1

1. Zdefiniuj wektorowe wielkoci dla ruchu w przestrzeni: pooenie,

prdko chwilowa, przyspieszenie chwilowe.

Pooenie pooenie punktu w przestrzeni okrela si podajc wektor pooenia, w
ukadzie kartezjaskim, za pomoc trzech liczb X,Y,Z - wsprzdnych x-owej, y-owej
i z-wej. Pocztek tego wektora znajduje si w pocztku ukadu, a jego koniec w
punkcie P.

Prdko chwilowa jest to prdko ciaa w danej chwili, mierzona w przedziale
czasu speniajcym warunek:
t
r
A
A
=

o gdy . 0 At o =
dt
dr
. Warto prdkoci
chwilowej pokazuje wskazwka szybkociomierza. Kierunek wektora prdkoci
chwilowej
o

jest w kadym punkcie styczny do toru punktu.

Przypieszenie chwilowe - Gdy przyspieszenie zmienia si z czasem musimy
wtedy ograniczy si do pomiaru zmian prdkoci Av w bardzo krtkim czasie At
(analogicznie do prdkoci chwilowej). Odpowiada to pierwszej pochodnej v
wzgldem t.
t d
dv
= a
Przypieszenie chwilowe jest wektorem.

2. Narysuj i objanij wykresy: drogi, prdkoci i przyspieszenia jako funkcji
czasu, dla ruchu prostoliniowego jednostajnego, jednostajnie
przyspieszonego i jednostajnie opnionego.
Ruch jednostajny prostoliniowy.
Ruchem jednostajnym prostoliniowym nazywamy taki ruch, ktrego torem
jest linia prosta, a prdko jest wielkoci sta. W ruchu tym prdko rednia
jest rwna prdkoci, jak ma ciao w danej chwili (prdkoci rzeczywistej).
Wykres prdkoci w zalenoci od czasu w ruchu jednostajnym
prostoliniowym.


v = s/t,

s = v*t





t[s]

v[m/s]

1

1

2

2

3

4

5

v

t

v =
const
2
Wykres drogi w zalenoci od czasu w ruchu jednostajnym prostoliniowym.
Droga przebywana przez ciao poruszajce si ruchem jednostajnym
prostoliniowym jest wprost proporcjonalna do czasu trwania ruchu ciaa.













Ruch jednostajnie przypieszony prostoliniowy.
Ruchem jednostajnie przypieszonym prostoliniowym nazywamy taki
ruch, w ktrym przypieszenie jest wielkoci sta (a=const). W ruchu tym
wektor przypieszenia ma taki sam kierunek i zwrot jak wektor prdkoci.
Wykres przyspieszenia w zalenoci od czasu dla ruchu jednostajnie przyspieszonego.



2
2
0
at
t v s + =


t
v v
a
k 0

=





Wykres prdkoci w zalenoci od czasu dla ruchu jednostajnie
przyspieszonego, gdy v
0
>0.














1

2

3

4

5

2

4

6

8

10

t [s]

s [m]

s=v t

1

2

3

4

5

t[s]

a

1

2

3

a = const

1

2

3

4

6

2

8

4

10

v
t [s]

12

v=v
0
+at

3
Wykres prdkoci w zalenoci od czasu dla ruchu jednostajnie
przyspieszonego, gdy v
0
= 0.
Warto prdkoci pocztkowej moe by rwna zeru (v
0
= 0), gdy ciao
rozpoczyna ruch od stanu spoczynku.











Wykres drogi w zalenoci od czasu w ruchu jednostajnie przyspieszonym.
Droga, jak przebywa ciao poruszajce si ruchem jednostajnie
przypieszonym jest wprost proporcjonalna do kwadratu czasu. Wyranie
zalenoci drogi od czasu pokazuje wykres.












Ruch jednostajnie opniony prostoliniowy.
Ruchem jednostajnie opnionym nazywamy taki ruch, w ktrym
przypieszenie nie ulega zmianie (a=const). W ruchu wektor przypieszenia ma
przeciwny zwrot do wektora prdkoci (porwnaj z ruchem przypieszonym).
Prdko ciaa maleje, wic zgodnie z rwnaniem.
Wykres przyspieszenia w zalenoci od czasu dla ruchu jednostajnie
opnionego.




t
v v
a
k

=
0



2
2
0
at
t v s =




8

4

2

6

0

1

2

3

4

t [s]

v

t

s

0

t[s]

a


a = const

4
Wykres drogi w zalenoci od czasu w ruchu jednostajnie opnionym.
s
t
Wykres zalenoci prdkoci od czasu - v(t) w ruchu jednostajnie opnionym,
w ktrym prdko kocowa jest rwna zero.


Wykres zalenoci prdkoci od czasu - v(t) w ruchu jednostajnie opnionym,
w ktrym prdko kocowa nie jest rwna zero.



3. Okrel wielkoci charakteryzujce ruch jednostajny po okrgu: prdko
ktow, prdko liniow, przypieszenie dorodkowe, czstotliwo,
okres.

Prdko liniowa jest warto prdkoci punktu materialnego poruszajcego si
po okrgu zakrelajcego w pewnym czasie t drog s rwn ukowi okrgu, ktr
obliczamy dzielc przebyt przez punkt drog s przez czas t, w ktrym ta droga
zostaa przebyta. Prdko liniowa jest wektorem stycznym do okrgu w kadym
punkcie chwilowego pooenia ciaa. V=s/t, T r V / 2| =
Prdko ktowa jest wielkoci fizyczn rwn ilorazowi kta zakrelonego
przez promie wodzcy punktu poruszajcego si po okrgu, do czasu t, w ktrym
ten kt zosta zakrelony. t / = , T / 2| =
5
Przypieszenie dorodkowe - to przyspieszenie, ktrego doznaje ciao na skutek
dziaania siy prostopadej do wektora prdkoci ciaa. Dobrym przykadem moe by
przyspieszenie wynike z dziaania siy grawitacji na satelit. Kierunek omawianego
przypieszenia pokrywa si z kierunkiem promienia wodzcego
r

, lecz zwrot jest

jego przeciwny.
Czstotliwo - okrela liczb cykli zjawiska okresowego wystpujcych w
jednostce czasu i oznaczamy j f . W ukadzie SI jednostk czstotliwoci jest herc
(Hz). Czstotliwo 1 herca odpowiada wystpowaniu jednego zdarzenia (cyklu) w
cigu 1 sekundy. f= 1/T
Okres T jest to czas trwania jednego cyklu (obiegu). Jednostk okresu jest 1s.
T=1/f.
4. Jaki jest sens zasady niezalenoci ruchw? Omw jako przykad jej
zastosowania rzut ukony.
Zasada niezalenoci - jeli punkt materialny uczestniczy rwnoczenie w kilku
ruchach (ruch zoony), to kady z tych skadowych ruchw odbywa si bez
zakce w ten sposb, jakby pozostaych ruchw nie byo. Rzut ukony jest
zoeniem ruchu prostoliniowego, jednostajnego wzdu osi x rwnolegej do
powierzchni Ziemi oraz jednostajnie zmiennego (najpierw opnionego, a potem
przypieszonego) wzdu osi y prostopadej do powierzchni Ziemi.

cos
0 0
V V
x
= sin
0 0
V V
y
=

g
V
g
V
h
y
2
sin
2
2 2
0
2
0
max

= = ,
g
V
g
V
g
V
V z
x
2 sin cos * sin sin
2
0
2
0 0
0
= = =
5. Podaj i omw zasady dynamiki Newtona.

Pierwsza zasada dynamiki Newtona
Sformuowanie pierwszej zasady dynamiki Newtona
Ciao pozostaje w stanie spoczynku lub w stanie staej prdkoci (zerowe
przyspieszenie), gdy jest pozostawione samo sobie (dziaajca na nie sia
wypadkowa jest rwna zero). a = 0, gdy F
wypadkowa
= 0, gdzie F
wypadkowa
jest sum
wektorow wszystkich si dziaajcych na ciao.
Uwaga: a = 0, oznacza, e nie zmienia si ani warto ani kierunek tzn. ciao
jest w spoczynku lub porusza si ze sta, co do wartoci prdkoci po linii prostej
(stay kierunek).
6
Pierwsza zasada dynamiki stwierdza, e jeeli na ciao nie dziaaj siy
zewntrzne to istnieje taki ukad odniesienia, w ktrym to ciao spoczywa lub porusza
si ruchem jednostajnym prostoliniowym. Taki ukad nazywamy ukadem inercjalnym.
Zauwamy, e pierwsza zasada nie wprowadza adnego rozrnienia midzy
ciaami spoczywajcymi i poruszajcymi si ze sta prdkoci. Kady z tych
stanw moe by naturalnym stanem ciaa, gdy nie ma adnych si. Nie ma rnicy
pomidzy sytuacj, gdy nie dziaa adna sia i przypadkiem, gdy wypadkowa
wszystkich si jest rwna zeru.

Druga zasada dynamiki Newtona
Sformuowanie drugiej zasady dynamiki Newtona
Przyspieszenie, jakie nadaje niezrwnowaona sia F ciau o masie m jest
wprost proporcjonalne do tej siy, a odwrotnie proporcjonalne do masy ciaa.
Ta posta wzoru na II zasad dynamiki mwi nam, nie tylko o samej wartoci
przyspieszenia, ale te o kierunku i zwrocie: Kierunek i zwrot wektora
przyspieszenia jest taki sam jak kierunek i zwrot wektora siy.
Tempo zmiany pdu ciaa jest rwne sile wypadkowej dziaajcej na to ciao.
a F
p
F m
t
wyp wyp
= = czyli ,
d
d

Zwrmy uwag, e w definicji F mwimy o pojedynczej sile, a tu mamy do
czynienia z si wypadkow.
Zasada ta jest suszna, gdy obserwator znajduje si w ukadzie inercjalnym. W
ukadach nieinercjalnych pojawia si dodatkowe przyspieszenie (wynikajce z
przyspieszenia obserwatora - ukadu odniesienia), ktre "burzy" to rwnanie.
Sia w drugiej zasadzie dynamiki jest si wypadkow (trzeba bra sum
wektorow wszystkich si).

Trzecia zasada dynamiki Newtona
Sformuowanie trzeciej zasady dynamiki Newtona
Gdy dwa ciaa oddziauj wzajemnie, to sia wywierana przez ciao drugie na
ciao pierwsze jest rwna i przeciwnie skierowana do siy, jak ciao pierwsze dziaa
na drugie
F
AB
= - F
BA
Zamy, e mamy ukad, ktry skada si z m
A
i m
B
. Wtedy jedynymi siami
bd siy oddziaywania midzy tymi ciaami np. grawitacyjne.
Trzecia zasada stwierdza, e w przypadku si oddziaywania midzy dwoma ciaami
F
A
= - F
B
.Przykad 1
Rozwamy ukad trzech cia o masach 3m, 2m i m poczonych nitkami tak jak
na rysunku. Ukad jest cignity zewntrzn si F. Szukamy przyspieszenia ukadu i
napre nici. Siy przenoszone s przez sznurki (zakadamy, e ich masy s
zaniedbywalne).
F
3mg
R
1
2mg
R
2
R
3
mg
N
1
-N
1
N
2
-N
2

7
Piszemy II zasad dynamiki dla kadego ciaa osobno F - N
1
= 3ma, N
1
-N
2
= 2ma,
N
2
= ma
Dodajc stronami otrzymujemy F = (3m + 2m + m)a, Std a = F/6m, N
1
= F/2, N
2
=
F/6
Jednostki siy i masy
W ukadzie SI: niuton (N) 1N = 1kg1m/s
2

6. Podaj definicj ukadu inercjalnego. Czy ukad zwizany z t sal
egzaminacyjn jest ukadem inercjalnym? Odpowied uzasadnij.
Ukad inercjalny to taki ukad odniesienia, ktry porusza si ze sta prdkoci po
linii prostej. Innymi sowy, jego wektor prdkoci nie zmienia si. Stae pozostaj jego
kierunek, zwrot i warto.
W kadym ukadzie inercjalnym prawa fizyki s takie same i zjawiska fizyczne
przebiegaj w identyczny sposb. Jest to tre fundamentalnej zasady
wzgldnoci. Czyli nie zale one od konkretnej wartoci staej prdkoci ukadu
inercjalnego w taki sposb, by obserwujc je mona byo jednoznacznie wyznaczy,
z jak prdkoci si poruszamy, np. v = 5 km/s, v = 70 km/h czy te v = 0
(spoczynek). Zale w sposb stay, czyli kadej staej wartoci przyporzdkowane
jest to samo (taki sam przebieg zjawiska). Wynika z tego, e dowiadczenia
przeprowadzone w obrbie ukadu inercjalnego nie s w stanie da nam
rozstrzygajcej odpowiedzi odnonie tego czy spoczywamy czy si poruszamy, a
jeli to drugie, to z jak prdkoci.

7. Pasaer znajduje si w ruszajcej z miejsca spoczynku windzie. Jakie
siy dziaaj na niego w tym ukadzie odniesienia?



8. Opisz wasnoci siy tarcia.
Siy tarcia - siy bierne, ktre przeciwstawiaj si ruchowi ciaa. Zauwamy, e jeli
na rozpdzone ciao nie dziaa adna aktywna sia, to po pewnym czasie ono si
zatrzyma. Prawie zawsze ciao oddziauje z powierzchni, po ktrej si porusza lub z
orodkiem materialnym (gaz, ciecz), w ktrym jest zanurzone. T hamujc si
nazywamy si tarcia.
a
m F
B

g Q
m

=

a

Winda porusza si w ten
sposb, e wektor przypieszenia
skierowany jest do gry. W tym
przypadku ), ( a g m F Q F
B wyp
+ = + =
ciao wydaje si cisze. W windzie
wystpuje stan przecienia.
Kiedy przypieszenie windy
a

ma zwrot przeciwny ni przypieszenie
ziemskie
g

, sia bezwadnoci
skierowana jest w d.
Odpowiednikiem takiej windy
jest podnoszona z pewnym
przypieszeniem przeciona torba
plastikowa, wtedy wanie urywaj si
uchwyty.
8
Sia tarcia zaley od rodzaju powierzchni obu stykajcych si cia.
Sia tarcia jest wprost proporcjonalna do siy nacisku T~N.
Wspczynnik tarcia zaley od rodzaju powierzchni trcych T=fN.
Sia tarcia nie zaley od wielkoci powierzchni trcych.

9. Podaj prawo powszechnego cienia i przykad jego zastosowania, (np.
obliczenie masy Ziemi).
Prawo powszechnego cienia: Sia dziaajca midzy kadymi dwoma punktami
materialnymi o masach m
1
i m
2
znajdujcymi si w odlegoci r jest si przycigajc,
skierowan wzdu prostej czcej te punkty. Jej warto wyraa si wzorem:
2
2 1
r
m m
G F =
, gdzie G staa grawitacyjna rwna
2
2
11
*
10 * 67 , 6
kg
m N
G

= .
Prawo powszechnego cienia zostao sformuowane w odniesieniu do Ziemi i
Ksiyca, ale, jak to ju byo powiedziane, suszne jest dla dowolnych cia. Ziemia
oddziaywuje na inne ciaa z si F, gdzie M to masa Ziemi a "m" masa ciaa.

2
r
mM
G F =


Prawo to stosuje si do wszystkich si grawitacyjnych. To samo prawo ma
zastosowanie dla wyjanienia spadania cia na Ziemi, tumaczy ruch planet,
pozwala obliczy ich masy i okresy obiegu.

10. Wyjanij, na czym polega rnica midzy mas a ciarem. Czy ciar
ciaa jest wielkoci sta? Odpowied uzasadnij.

Prawidowo ciar fizyczny powinien by wyraany nie w kilogramach, lecz
niutonach!
y si cikoci (ciar) wyraamy w niutonach N
y mas wyraamy w kilogramach kg.
y dla cia umieszczonych w pobliu powierzchni Ziemi ciar (liczbowo) jest ok.
10 razy wikszy od ich mas.
Dlaczego jeszcze nie naley utosamia ciaru z mas?
W warunkach ziemskich rnice ciaru cia o tych samych masach s
niewielkie. Odwanik 1 kilogramowy bdzie przycigany si ok. 10 N wszdzie na
naszym globie. Jednak ju nieco bardziej dokadne pomiary wyka, e na rwniku
ciaa s o ok. 0,3% lejsze. Jeszcze mniej way 1 kg na Ksiycu tam z racji
znacznie mniejszego przycigania grawitacyjnego srebrnego globu bdzie on ok. 6
razy lejszy ni na Ziemi. Gdyby jednak ten sam kilogram zway wag sprynow
na Jowiszu, to okazaoby si, e jest on ponad 13 razy ciszy ni na naszej
rodzimej planecie.
Jednak we wszystkich tych miejscach masa ciarka jest taka sama i wynosi
cay czas 1 kg.







9
11. Podaj prawa Keplera. Do jakich cia oprcz planet mona je zastosowa?

I prawo Keplera:
Planety poruszaj si po orbitach eliptycznych, przy czym Soce znajduje si
w jednym z ognisk elipsy.

II prawo Kuplera(prawo pl):
Dla danej planety sta wielkoci jest jej prdko polowa (tj. pole
powierzchni figury ograniczonej ukiem elipsy zakrelanym przez planet w jednostce
czasu i odlegociami od kocw uku do ogniska).

III prawo Keplera:
Kwadraty okresw obiegw planet wok Soca s wprost proporcjonalne do
trzecich potg ich rednich odlegoci od Soca. (Ta2 / Tb2 = Ra3 / Rb3)


12. Wyprowad wzr na pierwsz prdko kosmiczn. Po jakim torze
porusza si ciao o takiej prdkoci?
Pierwsza prdko kosmiczna dla jakiej planety jest rwna prdkoci, jak
musi mie ciao, aby utrzymywa si na orbicie koowej w odlegoci od rodka
planety rwnej dokadnie promieniowi tej planety.
Warto siy grawitacji musi zrwna si z si dorodkow potrzebn do
utrzymania ciaa na orbicie:
F
graw
= F
dor

Sia grawitacji dana jest wzorem (skorzystamy take ze wzoru na si dorodkow)
2
R
mM
G F
graw
=

R
v
m F
dosr
2
=

(m masa ciaa orbitujcego, M masa planety, R promie orbity)
wic, po podstawieniu obu wartoci si do rwnania F
graw
= F
dor
, otrzymamy

A std po pomnoeniu obu stron przez R/m, po obu stronach skrci si R i m, i
dostaniemy:

2
v
R
M
G =

R
GM
v =
Czyli trzeba do wzoru podstawi promie planety i mas planety, a wtedy
dostaniemy szukany wzr na pierwsz prdko kosmiczn dla dowolnej planety:

planety
planety
I
R
GM
v =

13. Podaj definicj pracy oraz wzr na obliczanie pracy wykonanej przez
zmienn si.
Prac (W) definiujemy jako iloczyn skalarny siy i przemieszczenia.
10
Jeli sia jest zmienna i przemieszczenie odbywa si po dowolnej krzywej, to
praca wyraa si:

=
2
1
s
s
d (s) W s F
W szczeglnym przypadku przemieszczenia wzdu osi x i siy rwnolegej do
osi x, przybierze posta:

=
2
1
x
x
dx ) x ( F W


= = = =
x x
x
kx kx
x kx x F W
0 0
2
0
2
2 2
d ) ( d


14. Podaj wzory na energi kinetyczn w ruchu postpowym i obrotowym i
udowodnij, e dla punktu materialnego poruszajcego si po okrgu
wzory te s sobie rwnowane.
Energia kinetyczna ruchu postpowego:
2
2
mv
E
k
=


Energia kinetyczna ruchu obrotowego:

2
I
E
2
k

=
,
I - moment bezwadnoci;
Z -prdko ktowa
Energia kinetyczna ciaa w ruchu obrotowym bdzie sum energii
kinetycznych ruchu postpowego wszystkich jego elementw:

= = =

= =
N
1 i
2
i i
2
N
1 i
2
i
2
i
N
1 i
2
i i
k
r m
2 2
r m
2
v m
E
.


15. Omw zwizek pracy i energii.

Zakadamy, e kierunek siy F i przyspieszenia a pokrywa si z kierunkiem
osi x. Dla staego przyspieszenia mamy
2
2
0
at
t x + = v oraz
t
a at
0
0
v v
v v

= + =
co w poczeniu daje
t x
2
0
v v +
=

Wykonana praca jest rwna
2 2 2
2
0
2
0 0
v v v v v v m m
t
t
m x ma Fx W =
'
+

'
+

'
+

'

= = =
Poow iloczynu masy ciaa i kwadratu prdkoci nazywamy energi
kinetyczn.
Praca wykonana przez wypadkow si F dziaajc na punkt
materialny jest rwna zmianie energii kinetycznej tego punktu.
W = E
k
E
k0

To jest twierdzenie o pracy i energii.
11
Gdy nie ma zmiany wartoci prdkoci to nie ma zmiany energii kinetycznej
tzn. nie jest wykonywana praca (np. sia dorodkowa). Z twierdzenia powyszego
wynika, e jednostki pracy i energii s takie same.


16. Wyprowad zaleno mocy od prdkoci w ruchu a) jednostajnym, b)
zmiennym.



17. Wyjanij, na czym polega rnica midzy siami zachowawczymi i
niezachowawczymi.
Praca wykonana przez si rwnowac si tarcia zaley od drogi, po jakiej
przesuwamy ciao i po zmianie na ciepo zostaje rozproszona. Ten rodzaj si nosi
nazw si niezachowawczych.
Praca siy rwnowacej si cikoci czy sprystoci nie zaley od drogi a
jedynie od pooenia pocztkowego i kocowego. Siy tego rodzaju nosz nazw si
zachowawczych i s zawsze zwizane z oddziaywaniem. W kadym przypadku si
zachowawczych wykonanie pracy nad ciaem prowadzi do wzrostu energii
potencjalnej ciaa.
Oglnie: Sia jest zachowawcza, jeeli praca wykonana przez t si nad
punktem materialnym, ktry porusza si po dowolnej drodze zamknitej jest rwna
zeru. Sia jest niezachowawcza jeeli praca wykonana przez t si nad punktem
materialnym, ktry porusza si po dowolnej drodze zamknitej nie jest rwna zeru.

Jeeli sia jest zachowawcza to W
AB,1
+ W
BA,2
= 0 bo droga zamknita. Moemy to
zapisa inaczej W
AB,1
= - W
BA,2


18. Podaj definicj energii potencjalnej.
Przez energi potencjaln rozumiemy prac, jak wykona dane pole si
przesuwajc obiekt prbny (posiadajcy wasno, na ktr dziaa pole) z danego
punktu do punktu odniesienia (np. do nieskoczonoci). W przypadku pola
grawitacyjnego, jest to praca wykonan przez si grawitacji przy przemieszczeniu
masy.
mgh E
p
=


19. Sformuuj zasad zachowania energii. Czy przy czoowym zderzeniu
dwch samochodw zasada ta obowizuje?
Kada praca wykonana na ciele przez czynnik zewntrzny rwna si
wzrostowi energii kinetycznej plus wzrost energii potencjalnej plus wzrost energii
wewntrznej. Caa energia zostaa zarejestrowana. Mamy obejmujce wszystko
zachowanie energii (cakowitej).
Wynika z niego, e energia moe by przeksztacona z jednej formy w inn,
ale nie moe by wytwarzana ani niszczona; energia cakowita jest wielkoci sta.
Bardzo cile z zasad zachowania energii wie si pojcie pola si
zachowawczych. Jest to takie pole, w ktrym kademu punktowi przestrzeni
odpowiada jednoznacznie okrelona warto energii potencjalnej. Takie s na
przykad pole grawitacyjne oraz pole elektrostatyczne (wytworzone przez nieruchomy
ukad adunkw).
12
W polu zachowawczym praca przemieszczenia ciaa pomidzy dwoma
punktami pola (np.: A i B) nie zaley od drogi, po ktrej to przemieszczenie nastpio.
Tak wic:
) 3 ( AB ) 2 ( AB ) 1 ( AB
W W W = =

A
1
2
3
B

20. Okrel pojcie rodka masy i jego zastosowanie do opisu ruchu ukadu
punktw materialnych.
rodek masy - ciaa lub ukadu cia jest punktem, w ktrym skupiona jest caa masa
w opisie ukadu jako masy punktowej.
Dla ciaa znajdujcego si w jednorodnym polu grawitacyjnym rodek
cikoci pokrywa si ze rodkiem masy.

Zauwamy, e istnieje w tym ukadzie jeden punkt, ktry porusza si po linii
prostej ze sta prdkoci. aden inny punkt nie porusza si w ten sposb. Ten
punkt to rodek masy. Zajmiemy si ruchem tego punktu.
rodek masy ukadu punktw materialnych zaley tylko od mas tych punktw i
od wzajemnego ich rozmieszczenia (nie zaley od wyboru ukadu odniesienia).
rodek masy ukadu skadajcego si z N czstek zajmuje okrelone
pooenie, ktre okrelamy za pomoc wektora R
sm
:

m
m
=
i
N
1 = i
i
N
1 = i

r
R
i
sm


Przykadowo, dla ukadu zoonego z dwch czstek:

m
+
m
m
+
m
=
2 1
2 1 r r
R
2 1
sm


rodek masy
rodek masy dwch czsteczek.
Ruch rodka masy w ukadzie punktw materialnych.
rodek masy ukadu punktw materialnych porusza si w taki sposb, jakby
caa masa ukadu bya skupiona w rodku masy i jakby wszystkie siy zewntrzne
na dziaay.
13
To twierdzenie obowizuje dla kadego ukadu punktw materialnych.
y Ukad moe by ciaem sztywnym (punkty maj stae pooenia wzgldem siebie).
Wtedy przy obliczeniach rodka masy sumowanie zastpujemy cakowaniem.
y Ukad moe by zbiorem czsteczek, w ktrym wystpuj wszystkie rodzaje ruchu
wewntrznego.

Mr
rm
= m
1
r
1
+ m
2
r
2
+.......+ m
n
r
n,
gdzie r
rm
jest rodkiem masy w okrelonym
ukadzie odniesienia. Rniczkujc (wzgldem czasu) powysze rwnanie
otrzymamy

t
m
t
m
t
m
t
M
n
n
rm
d
d
......
d
d
d
d
d
d
2
2
1
1
r r r r
+ + + =
lub Mv
rm
= m
1
v
1
+ m
2
v
2
+.....+ m
n
v
n

Jeeli ponownie zrniczkujemy otrzymane powyej rwnanie to otrzymamy

t
m
t
m
t
m
t
M
n
n
rm
d
d
......
d
d
d
d
d
d
2
2
1
1
v v v v
+ + + =
lub Ma
rm
= m
1
a
1
+ m
2
a
2
+ .......+ m
n
a
n


21. Zdefiniuj pd ciaa i ukadu cia. Sformuuj zasad zachowania pdu.
Pdem ciaa nazywamy wektorow wielko fizyczn, ktra jest rwna iloczynowi
masy i prdkoci poruszajcego si ciaa.


= v m p
Przypumy, e zamiast pojedynczego punktu mamy do czynienia z ukadem
n punktw materialnych o masach m
1
,......, m
n
. Zakadamy, e masa ukadu (M)
pozostaje staa. Kady punkt bdzie mia pewn prdko i pewien pd. Ukad jako
cao bdzie mia cakowity pd P w okrelonym ukadzie odniesienia bdcy sum
geometryczn pdw poszczeglnych punktw w tym ukadzie odniesienia:
P = p
1
+ p
2
+ ......... + p
n

Jeeli porwnamy t zaleno z rwnaniem
Mv
rm
= m
1
v
1
+ m
2
v
2
+.....+ m
n
v
n

to otrzymujemy
P = Mv
rm

Tre tego rwnania mona wyrazi nastpujco: Cakowity pd ukadu
punktw materialnych jest rwny iloczynowi cakowitej masy ukadu i prdkoci jego
rodka masy. Poniewa F
zew
= Ma
rm
, to II zasada dynamiki Newtona dla ukadu
punktw materialnych przyjmuje posta

t
zew
d
dP
F = bo

srm
srm
M
t
M
t
a
P
= =
d
d
d
d v

Zasada zachowania pdu w ukadach odosobnionych, tzn. takich, na ktre nie
dziaaj adne siy zewntrzne (pochodzce od cia nie nalecych do ukadu), pd
cakowity ukadu, bdcy sum wektorow pdw poszczeglnych cia ukadu, jest
wielkoci sta.
. const albo 0
d
d
= = P
P
t


14
22. Jakie wielkoci fizyczne s zachowane w zderzeniach sprystych a
jakie w niesprystych?
Zderzenie spryste ma miejsce wtedy, gdy cakowita energia mechaniczna (a
zatem kinetyczna plus potencjalna) jest zachowana; nie ma rozproszenia energii
mechanicznej na energie ciepln.
W przeciwnym przypadku (wystpuje rozproszenie energii mechanicznej na
ciepln) wtedy mamy rozproszenie niespryste.
Jedyne prawdziwe zderzenia spryste, (chocia nie zawsze) to zderzenia
midzy atomami, jdrami i czsteczkami elementarnymi. Zderzenia midzy ciaami
s zawsze w pewnym stopniu niespryste, chocia czasami moemy je traktowa w
przyblieniu jako spryste. Kiedy dwa ciaa po zderzeniu cz si mwimy, e
zderzenie jest cakowicie niespryste. Np. zderzenie midzy pociskiem i
drewnianym klockiem, gdy pocisk wbija si w klocek.
Rozpatrzmy teraz zderzenie spryste w przestrzeni jednowymiarowej.
Wyobramy sobie dwie gadkie nie wirujce kule, poruszajce si wzdu linii
czcej ich rodki. Masy kul m
1
i m
2
, prdkoci przed zderzeniem v
1
i v
2
a po
zderzeniu u
1
i u
2
tak jak na rysunku poniej.

m1 u1 m1 v1
m2 u2 m2 v2
Z zasady zachowania pdu otrzymujemy
m
1
v
1
+ m
2
v
2
= m
1
u
1
+ m
2
u
2


(10.5)
Poniewa zderzenie jest spryste to energia kinetyczna jest zachowana
(zgodnie z definicj). Otrzymujemy, wic:

2 2 2 2
2
2 2
2
1 1
2
2 2
2
1 1
u m u m m m
+ = +
v v
(10.6)
Dzielc rwnanie (10.6) przez rwnanie (10.5) otrzymamy w wyniku (przy zaoeniu
v
1
{ u
1
i v
2
{ u
2
)
v
1
+ u
1
= v
2
+ u
2

a po uporzdkowaniu
v
1
- v
2
= u
2
- u
1
(10.9)
Rwnanie to mwi nam, e w opisanym zderzeniu wzgldna prdko
zbliania si czstek przed zderzeniem jest rwna wzgldnej prdkoci ich oddalania
si po zderzeniu.
Przy zderzeniach niesprystych energia kinetyczna nie jest zachowana.
Rnica pomidzy energi kinetyczn pocztkow i kocow przechodzi np. w ciepo
lub energi potencjaln deformacji.

23. Podaj odpowiedniki w ruchu obrotowym, nastpujcych wielkoci
charakteryzujcych ruch prostoliniowy ciaa: prdko, przyspieszenie,
sia, masa, pd.

Ruch postpowy
prostoliniowy
Ruch obrotowy
15
Wielko Wzr Wielko Wzr
Prdko
liniowa
V=S/t
Prdko
ktowa
t / N =

Przypieszenie
t
v v
a
p k

=

Przypieszenie
ktowe
t
p k

s

=

Opnienie
t
v v
a
k p

=

Opnienie
ktowe
t
k p

s

=

Droga
S=V*t
Kt obrotu
t * N =

2
2
0
at
t v s s =

2
2
t
t
s
N s =

Sia
a m F * =

Moment siy
s * I M =


t
p
F
A
A
=

t
L
M
A
A
=

Masa m

Moment
bezwadnoci
I

Pd v m p * =

Moment pdu
* I L =

p r L * =


24. Podaj definicje momentu siy i momentu pdu oraz momentu
bezwadnoci dla ukadu punktw materialnych.
Moment siy (tzw. Moment obrotowy) Moment M siy dziaajcej na ciao to
wielko wektorowa okrelona przez iloczyn wektorowy dziaajcej siy i promienia.
Wektor momentu siy jest prostopady do paszczyzny wyznaczonej przez wektor siy
i wektor r, a jego zwrot okrela regua ruby prawoskrtnej. Zgodnie z t regu, jeli
bdziemy obracali po najkrtszej drodze pierwszy wektor (tu: r) tak, aby pokry si z
drugim (tu: F), to obracana w tym samym kierunku ruba prawoskrtna bdzie
przesuwa si (bdzie wkrcana lub wykrcana) w kierunku okrelajcym zwrot
wektora M.
) , ( _ ; sin * * _ ;

= = - = M F F r M F r M










16
Moment pdu jest wektorem prostopadym do paszczyzny, w ktrej ley promie
wodzcy i prdko liniowa, skierowanym tak, jak skierowana jest prdko ktowa.
Moment pdu ma warto rwn iloczynowi momentu bezwadnoci przez
prdko ktow i jest skierowany tak, jak ta prdko.
p r L - =

mVr pr L = =

Jednostk momentu pdu jest
s m Kg / *
2
. Dla ciaa o masie m obracajcego
si dookoa osi przechodzcej przez rodek cikoci, skadajcego si duej iloci
elementw, moment pdu wynosi:

J r m r m r V m L
n n n n n n n
= = = =
2 2


Moment bezwadnoci - to miara bezwadnoci ciaa w ruchu obrotowym. Im
wikszy moment tym trudniej rozkrci dane ciao lub zmniejszy prdko ciaa.

=
=
n
i
i i
r m I
1
2
,
gdzie: m - masa fragmentw ciaa oddalonych od osi obrotu o dugo r
r - odlego fragmentw ciaa od jego osi obrotu.
Czynnik
=
n
i
i i
r m
1
2
jest sum iloczynw mas czstek przez kwadraty ich
odlegoci od osi obrotu. Moment bezwadnoci ciaa zaley od wyboru osi obrotu, od
ksztatu ciaa i od sposobu rozmieszczenia masy ciaa. Moment bezwadnoci ma
wymiar ML
2
. Zwykle mierzy si go w kg*m
2
. Posugujc si pojciem momentu
bezwadnoci mona wyrazi energi kinetyczn obracajcego si ciaa sztywnego w
postaci

2
2
1
I K =

25. Czego dotyczy twierdzenie Steinera? Zastosuj je do toczenia si walca
lub kuli.
Twierdzenie Steinera - Twierdzenie to mwi, e jeli znamy moment bezwadnoci
I
o
danego ciaa wzgldem pewnej osi przechodzcej przez rodek masy tego ciaa,
to aby obliczy moment bezwadnoci I wzgldem dowolnej innej osi rwnolegej do
niej, naley do momentu I
o
doda iloczyn masy ciaa i kwadratu odlegoci d midzy
tymi osiami czyli md
2
:

2
0
*d m I I + =

Ilustruje to rysunek powyej, na przykadzie, ktrego moemy wyliczy
moment bezwadnoci kuli wzgldem osi stycznej do kuli:
2 2 2 2
0
5
7
5
2
* mR mR mR d m I I = + = + =

17












26.
Sformuuj zasad zachowania krtu i zilustruj j przykadami.
Zasada zachowania momentu pdu (krtu) jeeli na ciao nie dziaa aden
zewntrzny moment siy, moment pdu tego ciaa jest zachowany, czyli stay.
Zasada ta mwi, e prdko zmiany momentu pdu ukadu jest rwna sumie
momentw si zewntrznych dziaajcych na punkty ukadu.
Punkt materialny:
dt
L d
M

=

N punktw materialnych:
dt
L d
L
dt
d
dt
L d
M M
N
i
i
N
i
i
zewn
N
i
i
T
T
T
T T
= = = =

= = = 1 1 1


Przykady:
- na przykad ywiarz, ktry jak rozprostowuje rce, to si obraca wolniej (piruet), a
jak trzyma rce przy sobie, to szybciej
- wszelkie takie ruch obrotowe, np. trzymasz co na nitce i obracasz rk, jak
skracasz nitk, to zaczyna ci si to szybciej obraca
- Planety wok Soca kr szybciej, kiedy s bliej wolniej jak s dalej, kiedy si
temu przyjrze moment pdu wzgldem Soca jest stay.

27. Jaki podstawowy warunek musi by speniony, aby ciao wykonywao
ruch harmoniczny prosty? Podaj przykady ruchu harmonicznego.
Ruch harmoniczny prosty - Kady ruch powtarzajcy si w regularnych odstpach
czasu nazywany jest ruchem okresowym. Jeeli ruch ten opisywany jest sinusoidaln
funkcj czasu to jest to ruch harmoniczny. Ciao porusza si ruchem harmonicznym
dt
L d
M
zewn
T
T
=
18
prostym, jeeli znajduje si tylko pod wpywem siy o wartoci proporcjonalnej do
wychylenia z pooenia rwnowagi i skierowanej w stron pooenia rwnowagi
(Prawo Hooke'a):
,gdzie:
- sia,
k - wspczynnik sprystoci,
- wychylenia z pooenia rwnowagi.
Ukadem, ktry wykonuje ruch harmoniczny jest oscylator harmoniczny.
Przykady oscylatora harmonicznego:
- Mechaniczne: masa na sprynie, wahado.
- Elektryczny: obwd LC (tutaj wychyleniem jest np. napicie, prd lub adunek
elektryczny).
Jakie cechy musi mie ukad mechaniczny (np. masa na sprynie) , aby by
oscylatorem harmonicznym?
- Drgajce ciao posiada punkt rwnowagi trwaej,
- Sia dziaajca na ciao wynosi: F= - kx (x jest wychyleniem z pooenia rwnowagi,
k jest sta sprystoci spryny),
- Zasada liniowoci: wychylenie ciaa wskutek dziaania wielu si rwne jest sumie
wychyle, jakie wywouj poszczeglne siy,
- Czsto ruchu nie zaley od amplitudy drga.

28. Jak mona obliczy okres waha wahada fizycznego? Czy mona w tym
celu posuy si take wzorem dla wahada matematycznego?
T= 2 g l / = 2 Mgd I /
Mona si posuy tym wzorem na obliczenie okresu wahada matematycznego.

29. Jaki jest wpyw tumienia na drgania harmoniczne?

Tumienie ruchu harmonicznego powoduje zmniejszenie amplitudy wychylenia,
co prowadzi do wygaszenia drga.

30. Wyprowad wzr na energi cakowit w ruchu harmonicznym prostym.

E
p
= [kA
2
cos
2
(t=)]/2
E
k
=

[kA
2
sin
2
(t=)]/2
E = E
k
+ E
p
= (kA
2
)/2

31. Z jak czstoci odbywaj si drgania wymuszone? Narysuj zaleno
amplitudy drga od czstotliwoci siy wymuszajcej. Dla jakiej
czstotliwoci wystpi rezonans?
= 2v m k /
Mechaniczne i elektryczne drgania wymuszone. Rezonans. Dla ciaa o masie
m przymocowanego do spryny czsto wasna drga wynosi =2=k/2m, gdy
nie wystpuj siy tarcia, oraz =2, gdy siy tarcia s niewielkie. Taka sytuacja
wystpuje, gdy na ciao dziaa zewntrzna sia okresowa, np.: most drga pod
wpywem maszerujcych przez niego onierzy, wideki stroikowe (kamerton)
wykonuj drgania pod wpywem siy okresowej pochodzcej od fali gosowej.
Drgania, ktre powstaj w tych zjawiskach nazywamy drganiami wymuszonymi.
19
Rezonans wystpi dla czstotliwoci siy wymuszajcej = czstotliwoci drga
wasnych lub dostatecznie zblionych =2f, f=/2=pierw.k/m*1/2pi.

32. Jaki ruch wykonuje punkt materialny uczestniczcy w dwch
prostopadych drganiach harmonicznych?

Jeeli amplitudy tych ruchw s rwne, wtedy tor powstaego ruchu jest
okrgiem. Jeeli amplitudy s rne torem powstaego ruchu jest elipsa. Tak wic
albo bdzie to ruch eliptyczny albo ruch po okrgu.


33. Scharakteryzuj rodzaje fal mechanicznych w zalenoci od orodka, w
jakim si rozchodz.
Fala zaburzenie rwnowagi powstajce w jednym punkcie orodka sprystego
przenoszce si na inne czstki orodka.
Rodzaje fal mechanicznych:
Fala poduna - to fala, ktrej drgania odbywaj si w kierunku rwnolegym do
kierunku jej rozchodzenia si.
Fala poprzeczna - jest to fala, w ktrej kierunek drga czstek orodka jest
prostopady do kierunku rozchodzenia si fali.
Fala stojca - jest to fala niezmieniajca swojej pozycji w przestrzeni. Zjawisko to
moe wystpi na skutek ruchu orodka w kierunku przeciwnym do ruchu fali z tak
sam prdkoci lub na skutek interferencji dwch fal poruszajcych si w
przeciwnych kierunkach.

34. Zdefiniuj pojcia: liczby falowej, czstoci koowej i prdkoci fali i podaj
rwnanie jakie speniaj.
Liczba falowa jest to wielko k = 2/. Stosuje si te pojcie "wektora falowego"
- dla fali rozchodzcej si w trzech wymiarach. Wektor falowy ma kierunek zgodny z
kierunkiem rozchodzenia si fali i warto dan przez k.
Czsto koowa (pulsacja) - wielko okrelajca, jak szybko powtarza si
zjawisko okresowe. Pulsacja jest powizana z czstotliwoci (f) i okresem (T)
poprzez nastpujc zaleno:

f
T dt
d
T
T U
2
2
= = =

y 2 - kt peny (2
radiana = 360 stopni)
Pulsacja jest stosowana najczciej w technice do okrelania przebiegw
sinusoidalnych i prdkoci obrotowych. Zalet uywania pulsacji zamiast
czstotliwoci jest uproszczenie zapisu poprzez ukrycie symbolu . Np. w
rwnaniach drga harmonicznych zamiast
a = 4
2
f
2
x
mamy:
a =
2
x.
W przypadku ruchu pulsacji odpowiada prdko ktowa.
Prdko fali prdko rozchodzenia si zaburzenia w danym orodku
sprystym.
Prdko fali = /k, v=*f, Z=/t
dugo fali, =vT, =v/f.
20

35. Opisz fal dwikow w powietrzu i podaj wartoci parametrw
okrelajcych syszalno dwiku.
Fale dwikowe - s podunymi falami mechanicznymi. Jeeli nie ma adnych
zakce, fale dwikowe wytwarzane przez rdo punktowe rozchodzi si we
wszystkich kierunkach.
Fal dwikow w powietrzu tworz rozchodzce si niewielkie wahania
gstoci i cinienia powietrza (najczciej s to wahania znacznie mniejsze ni 1%
wartoci cinienia redniego). Czsteczki powietrza zgszczone w jednym obszarze
maj tendencj do rozprania si, co powoduje z kolei zgszczenia w kolejnym
punktach tego orodka. Prdko rozchodzenia si fali dwikowej, zwanej
prdkoci dwiku, zaley od rodzaju orodka i jego temperatury; najwiksza jest w
ciaach staych (np. w szkle 6000 m/s), mniejsza w cieczach (np. w wodzie ok. 1440
m/s), najmniejsza w gazach (np. w powietrzu w temperaturze 20
o
C 344 m/s).
Dwik to zaburzenie falowe w orodku sprystym zdolne do wywoania
wraenia suchowego, a take wraenie suchowe wywoane tym zjawiskiem. Dwiki
stanowi zachodzce z odpowiedni czstotliwoci zmiany cinienia akustycznego.
rdem dwiku s ciaa drgajce i zawirowania powietrza. Dla czowieka syszalne
s dwiki w zakresie czstotliwoci 16 Hz - 20000Hz. Dwiki o czstotliwoci
mniejszej to infradwiki, wikszych ultradwiki, hiperdwiki.

36. Objanij zjawisko nazywane dudnieniem dla fal akustycznych.

Dudnienie (drgania zoone) - jest efektem wystpujcym w przypadku nakadania
dwch fal sinusoidalnych w czasie (naoenie si drga harmonicznych). Jeeli dwie
nakadajce si fale bardzo niewiele si rni czstotliwoci ( np. w instrumentach
muzycznych dwie struny nastrojone s na niewiele rnice si tony, gdy obie te
struny wydaj dwik, syszymy dudnienie), wtedy nastpuje ich sumowanie zgodnie
ze wzorem trygonometrycznym:

37. Na czym polega zjawisko Dopplera?
Efekt Dopplera - to zmiana czstotliwoci oraz dugoci fali zarejestrowana przez
obserwatora, ktry porusza si wzgldem rda fali.
Wystpuje wtedy, gdy obserwator porusza si w kierunku spoczywajcego
rda dwiku, syszy dwik wyszy ni wtedy, gdy jest w spoczynku, gdy za
oddala si od tego rda, syszy dwik niszy. Podobny efekt, stwierdzamy, gdy
rdo jest w ruchu, a obserwator nieruchomy.

38. Jaki jest wynik interferencji dwch identycznych fal biegncych w
przeciwnych kierunkach?
Interferencja - to zjawisko nakadania si fal. Interferencja jest przypadkiem
oglniejszego zjawiska superpozycji fal bdcej przykadem superpozycji rozwiza
rwna rniczkowych.
W fizyce wyrnia si dwa rodzaje interferencji. Optyka najczciej rozpatruje
przypadek interferencji fal sinusoidalnych o zblionej czstotliwoci i amplitudzie fali.
Akustyka i analiza sygnaw czciej zajmuj si nakadaniem si fal o zoonych
ksztatach.
21
Wzdu jednej prostej, np. wzdu osi x biegn w kierunkach przeciwnych dwie
identyczne fale. Jedna fala biegnie w lewo, a druga w prawo. Moe to by fala
padajca prostopadle na przeszkod i fala odbita od tej przeszkody.
Fale te ulegaj interferencji. W wyniku interferencji takich fal otrzymujemy tzw.
fal stojc. Fala stojca posiada charakterystyczne miejsca. Miejsca maksymalnego
wzmocnienia nazywaj si strzakami, a miejsca wygaszenia nazywaj si wzami
fali stojcej. Zarwno wzy jak i strzaki nie poruszaj si, std nazwa fala stojca.
Odlego pomidzy ssiednimi wzami jest taka sama jak odlego midzy
ssiednimi strzakami i jest rwna poowie dugoci fali, za odlego midzy wzem
a ssiedni strzak, rwna jest wiartce dugoci fali.

39. Struna zamocowana na obu kocach ma dugo 50 cm. Oblicz moliwe
dugoci fali stojcej powstajcej w tej strunie. Wyniki przedstaw na
rysunkach.




40. Sformuuj prawo Coulomba. Oblicz, jak si oddziauj na siebie 2
adunki jednostkowe z odlegoci 1km.
Prawo Kulomba - gosi, e sia wzajemnego oddziaywania dwch punktowych
adunkw elektrycznych jest wprost proporcjonalna do iloczynu adunkw i odwrotnie
proporcjonalna do kwadratu odlegoci midzy ich rodkami. Jest to podstawowe
prawo elektrostatyki.
Prawo to mona przedstawi za pomoc wzoru:
2
2 1
r
Q Q
k F =
, w ktrym:
F - sia wzajemnego oddziaywania dwch punktowych
adunkw elektrycznych
Q
1
, Q
2
- punktowe adunki elektryczne,
r - oddalenie midzy adunkami,
k - wspczynnik proporcjonalnoci(k = 9 10
9
Nm
2
/C
2
):

Ts 4
1
= k
,przy czym: 0
*s s s
r
=
, gdzie:
- przenikalno elektryczna orodka,

r
- przenikalno elektryczna wzgldna orodka (staa
dielektryczna),

0
- przenikalno elektryczna prni.






41. Objanij dziaanie pola elektrycznego jednorodnego na dipol elektryczny.
Moment siy - ustawia dipol rwnolegle do linii pola E.
M = p x E
22
Dipol elektryczny jest to zestaw dwch adunkw umieszczonych w odlegoci l,
taki dipol posiada moment dipolowy p = q*l, gdzie l- jest to wektor, ktry czy
adunek ujemny z dodatnim M = l*q*E*sin = p*E*sin moment skrcajcy
Jak zachowuje si dipol w jednorodnym polu elektrycznym? Moment
dipolowy p=ql l- wektor skierowany od q do +q. Wymiarem momentu dipolowego
jest [C*m] W jednorodnym polu elektrycznym na dipol dziaa moment skrcajcy
ustawiajcy p rwnolegle E.
M = pxE na dipol elektryczny umieszczony w zewntrznym polu E dziaa
moment skrcajcy, dy do uoenia go wzdu linii pola.
Jak zachowuje si adunek q i dipol elektryczny w polu niejednorodnym?
adunek q, porusza si po krzywej zgodnie z liniami si pola. Na dipol dziaa moment
skrcajcy dcy do ustawienia go zgodnie z liniami si.

42. Zdefiniuj strumie pola elektrycznego a)dla pola jednorodnego, b)
niejednorodnego.
Strumie pola elektrycznego przez powierzchni S definiujemy jako iloczyn
skalarny wektora powierzchni S i natenia pola elektrycznego E.
) , cos(

= E n ES
E
J




Jednostka pola elektrycznego: - na adunek jednego Coulomba dziaa sia jednego
Newtona. [1E] = [ 1N / 1C ]
a) Strumie pola elektrycznego dla powierzchni paskiej w polu jednorodnym

E
= E*S*cos jeli jego natenie wynosi E w polu tym umieci powierzchni
pask o polu S to charakteryzujc t powierzchni za pomoc wektora S
prostopadego do niej.
jest ktem zawartym pomidzy wektorami E i S. S jest wielkoci skalarn moe
by zarwno dodatni jak i ujemny. Jednostk jest N*m
2
/C. Warto strumienia zaley
zarwno od natenia pola, reprezentowanego przez gsto linii si, czyli ich liczb
na jednostk powierzchni jak i od wielkoci powierzchni, przez ktra wyznacza si
strumie take od pooenia powierzchni wzgldem linii si
b) Strumie pola elektrycznego w polu niejednorodnym =

ds Ecos wektor E
jest rny w rnych punktach powierzchni S, ma bowiem rne wartoci i tworzy
rne kty z normaln do powierzchni S
c) Strumie pola elektrycznego dla powierzchni zakrzywionej =

Eds




23
43. Podaj i objanij prawo Gaussa a) w prni, b) w orodku dielektrycznym.
Prawo Gaussa:
Cakowity strumie pola elektrycznego przez zamknit powierzchni jest
rwny cakowitemu adunkowi otoczonemu przez t powierzchni podzielonemu
przez
0
.

= =
0
.
.
4
s
T
wewn
wewn
Q
kQ EdS
Prawo Gaussa suy do obliczania
nate pochodzcych od poszczeglnych cia. Aby posuy si prawem Gaussa
naley wybra dowoln powierzchni zamknit wok rda (np. sfer).Prawo
Gaussa :
=
=
n
i
i
q
1
0
1
s
J
Strumie pola elektrycznego obejmowany przez
dowoln powierzchni zamknit jest proporcjonalny do sumy adunkw zawartych
wewntrz powierzchni.
Podczas rozwizywania zada korzysta si najczciej z rwnoci:
, gdzie Q to adunek punktowy, E - szukane natenie pola,
warto w nawiasie - pole dowolnej sfery otaczajcej adunek, r - promie sfery.
Podane rwnanie suy do obliczenia natenia pochodzcego od jednego adunku
punktowego, 0 - przenikalno elektryczna prni
Prawo Gaussa:
a) w prni
o

Eds = q strumie wektora natenia pola przez dowoln

powierzchni zamknita jest proporcjonalny do cakowitego adunku zawartego
wewntrz powierzchnio gdzie przenikalno elektryczna prni
o =
4 36
1
*10
-26
m
b) w orodku
o

= q Eds


44. Korzystajc z prawa Gaussa znajd natenie pola elektrycznego
wytworzonego przez kul o promieniu R naadowan powierzchniowo
adunkiem Q a) wewntrz kuli, b) na zewntrz kuli.
a)
V Q/ = p

=
0
/ ' s Q Eds

0
2
/ ' ) 4 ( s T Q r E =
V Q V Q / ' / ' = ) 3 / 4 /( )' 3 / 4 /( '
3 3
a Q r Q T T =

3 3
/ ' a Qr Q =
p T T p p
3 3
3
4
3
4
/ / a Q a Q V Q = = =
24

0
3
0
3 3
2
3
3
4
) 4 (
s
p
s
T
T
r
E
a
r a
r E = =
b)

=
0
/ ' s Q Eds

0
2
/ ) 4 ( s T Q r E =

0
2
0
3
2
0
3
0
3
2
3
3 3
_ _ ,
3 3
4
) 4 (
3
4
s
p
s
p
s
p
s
p T
T
p T
r
r
r
E a r dla
r
a a
r E
a Q
= = = = =
=


45. Zdefiniuj potencja elektryczny i jego jednostk.
Potencja elektryczny okrela stopie naelektryzowania danego ciaa. Potencja
ziemi przyjto uwaa jako zerowy. Potencja elektryczny danego punktu pola
mierzymy okrelajc prac, jak naley wykona przy przenoszeniu jednostkowego
adunku prbnego na przykad z ziemi do danego punktu pola do wartoci tego
adunku. V=W/q [V]=[J/C]. Napicie elektryczne to rnica potencjaw U=V
1
-V
2,

U=W
wypadkowe
/q.

46. Zdefiniuj pojemno elektryczn kondensatora oraz jej jednostk.
Pojemno elektryczna - nazywamy stosunek adunku kondensatora do napicia
midzy okadkami C=Q/U. Gsto powierzchniowa W adunku na okadce
kondensatora o powierzchni S wynosi W=Q/S=*E, gdzie: Q=*S*U/d. Definicj
pojemnoci mona rozszerzy, uwaajc, e dany przewodnik jest jedn z okadek
kondensatora a druga okadka znajduje si nieskoczenie daleko i ma potencja
rwny zeru. Napicie midzy okadkami jest rwne potencjaowi przewodnika. C=Q/V
Pojemno kondensatora paskiego jest rwna: C=S/d. Jednostk pojemnoci jest
farad, czyli 1 F=1C/V

47. Jaki wpyw na pojemno kondensatora paskiego ma pytka z
dielektryka wsunita midzy okadki? Czy zmienia si przy tym pole
elektryczne w kondensatorze?
Wsunita pytka dielektryka miedzy okadki powoduje powstanie dwch
kondensatorw, czyli dwch pl o nateniu wikszym ni jego warto pocztkowa.
W zalenoci od gruboci pytki pojemno nowego kondensatora zwiksza si.
C=Q/V
Napicie takie samo, ale adunek wikszy.
25
Wypadkowe pole elektryczne E w pytce = E=Eo+E

48. Napisz wzory wyraajce energi elektryczn naadowanego ciaa.
Pocztkowo nie naadowany kondensator aduje si od 0 do napicia U.
Wtedy adunek wzrasta od 0 do Q, gdzie Q = CU. Praca zuyta na przeniesienie
adunku dq z okadki "" na "+" wynosi
dW = Udq
Cakowita praca wynosi, wic

C
Q
q
C
q
q U W
Q Q
2
0 0
2
1
d d =
'
+

'

= =


Dla kondensatora paskiego ES Q czyli
S
Q
E
0
0
, s
s
= =
Podstawiamy to do wzoru na energi i otrzymujemy
)
C
ES
W
2
2
0
s
=

Podstawiajc wyraenie na C dostajemy Sd
E
W
2
2
0
s
=
Sd - objto kondensatora, wic gsto energii w = W/Sd

2
0
2
1
E w s =
Jeeli w jakim punkcie przestrzeni jest pole E to moemy uwaa, e jest tam
zmagazynowana energia w iloci
2
0
2
1
E s na jednostk objtoci.

49. Podaj prawo Ohma i warunki jego stosowalnoci.
Prawo Ohma - stosunek napicia midzy dwoma punktami przewodnika do
natenia przepywajcego przez ten przewodnik jest wielkoci sta. Natenie
prdu jest wprost proporcjonalne do przyoonego napicia.
Prawo Ohma stosuje si do wszystkich cia jednorodnych przy staej
temperaturze, niewielkich napiciach i nateniach prdu I=V/R 1A=1V/1.

50. Co to jest sia elektromotoryczna i czym rni si od napicia rda
prdu?
Sia elektromotoryczna (SEM, - duy ) jest rnic potencjaw (napiciem
elektrycznym) powstajc w rdle prdu elektrycznego, czyli urzdzeniu
przetwarzajcym rne rodzaje energii na energi elektryczn, powstajca w wyniku
tej przemiany. Jednostk SEM jest Wolt.
SEM nie jest si w sensie normalnej, fizycznej definicji tego sowa, a nazwa ta
jest swoist pozostaoci historyczn. W uproszczeniu mona powiedzie, e SEM
jest miar maksymalnej zdolnoci ukadu do generowania prdu elektrycznego.
Napicie na zaciskach rda prdu zazwyczaj rni si od wartoci siy
elektromotorycznej, spowodowane jest to wystpowaniem w rdle oporu
26
elektrycznego, zwanego oporem wewntrznym rda, polaryzacji elektrod i innych
zjawisk. W przypadku, gdy rdo nie dostarcza prdu napicie elektryczne na
zaciskach rda jest zazwyczaj rwne SEM. Przy dokadnym pomiarze SEM stosuje
si woltomierze niepobierajce prdu lub pobierajce prd o znikomym nateniu.

51. Podaj i objanij prawa Kirchhoffa dla zoonych obwodw elektrycznych.
I prawo Kirchoffa mwi: W dowolnym wle obwodu suma algebraiczna natenia
prdw wpywajcych i wypywajcych do wza rwna jest zeru, czyli
0
1
=

=
n
i
i
I
.
Wzem obwodu nazywamy punkt, w ktrym czy si pewna liczba gazi
obwodu natenia prdw wpywajcych do wza s uwaane za dodatnie a
wypywajce z wza ujemnymi.
II prawo Kirchoffa
W dowolnym oczku obwodu suma algebraiczna wszystkich si
elektromotorycznych i spadkw napicia jest rwna zeru, czyli

= =
= +
n
i
i
n
i
i
IR
1 1
0 s
. Oczkiem
obwodu nazywamy dowoln zamknit cz obwodu lub cay obwd.

52. Zdefiniuj indukcj magnetyczn i jej jednostk.
Indukcja magnetyczna - jest to stosunek siy, jaka dziaa w polu na element
przewodnika o dugoci l, do natenia prdu w tym przewodniku i do jego dugoci.

Jednostk indukcji magnetycznej jest tesla T.
1 T = N / A * m
Indukcja magnetyczna jest wielkoci wektorow. Kierunek tego wektora jest
styczny do linii pola magnetycznego, a zwrot mona wyznaczy za pomoc "reguy
prawej doni, (Jeli chwycimy przewodnik praw rk tak, e kciuk wskazuje
kierunek przepywu prdu, to pozostae palce wska nam zwrot wektora indukcji
magnetycznej).

53. Czstka o masie m i adunku q porusza si z prdkoci v w polu
magnetycznym o indukcji B. Jaki jest jej ruch? Jak tor ruchu zaley od
kierunku wektora prdkoci?

54. Wyjanij, co nazywamy si elektrodynamiczn i jaki ma ona zwizek z
si Lorentza.
Sia elektrodynamiczna - to sia dziaajca na przewodnik z prdem umieszczony w
polu magnetycznym.
Wzr
F=B*i*l
F- sia elektrodynamiczna
B - indukcja magnetyczna (T- tesla)
i - natenie prdu
l - dugo przewodnika
Zaleno siy F od prdkoci v adunku prbnego q
O
mona wyrazi wzorem,
jeli wprowadzimy wektor B opisujcy pole magnetyczne indukcj magnetyczn.
Wektor ten mona definiowa: W przestrzeni istnieje pole magnetyczne o indukcji B,
jeeli na adunek prbny q
O
poruszajcy si w tej przestrzeni z prdkoci v dziaa
27
sia F wyraona wzorem:F=q
0
(v-B). Zgodnie z okreleniem iloczynu wektorowego
warto bezwzgldna siy wyraa si wzorem:F=q
0
vBsin, - kt miedzy v i B. W
odrnieniu od siy elektrycznej sia magnetyczna dziaa tylko na adunki w ruchu
oraz e jej kierunek jest prostopady do kierunku wektora B. Si magnetyczn
wyraon wzorem nazywa si si Lorentza, a sam wzr wzorem Lorentza.
F= QVBsin=eV
u
B, V
u
= prdko unoszenia, F=eJ/neB=jB/n
F=nAljB/n=ilB
F=il x B obie te siy definiuj B.

55. Opisz zjawisko Halla i wytumacz jego przyczyn.
Zjawisko Halla - zjawisko powstania rnicy potencjaw U pomidzy przeciwlegymi
ciankami pprzewodnika lub metali w kierunku prostopadym zarwno do kierunku
przepywu prdu I, jak i do kierunku wektora indukcji zewntrznego pola
magnetycznego B. Warto napicia wyraona jest wzorem
d
I B A
U
) * ( *
=

gdzie A - jest tzw.: sta Halla, charakterystyczn dla danego rodzaju materiau, B -
indukcja magnetyczna, d - grubo pytki materiau.
Zjawisko Halla jest wynikiem odchylenia w polu magnetycznym (sia Lorentza),
elektronw tworzcych przepyw prdu elektrycznego.
Rozpatrzmy teraz pytk metalu (lub pprzewodnika) umieszczon w polu
magnetycznym, prostopadym do kierunku przepywu prdu. Jeeli w pytce pynie
prd to na adunki dziaaa sia odchylajca powodujca zakrzywienie ich torw w
kierunku jednej ze cianek bocznych pytki.
Gromadzenie si adunkw na ciance bocznej powoduje powstanie
poprzecznego pola elektrycznego Halla E
H
Pole Halla jest dane zalenoci , gdzie V
LP
jest rnic
potencjaw pomidzy stron lew L i praw P, a d odlegoci midzy nimi
(szerokoci pytki). Zwrmy uwag, e strona prawa pytki aduje si ujemnie i
powstae pole Halla przeciwdziaa dalszemu przesuwaniu elektronw. Osignity
zostaje stan rwnowagi, w ktrym odchylajce pole magnetyczne jest rwnowaone
przez pole elektryczne Halla.

56. Podaj i objanij prawo Amperea oraz pojcie cyrkulacji pola.
Prawo Ampera: Krenie wektora indukcji po dowolnej krzywej zamknitej jest
proporcjonalne do sumy nate prdw zawartych wewntrz tej krzywej:

Oznaczenia
I - natenie prdu; D L - dugo krzywej zamknitej; B - natenie pola
elektromagnetycznego (indukcja); m
0
- przenikalno magnetyczna prni; j - ilo
nate (przewodnikw); i - ilo odcinkw krzywej
W prawie Ampre'a sumujemy (cakujemy) po zamknitym konturze (liczymy
cak krzywoliniow). Taka caka dla pola jest rwna cakowitemu prdowi I
otoczonemu przez kontur. Wynik nie zaley od ksztatu konturu zamknitego.
Staa
0
= 410
-7
Tm/A, jest tzw. przenikalnoci magnetyczn prni.
Gdy pole magnetyczne jest wytworzone nie w prni ale w jakim orodku to
fakt ten uwzgldniamy wprowadzajc sta materiaow
r
, zwan wzgldn
28
przenikalnoci magnetyczn orodka tak, e prawo Ampre'a przyjmuje
posta .
Cyrkulacja pola krenie wektora natenia pola po dowolnej krzywej zamknitej
= sumie (cace) wielkoci, bdcej rdem tego pola.
Natenie pola magnetycznego H okrela si wzorem: H=B\ , H=I\(2r).
Natenie pola magnetycznego wytworzonego przez prd prostoliniowy nie zaley
od rodzaju orodka. Wektor H jest rwnolegy do wektora B linie magnetyczne
wektora H maj, wic taki sam przebieg jak linie wektora Jednostk natenia pola
mag. jest 1A/m. wzr poprzedni mnoymy przez 2Tr: 2rH=I powysze rwnanie
mona zapisa w postaci caki

Hdl=2rH Drog cakowania jest dowolna linia

magnetyczna w ksztacie okrgu o promieniu r a wektor h jest styczny do tego okrgu
w kadym jego punkcie i ma sta warto bezwzgldn

C
Hdl=I Jest to
matematyczna posta prawa Amperea. Caka okrna wystpujca w tym prawie
nosi nazw cyrkulacji wektora H. Cyrkulacja wektora H wzdu linii pola
magnetycznego wytworzonego przez przewodnik z prdem jest rwna nateniu
prdu pyncego w przewodniku.

57. Zastosuj prawo Amperea do bardzo dugiego prostoliniowego przewodu
z prdem i oblicz indukcj pola magnetycznego w odlegoci r od cienkiego
przewodu, w ktrym pynie prd o nateniu I.

58. Jak oddziauj na siebie dwa prostoliniowe przewody, w ktrych pyn
prdy, gdy prdy w nich s: a) rwnolege, b)antyrwnolege (zwroty
przeciwne), c) prostopade?
a)prdy rwnolege; w zalenoci od zwrotu pyncego prdu mog si przyciga
(przeciwne zwroty) lub odpycha (te same zwroty).
b)prdy antyrwnolege- przewodniki odepchn si od siebie w ssiedztwie punktu
stycznoci
c)prdy prostopade- odepchn si jak w przypadku anty-rwnolegych,
(prostopady jest szczeglnym przypadkiem anty-rwnolegoci)
Oddziaywanie elektrodynamiczne przewodw z prdem na siebie polega na
dziaaniu pola magnetycznego powstaego dookoa przewodw z prdem na 2
przewd i odwrotnie. Natenie pole mag w odlegoci a od 1 przewodu a wiec na
powierzchni 2 przewodu wynosi: H
1
=I
1
/2a B= I
1
/2a 2 przewody rwnolege, w
ktrych pyn prdy oddziaywuj na siebie z si proporcjonalna do iloczynu prdw
oraz przenikalnoci magnetycznej rodowiska otaczajcego przewody i odwrotnie
proporcjonalne do odlegoci miedzy przewodami. Sia jednostkowa F=I
1
I
2
/2a a)
prdy pyn rwnolegle: przewody si przycigaj z siami F
12
=B
1
I
2
l F
21
=B
2
I
1
l gdzie
l to dugo przewodu Natomiast zwroty indukcji B w jednym przewodzie jest do
dou a w 2 do gry b) gdy pyn prdy s antyrwnolege przewody odpychaj si z
takimi samymi siami jak w a, a wektory indukcji obu przewodw dziaaj do dou.

59. Jakie jest oddziaywanie pola magnetycznego na ramk z prdem?
Przewodnik jest ni lekka ramka jest wypychany lub wcigany do wntrza
pola wytwarzanego przez magnes podkowiasty. Zaley to od kierunku prdu w
obwodzie oraz od ustawienia magnesu. Si, jaka dziaa na przewodnik (ramk z
prdem), w ktrym pynie prd nazywamy si elektrodynamiczn.
29
Obwd z prdem mona traktowa jako dipol magnetyczny i analogicznie do
pola elektrycznego dipol ten jest skrcony do pooenia rwnowagi, czyli rwnolegle
do linii pola magnetycznego.
Kat i b = 90-teta, F2=ibBcosteta, F2=F4-nie wpywaj na ruch obrotu, bo s
skierowane na paszczyzn i Fw=0, M=0, F1=F3=iaB, jeeli ukad znajduje si tak jak
na 2 rys. to nie dziaaj wzdu tej samej linii, MF1=MF3 wzgldem xx.
M=2iaB(b/2)sinteta=iaBbsinteta, M=NM, A=ab

60. Zdefiniuj strumie magnetyczny i jego jednostk.
Strumie magnetyczny ( Strumie indukcji magnetycznej) - przepywajcy przez
powierzchni S jest zdefiniowany jako iloczyn skalarny wektora indukcji
magnetycznej i wektora normalnego do powierzchni S.
gdzie:
- wektor indukcji magnetycznej
- wektor normalny do powierzchni S, ktrego dugo jest rwna polu
powierzchni S, przez ktre przenika pole magnetyczne, za zwrot
wektora jest prostopady do tej powierzchni i skierowany na zewntrz
(jeli ta powierzchnia jest wypuka).
- kt midzy wektorami i
Jednostk strumienia indukcji magnetycznej jest Wb (weber) - to strumie,
ktry malejc do 0 w przecigu 1 s indukuje, w nieskoczenie cienkim koowym
przewodzie obejmujcym cakowicie ten strumie, si elektromotoryczn 1 V.
1 Wb =108 Mx =1 kg m
2
/(s
2
A). eby matematycznie uj zjawisko indukcji
wprowadzono pojcie strumienia indukcji magnetycznej lub krcej strumienia
magnetycznego *
B
zdefiniowanego podobnie jak strumie
elektryczny

= *
S
B
BdS
Wzr ten jest przedstawiony jako caka powierzchniowa
wektora B po zorientowanej powierzchni S. W przypadku, gdy obwd jest plaski i
pole magnetyczne jednorodne wzr upraszcza si do postaci:
B
=BScos, gdzie: -
kt pomidzy B a prostopad do paszczyzny obwodu.
Strumie indukcji magnetycznej przyjmuje warto maksymaln, gdy wektor
indukcji magnetycznej jest prostopady do powierzchni a najmniejsz (rwn 0), gdy
jest do niej rwnolegy.

61. Podaj tre i sens prawa indukcji Faradaya. Jakie s sposoby zmiany
strumienia magnetycznego?
Prawo indukcji elektromagnetycznej Faradaya - wyraa relacj pomidzy zmian
wartoci strumienia magnetycznego przechodzcego przez obszar objty przez jego
zamknite ptle i pola elektrycznego wyindukowanego na tej ptli:

=
S
B
dt
d
Eds
J
,gdzie E jest wyindukowanym polem elektrycznym, s jest
nieskoczenie maym odcinkiem ptli oraz d
B
/dt bdce nateniem pola
magnetycznego.
W przypadku zwojnicy o N zwojach :
30
t
N V
A
A
=
J
, gdzie V jest wyindukowan si elektromotoryczn (SEM) i
/t odnotowan zmian wartoci strumienia magnetycznego w przedziale
czasowym t
Sposoby zmiany strumienia: przyblianie i oddalanie obwodu do magnesu
(lub magnes do obwodu), zmiana wielkoci powierzchnie obwodu, obrt obwodu w
polu magnetycznym.
Indukcja w obwodzie SEM indukcji E
ind
jest rwna co do wartoci
bezwzgldnej a przeciwna co do znaku prdkoci zmiany strumienia magnetycznego
*
B
przenikajcego przez powierzchni ograniczon tym obwodem
ind
=-d*
B
/dt
Jednostk strumienia magnetycznego jest weber. Lub korzystajc z definicji tesli
mona powiedzie, e jednostk jest wolt

62. Co twierdzi regua Lenza i jakie jest jej powizanie z zasad zachowania
energii?
Prawo Lenza (regua Lenza) - znana rwnie jako zasad przekory Lenza, zostaa
nazwana na cze Heinricha Lenza, ktry sformuowa j w 1834.
W najoglniejszym sformuowaniu mwi kady proces indukcji przebiega w
kierunku przeciwnym do dziaajcej przyczyny.
Mwi ona, e prd indukcyjny wzbudzony w przewodniku pod wpywem zmiennego
pola magnetycznego, ma zawsze taki kierunek, by wytworzone przez niego pole
magnetyczne miao taki kierunek wzrostu, by niwelowa zmian. Regua Lenza
wyraa zasad zachowania energii (w ukadzie zamknitym suma skadnikw wszystkich
rodzajw energii caoci (suma energii wszystkich jego czci) ukadu jest staa (nie zmienia
si w czasie)).


S N
v
I
S N
v
I

Przykady wnioskowa z reguy Lenza:
Jeeli zamknita zwojnica porusza si wzgldem magnesu to, wok
zwojnicy powstaje takie pole magnetyczne, ktre przeciwdziaa temu
ruchowi.
Jeeli czstka obdarzona adunkiem porusza si w polu magnetycznym o
wzrastajcym nateniu, to ruch tej czstki wywouje wzrost natenia pola
przed czstk a osabienie za czstk (przeciwdziaa zmianie pola w
miejscu gdzie jest czstka), a przy ruchu w polu sabncym odwrotnie.
Patrz deformacja pola magnetycznego Ziemi przez wiatr soneczny.
31
Prd indukowany ma taki kierunek, e wytwarzany przez niego wasny
strumie magnetyczny przeciwdziaa pierwotnym zmianom strumienia, ktre go
wywoay.
Kierunek prdu praca wykonywana przy zblianiu lub oddalaniu magnesu (ukadu
elektrycznego) jest zamieniana na rozproszon w obwodzie energi ciepln.
Przeciwny, ni to okrela regua Lenza kierunek prdu indukowanego byby, wic
sprzeczny z zasad zachowani energii

63. Wyjanij zjawisko prdw wirowych i podaj przykady jego
wystpowania.
Prdy wirowe (masowe lub Foucaulta) - to zamknite prdy indukcyjne,
opywajce pytk lub bry metalow, powstae w wyniku zmian pola
magnetycznego, obejmowanego przez powierzchni pytki. Prdy te przeciwdziaaj
zmianom strumienia pola magnetycznego.
Natenie indukowanego prdu wirowego jest wprost proporcjonalne do
zmiennego w czasie strumienia magnetycznego ze znakiem ujemnym i odwrotnie
proporcjonalne do oporu obwodu z pyncym prdem wirowym.
Przykady wystpowania: w licznikach elektrycznych, gdzie prdy wirowe
powoduj, e licznik przestaje si obraca od razu po wyczeniu prdu.

64. Objanij zjawisko samoindukcji, podaj definicj wspczynnika
samoindukcji i jej jednostk.
Samoindukcja (indukcja wasna) zjawisko powstawania siy elektromotorycznej
w obwodzie elektrycznym, wywoane zmian pola magnetycznego, ktre jest
skutkiem zmiany natenia prdu pyncego w obwodzie.
Gdy natenie prdu przepywajcego przez obwd zmienia si to zmienia si
te, wytworzony przez ten prd, strumie pola magnetycznego przenikajcy obwd,
wic zgodnie z prawem indukcji Faradaya indukuje si w obwodzie SEM.
T si elektromotoryczn nazywamy si elektromotoryczn samoindukcji, a
samo zjawisko zjawiskiem indukcji wasnej.
Jeeli obwd (cewka) zawiera N zwojw to
Wspczynnik samoindukcji staa proporcjonalno pomidzy si
elektromotoryczn, ktra przeciwdziaa zmianom prdu w obwodzie, a szybkoci
zmian natenia prdu. Zaley od waciwoci geometrycznych obwodu i od
rodowiska, w ktrym obwd si znajduje.

Jednostka: - henr (H) - jest to indukcyjno obwodu elektrycznego wytwarzajcego
strumie magnetyczny 1 Wb, gdy przez obwd pynie prd o nateniu 1 A.
1 H = 1 Wb/A.

65. Co to jest zawada(impedancja) w obwodzie prdu zmiennego?
Zawada - w obwodzie prdu zmiennego spenia rol kierowania zmianami amplitudy
napi w zalenoci, od opornoci, indukcyjnoci i pojemnoci elektrycznej.

66. Sformuuj prawo Gaussa dla pola magnetycznego i wska, jaki sens ma
rnica w porwnaniu z analogicznym prawem dla pola elektrycznego.
Linie pola magnetycznego s zawsze liniami zamknitymi , podczas gdy linie
pola elektrycznego zaczynaj si i kocz na adunkach.
32
Poniewa linie pola B s krzywymi zamknitymi, wic dowolna powierzchnia
zamknita otaczajca rdo pola magnetycznego jest przecinana przez tyle samo
linii wychodzcych ze rda, co wchodzcych do niego (nie zawsze tak jest
natomiast w przypadku linii pola elektrycznego)
W konsekwencji strumie pola magnetycznego przez zamknit powierzchni
jest rwny zeru:
0 =

s
BdS

Ten oglny zwizek znany jako prawo Gaussa dla pola magnetycznego.
Caka po powierzchni zamknitej z krenia wektora pola po tej powierzchni
daje warto czego, co wytwarza to pole. W przypadku pola E jest to adunek.
Jednak dla pola B wynik wynosi 0, gdy nie udao si zaobserwowa w przyrodzie
(pomimo wielu stara) adunkw magnetycznych (pojedynczych biegunw)
analogicznych do adunkw elektrycznych.

67. Opisz drgania w obwodzie LC. Z jak czstoci si one odbywaj?
Rozpatrzmy obwd zoony z szeregowo poczonych indukcyjnoci L (cewki)
i pojemnoci C (kondensatora) pokazany na rysunku. Przyjmijmy, e opr
elektryczny obwodu jest rwny zeru (R = 0). Zamy te, e w chwili pocztkowej na
kondensatorze C jest nagromadzony adunek Q
0
, a prd w obwodzie nie pynie
(rysunek a).
W takiej sytuacji energia zawarta w kondensatorze:
jest maksymalna, a energia w cewce:
, jest rwna zeru.

Rys. Oscylacje w obwodzie LC
Nastpnie kondensator zaczyna rozadowywa si (rysunek b). W obwodzie
pynie prd I = dQ/dt. W miar jak maleje adunek na kondensatorze maleje te
energia zawarta w polu elektrycznym kondensatora, a ronie energia pola
magnetycznego, ktre pojawia si w cewce w miar narastania w niej prdu.
Wreszcie, gdy adunek spadnie do zera caa energia jest przekazana do pola
magnetycznego cewki (rysunek c). Jednak, pomimo, e kondensator jest cakowicie
rozadowany prd dalej pynie w obwodzie (w tym samym kierunku). Jego rdem
jest SEM samoindukcji powstajca w cewce, ktra podtrzymuje sabncy prd.
Ten prd aduje kondensator (przeciwnie), wic energia jest ponownie
przekazywana do kondensatora (rysunek d).
Wreszcie adunek na kondensatorze osiga maksimum a prd w obwodzie
zanika. Stan kocowy jest, wic taki jak pocztkowy tylko kondensator jest
naadowany odwrotnie (rysunek e).
Sytuacja powtarza si, tylko teraz prd rozadowania kondensatora bdzie
pyn w przeciwnym kierunku. Mamy, wic do czynienia z oscylacjami (drganiami)
adunku (prdu). Zmienia si zarwno warto jak i znak (kierunek) adunku na
kondensatorze i prdu w obwodzie.
33
68. Na czym polega rezonans elektryczny? Jakie ma on zastosowanie?
Rezonans elektryczny - jest to zjawisko polegajce na tym, e w obwodzie
elektrycznym zawierajcym elementy o reaktancjach indukcyjnych i
pojemnociowych nastpuje, dla pewnych czstotliwoci prdu, wzajemna
kompensacja tych reaktancji. W wyniku tego wypadkowa reaktancja obwodu rwna
jest zeru i prd pyncy ze rda jest w fazie z jego si elektromotoryczn.
Na podstawie wyprowadzonych rwna Maxwell wykaza, e wzajemnie
sprzone pola elektryczne i magnetyczne tworz fal poprzeczn i obliczy
prdko tej fali V= 1/

69. Wyjanij pojcie wirowego pola elektrycznego.
Gdy obwd z drutu obejmie zmienny w czasie strumie indukcji magnetycznej,
to powstaje w nim prd indukcyjny, co wiadczy o powstaniu pola elektrycznego.
Linie indukowanego pola elektrycznego maj ksztat koncentrycznych okrgw
(zamknitych linii), co w zasadniczy sposb rni je od linii pola E zwizanego z
adunkami, ktre nie mog by liniami zamknitymi, bo zawsze zaczynaj si na
adunkach dodatnich i kocz na ujemnych.
Takie pole nazywamy polem wirowym.
W tym przypadku, przeciwnie jak dla pola elektrycznego statycznego, praca
przy oprowadzaniu dowolnego adunku po krzywej zamknitej, nie jest rwna zeru.


Pole wirowe nie ma, wic potencjau.
Wirowe pole elektryczne jest to pole wytworzone przez zmienne pole magnetyczne.
Wynika to ze wzorw: 0 = B V ,
t
E
j B V
H
H
+ = - Konsekwencj tego jest istnienie fal
elektromagnetycznych, midzy innymi wiata, a take wasnoci tych fal - prdko
c, poprzeczno drga. Poza tym, w rwnaniach tych zawarte s takie informacje jak
np. dugozasigowo oddziaywa, zaleno ich siy od odlegoci itd.

70. Wymie wasnoci fali elektromagnetycznej wynikajce z teorii Maxwella.
Maxwell nie tylko wyjani zjawiska elektryczne za pomoc czterech rwna,
ale wycign z nich wnioski, ktrych nie kojarzono przed nim z elektrycznoci. W
1864 r pokaza, e przyspieszony adunek musi promieniowa pole elektryczne i
magnetyczne, a nastpnie, e pola te s do siebie prostopade i tworz kt prosty z
kierunkiem rozchodzenia si fali. Prdko fal elektromagnetycznych w prni

0 0
1
s
= c

Z rwna wicych ze sob pola elektryczne i magnetyczne:
oraz , wynika, e kada
zmiana w czasie pola elektrycznego wywouje powstanie zmiennego pola
magnetycznego, ktre z kolei indukuje wirowe pole elektryczne itd. Taki cig
sprzonych pl elektrycznych i magnetycznych tworzy fal elektromagnetyczn.
Maxwell wykaza, e wzajemnie sprzone pola elektryczne i magnetyczne s
do siebie prostopade i prostopade do kierunku rozchodzenia si fali, i e prdko
34
tych fal elektromagnetycznych w prni jest dana wyraeniem

Pokaza te, e w wypromieniowanej fali stosunek amplitudy natenia pola
elektrycznego do amplitudy indukcji magnetycznej jest rwny prdkoci .

71. Co to jest wektor Poyntinga?

Jedn z wanych waciwoci fali elektromagnetycznej jest zdolno do
przenoszenia energii od punktu do punktu. Szybko przepywu energii przez
jednostkow powierzchni paskiej fali elektromagnetycznej mona opisa wektorem
S zwanym wektorem Poyntinga. Wektor S definiujemy za pomoc iloczynu
wektorowego
B E S - =
0
1

W ukadzie SI jest on wyraony w W/m
2
, kierunek S pokazuje kierunek
przenoszenia energii. Wektory E i B s chwilowymi wartociami pola
elektromagnetycznego w rozpatrywanym punkcie.


72. Jakie parametry fali wietlnej ulegaj zmianie przy przejciu z jednego
orodka do drugiego, a jakie pozostaj te same?

Prdko fali si zmienia, gdy fala przechodzi z jednego orodka do drugiego.
Dugo fali pozostaje wzgldnie staa.

73. Podaj prawo zaamania wiata i wykonaj rysunek ilustrujcy
przechodzenie wiata do orodka o a) mniejszym wspczynniku
zaamania, b) wikszym wspczynniku zaamania.
Prawo zaamania: Stosunek sinusa kata padania do sinusa kta zaamania jest
rwny stosunkowi bezwzgldnego wspczynnika zaamania orodka drugiego n
2
do
bezwzgldnego wspczynnika zaamania orodka pierwszego n
1
, czyli
wspczynnikowi wzgldnemu zaamania wiata orodka drugiego wzgldem
pierwszego lub
b)
dla a) bdzie identycznie, tylko strzaka biegu promienia w drug stron ( < , gdy
orodek jest gstszy).
35
74. Na czym polega cakowite wewntrzne odbicie i jakie mog by jego
zastosowania?

Wystpuje w warunkach, gdy wiato pada z orodka gstszego optycznie (np. szko)
na granic z orodkiem rzadszym optycznie (np. powietrze) pod ktem wikszym od
kta granicznego.
Kt graniczny jest ktem padania, przy ktrym kt zaamania wynosi 90 stopni i jakby
lizga si po powierzchni orodka gstszego. Zastosowanie: falowd



75. Podaj warunki powstawania maksimw i minimw interferencyjnych.



a) wyraone fazami:
warunek na maksimum
d sin = m , m = 1, 2, 3, ..... (maksima)
warunek minimum:

b) wyraone drogami:
warunek na maksimum:

warunek minimum:


76. Wyjanij, dlaczego wiato biae po odbiciu od cienkiej warstwy
przeroczystego orodka staje si zabarwione.

W rnych obszarach warstwy odbitej,warunek wzmocnienia [ Zdn cos=
(k+1)] lub ostatecznie [ Zdn cos= k] bdzie speniony dla promieni o rnych
dugociach fali. Wskutek tego w pewnych jej obszarach natenie ulegnie
osabieniu, w innych za wzmocni.

77. Objanij zasad dziaania interferometru Michelsona i daj przykad jego
uycia.
36
Interferometr Michelsona - posiada dwa prostopade do siebie ramiona. wiato ze
rda S wpada do wntrza ukadu i w centralnej czci rozdziela si na dwie wizki
na pprzepuszczalnym zwierciadle P. Na kocu obu ramion znajduj si zwierciada
Z
1
i Z
2
ktre zawracaj bieg promieni. Zwierciado Z
2
dodatkowo jest ruchome i za
jego pomoc zmienia si drog optyczn jednej z wizek. Po odbiciu dwie wizki
padaj ponownie na pprzepuszczalne zwierciado gdzie biegn ju w jednym
kierunku (do obserwatora O) i interferuj ze sob. Dowiadczenie to miao wykaza,
czy ruch Ziemi ma wpyw na prdko wiata. Okazao si, e nie.
Michelson zmierzy dugo wzorca metra przechowywanego w Paryu
wyraajc j liczb dugoci fal pewnego monochromatycznego wiata. Pokaza on,
e wzorzec metra jest rwnowany 1 553 163,5 dugoci fal czerwonego wiata
kadmu.
Interferometr dwuwizkowy, wykorzystywany jest do pomiaru dugoci,
mikronierwnoci powierzchni (w poczeniu z mikroskopem), wspczynnika
zaamania, itp. Wykorzystany zosta rwnie w dowiadczeniu. Michelsona
Morleya.

78. Jaki bdzie skutek, gdy wiato jednobarwne i spjne (np. lasera)
pucimy na siatk dyfrakcyjn? Ile promieni wiata mona bdzie zobaczy?
Obraz powstay przy owietleniu siatki dyfrakcyjnej skada si z serii prkw
interferencyjnych podobnie jak dla dwch szczelin.
Z porwnania z dowiadczeniem Younga wynika, e nie zmienia si odlegoci
pomidzy gwnymi maksimami (przy zachowaniu odlegoci midzy szczelinami d i
dugoci fali ). Pooenia maksimw gwnych nie zale, wic od N.
Nastpi natomiast bardzo wyrany wzrost natenia maksimw gwnych, ich
zwenie oraz pojawiy si wtrne maksima pomidzy nimi.
W miar wzrostu liczby szczelin siatki maksima gwne staj si coraz
wsze, a maksima wtrne zanikaj i dlatego w praktyce stosuje si siatki
dyfrakcyjne zawierajce nawet kilka tysicy szczelin, w ktrych odlego midzy
szczelinami jest rzdu tysicznych czci milimetra.

79. Co to jest widmo wiata i jakimi sposobami mona je uzyska?
Widmo wiata - Obraz rozkadu wiata zoonego (biaego) na skadowe
monochromatyczne, w ktrych barwy w sposb cigy przechodz jedna w drug.
Obejmuje promieniowanie elektromagnetyczne o dugoci fal z przedziau od 3,7 x
10m do 7,7 x 10m.
wiato przechodzce przez pryzmat ulega rozszczepieniu na zestaw barw
przypominajcy tcz. Zjawisko to zostao odkryte przez Izaaka Newtona, ktry
stworzy te teori przycigania ziemskiego. Zastaw barw zwany jest widmem
wiata. Rozszczepienie wiata tego typu nosi nazw dyspersji. Tcza jest
widmem wiata powstaym po przejciu wiata sonecznego przez pryzmaty
tworzce si z pary wodnej (kropelek wody).
Uzyskuje si je za pomoc pryzmatu lub siatki dyfrakcyjnej.

80. Objanij dowiadczenie Younga.
Dowiadczenie Younga - eksperyment polegajcy na przepuszczeniu wiata
poprzez dwa pobliskie otwory w przesonie i rzutowaniu na ekran. Na ekranie
wskutek interferencji tworz si charakterystyczne prki potwierdzajce falow
natur wiata. Po raz pierwszy eksperyment ten wykona okoo roku 1805 Thomas
Young, fizyk angielski. Aby wykona dowiadczenie, naley uy siatki dyfrakcyjnej,
37
czyli pytki ze szka, na ktrej gsto zarysowane s rysy. Thomas Young uy w
swoim eksperymencie nieprzezroczystego materiau, w ktrym wyci dwie bardzo
mae dziurki. Jednakowe wiato (tzn. pochodzce z tego samego rda)
interferowao na szczelinach i tworzyo na ekranie umieszczonym po drugiej stronie
nieprzezroczystego materiau obraz interferencyjny (Young zaobserwowa jasne
prki).

81. Gdy wiato przechodzi przez szczelin w przegrodzie, obserwujemy
prki, po obu stronach obrazu szczeliny. Wyjanij to zjawisko.

Na ekranie, w miejscu obrazu szczeliny, s skupione rwnolege promienie
wychodzce ze szczeliny. Poniewa w szczelinie promienie s zgodne w fazie to po
przebyciu takich samych drg optycznych nadal pozostaj zgodne w fazie. Dlatego w
rodkowym punkcie O bdziemy obserwowa maksimum.
Dwa pozostae prki powstaj na skutek dyfrakcji, czyli ugicia si fali
elektromagnetycznej przy przejciu przez szczelin, dziki czemu wiato rozchodzi
si we wszystkich kierunkach, po przejciu przez ni.
Na skutek rnicy drg optycznych, promienie interferujc ze sob daj na
ekranie na przemian jasne i ciemne prki. Jasne s w tych miejscach, do ktrych
fale docieraj w zgodnej fazie i wzmacniaj si. Natomiast w ciemnych miejscach,
fale maj przeciwn faz i wygaszaj si.

82. wiato spolaryzowane przechodzi przez polaryzator. Jak zmienia si a)
amplituda wiata b) natenie wiata w zalenoci od ustawienia
polaryzatora?

83. Omw zjawisko polaryzacji wiata przy odbiciu.
Polaryzacja - to wasno fali poprzecznej (np., wiato). Fala spolaryzowana
oscyluje tylko w pewnym wybranym kierunku. Fala niespolaryzowana oscyluje we
wszystkich kierunkach jednakowo. Fala niespolaryzowana moe by traktowana jako
zoenie wielu fal drgajcych w rnych kierunkach. W naturze wikszo rde
promieniowania elektromagnetycznego wytwarza fale niespolaryzowane. Polaryzacja
wystpuje tylko dla fal rozchodzcych si w trjwymiarowej przestrzeni, czyli nie
odnosi si ona do np. fal morskich. Fale dwikowe rwnie nie podlegaj zjawisku
polaryzacji, bo s falami podunymi.
rda wiata widzialnego - atomy (czsteczki) emitujce wiato dziaaj
niezalenie. W konsekwencji rozchodzce si wiato skada si z niezalenych
cigw fal, ktrych paszczyzny drga zorientowane s przypadkowo wok kierunku
ruchu fali. Takie wiato, chocia jest fal poprzeczn jest nie spolaryzowane (i to jest
wiato zarwno soneczne jak i od wietlwki).
W pytce istnieje pewien charakterystyczny kierunek polaryzacji, ktry ustala si w
procesie produkcji. Pytka przepuszcza tylko te fale, dla ktrych kierunki drga
wektora elektrycznego s rwnolege do kierunku polaryzacji, a pochania te fale, w
ktrych kierunki te s prostopade. Jeeli wektor E wyznaczajcy paszczyzn drga
tworzy kt z kierunkiem polaryzacji pytki to przepuszczana jest skadowa
rwnolega podczas, gdy skadowa prostopada jest
pochaniana.
38
B
E

84. Jaka jest przyczyna zjawiska podwjnego zaamania? Jakie materiay
maj t waciwo?

Zjawisko to polega na tym, e w niektrych krysztaach promie wiata ulega
podziaowi na dwa promienie: zwyczajny oraz nadzwyczajny. Promie zwyczajny
spenia prawo zaamania, natomiast nadzwyczajny nie. Oba promienie s
cakowicie spolaryzowane liniowo w paszczyznach wzajemnie prostopadych.
Zjawisko to tumaczy si anizotropi si oddziaywania chmury elektronowej i
sieci krystalicznej dla rnych kierunkw krystalograficznych. Wskutek tego czstoci
drga wasnych chmury elektronowej wywoane padajc fal bd rne w rnych
kierunkach. To z kolei prowadzi do rnych wartoci wspczynnika zaamania
(wyraa si on przez sta dielektryczn orodka), czyli anizotropii optycznej.
Kwarc, ld, gips, cukier, mika, saletra sodowa krysztay jednoosiowe,
dwjomne.

85. Podaj gwne cechy zjawiska fotoelektrycznego zewntrznego, ktre
dowodz kwantowej natury wiata.

Zjawisko fotoelektryczne zewntrzne polega na wyrzucaniu elektronw
z powierzchni ciaa staego pod wpywem padajcego promieniowania.
E
kmax
fotoelektronw nie zaley od natenia wiata. Wizka wiata
o wikszym nateniu wybija wicej elektronw, ale nie szybszych.
Opisane zjawisko fotoelektryczne ma cechy, ktrych nie mona wyjani na
gruncie klasycznej falowej teorii wiata:
Z teorii klasycznej wynika, e wiksze natenie wiata oznacza wiksz
energi fali i wiksze pole elektryczne E. Poniewa sia dziaajca na
elektron wynosi eE wic gdy ronie natenie wiata to powinna rosn
te sia i w konsekwencji energia kinetyczna elektronw. Tymczasem
stwierdzilimy, e E
kmax
nie zaley od natenia wiata.
Zgodnie z teori falow zjawisko fotoelektryczne powinno wystpowa dla
kadej czstotliwoci wiata pod warunkiem dostatecznego natenia.
Jednak dla kadego materiau istnieje progowa czstotliwo
0
, poniej
ktrej nie obserwujemy zjawiska fotoelektrycznego bez wzgldu na to jak
silne jest owietlenie
Poniewa energia w fali jest rozoona w caej przestrzeni to elektron
absorbuje tylko niewielk cz energii z wizki, (bo jest bardzo may).
Mona, wic spodziewa si opnienia pomidzy pocztkiem owietlania,
a chwil uwolnienia elektronu (elektron musi mie czas na zgromadzenie
dostatecznej energii). Jednak nigdy nie stwierdzono adnego mierzalnego
opnienia czasowego.
39
Einstein zapostulowa, e kwanty wiata rozchodz si w przestrzeni jak
czstki materii, i gdy foton zderzy si z elektronem w metalu to moe zosta przez
elektron pochonity. Wwczas energia fotonu
zostanie przekazana elektronowi.
Jeeli do wyrwania elektronu z metalu potrzebna jest energia W to wwczas:
max k
E W hv + =

Wielko W charakterystyczna dla danego metalu nazywana jest prac
wyjcia.
Teoria Einsteina pozwala na wyjanienie, przedstawionych wczeniej,
osobliwych wasnoci zjawiska fotoelektrycznego:
Zwikszajc natenie wiata zwikszamy liczb fotonw, a nie
zmieniamy ich energii. Ulega, wic zwikszeniu liczba wybitych elektronw
(fotoprd), a nie energia elektronw E
kmax
, ktra tym samym nie zaley od
natenia owietlenia.
Jeeli mamy tak czstotliwo
0
, e h
0
= W to wtedy E
kmax
= 0. Nie ma
nadmiaru energii. Jeeli <
0
to fotony niezalenie od ich liczby
(natenia wiata) nie maj do energii do wywoania fotoemisji.
Dostarczana jest energia w postaci skupionej (kwant, porcja) a
nierozoonej (fala); elektron pochania cay kwant.

86. wietlwka wieci z moc 20W. Zakadajc, e wysyane przez ni
wiato ma dugo fali 500 nm, oblicz liczb fotonw emitowan w
czasie 1 sekundy.

87. Wyjanij jak zjawisko Comptona potwierdza korpuskularn natur
promieni rentgenowskich.
Zjawisko Comptona polega na rozpraszaniu kwantw wiata, czyli fotonw na
swobodnych lub sabo zwizanych elektronach. O elektronach tych zakada si, e
ich ruch przed rozproszeniem jest na tyle powolny, e mona przyj ich prdko
jako rwn zeru (w pprzypadku, gdyelektron ma pd wikszy ni foton mwi si o
odwrotnym rozpraszaniu Comptona).
W 1923 roku A.H. Compton odkry zjawisko rozpraszania promieni rentgenowskich
na czstkach naadowanych (nagroda Nobla 1927 r).

W swoich dowiadczeniach Compton stosowa wizk promieniowania
rentgenowskiego o cile okrelonej dugoci fali
1
i kierowa j na grafitow tarcz.
40
Dla rnych ktw rozproszenia mierzy on natenie rozproszonego promieniowania
rentgenowskiego w funkcji dugoci fali.

Rys. Natenie wizki rozproszonej pod ktem w zalenoci od dugoci fali ( =
1
,
'=
2
).
atwo zauway, e chocia wizka padajca zawiera w zasadzie jedn
dugo fali
1
, rozkad natenia rozproszonego promieniowania rentgenowskiego
ma maksima dla dwu dugoci fali. Jedna dugo fali rwna jest dugoci fali
padajcej, druga
2
jest od niej wiksza o wielko . To tak zwane przesunicie
komptonowskie zmienia si wraz z ktem, pod ktrym
obserwujemy rozproszone promieniowanie rentgenowskie.
Pojawienia si promieniowania rozproszonego o dugoci fali
2
nie mona
wytumaczy, jeli padajce promieniowanie traktuje si jako klasyczn fal
elektromagnetyczn.
Compton postulowa, e padajca wizka promieniowania rentgenowskiego nie jest
fal o czstotliwoci , lecz strumieniem fotonw, z ktrych kady ma energi
. Fotony te zderzaj si ze swobodnymi elektronami tarczy, podobnie jak
zderzaj si ze sob kule bilardowe. Poniewa padajce fotony podczas zderze
przekazuj cz swojej energii elektronom, wic rozproszony foton musi mie
energi E
2
mniejsz od E
1
, a zatem i nisz czstotliwo, co z kolei daje wiksz
dugo fali. Taka interpretacja Comptona jakociowo wyjania obserwowan zmian
dugoci fali wizki rozproszonej. Zauwamy, e rozwaajc oddziaywanie
promieniowania z elektronami tarczy, wizk promieniowania traktujemy jako
strumie czstek, a nie jako fal. Ponadto w odrnieniu od zjawiska
fotoelektrycznego fotony w zjawisku Comptona s raczej rozpraszane a nie
absorbowane.

88. Zdefiniuj jednostk zwan elektronowoltem i podaj jej warto w ukadzie
SI. Opisz dowiadczenie Davissona i Germera i wyjanij jak potwierdza
ono teori de Brogliea.
Elektronowolt (eV) - jednostka pracy i energii stosowana w fizyce jdrowej. Jeden
elektronowolt jest to energia, jak nabywa swobodny elektron spadajc swobodnie w
polu elektrostatycznym o rnicy potencjau 1 wolta:
1 eV = 1 e 1 V 1,602 177 33 10
-19
J
1 J 6,2415 10
18
eV
Davisson i Germer przeprowadzili swoje dowiadczenie w 1927 roku.
Sugerujc si hipotez de Broglie'a przygotowali podobny zestaw dowiadczalny do
tego, jakim dysponowa Compton. W ich dowiadczeniu zamiast wiata posuono
41
si wizk elektronw, gdy zgodnie z przewidywaniami, jeli elektrony wykazuj
wasnoci falowe to powinny ulega interferencji.
Davisson i Germer wykorzystali fakt, e dysponujc wizk elektronw o
okrelonym pdzie, bd w stanie teoretycznie okreli dugo fali tych elektronw.
Na tej podstawie (znajc teoretycznie wyznaczon dugo fali) potrafili tak dobra
kryszta, aby mona byo zaobserwowa zjawisko interferencji. W swoim
dowiadczeniu wykorzystali krysztay niklu. Zaobserwowany obraz interferencyjny,
ktry uczeni wytumaczyli dyfrakcj fal paskich (o dugoci fali de Broglie'a) sta si
pierwszym dowodem na falow natur czstek.
(Teoria de Broglie'a. W 1925 roku francuski uczony Louis de Broglie wysun
niezwykle kontrowersyjn jak na owe czasy hipotez, ktra czstkom przypisywaa
wasnoci falowe. Wyszed on, bowiem z zaoenia, e (1) przyroda jest zadziwiajco
symetryczna, (2) wszechwiat skada si wycznie ze wiata i z materii, (3) jeeli
wiato ma dwoist falowo-czstkow natur, by moe materia te ma tak natur.
Niemiaych przesanek dowiadczalnych dla teorii fal materii dostarczay jedynie
dowiadczenia Bohra z widmem atomu wodoru.
Sugestie de Broglie'a by moe zwrciyby wikszej uwagi, gdyby uczonemu
nie udao si przewidzie dugoci fal materii. De Broglie zaoy, e dugo
przewidzianych fal materii jest okrelana tym samym zwizkiem, ktry odnosi si do
wiata, wicym dugo fali wietlnej (wasno falow) z pdem fotonw
(wasnoci czstkow). Ju rok pniej pojawiy si pierwsze pomysy na zbadanie
falowych wasnoci materii.)

89. Napisz wzr Bragga i wytumacz jakie zjawisko on opisuje.
n = 2d sin,
d odstpy atomw w sieci krystalicznej.
pod ktem okrelonym tym rwnaniem promienie Rentgena, padajce na kryszta,
ulegaj tzw selektywnemu odbiciu.
Nie jest to odbicie tego rodzaju, jak odbicie promieni widzialnych od
powierzchni zwierciada. Jest to zjawisko polegajce na interferencji promieni
wchodzcych w gb krysztau i rozproszonych od warstw atomw na rnych
gbokociach. Tak wic wychodz z krysztau rozproszone na wszystkie strony
wizki promieni. W pewnych kierunkach, na skutek interferencji, wizki te silnie si
wzmacniaj. Nastpuje to wtedy, gdy promienie rozproszone tworz z warstwami taki
kt , e rnica drg midzy ssiednimi promieniami () rwna si wielokrotnoci
dugoci fali (n). I to opisuje warunek Bragga.

90. Opisz dowiadczenie Rutherforda, ktre dowiodo istnienia jdra
atomowego o maych w stosunku do atomu rozmiarach.
Bombardowa cienk foli ze zota czstkami (jdrami He), ktre paday na
ni prostopadle. Okazao si, e mimo, i taka folia (gruboci 0,6 mikrona) jest niemal
cakiem przeroczysta dla czstek , tzn. przebujaj j one z atwoci, to jednak
pewna liczba czstek rozproszona bya pod ktami wikszymi ni 90 od
pierwotnego kierunku (silne odchylenia).
Rutherfoord postawi hipotez, e praktycznie ca mas atomu stanowi jego
jdro, ktre na skutek si culombowskich (pola elektrycznego) odpycha dodatnio
naadowane czstki , gdy te zbli si do jdra, zakrzywiajc znacznie ich tor ruchu
(czyli jdro ma adunek dodatni)
rednica jdra jest rzdu 10^ (-12), natomiast rednica atomu jest rzdu 10^ (-
15).
42

91. Podaj postulaty modelu atomu Bohra i wska jakie fakty dowiadczalne
uzasadniaj ich przyjcie.
Klasyczny obraz planetarnego atomu zbudowanego z masywnego jdra i
krcych wok niego pod wpywem siy kulombowskiej elektronw Bohr rozszerzy
o nowe kwantowe postulaty:
1. Elektron porusza si w atomie po orbicie koowej, zgodnie z prawami mechaniki
klasycznej (podlega prawu Culomba i prawom dynamiki Newtona).
2. Zamiast nieskoczonej liczby orbit dozwolonych z punktu widzenia mechaniki
klasycznej, elektron moe porusza si tylko po pewnych dozwolonych orbitach, dla
ktrych moment pdu L jest rwny cakowitej wielokrotnoci staej Plancka
podzielonej przez 2.
, gdzie staa n jest liczb kwantow.
3. Podobnie jak oscylatory Plancka, tak samo atom wodoru moe znajdowa si tylko
w cile okrelonych stacjonarnych stanach energetycznych, w ktrych, pomimo, e
elektron doznaje przyspieszenia (poruszajc si po orbicie) nie wypromieniowuje
energii. Jego cakowita energia pozostaje staa.
4. Promieniowanie elektromagnetyczne zostaje wysane tylko wtedy gdy elektron
poruszajcy si po orbicie o cakowitej energii E
j
zmienia swj ruch skokowo, tak e
porusza si nastpnie po orbicie o niszej energii E
k

Czstotliwo emitowanego promieniowania jest rwna:

Natomiast h jest energi fotonu, ktry zostaje w trakcie przejcia
wypromieniowany przez atom.
Fakty dowiadczalne potwierdzajce: Fizyka klasyczna przewidywaa, e
atom krcy po orbicie bdzie wypromieniowywa energi, tak e czsto z jak
kry elektronu i w konsekwencji take czsto wysyanego promieniowania bd
si zmienia w sposb cigy. Tymczasem obserwujemy bardzo ostre linie widmowe
o cile okrelonej czstotliwoci (dugoci fali).

92. Elektron w atomie wodoru znajduje si na orbicie o promieniu 53 pm.
Oblicz jaka sia dziaa na elektron.
F = k
2
2
1
q
r
q
r = 53pm, q
1
=
-
e, q
2
=2
-
e, e = 1,6*10
-19
C, k = 9*10
9
93. Stan podstawowy atomu wodoru ma energi -13,6 eV. Jaka jest dugo
fali fotonu, ktrego absorpcja spowoduje wzbudzenie atomu?

E = -13,6 eV
C= 300000000 m/s
H = 66*10
-34
J/s E = H*R
R = C/
E = H-C)/
= H-C)/E = l4,-l0
2o
m

43
94. Opisz wytwarzanie promieniowania X w lampie rentgenowskiej i
wytumacz, dlaczego promieniowanie to zaley w pewnym stopniu od
pierwiastka, z ktrego wykonana jest anoda.
Promieniowanie rentgenowskie - (w wielu krajach nazywane promieniowaniem X
lub promieniami X) to rodzaj promieniowania elektromagnetycznego, ktrego dugo
fali mieci si w zakresie od 5 pm do 10 nm. Zakres promieniowania
rentgenowskiego znajduje si pomidzy ultrafioletem i promieniowaniem gamma.
Znanym skrtem nazwy jest promieniowanie rtg.
Jak powstaj promienie rentgenowskie?
Promienie rentgenowskie uywane w diagnostyce lekarskiej powstaj w
lampie rentgenowskiej. Lampa rentgenowska jest to szklana baka z prni w
rodku i dwoma elektrodami: anod i katod. Katoda jest elektrod ujemn, ktra pod
wpywem przyoonego napicia emituje elektrony. Elektrony ulegaj przypieszeniu
w polu elektrycznym midzy katod i anod. Anoda jest elektrod dodatni, na ktr
padaj elektrony. Energia elektronw wyhamowywanych na anodzie zamienia si w
promieniowanie rentgenowskie oraz w ciepo.
Promieniowanie hamowania powstaje w wyniku oddziaywania czstki
z polami elektrostatycznymi jder i elektronw w materii, z ktrej wykonana jest
anoda. Prdkoci elektronw s w niej hamowane, a powstaa w ten sposb energia
jest wypromieniowana w postaci promieniowania X.



95. Podaj tre prawa Moseleya i uzasadnij je opierajc si na modelu
Bohra.
Moseley bada promieniowanie charakterystyczne rnych pierwiastkw.
Wyniki uj w prawo:
Moseleya prawo - prawo opisujce prost proporcjonalno pomidzy pierwiastkiem
z odwrotnoci dugoci fali kwantw (czstotliwoci) charakterystycznego
promieniowania rentgenowskiego danego pierwiastka a liczb atomow Z danego
pierwiastka, przy czym proporcjonalno ta obowizuje wewntrz jednej, wybranej
serii (np. K, L, M).

) ( ' ' W = Z k v
, gdzie:
- czsto promieniowania rentgenowskiego,
- dugo fali promieniowania
- czstotliwo promieniowania, gdzie c szybko wiata
Z - adunek jdra (liczba atomowa)
k', - stae dla danej linii widmowej
Prawo powysze zostao odkryte w 1913 roku przez Henry'ego Moseleya.
Mona je te zapisa dla czstotliwoci promieniowania jako
, gdzie
lub dla energii kwantw promieniowania rentgenowskiego (odpowiada energii przej
elektronowych w atomie):

) ( W = Z k E
E
, gdzie
44
gdzie: h - staa Plancka,

c
h hv E = =
.
Postulaty Bohra:
1. Elektron porusza si po orbicie koowej wok jdra pod wpywem si
coulombowskich; ruch ten podlega prawom mechaniki klasycznej.
2. Elektron
moe
porusza si tylko po takich orbitach, dla ktrych orbitalny moment pdu elektronu
jest rwny cakowitej wielokrotnoci .
3. Elektron poruszajcy si po dozwolonej orbicie nie wypromieniowuje energii
elektromagnetycznej, pomimo e doznaje przyspieszenia - jego energia cakowita
jest zachowana.
4. Przy przechodzeniu atomu z jednego stanu w inny zostaje wyemitowany lub
pochonity kwant energii:
hv E E
n m
=

std czstotliwo emitowanego promieniowania:
h
E E
v
n m

=


Prawo Moseleya mona wyjani na podstawie 4 postulatu Bohra.

96. Podaj cechy i sens fizyczny funkcji falowej. Jako przykad omw ruch
czstki swobodnej.
Funkcja falowa - to w mechanice kwantowej funkcja zmiennych konfiguracyjnych
np. pooenia, o wartociach zespolonych, bdca rozwizaniem rwnania
Schrdingera, opisujca stan kwantowy czstki. Kwadrat moduu (porwnaj: norma
(matematyka)) funkcji falowej jest proporcjonalny do prawdopodobiestwa
znalezienia czstki w stanie przez ni opisywanym (najoglniej, jest to funkcja
wsprzdnych przestrzennych i czasu (x,y,z,t)). Na przykad dla swobodnej czstki
poruszajcej si w kierunku osi x mona j zapisa w postaci prostej funkcji
sinusoidalnej o amplitudzie A

Jako pierwszy fizyczn interpretacj funkcji falowej zaproponowa Max Born:
Zasugerowa, e wielko II
2
w dowolnym punkcie przedstawia miar
prawdopodobiestwa, e czstka znajdzie si w pobliu tego punktu to znaczy w
jakim obszarze wok tego punktu np. w przedziale x, x+dx,(Poniewa funkcja
falowa moe przyjmowa wartoci zespolone to uwzgldniamy kwadrat moduu
funkcji falowej.)
Ta interpretacja funkcji daje statystyczny zwizek pomidzy fal i zwizan
z ni czstk. Nie mwimy gdzie czstka jest, ale gdzie prawdopodobnie si
znajdzie.
Jeeli w jakiej chwili t, dokonamy pomiaru majcego na celu ustalenie
pooenia czstki opisywanej funkcj falowa (x,t) to prawdopodobiestwo, e
znajdziemy czstk w przedziale [x, x+dx] wynosi I(x,t)I
2
dx. Wielko II
2
jest wic
miar gstoci prawdopodobiestwa
45
Poniewa ruch czstki jest opisywany stowarzyszon z ni fal materii, to
oczekujemy, e w miejscu przebywania czstki fala materii ma du amplitud.
Natomiast, gdy amplituda fali materii jest rwna zeru w pewnych punktach
przestrzeni to prawdopodobiestwo znalezienia czstki w tym miejscu jest
zaniedbywanie mae.

97. Napisz rwnanie Schroedingera, objanij wystpujce w nim oznaczenia.
, gdzie
E jest energi cakowit czstki,
U(x,y,z) jej energi potencjaln zalen od jej pooenia,
= (x,y,z) jest funkcj falow,
me jest mas elektronu, a
.
Jest to rwnanie rniczkowe opisujce zachowanie si ukadu kwantowego w
czasie i przestrzeni.
Rozwizanie rwnania Schrdingera polega na znalezieniu postaci funkcji
falowej i wartoci energii czstki E przy znanej dziaajcej na czstk sile zadanej
poprzez energi potencjaln U. Kwadrat funkcji falowej jest
prawdopodobiestwem znalezienia czstki w danym obszarze. Np. rozwizujc
rwnanie Schrdingera dla elektronw w atomie, mona znale obszary, w ktrych
one wystpuj z najwikszym prawdopodobiestwem, czyli powoki elektronowe.

98. Jakie wasnoci atomu wodoru wynikaj z zastosowania rwnania
Schroedingera? Ktre z nich nie pokrywaj si z wnioskami z modelu
Bohra, a ktre s nowe?
Rwnanie Schrdingera rozwizuje si zazwyczaj we wsprzdnych
sferycznych ze wzgldu na to e energia potencjalna oddziaywania elektronu z
jdrem zapisana we wsprzdnych sferycznych jest funkcj tylko jednej zmiennej (r)
podczas gdy we wsprzdnych prostoktnych funkcj wszystkich trzech
wsprzdnych (x,y,z).
Okazuje si, e we wsprzdnych sferycznych mona funkcj falow
przedstawi najoglniej jako iloczyn dwch funkcji: funkcji radialnej R(r) zalenej
tylko od promienia r oraz funkcji ktowej (, ) zalenej tylko od ktw.
Rozwizujc rwnanie Schrdingera dla atomu wodoru stwierdzamy, e
funkcja falowa elektronu zaley od trzech liczb cakowitych - liczb kwantowych n, l,
m
l
.

W dotychczas prezentowanych modelach atomu wodoru, zarwno
energia elektronu jak i dugo stojcej fali materii stowarzyszonej z
elektronem zaleay od jednej liczby kwantowej n. Tak jest w przypadku ruchu w
jednym wymiarze. Jednak trjwymiarowa funkcja falowa zaley od trzech liczb
kwantowych, co wynika z faktu, e ruch czstki w przestrzeni jest opisany przez trzy
niezalene zmienne; na kad wsprzdn przestrzenn przypada jedna liczba
kwantowa.
Te trzy liczby kwantowe oznaczane n, l, m
l
speniaj nastpujce warunki:
46

Ze wzgldu na rol, jak odgrywa liczba n w okreleniu energii cakowitej
atomu, jest nazywana gwn liczb kwantow. Liczba l nosi nazw azymutalnej
liczby kwantowej, a liczba m
l
nazywana jest magnetyczn liczb kwantow.
Rwnania Schrdingera ma poprawne fizycznie rozwizania tylko dla liczb
kwantowych speniajcych powysze warunki.

99. Wyjanij, na czym polega kwantowanie przestrzenne momentu pdu
(krtu) elektronu w atomie.
Zgodnie z zasadami mechaniki klasycznej moment pdu elektronu krcego
wok jdra w odlegoci r jest dany wyraeniem

Jednak z zasady nieoznaczonoci wynika, e nie mona jednoczenie w
dokadny sposb wyznaczy pooenia i pdu elektronu wic nie mona te
dokadnie wyznaczy momentu pdu.
Okazuje si, e dla elektronu krcego wok jdra mona dokadnie
wyznaczy jego warto (dugo wektora L) oraz rzut wektora L na pewn
wyrnion o w przestrzeni (na przykad o z) to znaczy warto jednej jego
skadowej L
z
. Pozostae skadowe L
x
i L
y
maj wartoci nieokrelone.
Wartoci L oraz L
z
s skwantowane
, gdzie l = 0, 1, 2, ...; m
l
= 0, 1, 2, 3, ...., l.
Podsumowujc warto orbitalnego momentu pdu elektronu w atomie i jego
rzut na o z przyjmuj cile okrelone wartoci zalene od liczb kwantowych l i m
l
.

100. Opisz budow i zasad dziaania lasera (rubinowego lub innego).
Warunki: - stany wzbudzenia
- medium, za pomoc ktrego wymuszamy emisj promieniowania.
Z rozkadu Boltzmana wynika, e w danej temperaturze liczba atomw w
stanie podstawowym jest wiksza ni liczba atomw w stanach o wyszej energii.
Jeeli zatem taki ukad atomw (czsteczek) owietlimy odpowiednim
promieniowaniem to wiato padajce jest silnie absorbowane, a emisja wymuszona
jest znikoma.
eby w ukadzie przewaaa emisja wymuszona, to w wyszym stanie
energetycznym powinno znajdowa si wicej atomw (czsteczek) ni w stanie
niszym. Mwimy, e rozkad musi by antyboltzmannowski.
Taki ukad mona przygotowa na kilka sposobw min. za pomoc zderze z
innymi atomami lub za pomoc tzw. pompowania optycznego, czyli wzbudzania
atomw na wysze poziomy energetyczne przez ich owietlanie.
47
Rys. Laser rubinowy
Laser zbudowany na ciele staym skada si z prta wykonanego z krysztau
Al
2
O
3
, w ktrym jonami czynnymi s atomy domieszki np. atomy chromu. Na
kocach prta s naniesione zwierciada odbijajce. Promieniowanie "pompujce"
jest wytwarzane przez lamp byskow umieszczon wok krysztau. Absorbujc
wiato z lampy byskowej atomy chromu przechodz do stanu wzbudzonego.
Nastpuje emisja wymuszona. Emituj wiato czerwone o dugoci fali = 694,3 nm
Przypumy, e atom znajduje si w stanie wzbudzonym E
k
i moe przy
przejciu do stanu podstawowego E
j
emitowa foton o energii (E
k
Ej). Jeeli taki
atom zostanie owietlony promieniowaniem, ktre zawiera fotony o energii wanie
rwnej (E
k
Ej) to prawdopodobiestwo wypromieniowania energii przez atom
wzronie.
Takie zjawisko przyspieszenia wypromieniowania energii przez owietlenie
atomw wzbudzonych odpowiednim promieniowaniem nazywamy wanie emisj
wymuszon.
Ponadto, bardzo wane jest to, e w emisji spontanicznej mamy do czynienia
z fotonami, ktrych fazy i kierunki s rozoone przypadkowo. Natomiast foton
wysyany w procesie emisji wymuszonej ma tak sam faz oraz taki sam kierunek
ruchu jak foton wymuszajcy.
Emisja wymuszona stwarza, wic szans uzyskania promieniowania spjnego.
101. Opisz dowiadczenie, ktre pokazuje, e pojedyncze atomy posiadaj
momenty magnetyczne.

Jeli magnes poamiemy, to okae si, e powstae czci bd dipolami, a
nie izolowanymi biegunami. Tam gdzie istnia jeden biegun pnocny i jeden biegun
poudniowy istniej teraz po trzy bieguny. Gdybymy podzielili magnes na elektrony,
protony i neutrony okazaoby si, e nawet te elementarne czstki s dipolami
magnetycznymi, czyli posiadaj moment magnetyczny.

102. Na czym polega nadprzewodnictwo?
Nadprzewodnictwo - cecha przewodnika elektrycznego, polegajca na tym, e w
pewnych warunkach ma on zerow rezystancj. Innymi wanymi zjawiskami
zachodzcymi w nadprzewodnikach s: wypychanie pola magnetycznego (efekt
Meissnera) oraz kwantowanie strumienia magnetycznego przechodzcego przez
nadprzewodzc ptle. Wikszo przewodnikw wykazuje nadprzewodnictwo
dopiero w temperaturze bliskiej zera absolutnego, czyli 0 K





48
103. Omw i zilustruj wykresami zaleno oporu elektrycznego od q
temperatury dla a) przewodnikw (metali), b)pprzewodnikw.

a) Przewodniki opr ronie wraz ze wzrostem temperatury wedug wzoru
R=R
0
(1+Z*AT), gdzie Z-temperaturowy wspczynnik oporu, R
0
=- opr
pocztkowy, T- przyrost temp.
b) Pprzewodniki opr maleje z temperatur i zaley w sposb wykadniczy
od odwrotnoci temperatury wyraony w skali bezwzgldnej.



104. W jaki sposb teoria pasmowa tumaczy przewodnictwo elektryczne
pprzewodnikw?
W pprzewodnikach pasma walencyjne s cakowicie zapenione i od
najbliszego pustego pasma dozwolonego oddzielone pasmem energii
wzbronionych. Pole zewntrzne przyoone do takiego ciaa nie moe zmieni
charakteru ruchu elektronw w pamie walencyjnym, gdy nie moe podnie do
lecego wyej pasma pustego. Dlatego te w przypadku pprzewodnikw pole
elektryczne nie powoduje ukierunkowanego przepywu elektronw.

105. Co to s pprzewodniki domieszkowane? Jaki jest powd i cel
domieszkowania?
Pprzewodnik samoistny - to taki, w ktrym koncentracja dziur i elektronw jest
taka sama. Mona j zwikszy poprzez (wprowadzenie atomw domieszek,
promieniowanie elektromagnetyczne, zwikszanie temperatury).
Pprzewodnik domieszkowany za jest to taki, w ktrym koncentracja dziur i
elektronw jest rna. Mamy dwa typy domieszkowanych n i p.
Otrzymywanie typu n i p:
a) Typ n otrzymujemy po wprowadzeniu do sieci krystalicznej czystego
pprzewodnika (czystego krzemu) atomw pierwiastkw piciowartociowych
(fosfor, arsenek galu). Dodatkowy 5 elektron jest elektronem swobodnym i
przemieszcza si pod wpywem pola elektrycznego. Powstaje, wic nieruchomy jon
dodatni jednostki donorowej. Domieszki pitej grupy nazywamy domieszkami
DONOROWYMI. Wystpuje nadmiar elektronw.
b) Typ p otrzymujemy po wprowadzeniu do czystego krzemu atomw pierwiastkw
trjwartociowych z trzeciej grupy (bor, aluminium, nil). Domieszki zawieraj trzy
elektrony walencyjne, ktre cz si z trzema elektronami atomw krzemu do
zapewnienia czwartego wizania brakuje jednego elektronu, ktry moe by atwo
oderwany od innego atomu krzemu. Domieszki zwane AKCEPTORAMI. Wystpuje
nadmiar dziur elektronowych.

106. Przedstaw ide dowiadczenia Michelsona-Morleya. Jaki wany wniosek
wynika z tego dowiadczenia?
Promie wiata pada na pytk pprzepuszczaln, czciowo ulega odbiciu,
czciowo przechodzi przez ni tak, e tworzy 2 prostopade wizki.. Zarwno odbity
jak i zaamany promie biegn pniej do dwch zwierciade i na nich ulegaj odbiciu
w taki sposb, e padaj na teleskop, w ktrym mierzy si faz obu wizek.
Jeeli czasy ich dojcia do teleskopu s takie same, to powinny tam dotrze w
tej samej fazie wzmocnienie interferencyjne w teleskopie. I w dow. Michelsona
49
Morleya tak si stao. Dowiadczenie to miao wykaza, czy ruch Ziemi wpyw na
prdko wiata. Okazao si, e nie.
Upada wobec tego hipoteza eteru, w ktrym miaa si rzekomo porusza
Ziemia.
Wniosek 1: fala elektromagnetyczna nie potrzebuje orodka do rozchodzenia si.
Wniosek 2: prdko wiata w prni jest staa, niezalena od kierunku ani od
wzgldnej prdkoci obserwatora i rda. Wektor prdkoci wiata nie podlega
skadaniom.

107. Podaj kilka wnioskw ze szczeglnej teorii wzgldnoci, ktre s
niezgodne z mechanik klasyczn (Newtona).
dodawanie prdkoci - jeeli dwa pojazdy maj prdkoci V=160 tys. km/s
wzgldem jakiego ukadu, te same kierunki, lecz poruszaj si w przeciwne strony
to na podstawie podanego wzoru obliczymy, e prdko jednej rakiety wzgldem
drugiej wynosi 250 tys. km/s, a nie 320 tys. km/s (jak wynikaoby to z teorii Newtona)
poniewa adne ciao nie moe porusza si z prdkoci wzgldn wiksz ni 300
tys. km/s.
2
*
1
c
V V
V V
V
B A
B A
AB
+
+
=

Vab - prdko rakiety A wzgldem rakiety B
Va - prdko rakiety A wzgldem okrelonego ukadu
Vb - prdko rakiety B wzgldem tego samego ukadu, c - prdko wiata
masa relatywistyczna - wzrost masy przy prdkociach bliskich prdkoci wiata.
2
2
1
'
c
v
m
m

=

m` - masa poruszajcej si rakiety(tzw. masa relatywistyczna)
m - masa spoczynkowa rakiety
v - prdko rakiety A wzgldem rakiety B, c prdko wiata
zwolnienie czasu (dylatacja czasu) - oznacza zwolnienie tempa upywu czasu wraz
ze wzrostem prdkoci. Pojcie "wzgldnoci jednoczesnoci zdarze" byo
podstaw rozumowania Einsteina. Oznaczao ono, e dane zdarzenie obserwowane
przez obserwatora A i obserwatora B nie musi by rwnoczesne. Czas spostrzeenia
danego zdarzenia przez tych dwch obserwatorw jest zaleny od ich prdkoci
wzgldem siebie.
2
2
1 '
c
v
t t =

t` - zwolnienie czasu w ukadzie A wzgldem ukadu B
t - czas w ukadzie B
v - prdko ukadw wzgldem siebie
c - prdko wiata



50
108. Zdefiniuj energi spoczynkow, energi cakowit i energi kinetyczn
wedug teorii wzgldnoci.
Prawdopodobnie najsynniejsz implikacj szczeglnej teorii wzgldnoci jest
wniosek, e energia i masa, ktre jak dotd wierzono, s cakowicie odseparowanymi
od siebie wielkociami, s w pewnym sensie tosame, gdy mona je przeksztaca
jedne w drugie zgodnie ze synnym rwnaniem:

E = m
0
c
2
, gdzie E jest energi ciaa w spoczynku, m
0
jest jego mas
spoczynkow, a c to prdko wiata w prni. Jeli ciao porusza si z prdkoci v
w stosunku do obserwatora to cakowita jego energia wynosi:
E = m(v)c
2
= m
0
c
2
,
Gdzie:

2 2
/ 1
1
c v
=

(Termin pojawia si czsto w teorii wzgldnoci, i pochodzi jeszcze z teorii eteru
Lorentza), m(v)=m jest mas relatywistyczn. Gdy v jest duo mniejsze od c
rwnanie mona uproci do:

2 2
2 / 1 mv mc E + <

i przyjmujc, e pierwszy czon (mc
2
), odpowiada energii wewntrznej ciaa, dochodzi
si do "zwykego" rwnania na cakowit energi ciaa w ruchu.



109 Korzystajc ze wzoru na promie jdra oblicz ile razy jdro atomu uranu
jest wiksze od jdra atomu wodoru.

110. Na czym polega zjawisko rozpadu promieniotwrczego i jak mona
obliczy energi wydzielon w rozpadzie znajc masy atomowe odpowiednich
pierwiastkw?
Rozpad promieniotwrczy - jder atomw polega na wyemitowaniu przez nie
promieniowania , , strumienia neutronw lub innych czstek elementarnych.
Jdra nietrwae pochodzenia naturalnego s nazywane promieniotwrczymi, a
ich rozpady nosz nazw rozpadw promieniotwrczych. Rozpady promieniotwrcze
dostarczaj wielu informacji zarwno o jdrach atomowych ich budowie, stanach
energetycznych, oddziaywaniach, ale rwnie wielu zasadniczych informacji o
pochodzeniu Wszechwiata.
Badajc wasnoci promieniotwrczoci stwierdzono, e istniej trzy rodzaje
promieniowania alfa (), beta () (beta plus lub beta minus), wychwyt elektronu,
rozpad gamma (), rozszczepienie jdra.
Po dalszych badaniach stwierdzono, e promienie to jdra helu, promienie
to fotony, a promienie to elektrony lub pozytony (czstka elementarna dodatnia o
masie rwnej masie elektronu).
Energi oddziaywa pomidzy nukleonami mona wyliczy
Rnica 0,03039 u nosi nazw defektu (niedoboru) masy. Stosujc rwnanie
Einsteina E=mc
2
mona okreli ilo energii, jaka zostanie wyzwolona przy
zmniejszaniu si masy ukadu o 0,03039 u. Energi t nazwano energi wizania
51
jdra. Jej wielko pozwala okreli ilo energii, jaka zostanie wyzwolona przy
powstawaniu jdra lub ilo energii, jak trzeba dostarczy w celu rozbicia jdra

111. Opisz cechy rozpadu alfa podajc jako przykad schemat rozpadu radu.

Szczeglnie wanym rozpadem promieniotwrczym jest rozpad alfa ()
wystpujcy zazwyczaj w jdrach o Z 82. Rozpad alfa polega na przemianie
niestabilnego jdra w nowe jdro przy emisji jdra
4
He tzn. czstki . Zgodnie z
wykresem 38.2 dla cikich jder energia wizania pojedynczego nukleonu maleje ze
wzrostem liczby masowej wic zmniejszenie liczby nukleonw (w wyniku
wypromieniowania czstki ) prowadzi do powstania silniej zwizanego jdra. Proces
zachodzi samorzutnie, bo jest korzystny energetycznie. Energia wyzwolona w czasie
rozpadu (energetyczny rwnowanik niedoboru masy) jest unoszona przez czstk
w postaci energii kinetycznej.





112. Opisz 3 rodzaje rozpadu beta. Jakie czstki s emitowane w
poszczeglnych przypadkach?

Istniej optymalne liczby protonw i neutronw, ktre tworz jdra najsilniej
zwizane (stabilne). Jdra, ktrych ilo protonw Z rni si od wartoci
odpowiadajc tej stabilnym jdrom o tej samej liczbie masowej A, mog zmienia Z w
kierunku jder stabilnych poprzez rozpad beta ().

Jeeli rozpatrywane jdro ma wiksz od optymalnej liczb neutronw to
w jdrze takim zachodzi przemiana neutronu w proton

Neutron n rozpada si na proton p, elektron e

i antyneutrino (czstka
elementarna o zerowym adunku i zerowej masie spoczynkowej). Ten proces nosi
nazw rozpadu

.
Zauwamy, e w takim procesie liczba protonw Z wzrasta o jeden, a liczba
nukleonw A pozostaje bez zmiany.

+

Gdy jdro ma nadmiar protonw to zachodzi proces przemiany protonu w
neutron
52

Proton p rozpada si na neutron n, pozyton e
+
(bdcy antyczstk e

) i
neutrino (czstka elementarna o wasnociach bardzo zblionych do
antyneutrina). Ten proces nosi nazw rozpadu
+
. W tym procesie liczba protonw Z
maleje o jeden, a liczba nukleonw A pozostaje bez zmiany.

wychwyt K
przemiana jdrowa bdca jedn z form rozpadu beta. Polega na wnikniciu w jdro
jednego z elektronw wewntrznej powoki elektronowej atomu (najczciej
z najbardziej wewntrznej powoki K) do jdra atomowego, w wyniku, czego jeden
z protonw zamienia si w neutron, a z jdra emitowane jest neutrino elektronowe.
Liczba porzdkowa Z jdra zmniejsza si o jeden, liczba masowa A pozostaje
bez zmian
Wychwytowi elektronu towarzyszy zazwyczaj emisja elektronw Augera
(samojonizacja) oraz emisja promieniowania rentgenowskiego.







113. Zdefiniuj czas(okres) poowicznego zaniku pierwiastka
promieniotwrczego. W jakim czasie rozpada si 75% atomw danego
pierwiastka?

Czas poowicznego zaniku (rozpadu), potocznie czas ycia izotopu
promieniotwrczego, czas po jakim aktywno (rwnoznacznie: ilo jder) danego
izotopu promieniotwrczego (radionuklidu) spadnie do poowy swej pocztkowej
wartoci.
Przyjmuje si z grubsza, e cakowity rozpad danego radionuklidu nastpuje
po czasie rwnym 5 czasom poowicznego zaniku (tj., gdy aktywno spadnie do
poziomu 1/32 aktywnoci pocztkowej).
Czas poowicznego zaniku charakteryzuje dany izotop promieniotwrczy nie
zaley od czynnikw zewntrznych (np. temperatura, cinienie, posta chemiczna,
stan skupienia itp.), oznaczany jest zazwyczaj T
1/2
. Rozpad promieniotwrczy
charakteryzuje si rwnie poprzez sta rozpadu , zwizan z czasem
poowicznego zaniku zalenoci
= (ln 2 )/ T
1/2.


114. Podaj conajmniej 3 przykady zastosowania izotopw
promieniotwrczych w technice lub medycynie.
Paliwo jdrowe - Zawiera najczciej wzbogacony uran, (czyli zawierajcy ok. 97%
uranu - 238 i 3% uranu 235) w rnych formach fizyko-chemicznych: jako ciao
stae (tlenek, wglik, stop metaliczny, metal; w postaci prtw, pastylek itp.),
w postaci ciekej (jako roztwr siarczanu lub azotanu uranylu) lub jako gaz
53
(szeciofluorek uranu). Drugim materiaem wykorzystywanym jako paliwo jdrowe
jest izotop plutonu
239
Pu.
Jdra te ulegaj rozpadowi przy bombardowaniu ich neutronami o stosunkowo
maych energiach (nawet termicznymi).
Radiologia
Bomba kobaltowa -popularna nazwa urzdzenia sucego do radioterapii
nowotworowej za pomoc nawietla chorej tkanki duymi dawkami promieni
gamma. Zawiera zazwyczaj aktywno rzdu 10
14
Bq (bekerelw) izotopu
60
Co.
Archeologia
Organizm ywy przyswaja wgiel nie rozrniajc
14
C i
12
C (w procesie oddychania),
w wyniku czego stosunek obu izotopw w organizmie odzwierciedla stosunek
w otaczajcym rodowisku. Po mierci ustaje wymiana wgla z otoczeniem, co
prowadzi do zmniejszenia si z czasem wzgldnej zawartoci
14
C na skutek rozpadu
promieniotwrczego.
Pomiar stosunku
14
C do
12
C (lub inaczej mwic: aktywnoci
14
C na gram wgla)
w przedmiocie pochodzenia organicznego, po uwzgldnieniu poprawek, pozwala
oceni wiek przedmiotu.

115. Zdefiniuj defekt masy i energi wizania jdra atomowego.
Energi oddziaywa pomidzy nukleonami mona wyliczy np. Masa
atomowa helu powinna by rwna sumie mas dwch protonw i dwch neutronw tj.
4,0319 u. Jednak najdokadniejsze eksperymentalne oznaczenia masy atomowej
helu daj warto 4,0015 u. Rnica 0,03039 u nosi nazw defektu (niedoboru)
masy. Stosujc rwnanie Einsteina E=mc
2
mona okreli ilo energii, jaka zostanie
wyzwolona przy zmniejszaniu si masy ukadu o 0,03039 u. Energi t nazwano
energi wizania jdra. Jej wielko pozwala okreli ilo energii, jaka zostanie
wyzwolona przy powstawaniu jdra lub ilo energii, jak trzeba dostarczy w celu
rozbicia jdra. Im wikszy jest defekt masy, im wiksza jest energia wizania tym
bardziej stabilnie jest powstae jdro atomowe. Stabilne jdra maj w przyblieniu
tak sam liczb neutronw i protonw. Bardzo stabilne s jdra z parzystymi
liczbami protonw i neutronw. Stabline s te takie jdra, w ktrych stosunek
neutronw do protonw wynosi 3 : 2. W innych przypadkach dochodzi do
samorzutnej przemiany w inny atom przez wysyanie promieniowania.
Tak, wic energia wizania to:
Rnica pomidzy energi stanu zwizanego danego ukadu, a energi
stanu, w ktrym czstki te s oddalone na nieskoczon odlego.
Zauwamy, e pocztkowo wielko E/A wzrasta ze wzrostem liczby A, ale
potem przybiera w przyblieniu sta warto okoo 8 MeV.
Tak wic najsilniej s wizane nukleony w jdrach pierwiastkw ze rodkowej
czci ukadu okresowego. Gdyby kady nukleon w jdrze przyciga jednakowo
kady z pozostaych nukleonw to energia wizania byaby proporcjonalna do A
(wielko E/A byaby staa). To, e tak nie jest wynika gwnie z krtkiego







54
116. Wyjanij zasad reakcji acuchowej bdcej podstaw dziaania
reaktora jdrowego.
Jeeli wzi orodek wypeniony jdrami np. U-235, to po zajciu pierwszego
rozszczepienia powstae neutrony maj szanse wywoa rednio dwa kolejne akty,
kady z powstaych znowu dwa, powstaa w ten sposb lawina nosi nazw reakcji
acuchowej.
Kade jdro U-235 rozpadajc si na dwa fragmenty x, y emituje rwnie
od 0 do 5 neutronw, ktre powoduj rozszczepienia dalszych jder. Raz
zapocztkowany w ten sposb proces rozchodzi si w czasie tworzc postp
geometryczny

117. Napisz reakcj syntezy helu i wytumacz, dlaczego reakcje syntezy
jder wymagaj bardzo wysokich temperatur.
Hel moe by produkowany na 3 sposoby:



gdzie D oznacza izotop wodoru
He
2
1
- deuter.
Synteza jdrowa:
Jest to proces czenia lekkich jder, ktrego produktem s cisze jdra oraz
pewna ilo energii. Poniewa proces ten wymaga zblienia do siebie jder, a
charakteryzuj si one dodatnim adunkiem, konieczne jest pokonaniem si
odpychania elektrostatycznego. Dlatego procesy te obserwuje si w wysokich
temperaturach rzdu 10^7 K - jdra maj wtedy wystarczajc energi kinetyczn by
zbliy si do siebie na odlego umoliwiajc dokonanie syntezy.



118. Co to s antyczstki? Podaj znane Ci przykady pary czstka-
antyczstka.
Antyczstka, czstka elementarna, majca identyczn mas i spin jak dana
czstka, lecz przeciwny znak adunku elektrycznego. W przypadku czstek
oddziaujcych silnie (hadronw) antyczstka ma dodatkowo identyczny izospin jak
dana czstka, ale przeciwny znak liczby barionowej, dziwnoci, powabu itp.
Przykady:
Elektron pozyton
Neutrino antyneutrino
Neutron antyneutron

119. Jak wyglda budowa protonu i neutronu wedug teorii kwarkowej?
Proton - posiada walencyjne kwarki uud. (2 gorne i 1 dolny)
Neutron - posiada walencyjne kwarki udd (1 grny i 2 dolne)




55
120. Jakie s podstawowe oddziaywania w przyrodzie? Czym si one rni?
Oddziaywania elektromagnetyczne - Odpowiada ono za siy dziaajce midzy
naadowanymi czstkami - adunkami dodatnimi i ujemnymi. Jednoimienne si
odpychaj, rnoimienne przycigaj. Oddziaywanie to odpowiedzialne jest za siy
kontrolujce struktur atomow, reakcje chemiczne i wszystkie zjawiska
elektromagnetyczne. Oddziaywanie elektromagnetyczne przenosi foton czyli kwant
promieniowania elektromagnetycznego. Jest to czstka poruszajca si z prdkoci
wiata, majca mas spoczynkow rwn zero.
Oddziaywanie sabe S one okoo 10
10
sabsze od oddzia.
elektromagnetycznego i dziaaj na bardzo mae odlegoci rzdu 10
-18
m. W
oddziaywaniach sabych uczestnicz wszystkie czstki z wyjtkiem fotonu (i
ewentualnie jeli istnieje grawitonu). Kiedy kwark lub lepton zmienia rodzaj
(przemienia si w inny) mwimy o zmianie zapachu. Wszystkie zmiany zapachu
powoduj oddziaywania sabe. Czstkami przenoszcymi oddziaywania sabe s
bozony poredniczce: W
+
, W
-
i Z. Bozony W maj adunek elektryczny, za bozon
Z jest obojtny. Oddziaywanie sabe wystpuje, wic midzy leptonami i
odpowiedzialne jest za rozpad hadronw.
Oddziaywanie silne silnie oddziaywuj tylko kwarki, antykwarki i gluony.
Oddziaywanie to wie kwarki w obrbie kadronw. Oddziaywane silne zachodzi
midzy dwoma kwarkami przez wymian gluonw. Jest okoo 100 razy silniejsze od
oddziaywania elektromagnetycznego std jego nazwa. May zasig oddziaywania:
10 000 razy mniejszy od promienia wodoru. Oddziaywanie ronie wraz z odlegoci
midzy kwarkami.
Oddziaywanie grawitacyjne oddziaywanie cia wynikajce wycznie z
posiadanej przez nie masy. Wystpuje midzy kadymi ciaami posiadajcymi mas.
Opisywane jest prawem powszechnego cienia podanym przez Newtona. Nie
stwierdzono odpychania grawitacyjnego. Jest to najsabsze znane oddziaywanie.
Przy oddziaywaniu midzy dwoma protonami sia grawitacyjna jest okoo 10
36
razy
mniejsza od siy elektrostatycznej. Ma ona znaczenie przy oddziaywaniu cia o
bardzo duych masach. Przy oddziaywaniach czstek elementarnych j pomijamy.