnanie rzniczkowe y0 = 1 + y2 (1006)
-1 y 4 C=0 C=1 C=2
Rozwiazanie 19.2 Zazmy, ze istnieje rozwia zanie tego rwnania i ze jest to funkcja y = y(x), x E. Mamy wiec y0 =1 1 + y2 Z Z y0 dx = 1dx 1 + y2 Z dy = 1 + y2 Z
0 -2
-4
Stad
dx
Rozwiazanie powyzszej caki ma posta (patrz Tabela 20 dla a = 1) c arctan y = x C y = tan(x C) dla |x C| < /2 (1007)
(patrz rysunek 130). Jezeli znamy warunek poczatkowy (x0 , y0 ), to otrzymujemy C = x0 arctan y0 oraz y = tan(x x0 + arctan y0 ) |x x0 + arctan y0 | < /2
324
MATEMATYKA
19. RWNANIA RZNICZKOWE ZWYCZAJNE Rozwiazemy przykad. Przykad 19.3 Rozwiaza rwnanie rznicz c kowe y0 = y (1008)
0 1.25 2.5
10
Zauwazmy, ze y = Cex jest rozwiazaniem (1008) takze dla C = 0. Zatem rozwiazaniem oglnym rwnania (1008) jest funkcja y = Cex x R C staa dowolna Jezeli chcemy wyznaczy rozwiazanie szczeglne speniajace warunek poczatkowy (x0 , y0 ), c to nalezy w rozwiazaniu oglnym podstawi x = x0 , y = y0 . Otrzymamy wwczas y0 = Cex0 , c x0 czyli C = y0 e . Stad rozwiazanie szczeglne przyjmie posta c y = y0 exx0 xR
Rozwiazanie 19.3 Jednym z rozwiaza jest n funkcja staa y = 0 dla x R. Bedziemy poszukiwa rozwiazania niezerowego. c -5 Otrzymujemy y0 =1 y -10 Nastepnie cakujac obustronnie Z Z 0 Rysunek 130: Krzywe cakowe rwnania y0 = y. y dx = 1 dx y Z Z dy = dx y ln |y| = x + A A staa dowolna x+A A x =e e eA = B |y| = e x |y| = Be B staa dowolna y = Bex B = C x y = Ce C staa rzna od 0
0 -2.5 -1.25
19.2
Istnienie rozwiaza n Twierdzenie 19.1 Jezeli prawa strona rwnania rzniczkowego y 0 = f (x, y) (1009) jest funkcja ciaga w obszarze D, to przez kazdy punkt tego obszaru przechodzi co najmniej jedna krzywa cakowa tego rwnania. Jednoznacznoc rozwiaza s n Zakadamy, ze funkcja f (x, y) jest ciaga w obszarze D. Zakadamy, ze punkt (x0 , y0 ) nalezy do D, a U jest otoczeniem tego punktu zawartym w D. Powiedzenie, ze krzywa cakowa rwnania (1009) jest w punkcie (x0 , y0 ) lokalnie jednoznaczna oznacza, ze istnieje przedzia h>0 (x0 h, x0 + h) s w ktrym istnieje dokadnie jedno rozwiazanie rwnania (1009) przyjmujace w x0 wartoc y0 . 325
MATEMATYKA
Powiedzenie, ze funkcja f (x, y) spenia w U warunek Lipschitza wzgledem y, oznacza, ze istnieje liczba Ntaka, ze dla dwch dowolnych punktw (x, y) i (x, y ) nalezacych do U zachodzi nierwno sc |f (x, y) f (x, y )| N |y y | (1010)
-5 -2.5
25
12.5
0 0 2.5 5
Uwaga 19.2 Jezeli pochodna czastkowa funkcji f wzgledem y jest ograniczona w U f y (x, y) N to funkcja f spenia w U warunek Lipschitza.
-12.5
-25
Twierdzenie 19.2 Jezeli prawa strona rwnania rzniczkowego (1009) jest ciaga w otoczeniu U punktu (x0 , y0 ) i spenia warunek Lipschitza w tym otoczeniu, to przez ten punkt przechodzi lokalnie jednoznaczna krzywa cakowa tego rwnania. Twierdzenie 19.3 Jezeli prawa strona rwnania rzniczkowego (1009) jest ciaga w obszarze D i ma w tym obszarze ciaga pochodna czastkowa wzgledem y, to przez kazdy punkt obszaru D przechodzi lokalnie jednoznaczna krzywa cakowa tego rwnania. Przykad 19.4 Przeanalizowa rwnanie c p y0 = 3 3 y2
Rozwiazanie 19.4 Istnienie rozwiaza. Prawa strona rwnania jest ciaga na caej pasz n czynie Oxy, wiec przez kazdy punkt paszczyzny przechodzi co najmniej jedna krzywa cakowa. z Jednoznaczno rozwiaza . Prawa strona rwnania ma pochodna czastkowa sc n p 2 2 33 y = 3 y y ciaga dla y 6= 0, skad wynika jednoznaczno rozwiaza na ppaszczynie y > 0 oraz na sc z n ppaszczynie y < 0. Na prostej y = 0 warunek Lipschitza nie zachodzi, gdyz dla y > 0 i z y = 0 mamy p |f (x, y) f (x, y )| = 3 3 y 2 = 3y 1/3 y = 3y 1/3 |y y | y = const = 0 xR
Rozwiazaniem niezerowym jest funkcja (patrz rysunek 131) y = (x C)3 x R C staa dowolna 326
MATEMATYKA
19.3
Mwi o nim denicja: Denicja 19.4 Rwnaniem rzniczkowym o zmiennych rozdzielonych nazywamy rwnanie y 0 = f (x)g(y) lub y 0 = Rwnanie to jest cakowalne elementarnie. Twierdzenie 19.4 Jezeli w rwnaniu rzniczkowym y0 = f (x) g(y) (1012) f (x) g(y) (1011)
funkcja f (x) jest ciaga na przedziale X, a funkcja g(y) jest ciaga i rzna od 0 na przedziale Y , to przez kazdy punkt (x0 , y0 ) (1013) obszaru D = X Y = {(x, y) : x X, y Y } przechodzi lokalnie jednoznaczna krzywa cakowa tego rwnania G(y) G(y0 ) = F (x) F (x0 ) (1014) gdzie F i G sa funkcjami pierwotnymi funkcji f i g. 19.3.1 Algorytm metody rozdzielenia zmiennych Rozwiazujac rwnanie rzniczkowe za pomoca metody rozdzielenia zmiennych stosujemy nastepujacy krtki zapis f (x) dy = g(y) dx
1 2 3
10
rwnanie rzniczkowe rozdzielenie zmiennych cakowanie rzniczek caka oglna rozwiazanie oglne
-3
-2
-1
g(y) d y = f (x) d x
-5 -10
R
y0 =
g(y) d y =
f (x) d x
327
MATEMATYKA
Rozwiazanie 19.5 Jest to rwnanie (1012), przy czym f (x) = 2/x, a g(y) = 1/y. Obszarem D moze by kazda z czterech wiartek paszczyzny 0xy. Stosujac metode rozdzielenie zmiennych, c c otrzymujemy 2y dy = x dx Nastepnie 2 dy = dx y x Z Z 2 dy = dx y x oraz ln |y| = 2 ln |x| + ln |C| Ostatecznie mamy |y| = |C| x2 (1016) W wiartkach I i II mamy y = Cx2 dla C > 0, w wiartkach III i IV y = Cx2 dla C < 0 c c (rysunek 132). Poniewaz funkcja staa rwna 0 dla x 6= 0 tez jest rozwiazaniem tego rwnania, wiec kocowe rozwiazanie ma posta n c y = Cx2 19.3.2 x 6= 0 C = const (1017) C 6= 0 ln |y| = ln |C| x2
Tabela 23 Rwnanie rzniczkowe dy =a dx dy = f (x) dx dy = f (y) dx Prawa strona staa nie zalezy od y nie zalezy od x Caka oglna y = ax + C Z y = f (x) d x + C Z dy +C f (y) = 0 lub f (y)
19.3.3
328
MATEMATYKA
1.
dy du dy du = f (u), u = ax + by + c, =a+b , = a + bf (u) dx dx dx dx Caka oglna wyraza sie wzorem alternatywnym Z du =x+C a + bf (u) = 0 lub a + bf (u) dy = f (u), dx 1 (f (u) u) x u = y , x y = xu, dy du = u+x , dx dx f (u) = u + x du , dx
(1018) du = dx
2.
19.4
Przytoczymy denicje: Denicja 19.5 Rwnaniem rzniczkowym liniowym pierwszego rzedu nazywamy rwnanie dy + p(x)y = f (x) dx (1019)
gdzie x jest zmienna niezalezna, y = y(x) szukana funkcja, d x = y 0 jej pochodna; funkcje dy p(x), f (x) sa ciage na przedziale X; p(x) wspczynnik rwnania, a f (x) prawa strona. Jezeli f (x) 0, to rwnanie (1019) nazywamy rwnaniem jednorodnym (RJ), w przeciwnym przypadku, gdy f (x) 6= 0, rwnanie nazywamy rwnaniem niejednorodnym (RN). Aby rozwiaza rwnanie niejednorodne (1019) nalezy: c 1. Rozwiaza rwnanie jednorodne otrzymane z rwnania (1019) przez zastapienie prawej c strony zerem, tj. dy + p(x)y = 0 (RJ) (1020) dx Rwnanie jednorodne rozwiazujemy poprzez rozdzielenie zmiennych. W efekcie otrzymu jemy dy = p(x) d x (1021) y Po scakowaniu mamy ln |y| ln |C| = p(x) d x Z y ln = p(x) d x C y = Ce
p(x) d x
(1022)
Stad
(1023)
gdzie: C staa CORJ - czytamy: caka oglna rwnania jednorodnego. 2. Znajac cake oglna rwnania jednorodnego rozwiaza rwnanie niejednorodne stosujac c jedna z dwch metod: metode uzmienniania staej lub metode przewidywania caki szczeglnej rwnania niejednorodnego. 329
MATEMATYKA
Metoda uzmienniania staej polega na zastapieniu staej C, wystepujacej w (CORJ), funkcja C(x), zakadajac, ze otrzymane wyrazenie y = C(x)e
p(x) d x
(1024)
bedzie rozwiazaniem rwnania niejednorodnego (RN). Wstawiajac rozwiazanie (1024) i jego pochodna do rwnania (RN) (1019) otrzymamy dy = C 0 (x)e dx C 0 (x)e C 0 (x)e
p(x) d x p(x) d x
C(x)p(x)e
p(x) d x
p(x) d x
C(x)p(x)e = f (x)
p(x) d x
+ p(x)C(x)e
p(x) d x
= f (x) (1025)
p(x) d x
f (x)e
p() d
dx + A
gdzie: A dowolna staa cakowania. Uwzgledniajac (1025) w (1024) otrzymujemy cake oglna rwnania niejednorodnego (CORN): Z p() d y= f (x)e (CORN) (1026) d x + A e p(x) d x Przykad 19.6 Rozwiaza rwnanie c
2 dy 2xy = xex dx
(RN)
(1027)
Rozwiazanie 19.6 Piszemy rwnanie jednorodne dy 2xy = 0 dx Rozdzielajac zmienne mamy dy = 2x d x y ln |y| = x2 + ln |C| czyli y = Cex
2
(RJ)
(1028)
(1029)
Stosujemy metode uzmienniania staej, tzn. staC zastepujemy funkcja C(x) y = C(x)ex Otrzymane rwnanie oraz jego pierwsza pochodna
2 2 dy = C 0 (x)ex + 2C(x)xex dx 2
(1032)
(1033)
330
MATEMATYKA
wstawiamy do rwnania niejednorodnego (1027). Po wykonaniu oblicze dostajemy n 1 C 0 (x) = x stad C(x) = x2 + A 2 (1034)
Podstawiajac wyznaczona funkcje C(x) do rwnania (1032), otrzymujemy cake oglna rwnania niejednorodnego (1027): 1 2 2 2 2 CORN : y= x + A ex = Aex + 0.5x2 ex (1035) CORJ CSRN 2 gdzie A jest staa dowolna. Przykad 19.7 Uwzgledniajac wzr (1026) rozwiaza rwnanie c dy 1 x>0 + y=x dx x R 1 Rozwiazanie 19.7 Mamy p (x) = 1/x, x d x = ln x, f (x) = x, zatem Z Z 1 1 1 1 ln x ln x ln x x2 d x + A = x2 + A = y=e xe d x + Ae x x 3 x 19.4.1 Zwiazek miedzy cakami rwnania jednorodnego i niejednorodnego
O zwiazku tym mwi nastepujace twierdzenie: Twierdzenie 19.5 Cake oglna rwnania niejednorodnego mozna otrzyma, jezeli do dowolc nej caki szczeglnej rwnania niejednorodnego (CSRN) dodamy cake oglna odpowiedniego rwnania jednorodnego CORN = CSRN + CORJ (1036) Uwaga 19.3 Twierdzenie to moze by wykorzystywane, gdy wczeniej znalelimy jakakolwiek c s z s CSRN. Przykad 19.8 Wyznaczy cake szczeglna rwnania niejednorodnego c dy y = 3x + 5 dx metoda przewidywania. Rozwiazanie 19.8 Poniewaz prawa strona jest wielomianem pierwszego stopnia, to przewidu jemy, ze CSRN bedzie takze wielomianem pierwszego stopnia y = Ax + B (1038) (1037)
o nieznanych wspczynnikach A i B. Aby je wyznaczy, wstawiamy wielomian (1038) oraz c jego pochodna dy =A (1039) dx do rwnania (1037) i po przeksztaceniu otrzymujemy Ax + (A B) = 3x + 5 331 (1040)
MATEMATYKA
Ostatnia rwno bedzie speniona dla dowolnych x, jezeli wspczynniki przy jednakowych sc potegach x po obu stronach rwnoci beda rwne, tj. s A = 3 (1041) AB =5 Stad A = 3 B = 8 (CSRN ) (1042)
Rozwiazemy teraz rwnanie jednorodne otrzymane z rwnania (1037) przez zastapienie jego prawej strony zerem. Ma ono posta c dy y =0 dx Rozdzielajac zmienna otrzymujemy dy = dx y y = Cex Stosujac teraz Twierdzenie 19.5 otrzymujemy y = 3x 8 + Cex (1047) CORJ (1044)
(1045)
Metode przewidywania stosujemy do rwna liniowych, gdy wspczynnik jest stay i gdy n prawa strona rwnania f (x) jest jedna z ponizszych funkcji: 1. funkcja wykadnicza, 2. funkcja trygonometryczna, 3. wielomianem, 4. suma lub iloczynem funkcji poprzednich trzech typw. Przewidujemy (CSRN) w postaci (x) podobnej do f (x), ale zawierajaca pewne stae A i B (na razie nieznane). Wstawiajac y = (x) do (RN) i zadajac, aby otrzymane rwnanie liniowe byo tozsamocia, wyznaczamy te stae i projekt (CSRN) y = (x) ze staymi wsps czynnikami stanowi (CSRN). Przykad 19.9 Dane jest rwnanie dy + 5y = 25x + 10 dx Wyznaczy metoda przewidywania CSRN, a nastepnie CORN. c 332
ae a sin x + b cos x a, a + bx, a + bx + cx2 + . . . eks (a sin x + b cos x) (a + bx)eks (a + bx) sin x + (e + fx) cos x
ks
Ae A sin x + B cos x A, A + Bx, A + Bx + Cx2 + . . . eks (A sin x + B cos x) (A + Bx)eks (A + Bx) sin x + (E + F x) cos x
ks
Rozwiazanie 19.9 Wspczynnik rwnania p (x) = 5, a prawa strona f (x) = 25x + 10, jest wiec funkcja typu a + bx. Zgodnie z Tabela 25 przewidujemy, ze CSRN jest funkcja postaci y = A + Bx Aby wyznaczy wspczynniki A, B wstawiamy projekt do rwnania wyjciowego. Otrzymujemy c s B + 5 (A + Bx) = 25x + 10 Stad 5Bx + 5A + B = 25x + 10 Porwnujac wspczynniki po prawej stronie ze wspczynnikami po lewej mamy 5B = 25 stad B = 5 5A + B = 10 stad A = 1 Wstawiajac te wartoci do projektu dochodzimy do postaci CSRN s y = 1 + 5x W celu wyznaczenia CORN musimy zna CORJ. Odpowiednie rwnanie jednorodne ma c posta c dy + 5y = 0 dx Jego rozwiazaniem oglnym jest caka y = Ce5x Poniewaz CORN = CSRN + CORJ, to y = 1 + 5x + Ce5x 19.4.2 Przypadek szczeglny przewidywania
Jezeli prawa strona rwnania niejednorodnego jest rozwiazaniem rwnania jednorodnego, fo funkcja (x) proponowana w Tabeli 25 nie moze by projektem rwnania niejednorodnego c (projekt prowadzi do sprzeczno sci). Nalezy wwczas projektowa c x (x) 333 (1048)
MATEMATYKA
Rozwiazanie 19.10 Zgodnie z Tabela 25 proponujemy rozwiazanie w postaci y = Aex Nastepnie podstawiamy ten projekt do rwnania wyjciowego i widzimy, ze jego lewa strona s jest rwna 0 Aex Aex = 0 Prowadzi to do sprzecznoci s 0 = ex W zwiazku z powyzszym proponowany projekt jest zy. Przyjmujemy projekt (1048) w postaci Axex i otrzymujemy Aex + Axex Axex = ex Stad A=1 A wiec y = xex
19.5
Mwi o nich denicja. Denicja 19.6 Rwnaniem rzniczkowym drugiego rzedu nazywamy rwnanie F (x, y, y 0 , y 00 ) = 0 lub y 00 = f (x, y(x), y 0 (x)) (1049)
wyrazajace zwiazek miedzy miedzy szukana funkcja y(x), a jej pochodnymi y 0 (x) i y 00 (x) oraz zmienna niezalezna x. Warunki poczatkowe dla rwnania II-go rzedu polegaja na podaniu trzech liczb:
0 x0 , y0 , y0
(1050)
sc i zadaniu, aby dla x = x0 pewna caka szczeglna tego rwnania y = (x) przyjmowaa warto 0 y0 i aby jednocze snie jej pierwsza pochodna miaa wartoc y0 s (x0 ) = y0
0 0 (x0 ) = y0
(1051)
Warunki brzegowe dla rwnania II-go rzedu polegaja na podaniu dwch punktw (x0 , y0 ) i (x1 , y1 ) i zadaniu, aby pewna krzywa cakowa przechodzia przez te punkty. 334
MATEMATYKA
19.6
19.6.1
Na wstepie podamy denicje. Denicja 19.7 Rwnanie y 00 + py 0 + qy = 0 (1052) gdzie: p, q sa staymi, nazywamy jednorodnym rwnaniem rzniczkowym liniowym drugiego rzedu o staych wspczynnikach. Aby znale rozwiazanie (1052) nalezy wyznaczy dwie caki szczeglne tworzace ukad zc c podstawowy. Poniewaz p, q sa staymi, zatem zerowanie sie lewej strony (1052) wymaga, aby y0 i y 00 miay posta podobna do postaci funkcji y. Moga to by funkcje: c c 1. wykadnicze y = erx y 0 = rerx y 00 = r2 erx r staa (1053)
2. trygonometryczne, np. kombinacja liniowa sinusa i kosinusa y = A sin x + B cos x y 0 = B sin x + A cos x y 00 = A 2 sin x B 2 cos x gdzie: A, B, stae 3. iloczyn tych dwch funkcji y = erx [A sin x + B cos x] y 0 = erx [(Ar B) sin x + (A + Br) cos x] y 00 = erx [(Ar2 2Br A2 ) sin x + (Br2 + 2Ar B 2 ) cos x] 19.6.2 Rwnanie charakterystyczne (1055) (1054)
Poszukujac caek postaci (1053) stawiamy pytanie: jakie ma by r, aby funkcja y = erx c rx speniaa rwnanie (1052). Zazmy, ze funkcja y = e spenia rwnanie (1052). Podstawiajac ja wraz z pochodnymi do (1052) otrzymujemy erx (r2 + pr + q) = 0 Poniewaz erx 6= 0, zatem r2 + pr + q = 0 (1056) (1057)
Rwnanie (1057) nosi nazwe rwnania charakterystycznego. Rozwazymy trzy przypadki, zaleznie od tego, czy wyrznik rwnania charakterystycznego = p2 4q jest dodatni, rwny zero lub ujemny. 335 (1058)
19. RWNANIA RZNICZKOWE ZWYCZAJNE 1. Przypadek > 0 Istnieja dwa pierwiastki charakterystyczne p 1p 2 p 4q r1,2 = 2 2 y2 (x) = er2 x
MATEMATYKA
(1059)
(1060)
Caki (1060) tworza ukad podstawowy, gdy ich stosunek y2 = e(r1 r2 )x y1 nie jest stay. Caka oglna rwnania jest kombinacja liniowa tych rozwiaza n y = Aer1 x + Ber2 x gdzie: A i B dowolne stae. 2. Przypadek = 0 W tym przypadku istnieje jeden pierwiastek charakterystyczny p r0 = 2 i tylko jedna caka rwnania (1052) y1 (x) = er0 x Druga cake mozna wyznaczy metoda uzmienniania. Ma ona posta c c y2 (x) = xer0 x Oznacza to, ze cake oglna w tym przypadku mozemy zapisa c y(x) = (A + Bx)er0 x gdzie: A i B dowolne stae. 3. Przypadek < 0 W tym przypadku rwnanie charakterystyczne nie ma pierwiastkw rzeczywistych, a wiec nie ma caek postaci (1053). Nalezy ich szuka w zbiorze rozwiaza (1055). Okazuje c n sie, ze funkcje y1 (x) = epx/2 cos x y2 (x) = epx/2 sin x (1067) sa cakami rwnania (1052), jezeli staa przyjmuje wartoc s = 1p 4q p2 2 (1068) (1066) (1065) (1064) (1062) (1061)
(1063)
Funkcje (1067) tworza ukad podstawowy, a ich kombinacja liniowa y(x) = epx/2 (A sin x + B cos x) jest caka oglna rwnania (1052). 336 (1069)
MATEMATYKA
Uwaga 19.4 (Do przypadku 3) Rozwiazania rwnania (1057) dla < 0 maja posta c p 1 p r1,2 = i 4q p2 = i 2 2 (1070)
er1 x = e(+i)x = ex+ix = ex eix = (1071) = ex (cos x + i sin x) = ex cos x + iex sin x Wyrazenie (1071) jest pewna caka zespolona rwnania (1052). Biorac oddzielnie kazdy jej skadnik otrzymujemy dwie funkcje rzeczywiste ex cos x Ich kombinacja liniowa y = ex (A sin x + B cos x) jest caka oglna rwnania (1052), gdy < 0. (1073) ex sin x (1072)
10
7.5 1 5
-2
-5
Przykad 19.11 Rozwiaza rwnanie rzniczkowe c y 00 + 3y 0 + 2y = 0 Rozwiazanie 19.11 Podstawiamy y = er i piszemy rwnanie charakterystyczne r2 + 3r + 2 = 0 Pierwiastki charakterystyczne sa rwne r1 = 1 r2 = 2
Stad rozwiazanie oglne wyraza sie wzorem (patrz rys. 133 dla rznych C1 , C2 ) y = C1 ex + C2 e2x 337
19. RWNANIA RZNICZKOWE ZWYCZAJNE Przykad 19.12 Rozwiaza rwnanie rzniczkowe c y 00 + 12y 0 + 36y = 0 Rozwiazanie 19.12 Piszemy rwnanie charakterystyczne r2 + 12r + 36 = 0
MATEMATYKA
Rwnanie to ma jeden pierwiastek charakterystyczny rwny r0 = 6. Odpowiadajace mu dwa rozwiazania szczeglne maja posta c y1 = e6x y2 = xe6x
Natomiast rozwiazanie oglne przyjmuje posta (patrz rys. 134 dla rznych C1 , C2 ) c y = (C1 + C2 x) e6x I ostatni przykad dla < 0.
1
C1 , C2 stae dowolne
Przykad 19.13 Rozwiaza rwnanie rzniczkowe c y 00 + 4y 0 + 13y = 0 Rozwiazanie 19.13 Piszemy rwnanie charakterys tyczne r2 + 4r + 13 = 0 Pierwiastki charakterystyczne sa zespolone i maja posta c r1 = 2 3i r2 = 2 + 3i
0.5
-0.5
-1
W celu wyodrebnienia czeci rzeczywistej i urojonej wybieramy pierwiastek r = 2 + 3i. Stad s e2x cos 3x cze rzeczywista e2x sin 3x cze urojona sc sc Sa to rozwiazania szczeglne, a ich kombinacja liniowa y = e2x (C1 sin 3x + C2 cos 3x) = Ae2x sin (3x + B) jest rozwiazaniem oglnym (patrz rys. 135 dla wybranych A i B). 19.6.3 Rwnania niejednorodne o staych wspczynnikach
Przytoczymy denicje: Denicja 19.8 Rwnanie y 00 + py 0 + qy = f (x) (1074) gdzie: p, q stae; f (x) znana funkcja, nazywamy niejednorodnym rwnaniem rzniczkowym liniowym drugiego rzedu o staych wspczynnikach. 338
MATEMATYKA
Rwnanie (1074) mozna rozwiaza elementarnie wykorzystujac Twierdzenie 19.5: c CORN = CSRN + CORJ (1075) Aby znale (CORN), zawsze mozna stosowa metode uzmienniania staych. W przypadku, zc c gdy kx ae a sin x + b cos x (1076) f (x) = kx e (a sin x + b cos x) gdzie: a, b, k, stae, mozna zastosowa metode przewidywania. Przedstawimy ja na przykac dzie. Przykad 19.14 Rozwiaza niejednorodne rwnanie rzniczkowe drugiego rzedu c y 00 4y 0 + 13y = sin 2x Rozwiazanie 19.14 Wyznaczamy cake oglna rwnania jednorodnego y 00 4y 0 + 13y = 0 W tym celu wyznaczymy rwnanie charakterystyczne r2 4r + 13 = 0 Stwierdzamy, ze = 36 Czyli = 6i. Otrzymalimy dwa pierwiastki zespolone s r1,2 = 2 3i Wobec tego (CORJ) ma posta c y(x) = e2x (A sin 3x + B cos 3x) (1082) (1080) (1081) (1079) (1078) (1077)
gdzie: A i B dowolne stae. Cake szczeglna rwnania (1077) poszukujemy metoda przewidy wania. Powinna mie posta podobna do prawej strony (1077), tzn. c c ySN = a sin 2x + b cos 2x (9a + 8b) sin 2x + (8a + 9b) cos 2x = sin 2x Bedzie ono spenione dla kazdego x, jezeli Stad: a =
9 ,b 145
(1083)
8 . 145
9a + 8b = 1 8a + 9b = 0
(1085)
Uwaga 19.5 Kazde rwnanie rzniczkowe liniowe drugiego rzedu o wspczynnikach staych jest cakowalne elementarnie. 339
8 9 sin 2x + cos 2x 145 145 Ostatecznie caka oglna rwnania niejednorodnego ma posta c 8 9 CORN : y = e2x (A sin 3x + B cos 3x) + sin 2x + cos 2x | {z } | 145 {z 145 }
CORJ CSRN
(1087)
MATEMATYKA
19.7
Denicja 19.9 Rwnanie rzniczkowe liniowe drugiego rzedu o zmiennych wspczynnikach w postaci oglnej zapisujemy d2 y dy + p (x) + q (x) y = f (x) d x2 dx lub y 00 (x) + p (x) y 0 (x) + q (x) y = f (x) (1089) (1088)
W rwnaniu tym niewiadoma jest funkcja y zmiennej x, natomiast funkcje p (x) , q (x), zwane wspczynnikami oraz funkcja f (x) prawa strona sa wiadomymi funkcjami zmiennej x okre slonymi w pewnym przedziale X. Rwnanie (1088) nazywamy: 1. jednorodnym, gdy f (x) = 0 dla wszystkich x X, 2. niejednorodnym, gdy f (x) 6= 0 dla wszystkich x X. Twierdzenie 19.6 Jezeli w rwnaniu (1088) funkcje p (x) , q (x) i f (x) sa ciage w przedziale X, to dla kazdego warunku poczatkowego
0 0 x0 , y0 , y0 x0 X y0 , y0 R
istnieje dokadnie jedno rozwiazanie tego rwnania speniajace ten warunek poczatkowy. Roz wiazanie to istnieje w caym przedziale X. Uwaga 19.6 Wrd rwna rzniczkowych liniowych drugiego rzedu o zmiennych wspczyns n nikach sa rwnania niecakowalne elementarnie, na przykad rwnanie Bessela 1 y 00 + y 0 + y = 0 x oraz rwnania cakowalne elementarnie, na przykad jednorodne rwnanie Eulera p q y 00 + y 0 + 2 y = 0 x x 19.7.1 p, q stae (1091) (1090)
Twierdzenie 19.7 Jezeli funkcja y1 (x) jest rozwiazaniem rwnania jednorodnego, to iloczyn tej funkcji przez dowolna staa Cy1 (x) jest tez rozwiazaniem tego rwnania. 340 C staa dowolna
MATEMATYKA
Twierdzenie 19.8 Jezeli funkcje y1 (x) i y2 (x) sa rozwiazaniami rwnania jednorodnego, to kombinacja liniowa tych funkcji C1 y1 (x) + C2 y2 (x) jest rozwiazaniem tego rwnania. Twierdzenie 19.9 Jezeli funkcje y1 (x) i y2 (x) sa rozwiazaniami niezerowymi rwnania jed norodnego i ich stosunek y2 (x) /y1 (x) nie jest stay, to kombinacja liniowa tych funkcji C1 y1 (x) + C2 y2 (x) C1 , C2 stae dowolne C1 , C2 stae dowolne
jest rozwiazaniem oglnym rwnania jednorodnego obejmujacym wszystkie rozwiazania tego rwnania. Twierdzenie 19.10 Jezeli jest znane rozwiazanie niezerowe rwnania jednorodnego y1 (x) rzne od 0 w pewnym przedziale X1 , X1 X, to wzr Z y2 (x) = y1 (x) Z e
p() d
2 y1 (x)
dx
(1093)
okrela drugie niezerowe rozwiazanie tego rwnania tworzace z poprzednim stosunek y2 (x) /y1 (x) s nie stay. Kombinacja liniowa tych dwch rozwiaza o wspczynnikach dowolnych jest rozwia n zaniem oglnym rwnania jednorodnego obejmujacym wszystkie rozwiazania tego rwnania. Zgodnie z Twierdzeniem 19.9 do utworzenia rozwiazania oglnego sa potrzebne dwa rozwia zania szczeglne y1 (x) i y2 (x), ktrych stosunek y2 (x) /y1 (x) = u (x) nie jest stay. Jezeli pierwsze z tych rozwiaza jest znane, to drugie mozemy uwaza za iloczyn n c y2 (x) = y1 (x) u (x) x X1 (1094)
gdzie u (x) jest funkcja niewiadoma. Wstawiajac ten stosunek do rwnania y 00 (x) + p (x) y 0 (x) + q (x) y = 0 otrzymujemy po uporzadkowaniu
0 00 0 u00 y1 + 2u0 y1 + p (x) u0 y1 + u [y1 + p (x) y1 + q (x) y1 ] = 0
(1095)
Poniewaz y1 (x) jest rozwiazaniem rwnania (1095), to wyrazenie w nawiasie jest zerem. Wobec tego 0 u00 y1 + 2u0 y1 + p (x) u0 y1 = 0 (1096) 341
19. RWNANIA RZNICZKOWE ZWYCZAJNE Dzielac rwnanie (1096) przez y1 otrzymujemy rwnanie 0 y1 00 0 u + u 2 + p (x) = 0 (1097) y1
MATEMATYKA
Jest to rwnanie typu jednorodnego rwnania rzniczkowego liniowego pierwszego rzedu dy + p (x) y = 0 dx o niewiadomej u0 (x). Mamy u00 y0 = 2 1 p (x) u0 y1 (1098)
-1
Cakujac (1098) wzgledem x i opuszczajac staa cakowania, otrzymujemy Z 0 Z 00 y1 u 2 + p (x) d x dx = u0 y1 Z 0 ln u = 2 ln y1 p (x) d x Z 1 0 ln u = ln 2 p (x) d x y1 Z u0 = eln(1/y1 ) e Z
2
p(x) d x
u0 =
1 e 2 y1 Z
p(x) d x
Stad u (x) =
1 e 2 y1
p() d
dx
(1099)
Przykad 19.15 Znale rozwiazanie oglne jednorodnego rwnania Eulera zc 1 1 p = 1, q = 1 y 00 y 0 + 2 y = 0 x x jezeli y1 (x) = x. Rozwiazanie 19.15 Rzeczywicie, funkcja y1 (x) = C1 x jest rozwiazaniem rwnania s 1 1 y 00 y 0 + 2 y = 0 x x Korzystamy ze wzorw (1094) i (1099) Z Z Z 1 1 ( x ) d x 1 ln x e e d x = C2 x ln x y2 (x) = y1 (x) u (x) = x dx = x 2 x x2 Rozwiazaniem oglnym (patrz Twierdzenie 19.9) sa funkcje (patrz rys. 136) y (x) = C1 x + C2 x ln x 19.7.2 x>0 (1100)
MATEMATYKA
19. RWNANIA RZNICZKOWE ZWYCZAJNE Rwnanie tego typu ma posta c RN (rw. niejednorodne) (1101) Jest ono sle zwiazane z odpowiadajacym mu sci rwnaniem jednorodnym y 00 + p (x) y 0 + q (x) y = f (x)
3.75
2.5
1.25
y 00 + p (x) y 0 + q (x) y = 0
Rysunek 137: Rozwiazania Twierdzenie 19.11 Miedzy rozwiazaniami rwna (1101) n niejednorodnego rwnania Eulera. i (1102) zachodzi zwiazek
CORN = CSRN + CORJ Przykad 19.16 Rozwiaza niejednorodne rwnanie rzniczkowe drugiego rzedu c 1 1 y 00 y 0 + 2 y = 1 x x x>0
(1103)
Rozwiazanie 19.16 Wykorzystujemy rozwiazanie rwnania jednorodnego 1 1 y 00 y 0 + 2 y = 0 x x z poprzedniego przykadu (CORJ). Ma ono posta c y = C1 x + C2 x ln x x>0 x>0
Rozwiazanie szczeglne rwnania niejednorodnego poszukujemy w postaci y = x2 , x > 0. Wykorzystujac relacje (1103) dochodzimy do y (x) = x2 + C1 x + C2 x ln x x>0 (1104)
Graczna interpretacja rozwiazania (1104) jest przedstawiona na rysunku 137. Twierdzenie 19.12 Jezeli sa znane dwa rozwiazania niezerowe y1 (x) , y2 (x) rwnania jed norodnego y 00 + p (x) y 0 + q (x) y = 0 i stosunek tych rozwiaza nie jest stay, to funkcja n Z Z y2 (x) f (x) y1 (x) f (x) y = y1 (x) d x + y2 (x) dx W (x) W (x) gdzie y (x) y2 (x) W (x) = 1 0 0 y1 (x) y2 (x)
(1105)
(1106)
MATEMATYKA
(1107)
Rozwiazanie 19.17 Rozwiazaniem oglnym rwnania jednorodnego odpowiadajacego danemu rwnaniu niejednorodnemu sa funkcje y1 = x i y2 = x ln x. Stosunek tych rozwiaza nie jest n stay. Podstawiajac powyzsze funkcje oraz prawa strone f (x) = 2x do rozwiazania (1105) otrzymujemy x x ln x W (x) = 1 1 + ln x = x (1 + ln x) x ln x = x Z x ln x (2x) x (2x) y = x d x + x ln x dx = x x Z Z 1 2 1 2 x ln x x + x3 ln x = = 2x x ln x d x + 2x ln x x d x = 2x 2 4 1 3 1 3 = x3 ln x + x + x3 ln x = x 2 2 Z
A wiec na mocy Twierdzenia 19.11 caka oglna rwnania niejednorodnego (CORN) jest rwna 1 y = C1 x + C2 x ln x + x3 2 Rwnanie jednorodne Eulera (1091) p q y 00 + y 0 + 2 y = 0 x x zwykle zapisujemy w ponizszej postaci x2 y 00 + xpy 0 + qy = 0 p, q stae x>0 (1108) p, q stae
Podstawiajac te funkcje do (1108) otrzymujemy rwnanie charakterystyczne x2 r (r 1) xr2 + xprxr1 + qxr = 0 Stad Dzielac obustronnie przez xr mamy rwnanie na r r (r 1) xr + prxr + qxr = 0 r2 + (p 1) r + q = 0 (1110)
1. = (p 1)2 4q > 0. Istnieja dwa pierwiastki r1 , r2 , r1 6= r2 i dwa rozwiazania r1 r2 szczeglne: y1 = x i y2 = x . Rozwiazaniem oglnym jest y = C1 xr1 + C2 xr2 344 (1111)
MATEMATYKA
2. = 0. Istnieje jeden pierwiastek r0 i jedno rozwiazanie y1 = xr0 . Okazuje sie, ze funkcja r0 y2 = x ln x rwniez jest rozwiazaniem (1108). Tak wiec y = (C1 + C2 ln x) xr0 (1112)
3. < 0. Rwnanie (1110) ma dwa pierwiastki zespolone: r = a ib. Bierzemy jeden z nich r = a + ib i tworzymy potege o wykadniku zespolonym xr . Przeksztacamy xr = er ln x = xa+ib = e(a+ib) ln x = ea ln x eib ln x = xa [cos (b ln x) + i sin (b ln x)] Wyodrebniamy cze rzeczywista i cze urojona sc sc y1 = xa cos (b ln x) y2 = xa sin (b ln x) (1114) (1113)
Sa to rozwiazania szczeglne, rozwiazanie oglne ma posta c y = xa [C1 cos (b ln x) + C2 sin (b ln x)] (1115)
19.8
Niektre rwnania rzniczkowe liniowe drugiego rzedu mozna za pomoca pewnych podsta wie sprowadzi do rwna rzedu pierwszego. Sa to: n c n 1. rwnanie, w ktrym nie wystepuje y F (x, y 0 , y 00 ) = 0 2. rwnanie, w ktrym nie wystepuje x F (y, y 0 , y 00 ) = 0 3. rwnanie jednorodne wzgledem y, y 0 , y 00 F (x, y, y 0 , y 00 ) = 0 Przykad 19.18 Rozwiaza w obszarze c D = {x R, y R, y 0 > 0} rwnanie rzniczkowe p y 00 = 4x y 0 y 0 = u (x) Stad mamy y 00 = du . Podstawiajac wyrazenie na y 00 do rwnania rzniczkowego (1119) mamy dx u0 (x) = 4x u (1120) 345 (1119) y = ez(x) z 0 = u (x) (1118) y 0 = u (y) (1117) y 0 = u (x) (1116)
MATEMATYKA
du = 4x u dx
(1121)
Poniewaz zaozylimy, ze y 0 > 0, to wiemy, ze rwniez u (x) > 0. Rozdzielajac zmienne s du = 4x d x u i cakujac, dostajemy lub Stad Poniewaz to y 0 = x4 + 2Cx2 + C 2 Zatem 1 2 y = x5 + Cx3 + C 2 x + B 5 3 (1122) 2 u = 2x2 + C1 u = x2 + C 2 u = x2 + C y 0 = u (x)
Jest to rozwiazanie oglne rwnania (1119). Przykad 19.19 Rozwiaza rwnanie rzniczkowe drugiego rzedu c (y 1) y 00 = 2y 02 dla y 6= 1. Rozwiazanie 19.19 Rwnanie jest typu (1117). Podstawiamy y 0 = u (y) (1124) (1123)
Aby wyznaczy y 00 , rzniczkujemy te rwno obustronnie, pamietajac, ze y i y 0 sa funkcjami c sc zmiennej x, natomiast u (y) jest funkcja zozona zmiennej x d 0 d y = u (y) x d dx y 00 = du dy du = u dy dx dy (1125)
MATEMATYKA
Jest to rwnanie rzedu pierwszego wzgledem niewiadomej funkcji u (y). Zakadajac, ze u 6= 0, rozdzielajac zmienne i cakujac, otrzymujemy du dy = 2 u y1 ln u = 2 ln (y 1) + ln C ln u = ln C (y 1)2 Stad u = C (y 1)2 Poniewaz y 0 = u (y) to dy = C (y 1)2 = C y 2 2y + 1 dx Z Z dy = dx C (y 1)2 1 = x+A C (y 1) 1 = Cx + B y1 1 y1 = Cx + B 1 y = +1 C1 x + B1 C1 x + B1 + 1 y = C1 x + B1
A wiec
Przykad 19.20 Rozwiaza rwnanie rzniczkowe c x2 yy 00 = x2 + 1 y 02 przy zaozeniu, ze xy 6= 0. Rozwiazanie 19.20 Bedziemy analizowa to rwnanie w obszarze c D = {x > 0, y > 0, y 0 R} Podstawiamy y = ez(x) Stad y 0 = z 0 ez(x) a Zatem y 00 = ez z 02 + z 00
(1126)
(1127)
(1128)
MATEMATYKA
Upraszczajac przez e2z i podstawiajac z 0 = u (x), otrzymujemy rwnanie pierwszego rzedu x2 Stad du = u2 dx (1129)
1 1 = A (1130) u x Jezeli A = 0, to u = x dla x > 0. Jezeli A 6= 0, to podstawiajac A = 1/a dostajemy a2 . Zatem wynik (1130) mozemy zapisa c u=a x+a u=x A wiec z0 = x i z0 = a Stad z = 1 x2 + B lub z = ax a2 ln (x + a) + B 2 Ostatecznie mamy y = bex
2 /2
u=a
a2 x+a a2 x+a
348