Wyuczona bezradno

Podejcie psychologiczne
Wyuczona bezradno to utrwalenie przekona o braku zwizku przyczynowego midzy wasnym dziaaniem (reakcj), a jego konsekwencjami (wzmocnieniem). Termin zosta wprowadzony do psychologii przez Martina Seligmana w 1972r.

Eksperymenty

Seligman i Maier (1967r) umieszczali psy w klatce tak, e nie mogy one unikn uderzenia prdem. Po pewnym czasie i kilkunastu nieskutecznych prbach uniknicia blu psy kady si na pododze i biernie znosiy cierpienie. Robiy tak nawet wtedy, gdy przeniesiono je do klatki, z ktrej mogy atwo uciec, przeskakujc barierk. Nawet jeli smutnego psa si przecignito przez przeszkod w celu pokazania, e druga cz jest bezpieczna, psy nie powtarzay tego zachowania samodzielnie. Szczur wrzucony do liskiej kadzi z zimn wod po kilkunastu minutach pywania w kko tonie. Jeli podsunie mu si kij tu po rozpoczciu tonicia, tak e moe si po nim wdrapa i wydosta z kadzi, to przy ponownym wrzuceniu pywa kilkadziesit godzin. Badacze odkryli, e za tonicie zwierzcia w pierwszej prbie odpowiedzialny jest nie stres (np. zawa serca) ale wanie rezygnacja i apatia. Badacze instalowali nad gow dziecka, w eczku zabawk, ktra obracaa si w odpowiedni stron jeli dziecko przekrcao gwk (np w prawo). W eczkach innych dzieci ruch zabawki nie mia zwizku z ich ruchami gow. Po dwch tygodniach dzieci z pierwszej grupy wyuczyy si sprawnego sterowania zabawk. Gdy dzieci z drugiej grupy dostay teraz nowe zabawki, ktrych ruch zalea od tego jak dzieci poruszay gowami, nie mogy one si tego wyuczy. Wyuczona bezradno dotyka wic rwnie niemowlt. Jeli dajemy badanym do rozwizania dwa zadania, z ktrych jedno jest atwe a drugie trudne, to oba zadania s czciej rozwizywane gdy prezentuje si najpierw atwe zadanie, potem trudne. Jeli kolejno jest odwrotna (najpierw trudne, potem atwe), to oba zadania s rzadziej rozwizywane. W duym stopniu zwizany z wyuczon bezradnoci jest eksperyment Zimbardo.

Skutki wyuczonej bezradnoci

Ludzie szybko ucz si bezradnoci, czyli poczucia, e ich osobista kontrola wzmocnie i wpyw na sytuacj jest nieefektywna. W zwizku z tym ucz si oczekiwa obnionej kontroli w przyszoci. To oczekiwanie prowadzi do:

deficytw poznawczych: czowiek przestaje rozumie co si w danej sytuacji dzieje i nie potrafi przewidywa dalszego jej biegu. Bardzo wydua si czas uczenia nawet prostych zalenoci "zachowanie-wzmocnienie". deficytw motywacyjnych: brak motywacji do dziaania i umiejtnoci angaowania si. Dugi czas dochodzenia do rwnowagi po porace.

deficytw emocjonalnych: depresja, apatia, lk, zmczenie, wrogo, brak agresji, utrata nadziei (zobacz te: teoria frustracji - agresji). deficytw spoecznych: wycofanie z kontaktw spoecznych.

Badacze odkryli, e stresujce zdarzenia, ktrych nie jestemy w stanie unikn prowadz take do przypieszenia rozwijania si chorb (np. raka), szybszej mierci w domach opieki spoecznej i domach starcw, obnienia wynikw uczenia si u dzieci.

Leczenie wyuczonej bezradnoci

Seligman w oparciu o swoje badania stworzy take model rozumienia i leczenia depresji. Modyfikacja tego stylu poznawczego oraz uczenie si tendencji samoobronnej nios skutki lecznicze. Okazao si take, e dla wyuczonej bezradnoci istotne jest nie tyle rzeczywiste sprawowanie kontroli nad wzmocnieniami, ale raczej przekonanie o posiadaniu/nie posiadaniu tej kontroli.

Rnice indywidualne w wyuczonej bezradnoci

Dwie trzecie ludzi umieszczonych w warunkach braku wpywu na wzmocnienia uczy si bezradnoci. Odkryto jednak, e ok 30% opierao si prbom uczynienia ich bezradnymi. Te osoby nie rezygnoway, wysilay si nadal, nie pozwalay negatywnym dowiadczeniom wytworzy symptomw wyuczonej bezradnoci. Zachowania te zale od "optymistycznego stylu atrybucyjnego", oglnej skonnoci do uywania tendencji samoobronnej. Bezradnoci mona "zarazi si" od innych osb ze swojego najbliszego otoczenia lub grupy odniesienia. W zwizku z tym "wyuczona bezradno nabiera rwnie charakteru socjologicznego. Zobacz te poczucie umiejscowienia kontroli

Podejcie socjologiczne
Wyuczona bezradno jest take wyuczonym sposobem na przetrwanie w spoeczestwie. Najczciej odnosi si do warstw upoledzonych (bezrobotni, bezdomni itp.), jest charakterystyczny dla tzw. "underclass". Polega on na utwierdzaniu siebie i pastwa, e w wyniku nierwnoci szans bd z innej istotnej przyczyny jednostka nie moe samodzielnie sobie radzi (np. na rynku pracy), a wic potrzebuje opieki pastwa (m.in. przez pomoc socjaln). Wedug niektrych socjologw (np. Andrzeja Karwackiego) zjawisko wyuczonej bezradnoci jest typowe dla wspczesnego spoeczestwa Polski. Czowiek uczy si bezradnoci w cisym powizaniu z poczuciem alienacji. Istnieje pi wariantw alienacji, ktrych zrnicowanie przebiega na poziomie przyczyn i konsekwencji.

Bezradno wywoywana jest przez poczucie braku kontroli nad yciem i istotnymi dla ycia zdarzeniami w sytuacji utraty lub nienawizania wizi z szerszym kontekstem spoecznym.

Brak lub utrata znaczenia osoby rodzi niezdolno do przewidywania wynikw wasnego i cudzego zachowania oraz sytuacji spoecznych, co jest niemal rwnoznaczne z utrat sensu ycia. Zanik norm zachodzi w momencie odkrycia przez jednostk, e normy, ktrymi dotychczas si ona kierowaa nie umoliwiaj jej realizacji celw, potrzeb, bd wartoci. Jest zatem zmuszona posugiwa si obcym systemem normatywnym, co prowadzi do poczucia odseparowania. Trwaa frustracja potrzeby przynalenoci jest wyznacznikiem izolacji. Obco wobec samego siebie jest wynikiem blokowania przez otoczenie procesu samoaktualizacji, ekspresji moliwoci. W tej sytuacji wyranie wzrasta rozbieno midzy tym, jaki czowiek jest, a jaki chciaby by.

Zbieno wystpowania silnych, negatywnych emocji, maej kontrolowalnoci sytuacji, wystpowania trudnych zada, a wic powodowania trudnoci emocjonalnych oraz uniemoliwiania realizacji celw charakteryzuje syndrom sytuacji alienujcej. Gwn jej konsekwencj jest narastanie poczucia bezsilnoci.

Wyuczona bezradno przyczyny i konsekwencje

Przed blisko 40 laty Martin Seligman i jego wsppracownicy natknli si w trakcie prowadzonych dowiadcze na interesujce zjawisko. Gwnymi " bohaterami" dowiadczenia byy psy poddawane oddziaywaniu bolesnego wstrzsu w urzdzeniu zbudowanym z dwch pomieszcze oddzielonych barier . Zadaniem psw byo nauczy si prostej reakcji polegajcej na przeskoczeniu barierki w celu uniknicia wstrzsu wymierzalnego w pierwszym pomieszczeniu. Psy niedowiadczone, ktrym nie wymierzano wstrzsu we wczeniejszych badaniach eksperymentalnych, otrzymujc wstrzs po raz pierwszy, reagoway biegajc chaotycznie, wyjc i zanieczyszczajc pomieszczenie, po czym przeskakiway przez barierk odkrywajc, e po drugiej stronie jest bezpiecznie. Po kilku prbach psy te uczyy si cakowicie unika wstrzsu. Zupenie inaczej reagoway zwierzta uprzednio poddawane wstrzsom w innych dowiadczeniach. W pierwszej fazie dowiadczenia, zachowyway si identycznie jak psy niedowiadczone. Biegay dookoa zanieczyszczajc si, ale po pewnym czasie przestaway reagowa i skomlc cicho znosiy dziaanie silnych impulsw elektrycznych. Zwierzta te nie uczyy si przeskakiwa barierki dla uniknicia urazu, a nawet jeli im si to udao i tak nie miao to wpywu na ich pniejsze zachowanie. Seligman nazwa t specyficzn reakcj wyuczon bezradnoci i opisa takie " przystosowanie" jako nieprzystosowawcze ze wzgldu na zahamowanie potrzebnych reakcji, jak rwnie na cierpienie zwierzt na fizjologicznym poziomie oddziaywania. Zwierzta traciy apetyt, ubyway na wadze, w kocu zapaday na rne choroby. Seligman stwierdzi, e gdy psy raz nauczyy si biernoci, potrzeboway wielu dowiadcze zwanych pozytywnym wzmocnieniem (ok. 200), polegajcych na przeciganiu ich si z pomieszczenia "wstrzsowego" do bezpiecznego, aby odkry ponownie, i reagowanie moe przynie ulg i w ten sposb umoliwia pozbycie si wyuczonego zespou bezradnoci. Czy ten destruktywny stan dotyczy tylko zwierzt laboratoryjnych? Moje obserwacje dotyczce wprawdzie niewielkiej grupy pacjentw potwierdzaj, i

wyuczona bierno jest czstym zjawiskiem. Dotyczy ona osb, ktre w toku rozwoju osobowoci nie otrzymyway wzmocnienia pozytywnego w zwizku z ich dziaaniem czy to w szkole, czy w rodowisku ycia. Osoby te reaguj na traum bezradnoci i poczuciem beznadziejnoci, co w efekcie prowadzi do zmian biologicznych. Sprzyja to rozwojowi takich chorb jak np. cukrzyca, choroba serca, czy rak. Seligman stwierdzi, e bezradno, ktr wywoano u ludzi w warunkach laboratoryjnych, dajc im nierozwizywalne zadania, prowadzi do objaww spotykanych w depresji. Na szczcie w wikszoci przypadkw depresja jest zwykle stanem, ktry " leczy" czas. Nie mniej jednak najistotniejszym elementem tej szczeglnej terapii jest wzmocnienie pozytywne, ktre pacjent otrzymuje wraz z oddalaniem si czynnika, ktry depresj spowodowa. Ten schemat nie dotyczy jednak osb, u ktrych w procesie rozwoju zabrako wzmocnienia dodatniego. Skoro problem jest integralnie zwizany z ksztatowaniem osobowoci w trakcie jej rozwoju, czy nie naleaoby si zastanowi nad tak zmian w systemie edukacji, ktra dawaaby moliwo tak dziecku, jak i nauczycielowi na " ujawnienie" wewntrznego potencjau (talentu) ucznia we wczesnym okresie nauczania i podporzdkowanie procesu edukacji jego rozwojowi? W moim przekonaniu kreatywno dziecka na bazie jego talentu jest najsilniejszym rdem wzmocnienia pozytywnego, poczucia spenionego ycia i w konsekwencji dobrego stanu zdrowia. Pki co, jest to mrzonka, ale jak cen zapaci spoeczestwo, jeli nie poczyni jakichkolwiek krokw na drodze jej realizacji? Wydarzenia traumatyczne nie omin nikogo, ale czowiek wychowany w poczuciu wasnej wartoci, odnoszcy swe malekie i odrobin wiksze sukcesy od wczesnego dziecistwa, nie atwo da si zgnie ciarom yciowego, czasami jake okrutnego dowiadczenia. A tak postaw moe zapewni tylko edukacja w oparciu o jedyny i niepowtarzalny dla kadego czowieka ( w nim tkwicy) potencja twrczy.