You are on page 1of 50

Wstp do prawoznawstwa:

I Charakterystyka nauk prawnych:


Nauka: interpretacja pragmatyczna uczenie si, zdobywanie wiedzy interpretacja pragmatyczna rezultat procesu zdobywania wiedzy, pewien zesp twierdze speniajcych okrelone kryteria Klasyfikacja nauk: nauki spoeczne i przyrodnicze rni si przedmiotem bada (spoeczestwo, przyroda) nauki teoretyczne (nauki, ktrych zadaniem jest opisywanie i wyjanianie procesw i zjawisk. Poszukuj odpowiedzi na pytania jak jest? Np. historia, socjologia, ekonomia, fizyka i biologia) S to nauki deskryptywne. Praktyczne ich celem jest formuowanie uzasadnianie rnego rodzaju norm, dyrektyw, ocen i wzorw zachowania. Pyt. jak by powinno?, cilej jak powinnimy si zachowa? Np. nauki inynieryjne, medyczne, etyka normatywna, gramatyka. Nauki normatywne. Nauki empiryczne uzasadniaj swoje twierdzenia odwoujc si do szeroko rozumianego dowiadczenia (obserwacji, eksperymentu). Np. fizyka, geogr., socjolog, psycholog, Formalne brak odwoa do dowiadczenia, uzasadnianie twierdze (dowodzenie) polega na wyprowadzaniu twierdz w oparciu o reguy inferencyjne (wnioskowania) z innych twierdze przy czym niektre z ostatnich przyjmuje si bez dowodu (aksjomaty). Np. matematyka, logika formalna Nauki prawne nale do grupy nauk spoecznych i podejmuj zagadnienia charakterystyczne zarwno dla nauk teoretycznych, jak i praktycznych oraz jak dla empirycznych i formalnych. Nauki prawne grupa nauk spo., ktrych przedmiotem badawczym jest analiza norm prawnych i szeroko rozumianych instytucji polityczno prawnych. Podzia nauk prawnych: Filozoficzne Pozytywne o prawie o Systematyczne o Historyczne Trzy podstawowe typy n. prawnych nauczane na uniwersytetach: Filozofii (teorii) prawa Szczegowym naukom o prawie (dogmatyka prawnicza) Naukom historyczno prawnym Metody analizy prawa: Jzykowo logiczne (wyjanianie, interpretowanie i porzdkowanie przepisw prawnych) Socjologiczne (socjologia empiryczna badania ankietowe, wywiad, wnioskowania statystyczne, bad. panelowe i obserwacja uczestniczca) Psychologiczne (ustalanie poczytalnoci sprawcy, resocjalizacja

Logika: Formalna sformalizowane rachunki o L. klasyczna rachunek zda, nazw, kwantyfikatorw o L. deontyczna rachunek logiczny zajmujcy si operacjami na zdaniach, w ktrych wystpuj zdania normatywne Np. jest nakazane, dozwolone itp. Nieformalna (teoria argumentacji) przytaczanie argumentw na rzecz (arg. pro) i przeciwko okrelonej tezie (arg. contra).

II Pojcie prawa i jego funkcje:


Prawo (realizm prawniczy) zbir przepisw prawnych zawartych w tekstach prawnych (prawo w ksikach), zbir decyzji faktycznie podejmowanych przez sdziw i urzdnikw (prawo w dziaaniu), prawo to pewne przeycie psychiczne czowieka (L. Petraycki), zbir norm susznych, ktre wynikaj z tak lub inaczej rozumianej natury czowieka (prawo natury) Prawo (pozytywistycznie, J. Austin teoria imperatywu) rozkaz suwerennej wadzy pastwowej skierowany do obywatela pod grob zastosowania przymusu. Prawo i moralno to dwa rne i niezalene od siebie porzdki normatywne. Wg tej teorii elementami konstytutywnymi prawa s: rozkaz suwerenno wadzy obowizek wykonania sankcja przymusu Nieodcznym elementem prawa jest fakt, e na stray jego norm stoi przymus pastwowy. Wspczesny pozytywizm H. L. A. Hart prawo nie da si jednoznacznie zdefiniowa, gdy obejmuje normy rnego rodzaju (prawo stanowione i zwyczajowe, wewntrzne i midzynarodowe publiczne, karne i cywilne). Prawo zbir norm oglnych pochodzcych od organw pastwa, na ktrych stray stoi przymus pastwowy. Prawo, pastwo i przymus nierozerwalny trjkt dla pozytywistw. Prawo natury katolicka koncepcja, w. Augustyn i w. Tomasz. Koncepcja laicka L. Fuller. Obok prawa pozytywnego, ktrego rdem s akty wadzy pastwowej, istnieje jeszcze prawo natury, ktrego ostatecznym rdem jest albo bg (doktryna katolicka)albo waciwoci natury czowieka (Grocjusz Hobes Locke) lub zasady wspycia w spoeczestwie L. Fuller. Lex normy zawarte w tekstach prawnych ( ustawach, aktach podstawowych i precedensach) Ius normy zawarte w tekstach prawnych, zasady sprawiedliwoci czy moralnoci politycznej, ktre uwaa za wice nawet wtedy gdy nie zostay zapisane w adnym tekcie prawnym. Dla pozytywistw prawo = Lex Dla nie pozytywistw prawo = Ius Prawo przedmiotowe to prawo pozytywne og aktw normatywnych obowizujcych w danym pastwie. Prawo podmiotowe to og uprawnie, ktre na rnych zasadach przypisujemy jednostce. Pozytywici jednostka nie moe mie adnych innych uprawnie poza tymi, ktre przyznao jej pastwo.

Nie pozytywici kategoria prawa podmiotowego jest pierwotna wobec prawa przedmiotowego jednostka ma pewne prawa bez wzgldu na to czy pastwo gotowe jest je uzna czy te nie. Prawo wewntrzne a midzynarodowe publiczne: Prawo wewntrzne reguluje stosunki wew. na terytorium danego pastwa, Prawo midzynarodowe publiczne (prawo traktatowe) normuje stosunki midzy pastwami, mniejsza skuteczno, Prawo midzynarodowe Podmioty prawa Pastwa, organizacje midzynarodowe (ONZ, NATO), w kontekcie niektrych traktatw osoby fizyczne rda Kreowane jednostronnie Powstaj w drodze umw dwustronnych przez organy pastwowe lub wielostronnych (konwencje lub (ustawy, precedensy sdowe) traktaty) Sankcje Przymus Dobrowolne i wzajemne wykonywanie przyjtych zobowiza; w szczeglnych przypadkach sankcje gosp., uycie si zbrojnych Pierwszestwo prawa midzynarodowego nad prawem wewntrznym w razie konfliktu normy prawa wewntrznego z norm prawa midzynarodowego ta ostatnia przewaa. Normy prawa midzynarodowego wywieraj bezporedni skutek w stosunkach wewntrznych. Prawo midzynarodowe prywatne ga prawa wewntrznego, ma charakter kolizyjny, normuje stosunki prawne ( g. cywilno prawne, w ktrych wystpuje element obcy), okrelenie jakie prawo bdzie waciwe dla wszelkich roszcze wynikajcych ze stosunkw tego typu. Funkcje prawa: kontroli zachowa (regulacja zachowa) o normatywne normy oddziauj na zachowanie, dziaaj przez ludzk wiadomo, norma nie moe wpywa na nasze zachowanie jeeli nie znamy jej treci o pozanormatywne oddziaywania poprzez odpowiednie ksztatowanie sytuacji fizycznych (bariery, pola minowe, infrastruktury drogi, linie elektryczne, telefoniczne, systemowe zwikszenie popytu, inflacji, przyjcie okrelonej struktury administracyjnej), rodki pozanormatywne mog wpywa na nas bez naszej wiedzy Podstawowa funkcja normy takie wpywanie na zachowanie by podejmowane dziaanie byo podane przez normodawce powstrzymywanie si od dziaa niepodanych Sankcja dolegliwo, ktra poniesie adresat normy na wypadek niestosowania si do normy. Gratyfikacja nagroda, ktra otrzyma w sytuacji zachowania si zgodnie z norm. N. Bobbio podzia systemw: o represyjne operuj zakazami i sankcjami, nastawione na ochron porzdku i bezpieczestwa o promocyjne odwouj si do nakazw i nagrd, ich zadaniem jest realizacja programw spoecznych (rozwj gospodarczy, opieka socjalna) rozdziau dbr i ciarw rozdzielanie dbr, ciarw, uprawnie, obowizkw midzy czonkw danego spoeczestwa Prawo wewntrzne Osoby fizyczne, prawne, instytucje

Sprawiedliwo (wg J. Rawls) podstawowa cnota instytucji spoecznych, najwaniejsza cnota prawa. Zasada sprawiedliwoci formalnej (regua rwnej miary) osoby, sytuacje, stany rzeczy, ktre s pod istotnymi wzgldami podobne powinny by traktowane podobnie. Reguy sprawiedliwoci materialnej: o reguy sprawiedliwoci dystrybutywnej (rozdzielczej) kademu stosownie do pracy kademu stosownie do potrzeb kademu do zasug kademu stosownie do pozycji spoecznej kademu to samo (elitarystyczna) skrajna interpretacja aden system prawa nie moe si bez tych regu obej. o reguy sprawiedliwoci komutatywnej (wymiennej) Standardy sprawiedliwoci proceduralnej (reguy): o zasada bezstronnoci i niezawisoci sdu, o rwnoci stron o prawo do obrony regulacji konfliktw Konflikt sytuacja w ktrej jedna ze stron wystpuje z daniami, roszczeniami, twierdzeniami, ktre druga strona kwestionuje. Rodzaje konfliktw: 1. ze wzgl. na strony: o dwubiegunowe 2 strony o wielobiegunowe wicej stron 2. ze wzgl. na rodzaj strony: o indywidualne o kolektywne Metody rozwizywania konfliktw: o tryb kontraktowy (bezporednia metoda regulacji konfliktw) same strony rozwizuj konflikt, autonomia stron (decyduj o zasadach, procedurze rozwizania sporu), dobrowolne porozumienie umowa (konsensus) o mediacyjno koncyliacyjny ( mediator, koncyliator pomocnik i Porednia metoda doradca stron, nie ma uprawnie wadczych), pena autonomia co regulacji do wyboru mediatora, a take co do procedury prowadzenia konfliktw rokowa oraz zasad rozwizywania konfliktu bior udzia os. o arbitraowy strony maj wpyw na wybr arbitra, procedury trzecie rokowa oraz zasady rozwizania sporu lecz decyzja arbitra ma charakter wadczy i jest wica dla stron oraz moe by przymusowo wyegzekwowana o adjudykacyjny postpowanie wg okrelonych procedur i zasad, strony nie maj wpywu na wybr adudykatora,

III Prawo a moralno:


Innymi systemami normatywnymi, za pomoc ktrych poddaje si kontroli zachowanie czowieka jest: Religia Obyczaj Moralno itp. Etos og norm spoecznych, regulujcych zachowania czonkw danego spoeczestwa; skomplikowany ukad relacji midzy rnymi systemami normatywnymi. Moralno obejmuje te normy spoeczne, ktre kwalifikuj zachowania jako dobre lub ze, suszne lub niesuszne. PRAWO (norma prawna) Stopie formalizacji i instytucjonalizacji b. sformalizowane i zinstytucjonalizowane; specjale procedury tworzenia i stosowania norm, skomplikowane ukady instytucji i procedur (parlament, administracja, sdy, wizienia); moe by tworzone, zmieniane i uchylane; Normy p s bardziej precyzyjne i okrelone. Uzasadnienie tetyczne rdem jest akt wadzy kompetentnego organu pastwowego (ustawa-sejm, rozporzdzenie - rada ministrw); MORALN (norma moralna) System niesformalizowany i niezinstytucjonalizowany; brak moliwoci zmian; proces powstawania norm moralnych spontaniczny; nie podlega dekretowaniu; bardzo oglne wskazania; Uzasadnienie aksjologiczne; zaczyna obowizywa, gdy upowszechni si przekonanie, e okrelone zachowanie jest dobre (ze), suszne (niesuszne), w zwizku z tym norma moralna okrela sposb zachowania; rdo spontanicznie rozwijajce si oceny, oparte o aprobat spoeczn; Niesproceduralizowane i wyczerpuj si w rnego rodzaju aktach spo. potpienia i dezaprobaty; sankcje rozsiane Odpowiedzialno doxatyczna odpowiedzialno za motywy, intencje i przekonania (nie ycz bliniemu co tobie nie mie) Osoby fizyczne Nie jest strukturalnie powizana z pastwem;

Obowizywanie norm

Sankcje

Przedmiot regulacji

sformalizowane i zinstytucjonalizowane, wymierzane przez specjalne organy sdy, w specjalnym trybie (proces), po zastosowaniu procedury; sankcje skupione Zewntrzne zachowania ludzi; wina podstawowa forma odpowiedzialnoci prawnej;

Podmioty Stosunek do pastwa

Osoby fizyczne; organizacje, instytucje (osoby prawne) Strukturalnie powizane z pastwem; organy pastw. tworz, zmieniaj i uchylaj normy prawne;

Relacje midzy prawem a moralnoci: Przedmiotowe jaki zachodzi stosunek regulacji midzy prawem a moralnoci: o Prawo to minimum moralnoci zakres czynw regulowanych przez prawo mieci si w zakresie czynw regulowanych przez moralno, kady czyn uregulowany przez prawo ma odpowiednik w regulacji moralnej; o Krzyowanie si moralnoci i prawa istniej takie zachowania, ktre reguluje moralno, a nie reguluje prawo; regulowane wycznie przez prawo, a nie przez moralno oraz zachowania regulowane i przez prawo i przez moralno; Sfera regulacji wsplna dla prawa i moralnoci obejmujca sytuacj: gdzie prawo i moralno reguluj zachowania tak samo sfera regulacji zbienej gdzie reguluj zachowania odmiennie sfera regulacji rozbienej (gdy dochodzi do zbiegu tych systemw uwaa si, i prawo powinno respektowa przekonania moralne wikszoci spoeczestwa) Walidacyjne jak niezgodno prawa z normami moralnymi wpywa na obowizywanie norm prawnych. (spr pozytywistw z nie pozytywistami) Pozytywici rozdzia prawa i moralnoci, dwa rne i niezalene systemy normatywne; niesprawiedliwo prawa nie ma wpywu na jego obowizywanie (Dura Lex sed Lex) jeli prawidowo je ustanowiono i nie uchylono. Prawo jest stanowione zgodnie z wol spoeczn, formua pozytywistyczna gwarantuje poczucie pewnoci i bezpieczestwa. Nie pozytywici dowodz, e te pozytywistw pozwala wprowadza akty barbarzystwa jeli zatwierdzono je prawnie. Zwizek prawa i moralnoci prawo powinno respektowa wartoci moralne, w razie braku szanowania prawo moe przesta obowizywa. Formua Radbrucha jeeli norma prawna w sposb wyjtkowo racy narusza elementarne normy moralne, to tym samym traci ona moc obowizujc i ani organy pastwowe nie s zobowizane do jej stosowania, ani obywatele do jej przestrzegania. Funkcjonalne jak normy moralne wpywaj na tre norm prawnych i odwrotnie (jak prawo wpywa na tre przekona moralnych) str.50

Techniki wczania wartoci moralnych: Bezporednia inkorporacja pewne normy moralne staj si z woli prawodawcy normami prawnymi (zakaz zabjstwa, uszkodzenia ciaa, kradziey) o Przepisy odsyajce odsyaj do innych przepisw, regu, zasad; klauzury generalne przepisy, ktre odsyaj do oglnych standardw postpowania czy oceny okrelonych zachowa, np. zasada wspycia spoecznego (stosunki midzyludzkie), powszechnie akceptowane reguy moralnoci publicznej, inne klauzule generalne (przepisy) do ustalonych zwyczajw, spoeczno gospodarczego przeznaczenia prawa, naleytej starannoci, interesu spo. gosp. o Terminy wartociujce wartoci np. dobra wiara, niskie pobudki, raca niewdziczno, szczeglne okruciestwo, wzajemna pomoc, wierno maeska itd. Prawo istotny czynnik aktywnie ksztatujcy przekonania moralne (walka z nietolerancj, dyskryminacj rasow, religijna, o rwnouprawnienie kobiet).

IV NORMY PRAWNE I PRZEPISY PRAWNE


Normy, zdania, oceny i performatywy Zdanie wypowied oznajmujca, ktrej moemy przypisa warto prawdy lub faszu. Zdaniami s tylko zdania oznajmujce, o ktrych mona orzec, i s prawdziwe lub faszywe. Normy nale do szerszej grupy wypowiedzi dyrektywnych obejmujcej rnego rodzaju zalecenia, rady, yczenia, wskazwki itd. Normy nie maj charakteru opisowego (deskryptywnego), nie odpowiadaj na pytanie jak jest, lecz na pytanie jak by powinno jak kto powinien si zachowa. Podstawow funkcj normy jest sformuowanie okrelonej dyrektywy postpowania. Norm nie mona przypisa wartoci logicznej, a zatem nie mona o nich powiedzie, e s prawdziwe lub faszywe. Moemy o nich powiedzie i s suszne lub nie suszne, skuteczne lub nie skuteczne, obowizujce lub nie obowizujce. Pogld odmawiajcy norm wartoci logicznej nazywamy STANOWISKIEM NORM KOGNITYWISTYCZNYM. Dyrektywy - nie mona przypisa im wartoci logicznej (lecz istnieje szczeglna kategoria dyrektyw i ocen, ktrym mona przypisa warto prawdy lub faszu np. dyrektywy (normy techniczne jeeli chcesz doprowadzi wod do wrzenia to powiniene j podgrza do temp. 100o. Wypowiedzi performatywne su do dokonywania rnego rodzaju czynnoci i aktw symbolicznych, wywouje skutek nie istniejcy przed ich uyciem. Np. wydanie ustawy, wyroku, zawarcie umowy, maestwa, mianowanie i odwoanie kogo ze stanowiska. Normy i przepisy prawne Norma prawna zrekonstruowana z tekstu prawnego dyrektywa postpowania, ktra w najprostszym przypadku musi odpowiada wyczerpujco na przynajmniej dwa pytania: Kto i w jakich okolicznociach? Jak powinien si zachowa? Jakie bd konsekwencje? (nie musi by w normie) Rekonstruuje si je z przepisw prawnych, przy czym zwykle do rekonstrukcji jednej normy potrzeba wielu przepisw. Przepis prawny elementarna jednostka systematyzacyjna danego tekstu prawnego. Jeli tekst prawny bdzie skada si z artykuw (paragrafw, ustpw, punktw, liter) to kady artyku (paragraf, ustp itd.) bdzie stanowi przepis prawny. Jeden przepis prawny jest elementem wielu rnych norm prawnych (przepisy o obronie koniecznej i stanie najwyszej koniecznoci stosuj si do wielu rnych przestpstw o ktrych mwi k.k.) Przepis prawny moe pokrywa si z norm prawn jeli znajdziemy w nim wszystkie elementy normy prawnej. Koncepcje budowy normy prawnej (strony 58, 59 i 60) Wszystkie koncepcje budowy normy prawnej posiadaj te same elementy: Hipotez (H) okrela adresata normy oraz okolicznoci, w ktrych powinien on zachowa si w sposb przewidziany przez norm. Hipoteza okrela zakres zastosowania normy. Dyspozycj (D) okrela wzr powinnego zachowania si. Formuuje nakazy, zakazy lub dozwolenia (nakada uprawnienia lub obowizki). Okrela zakres normowania normy. Sankcj (S) element normy, ktry okrela konsekwencj jakie nastpi w sytuacji, gdyby adresat zachowa si nie zgonie z norm naruszy j.

Podziay przepisw prawnych: 1. Normy oglne i indywidualne (ze wzgldu na sposb okrelenia adresata): Normy generalne adresat jest okrelony przez wskazanie jego cech (kady czowiek, funkcjonariusz publiczny, onierz, instytucja pastwowa, prezydent Rzeczypospolitej) Normy indywidualne adresat jest oznaczony nazw indywidualn, zwykle imieniem wasnym np. Lech Wasa, przedsibiorstwo Telex. Ze wzgldu na sposb okrelenia czynu: Normy abstrakcyjne odnosz si do zachowa powtarzalnych np. kada osoba wezwana w charakterze wiadka Normy konkretne odnosz si do zachowa jednorazowych np. wzywa si Jana Kowalskiego w charakterze wiadka Normy, ktre s jednoczenie generalne i abstrakcyjne to normy oglne. Akty normatywne, w ktrych zawarte s normy oglne nosz nazw aktw tworzenia prawa (konstytucja, ustawy, rozporzdzenia). Normy indywidualno konkretne to akty stosowania prawa np. wyroki sdowe, decyzje administracyjne. 2. Przepisy nakazujce, zakazujce i dozwalajce 3. Przepisy odsyajce i blankietowe: Odsyajce: Systemowe odsyaj do innych przepisw prawnych Pozasystemowe odsyaj do regu czy zasad pozaprawnych (odsyaj do zasad wspycia spoecznego) Blankietowe odsyaj do aktw normatywnych, ktre dopiero maj zosta wydane. 4. Przepisy dyspozytywne i imperatywne: Dyspozytywne (Ius dispositivum) przepisy wzgldnie obowizujce stosuje si je tylko wtedy, gdy strony nie ureguloway swych stosunkw w odmienny sposb ni to przewiduje dany przepis, strony mog odstpi od tych przepisw przyjmujc inne postanowienia czy reguy. Okrelaj zakres swobody czy wolnoci w regulowaniu swych stosunkw. Imperatywne (Ius cogens) przepisy bezwzgldnie obowizujce dziaanie nie moe by ani wyczone ani ograniczone lub zmienione wol stron, musz zawsze by respektowane przez strony 5. Przepisy kompetencyjne upowaniaj organy pastwowe do stanowienia okrelonych norm, wydawania okrelonych decyzji lub dokonywania oznaczonych czynnoci. 6. Normy programowe (finalne, celowociowe) nie wskazuj one, jak powinien zachowa si adresat normy, ale pokazuj jaki cel powinien osign pozostawiajc kwesti wyboru rodkw realizacji tego celu do jego dyspozycji. 7. Zasady prawa i zwyke normy prawne: Zasady prawa: Zady uniwersalne (caego systemu prawa) np. zasady konstytucyjne (z. pastwa prawnego, podziau wadzy, nie zawisoci sdw, rwnoci wobec prawa) Zasady czci systemu prawa odnosz si do jednej lub kilku gazi prawa np. zasada domniemania niewinnoci oskaronego (In dubio pro reo wtpliwoci dowodowe naley rozstrzyga na korzy

oskaronego), z. swobodnej oceny dowodw, z. autonomii woli stron i wolnoci umw. Kryteria odrnienia norm od zasad prawnych: Miejsce normy prawnej w hierarchii aktw normatywnych zasady s formuowane przede wszystkim w konstytucjach i ustawach Ocena danej normy jako penicej zasadnicz rol w systemie prawa, jakiej jego gazi lub nawet instytucji prawnej. Mwi si wtedy o wewntrznej hierarchii aktw normatywnych, poniewa uwaa si, e chocia zasady maj t sam moc prawn, co zwyke normy prawne zawarte w danym akcie normatywnym, to jednak odgrywaj one rol szczegln w procesach stosowania wykadni prawa. Funkcja normy w procesach wykadni i stosowania prawa. Wszystkie normy prawne naley interpretowa majc na wzgldzie zasady systemu prawa. Zdaniem Tryb. Konstyt. interpretujc przepisy prawne naley bra pod uwag przede wszystkim zasady konstytucyjne. R. Dworkin rnice midzy zasadami i zwykymi normami podaje on na przykadzie dwch nastpujcych regu: nikt nie moe odnosi korzyci z wyrzdzonego za (zasada), testament ustny musi by sporzdzony w obecnoci co najmniej trzech wiadkw (zwyka norma). Zdaniem Dworkina rnica midzy zasadami i zwykymi normami prawnymi sprowadza si zasadniczo do trzech podstawowych kwestii: 1. zwyke normy prawne maj okrelony zakres zastosowania, w przypadku zasad prawnych ich zakres zastosowania jest bardzo rzadko sformuowany wiemy do jakiej formy testamentu odnosi si regua o 3 wiadkach, nie jest natomiast jasne jakich stanw faktycznych odnosi si nasza zasada 2. jeeli zakres zwykej normy zosta speniony, to norm naley zastosowa, jeeli nie, to normy zastosowa nie wolno jeli wiec testament ustny zosta sporzdzony w obecnoci przynajmniej 3 wiadkw, to testament jest wany; jeli natomiast wiadkw byo mniej to jest niewany. Zwykle normy funkcjonuj w sposb albo albo. O zastosowaniu zasad decyduje nie ich zakres zastosowania, ale ocena wagi i doniosoci zasady w rozstrzygniciu danej sprawy. (formua mniej lub bardziej) 3. w razie sprzecznoci zwykych n. prawnych jedna z nich zostaje uznana za nie obowizujc. Konflikt zasad nie prowadzi do takich konsekwencji (brak derogacji ktrejkolwiek z nich). Zasady maj charakter dyrektyw optymalizacyjnych norm nakazujcych realizacj okrelonego w nich stanu rzeczy w moliwie najwikszym stopniu. Przepisy o prawach i wolnociach obywatelskich maja takie same cechy.

V OBOWIZYWANIE PRAWA:
Reguy walidacyjne reguy okrelajce kryteria obowizywania aktw normatywnych oraz zawartych w nich przepisw prawnych. Obowizywanie prawa: obowizywanie w sensie normatywnym (systemowym) normy, ktre zostay prawidowo ustanowione i nie zostay uchylone; obowizywanie w sensie faktycznym normy, za ktrych naruszenie organy pastwowe pocigaj do odpowiedzialnoci (normy stosowane przez organy pastwowe); obowizywanie w sensie aksjologicznym normy speniajce przyjte kryteria etyczne (suszne, sprawiedliwe, moralne);

Charakterystyczne reguy walidacyjne: obowizuj normy, ktre zostay prawidowo ustanowione, zostay ustanowione przez upowaniony organ zgodnie z procedur, np. ustawy sejm w trybie przewidzianym w konstytucji; norma prawna by obowizywa musi zosta prawidowo ogoszona opublikowana zgodnie z prawem, obowizuj nie tylko normy ustanowione, ale take normy stanowice konsekwencj norm ustanowionych; np. z zasady pastwa prawa wynika midzy innymi zasada ochrony praw susznie nabytych i zasada Lex retro non agit; nie obowizuj normy, ktre zostay wyranie lub milczco uchylone (derogowane); derogacja wyrana to uchylenie normy lub aktu normatywnego przez inna norm prawn nazywan przepisem lub klauzul derogacyjn klauzule zawarte s w przepisach kocowych aktu normatywnego, maj one tre: traci moc ustawa z dnia o , uchyla si rozporzdzenie, derogacja milczca = derogacja przez sam fakt odmiennego uregulowania normodawca wprowadza nowe przepisy i nie uchyla poprzednich. Reguy kolizyjne (dowodz, e doszo do derogacji milczcej): regua hierarchiczna (Lex superior derogat Lex inferiori) norma hierarchicznie wysza uchyla niezgodn z ni norm hierarchicznie nisz, np. ustawa uchyla rozporzdzenie; ta regua ma najwysz moc; uchylenie nastpuje bez wzgldu na czas wydania i oglno regua chronologiczna (Lex posterior de rogat legi prori) akt wydany pniej uchyla akt wydany wczeniej, ale tylko wtedy, gdy akt pniejszy ma moc prawn nie nisz ni akt wczeniejszy, regua merytoryczna (Lex specialis de rogat legi generali) stosuje si j do norm w stosunku zawierania si (nadrzdnoci, podrzdnoci); Lex specialis norma szczegowa; Lex generalis norma oglna; Norma specjalna nie uchyla (pozbawia mocy obowizujcej) norm ogln, a jedynie wycza jej zastosowanie w przypadku zbiegu obu norm. Regua Lex specialis de rogat legi generali nie jest regu derogac., a jedynie regu wskazujc, jak stosowa przepisy oglne i specjalne w przypadku kolizji. Jeli dochodzi do zbiegu reguy hierarchicznej z pozostaymi reguami to stosuje si zawsze regu hierarchiczn. Jeli dojdzie do kolizji reg. chronologicznej i merytorycznej to wtedy 1) naley zastosowa norm merytoryczn w myl zasady Lex posterior generalis non de rogat legi priori speciali norma pniejsza oglna nie uchyla normy wczeniejszej specjalnej; 2) naley zastosowa wzgldy celociowe. Sd moe odmwi zastosowania w danym przypadku jednej z norm kolizujacych ze sob: obowizywanie w sensie faktycznym - regua de Sue tudo norma prawna traci moc obowizujc (wychodzi z uycia) w skutek niestosowania przez duszy czas lub radykalnej zmiany okolicznoci; obowizywanie w sensie aksjologicznym nie obowizuj te normy prawne, nawet jeeli nie zostay formalnie uchylone, ktre w racy sposb naruszaj elementarne i nie kontrowersyjne zasady moralny (formua Radbrucha);

Obowizywanie w sensie normatywnym

10

Aspekt czasowy, terytorialny i personalny obowizywania: I. aspekt czasowy norma obowizuje w okresie od jej wejcia w ycie do uchylenia. Norma wchodzi w ycie z momentem jej ogoszenia w oficjalnym dzienniku promulgacyjnym albo w momencie pniejszym, ktry sama okrela vacatio legis. Stosowane po to by przygotowa si do stosowania aktu i da organom stosujcym moliwo zapoznania si z jej treci. Trwa od 2 tygodni do roku. Ustawy czasowe (epizodyczne) akty normatywne podajce dat, z ktra przestaj obowizywa. Moc wsteczna (retroaktywna) akty normatywne stosuje si do wydarze majcych miejsce przed wejciem ich w ycie. Jest to wyjtek od zasady - prawo nie dziaa wstecz. II. aspekt terytorialny akty prawa wewntrznego obowizuj tylko na terytorium danego pastwa, Do terytorium pastwa zalicza si: obszar ldowy (razem z tym co pod) pas powietrzny wody przybrzene statki morskie, powietrzne i kosmiczne wyczone s placwki dyplomatyczne obcych pastw aspekt personalny obowizuje wszystkie podmioty znajdujce si na terytorium danego pastwa (rwnie obcokrajowcw) z wyczeniem osb z immunitetami dyplomatycznymi, obejmuje obywateli take za granic. Systemy Typy to zesp cech charakterystycznych dla porzdkw prawnych okrelonego rodzaju, odwoujemy si do tego pojcia gdy mwimy o prawie socjalistycznym czy kapitalistycznym, gdy porwnujemy ze sob prawo kontynentalne z prawem anglosaskim (common law) itd.

III.

VI SYSTEM PRAWA

R. David wymienia nastpujce podstawowe typy wspczesnych systemw prawnych: Civil law = prawo kontynentalne = system romasko germaskie Common law = prawo anglosaskie System prawa socjalistycznego S. prawa Dalekiego Wschodu Korea Pd., Japonia S. prawa Islamu S. prawa hinduskiego S. prawa afrykaskiego Systemy prawa kapitalistycznego i socjalistycznego: Kapitalizm Wasno prywatna i gospodarka wolnorynkowa jako podstawa ustroju ekonomicznego Demokracja parlamentarna podstawa ustroju politycznego System praw i wolnoci obywatelskich z wolnoci sowa i zrzeszania si jako podst. Socjalizm Podst. ustroju ekonomicznego jest wasno pastwowa (wasno spoeczna lub oglnonarodowa) i gospodarka planowana Podst. ustroju jest dyktatura partii komunistycznej dla ktrej prawo i instytucje pastwowe to pas transmisyjny do wykonywania dziaa Daleko posunita negacja praw i wolnoci obywatelskich, w szczeglnoci wolnoci

11

porzdku spoecznego

sowa i zrzeszania si

Instrumentalizacja zredukowanie prawa do instrumentu polityki partii komunistycznej, ktra za porednictwem prawa kierowaa caoci ycia ekonomicznego, politycznego i spoecznego. Prawo socjalistyczne nie wnioso adnego wkadu do kultury cywilizowanych spoeczestw. Systemy civil law i common law: Civil law Zasada prymatu ustawy Oddzielenie tworzenia i stosowania prawa Zakaz tworzenia prawa przez sdy Historyczne rdo prawo rzymskie Najwysza forma legislacji kodeks Non exemplis sed legibus iudicandum est Przeczyta strona 82 Systemy Konkretne og norm, ktre obowizuj w okrelonym czasie, w okrelonym pastwie, wspczesne prawo polskie, niemiecki, angielskie. Przepisy prawne tworz hierarchiczn struktur (systematyzacja pionowa) i s pogrupowane w kompleksy norm zblionych do siebie treciowo (systematyzacja pozioma). Normy prawne wchodzce w skad systemu s w dostatecznym stopniu nie sprzeczne i nie pozbawione luk. 1. Systematyzacja pionowa hierarchia aktw normatywnych w duym przyblieniu odpowiada hierarchii organw pastwowych, w tym sensie, i organy hierarchicznie wysze tworz zwykle (ale nie zawsze) akty normatywne o wyszej mocy prawnej ni organy hierarchicznie nisze. Szczeble hierarchii aktw normatywnych: Konstytucja najwysza moc prawna, tworzy j parlament w specjalnym trybie; reguluje podst. ustroju politycznego, ekonomicznego i spoecznego w pastwie. Zawiera katalog podst. praw obywatelskich. Prawa i obowizki obywateli mog by uregulowane w osobnym akcie prawnym uwaanym za skadnik konstytucji (karta praw i wolnoci). Ustawy podst. instrument legislacji, tworz je parlamenty, Akty podustawowe (zwyke akty wydawane na podstawie ustaw i w celu ich wykonania) akty organw administracji publicznej nosz nazw rozporzdze, uchwa lub zarzdze. Su wykonaniu ustaw, do ich wydania jest potrzebne szczegowe upowanienie ustawy. Samoistne akty podustawowe organy administracji mog wydawa w celu realizacji swoich konstytucyjnych zada bez szczegowego upowanienia ustawy. Akty regulujce (internal administracji = akty prawa wewntrznego) obowizuj one wycznie jednostki hierarchicznie podporzdkowane danemu organowi administracji (su do kierowania dziaalnoci jednostek podporzdkowanych), nie mog wiza innych podmiotw, w tym zwykych obywateli. Akty prawa terenowego (miejscowego, lokalnego) s wydawane przez organy samorzdu terytorialnego i organy administracji terenowej, maj moc terytorialnie ograniczon. 12 Common law Zasada prymatu ustawy Brak rozdziau tworzenia od stosowania prawa Sdy mog tworzy prawo Brak recepcji prawa rzymskiego Najwysza forma legislacji ustawa

Materie ustawowe s to materie uregulowane tylko w ustawie, nie mog by regulowane za porednictwem aktw rzdowych lub innych aktw pochodzcych od organw administracji publicznej. Moc prawna cecha stopniowalna (moe by wiksza lub mniejsza). Moc obowizujca cecha nie stopniowalna, akt albo obowizuje albo nie i ni moe obowizywa bardziej ni inne. Stosunek Nw (norma wysza) do Nn (norma nisza): a) Nw moe uchyli lub zmieni Nn, ale nie odwrotnie b) Nn powinna by zgodna ( nie moe by sprzeczna) z Nw c) Nw moe stanowi podst. obowizywania Nn, ale nie odwrotnie d) Nw moe upowania do utworzenia Nn, ale nie odwrotnie e) Nw dotyczy zwykle spraw wikszej wagi ni Nn 2. Systematyzacja pozioma podzia prawa ze wzgldu na gazie prawa (kompleksy norm regulujcych stosunki spoeczne tego samego rodzaju); Podzia prawa na gazie: Kryterium przedmiotowe podstaw podziau jest regulacja stosunkw spoecznych; Kryterium podmiotowe odgrywao wana rol w redniowieczu; kady stan rzdzi si wasnym prawem; Kryterium metody regulacji rola posikowa wobec kryterium przedmiotowego; o Metoda cywilna jest stosowana wtedy, gdy prawo respektuje autonomi woli stron i w granicach okrelonych przez normy imperatywne (Ius cogens), pozwala podmiotom swobodnie ksztatowa stosunki prawne; np. kodeks cywilny; jest rwnie stosowana gdy podmioty danego stosunku s sobie w sensie prawnym rwnorzdne i nie zachodzi miedzy nimi relacja hierarchicznego podporzdkowania; o Metoda administracyjna zachodzi wtedy gdy jeden z podmiotw jest podporzdkowany drugiemu; np. organy administracyjne, instytucje publiczne oraz stosunkach z obywatelami; o Metoda karna stosuje si je, gdy mamy doczynienia z czynami zabronionymi przez ustaw (przestpstwa, wykroczenia) pod grob kary; stosuje si ja w prawie karnym (postpowaniu karnym), postpowaniu administracyjnym (karno administracyjne) i finansowym (karno skarbowe); Instytucja prawna kompleks norm stanowicych funkcjonalna cao, regulujc jaki typowy zesp stosunkw spoecznych np. instytucja maestwa, darowizny, testamentu, etc. Kodeks akt normatywny, z reguy rzdu ustawowego, zawierajce podstawowe dla danej gazi prawa zasady i normy prawne; np. kodeks napoleona, kodeks cywilny niemiecki BGB; Polskie kodeksy: Kodeks cywilny 23.04.1964 Kodeks rodzinny i opiekuczy 25.02.1964 Kodeks postpowania cywilnego 17.11.1964 Kodeks pracy 26.06.1974 Kodeks spek handlowych 15.09.2000

13

Kodeks karny 06.06.1997 Kodeks postpowania karnego 06.06.1997 Kodeks karny wykonawczy 06.06.1997 Kodeks postpowania administracyjnego 14.06.1960

Inkorporacja prywatny lub urzdowy zbir praw w danej dziedzinie, porzdkowanie aktw normatywnych ju obowizujcych w danej gazi prawa po to by uatwi korzystanie z nich. Prawo konstytucyjne zesp norm regulujcych podstawy ustroju politycznego, ekonomicznego i spoecznego; Konstytucja RP z 1997. Prawo administracyjne najbardziej rozbudowany dzia prawa wewntrznego, reguluje wadcz dziaalno organw pastwa w rnych dziedzinach ycia spoecznego, dziay prawa administr. prawo owieckie, wodne, budowlane. Prawo cywilne najwaniejsze dziay: - prawo rzeczowe wasno, inne prawa rzeczowe, zastaw, hipoteka; - prawo zobowiza umowy, odpowiedzialno za czyny niedozwolone; - prawo spadkowe dziedziczenie ustawowe i testamentowe; - prawo handlowe; - autorskie; - wekslowe; - czekowe; - midzynarodowe prywatne; Postpowanie cywilne obejmuje postpowanie w sprawach spornych (procesowe) i niespornych (nieprocesowe), a take postpowanie egzekucyjne i inne. Prawo pracy zwizek z p. cywilnym, reguluje stosunki pracy wynikajce z umowy, powoania, mianowania; prawa i obowizki pracodawcw i pracownikw, ochrona pracownikw, ukady zbiorowe pracy itd. Prawo rodzinne maestwo, prawa i obowizki maonkw, rodzicw i dzieci, stosunki rodzinne, przysposobienie, kuratela itd. Prawo rolne reguluje wasno i uytkowanie gruntw rolnych. Prawo karne przestpstwa lub wykroczenia, zasady odpowiedzialnoci karnej; Prawo finansowe reguluje zasady funkcjonowania finansw publicznych (budet, banki, podatki); Tendencje podziau prawa: Dyferencjacji wyodrbniania si z istniejcej gazi prawa bardziej wyspecjalizowanych (z prawa cywilnego prawo pracy i rodzinne); Gazie kompleksowe (mieszane) cz rne elementy regulacji prawnych (prawo morskie); Nowe rezultat powst. nowych technologii (prawo informatyczne) lub nowych problemw spoecznych (p. ochrony rodowiska) Prawo materialne zesp norm regulujcych w sposb pierwotny dan sfer stosunkw spoecznych, okrelajcych jakie prawa i obowizki maj podmioty aktywne w tej sferze. Prawo procesowe (formalne) normy regulujce sposb postpowania w przypadku, kiedy doszo do naruszenia norm prawa materialnego, kompetencje i organizacj organw rozstrzygajcych te sprawy.

14

Kryteria Podmiotowe (E.Bierling, F. Soml)

Prawo publiczne Reguluje stosunki midzy organami pastwa oraz organami pastwa i obywatelami; Stosunek wadczy, stosunki hierarchicznego podporzdkowania; Roszczenia publicznoprawne s dochodzone z urzdu;

Prawo prywatne Reguluje stosunki midzy obywatelami;

Przedmiotowe (G.Jelinek)

Stosunek rwnorzdnoci;

Sposobu dochodzenia roszcze (A.Thon) Przykady

Roszczenia prywatno-prawne dochodzone (z inicjatywy) zainteresowanych stron; Prawo cywilne;

Prawo konstytucyjne, karne, administracyjne, finansowe, dziay prawa procesowego; PRAWO PUBLICZNE I PRYWATNE: Prawo prywatne odnoszce si do interesw jednostki; Historia prawa prywatnego i publicznego str.91/ 92. Historyczne kryteria prawa:

Prawo publiczne zbir norm odnoszcych si do interesu pastwa;

Przyczyny publicyzacji wspczesnych systemw prawa: a) Rozrost funkcji wspczesnych pastw interwencja pastwa w gospodark, inspirowana ideologi pastwa opiekuczego (welfare state) przejmowanie funkcji socjalnych (system wiadcze socjalnych, edukacyjnych, kulturowych, ochrony zdrowia czy rodowiska); b) Rozwj nowych technik i technologii techniki zbierania i przetwarzania informacji zwikszaj moliwoci sterowania procesami spoecznymi i stanowi impuls do wykorzystywania prawa (g. administracyjnego) jako instrumentu polityki spoecznej; c) Powstawanie reimw totalitarnych (nazizm, komunizm) maksymalne ograniczenie swobd, etatyzacja ycia spoecznego (upastwowienie), likwidacja lub ograniczenie wasnoci prywatnej gospodarka centralnie planowana; interes jednostki podporzdkowany interesowi pastwa;

VII TWORZENIE PRAWA


Akt tworzenia prawa wadczy akt organu wadzy pastwowej, ktry skada si z norm oglnych (istniej wyjtki od tej reguy). 1. Prawo stanowione sensu stricte (prawo pisane Ius scriptum) stanowienie prawa na drodze jednostronnej decyzji organu pastwowego lub instytucji upowanionej przez taki organ. Podstawowa i najwaniejsza forma we wszystkich wspczesnych pastwach (i Civil law i common law). Prawo przyjmuj form dokumentu o okrelonej formie i budowie tekst prawny (ustawa, rozporzdzenie, uchwaa). Prawo ustawowe najwaniejsze z pord prawa stanowionego.

15

2. Prawo kontraktowe umowa, ktrej stronami s organy pastwowe i/lub upowanione przez nie instytucje. Jeeli jedn ze stron takiej umowy jest organ pastwowy to mona mwi o wsp stanowieniu prawa przez pastwo. Umowa jest rzadko bezporednim rdem prawa. Tryb negocjacyjny w dalszym cigu ogrywa wan rol. (np. magna charta liberatum, pacta conventa). W prawie midzynarodowym publicznym (prawo traktatowe) tryb negocjacyjny to najwaniejsza procedura prawa. Umowy w midzynarodowym prawie publicznym: Dwustronne (bilateralne) Wielostronne (multilateralne) nazywane traktatami lub konwencjami 3. Prawo precedensowe powstanie prawa w drodze decyzji sdowej lub administracyjnej. Jeeli zawart w tej decyzji norm ogln uwaa si za wica. Precedens zawarta w decyzji sdowej norma oglna ktra de iure (formalnie wice) lub de facto (formalnie nie wice) wpywa na podejmowanie innych decyzji przez sdy. Zasada stare decisis zasada zwizania sdu precedensem. Ustawa moe uchyli precedens. W krajach z Civil law dopuszczaln kategori precedensw s precedensy de facto. 4. Prawo zwyczajowe organ pastwa nie tworzy ale uznaje krelone normy za normy prawne. Odgrywa znaczc rol w pastwach azjatyckich i afrykaskich oraz jest jeszcze rdem prawa midzynarodowego publicznego (traci na znaczeniu). Subsydiarno prawa zwyczajowego polega na tym i wolno jest je zastosowa pod warunkiem, i dane zagadnienie nie jest uregulowane przez ustawy lub inne akty normatywne. Kryteria uznania normy za norm prawa zwyczajowego ( nauka niemiecka): Powszechna akceptacja zwyczaju w rodowisku, ktrego zwyczaj dotyczy Uznanie zwyczaju przez sdy lub inne organy stosujce prawo tj. istnienie trwaego i staego orzecznictwa partego na tym zwyczaju Akceptacja zwyczaju jako wicego przez doktryn prawnicz Zwyczaje akceptowane w okrelonej grupie czy rodowisku, chocia nieuznawane za wice przez organy pastwowe, reguy postpowania. 5. Prawo religijne - organ pastwa uznaje za normy prawne pewne normy religijne (islam). 6. Prawo prawnicze zaliczanie do rde prawa pogldw niektrych prawnikw. Doktryna prawnicza nie jest zaliczana do rde prawa. RDA PRAWA: W sensie formalnym (fontem Iris oriundi) kady akt, dokument, decyzja, ktr wdanym systemie prawa uwaa si z rdo norm prawnych; np. ustawa, rozporzdzenie, uchwaa odpowiedniego organu pastwowego (Polska), precedens, decyzja sdu lub innego organu uznajca zwyczaj za norm prawnie wic (inne pastwa); rda poznania prawa (fontem Iris cognoscendi) wszelkiego rodzaju dokumenty i obiekty na podstawie ktrych moemy ustali tre norm prawnych; Oficjalne urzdowe dzienniki promulgacyjne np. Dziennik Ustaw, Monitor Polski oraz dzienniki urzdowe ministerstw i innych organw pastwowych;

16

Dziennik Ustaw publikuje: - ustawy - rozporzdzenia - ratyfikowane umowy midzynarodowe Monitor Polski: - uchway Rady Ministrw - zarzdzenia ministrw Nieoficjalne dokumenty, obiekty na podstawie, ktrych moemy ustali tre norm prawnych np. gazety, ksiki, radio, telewizja, inskrypcje na pomnikach, pytach nagrobnych; W sensie materialnym najmniej okrelony i przydatny, odnosi si do czynnikw spoecznych, ekonomicznych ( ideologii, przekona moralnych, religijnych, ukadw si politycznych w pastwie, sytuacji ekonomicznej); Samoistnym rdem prawa jest kada regua lub zasada stanowica samodzieln podstaw decyzji sdziowskiej lub innego aktu stosowania prawa, a wic moe by samodzielnym rdem naszych praw i obowizkw; np. ustawa, traktaty midzynarodowe, rozporzdzenia instytucji unijnych; Konstytucja Ustawy

Akty legislacji delegowanej akty wydawane przez organy pastwowe na podstawie upowanienia ustawowego; Normy prawa midzynarodowego publicznego Prawo zwyczajowe Precedensy Akty legislacji autonomicznej

Niesamoistne wszystkie normy i materiay, ktre nie mog stanowi wycznej podstawy aktu stosowania prawa, a tym samym nie mog by samodzielnym rdem naszych uprawnie lub obowizkw; np. reguy egzegezy, doktryny, pogldy, materiay komisji legislacyjnych, orzeczenia sdw, zalecenia i opinie instytucji midzynarodowych i europejskich; Orzeczenia sdowe Materiay przygotowawcze sprawozdania komisji legislacyjnych Pogldy Doktryny

Materiay komparatystyczne orzeczenia sdw zagranicznych, poglady obcej doktryny, zagraniczne akty normatywne, Reguy egzegezy dyrektywy wykadni, wnioskowa prawniczych, reguy kolizyjne

17

Zasady i reguy pozaprawne zwyczaje, zasady wspycia spoecznego, zasady susznoci Niesamoistne rda prawa nie mog stanowi wycznej podstawy decyzji organu stosujcego prawo, dostarczaj jednak dodatkowego wsparcia dla takich decyzji (jest ona lepiej uzasadniona). RDA PRAWA MIDZYNARODOWEGO, EUROPEJSKIEGO I WEWNTRZNEGO Prawo midzynarodowe Wiele pastw demokratycznych uznaje prymat prawa midzynarodowego nad wasnym prawem wewntrznym, a wsplnota midzynarodowa jest coraz bardziej skonna, by podstawow norm tego prawa nada status norm bezwzgldnie wicych (Ius cogens), a zatem wicych pastwa nawet bez ich zgody. Polska Ratyfikowane umowy midzynarodowe staja si czci wewntrznego prawa polskiego i mog by bezporednio stosowane. Jeli przy tym umowa midzynarodowa zostaa ratyfikowana za zgod wyraona w ustawie, to ma ona pierwszestwo przed ustawami i niszymi aktami normatywnymi. Samoistne rda prawa midzynarodowego: Umowy (traktaty) midzynarodowe Zwyczaj midzynarodowy (midzynarodowe prawo zwyczajowe) Zasady oglne prawa midzynarodowego Niesamoistne rda prawa midzynarodowego: Orzecznictwo sdw midzynarod. Doktryna Deklaracje Zalecenia organizacji midzynarod. Prawo europejskie (prawo unijne, wsplnotowe) Prawo to podlega bezporedniemu stosowaniu na terenie Polski, a w razie kolizji ma pierwszestwo nad normami p. wewntrznego. Cechy prawa europejskiego: 1. Mieszane ma charakter zarwno prawa midzynarodowego jak i wewntrznego, 2. Prawo wsplnotowe podlega bezporedniemu stosowaniu w pastwach czonkowskich i moe stanowi samoistn i niezalen od p. midzynarod. i narodowego podstaw skarg i roszcze obywateli oraz pastw czonkowskich. 3. Brak rozgraniczenia aktw tworzenia i stosowania prawa adresatami dyrektyw zaliczanych do aktw tworzcych prawo s indywidualnie oznaczone pastwa, natomiast adresatami decyzji, ktre uwaa si za akty stosowania prawa unijnego bywaj wszystkie pastwa. rda prawa europejskiego: Prawo pierwotne traktaty zaoycielskie wraz z zacznikami i protokoami oraz traktaty akcesyjne; Prawo pochodne wszystkie akty normatywne ustanowione przez organy UE (rozporzdzenia, dyrektywy, decyzje), cech charakterystyczn jest to, e s wydawane na podstawie aktw prawa pierwotnego; Umowy midzynarodowe zawierane przez Uni lub Wsplnoty z innymi podmiotami (pastwami, organizacjami midzynarodowymi); 18

SAMOISTNE

Zasady oglne prawa wsplnotowego = oglne zasady prawa midzynarodowego;

19

Zalecenia ( rekomendacje) Deklaracje Obwieszczenia Komunikaty Unia zobowizuje si do przestrzegania prawa midzynarod. publicznego, a w orzecznictwie Europejskiego Trybunau Konstytucyjnego mwi si wprost o prymacie prawa midzynarod. nad prawem unijnym. PRAWO MIDZYNARODOWE

PRAWO EUROPEJSKIE

PRAWO WEWNTRZNE Prawo Wewntrzne Konstytucja wprowadzia podzia wszystkich aktw normatywnych na dwie kategorie: Akty normatywne powszechnie obowizujce mog mie moc wic w stosunku do wszystkich podmiotw prawa, w tym i w stosunku do zwykych obywateli; Akty normatywne wewntrzne mog wiza zasadniczo tylko podmioty hierarchicznie podporzdkowane organowi wydajcemu taki alt; Kategorie aktw normatywnych: Konstytucje akt normatywny o najwyszej mocy prawnej, moe uchyli kady akt i nie moe zosta uchylony przez aden akt; reguluje podstawy ustroju politycznego, spoecznego i ekonomicznego w pastwie oraz formuuje katalog podstawowych praw i wolnoci obywatelskich; Ustawy podstawowa forma legislacji we wszystkich demokratycznych spoeczestwach; wane dla obywateli sprawy mog by uregulowane wycznie w ustawie (tzw. materie ustawowe) zalicza si do nich: a. Prawa i obowizki obywateli b. Przepisy prawa karnego c. Przepisy podatkowe i zagadnienia gospodarki finansowej pastwa d. Ustanawianie monopolw e. Ustanawianie budetu f. Wprowadzanie stanw nadzwyczajnych (wojny, wyjtkowy, klski ywioowej) g. Normy regulujce struktur pastwa i samorzdw

20

Ratyfikowane umowy midzynarodowe umowa midzynarodowa zostaa ratyfikowana za zgod parlamentu wyraon w ustawie, w razie kolizji takiej umowy z ustaw, pierwszestwo ma umowa midzynarodowa; wszystkie ratyfikowane umowy midzynarodowe (ratyfikacji dokonuje prezydent) staj si czci polskiego prawa wewntrznego i podobnie jak konstytucja mog by bezporednio stosowane; Rozporzdzenia akt wykonawczy w stosunku do ustawy; mog by wydawane przez prezydenta, Rad Ministrw i ministrw; wolno je wydawa wycznie na podstawie szczegowego upowanienia ustawowego; Akty prawa miejscowego (lokalnego, terenowego) obejmuj akty tworzone przez organy samorzdu terytorialnego (uchway sejmikw wojewdztw, rad powiatw i gmin, zarzdzenia starostw, wjtw, burmistrzw i prezydentw miast) oraz terenowe organy administracji rzdowej (rozporzdzenia wykonawcze i porzdkowe wojewodw); mog by wydawane tylko na podstawie upowanienia ustawowego i w jego granicach; ich zasig jest terytorialnie ograniczony; Uchway RM, zarzdzenia Prezydenta i Ministrw zalicza si do aktw wewntrznych (aktw kierownictwa czy te prawa wewntrznego). Uchway RM s wydawane na podstawie konstytucji lub ustaw, natomiast uchway innych organw oraz zarzdzenia na podstawie ustaw. Akty p. wewntrznego mog wydawa inne organy, jeli zostay do tego upowanione (np. KBN, zarzd NBP, Rada Polityki Pieninej i inne). Inne akty normatywne uchwala Sejm i Senat (w tym trybie ustanawia si przykadowo regulamin sejmu i senatu). Tryb tworzenia ustawy W tok tworzenia ustaw wyrni mona nastpujce etap, skadajce si na pojcie drogi czy te trybu ustawodawczego: Inicjatywa ustawodawcza zgoszenie projektu przez upowaniony organ, ktre zobowizuje parlament do jego rozpatrzenia. Inicjatywa ustawodawcza naley do: o Grupie przynajmniej 15 posw o Komisji sejmowej o Senatowi o Prezydentowi o Radzie Ministrw o Grupie co najmniej 100 tysicy obywateli Dyskusja nad projektem czytanie ustawy, 3 czytania projektu Gosowanie ciaa kolegialne mog funkcjonowa w sposb wany tylko przy zaoeniu obecnoci pewnej minimalnej liczby swoich czonkw (quorum), Wikszo bezwzgldna (absolutna) suma gosw za jest wiksza ni suma gosw przeciw i wstrzymujcych si. Wikszo zwyka - suma gosw za jest wiksza ni przeciw nie liczc wstrzymujcych si. Wikszo wzgldna najwysza liczba gosw uzyskana w przypadku wyborw midzy przynajmniej trzema kandydatami. Wikszo kwalifikowana wikszo wysza od bezwzgldnej ale mniejsza od jednomylnoci (2/3, 3/4 itd. wanie oddanych gosw). W Polsce sejm uchwala ustawy zwyk wikszoci gosw przy obecnoci przynajmniej poowy ustawowej liczby posw, jednak dla zmiany konstytucji potrzeba kwalifikowanej wikszoci 2/3 w obecnoci przynajmniej poowy ustawowej liczby posw; w Senacie bezwzgldnej wikszoci gosw przy takim samym quorum co w sejmie.

21

Ustaw uchwalon przez sejm Marszaek Sejmu przekazuje Senatowi, ktry w cigu 30 dni ustaw moe przyj, wprowadzi poprawki lub odrzuci. Uchwa Senatu odrzucajc lub wprowadzajc poprawki moe Sejm odrzuci bezwzgldn wikszoci gosw. Nastpnie Marszaek Sejmu przedstawia przyjt ustaw do podpisu Prezydentowi, ktry moe odmwi podpisania ustawy i przekaza j Senatowi do powtrnego rozpatrzenia (veto zawieszajce). Veto zawieszajce moe obali Sejm uchwalajc ponownie ustaw, jednak tym razem wikszoci kwalifikowan 3/5. Veto absolutne niemono uchwalenia ustawy przez parlament. Veto ludowe uchwalona przez parlament ustawa moe zosta odrzucona przez wyborcw w referendum. Referendum zarzdza Sejm lub Prezydent za zgod Senatu; wynik staje si wicy jeeli wzia w nim udzia wicej ni poowa uprawniona do gosowania. Podpisanie i ogoszenie podpisanie przez Prezydenta i ogoszenie w Dzienniku Ustaw. Zasady techniki prawodawczej Zasady techniki prawodawczej (legislacyjnej) to dyrektywy wskazujce jak poprawnie redagowa akty normatywne. Podstawowe kategorie dyrektyw techniki prawodawczej: 1) Dyrektywy systematyki wewntrznej aktu normatywnego dotycz budowy tekstu prawnego, kolejnoci przepisw, sposobu ich redagowania, notacji itd. 2) Dyrektywy systematyki zewntrznej aktu normatywnego dyrektywy dotyczce relacji aktu normatywnego do innych aktw normatywnych, wrd nich wyrniamy: o Dyrektywy systematyzacji poziomej dotycz kwestii jak ksztatowa zakres podmiotowy i przedmiotowy aktu majc na uwadze jego stosunek do innych teksw prawnych. o Dyrektywy systematyzacji pionowej zajmuj si relacjami hierarchicznymi midzy aktami normatywnymi rnego szczebla np. relacjami midzy ustaw a aktami wykonawczymi i zagadnieniami z tym zwizanymi. 3) Dyrektywy adresata przepisu i warunkw jego zastosowania zajmuj si sposobami okrelania adresata przepisu, a dyrektywy warunkw sposobami okrelania okolicznoci warunkujcych zastosowanie przepisu prawnego. 4) Dyrektywy jzyka aktu dotycz poprawnego formuowania przepisw, wyboru jzyka aktu w zalenoci od celw stawianych przez prawodawc, sposobu definiowania poj itd. Ten podzia nie jest rozczny, gdy wiele dyrektyw ma charakter mieszany np. dyrektywy dotyczce przepisw przejciowych, ktre zaliczylimy do dyrektyw systematyki wewntrznej, mog by zaliczane do systematyki dyrektyw zewntrznej, skoro dotycz take relacji midzy rnymi aktami normatywnymi. Dyrektywy odnoszce si do przepisw odsyajcych mog by zaliczone albo do dyrektyw systematyki wewntrznej albo zewntrznej w zalenoci od tego czy mamy do czynienia z odesaniem w ramach danego aktu czy z odesaniem do innego aktu normatywnego. Reguy systematyki zewntrznej aktu normatywnego str.121,122 Przepisy upowaniajce str.123 Przepisy odsyajce str.124,125 Reguy adresata i warunkw zastosowania przepisu 126 Reguy jzyka aktu normatywnego 126

22

Problem wyboru aktu normatywnego a Pojcia ostre i nieostre o Pojcie ostre pozwala rozstrzygn o obiekcie czy podpada pod dane pojcie czy te nie, np. penoletni; pojcie dookrelone znaczeniowo, semantycznie zamknite, ktre w zupeny sposb okrela kryteria stosowalnoci danego terminu; o Pojcie nieostre nie pozwala rozstrzygn o kadym obiekcie, sytuacji, czy podpada pod pojcie czy te nie; sfera niepewnoci znaczeniowej (cie semantyczny), nazywa si je rwnie pojciami niedookrelonymi znaczeniowo; np. modzieniec; wie si z tymi pojciami dyrektywa techniki legislacyjnej: Jeli zachodzi potrzeba zapewnienia elastycznoci tekstu prawnego, mona posuy si okreleniami nieostrymi (wartociujcymi) lub klauzurami generalnymi. b Pojcia otwarte i zamknite o Pojcie otwarte wystpuje gdy tekst prawny wymienia niektre kryteria stosowalnoci dla danego terminu, tak e mona go zastosowa rwnie w innych ni wymienione w tekcie prawnym; np. rzecz ruchoma, przedmiot; zdefiniowane czstkowo; o Pojcie zamknite wystpuje gdy tekst prawny wyznacza wszystkie kryteria stosowalnoci dla danego terminu tak e organ stosujcy prawo nie moe go zastosowa w adnych innych, niepodanych przez normodawce okolicznociach; np. powoywanie na stanowisko sdziego; s zdefiniowane rwnociowo; Definicja rwnociowa (rwnowanociowa) podaje wszystkie kryteria stosowalnoci dla danego terminu. (ekwiwalencja) Definicje czstkowe podaj niektre kryteria stosowalnoci dla danego terminu. (implikacja) c Pojcia klasyfikacyjne i typologiczne Pojcie klasyfikacyjne kady obiekt posiadajcy okrelon cech podpada pod dane pojcie, a kady ktry nie posiada tej cechy nie podpada pod to pojcie; np. penoletni; funkcjonuj wg schematu alboalbo; (pojcia zamknite i ostre) o Pojcie typologiczne zesp cech, ktre skadaj si na typ okrelonego zjawiska i przyjmujemy i kady obiekt czy stan rzeczy, ktry jest w dostatecznym stopniu podobny do wyrnionego typu podpada pod pojcie typologiczne; opieraj si na formule mniej lub bardziej; (pojcia otwarte i nieostre) Reguy definiowania wyrae jzyka prawnego str.132,133,134,135,136 Podzia wyszczeglnienie poj podrzdnych wzgldem pojcia w taki sposb, e kady desygnat pojcia, ktrego zakres si dzieli, jest desygnatem tylko jednego pojcia podrzdnego (czonu podziau). Musi by rozczny (penoletni, niepenoletni), zupeny (wyczerpujcy). Klasyfikacja wielostopniowy podzia logiczny, taki ktry logicznie dzieli si dalej. Budowa tekstu prawnego Tekst prawny dokument, w ktrym zawarte zostay normy prawne; ma okrelon struktur graficzn i merytoryczn. Sposb budowy okrelaj dyrektywy systematyki wewntrznej aktu prawnego. W kadym akcie mona wyrni dwie podstawowe czci:

23

1. cz nieartykuowan w ktrej skad wchodzi: tytu, okrelenie podstawy prawnej oraz wstp (preambua) do aktu normatywnego; o tytu element identyfikacji aktu norm., w nim znajduje si okrelenie rodzaju aktu, daty wydania oraz przedmiotu. Jeli zosta przedrukowany z oficjalnego dziennika promulgacyjnego, podaje si pod tytuem rodzaj dziennika promulgacyjnego, dat jego wydania, jego numer oraz pozycj pod ktr zamieszczono dany akt. Np. str.137 Przeczyta str.138,139,140,141. 2. cz artykuowan Kategorie przepisw: 1. przepisy merytoryczne przepisy oglne okrelaj zakres przedmiotowy i podmiotowy stosunkw regulowanych przez dany akt lub wyczonych spod jego regulacji; wydziela si je te, gdy zachodzi potrzeba zamieszczenia w nich elementw wsplnych dla wielu przepisw merytorycznych; formuuj take zasady prawa; objania si w nich uywane w akcie okrelenia lub skrty; spotykamy czsto w nich z definicjami podstawowych poj dla danego aktu normatywnego. przepisy szczegowe katalog podstawowych instytucji regulowanych przez dany akt; ich tre zaley od tego co reguluje dany akt. Uporzdkowanie p. szczegowych: a) przepisy prawa materialnego b) przepisy o organach i trybie postpowania przepisy ustrojowe zamieszcza si w nich przepisy o utworzeniu organw albo instytucji, ich zadania i kompetencje, ich organizacje, sposb ich obsadzania i jakim podmiotom podlegaj lub jakie podmioty maj nad nimi kontrole; proceduralne okrela si w nich sposb postpowania przed organami albo instytucjami, strony i innych uczestnikw postpowania, prawa i obowizki w postpowaniu oraz rodzaje rozstrzygni, ktre zapadaj w postpowaniu i tryb ich wzruszania; c) wyjtkowo przepisy karne nie mog powtarza norm kodeksu karnego, kodeksu wykrocze i ustawy karnej skarbowej; musz by cile zwizane z materi uregulowan w tym akcie; nie wolno zamieszcza aktw karnych w aktach wykonawczych; 2. przepisy zmieniajce (nowelizujce) 3. przepisy przejciowe i dostosowujce a) przejciowe normuj wpyw nowego prawa na stosunki powstae pod dziaaniem prawa dotychczasowego: sposb zakoczenia postpowania w sprawach bdcych w toku rozstrzyga, czy i w jakim zakresie stosuje si nowe przepisy do uprawnie i obowizkw powstaych pod dziaaniem dotychczasowego prawa rozstrzyga, czy i przez jaki czas utrzymuje si w mocy instytucje, ktre znosi nowe prawo rozstrzyga, czy utrzymuje si w mocy dotychczasowe przepisy wykonawcze Uchylenie ustawy albo uchylenie przepisu upowaniajcego do wydania aktu wykonawczego powoduje automatycznie utrat mocy obowizujcej przez akt wykonawczy (traci moc z chwil wejcia w ycie nowej ustawy).

24

Jeli akt lub niektre czci chce si zatrzyma to naley to wyranie zaznaczy (Dotychczasowe przepisy wykonawcze wydane na podstawie art. ustawy zachowuj moc do czasu wydania nowych przepisw wykonawczych na podstawie art. ustawy). b) dostosowujce normuj sposb powoywania nowych organw i instytucji, przeksztacenia i likwidacje organw i instytucji dotychczas istniejcych; 4. przepisy kocowe zamieszcza si je w kolejnoci: przepisy uchylajce przepisy (klauzule) derogacyjne, maj charakter mieszany; posuguj si: regu zakazu stosowania derogacji milczcej nie jest dopuszczalne poprzestanie na domylnym uchyleniu przepisw lub przepisu przez samo odmienne uregulowanie danej sprawy; nie mona uy formuy trac moc dotychczasowe przepisy sprzeczne z niniejsz ustaw; regu nakazu stosowania derogacji wyranej w przepisie uchylajcym naley wyczerpujco wymieni przepisy, ktre si uchyla (naley to robi w caoci, bez pozostawiania w mocy poszczeglnych czci, a tym bardziej pojedynczych przepisw), przepisy o wejciu aktu norm. w ycie w treci przepisu powinien by okrelony termin jego wejcia w ycie. Akt normatywny nie moe wej w ycie z dniem ogoszenia, musi upyn pewien okres czasu; Vacatio legis okres na zapoznanie si z nowym aktem i poczynienie odpowiednich przygotowa do jego stosowania. Trwa 14 dni 1 roku. Akt wykonawczy do ustawy nie moe wej w ycie wczeniej ni sama ustawa. przepisy o wyganiciu mocy aktu normatywnego (w razie potrzeby) wprowadza si je w przypadku ustaw czasowych (epizodycznych sunshine legislation); akty normatywne wprowadzane na pewien okres czasu; Zasada zakazu nadawania przepisom prawnym mocy wstecznej (retroaktywnej) zakaz stosowania do zdarze, ktre miay miejsce przed wejciem w ycie danego aktu (Lex retro non agit). Ustawa wprowadzajca znajduj si tutaj przepisy przejciowe i kocowe; w przypadku gdy s szczeglnie obszerne lub zasadniczo zmieniaj dotychczasowe prawo np. kodeksy. Uchylenie ustawy gwnej prowadzi do automatycznego uchylenia ustawy wprowadzajcej. Nowelizacja jest to zmiana aktu normatywnego; nie przeprowadza si jeli ustawa by ju kilkakrotnie nowelizowana, naley opracowa now ustaw; musi by wyrana nastpi za pomoc formuy w ustawie wprowadza si nastpujce zmiany: lub w ustawie art. otrzymuje brzmienie:. Niedopuszczalna jest nowelizacja dorozumiana dawny przepis zastpuje si nowym, nie wskazujc w nim dokonywanych zmian. W tytule ustawy nowelizujcej uywa si zwrotu: o zmianie ustawy, zmieniajca ustaw. Nowelizuje si tekst pierwotny aktu lub jego tekst jednolity, nie wolno nowelizowa przepisu nowelizujcego. Dwie formy nowelizacji: odrbna ustawa nowelizujca przepis nowelizujcy w innej ustawie Nowelizacja polega na wprowadzeniu: przepisw zmieniajcych przepisw uchylajcych przepisw uzupeniajcych nowelizowany akt

25

Akt nowelizujcy nie moe zawiera przepisw nie objtych zakresem normowania aktu nowelizowanego. Gdy nowelizujemy ustaw, zmiany ujmuje si w jeden artyku, gdy nowelizujemy kilka ustaw , zmiany ujmuje si w kilka artykuw, wyliczajc poszczeglne zmiany przy zastosowaniu podziau na punkty i litery. Kady nowelizowany artyku ujmuje si w oddzielny punkt, jeeli w art. wprowadzono kilka zmian kad z nich oznacza si inn liter. Gdy uzupenia si nowelizowan ustaw o nowe art., wolno je docza z zachowaniem dotychczasowej numeracji dodajc odpowiednie litery. Tekst jednolity ustawy tekst uwzgldniajcy wszystkie dokonane w nim zmiany (nowelizacje); ogoszenie tego tekstu jednolitego ustawy nastpuje w formie Marszaka S, a tekst jednolity zacznik do tego obwieszczenia. W tekcie jednolitym zachowuje si numeracj tekstu pierwotnego. Ogasza si go w dzienniku ustaw. Sprostowanie bdw poprawianie bdw czysto redakcyjnych (omyek pisarskich), a nie wprowadzanie zmian merytorycznych w tekcie prawnym. Obwieszcza prezes RM lub organy upowanione. Np. w ustawiew art.zamiast wyrazupowinien by wyraz.

VIII STOSOWANIE PRAWA


Stosowanie prawa wadcza dziaalno organw pastwa polegajca na wydawaniu decyzji indywidualno konkretnych (akty stosowania prawa). Zastosowanie normy prawnej do jakiego indywidualnego przypadku np. zastosowanie przepisw k. k. do sprawcy i wymierzenie mu stosownej kary; orzeczenie przez sd rozwodu w sytuacji okrelonej przez k. rodzinny i opiekuczy. W przypadku tworzenia prawa powstaj normy oglne (generalno abstrakcyjne) np. ustawy, akty podustawowe; natomiast rezultatem procesw stosowania prawa s normy indywidualno-konkretne np. wyroki sdowe, decyzje administracyjne. Przestrzeganie prawa stosowanie si do prawa czyli przestrzeganie, ktre jest obowizkiem obywateli i organw pastwa. Podstawowe typy stosowania prawa: sdowy organ stosujcy prawo jest niezawisy i bezstronny; sdy podlegaj tylko ustaw. W przypadku sprzecznoci aktu podstawowego z ustaw, sad moe odmwi jego zastosowania (nie moe go uchyli, od tego jest TK). Sd rozstrzygajcy spraw nie podlega dyrektyw organw adm., organizacji politycznych i innych; jeli decyzja sdu zostaa zaskarona, to sd musi si podporzdkowa zaleceniom instancji odwoawczej (w takim zakresie jakim naruszy prawo). Administracyjny organ rozstrzygajcy spraw jest zwizany dyrektywami i poleceniami swojego zwierzchnika jak wyda decyzj. Tryb adm. Opiera si na zasadzie hierarchicznego podporzdkowania organ rozstrzygajcy spraw nie jest niezawisy od organu hierarchicznie podporzdkowanego. quasi sadowy delegacja czci funkcji organw pastwowych na rnego rodzaju agendy pastwowe i pozapastwowe np. postpowanie przed sdami i komisjami dyscyplinarnymi w korporacjach zawodowych. quasi administracyjny zezwolenie by pewne zadania z zakresu adm. publicznej byy wykonywane przez agendy publiczne, instytucje pozapastwowe (banki, przedsibiorstwa, firmy ubezpieczeniowe etc.) i zezwolenie na podejmowanie decyzji wadczych.

26

Etapy stosowania prawa 1. Wybr normy prawnej sytuacja, gdzie ustalony w sprawie stan faktyczny ewidentnie podpada pod jedn i tylko jedn norm prawn. 2. Ustalenie obowizywania normy prawnej 3. Wykadnia normy prawnej 4. Ustalenie stanu faktycznego 5. Subsumcji podcignicie ustalonego stanu faktycznego pod wybran norm prawn. 6. Wybr konsekwencji prawnych kara; jeeli subsumcja jest pozytywna to zostaje wymierzona kara, a jeeli jest negatywna to oskarony zostaje uwolniony od odpowiedzialnoci. 7. Sformuowanie i uzasadnienie decyzji uzasadnieniu podlegaj decyzj od ktrych strona wniosa odwoanie, decyzje ostatecznie koczce postpowanie w sprawie i decyzje w szczeglnie wanych sprawach. Elementy uzasadnienia: I. II. III. Cze historyczna dotychczasowy przebieg postpowania (dania stron, zapade decyzje). Podstaw faktyczn decyzji referowanie wynikw postpowania dowodowego. Podstawa prawna decyzji sd przytacza przepisy stanowice podstaw jego decyzji i ewentualnie dokonuje jej analizy, a zwaszcza jej interpretacji. Postpowanie wszczyna si po to by mc wykona orzeczon przez sd decyzj.

Ewolucja pogldw na stosowanie prawa Pozytywizm Stosowanie prawa ma mie struktur tzw. sylogizmu prawniczego, ktrego przesank wiksz jest norma prawna, przesank mniejsz ustalony stan faktyczny, a wnioskiem decyzja sdu. Zgodnie z t ideologi sdzia jedynie dedukuje nastpstwa prawa z normy, do treci nie moe nic doda ani uj, dokonuje mechanicznej subsumcji faktw sprawy pod norm i wyprowadza z niej konsekwencje prawne MODEL SYLOGISTYCZNY, SUBSUMPCYJNY. J.Wblewski: A. Luz decyzyjny tekst prawny nie wyznacza decyzji organu stosujcego prawo lecz pozostawia mu wybr jak decyzj podj; w tej sytuacji organ stosujcy prawo ma obowizek wybra decyzj za ktr przemawiaj najlepsze (najmocniejsze) argumenty. B. Kategorie luzw decyzyjnych: C. Luz wyboru przepisu prawnego sd musi zadecydowa jak decyzj podj, ktra nie jest do koca wyznaczona przez obowizujce przepisy prawa. D. Luz interpretacyjny przepisy prawne s nie ostre, nie jasne, wieloznaczne i gdy w skutek tego mona im przypisa wiele rnych znacze, a ni tekst prawny ani dyrektywy wykadni nie wskazuj jednoznacznie, ktre z tych znacze jest waciwe. E. Luz dowodowy sytuacja, gdy na gruncie dostpnych rodkw dowodowych i regu dowodowych nie da si jednoznacznie rozstrzygn czy okrelony fakt sprawy mia miejsce czy nie, problem oceny wiarygodnoci wiadkw, problem oceny dowodw w procesach poszlakowych.

27

F. Luz wyboru konsekwencji prawnych okrelenie konsekwencji prawnych danego stanu faktycznego nie jest do koca wyznaczone przez przepisy prawa. Luzy decyzyjne s nie odcznym skadnikiem nie omal wszystkich procesw stosowania prawa i dowodz, e proces stosowania prawa zwykle nie moe by zredukowany do czysto logicznej operacji dedukowania nastpstw prawnych z normy prawnej i ustalonego stanu faktycznego. Dyskurs (argumentacja) sytuacja w ktrej przynajmniej dwie strony wysuwaj argumenty za i przeciw, a proces podejmowania decyzji polega na wyborze tezy za ktr przemawiaj lepsze argumenty.

IX WYKADNIA PRAWA
Wykadnia prawa (interpretacja prawa) zesp czynnoci zmierzajcych do ustalenia prawidowego znaczenia przepisu prawnego (pragmatyczne rozumienie). W sensie pragmatycznym wykadnia prawa to po prostu rezultat tego procesu. Wykadnia prawa = proces rozumienia przepisw prawa Nie mona zastosowa przepisu prawnego nie interpretujc go (nie rozumiejc go). Clara non sunt interpretanda normy, ktre s jasne nie wymagaj interpretacji. Relacje: Lingwistyczne (gramatyczna i jzykowa) - wyraenie j. prawnego s bardzo czsto nieostre, niejasne, wieloznaczne, semantycznie niedookrelone (otwarte); zaliczmy do niej te wszystkie dyrektywy, ktre charakteryzuj znaczenie normy ze wzgldu na jej waciwoci jzykowe; nale tutaj dyrektywy jzyka potocznego i prawnego (strony171,172) Systemowe przepis prawny zajmuje okrelone miejsce w akcie normatywnym, a z kolei ten akt normatywny jest skadnikiem okrelonej gazi prawa. Kady przepis pozostaje w wielu skomplikowanych relacjach z innymi przepisami. Rozumienie kadego przepisu musi bra pod uwag i by zharmonizowane z rozumieniem innych przepisw; Funkcjonalne wykadnia prawa nie moe si ogranicza do kontekstu jzykowego i systemowego danego przepisu, musi rozumie kontekst funkcjonalny czynniki spoeczne, ekonomiczne i moralne (intencja normodawcy, cele jakie sobie stawia, reinterpretacja przepisw obowizujcych w przeszoci). Etapy wykadni (J. Wrblewski model wykadni operatywnej): Etap wstpny ustalenie czy przepis prawny budzi wtpliwoci; jeli jest jasne (Lex Clara) to nie zachodzi potrzeba jego wykadni, jeli jego rozumienie budzi wtpliwoci to przystpujemy do wykadni; II etap ustalenie waciwego znaczenia przepisu prawnego; interpretator odwouje si do rnego typu dyrektyw wykadni (regu interpretacji), okrelajcych sposoby ustalania sensu przepisw prawa; reguy suce do ustalania znaczenia przepisw prawnych to dyrektywy wykadni I stopnia: Dyrektywy wykadni jzykowej Dyrektywy wykadni systemowej Dyrektywy wykadni funkcjonalnej Jeli zastosowanie tych dyrektyw prowadzi do zgodnych rezultatw to interpretator moe przystpi do sformuowania decyzji interpretacyjnej okrelajcej waciwe znaczenie interpretowanego przepisu. Jeli prowadz do rozbienych rezultatw to naley przej do nastpnych etapw wykadni.

28

III etap kolizja interpretacyjna; dyrektywy wykadni jzykowe, systemowej i funkcjonalnej prowadz do niezgodnych wynikw, interpretator musi rozstrzygn, ktre ze znacze przepisu jest znaczeniem waciwym. By mona byo rozstrzygn kolizje interpretacyjn naley odwoa si do dyrektyw interpretacyjnych II stopnia, ktre maj charakter regu preferencyjnych wskazuj jakie znaczenie przepisu powinien interpretator uzna za waciwe w przypadku wykadni I stopnia; Ostatni etap sformuowanie decyzji interpretacyjnej stwierdzenie jakie jest waciwe znaczenie interpretowanego przepisu. Podziay wykadni Podzia wykadni ze wzgldu na jej moc wic: Autentyczna dokonana przez ten sam organ, ktry ustanowi dan norm, przyjmuje si, e ma ona moc prawna rwn mocy prawnej aktu normatywnego, ktry zosta poddany interpretacji; dwie formy wykadni autentycznej: Wykadnia oficjalna zawarta w autoryzowanym i majcym formalnie moc wicym akcie, w ktrej prawodawca wypowiada si co do znaczenia ustanowionych przez siebie norm; Wykadnia nieoficjalna, w ktrej intencje prawodawcy poznajemy w rny sposb (materiay przygotowawcze, deklaracje, prywatne owiadczenia prawodawcy), ktre formalnie nie wi. Legalna wykadnia dokonywana nie przez organ upowaniony przez samo prawo do interpretacji okrelonych przepisw prawa (std jej nazwa), przepisy prawne okrelaj procedur dokonywania wykadni oraz zakres jej mocy wicej; ma charakter abstrakcyjny, dokonuje si jej za pomoc uchwa lub wytycznych podejmowanych zwykle na specjalnych posiedzeniach sdu lub innego organu stosujcego spraw, a nie w toku rozstrzygania konkretnych, indywidualnych spraw; Operatywna wykadnie dokonywane przez sdy i inne organy stosujce prawo w toku rozpoznawania indywidualnych spraw karnych, cywilnych i innych. Ma wic charakter konkretny a nie abstrakcyjny. Wie jedynie w tej sprawie, w ktrej jej dokonano nie ma mocy powszechnie obowizujcej. Zaliczamy tu rwnie wykadni dokonan przez sd odwoawczy, ktra w danej sprawie jest wica dla sdu niszego. Doktrynalna(naukowa) dokonywana przez przedstawicieli doktryny prawniczej, dokonywana w glosach do orzecze (najwyszych) instytucji sdowych, jak rwnie w komentarzach do tekstw prawnych i opracowaniach naukowych. Nie ma mocy wicej jednak jej wpyw jest znaczny i stale rosncy. Np. w przeszoci miaa moc wic wykadnia prawnikw rzymskich, ktrym przyznano przywilej dokonywania wicej interpretacji zagadnie prawnych (Ius respondendi). Podzia wykadni ze wzgldu na zakres: Wykadnia literalna (imperatio declarativa) zgodna z liter prawa; przyjmujemy znaczenie jzykowe (to co powiedzia normodawca pokrywa si z tym czego chcia - idem dixit quam voluit Wykadnia rozszerzajca (imperatio extensiva) daje wynik szerszy od wykadni jzykowej; przyjmujemy szersze znaczenie przepisu od znaczenia jzykowego, gdy normodawca powiedzia mniej ni zamierza minus dixit quam voluit Wykadnia zwajca (imperatio restrictiva) daje znaczenie wsze; przyjmujemy znaczenie wsze od jzykowego, poniewa normodawca powiedzia wicej ni zamierza plus dixit quam voluit

29

Badanie relacji midzy wykadni jzykowa a wykadni intencjonaln (wykadni przepisu zgodn z wol i intencjami prawodawcy). Stosowanie wspomnianych rodzajw wykadni (zasady) strona 167, 168. Podzia wykadni ze wzgldu na jej stosunek do obowizujcego prawa: 1. Wykadnia secundum legem 2. Wykadnia praerter legem 3. Wykadnia contra legem wykadnia prawotwrcza to taka, ktra zmienia zakres czynw nakazanych, zakazanych lub dozwolonych w stosunku do tego, ktry wynika z dotychczas obowizujcych norm prawnych, a tymczasem sam tworzy nowe normy. Interpretator nie moe tworzy prawa. Teksty prawa bardzo rzadko formuuj dyrektywy wykadni prawa. Wikszo dyrektyw interpretacyjnych to wytwr majce nieraz wielo wiekow histori tradycji i kultury prawniczej, ktrej korzenie sigaj prawa rzymskiego. Zasady stosowania wspomnianych typw wykadni: Generalny nakaz stosowania wykadni secundum legem Generalny zakaz stosowania wykadni contra legem Dyrektywy wykadni i ich rodzaje Cechy dyrektyw wykadni: A. Dyrektywy wykadni (wzite z izolacji) rzadko stanowi niepodwaalny argument, e norma (jej fragment) ma okrelone znaczeni. B. Dyrektywy wykadni jedynie z wiksz lub mniejsz moc przemawiaj za przyjciem lub odrzuceniem okrelonej decyzji interpretacyjnej. C. Dyrektywy wykadni maj czsto struktur antytetyczn tzn. dyrektywie, ktra przemawia za przypisaniem normie okrelonego znaczenia z zasady mona przeciwstawi dyrektyw, ktra bdzie przemawia przeciwko przypisaniu tego znaczenia. D. Od wikszoci dyrektyw wykadni istniej wyjtki. E. Efekt uzasadniajcy dyrektyw wykadni to z zasady rezultat kumulatywnej oceny argumentw pro i contra, a zatem oceny, czy istniej lepsze (mocniejsze) racje, przemawiajce za przyjciem czy te odrzuceniem okrelonej decyzji interpretacyjnej. Toposy argumentacyjne reguy o opisanych wyej cechach, klasycznym ich przykadem s dyrektywy wykadni. Kolejno stosowania dyrektyw: I. Dyrektywa stosowania jzyka prawnego II. Dyrektywa stosowania jzyka specjalnego III. Dyrektywa stosowania jzyka potocznego Wykadnia jezykowa Jeli dane pojcie jest zdefiniowane w tekcie prawnym (Ew. istnieje powszechnie akceptowana definicja doktrynalna tego pojcia), to naley si oprze na tej definicji, jeli nie istnieje definicja legalna danego pojcia, ale naley ono do poj specjalnych okrelonej dziedziny nauk, techniki lub praktyki spoecznej to naley si oprze na dyrektywie znaczenia specjalnego. Jeli ni zachodzi ani pierwszy ani drugi przypadek to powinnimy nada danemu pojciu takie znaczenie jakie ma on w jzyku potocznym. Ta ostatnia sytuacja zdarza si najczciej. Znaczeniem literalnym normy lub jej fragmentu jest jej znaczenie potoczne, a jeli odstpiono od tego znaczenia nadajc normie znaczenie prawne lub specjalne, to znaczeniem literalnym jest wanie to znaczenie.

30

W pastwach demokratycznych wykadnia jzykowa i znaczenie literalne zajmuj pozycj uprzywilejowan wobec wykadni systemowej i funkcjonalnej. Interpretacja tekstw prawnych w krajach naszego krgu cywilizacyjnego opiera si na zasadzie pierwszestwa wykadni jzykowej i zasadzie pomocniczoci wykadni systemowej i funkcjonalnej. Za pierwszestwem tej wykadni przemawiaj argumenty analityczne (wykadnia prawa jest wykadni tekstw prawnych), polityczne (w pastwie praworzdnym obywatele maj prawo polega na tym co prawodawca powiedzia a nie na tym co zamierza powiedzie lub co powiedziaby gdyby zna nowe okolicznoci). Mona odstpi od znaczenia jzykowego tylko wtedy gdy uzasadnimy powoaniem si na jakie wane racje prawne, spoeczne, ekonomiczne i moralne. Okolicznoci, ktre pozwalaj interpretatorowi w szczeglnie wanych okolicznociach odstpi od sensu jzykowego przepisu: (w sytuacji/przypadku) Gdy wykadnia jzykowa prowadzi do ad absurdum; Gdy prowadzi do rozstrzygnicia, ktre w wietle powszechnie akceptowanych wartoci musi by uznane za raco niesuszne lub niesprawiedliwe; Gdy sens jzykowy jest ewidentnie sprzeczny z fundamentalnymi wartociami konstytucyjnymi; Oczywistego bdu legislacyjnego; Argument konsekwecjonalistyczny argument pozwalajcy odrzuci pewne tezy, decyzje ze wzgldu na wynikajce z nich konsekwencje. Nie kady przypadek kolizji znaczenia jzykowego z normami moralnymi czy zasadami racjonalnoci upowania do odstpienia od znaczenia literalnego przepisu. Ustalajc znaczenie jzykowe przepisu naley bra pod uwag inne przepisy prawne, wol prawodawcy oraz cel regulacji prawnej (regua harmonizowania kontekstw). Z tej reguy wynika zakaz ustalania znaczenia literalnego z pominieciem kontekstu systemowego i funkcjonalnego. Ta regua pozwala zakwestionowa ustalenia interpretacyjne z powodu i dokonano ich w izolacji (nie biorc pod uwag 3 relewantnych kontekstw jzykowego, systemowego i funkcjonalnego) Jeeli nawet odstpujemy od znaczenia jzykowego, to interpretacja danego wyraenia powinna pozostawa w ramach moliwego znaczenia sownikowego. Sens, ktry nadajemy okrelonemu pojciu nie moe pozostawa w oczywistej sprzecznoci z reguami danego jzyka. Wykadnia nie powinna mie charakteru prawotwrczego (nie powinna pod pozorem interpretacji tworzy nowych norm), powinna si mieci w ramach dopuszczalnego znaczenia leksykalnego. Rnym zwrotom nie naley nadawa tego samego znaczenia zakaz stosowania interpretacji synonimicznej. Tym samym zwrotom nie naley nadawa rnych znacze zakaz interpretacji homonimicznej. Nie wolno interpretowa przepisw prawnych tak by pewne ich fragmenty okazay si zbdne zakaz wykadni per non est. Lege non distinguente nec rostrum est distinguere tam gdzie rozrnie nie wprowadza sam prawodawca, tam nie jest wolno ich wprowadza interpretatorowi.

31

Wykadnia systemowa (wykadnia systematyczna) Peni rol subsydiarn wobec wykadni jzykowej nie moe stanowi samodzielnej podstawy do przypisania normie okrelonego znaczenia ale moe zadecydowa o tym, ktre z moliwych znacze normy wybierzemy, a w skrajnych sytuacjach moe stanowi argument za odstpieniem od znaczenia potocznego. Reguy wykadni: 1. Wszystkie normy prawne powinny by interpretowane w sposb zgodny z zasadami prawa. Wrd zasad systemu prawa rol szczegln odgrywaj zasady konstytucyjnej. 2. Interpretujc normy prawne naley mie na wzgldzie przede wszystkim zasady konstytucyjne. Trybuna nie moe stwierdzi niekonstytucyjno przepisu prawnego, gdy mona poda tak interpretacje tego przepisu przy ktrej jest on zgodny z konstytucj. W orzecznictwie Trybunau rol szczegln w interpretacji przepisw prawa odgrywaj midzy innymi zasady: - zasada pastwa prawnego, - zasady sprawiedliwoci spoecznej, - zasady demokracji, - zasada rwnoci, - zasada podziau wadz, - prawa do sdu, - uczciwego procesu, - wolnoci gospodarowania i ochrony wasnoci, - ochrony praw susznie nabytych. 3. Interpretacja norm prawa polskiego powinna by zgodna z normami prawa midzynarodowego publicznego. 4. Normy prawa wewntrznego powinny by interpretowane w zgodzie z normami prawa europejskiego. 5. Nie naley interpretowa przepisw prawa w sposb prowadzcy do ich sprzecznoci. Normy sprzeczne analitycznie normy, ktre przy niezgodnych lub czciowo niezgodnych hipotezach maj sprzeczne dyspozycje lub niezgodne sankcje, a zatem takie, z ktrych jedna co nakazuje (zakazuje), a druga na to samo zezwala lub jedna co nakazuje, a druga to samo zakazuje. Normy konfliktowe normy, ktre nie s sprzeczne analitycznie, ale ktrych w pewnych okolicznociach cznie zrealizowa si nie da np. norma nakazujca mwienie prawdy i norma zakazujca zadawania cierpie (nie da si ich zrealizowa w sytuacji lekarza, ktry ma poinformowa miertelnie chorego pacjenta o jego schorzeniu). Normy prakseologicznie niezgodne normy, w przypadku, ktrych realizacja jednej normy unicestwia skutki realizacji drugiej normy (zamknij drzwi otwarte i otwrz drzwi zamknite) 6. Nie wolno interpretowa przepisw prawa w sposb prowadzcy do luk. Luki rzeczywiste zalicza si do nich: luki techniczne (tak proceduraln niekompletno regulacji, ktra utrudnia lub uniemoliwia podjecie decyzji) swoiste (brak przepisw, ktre zgodnie z innymi przepisami powinny by wydane, a ktrych brak uniemoliwia podjcie decyzji. Luki pozorne luki o charakterze ocennym (aksjologicznym); nie chodzi o brak regulacji prawnej, a jedynie o czyj ocen, e jakie przepisy powinny by wprowadzone, uchylone lub sprecyzowane. 32

Typy luk pozornych: extra legem ujemna ocena faktu, zapewne sprawy nie s uregulowane, contra legem ujemna ocena tego, i pewne s uregulowane, a zdaniem oceniajcego nie powinny by, intra legem ocena, i sformuowanie danego przepisu jest zbyt nie precyzyjne, kauczukowe i powinno by ucilone, 7. Przepisy prawne naley interpretowa biorc pod uwag ich miejsce w systematyce wewntrznej i zewntrznej aktu normatywnego (argumentum a rubica). Wykadnia funkcjonalna Obejmuje najmniej jednorodny i spjny zbir dyrektyw, do ktrych nale reguy, ktre w taki lub inny sposb nakazuj uwzgldnianie przy interpretacji przepisw szeroko rozumianego kontekstu spoecznego, ekonomicznego oraz aksjologicznego. Penia rol subsydiarn w stosunku do wykadni jzykowej. Zalecana ostrono w stosowaniu tej wykadni. Reguy wykadni funkcjonalnej staj si czsto drogowskazem, sugerujcym kierunek interpretacji we wspczesnych tekstach prawnych rnego typu poj niedookrelonych, terminw wartociujcych i klauzul generalnych. Przy interpretacji przepisw prawnych naley bra pod uwag powszechnie akceptowane normy moralne, zasady sprawiedliwoci i susznoci Mamy na myli reguy o uniwersalnym zasigu, akceptowane przez ca spoeczno midzynarodow lub przynajmniej reguy wane w naszym krgu cywilizacyjnym. Interpretujc norm naley bra pod uwag konsekwencje spoeczne i ekonomiczne do jakich bdzie prowadzi okrelona interpretacja i wybra tak interpretacj, ktra prowadzi do konsekwencji najbardziej korzystnych. odmiana argumenty konsekwencjonalistycznego; Interpretujc przepisy prawne naley bra pod uwag cel regulacji prawnej (ratio legis) najstarszy i najczciej uywany kanon wykadni prawa; zakadajc, e dziaalno prawodawcza jest dziaalnoci celow, e suy realizacji okrelonych celw, to cele te musi uwzgldnia interpretator; Wykadni odwoujc si do ratio legis bardzo czsto nazywa si wykadni celowociow lub teleologiczn. Przepisy prawne naley interpretowa zgodnie z wol historycznego prawodawcy (wykadnia historyczna, genetyczna, subiektywna); Prawo jest pojmowane jako wyraz woli demokratycznie wybranych przedstawicieli narodu. Odgrywa szczeglnie istotn rol w odniesieniu do przepisw prawnych niedawno wprowadzonych, jej znaczenie maleje w odniesieniu do starszych aktw normatywnych zwaszcza gdy te uchwalono w innych warunkach spoecznych, ekonomicznych i politycznych. Przepisy prawne naley interpretowa zgodnie z wol aktualnego (wspczesnego) prawodawcy. Wad obydwu tych regu jest fakt, e prawodawca jest czsto ciaem kolektywnym (parlament) i trudno jest ustali, o czyj wole ma chodzi. Przepisy prawne naley interpretowa zgodnie z zasadami interpretacji podobnych przepisw w innych krajach. (wykadnia prawno porwnawcza = komparatystyczna).

33

Domniemania interpretacyjne Domniemanie interpretacyjne zmienia ciar argumentacji spoczywajcy nie na tym kto si na domniemanie powouje, ale na tym, kto te domniemanie kwestionuje. Rodzaje domniema interpretacyjnych: Jzyka potocznego J. prawnego J. specjalnego Inne domniemania interpretacyjne: Domniemanie zgodnoci normy z konstytucj Domniemanie zgodnoci normy niszego rzdu z norm hierarchicznie wysz Domniemanie racjonalnoci prawodawcy: a. Domniemanie, e prawodawca nie stanowi norm sprzecznych b. Domniemanie, e prawodawca nie stanowi norm zbdnych c. Domniemanie, e prawodawca dy do spoecznie aprobowanych celw d. Domniemanie, e prawodawca liczy si z konsekwencjami empirycznymi podejmowanych decyzji e. Domniemanie, e prawodawca dysponuje najlepsz wiedz empiryczn Z tej ostatniej reguy wynika np. nakaz interpretowania przepisw prawa w sposb uwzgldniajcy aktualny stan wiedzy naukowej i technicznej. Dyrektywy preferencji Dyrektywy preferencji reguy wskazujce jak rozwiza konflikt rnych dyrektyw wykadni; Wrblewski nazwa je dyrektywami wykadni II stopnia, poniewa wskazuj jak decyzj interpretacyjn naley podj w sytuacji, gdy zastosowanie dyrektyw wykadni I stopnia (dyrektyw wykadni jzykowej, systemowej i funkcjonalnej) prowadzi do rozbienych ustale interpretacyjnych. Trzy podstawowe strategie rozwizywania konfliktw interpretacyjnych (teorie wykadni): Teorie subiektywne i obiektywne czy w toku wykadni interpretator powinien si orientowa na wol i intencje historycznego (subiektywne), czy te aktualnego prawodawcy (obiektywne). Teorie subiektywne opieraj si na zaoeniu, e norma prawna ma jedno, stae, nie ulegajce zmianom znaczenie i jest to zgodne z wol historycznego prawodawcy. Teorie obiektywne wychodz z zaoenia, i norma prawna rozumiana jako wyraz woli suwerena musi by zgodna z wol aktualnego suwerena, bo norma ta obowizuje z jego woli. Teorie obiektywne nie wykluczaj, i sens przepisu, w razie zmian celw i zada, ktre stawia sobie aktualny prawodawca, moe ulec zmianie. Teorie intencjonalne i tekstualne celem wykadni intencjonalnej jest odtworzenie woli i intencji prawodawcy, tekst prawny jest traktowany jako mniej lub bardziej doskonay instrument przekazu tych intencji. Celem wykadni tekstualnej jest, aby z chwil ustanowienia aktu tekst prawny niejako odrywa si od osoby legislatora, zaczynajc y wasnym yciem. Adresaci norm maj kontakt z tekstem i z tego powodu w sytuacjach wtpliwych powinno rozstrzyga znaczenie tekstu a nie rzeczywiste intencje prawodawcy.

34

Teorie statyczne i dynamiczne do teorii statycznych Wrblewski zaliczy teorie przyjmujce, i w razie konfliktu wykadni jzykowej, systemowej i funkcjonalnej naley preferowa wynik wykadni jzykowej i systemowej. Opowiadaj si za liter prawa. Su wartoci pewno, niezmienno prawa, jego przewidywalno. Styl statyczny interpretacji dominuje w okresach stabilizacji. Formalici zwolennicy teorii statycznych. Teorie dynamiczne - w razie konfliktu wykadni jzykowej, systemowej i funkcjonalnej preferuj wynik wykadni funkcjonalnej. Opowiadaj si za duchem prawa. Interpretacja powinna suy przystosowaniu prawa do zmieniajcych si sytuacji spoecznych, ekonomicznych i politycznych. Podstawowe wartoci adekwatno prawa i ycia. Styl dynamiczny dominuje okresie przemian i refom. Nieformalici zwolennicy teorii dynamicznych. W krajach kultury zachodniej praktyka interpretacyjna opiera si na zasadzie pierwszestwa wykadni jzykowej i zasadzie pomocniczoci wykadni systemowej i funkcjonalnej odpowiada to zotej regule (the golden rule), ktr sformuoway sdy angielskie pod koniec XIX wieku. Ta zasada jest podobna do reguy jasnego znaczenia (plain meaning rule) autorstwa O. Holmesa, do ktrej odwouj si sdy w USA. Na tej zasadzie opiera si wykadnia prawa europejskiego i midzynarodowego. Interpretator powinien si opiera na rezultatach wykadni jzykowej i dopiero gdy ta prowadzi do nie dajcych si usun wtpliwoci korzysta z wykadni systemowej, jeli natomiast rwnie wykadnia systemowa nie doprowadzia do wtpliwoci interpretacyjnych, to wolno jest posuy si wykadni funkcjonaln.

Od jasnego (nie budzcego wtpliwoci) rezultatu wykadni jzykowej wolno odstpi i oprze si na wykadni systemowej tylko wtedy, gdy przemawiaj za tym wane racje; od jasnego rezultatu wykadni jzykowej i systemowej wolno odstpi i oprze si na wykadni funkcjonalnej tylko wtedy, gdy przemawiaj za tym wane racje. Dyrektywy wykadni sensu largo zalicza si tutaj reguy kolizyjne oraz reguy wnioskowa prawniczych. Interpretator moe si odwoa do wnioskowa prawniczych (np. analogii) lub regu kolizyjnych tylko wtedy gdy nie rozstrzygnie problemu interpretacyjnego przy pomocy dyrektyw wykadni sensu stricto (zasada pierwszestwa wykadni sensu stricto). Materiay interpretacyjne Interpretatorowi wolno jest korzysta z wszelkich materiaw, ktre s relewantne dla ustalenia sensu interpretowanego przepisu prawnego.

Materiay interpretacyjne: o Akt normatywny, w ktrym znajduje si interpretowany przepis prawny o Orzecznictwo sdowe o Doktryny prawnicze (literatura naukowa, komentarze, glosy, podrczniki etc.) o Materiay przygotowawcze (sprawozdania komisji legislacyjnych, materiay z obrad parlamentu, komisji parlamentarnych, rzdowych itd.) o Projekty ustaw i innych aktw normatywnych, teksty uchylonych aktw normatywnych zwizane z nimi orzecznictwo i doktryn o Materiay komparatystyczne (obce teksty prawne, orzecznictwo i doktryny) o Wyniki ekspertyz naukowych i opinie biegych o Wiedza specjalistyczna, nieprawnicza,, ktra jest relewantna dla ustalenia sensu okrelonych wyrae (literatura naukowa, podrczniki, sowniki, encyklopedie etc.)

35

X ELEMENTY TEORII ARGUMENTACJI


Dwa typy uzasadnienia twierdze, norm i ocen: Subsumcyjny (sylogistyczny) uzasadnienie przyjmuje posta wprowadzenia okrelonych nastpstw z przyjtych przesanek na podstawie zaoonych regu interferencyjnych (r. wnioskowania); przykadem sylogizmu prawniczego jest wyprowadzanie nastpstw prawnych z normy prawnej i ustalonego stanu faktycznego. Argumentacyjny (dyskursywny) uzasadnianie przyjmuje posta wymiany argumentw wspierajcych dan tez (argumenty pro) i argumentw j kwestionujcych (argumenty contra). Model ten zakada dokonywanie szeregu ocen co do wartoci poszczeglnych argumentw (waenie argumentw) a w konsekwencji podjcie decyzji, ktre argumenty okazay si lepsze. Najwaniejsze i najczciej uywane w uzasadnieniach prawniczych argumenty: Normy prawne Orzecznictwo sdowe Pogldy doktryny prawniczej Reguy egzegezy: o Reguy interpretacyjne o Reguy kolizyjne o Reguy wnioskowa prawniczych Reguy i zasady pozaprawne Opinie ekspertw i twierdzenia naukowe Uniwersalne toposy prawnicze (topos = argument) Reguy wnioskowa prawniczych (reguy logiki prawniczej) nale do wykadni sensu largo Argumentum a simile wnioskowanie z podobiestwa lub analogi; 1. analogii z ustawy (analogia legis) podstaw jest zawsze jaki konkretny przepis prawny, ktry musi zosta wskazany we wnioskowaniu organu stosujcego prawo; Trzy podstawowe etapy wnioskowania z analogii: o ustalenie, i okrelony fakt nie zosta unormowany przez przepisy prawne o ustalenie, e istnieje przepis prawny, ktry reguluje sytuacje pod istotnymi wzgldami podobne do faktu nienormowanego o powizanie z faktem prawnym nieunormownym podobnych lub takich samych konsekwencji prawnych, co z faktem bezporednio uregulowanym przez przepisy prawne Ubi eaden legis ratio, ibi eadem legis dispositio gdzie taki sam cel tam taka sama dyspozycja ustawy. Odnosi si to zarwno do fizycznego podobiestwa faktw jak i porwnania celw regulacji. 2. analogii z prawa (analogia iuris) brak cile wskazanych przepisw prawa, ale bardzo oglne okrelenie zasad czy idei, na ktrych opiera si prawo; daje du swobod wnioskujcemu. Argumentum a contrario wnioskowanie z przeciwiestwa. Przeciwiestwo wnioskowania z analogii. Zabronione jest zastosowanie podobnych lub takich samych konsekwencji prawnych do sytuacji podobnych.

36

Jeeli norma prawna wie konsekwencje prawne k z faktem f i dany fakt nie jest identyczny z faktem f, to nie wolno do niego zastosowa konsekwencji k i to nawet wtedy gdyby by on pod istotnymi wzgldami do faktu f. wnioskowanie z przeciwiestwa stosujemy, gdy w kontekcie danego przepisu wystpuj zwroty wycznie, jedynie, tylko. W przypadku gazi prawa podobnych do prawa cywilnego naley stosowa analogi, a w przypadku gazi prawa podobnych do prawa karnego i finansowego podstaw wnioskowania powinno by argumentum a contrario. W odniesieniu do przepisw przyznajcych obywatelom uprawnienia i korzyci naley stosowa analogie, natomiast w odniesieniu do przepisw nakadajcych na nie obowizki i obcienia naley opiera si na argumentum a contrario (analogia jest nie dopuszczalna). Argumentum a fortiori - przebiega wedug schematu jeeli A to tym bardziej B wystpuje 2 odmianach: Argumentum a maiori ad minus wnioskowanie z wikszego na mniejsze; podstaw wnioskowania jest przepis uprawniajcy o strukturze komu wolno jest wicej, temu tym bardziej wolno jest mniej Argumentum a minori ad maius wnioskowanie z mniejszego na wikszy; podstaw wnioskowania jest przepis zakazujcy o schemacie jeeli zakazane jest mniej to tym bardziej zakazane jest wicej; Dyrektywy instrumentalnego nakazu i zakazu odwouj si do wiedzy o zwizkach przyczynowych, d ktrych zaley (nie) spenienie danej normy.

Regua instrumentalnego nakazu jeeli obejmuje okrelona norma to tym samym nakazane jest czynienie tego wszystkiego co jest przyczynowo konieczne do realizacji tej normy. Regua instrumentalnego zakazu - jeeli obejmuje okrelona norma to tym samym zakazane jest czynienie tego wszystkiego co przyczynowo wykluczaoby realizacj tej normy. Pozostae toposy prawnicze Toposy w wielu sytuacjach maj antytetyczn struktur tj., e toposowi powoanemu jako argument pro mona przeciwstawi topos funkcjonalny jako argument contra. Argumentum a coherentia kad argumentacj mona zakwestionowa wskazujc, i prowadzi ona do sprzecznoci. Res iudicata pro veritate habetur rzecz osdzona powinna by uwaana za prawdziw, rzecz osdzona ma pierwszestwo przed prawd.

Ne ultra petita partium sdy i inne organy stosujce prawo s zwizane daniami stron, nie mog orzeka ponad te dania. Stanowi konsekwencj zasady dyspozycyjnoci wedug ktrej strony, a nie sd s dysponemtami postpowania cywilnego. Deniminis no curat pretor argument usprawiedliwiajcy odmow wszczcia jakiego postpowania powoaniem si na baho sprawy. Nemo plus Iuris transfere potest quam ipse habet nikt nie moe przenie wicej praw ni sam posiada. Imposibilium nulla obligatio est wiadczenia i obowizki, ktre nakada na nas prawo musz by moliwe do spenienia (nie jestemy zobowizani do wiadcze niemoliwych).

37

Favor legitimatis prawo sprzyja temu co legalne. Ex iniuria Ius non oritur z dziaa bezprawnych nie moe powsta prawo. Zasada proporcjonalnoci rodki naszych dziaa musz by dostosowane do celw, ktre przy ich pomocy staramy si realizowa. Zakaz naduywania prawa wykonujc swoje prawa naley stosowa rodki jak najmniej szkodliwe dla innych. Ignorantia Iris nocet, non excusat nieznajomo prawa szkodzi i nie stanowi usprawiedliwienia. Iura scripta vigilantibus ustawy napisano dla ludzi wykazujcych si naleyt starannoci. Niedbalstwo, lekkomylno nie stanowi okolicznoci usprawiedliwiajcych. Nullum crimen, nulla poena sine lege przestpstwem moe by wycznie czyn wyranie zabroniony przez prawo karne i przestpcy moe by wymierzona wycznie kara przewidziana przez przepisy prawa karnego. Zasada prawa do sdu dochodzenie swoich roszcze przed sdem. Wie si z zasada fair trial uczciwego i rzetelnego procesu. Zasada niezawisoci sdw sdziowie podlegaj tylko konstytucji i ustaw, jeli akt podstawowy jest sprzeczny z ustaw to sd moe odmwi jego zastosowania. Nemo iudex In causa sua nikt nie moe by sdzi we wasnej sprawie. Audiatur et altera pars wysuchaj rwnie i drugiej strony. Praesumptio boni viri prawie domniemywuje si zawsze dobr a nie z wiar. In dubio pro reo wszelkie wtpliwoci naley rozstrzyga na korzy strony nie obcionej ciarem dowodu (na korzy oskaronego). W prawie podatkowym zasada ta gosi In dubio pro tributario w razie wtpliwoci na korzy podatnika. In dubio pro libertata w razie wtpliwoci na korzy wolnoci. Jeeli jest wtpliwe czy dany czyn jest dozwolony czy nie to naley przyj, i jest dozwolony; naley przyj tak interpretacje przepisu, ktra poszerza, a nie ogranicza zakres naszej wolnoci. Lex retro non agit zakaz nadawania przepisom mocy retroaktywnej. Nie wolno stosowa przepisw do kwalifikacji zdarze, ktre miay miejsce zanim te przepisy weszy w ycie. Lex iniusta non est Lex prawo raco nie suszne nie jest prawem (Lex iniustisima non est lex)

Nemo se ipsum acusare tenetur nikt nie moe zosta zmuszony do samo oskarenia si.

XI DOWODY PRAWNICZE I NIEKTRE ELEMENTY NAUKI PRAWA PROCESOWEGO


Przedmiotem dowodu s fakty majce dla rozstrzygnicia sprawy istotne znaczenie (art.227 k.p.c.). dowodzi mona wycznie twierdzenia o faktach sprawy, tylko bowiem twierdzeniom, a nie faktom, mona przypisa warto logiczn prawdy lub faszu. Prawnicy w zasadzie nie dowodz twierdze oglnych, np. opisujcych jakie prawidowoci

38

ekonomiczne czy socjologiczne, a jedynie twierdzenia jednostkowe odnoszce si do konkretnych zdarze czy okolicznoci.

39

Twierdzenia te maj struktur: w miejscu m czasie t miao miejsce zdarzenie z. dowody prawnicze w sensie metodologicznym nie s procedurami niezawodnymi i podobnie jak wszelkie inne uzasadnienia w sprawach empirycznych nie gwarantuj pewnoci osignitych rezultatw, jak gwarantuj wnioskowania dedukcyjne w matematyce i logice, chocia w praktyce mog dawa wysoki stopie pewnoci i niepodwaalnoci. W sensie metodologicznym prawnicy nie dowodz, ale uzasadniaj twierdzenia o faktach sprawy. W uzasadnieniu niezbdne jest korzystanie z wiedzy empirycznej. Dowodzenie wszystkich faktw byoby strat czasu, dlatego nie wymagaj dowodu fakty powszechnie znane (tzw. fakty notoryjne), np. wydarzenia historyczne, niekontrowersyjne fakty geograficzne, polityczne ale take okolicznoci znane wszystkim rozsdnym ludziom itd.; fakty znane z urzdu (kiedy wszczto postpowanie, kiedy je zawieszono itd.) oraz fakty przyznane przez jedn ze stron. Zgodnie z zasad iura novit curia sd zna prawa przedmiotem dowodu nie moe by prawo (tre norm prawnych, jak je naley interpretowa i czy obowizuj). Od tej zasady s wyjtki, gdy przedmiotem dowodu moe by tre obcego prawa oraz ustalenie praktyki stosowania tego prawa. Sd moe skorzysta z opinii biegego, jeli chce ustali tre wysoce specjalistycznych dziedzin prawa wewntrznego (np. budowlanego, medycznego, wynalazczego itd.) Ciar dowodw (onus probanci) Ciar dowodu okrela 2 kwestie: Kto powinien przedstawi dowody (ciar dowodu w sensie subiektywnym, formalnym) Kto poniesie ryzyko nieudowodnienia (non liquet) okrelonych twierdze (ciar dowodw w sensie obiektywnym, materialnym) Jeli strona wywodzi okrelone skutki prawne (np. roszczenia) z okrelonej normy prawnej, to powinna udowodni fakty od ktrych ta norma uzalenia nastpienie tych skutkw prawnych. Jeli fakty nie zostan ustalone lub bd budzi wtpliwoci (non liquet), to jego roszczenie zostanie oddalone. Strona niezwizana ciarem dowodu nie musi dowodzi ani faktu, e szkoda nie nastpia ani swojej niewinnoci. Wszystkie wtpliwoci zwizane z twierdzeniami o faktach sprawy rozstrzyga si na jej korzy (In dubio pro reo). Kwestionujcy domniemania prawne nie moe ograniczy si do wykazania, e budz one wtpliwoci (non liquet), czyli do przeprowadzenia tzw. dowodu przeciwnego. Popularne przykady domniema prawnych: (domniemanie, e) Dziecko urodzio si ywe (art.9 k.c.) Posiadanie jest zgodne z prawem (art.341 k.c.) Osoba, ktra uzyskaa stwierdzenie nabycia spadku jest spadkobierc (art.1025 2k.c.) Osoba, ktra obcowaa z matk dziecka w okresie koncepcyjnym jest jego ojcem (art.85 1 k.r.o.) Wszystkie domniemania s zbudowane wg schematu jeeli zaszed fakt A, to domniemywa si zajcie faktu B. Fakt A nazywa si poprzednikiem lub podstaw domniemania, natomiast fakt B nastpnikiem lub wnioskiem. Wrd domniema wyrnia si: Domniemania prawne (praesumptiones iuris) ustanowione przez norm prawn Domniemania zruszane (presumtiones iuris tantum) mog by obalone dowodem przeciwiestwa; zmieniaj ciar dowodu; Domniemania niewzruszalne (presumntiones iuris ace de iure) obali ich niemona; s rzadkie; 40

Inny podzia: Domniemania materialne podstawa wymaga udowodnienia; Domniemania formalne akceptacja podstawy domniemania, a w konsekwencji jego wniosek nie wymaga podjcia adnych czynnoci dowodowych; Domniemania faktyczne (presumptiones hominis) zostay przyjte przez sd lub inny organ stosujcy prawo w oparciu o zasady dowiadczenia. Wiele wsplnego z domniemaniami faktycznymi maj tak zwane reguy dowodu prima facie s to reguy ustanowione przez sd, ktre pozwalaj wnioskowa z faktu, i nastpia szkoda o tym, e szkoda ta nastpia z winy tego, kto j wyrzdzi dla tego, i wniosek nasuwa si z oczywistoci ju na pierwszy rzut oka (prima facie); przyj naley, e w odrnieniu od domniema faktycznych przerzucaj one ciar dowodw; Zagadnienie dowodu w postpowaniu karnym Zasada domniemania niewinnoci oskaronego oskaronego poczytuje si za niewinnego tak dugo, jak dugo nie zostanie mu udowodniona wina. Ciar dowodu winy oskaronego spoczywa na oskarycielu i nie moe by przerzucone na oskaronego. Zgodnie z zasad In dubio pro reo wszelkie wtpliwoci co do winy naley rozstrzygn na korzy oskaronego. Pojcie dowodu i rodzaje dowodw Dwa podstawowe rozumienia terminu dowd prawniczy: Dowd rozumiany jako uzasadnienie okrelonego twierdzenia zesp twierdze dowodowych, z ktrych przy pomocy okrelonych regu dowodowych wyprowadza si twierdzenie o fakcie sprawy (tez dowodu); Dowd w sensie czynnociowym zesp czynnoci, ktry przeprowadza organ procesowy po to, by uzyska informacje o faktach sprawy; W toku postpowania dowodowego sdzia przeprowadza szereg dowodw w sensie czynnociowym (sucha wiadkw, biegych, przesuchuje strony, dokonuje ogldzin etc.), gdy jednak przystpuje do sporzdzania uzasadnienia wyroku to musi poda stwierdzenia, z ktrych wynika prawdziwo okrelonych twierdze o faktach sprawy (przeprowadza dowd w sensie podania uzasadnienia dla tezy dowodu). Dowd bezporedni dowd, w ktrym sdzia lub inny organ procesowy wnioskuje o prawdziwoci twierdze o faktach sprawy opierajc si bezporednio na tym, e informator sdu bdcy obserwatorem danego zdarzenia czy rzeczy (wiadek, strona, w przypadku ogldzin sdzia), okaza si wiarygodny. Dowd poredni do uzasadnienia tezy dowodu konieczne s jakie inne twierdzenia dowodowe, z ktrych w oparciu o okrelone reguy dowodowe mona t tez wywnioskowa. Dowd poszlakowy dowd, ktrym poszczeglne fakty dowodowe wzite z izolacji nie stanowi dostatecznej podstawy do ustalenia faktu sprawy (w tym sensie s one poszlakami).uwaa si go za przeprowadzony dopiero, gdy istnieje zesp zgodnych, potwierdzajcych si poszlak, a zarazem, gdy wykluczono, i przebieg zdarzenia mg by inny ni sugeruj to poszlaki. Dowd ze syszenia (hearsay) brak naocznego wiadka, ale istniej wiadkowie, ktrym wiadek naoczny przekaza informacje o danym zdarzeniu; takim dowodem jest rwnie dowd, w ktrym brak jest oryginau dokumentu (dowd pierwotny), ale s wiadkowie lub notatki, czy nieautoryzowane jego odpisy (dowody pochodne), na podstawie ktrych mona ustali jego tre. Dowd osobowy rdem informacji jest osoba (wiadkowie strony) Dowd rzeczowy rdem informacji jest rzecz (dokumenty, ogldziny) Ordalia sd boy

41

Podstawowe kategorie dowodw w sensie czynnociowym: Zeznania wiadkw Przesuchanie stron Opinia biegych Dokumenty Ogldziny Jako dowd mona wykorzysta w zasadzie kada osob, rzecz lub inny rodek dowodowy na podstawie ktrej uzyska mona wiarygodn informacj. Zasady oceny dowodw Zasadami oceny dowodw nazywamy te wszystkie zasady, ktre okrelaj kryteria jakie musz by spenione by organ stosujcy prawo mg uzna dane twierdzenie z udowodnione. Historycznie wyrniamy dwie podstawowe zasady oceny dowodw: Zasada legalnej oceny dowodw Zasada swobodnej oceny dowodw Proces rzymski by oparty na zasadzie swobodnej oceny dowodw i stopniowo ewoluowa w kierunku legalnej oceny dowodw. W redniowieczu prawo byo oparte na zasadzie legalnej oceny dowodw. Przeomem bya Wielka Rewolucja Francuska, ktra wprowadzia ocen dowodw wedug wewntrznego przekonania (conviction intime) sdziego. XIX wiek stopniowo rozprzestrzenia zasady swobodnej oceny dowodw w krajach europejskich. Istniej normy prawne okrelajce w sposb wicy, warunki ktre musz by spenione, by dowd mg zosta uznany za przeprowadzony (tzw. legalne dyrektywy dowodowe). Wspczenie zasada swobodnej oceny dowodw funkcjonuje w dwch wariantach: zasady swobodnej i niekontrolowanej oceny dowodw funkcjonuje tam, gdzie ustalenia faktyczne sdu I instancji nie podlegaj kontroli przez sd odwoawczy (system kasacyjny) i tam, gdzie werdykt w kwestii faktw jest zastrzeony dla awy przysigych i jest uwaany za ostateczny. awa przysigych nie musi uzasadnia swojej decyzji. W systemie kasacyjnym oraz w systemie awy przysigych zwykle przewiduje si pewne moliwoci korygowania ustale faktycznych sdu I instancji, zwaszcza gdy s one sprzeczne z zebranym materiaem dowodowym i w tym sensie arbitralne. zasady swobodnej i kontrolowanej oceny dowodw przewiduj kontrole ustale faktycznych przez sdy wysze oraz nakadaj na sd obowizek uzasadnienia swojej decyzji w kwestiach faktycznych. Prawo do swobodnej oceny dowodw nie oznacza prawa do dowolnej oceny dowodw. Swobodna ocena powinna respektowa nastpujce kryteria: a. zasady logiki b. zasady nauki i techniki c. zasady dowiadczenia yciowego Ocena dowodw naruszajca wymienione wyej zasady nie mieci si w ramach swobodnej oceny dowodw i nie podlega ochronie przez prawo. Wspczesne systemy prawne opieraj si na zasadzie swobodnej oceny dowodw, to jednak zachoway one pewne elementy legalnej oceny dowodw.

42

Problem ustalenia prawdy w procesie Reguy, zasady i instytucje ograniczajce poznanie prawdy w postpowaniu: I. Domniemania prawne II. Zasada res iudicata pro veritate habetur z chwil, gdy od orzeczenia nie przysuguje rodek odwoawczy staje si ono prawomocne formalnie i niepodwaalne, nawet gdyby okazao si, i jest oparte na bdnych ustaleniach faktycznych. III. Zasada formalizmu procesowego czynnoci procesowe musz by dokonywane w okrelonej formie; rodki odwoawcze musz by skadane w przewidzianym terminie, bo po ich upywie strona traci prawo do ich wniesienia, nawet gdyby ustalenia sdu I instancji byy bdne. IV. Zakaz informatinis In peius jeeli rodka odwoawczego nie wniesiono na niekorzy oskaronego to zasadniczo nie mona zmieni wyroku na jego niekorzy nawet gdyby okazao si, i zasuguje on na surowsz kar. V. Zakazy dowodowe su przede wszystkim ochronie podstawowych praw i wolnoci obywatelskich. Trzy podstawowe kategorie zakazw dowodowych: A. Zakazy dowodu okrelonych faktw np. zwizane z tajemnic narady sdziowskiej, tajnoci wyborw do cia przedstawicielskich. B. Zakazy stosowania okrelonych rodkw dowodowych np. nie wolno przesuchiwa jako wiadkw: a. Obrocy co do faktw, o ktrych dowiedzia si udzielajc porady prawnej lub prowadzc spraw, b. Duchownego co do faktw, o ktrych dowiedzia si przy spowiedzi, C. Zakazy stosowania okrelonych metod dowodowych np. wyjanienia, zeznania lub owiadczenia zoone w warunkach wyczajcych swobod wypowiedzi nie mog stanowi dowodu; gdy informacje uzyskano stosujc przymus fizyczny lub psychiczny (tortury, groby, a nawet podstp), oraz okrelone rodki chemiczne lub techniczne. Przywileje dowodowe prawo do nie udzielania informacji (prawo odmowy zezna). Formy procesu Strony w postpowaniu cywilnym to powd ten, ktry wystpi lub na rzecz ktrego wystpiono ze skarg, powdztwem, pozwany ten przeciwko ta skarga zostaa skierowana. Strony w postpowaniu karnym to oskarony i oskaryciel. Dwie formy postpowania procesowego: 1) Forma kontradyktoryjna proces jest zorganizowany w formie sporu stron przed bezstronnym sdem; strony s wycznymi dysponentami caego procesu. Rola sdu jest cakowicie bierna i ogranicza si do wydania wyroku oraz pieczy nad tym by przestrzegano przepisw prawa. Strony decyduj o tym czy: Wszcz proces czy te nie zasada skarbowoci; proces nie moe by wszczty z urzdu, przez sd, ani przez innego przedstawiciela wadzy publicznej. Sd nie moe z urzdu uwzgldni adnych roszcze, z ktrymi nie wystpiy strony, nie moe orzeka ponad te dania i jest zwizany wnioskami stron co do cofnicia, uznania, zmiany powdztwa czy te aktu oskarenia (zasada dyspozycyjnoci)

43

Sd jest zwizany wnioskami dowodowymi stron, nie moe uwzgldnia adnych faktw ani dowodw na ktre nie powoay si strony oraz nie moe prowadzi postpowania dowodowego z urzdu. 2) Forma inkwizycyjna stanowi przeciwiestwo formy kontradyktorycznej. Tutaj proces nie jest zorganizowany w formie sporu stron, a postpowanie jest prowadzone z urzdu przez sd; rola stron ogranicza si do przekazywania sdowi informacji, ktre uznaje on za niezbdne do rozstrzygnicia sprawy, w szczeglnoci : Postpowanie jest wszczynane przez sd lub organ wadzy publicznej (np. prokurator) Sd moe uwzgldnia roszczenia czy dania nie zgoszone przez strony i nie jest w tym zakresie zwizany ich wnioskami Sd nie jest zwizany wnioskami dowodowymi stron, moe uwzgldnia fakty i dowody niezawnioskowane przez strony i zasadniczo prowadzi postpowanie dowodowe z urzdu. Wspczenie nie spotyka si z czystymi formami kontradyktoryjnymi czy inkwizycyjnymi, proces ma zwykle struktur mieszan. Proces anglosaski jest bliszy ideaowi formy kontradyktorycznej ni proces kontynentalny. Funkcj sdziego w procesie anglosaskim okrela twierdzenie przed rozpoczciem procesu sdzia powinien nabra do ust wiconej wody, a wypuci j dopiero przy ogaszaniu wyroku. Strony a nie sd powouj i przesuchuj wiadkw oraz prowadz inne dowody. Due znaczenie w tym procesie ma instytucja krzyowego ognia pyta (cross examination) polegajca na ty, i wiadek jest suchany przez stron, ktra go powoaa, a nastpnie przez jej przeciwnika starajcego si podway jego wiarygodno. Wicej elementw inkwizycyjnych wystpuje w procesie karnym ni w cywilnym, to ze wzgldu na znacznie silniejsz obecno pierwiastka publicznego w tym pierwszym. Postpowanie odwoawcze Kada ze stron ma prawo do zaskarenia orzecze i decyzji wydanych w I instancji (art.78 konstytucji). Postpowanie odwoawcze jest elementem demokratycznego porzdku prawnego. Podstaw tego postpowania moe by bd co do prawa (error iuris) sd bdnie zastosowa prawo lub dokona bdnej jej wykadni; bd co do faktu (error facti) nie wyjanienie wszystkich okolicznoci sprawy, bdna ocena materiau dowodowego. 3 podstawowe kategorie rodkw odwoawczych: Kasacje Rewizje Apelacje Kontroli kasacyjnej podlegaj wycznie ustalenia prawne. Sd kasacyjny nie prowadzi postpowania dowodowego i opiera si na ustaleniach sdu niszego; nie orzeka co do istoty sprawy, a wycznie uchyla zaskarone orzeczenie (o. kasatoryjne) i przekazuje spraw sdowi niszemu do ponownego rozpoznania. Postpowanie rewizyjne obejmuje ustalenia prawne i faktyczne. Sd rewizyjny nie prowadzi postpowania dowodowego i opiera si na ustaleniach sdu niszego, moe uchyli zaskarone orzeczenie i przekaza spraw sdowi niszemu do ponownego rozpatrzenia lub orzec co do istoty sprawy. Postpowanie apelacyjne obejmuje ustalenia faktyczne i prawne, jest to powtrzenie przed postpowania sdem niszym, obejmuje prowadzenie postpowania dowodowego. Sd apelacyjny orzeka co do istoty sprawy. 44

Odrnienie rodkw odwoawczych od orzecze nieprawomocnych (zwyke rodki odwoawcze) i orzecze prawomocnych (nadzwyczajne rodki odwoawcze). Od kadego orzeczenia nieprawomocnego co do meritum sprawy sdu I instancji przysuguje rodek odwoawczy. Kwestionowanie orzecze prawomocnych jest duo bardziej ograniczone i odnosi si do wyjtkowo powanych narusze prawa. System polski 1. sdy powszechne rejonowe okrgowe rozpatruj apelacje od wyroku sdu rejonowego apelacyjne apelacje od wyroku sdu okrgowego jako sdu I instancji sd najwyszy sprawuje nadzr judykacyjny przed sdami powszechnymi; rozpatruje kasacje; W sprawach cywilnych przyjto model postpowania trjinstancyjnego. Zwykymi rodkami odwoawczymi jest: apelacja od orzecze sdw I instancji kasacja od orzecze II instancji Nadzwyczajnym rodkiem odwoawczym w sprawach cywilnych jest wznowienie postpowania. W sprawach karnych przyjto model dwuinstancyjny, zwykym rodkiem odwoawczym jest apelacja, natomiast nadzwyczajnym jest kasacja i wznowienie postpowania. Skarg o wznowienie postpowania rozpatruj sdy okrgowe i apelacyjne.

XII STOSUNEK PRAWNY


Stosunek prawny to stosunek spoeczny uregulowany przez norm prawn. Moe przybra form stosunku faktycznego (uwiadamianego sobie przez strony, np. zawarcie umowy, wymierzenie mandatu, oenie rodzicw na utrzymanie dzieci) i stosunku czysto normatywnego, tetycznego (nie uwiadamianego sobie przez strony). Przepisy prawne nakadaj na nas obowizki, a fakt, e nie wiemy o ich treci nie zwalnia nas od odpowiedzialnoci (ignoratia iuris nocet, non excusat). Stosunki prawne mog mie charakter dwustronny (maestwo) lub wielostronny (spka). Elementy stosunku prawnego: fakty prawne kade zdarzenie powodujce powstanie, ustanie bd zmian treci stosunku prawnego, czyli zdarzenie wywoujce jakie skutki prawne. Odwouje si do tego szczeglnie prawo cywilne. Zdarzenie prawne kategoria faktw prawnych niezalenych od woli czowieka np. mier, urodzenie, klska ywioowa, upyw czasu. Dziaania kategoria faktw prawnych zalenych od woli czowieka ludzkie zachowanie. Obejmuje dziaania takie jak: pacenie podatku, oddanie dugu jak i zaniechania (nieudzielanie pomocy, niezapacenie podatku, nieoddanie dugu). Kategoria dziaa obejmuje bardzo zrnicowan grup ludzkich zachowa jak: zawarcie umowy, popenienie przestpstwa, wydanie wyroku sdowego czy uchwalenie konstytucji. Czyny dziaania, ktre zmierzaj do wywoania skutkw prawnych, ale je z mocy prawa wywouj. Dziel si na: zgodne z prawem = fakty prawne (wywouj skutki prawne) i czyny niezgodne z prawem = czyny niedozwolone (delikty cywilne odpowiedzialno, ex delicto). Akty prawne dziaania, ktre podejmujemy by wywoa skutki prawne, np. zawarcie umowy.

45

Akty prawne: 1. akty tworzenia prawa 2. akty stosowania prawa akty konstytutywne akty tworzce nowy stan prawny; np. wyrok rozwodowy; akty deklaratoryjne akty potwierdzajce istniejcy stan prawny; np. wyrok ustalajcy tre umowy 3. czynnoci prawne owiadczenie woli przynajmniej jednej strony, zmierzajce do wywoania skutkw prawnych; jednostronne np. testament, porzucenie rzeczy, przyjcie lub odrzucenie spadku; dwustronne np. umowy; wielostronne np. umowy; Czynami niezgodnymi z prawem s: wyrzdzenie szkody nie wykonanie lub nie naleyte wykonanie zobowizania (kodeks cywilny), wykroczenia, przestpstwa: zbrodnie (czyn zagroony kar pozbawienia wolnoci na czas nie krtszy od 3 lat lub kar surowsz) i wystpki (czyn zagroony kar grzywny powyej 30 stawek dziennych, kar ograniczenia wolnoci albo pozbawienia wolnoci przekraczajc miesic). Stopnie winy: 1. wina umylna sprawca chce popeni czyn zabroniony (zamiar bezporedni) lub przewidujc zamiar jego popenienia na to si godzi (zamiar wynikowy); 2. wina nieumylna sprawca nie ma zamiaru popenienia czynu zabronionego, ale go popenia na skutek nie zachowania naleytej starannoci, mimo e moliwo popenienia tego czynu przewidywa lub mg przewidzie. Zbrodnie popenia si umylnie, wystpek z obu jeeli przepis prawny tak moliwo przewiduje. podmioty stosunku prawnego mog nimi by jednostki, grupy ludzkie, organizacje. W prawie konstytucyjnym i administracyjnym podmiotami prawa s obywatele i organy pastwa. W prawie midzynarodowym publicznym podmiotami s pastwa, organizacje midzynarod. i czciowo osoby fizyczne. W prawie procesowym sd i strony procesowe (powd, pozwany, itd.). W prawie cywilnym osoby fizyczne i prawne). Osob fizyczn jest kady czowiek od urodzenia do mierci. Mona j scharakteryzowa przez zdolno prawn i zdolno do czynnoci prawnej. Zdolno prawna zdolno bycia podmiotem praw i obowizkw, nabywa si j z chwil urodzenia, a traci z chwil mierci. Zdolno prawn ma take dziecko poczte (nasciturus), jednak prawa i zobowizania majtkowe nabywa gdy si urodzi ywe. Zdolno do czynnoci prawnych zdolno do nabywania praw i obowizkw za porednictwem wasnych dziaa, jest zdolnoci stopniowaln. Zdolno do czynnoci prawnej osoby fizycznej zaley od wieku oraz od tego, czy jest ona ubezwasnowolniona. Rodzaje zdolnoci do czynnoci prawnych: brak zdolnoci do czynnoci prawnych osoby poniej 13 roku ycia, ubezwasnowolnieni cakowicie; Podstaw ubezwasnowolnienia cakowitego moe by choroba psychiczna, niedorozwj umysowy, zaburzenia psychiczne, pijastwo, narkomania, jeeli wykluczaj moliwo kierowania swoim postpowaniem. Czynnoci dokonane przez osoby nie majce zdolnoci do czynnoci prawnych s niewane.

46

ograniczona zdolnoci do czynnoci prawnych osoby od 13 do 18 roku ycia oraz ubezwasnowolnione czciowo; Ubezwasnowolni czciowo osob mona z tych samych powodw co cakowicie, jednake tylko osob penoletni, ktrej potrzebna jest pomoc do prowadzenia wasnych spraw (kuratela). pena zdolnoci do czynnoci prawnych osoby, ktre ukoczyy 18 lat i nie s ubezwasnowolnione. Mog samodzielnie dokonywa wszelkich czynnoci prawnych. Osoba prawna kada jednostka organizacyjna z przyznan zdolnoci prawn, moe nabywa prawa i obowizki we wasnym imieniu niezalenie od osb fizycznych, ktre wchodz w jej skad. Moe mie niezaleny od osb fizycznych majtek, ktrym odpowiada za swoje zobowizania. Osoba prawna nie moe by podmiotem praw i obowizkw specyficznych dla osb fizycznych. Realizuje zdolno prawn za porednictwem swoich organw. Organ osoby prawnej osoba lub osoby mogce dziaa w imieniu osoby prawnej (zaciga zobowizania i nabywa uprawnienia). Kategorie osb prawnych: skarb pastwa pastwo wystpujce jako podmiot stosunkw cywilno prawnych; pastwowe osoby prawne np. przedsibiorstwa pastwowe, szkoy wysze, banki, itd.; inne osoby prawne jednostki samorzdu terytorialnego, spki handlowe, fundacje, partie polityczne, banki, stowarzyszenia; Inny podzia: korporacje substratem korporacji s ludzie zwizani przez czonkostwo, decyduj oni o jej dziaalnoci i przez skadki czy udziay tworz majtek korporacji, korporacje mog realizowa cele gospodarcze (spdzielnie, spki handlowe) i pozagospodarcze (partie polityczne, stowarzyszenia); fundacje substratem fundacji jest okrelony majtek, fundator osoba, ktra wyposaa fundacj w majtek i okrela sposb i cele jej dziaania, zalicza si tu rwnie przedsibiorstwa, banki, muzea, itd.; przedmiot stosunku prawnego mog by: rzeczy przedmioty materialne o ruchome o nieruchome = nieruchomoci grunty, budynki, czci budynkw, superficies solo cedit to co znajduje si na gruncie stanowi jego cz skadow i nie moe stanowi odrbnego przedmiotu wasnoci; Rnic midzy ruchomociami i nieruchomociami jest to i umowa zobowizujca do przeniesienia wasnoci nieruchomoci oraz umowa przenoszca wasno nieruchomoci powinna by zawarta w formie aktu notarialnego. inne przedmioty materialne ciecze, gazy i kopaliny, nie s uwaane przez prawnikw za rzeczy, gdy nie posiadaj dostatecznie zindywidualizowanej i wyodrbnionej postaci; przedmioty niematerialne zalicza si dobra o charakterze intelektualnym (utwory artystyczne, naukowe, dobra osobiste godno czowieka, dobre imi, pienidze jako miernik wartoci, papiery wartociowe);

47

zachowania si

tre stosunku prawnego uprawnienia i obowizki tego stosunku, one tworz midzy stronami wi prawn (vinculum iuris)

Wi prawna polega na tym, e jedna ze stron moe czego da, a druga jest zobowizana do czego. Z analitycznego punktu widzenia uprawnienia i obowizki scharakteryzowa mona jako dwa odrbne rodzaje modalnoci normatywnej. Uprawnienia wyraa si w tekstach prawnych za porednictwem zwrotu: wolno, jest dozwolone, ma prawo, moe, zezwala si. Uprawnienia mog by: o Proste uprawnienie waciciela do korzystania z rzeczy lub uprawnienie wierzyciela podania by dunik speni wiadczenie. o Zoone kompleksy uprawnie prostych; Prawa podmiotowe szczeglnie istotne kompleksy uprawnie prostych, np. prawo wasnoci, do prywatnoci, do obrony. Roszczenie domaganie si od okrelonej osoby, by zachowaa si w okrelony sposb by spenia swj obowizek. Obowizki ograniczaj sfer wolnoci adresata normy prawnej. Dzieli si je na obowizki pozytywne (nakazy) i negatywne (zakazy).obowizki s z reguy sprzone z sankcjami. Takie obowizki sprzone z sankcjami nazywa si obowizkami doskonaymi. Obowizkami niedoskonaymi s natomiast te obowizki, ktre nie s sprzone z sankcjami. S to obowizki, ktre s ustanawiane w interesie jednostki, ktr wi i dlatego nie trzeba ich sankcjonowa (ciary). Ciary odgrywaj szczegln rol w prawie procesowym np. ciar dowodu. Z obowizkami nie doskonaymi spotykamy si czsto w przypadkach praw socjalnych, gdy nie implikuj adnych roszcze po stronie adresatw tych praw, bo wwczas zwykle wynikajce z tych praw obowizki organw pastwowych nie s zabezpieczone adn sankcj. Kategorie uprawnie: a. Uprawnienia pozytywne korelatywnie sprzone z nakazem, by podmiot podj okrelone dziaanie. b. Uprawnienia negatywne korelatywnie sprzony z zakazem po stronie jednego pomiotw. c. Zezwolenia (dozwolenia) nie s sprzone z obowizkami. Stwierdzenie, e jaki czyn nie jest zakazany i nakazany. Zezwolenia s uprawnieniami do wasnych zachowa. Inny podzia uprawnie: 1. uprawnienia in personam uprawnienie wobec konkretnej osoby; s skuteczne tylko miedzy stronami (in partes) okrelonego stosunku prawnego. 2. uprawnienia in rem uprawnienia skuteczne wobec kadej osoby (erga omnes), ktra narusza dane uprawnienia. 3. uprawnienia in rem publicam uprawnienia przysugujce adresatowi normy prawnej wycznie wobec pastwa. Klasyfikacja uprawnie wedug W. Hochfelda: Roszczenia Wolnoci odpowiedniki zezwole. Kompetencje uprawnienia do tworzenia uprawnie lub obowizkw na rzecz innych osb.

48

Immunitety uprawnienia sprowadzajce si do tego, ze jaki podmiot jest wyczony spod kompetencji okrelonego organu. Jest to forma przywileju dla wyrnionej grupy osb.

49

Kategorie doniosych uprawnie nazywa si prawami i wolnociami czowieka i obywatela. Istota praw wolnociowych polega na ochronie pewnych sfer ludzkiego ycia i aktywnoci przed ingerencj pastwa i osb trzecich. Nazywa si je rwnie prawami negatywnymi, poniewa z ich istnieniem wie si zakaz ingerencji osb trzecich w sfer chronion przez prawo. Tutaj zalicza si: prawo do ycia, prawo wasnoci, wolno sowa i wolno zrzeszania si oraz zwizane z tymi wolnociami wolnoci polityczne i religijne, a zwaszcza wolno przekona, sumienia i wolno wyznania (prawa I generacji). Prawa II generacji to prawa socjalne, ekonomiczne, kulturalne: prawo do pracy, prawo do opieki socjalnej i zdrowotnej, do nauki, prawo do wypoczynku i mieszkania. Prawa socjalne maj charakter pozytywne, bo zobowizuj organy i suby pastwowe do zapewnienia obywatelom okrelonych usugi wiadcze. Prawa III generacji to prawa poszczeglnych jednostek ludzkich, prawa caych grup narody, mniejszoci etniczne, religijne, jzykowe, a nawet caa spoeczno midzynarodowa. Nalea tutaj prawa: prawo do samostanowienia, do pokoju, do czystego rodowiska, prawa do zachowania wsplnego dziedzictwa biologicznego i kulturowego, prawo do pomocy humanitarnej.

XIII PASTWO PRAWA


Praworzdno zobowizuje okrelone kategorie podmiotw do przestrzegania prawa; jest to rwnie stan faktyczny, w ktrym te podmioty rzeczywicie podporzdkowuj si obowizkowi przestrzegania prawa tak jak go ujmuje zasada praworzdnoci. Zasada praworzdnoci ksztatowaa si w toku XVIII i XIX wieku w Niemczech i Anglii. W Niemczech przyja posta idei pastwa prawa (Rechtsstaat), w Anglii rzdw prawa (The rule of law). Wspczenie zasada pastwa prawa stanowi fundament wszystkich demokratycznych i liberalnych pastw. Wsplne dla idei pastwa prawa i rzdw prawa jest przekonanie, e sprawowanie wadzy musi si opiera na reguach prawa, a nie na kaprysie rzdzcych (government of law, not of men). Wsplna jest te zasada, e w pastwie praworzdnym obywatelowi jest wolno to wszystko, czego mu prawo nie zabrania, organom pastwa natomiast to tylko na co im prawo wyranie zezwala. Zakres podmiotowy zasady praworzdnoci: I. Pierwszy pogld zasada odnosi si wycznie do dziaa organw pastwa (wskie dziaanie zasady praworzdnoci), zwolennicy uwaaj j za zasad ustrojowa, odnoszc si do sposobu sprawowania wadzy. II. Drugi pogld odnosi zasad praworzdnoci nie tylko do dziaa pastwa, ale take do zachowa obywateli (szerokie pojmowanie zasady praworzdnoci). Zasada praworzdnoci formalnej praworzdno to obowizek przestrzegania prawa bez wzgldu na jego tre. Nie jest warunkiem praworzdnoci formalnej suszno i racjonalno prawa. Zasada praworzdnoci materialnej- prawo spenia warunki formalne oraz okrelone warunki materialne, ktre zagwarantuj suszno i racjonalno prawa. Przeczyta rozdzia do koca.

50

You might also like