dr Monika Sajkowska Instytut Stosowanych Nauk Spoecznych UW Fundacja Dzieci Niczyje

Wykorzystywanie seksualne dzieci

Ustalenia terminologiczne, skala zjawiska, oblicza problemu spoecznego

Szacunki dotyczce skali wykorzystywania seksualnego dzieci zale od sposobu definiowania tego zjawiska oraz od stosowanych metod pomiaru. W artykule omwione zostay terminologiczne i definicyjne rnice dotyczce problemu wykorzystywania seksualnego dzieci, w ujciach rnych gremiw eksperckich oraz badaczy zjawiska. Przedstawione zostay rwnie dwie gwne kategorie metod badawczych wykorzystywanych do oceny zakresu problemu szacowanie liczby przypadkw wykorzystywania seksualnego dzieci w skali roku (incidence) i badania retrospektywne.

Wykorzystywanie seksualne dzieci jako zjawisko, ktre dopiero niedawno stao si w Polsce przedmiotem zainteresowania praktykw, teoretykw i opinii spoecznej, wymaga uporzdkowania kwestii terminologicznych, opisu i diagnozy. Zadania takie przysparzaj jednak wiele trudnoci zarwno ze wzgldu na krtk obecno problemu wykorzystywania seksualnego w dyskursie publicznym w naszym kraju, jak i z uwagi na dylematy i ograniczenia wynikajce z charakteru samego zjawiska. Brak standardw definiowania wykorzystywania seksualnego dzieci oraz

trudnoci zwizane ze skonstruowaniem wyczerpujcej definicji wynikaj z rnic granic definicyjnych zjawiska w zalenoci od tego, czy analizujemy je z perspektywy norm obyczajowych czy te norm prawnych, czy wreszcie bierzemy pod uwag dowiadczenia praktykw oraz potoczne czsto rozbiene i nieprecyzyjne konotacje pojcia wykorzystywanie seksualne dzieci. Trudnoci z odpowiedzi na pytanie o skal zjawiska wykorzystywania seksualnego dzieci s dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, wynikaj z braku lub niedoskonaoci danych, na bazie ktrych 1

Sajkowska / Wykorzystywanie seksualne dzieci

dokonuje si szacunkw jego rozmiarw. Po drugie za, draliwo problemu zarwno dla ofiar, jak i sprawcw sprawia, e kady sposb jego rejestracji lub retrospektywnej diagnozy napotyka barier wstydu, wyparcia z pamici, strachu czy obawy o brak spoecznej akceptacji. Tym samym wic ciemna liczba jest w przypadku wykorzystywania seksualnego dzieci wyjtkowo wysoka. Wymienione wyej ograniczenia systematycznej i trafnie opisujcej rzeczywisto prezentacji zjawiska wykorzystywania seksualnego dzieci zdecydoway o konstrukcji i treci tego artykuu.

Zostan w nim przedstawione trzy rne, cho mocno ze sob zwizane, aspekty problemu: 1. Trudnoci definicyjne rnice perspektyw i spory wok znaczenia pojcia wykorzystywanie seksualne dzieci. 2. Rozmiary zjawiska wykorzystywania seksualnego dzieci rda danych i ich ograniczenia, puapki interpretacji. 3. Wykorzystywanie seksualne dzieci jako problem spoeczny determinanty ujawnienia i legitymizacji problemu.

1. Definicje wykorzystywania seksualnego dzieci

W literaturze przedmiotu dotyczcej problemu wczania dzieci w aktywno seksualn osb dorosych uywana jest rna terminologia: wykorzystywanie seksualne, naduycie seksualne, molestowanie seksualne, pedofilia. Terminy te stosowane s zamiennie bd uywajcy ich autorzy proponuj, czasem kontrowersyjne, rozrnienia definicyjne dotyczce niektrych z poj1. W literaturze anglojzycznej stosowana terminologia zaley od aspektu zainteresowania autora termin child sexual abuse uywany jest na okrelenie zjawiska, gdy przedmiotem zainteresowania jest dziecko jako ofiara wykorzystywania seksualnego, natomiast w badaniach sprawcw problem zazwyczaj okrela si jako child molesting bd pedophilia (Araji, Finkelhor 1986). W tym artykule w odniesieniu do omawianego zjawiska bd uywaa pojcia wykorzystywanie seksualne dzieci traktowanego jako odpowiednik child sexual abuse w jzyku angielskim. Termin pedofilia bdzie tu stosowany jako okrelenie szeroko rozumianych zachowa tych sprawcw seksualnego wykorzystywania dziecka, dla ktrych dziecko jest preferencyjnym obiektem zaspokajania potrzeb seksualnych (Myers 1997; Czernikiewicz, Pawlak-Jordan 1998). Podjcie okrelonych decyzji dotyczcych stosowanej terminologii nie rozwizuje, co oczywiste, dylematw zwizanych z rekonstrukcj treci definicji uywanych poj. Brak standardw w definiowaniu rnych form krzywdzenia dzieci czsto jest uznawany za znaczcy czynnik hamujcych rozwj bada, rejestracji i praktyki (National Research Council 1993). Refleksja taka w duej mierze dotyczy rwnie wykorzystywania seksualnego uznawanego za jedn z form krzywdzenia dziecka. Ustalenia definicyjne dotyczce wykorzystywania seksualnego dzieci uatwia fakt, i niemal we wszystkich krajach ta forma krzywdzenia dziecka jest penalizowana przez prawo i tym samym regulacje prawne pomagaj wyznacza zasadnicze ramy

1 I tak, na przykad A. Krawulska-Ptaszyska i D. Rosiski proponuj stosowanie terminu naduycie seksualne dziecka w przypadkach kazirodczych kontaktw seksualnych pomidzy dzieckiem a czonkami jego rodziny, natomiast seksualne napastowanie lub molestowanie rezerwuj na okrelenie relacji seksualnych dziecka z osob obc (Krawulska-Ptaszyska, Rosiski 1997)

Sajkowska / Wykorzystywanie seksualne dzieci

definicyjne pojcia. Na og jednoznacznie okrelaj one minimalny wiek, powyej ktrego dziecko moe, bez konsekwencji prawnych, by partnerem seksualnym innej osoby. Zdarza si, i ustawodawcy

cze, w przypadku wykorzystywania seksualnego litera prawa dostarcza czytelnego kryterium definiowania zjawiska w znacznie wikszej mierze ni w przypadku innych form krzywdzenia i zaniedbywania

Wykorzystywanie seksualne dziecka to wczanie dziecka w aktywno seksualn, ktrej nie jest ono w stanie w peni zrozumie i udzieli na ni wiadomej zgody i/lub na ktr nie jest dojrzae rozwojowo i nie moe zgodzi si w wany prawnie sposb i/lub ktra jest niezgodna z normami prawnymi lub obyczajowymi danego spoeczestwa. Z wykorzystywaniem seksualnym mamy do czynienia, gdy taka aktywno wystpi pomidzy dzieckiem a dorosym lub dzieckiem a innym dzieckiem, jeli te osoby ze wzgldu na wiek bd stopie rozwoju pozostaj w relacji opieki, zalenoci, wadzy. Celem takiej aktywnoci jest zaspokojenie potrzeb innej osoby. Aktywnoci taka moe dotyczy: 1) namawiania lub zmuszania dziecka do angaowania si w prawnie zabronione czynnoci seksualne; 2) wykorzystywanie dziecka do prostytucji lub innych prawnie zakazanych praktyk o charakterze seksualnym; 3) wykorzystywanie dziecka do produkcji materiaw lub przedstawie o charakterze pornograficznym. wiatowa Organizacja Zdrowia (WHO)

bardzo precyzyjnie definiuj wykorzystywanie seksualne dzieci, wyliczajc prawnie zakazane czynnoci oraz ich okolicznoci. Przykadem takiej operacjonalizacji poj w przepisach prawnych jest kodeks karny obowizujcy w stanie Kalifornia2 (Larson, Terman, Gomby, Quinn, Behrman 1994). Inne kodeksy, w tym kodeks polski (zobacz artyku M. Filara w tym wydaniu kwartalnika), nie specyfikuj jednak konkretnych zachowa uznawanych za formy wykorzystywania seksualnego, ograniczajc si do wskazania na czynnoci lub kontakty seksualne z dzieckiem jako aktywnoci prawnie zakazane. Poza tym regulacje prawne nie zawsze obejmuj peen zakres zachowa, ktre ze wzgldu na swj seksualny charakter mog mie traumatyczny wpyw na dziecko. Pomimo tych ograni-

dziecka. Podzia definicji wykorzystywania seksualnego dzieci na definicje prawne i pozaprawne nie jest jednak kluczem do rekonstrukcji specyficznych dla danego rodzaju definicji znacze przypisywanych temu pojciu. Oba rodzaje definicji maj bowiem znaczc cz wspln, s formuowane na bazie systemu wartoci obowizujcego w danym spoeczestwie, w obu te zdarza si uywanie poj niejednoznacznych i niezoperacjonalizowanych nie s wymienione zachowania lub stany, ktre s desygnatami danego pojcia. Definicje wykorzystywania seksualnego dzieci konstruowane s dla rnych potrzeb. Ustalaj je gremia ekspertw wyznaczajcych polityk spoeczn, ustawodawcy, badacze, psychologowie i lekarze. S one potrzebne, by okreli specyfik

2 Kodeks karny stanu Kalifornia Sekcja 11165.1 definiuje wykorzystywanie seksualne dziecka (child sexual abuse), ktrym jest zgodnie z tym kodeksem osoba poniej 18. roku ycia, jako: kad penetracj vaginy lub odbytu dziecka przez penis, kady kontakt seksualny genitaliw lub odbytu osoby z jzykiem lub ustami innej osoby, kade wtargnicie w genitalia lub odbyt przy uyciu rnych obiektw (z wyczeniem niezbdnych czynnoci medycznych), intencjonalne dotykanie genitaliw lub innych intymnych czci ciaa (piersi, okolice genitaliw, pachwiny, poladki) lub ubrania okrywajcego te czci ciaa dziecka lub sprawcy przez dziecko w celu uzyskania seksualnego podniecenia (przepis specyfikuje sytuacje, ktrych to nie dotyczy, jak: penienie czynnoci opiekuczych lub medycznych, wyraanie emocji i uczu), intencjonalna masturbacja w obecnoci dziecka.

Sajkowska / Wykorzystywanie seksualne dzieci

zachowa i sytuacji okrelanych pojciem wykorzystywanie seksualne dziecka, nadajc tym samym temu pojciu intersubiektywne znaczenie, a take po to, by zopera-

w ktrym zamieszczono definicj, oraz, co si z tym wie, powszechno odwoywania si do wybranych definicji w literaturze i innych przekazach dotycz-

Za dziecko seksualnie wykorzystywane uzna mona kad jednostk w wieku bezwzgldnej ochrony, jeli osoba dojrzaa seksualnie, czy to przez wiadome dziaanie, czy te przez zaniedbywanie swoich spoecznych obowizkw lub obowizkw wynikajcych ze specyficznej odpowiedzialnoci za dziecko, dopuszcza si zaangaowania dziecka w jakkolwiek aktywno natury seksualnej, ktrej intencj jest zaspokojenie osoby dorosej. Standing Committe on Sexually Abused Children (SCSAC), Wielka Brytania

cjonalizowa zjawisko wykorzystywania seksualnego w celu jego pomiaru bd klasyfikacji diagnostycznej. Rozwaajc problem definiowania wykorzystywania seksualnego dzieci, warto zastanowi si nie tylko nad definicjami nominalnie przypisywanymi temu pojciu przez teoretykw i praktykw, ale rwnie nad spoecznie podzielanymi znaczeniami jemu przypisywanymi przez rne segmenty opinii spoecznej bd media. Jak z perspektywy tych rnych rodzajw definicji zrekonstruowa mona tre pojcia wykorzystywanie seksualne dzieci?

cych problematyki krzywdzenia dzieci. S to definicje wykorzystywania seksualnego dzieci proponowane przez wiatow Organizacj Zdrowia (WHO), Brytyjski Komitet ds. Wykorzystywania Seksualnego Dzieci (SCSAC), zawarte w amerykaskiej, federalnej Ustawie nt. Profilaktyki i Przeciwdziaania Krzywdzeniu Dzieci (Child Abuse Prevention and Treatment Act CAPTA) oraz definicje Davida Finkelhora i Kathleen Faller. Definiowanie terminu wykorzystywanie seksualne dziecka wymaga ustale dotyczcych dwch zasadniczych wymiarw

Wykorzystywanie seksualne dziecka to niewaciwe zachowanie seksualne z udziaem dziecka takie jak: dotykanie genitaliw dziecka i doprowadzanie do dotykania przez dziecko genitaliw innej osoby, stosunek seksualny z dzieckiem, kazirodztwo, gwat, sodomia, ekshibicjonizm i komercyjna eksploatacja dziecka. Zachowania takie uznawane s za wykorzystywanie seksualne dziecka jedynie wtedy, gdy sprawc jest osoba odpowiedzialna za opiek nad dzieckiem bd spokrewniona z dzieckiem. Child Abuse Prevention and Treatment Act (CAPTA), USA

Przedstawiona w tym artykule rekonstrukcja treci przypisywanej pojciu wykorzystywanie seksualne dzieci bazuje na analizie wielu definicji formuowanych przez rne gremia oraz zawartych w literaturze przedmiotu. Formuowane wnioski, cho w duej mierze uniwersalne, obrazowa bdzie odwoanie si do kilku przedstawionych tu definicji. Ich wyboru dokonano ze wzgldu na autorytet autora (instytucji lub badacza), rang dokumentu,

definicji: (1) rodzajw aktywnoci seksualnej, w ktr wczane jest dziecko, oraz (2) warunkw decydujcych o tym, e aktywnoci te uznane zostan za krzywdzenie dziecka (Finkelhor 1994). Funkcjonujce definicje, zarwno prawne, badawcze, jak i te, ktre stanowi postaw klasyfikowania zjawiska przez praktykw, w rnej mierze speniaj wymg ustalenia treci wymienionych wyej wymiarw. 4

Sajkowska / Wykorzystywanie seksualne dzieci

Definicje oglne koncentruj si gwnie na wyspecyfikowaniu warunkw decydujcych o uznaniu pewnej kategorii zachowa za wykorzystywanie seksualne dziecka. Rni si one liczb i treci konstytuujcych je elementw, co ma znaczce konsekwencje dla okrelenia zakresu zjawiska okrelonego terminem wykorzystywanie seksualne dzieci. Dziecko w kontekcie wykorzystywania seksualnego definiowane jest na og poprzez odwoanie si do kryteriw prawnych. Z wykorzystywaniem seksualnym mamy do czynienia, jeli okrelone zachowania dotycz osoby w wieku bezwzgldnej ochrony, nie mogcej wyrazi na nie wanej prawnie zgody. Prawne definicje formuowane w kodeksach karnych poszczeglnych krajw precyzyjnie okrelaj

powoduj wykluczenia zachowa seksualnych wobec dziecka poza ramy definicyjne wykorzystywania seksualnego. Sprawc w relacjach seksualnych okrelanych jako wykorzystywanie seksualne jest, na mocy wikszoci definicji, osoba, ktra ma przewag nad dzieckiem. W analizowanych definicjach przewaga ta dotyczy wieku, stopnia rozwoju oraz wynika z relacji pomidzy sprawc a dzieckiem. Relacje wadzy, sprawowania opieki, pokrewiestwa midzy sprawc a dzieckiem decyduj o uznaniu kontaktw seksualnych pomidzy nimi za wykorzystywanie seksualne niezalenie od tego, czy dziecko wyraa zgod na takie kontakty czy te nie. Na og sprawca jest okrelany jako osoba aktywnie dziaajca w celu zaspokajania swoich potrzeb. Jednak charakter tych po-

Wykorzystywanie seksualne to kady akt pomidzy osobami o rnym stopniu rozwoju, ktrego celem jest seksualna gratyfikacja osoby na wyszym stopniu rozwoju. Faller 1988

granice wieku, poniej ktrgo kontakty o charakterze seksualnym uznawane s za wykorzystywanie seksualne (patrz Regulacje prawne na temat wieku.. w tym numerze kwartalnika). Niektre definicje podkrelaj takie elementy charakterystyki dziecka, jak: niedojrzao, niezdolno do rozumienia sytuacji. Okrelenia te nie maj jednak mocy dysjuntywnej, nie pojawiaj si w definicjach po to, by wyrni pewn kategori dzieci, ktr charakteryzuje np. brak zrozumienia seksualnego charakteru interakcji z dorosym, ale po to, by uzasadni zajmowanie si wykorzystywaniem seksualnym dzieci jako negatywnie ocenianym zjawiskiem. Definicje wykorzystywania seksualnego dziecka, zarwno przytaczane w tym artykule, jak i inne, jedynie wyjtkowo koncentruj si na okreleniach dotyczcych dziecka. W zdecydowanej wikszoci definicji cechy, zachowania dziecka, jego ewentualne inicjowanie bd przyzwolenie na aktywnoci seksualne nie

trzeb zazwyczaj nie jest precyzowany, nie stanowi wic wanego kryterium definicyjnego. Zdarza si jednak, i autor definicji podkrela (np. Faller 1988), e wanie seksualny charakter gratyfikacji poszukiwanych przez sprawc w akcie wykorzystania seksualnego decyduje o wyrnieniu wykorzystywania spord innych interakcji pomidzy dzieckiem a sprawc. Niektre z definicji rozszerzaj odpowiedzialno za wykorzystywanie seksualne dziecka na osoby, ktre przez zaniechanie nadzoru i opieki nad dzieckiem bd brak reakcji na zagraajce mu sytuacje dopuciy do zaangaowania dziecka w kontakty seksualne. W tym znaczeniu sprawc wykorzystywania dziecka bdzie rwnie np. matka godzca si na kontakty seksualne swojego partnera z crk. W myl definicji CAPTA za wykorzystywanie seksualne uznawane s jedynie relacje o charakterze seksualnym dziecka z rodzicem, krewnym bd opiekunem dziecka. 5

Sajkowska / Wykorzystywanie seksualne dzieci

W myl tej definicji zakres znaczeniowy pojcia nie obejmuje wic relacji seksualnych dziecka z obcym sprawc. Te relacje okrelane s terminem child sexual assault bd child molestation. Kontrowersje zwizane z ustaleniem granic definicyjnych wykorzystywania seksualnego dzieci wi si z wiekiem osoby wchodzcej w relacje seksualne z dzieckiem. Czy s takim wykorzystywaniem kontakty seksualne midzy rwienikami w wieku poniej prawnie okrelonej dojrzaoci seksualnej? Niektrzy autorzy definicji, podobnie jak przytaczana tu definicja WHO, uznaj za wykorzystywanie rwnie angaowanie dziecka przez rwienikw w wymuszone kontakty seksualne, przyjmujc za kryterium sprawstwa czyn i relacj przewagi. Inni klasyfikuj dowiadczenia dziecka jako wykorzystywanie, jeli rnica wieku midzy dzieckiem a sprawc bya znaczca (Finkelhor 1994). Niektre regulacje prawne ustalaj minimaln rnic wieku pomidzy dzieckiem a jego partnerem, poniej ktrej kontakty seksualne nie s penalizowane3. Charakterystyka zachowa okrelanych jako wykorzystywanie seksualne dziecka na og nie jest w definicjach oglnych rozbudowana. Okrelenia odnoszone do takich zachowa przez autorw definicji maj jednak istotne znaczenie dla wyznaczenia ram znaczeniowych pojcia. Za wykorzystywanie seksualne jest bowiem uznawana jakakolwiek aktywno o charakterze seksualnym bd aktywno niezgodna z normami prawnymi i obyczajowymi danego spoeczestwa. Pierwsze sformuowanie odwouje si jedynie do seksualnego charakteru analizowanej relacji, i cho kwalifikacja zachowania do takiej kategorii z pewnoci jest uwarunkowana obyczajowoci, seksualno stanowi tu wyczne kryterium oceny. Odwoanie si do norm prawnych i obyczajowych otwiera moliwo relatywizmu przy ocenie kontaktw seksualnych dziecka i wy-

czenia poza obszar wykorzystywania seksualnego tych zachowa, na ktre przyzwala obyczaj, a nie zabrania ich prawo. Oglna charakterystyka zachowa okrelanych jako wykorzystywanie seksualne jest mao przydatna w sytuacjach, gdy celem odwoania si do definicji jest decyzja czy w konkretnych przypadkach mamy do czynienia z wykorzystywaniem, czy nie. Sformuowanie definicji operacyjnej pojcia wykorzystywanie seksualne dziecka, czyli wyspecyfikowanie wszystkich zachowa, ktrych dotyczy to pojcie, pozwala w pewnym stopniu unikn trudnoci kwalifikacyjnych, chocia podobnie jak w przypadku innych zjawisk spoecznych prba zamknicia bogactwa przejaww seksualnoci w ramy ograniczonej liczby kategorii nie moe zakoczy si penym sukcesem. Zapewne wanie niemono sformuowania wyczerpujcej definicji operacyjnej zachowa uznawanych za wykorzystywanie seksualne powoduje, i wikszo definicji prawnych nie podejmuje prb wyspecyfikowania penalizowanych zachowa, oglnie charakteryzujc je jako czynnoci seksualne, czyny nierzdne, czyny nieprzyzwoite, zachowania o charakterze seksualnym. Instytucje wymiaru sprawiedliwoci dysponuj na og rozszerzon definicj, jak jest wykadnia przepisw prawnych oraz ekspertami, ktrych opinie pomagaj ustali czy dane zachowanie naley do oglnie scharakteryzowanej kategorii, czy nie. W przypadku definicji badawczych zaniechanie operacjonalizacji pojcia wykorzystywanie seksualne dzieci jest powanym bdem metodologicznym i uniemoliwia jednoznaczn interpretacje uzyskanych wynikw. Wymg operacjonalizacji jest rwnie niezbywalny przy prowadzeniu rejestrw i opracowywaniu statystyk. Kryteria przyjte przy ustalaniu kategorii zachowa uznawanych za wykorzystywanie seksualne dziecka decyduj o tym,

3 Zgodnie z federalnym kodeksem karnym USA kontakty seksualne z dziemi midzy 12. a 16. rokiem ycia s karalne, jeli osoba angaujca si w te kontakty jest o 4 lub wicej lat starsza ni dziecko.

Sajkowska / Wykorzystywanie seksualne dzieci

jak rozbudowana bdzie lista kategorii oraz czy bd one, w myl wymogw logiki, rozczne i wyczerpujce. Podstawowym podziaem aktywnoci o charakterze seksualnym, w ktre wczane moe by dziecko, jest wyrnienie zachowa, ktre prowadz do kontaktu fizycznego pomidzy dzieckiem a sprawc (contact sexual abuse), i tych, ktre maj charakter seksualny mimo braku takiego kontaktu (noncontact sexual abuse). W tak konstruowanej definicji Finkelhor (Finkelhor 1994) wyrnia podkategorie zachowa seksualnych z kontaktem, gdzie kryterium jest wystpienie bd nie penetracji. Zachowania bez kontaktu to wszelkie pozostae formy seksualnego angaowania dziecka. Autorzy innych definicji operacyjnych specyfikuj szczegowe kategorie moliwych zachowa sprawcy wobec dziecka (Faller 1988; Myers 1997; Trocme, MacLaurin, Fallon, Daciuk, Billingsley 2001). Czsto przytaczana w literaturze przedmiotu kategoryzacja rodzajw wykorzystywania seksualnego dziecka autorstwa Faller (Faller 1988) wyrnia sze gwnych kategorii takich zachowa wraz ze szczegowymi podkategoriami. S to: zachowania bez kontaktu fizycznego, dotykanie, kontakty oralno-genitalne, stosunki midzyudowe, penetracja, seksualna eksploatacja dziecka (produkcja materiaw pornograficznych, prostytucja dziecica). Warto zauway, i traktowanie seksualnej eksploatacji dziecka jako jednej z kategorii wykorzystywania seksualnego wynika z poczenia dwch kryteriw kategoryzacyjnych rodzaju zachowania sprawcy i komercyjnoci versus niekomercyjnoci tych zachowa. Konsekwencj takiego poczenia jest kategoryzacja nie speniajca logicznego wymogu rozcznoci i tak np. komercyjne kontakty seksualne z dzieckiem (prostytucja dziecica) mog przybiera form rnych zachowa seksualnych. Rodzaje wykorzystywania seksualnego dziecka mog by wic wyrniane ze

wzgldu na rne kryteria. Jednym z nich jest, omwiony wyej, rodzaj zachowa sprawcy wobec dziecka. Kryterium wanym ze wzgldu na charakter, konsekwencje i aspekt prawny wykorzystywania seksualnego dzieci jest relacja pomidzy dzieckiem i sprawc wykorzystania. Ze wzgldu na to kryterium wyrnia si wewntrzrodzinne wykorzystywanie seksualne (intrafamiliar sexual abuse) oraz wykorzystywanie przez sprawc spoza rodziny (extrafamiliar sexual abuse). Rozrnienie ze wzgldu na to kryterium nie pokrywa si cile z kategoriami wykorzystywania przez sprawc spokrewnionego (kazirodztwo) i niespokrewnionego. Wprawdzie wikszo przypadkw uznawanych za wewntrzrodzinne wykorzystywanie seksualne stanowi kontakty kazirodcze z bliskimi i dalszymi czonkami rodziny poczonych wizami krwi, jednak ojczym, macocha lub stay partner matki lub ojca jest czonkiem rodziny i w sensie psychologicznym peni rol rodzica dziecka, wic relacje seksualne z nimi rwnie zaliczane s do tej kategorii. Kolejnym kryterium jest motywacja sprawcy wykorzystania przy szerokim rozumieniu sprawstwa. Ze wzgldu na to kryterium wyrni mona: 1) wykorzystywanie seksualne dziecka dla osignicia satysfakcji seksualnej przez sprawc. Do tej kategorii nale niekomercyjne i komercyjne kontakty dziecka z aktywnym seksualnie sprawc preferujcym dziecko jako partnera seksualnego (pedofilia) lub jako zastpczy obiekt zainteresowa seksualnych; 2) wiadome zaniechanie ochrony dziecka przed wykorzystywaniem seksualnym dla innych ni seksualne celw uznanych za wane przez sprawc, np. ochrona zwizku z partnerem, uniknicie roli partnera seksualnego (niektrzy autorzy uznaj te za wykorzystywanie seksualne naraenie dziecka

t e o r i a
7

Sajkowska / Wykorzystywanie seksualne dzieci

na ogldanie wspycia seksualnego rodzicw lub innych dorosych4); 3) wykorzystywanie seksualne dziecka dla osignicia zysku produkcja materiaw pornograficznych z udziaem dziecka, oferowanie dziecka jako partnera opacanych kontaktw seksualnych (strczycielstwo). Kryteriami stosowanymi przy specyfikowaniu rnych form wykorzystywania seksualnego dzieci, szczeglnie w definicjach badawczych, jest te uycie bd nie przemocy przez sprawc lub subiektywne

sprzeciwia i ktrych potrzeb odczuwa (Rind, Bauserman, Tormovitch 1998). Przyznawali oni, e zachowania takie naruszaj normy spoeczne, ale utrzymywali, e amanie norm nie jest tosame z krzywd dziecka, a tylko ona uprawnia do mwienia o wykorzystywaniu seksualnym. Definicje spoeczne, czyli obszar znacze nadawanych pojciu wykorzystywanie seksualne dzieci przez zwykych obywateli, nie byy w Polsce przedmiotem pogbionych studiw. Wyniki bada jakociowych (Zawadzka, Karo 2002) sygnalizuj, e jednoznaczne zdefiniowanie zakresu zachowa uznawanych za wyko-

Termin zachowania seksualne angaujce dziecko odnosi si do aktywnoci, ktrych celem jest stymulacja seksualna. Nie dotyczy kontaktu z genitaliami dziecka w celach zwizanych ze sprawowaniem opieki nad dzieckiem. Zachowania takie dziel si na; a) zachowania z kontaktem fizycznym, zwizanym z dotykaniem genitaliw lub/i odbytu dziecka lub piersi dziewczynek oraz dotykaniem tych czci ciaa partnera przez dziecko. Wyrnia si dwa typy zachowa z kontaktem fizycznym: penetracja, gdy wagina, odbyt lub usta dziecka s penetrowane przy uyciu penisa, palca lub przedmiotw, kontakt bez penetracji dotykanie intymnych czci ciaa dziecka, caowanie o charakterze seksualnym oraz dotykanie przez dziecko intymnych czci ciaa partnera;

b) zachowania bez kontaktu fizycznego, takie jak ekshibicjonizm, voyeurism (podgldanie, doprowadzenie do eksponowania genitaliw przez dziecko) oraz wczanie dziecka w ogldanie lub produkcj materiaw pornograficznych. Ta forma wykorzystywania zawiera rwnie skadanie dziecku propozycji o charakterze seksualnym i werbalne molestowanie dziecka (np. lubiene komentarze nt. ciaa dziecka). Finkelhor 1994

uznanie przez dziecko kontaktu seksualnego za wykorzystywanie. To ostatnie kryterium bywao uznawane ze kluczowe w definiowaniu wykorzystywania seksualnego. W gonej dyskusji na temat definicji zjawiska pod koniec lat 90. wskie grono amerykaskich psychologw i psychiatrw bronio praw dzieci, w szczeglnoci za nastolatkw, do tych kontaktw seksualnych z dorosymi, ktrym dziecko si nie

rzystywanie seksualne dziecka sprawia trudno dorosym respondentom, zwaszcza mczyznom. Kryterium uznania danego zachowania za wykorzystywanie seksualne s, wedug badanych, gwnie intencje osoby dorosej. Te natomiast trudno jednoznacznie zdiagnozowa (Ktry dotyk jest dotykiem przyjani, a ktry ju nie?), trudno wic okreli ramy definicyjne. Okrelajc ofiar wykorzystywania,

4 Zakwalifikowanie takiego zachowania opiekunw dziecka zaleaoby jednak od ich motywacji. Jeli obecno dziecka przy wspyciu seksualnym byaby dla nich stymulujca, sytuacja byaby kwalifikowana do kategorii pierwszej zachowania dla uzyskania satysfakcji seksualnej. Jeli za byaby jedynie konsekwencj zej opieki nad dzieckiem, niektrzy skonni byliby uzna j za wykorzystywanie seksualne dziecka ze wzgldu na negatywne konsekwencje takich dowiadcze dla rozwoju seksualnego dziecka (Finkelhor 1994).

Sajkowska / Wykorzystywanie seksualne dzieci

respondenci nie koncentruj si na ustaleniu granicznego wieku, uywajc terminw dziecko, nastolatek. Centraln cech dziecka ofiary wykorzystywania seksualnego jest wedug nich samotno, zaniedbanie, odrzucenie przez najbliszych. Sprawca natomiast najczciej kojarzony jest z osob spoza rodziny (Kto zdrowy na umyle bdzie molestowa swoje dziecko!), dewiacj seksualn, zaburzeniami psychicznymi, patologi. Wanym rdem wiedzy na temat treci spoecznych definicji oraz ich uwarunkowa s przekazy medialne dotyczce wykorzystywania seksualnego dzieci. Zainteresowanie prasy problemem ronie w 2000 r. rednio miesicznie publikowano 49 artykuw na ten temat, w 2001 r. byo ich ju 705. Artykuy dotyczce tej problematyki stanowiy 38% wszystkich artykuw na temat krzywdzenia dzieci (przemoc, krzywdzenie emocjonalne, zaniedbywanie), jakie ukazay si w tym okresie. W znacznej czci informacji prasowych na ten temat (32%) dziaania sprawcw nazywa si oglnie molestowaniem, wykorzystywaniem, nad-

uyciem seksualnym wobec dzieci, nie konkretyzujc ich zachowa. Natomiast ponad poowa przekazw, w ktrych rodzaj zachowania jest opisany, dotyczy przypadkw wspycia seksualnego osoby dorosej z dzieckiem, najczciej wielokrotnego, czsto te z uyciem przemocy. W ponad 80% przypadkw wykorzystywania seksualnego dzieci przedstawianych w prasie podjte zostay interwencje prawne toczyo si postpowanie sdowe lub dochodzenie, sprawca przebywa w areszcie bd wizieniu6. Wizerunek problemu prezentowany przez pras uwzgldnia wic przede wszystkim najbardziej inwazyjne formy wykorzystywania seksualnego dzieci, pozostawiajc na marginesie wczanie dziecka w takie aktywnoci seksualne osb dorosych, jak dotykanie, namawianie do ogldania pornografii, ekshibicjonizm. Tym samym przekazy prasowe sprzyjaj wskiemu definiowaniu wykorzystywania seksualnego i mog w pewnym stopniu utrwala spoeczn dezorientacj co do wystpowania, szkodliwoci i klasyfikowania mniej drastycznych form kontaktw seksualnych z dzieckiem.

2. Skala problemu wykorzystywania seksualnego dzieci

Draliwo problemu wykorzystywania seksualnego dzieci sprawia, e wiele przypadkw wykorzystywania nie jest zgaszanych, a o wielu z nich ofiary wykorzystywania nie mwi nikomu, nawet jako osoby dorose. Ukryty charakter zjawiska jest gwnym ograniczeniem moliwoci jego pomiaru i w konsekwencji odpowiedzi na pytanie o skal i charakter tego problemu. Badacze opracowujcy diagnoz problemu stale doskonal metody badawcze w celu uzyskania jak najpeniejszych danych, go5 6

dz si jednak z tym, e zakres ujawniony nie pokrywa si z realnym zakresem zjawiska. Szacowanie skali problemu wykorzystywania seksualnego dzieci moe by dokonywane na podstawie rnych danych. Generalnie, dwa rodzaje takich danych pozwalaj na systematyczn ocen skali i dynamiki zjawiska. Odmienna metodologia ich uzyskiwania kae jednak pamita o waciwej dla danej kategorii danych interpretacji oraz o ograniczeniach w generalizowaniu wynikw.

Dane dotycz 200 tytuw periodykw monitorowanych przez agencj Glob. Dane dotycz pierwszej poowy 2001 r. Program badawczy Problem krzywdzenia dzieci w przekazach prasowych realizowany jest aktualnie przez autork tego artykuu.

Sajkowska / Wykorzystywanie seksualne dzieci

Liczba ujawnionych przypadkw wykorzystywania seksualnego dzieci w skali roku (incidence) Pierwszym rodzajem danych s informacje na temat liczby przypadkw wykorzystywania seksualnego dzieci, ktre zostay zidentyfikowane lub zgoszone do profesjonalistw na okrelonym terenie, w danym okresie (najczciej stosowan jednostk czasu jest rok kalendarzowy). rdem tego rodzaju danych, nazywanych w literaturze anglojzycznej danymi typu incidence, s rejestry instytucji przyjmujcych zgoszenia przypadkw krzywdzenia dzieci i prowadzcych dochodzenia w takich sprawach, statystyki instytucji wymiaru sprawiedliwoci oraz deklaracje przedstawicieli rnych sub. Moliwie pena ocena skali problemu wykorzystywania seksualnego dzieci przy pomocy danych typu incidence jest wic warunkowana istnieniem systemu instytucji ochrony dzieci, obejmujcych swoj ofert dany teren i prowadzcych rejestry zgosze przypadkw krzywdzenia, w tym wykorzystywania seksualnego dzieci. Suma danych ze wszystkich (bd z reprezentatywnej prby) rejestrw dotyczcych wybranego roku po odpowiednim opracowaniu ilustruje skal ujawnionych przypadkw w danym roku. W Polsce, mimo rosncej liczby placwek pomagajcych krzywdzonym dzieciom, cigle nie ma systemu instytucji, obejmujcych zasigiem cay kraj, oferujcych pomoc we wszystkich formach krzywdzenia wedug wsplnych standardw. Nie istniej tym samym rejestry, ktre umoliwiyby ocen skali problemu krzywdzenia, w tym wykorzystywania seksualnego dzieci. Jedynymi danymi, ktre odpowiadaj idei pomiaru incidence, s dane ze statystyk policyjnych i sdowych (tabela 1). Te jednak dotycz jedynie tego niewielkiego odsetka przypadkw, w ktrych podjta zostaa interwencja prawna. Badania liczby zdiagnozowanych w skali roku przez profesjonalistw przypadkw krzywdzenia, w tym wykorzystywania seksualnego dzieci, byy prowadzone w Polsce (Sajkowska 1994; Raport SPBS 1997; Sajkowska, Siemaszko 1999)7. Wyniki tych bada nie umoliwiaj jednak oszacowania liczby ujawnionych przypadkw wykorzystywania dzieci w skali kraju. Po pierwsze dotycz wybranego terytorium wielkomiejskiego (Warszawa, Trjmiasto). Po drugie w polskim systemie sub opieki nad dzieckiem i rodzin nie ma takiej grupy profesjonalistw, ktrej formalnie zdefiniowan rol byoby przyjmowanie zgosze na temat przypadkw krzywdzenia dzieci. Tym samym uzyskany obraz zgosze zawsze bdzie jedynie ich trudnym do oszacowania fragmentem. We wspomnianych badaniach respondentami byli gwnie pedagodzy i lekarze. W polu zainteresowa tych pierwszych znajduj si jednak jedynie dzieci starsze uczniowie i podopieczni instytucji edukacyjnych i opiekuczych. Ci drudzy natomiast rejestruj tylko przypadki powanego krzywdzenia dzieci, w ktrych potrzebna jest pomoc medyczna. Bazujca na oglnokrajowych rejestrach ocena skali problemu krzywdzenia dzieci, w tym rwnie wykorzystywania seksualnego, jest w naszym kraju przyszoci, ktrej odlego trudno oceni. Warunkiem jest tu, jak ju wspomniano, zbudowanie instytucjonalnego systemu ochrony dzieci. Trafna diagnoza skali i dynamiki problemu nie tylko poszerza wiedz o tym obszarze ycia spoecznego, ale jest rwnie wanym ele-

7 Wiele lokalnych programw badawczych, diagnozujcych ujawnione przez profesjonalistw (gwnie pedagogw) przypadki krzywdzenia dzieci, zostao zrealizowanych w 2000 i 2001 r. w ramach kampanii Dziecistwo bez przemocy organizowanej przez PARPA, Fundacj Dzieci Niczyje oraz Pogotowie Niebieska Linia. Badania prowadzone byy w celu opracowania lokalnej diagnozy problemu w skali miasta lub gminy. Stosowano w nich kwestionariusz autorstwa M. Sajkowskiej. Raporty z bada lokalnych dostpne s w siedzibie Pogotowia Niebieska Linia.

10

Sajkowska / Wykorzystywanie seksualne dzieci

mentem planowania zakresu i treci oferty pomocy dzieciom. Warto wic przyjrze si moliwociom uzyskiwania danych typu incidence na temat wykorzystywania seksualnego dzieci w krajach, ktre systemowo ureguloway problem pomocy dzieciom krzywdzonym.

wadzone s na og co kilka lat (np. National Incidence Study NIS w USA prowadzone jest co 67 lat, w Kanadzie pierwsze Canadian Incidence Study przeprowadzono po raz pierwszy w 1999 r.). W kadym z krajw badania takie maj odmienn metodologi, jednak ich wspln

Badania rocznej skali ujawnionych przypadkw krzywdzenia dzieci w USA The Third National Incidence Study (NIS3) Badania NIS s prowadzone w Stanach Zjednoczonych na mocy Ustawy nt. Profilaktyki i Przeciwdziaania Krzywdzeniu Dzieci (CAPTA). W ramach bada zbierane s informacje na temat przypadkw krzywdzenia dzieci, w ktrych zostao podjte dochodzenie przez agencje ochrony dzieci (child protective services) oraz przypadkw zdiagnozowanych przez profesjonalistw, ktre nie zostay zgoszone do agencji. Przeprowadzono trzy badania typu NIS obejmujce wszystkie stany USA - w 1979 r. (NIS1), w 1986 r. (NIS2) oraz w 1993 r. (NIS3). Badania NIS3 przeprowadzono na reprezentatywnej prbie 5612 profesjonalistw z 842 agencji w 42 okrgach. Na podstawie wynikw bada NIS3 mona, midzy innymi, stwierdzi, e: 1. 2. Liczba dzieci, ktre dowiadczyy powanych form krzywdzenia wzrosa midzy 1986 r. a 1993 r. z 141 700 do 565 000 (299%). Liczba dzieci wykorzystywanych seksualnie wzrosa o 83% i wynosia 119 000, liczba dzieci fizycznie maltretowanych wzrosa o 42%, zaniedbywanych materialnie o 102% a zaniedbywanych i krzywdzonych emocjonalnie o 333%. Agencje ochrony dziecka podejmoway dochodzenia tylko w 28% spraw powanego krzywdzenia dzieci9. Dziewczynki byy wykorzystywane seksualnie trzy razy czciej ni chopcy. Chopcy czciej ni dziewczynki doznawali powanych urazw fizycznych w nastpstwie maltretowania oraz czciej byli zaniedbywani emocjonalnie. Liczba dziewczynek zmarych w wyniku maltretowana nieznacznie zmalaa, chopcw za wzrosa. Nie stwierdzono rnic czstoci krzywdzenia dzieci w zalenoci od rasy. Ubstwo rodziny byo cile zwizane z wikszoci form krzywdzenia dziecka. Zwizek ten nie dotyczy jednak wykorzystywania seksualnego dzieci. Reid 1996

3. 4.

5. 6. 7.

Najbardziej wiarygodnym rdem oficjalnych danych na temat skali i charakteru problemu wykorzystywania seksualnego dzieci s, prowadzone w niektrych krajach, oglnonarodowe badania rejestrw reprezentatywnej prby instytucji prowadzcych dochodzenia w przypadkach krzywdzenia dzieci8. Badania takie pro-

cech i podstawow zalet jest moliwo uoglniania uzyskanych danych, stosowanie jednolitych kryteriw definicyjnych wykorzystywania seksualnego dzieci, jednokrotne zliczanie danego przypadku, nawet jeli by zgaszany do rnych agencji lub innych sub, moliwo zdiagnozowania wspwystpowania wykorzystywania

8 W niektrych krajach, np. w Stanach Zjednoczonych, rwnolegle z badaniami stanu rejestrw agencji ochrony dziecka prowadzone s badania profesjonalistw z innych instytucji (suby zdrowia, owiaty, pomocy psychologicznej) umoliwiajce oszacowanie liczby ujawnionych, ale nie zgoszonych do agencji przypadkw wykorzystywania seksualnego dzieci. 9 Za powane uznano te przypadki, ktre speniay standardy (Harm Standard), mwice, e z krzywdzenie dziecka ma miejsce, gdy mona stwierdzi urazy, bdce jego nastpstwem.

11

Sajkowska / Wykorzystywanie seksualne dzieci

seksualnego z innymi, uniwersalnie zdefiniowanymi formami krzywdzenia dziecka. Wanym, lecz obcionym wieloma ograniczeniami, rdem informacji o rozmiarze zjawiska wykorzystywania seksualnego dzieci s zbiorcze bazy danych instytucji prowadzcych dochodzenia w sprawie przypadkw wykorzystywania seksualnego dzieci, gwnie agencji ochrony dzieci. Umoliwiaj one opracowanie rocznych statystyk dochodze i ich rezultatw prowadzonych w danej kategorii instytucji. Statystyki takie obrazuj jednak gwnie zakres dziaa tych instytucji, nie za skal ujawnionych przypadkw wykorzystywania seksualnego dzieci. Po pierwsze, zwizane jest to ze specyfik przypadkw zgaszanych do rnych instytucji. I tak, na przykad, w Stanach Zjednoczonych agencje ochrony dziecka przyjmuj zgoszenia jedynie takich spraw, w ktrych osob oskaron o wykorzystywanie seksualne dziecka jest jego opiekun (rodzic, opiekun prawny, nauczyciel, niania). Przypadki takie traktowane s jako sprawy cywilne, dochodzenie prowadz agencje ochrony dziecka, orzekaj sdy rodzinne (zdarza si, e rwnolegle prowadzona jest procedura karna). Natomiast przypadki wykorzystywania seksualnego dziecka przez obcego sprawc traktowane s wycznie jako sprawy karne i nie s zgaszane do agencji ochrony dziecka (Larrson, Terman 1994). Tak wic statystyki, ktre s opracowywane na podstawie informacji gromadzonych w dwch amerykaskich systemach baz danych na temat zgosze do agencji ochrony dziecka10, nie zawieraj danych o wszystkich przypadkach wykorzystywania seksualnego, ponadto mog zawiera powielajce si raporty kilka zgosze tego samego przypadku i/lub tego samego dziecka. Ograniczeniem zbiorczego opracowania i interpretacji danych moe by rwnie zrnicowanie defini-

cji wykorzystywania seksualnego dziecka, na bazie ktrej opracowywane s statystyki poszczeglnych instytucji. Szacunki skali i dynamiki zjawiska wykorzystywania seksualnego dzieci opracowywane na bazie tych statystyk s bogatym rdem informacji o problemie, cho wymagaj interpretacji uwzgldniajcej wskazane wyej ograniczenia. Dane z amerykaskich instytucji ochrony dzieci pokazyway w latach 80. cigy wzrost liczby przypadkw wykorzystywania seksualnego dzieci. W 1991 r. zanotoway najwysze wskazania blisko 430 tys. zgosze rocznie. W latach 19911997 liczba przypadkw zgaszanych do agencji zmalaa o blisko 48% i wynosia w 1997 r. 223 tys. Dane statystyczne nie tylko umoliwiaj wic ocen spoecznych zagroe i potrzeb. Perspektywa suchych liczb pozwala niekiedy dostrzec dynamik procesw spoecznych, skania do zadawania pyta, inspiruje interpretacje. Zbiorcze statystyki przypadkw wykorzystywania seksualnego dzieci opracowywane s w krajach dysponujcych instytucjonaln ofert pomocy krzywdzonym dzieciom. Porwnanie danych z rnych krajw nie jest zadaniem atwym, a rnice wskaza z pewnoci nie mog by wprost interpretowane jako rnice w nasileniu problemu. I tak, na przykad, wyniki oblicze arytmetycznych uwzgldniajcych liczb ludnoci nie wystarcz do sformuowania wniosku, i 778 przypadkw zgaszanych rocznie do wszystkich instytucji wchodzcych w skad systemu opieki nad dzieckiem w Finlandii (Kauppinen, Sariola, Toskinen 2000) wiadczy o szeciokrotnie niszym wskaniku wykorzystywania seksualnego dzieci ni w Stanach Zjednoczonych. Porwnanie takie wymagaoby uwzgldnienia rnic w obowizujcych w obydwu krajach systemach opieki nad dzieckiem i zasadach zgosze.

10 Dane na temat dochodze prowadzonych przez agencje ochrony dzieci we wszystkich stanach USA gromadzone s corocznie w ramach Fifty-State Survey of Child Abuse and Neglect. Dane takie zbiera rwnie druga oficjalna baza National Child Abuse and Neglect Data System. Zgaszanie danych stanowych do tej bazy nie jest jednak obligatoryjne, nie jest wic ona kompletna i gromadzi informacje z ok. 60% agencji dziaajcych w USA (Finkelhor 1994).

12

Sajkowska / Wykorzystywanie seksualne dzieci

Statystyki instytucji wymiaru sprawiedliwoci Dane gromadzone przez instytucje wymiaru sprawiedliwoci dotycz tylko tych przypadkw wykorzystywania seksualnego dzieci, w ktrych uruchomione zostay procedury prawa karnego. To, jaka jest relacja tych danych do realnej skali zjawiska zaley od wielu czynnikw, takich jak: skuteczno instytucji wymiaru sprawiedliwoci, spoeczne postawy wobec sprawcw wykorzystywania seksualnego dzieci czy te obowizujcy w danym kraju system opieki nad dzieckiem, w ramach ktrego w przypadkach wykorzystywania mog by podejmowane interwencje alternatywne wobec procedur karnych. W Polsce brak danych o rocznej skali ujawnionych przypadkw wykorzystywania seksualnego dzieci uniemoliwia oszacowanie, w jakiej czci z nich opiekunowie dziecka lub inne upowanione osoby decyduj si zoy doniesienia w tych sprawach. Liczba postpowa w zgaszanych przypadkach utrzymuje si w ostatnich latach na wzgldnie staym poziomie (tabela 1). System rejestracji danych przez Komend Gwn Policji od 1995 r. umoliwia nie tylko uzyskanie informacji na temat postpowa w sprawach o wykorzystywanie seksualne nieletnich (art. 200 kk), ale take na wyrnienie nieletnich ofiar innych przestpstw seksualnych. Bazy danych instytucji wymiaru sprawiedliwoci dotyczce przypadkw wykorzystywania seksualnego dzieci w innych krajach bywaj znacznie bardziej rozbudowane. I tak, na przykad, FBI w ostatnich latach rozbudowao system gromadzenia informacji o przestpstwach zgaszanych do instytucji wymiaru sprawiedliwoci (National Incident-Base Reporting System NIBRS), ktry analizuje dane dotyczce charakterystyki demograficznej sprawcw i ofiar, relacji midzy sprawc a ofiar oraz lokalizacji przestpstwa. W latach 19911996 zgromadzono informacje na temat 1,1 mln przestpstw. Dziki takiemu systemowi moliwa jest wielowymiarowa analiza danych i ustalenie pewnych prawidowoci zwizanych ze zjawiskiem wykorzystywania seksualnego dzieci. Analiza taka pozwolia na przykad ustali, i charakterystyka wykorzystywania seksualnego znaczco zaley od wieku ofiary. I tak, na przykad, okazao si, i sprawcami w przypadku maych dzieci poniej 12. roku ycia znacznie czciej s nieletni ni doroli, z kolei zaleno jest odwrotna w przypadkach starszych dzieci. Wrd dorosych ofiar mczyni stanowi jedynie 4%, podczas gdy 26% ofiar 12-letnich lub modszych to chopcy (Children as Victims 2000). Dopiero rozwinicie systemu NIBRS pozwolio na zakwestionowanie obrazu zjawiska krzywdzenia dzieci konstruowanego na bazie zbiorczych danych z agencji ochrony dzieci, dokumentujcej okoo 350 tys. przypadkw krzywdzenia dzieci rocznie. Dane te do poowy lat 90. gwne rdo informacji na temat problemu dotycz gwnie tych przypadkw wykorzystywania seksualnego i przemocy wobec dzieci, gdzie sprawc s rodzice lub opiekunowie dziecka. Tymczasem dane wymiaru sprawiedliwoci odnoszce si rocznie do blisko 900 tys. przypadkw przestpstw przeciwko nieletnim pokazay, e cztery pite sprawcw tych przestpstw nie naley do kategorii rodzice i opiekunowie (Finkelhor, Ormrod 2001). Liczba osb, ktre dowiadczyy wykorzystywania seksualnego w dziecistwie (prevalence) Omwione wyej ograniczenia danych z rejestrw i statystyk inspiruj badaczy do alternatywnych poszukiwa odpowiedzi na pytanie o skal i charakter zjawiska wykorzystywania seksualnego dzieci. Poniewa wiele przypadkw wykorzystywania nigdy nie zostao ujawnionych i zarejestrowa13

Sajkowska / Wykorzystywanie seksualne dzieci

nych, wielu badaczy uznaje, i najpeniejszy obraz zjawiska uzyska mona, pytajc osoby dorose o ich dowiadczenia zwizane z wykorzystywaniem seksualnym w dziecistwie takie retrospektywne badania prowadzone metod self-report w literaturze anglojzycznej okrelane s jako prevalence study. W interpretacjach

danych uzyskanych t drog podkrelane bywa zagroenie niedoszacowaniem skali rzeczywistych dowiadcze badanych (Finkelhor 1994). Z rnych powodw wstydu, ochrony prywatnoci czy po prostu zapomnienia cz z nich nie ujawnia swoich dowiadcze zwizanych z wykorzystywaniem seksualnym w dzie-

Tabela 1. Przestpstwa przeciwko wolnoci seksualnej i obyczajnoci w 2000 r.

Sprawy skierowane do sdu rodzinnego i nieletnich Sprawy skierowane do prokuratury Ofiary nieletnie Osoby pokrzywdzone Wszczte postpowania

Kwalifikacja prawna

Zgwacenie ( art. 197 1, 2 kk)

1676

951

Podejrzani

1773

147

156

1554

Zgwacenie ze szczeglnym okruciestwem (art. 197 3 kk)

323

530

378

47

35

295

Czyn nierzdny z osob niepoczytaln (art. 198 kk) Wykorzystywanie seksualne z naduyciem stosunku zalenoci (art. 199 kk) Obcowanie pciowe z osob poniej 15. roku ycia (art. 200 1 kk) Pornografia z udziaem osoby poniej 15. roku ycia (art. 200 2 kk) Kazirodztwo (art. 201 kk) Produkcja i rozpowszechnianie pornografii z osob poniej 15. roku ycia (art. 202 2, 3 kk)

112

56

85

09

87

56

22

73

23

87

1223

812

1721

1721

322

1063

11

13

13

11

38

16

38

47

29

11

94

94

60

rdo: Raport o stanie zagroenia demoralizacj i przestpczoci nieletnich w 2000 r., Biuro Koordynacji Suby Prewencyjnej Komendy Gwnej Policji.

14

Sajkowska / Wykorzystywanie seksualne dzieci

cistwie. Badania prospektywne dotyczce wpywu traumy na procesy pamici pokazay, e 30% dorosych respondentw z udokumentowan histori wykorzystywania seksualnego w dziecistwie nie ujawnio tych dowiadcze w trakcie badania (Berliner, Elliott 2002). Zanienie ujawnie w trakcie badania dotyczy szczeglnie dowiadcze powanego wykorzystywania we wczesnym dziecistwie (Williams 1994). Efekt utajniania kontaktw seksualnych w dziecistwie nie zwizany z zaburzeniami pamici badanych, lecz z sam sytuacj badawcz, mog minimalizowa zabiegi badaczy dobr technik badawczych, sposb formuowania pyta waciwy dla badania draliwych problemw. Nigdy jednak nie jest moliwe zupene wyeliminowanie ogranicze retrospekcji. Mimo to dane uzyskane w badaniach prevalence s blisze rzeczywistemu obrazowi problemu ni dane z rejestrw i statystyk. Zawieraj one informacje take na temat przypadkw wykorzystywania seksualnego, w ktrych nigdy nie podjto adnej instytucjonalnej interwencji, a take takich, ktre nigdy nie byy przez badanych nikomu ujawnione. Wyniki retrospektywnych bada prowadzonych w danym spoeczestwie lub spoecznoci znaczco rni si w zalenoci od programu badawczego. I tak, nieliczne badania tego typu prowadzone w Polsce w ostatnich latach charakteryzuje dua rozbieno wynikw informujcych o liczbie osb, ktre w dziecistwie dowiadczyy wykorzystywania seksualnego. W badaniach Izdebskiego (Izdebski 2000) 4,7% kobiet zakwalifikowano jako ofiary wykorzystywania seksualnego w dziecistwie, wedug bada Fluderskiej i Sajkowskiej odsetek ten wynosi 16. W przypadku mczyzn w polskich badaniach uzyskano zrnicowanie od 3% do 18% (tabela 2). Rnice takie charakteryzuj rwnie wyniki uzyskiwane przez badaczy w innych krajach. W programach badawczych realizowanych

w Stanach Zjednoczonych i w Kanadzie w latach 80. i 90. odsetek dorosych respondentw deklarujcych dowiadczenie wykorzystania wynosi od 2% do 62% w przypadku kobiet i od 3% do 16% w przypadku mczyzn (Finkelhor 1994). Na tak due zrnicowanie wynikw uzyskanych w badaniach wpywaj rne decyzje badaczy, dotyczce przyjtej w danym badaniu definicji wykorzystywania seksualnego oraz takie kwestie metodologiczne, jak dobr prby, liczba pyta, stosowana technika badawcza. Definicje wykorzystywania seksualnego dzieci, ktrymi posuguj si badacze, rni si ze wzgldu na okrelony w nich grny limit wieku dowiadcze seksualnych badanego oraz rodzaje zachowa wobec dziecka uznawane za wykorzystywanie. Ponadto w tre definicji wczane jest bd nie dziaanie sprawcy wbrew woli dziecka oraz subiektywne uznanie przez dorosych respondentw danych dowiadcze z dziecistwa za wykorzystywanie seksualne. Okrelenie grnego limitu wieku peni wan rol w interpretacji wynikw badania i moliwoci ich porwnania. W badaniach retrospektywnych za najtrafniejsz decyzj badaczy naley uzna przyjmowanie w definicji badawczej limitu wieku obowizujcego w definicjach prawnych wykorzystywania seksualnego w ustawodawstwie danego kraju. W polskich badaniach dorosych respondentw, ktre charakteryzuje tabela 211, wszyscy autorzy kierowali si tym kryterium, uznajc za limit wieku 15. rok ycia. Stosowane przez niektrych badaczy mniej precyzyjne okrelenia okresu, w ktrym miay miejsce kontakty seksualne w dziecistwie (Kercher, McShane 1984) lub przed osigniciem dojrzaoci pciowej (Kinsey, Pomeroy, Martin, Gebhard 1953) sprawiaj, i subiektywne i, co gorsze, nieznane badaczowi decyzje na temat granicy wieku deklarowanych dowiadcze podejmuj sami badani.

11 Podobn analiz porwnawcz bada amerykaskich stosowa Finkelhor (Finkelhor 1994). Dane dotyczce bada prowadzonych w USA zamieszczone w tabeli 2 pochodz z jego opracowania.

15

Sajkowska / Wykorzystywanie seksualne dzieci

Operacjonalizacja terminu wykorzystywanie seksualne dziecka na poziomie definicji badawczej ma zasadnicze znaczenie dla zdiagnozowania, jakiego rodzaju dowiadczenia mieli badani w dziecistwie (Gordon 1999; Hopper 1999). W niektrych studiach porwnawczych z zaoenia nie s brane pod uwag wyniki bada, w ktrych zadawano jedynie oglne pytania o wykorzystywanie seksualne bd przemoc seksualn, nie okrelajc konkretnie rodzaju zachowa sprawcy (Peters, Wyatt, Finkelhor 1986). Terminy te nie s bowiem jednoznaczne i mog by rnie definiowane przez badacza i badanego. Nie jest dobrym rozwizaniem metodologicznym umieszczenie po zasadniczym pytaniu (gate question) o dowiadczenia przemocy lub wykorzystywania seksualnego proby o wyspecyfikowanie przez samego badanego form tych dowiadcze. W dalszym cigu bowiem podstawowym filtrem decydujcym o obszarze deklarowanych dowiadcze jest tu subiektywna definicja wykorzystywania uaktywniana przez badanego przy twierdzcej lub przeczcej odpowiedzi na pytanie zasadnicze. W definicjach przyjmowanych w dotychczasowych badaniach prevalence badacze bd uwzgldniali jedynie zachowania seksualne z kontaktem (wspycie, dotykanie), bd te rozszerzali definicje na zachowania bez kontaktu (ekshibicjonizm, pornografia). Mimo powszechnego obecnie uznania szerokich definicji wykorzystywania seksualnego dzieci (patrz podrozdzia: Definicje), wci kontrowersyjne jest czne przedstawianie w danych typu prevalence, charakteryzujcych dan populacj, dowiadcze wykorzystywania seksualnego z kontaktem i bez kontaktu. Dowiadczenie kontaktu z eshibicjonist czy werbalnego molestowania seksualnego wydaj si by dowiadczeniami z innej kategorii intensywnoci dozna i ich potencjalnych negatywnych konsekwencji ni cielesny kontakt z dzieckiem czy akt penetracji. Jednak w wikszoci bada prezen-

towany odsetek ofiar wykorzystywania seksualnego w dziecistwie uwzgldnia zarwno dowiadczenia kontaktw seksualnych z kontaktem, jak i bez kontaktu, jeli takie zostay uwzgldnione w definicji. Wanym elementem definicji badawczej jest okrelenie sprawcy wykorzystania dziecka. Jeli sprawca nie jest scharakteryzowany, badacz musi liczy si z deklarowaniem przez respondentw rwnie wczesnych dowiadcze kontaktw seksualnych z rwienikami, ktre czsto maj charakter inicjacji seksualnej, nie za wykorzystywania. Std okrelanie w definicji sprawcy jako osoby dorosej (Sajkowska, Siemaszko 1999; Fluderska, Sajkowska 2001) lub ustalanie rnicy wieku pomidzy dzieckiem a sprawc np. w badaniach Finkelhora byo to 5 lat rnicy, gdy dziecko ma mniej ni 12 lat, a 10 lat rnicy w przypadku dzieci w wieku 1316 lat (Finkelhor 1979) gwarantuje uzyskanie informacji na temat tych dowiadcze, gdzie wystpowaa wiekowa przewaga sprawcy nad ofiar. Jednak rwienicza przemoc seksualna w dziecistwie coraz czciej uznawana jest jednak za problem o znacznej skali, mogcy mie gbokie negatywne konsekwencje i speniajcy znamiona wykorzystywania seksualnego. W niektrych badaniach retrospektywnych respondenci s wic pytani o te kontakty seksualne z rwienikami w dziecistwie, ktre byy niechciane i wymuszone (Peters, Wyatt, Finkelhor 1986). Na ograniczenie zakresu deklarowanych przez badanych dowiadcze znaczco wpywa wczenie w tre definicji badawczych warunku podejmowania przez sprawc okrelonych zachowa wbrew woli dziecka bd uznania przez samego respondenta danych zachowa za wykorzystywanie (np. Siegel, Sorenson 1986). Badania prowadzone w oparciu o tak definicj nie ujawniaj wszystkich kontaktw seksualnych z dzieckiem, poza diagnozowanym obszarem pozostaj te dowiadczenia, ktre byy akceptowane bd inicjowane przez dziecko. 16

Sajkowska / Wykorzystywanie seksualne dzieci

Na uzyskane w badaniach retrospektywnych wyniki obrazujce liczb osb, ktre dowiadczyy w dziecistwie wykorzystywania seksualnego, moe wpywa charakterystyka wybranej do bada prby badawczej. We wczesnych badaniach amerykaskich, ktrych autorzy interesowali si rwnie fenomenem wykorzystywania seksualnego dzieci, bazowano gwnie na prbach wolontariuszy rekrutowanych przez badaczy za porednictwem rnych organizacji. Tak pozyskiwano respondentw do gonych bada Kinseya (Kinsey, Pomeroy, Martin, Gebhard 1953). W pniejszym okresie popularne byy badania na prbach studentw i uczniw. W wielu programach badawczych wzorowano si na badaniu Finkelhora przeprowadzonym w 1979 r. w szkoach i uniwersytetach w Nowej Anglii (Finkelhor 1979), ktrego wyniki miay due znaczenie dla zainteresowania problemem wykorzystywania seksualnego dzieci w USA. Najnowsze badania coraz czciej prowadzone s na prbach reprezentatywnych, odtwarzajcych struktur caej populacji ze wzgldu na znaczce parametry socjodemograficzne osb badanych. Zastosowanie takiej prby pozwala na uoglnianie uzyskanych wynikw na cele spoeczestwo bd spoeczno danego regionu. Wyniki uzyskane w badaniach prowadzonych na prbach innych ni reprezentatywne wymagaj ostronej interpretacji, uwzgldniajcej specyfik danej prby. Prby studentw czsto znaczco rni si bowiem od prb reprezentatywnych ze wzgldu na wiek badanych, nadreprezentowane s w nich osoby z duych miast, z rodzin o wyszym statusie socjoekonomicznym. Podobne rnice wykazuj niektre prby uczniw, ktrzy ponad to nie zawsze osignli w czasie badania wiek, pozwalajcy im oceni wasne dowiadczenia wykorzystywania seksualnego z perspektywy caego dziecistwa. Prby kliniczne, skadajce si z osb, ktre s klientami rnych placwek opieki zdrowotnej ze wzgldu na wasne kopoty (np. zaburzenia psychiczne, nauywanie

alkoholu itp.), rni si od prb reprezentatywnych wikszym nateniem czynnikw ryzyka wykorzystywania seksualnego. Wyniki bada prowadzonych na prbach reprezentatywnych wykazuj, jak ju wspomniano, bardzo due zrnicowanie ze wzgldu na badane populacje, stosowane techniki badawcze, sposb zadawania pyta. Natomiast wyniki uzyskiwane w amerykaskich badaniach prowadzonych na nielosowych prbach studentw s znacznie mniej zrnicowane (od 11% do 22% ofiar wykorzystywania), gdy prby byy bardziej homogeniczne, badania prowadzono zawsze technik ankietow, uywajc metodologii Finkelhora (Peters, Wyatt, Finkelhor 1986). W jaki sposb najskuteczniej uzyskiwa od badanych informacje na temat tak draliwych i osobistych dowiadcze jak wykorzystywanie seksualne? Wybr techniki badawczej i sposb realizacji badania to decyzje znaczce dla rezultatw bada retrospektywnych. W dotychczas realizowanych badaniach najczciej stosowano technik ankietow. Badani sami wypeniali kwestionariusz ankiety bd w grupie (tak najczciej przebiegaj badania uczniw i studentw), bd indywidualnie, najczciej w obecnoci ankietera tak realizowana bya wikszo bada na prbach reprezentatywnych. Badania ankietowe typu self-report prowadzone w grupie zapewniaj badanym anonimowo odpowiedzi. W badaniach indywidualnych badacze rwnie dyli do zapewnienia respondentom poczucia anonimowoci. Obecni przy udzielaniu odpowiedzi ankieterzy wkadali wypeniony kwestionariusz do urny lub koperty, co miao zapobiec identyfikacji odpowiedzi danej osoby. Poczucie anonimowoci z zaoenia sprzyja szczeroci odpowiedzi na pytania draliwe, zagraajce poczuciu bezpieczestwa i spoecznej akceptacji badanych (Nye, Short 1957; Bradburn 1983). Jednak, jak pokazuj analizy wynikw bada (Peters, Wyatt, Finkelhor 1986), najwysze odsetki osb deklarujcych dowiadczenie 17

Sajkowska / Wykorzystywanie seksualne dzieci

wykorzystania seksualnego w dziecistwie badacze uzyskiwali stosujc technik wywiadu face to face. W 14 programach badawczych realizowanych w latach 80. w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie z zastosowaniem rnych technik badawczych ankiety, wywiadu face to face i wywiadu telefonicznego uzyskano rne wyniki: od 6% do 62% badanych miao dowiadczenia wykorzystywania. W dwch na cztery badaniach technik wywiadu z ankieterem uzyskano wskaniki ponad 50%. Natomiast w szeciu badaniach ankietowych odsetek ten wynosi 22% lub mniej. Najnisze wskazania uzyskiwano stosujc wywiady telefoniczne. Kontakt z empatycznym, nie oceniajcym ankieterem daje, w przypadku bada dotyczcych wykorzystywania seksualnego, moliwo zmotywowania badanych do odpowiedzi na pytania dotyczce ich dowiadcze oraz reagowania na przejawy dyskomfortu z ich strony. Badania z zastosowaniem wywiadu, w ktrych uzyskano najwysze odsetki deklaracji (Russel 1983 54% i Wyatt 1985 62%), realizowane byy przez specjalnie wybranych i przeszkolonych ankieterw. Ich aktywnej roli przypisywana jest wysoka gotowo ujawniania przez badanych dowiadcze z dziecistwa. Wszystkie analizowane tu polskie badania prowadzone byy technik ankietow. Mona mie nadziej, e konsekwencj wzrostu zainteresowania problemem wykorzystywania seksualnego dzieci w Polsce bdzie rozwj bada zjawiska, a tym samym rwnie moliwo weryfikacji zalenoci midzy wynikami bada retrospektywnych a stosowan technik badawcz. Jednak to nie zrnicowania definicji badanych prb ani stosowanych technik badawczych s w najwikszej mierze odpowiedzialne za tak due rnice w wynikach uzyskiwanych w analizowanych tu programach badawczych. Czynnikiem najsilniej rnicujcym uzyskany odsetek deklaracji jest liczba pyta diagnozujcych histori wykorzystywania seksualnego badanego (screen questions). Wedug analiz

Finkelhora, w piciu na sze badaniach kobiet, w ktrych zdecydowano si zada tylko jedno pytanie diagnostyczne, uzyskiwano wskanik wykorzystywania seksualnego na poziomie poniej 13% badanych. W siedmiu na osiem programach badawczych, w ktrych zadawano dwa lub wicej pyta, wskanik taki wynosi ponad 19% (Finkelhor 1994). Informacje na temat polskich bada przedstawione w tabeli 2 pokazuj, i najwyszy odsetek ofiar wykorzystywania stwierdzono w badaniach Lwa-Starowicza, ktry uywa w badaniu kwestionariusza z 5 pytaniami diagnostycznymi, najniszy za w badaniach Izdebskiego, ktry zawiera jedno takie pytanie. Zadawanie wielu pyta, ktre zawieraj opis specyficznych dowiadcze interesujcych badacza, prowadzi do wyszego odsetka ujawnie, poniewa pozwalaj one uaktywni w pamici badanych wicej zdarze i sytuacji, ktre byy ich udziaem ni pytania oglne. Ponadto odpowiadanie na wiele pyta przedua czas oswajania si respondenta z draliw tematyk badania i tym samym zwiksza prawdopodobiestwo ujawnienia. W polskich badaniach, ktrych metodologi i wyniki prezentuje tabela 2, zaskakiwa moe wysoki, a w niektrych badaniach nawet wyszy ni dla kobiet, odsetek mczyzn (chopcw) deklarujcych dowiadczenia wykorzystywania seksualnego w dziecistwie. W przypadku bada Lwa-Starowicza wynika to ze znacznie czstszych w przypadku mczyzn deklaracji dotyczcych kontaktw seksualnych z osobami obcymi (13% mczyzn, 2% kobiet). W pytaniu nie zaznaczono, e chodzi o kontakty z osob doros, nie sprecyzowano te, o jakie kontakty chodzi. Deklaracje badanych mczyzn mogy wic dotyczy wczesnej inicjacji seksualnej, nie za wykorzystywania. W badaniach 12-latkw Sajkowskiej i Siemaszko wysoki odsetek chopcw wynika ze znacznie czstszych wrd nich dowiadcze zwizanych z namawianiem do ogldania pornografii (11% chopcw, 5% dziewczt). 18

Tabela 2. Metodologia i wyniki retrospektywnych bada na temat wykorzystywania seksualnego w dziecistwie

Autor

Rejon Definicja

Prba

Technika badawcza

Liczba pyta

Odsetek kobiet

Odsetek mczyzn

Lew-Starowicz (2002) 5 14

Polska

Reprezentatywna prba 796 dorosych Polakw

Ankieta wypeniana przez respondenta w obecnoci ankietera

Do 15. roku ycia. Ekshibicjonizm, pieszczoty seksualne, kontakty seksualne, usiowanie gwatu, gwat

18

Izdebski (1997)

Polska

Reprezentatywna prba 3209 Polakw w wieku 1559 lat Przemoc seksualna do 15. roku ycia. 1

Ankieta wypeniana przez respondenta w obecnoci ankietera

Sajkowska, Siemaszko (1999) Ankieta audytoryjna

Warszawa

Losowa prba 250 12-letnich dzieci uczniw 6 klas Dotykanie intymnych czci ciaa przez osob doros, namawianie do ogldania pornografii przez osob doros

12

Fluderska, Sajkowska (2001)

Polska

Reprezentatywna prba 1057 Polakw powyej 18. roku ycia

Ankieta wypeniana przez respondenta w obecnoci ankietera

Do 15. roku ycia ze strony osoby dorosej: ekshibicjonizm, namawianie do ogldania pornografii, dotykanie, wspycie seksualne

16

12

Finkelhor, Hotaling, Lewis (1990) Wywiad telefoniczny

Stany Zjednoczone

1374 kobiety i 1252 mczyzn losowa prba numerw telefonicznych

Do 18. roku ycia kontakty seksualne z dotykiem i bez dotyku, respondent uznawa dowiadczenie za wykorzystywanie seksualne

27

16

Russel (1983)

San Francisco

Losowa prba 930 kobiet

Wywiady prowadzone przez ankietera

Do 18. roku ycia. Jeli sprawc by czonek rodziny lub dowiadczenia miay miejsce przed 13. rokiem ycia chciane i niechciane kontakty seksualne z dotykiem i bez dotyku. W wieku 1417 lat jedynie gwat lub prba gwatu

14

54 wszystkie formy kontaktw 38 tylko z dotykiem

Sajkowska / Wykorzystywanie seksualne dzieci

Siegel, Sorenson, Golding (1986)

Los Angeles

1623 kobiety, 1459 mczyzn prba losowa

Wywiady prowadzone przez ankietera

Do 16. roku .ycia tylko kontakty z dotykiem - dotykanie, wspycie

19

Sajkowska / Wykorzystywanie seksualne dzieci

3. Oblicza problemu wykorzystywania seksualnego dzieci

We wszystkich typach spoeczestw kontakty seksualne midzy dziemi a dorosymi burz porzdek normatywny, ktry zarwno w wymiarze obowizujcych praw, jak i norm obyczajowych zawsze w tym aspekcie chroni dziecistwo. W Europie koci i prawa wieckie od wiekw okrelay wiek graniczny pomidzy dziecistwem a dorosoci, ktry by te wiekiem dopuszczalnej inicjacji seksualnej (Hallberg, Rigne 1994). Tabu kazirodztwa podtrzymuj przepisy wszystkich religii i wszystkie ustawodawstwa, czsto stawiajc surowe sankcje na stray aseksualnoci wewntrzrodzinnych relacji. W Szkocji do 1887 r. maksymaln kar za kazirodztwo bya kara mierci, a prawo angielskie jeszcze w latach 60. ubiegego wieku przewidywao doywotnie wizienie dla mczyzny nawizujcego stosunki kazirodcze z dziewczynk modsz ni 13 lat (Smith 1971). Mimo e zakazane i nieakceptowane wykorzystywanie seksualne dzieci byo w przeszoci zjawiskiem wystpujcym i rozpoznanym przez ekspertw. W osiemnastowiecznym Londynie wielu wierzyo, e wspycie seksualne z dzieckiem pozwala pozby si choroby wenerycznej, a akta sdowe z tych czasw dowodz, i 25% skaza za gwaty dotyczyo zgwacenia ofiar modszych ni 10-letnie. We Francji w latach 18581869 trzy czwarte oskare o gwaty dotyczyo zgwace dzieci. Dziewitnastowieczne francuskie archiwa medycznych bada sdowych dokumentuj dziesitki tysicy przypadkw wykorzystywania seksualnego i gwatw dzieci. Towarzystwa Zapobiegania Okruciestwu wobec Dzieci, powoywane w Stanach Zjednoczonych od 1874 r., prowadziy tysice dochodze w przypadkach wykorzystywania seksualnego dzieci (Olafson, Corwin 1993). Badania dowiadcze i zachowa seksualnych prowadzone na pocztku lat 50. przez Kinseya na prbie 4444 kobiet pokazay, i jedna czwarta z nich miaa w dziecistwie kontakty seksualne z mczyznami starszymi od nich o co najmniej 5 lat, a 80% z nich uznao te dowiadczenia za traumatyczne (Kinsey, Pomeroy, Martin, Gebhard 1953). Fakty dokumentujce tez o dostrzeganiu obecnoci zjawiska wykorzystywania seksualnego dzieci mona by mnoy. Jaki jest wic powd tego, e do lat 70. ubiegego wieku wiedza o faktach nie przekadaa si na dostrzeenie problemu? Dlaczego sensacj wzbudziy wyniki bada Kinseya na temat przed- i pozamaeskich kontaktw seksualnych kobiet, nie zauwaono natomiast danych dotyczcych wykorzystywania w dziecistwie? Dlaczego nagle pod koniec lat 70. to odwieczne i dobrze znane zjawisko uznano w Stanach Zjednoczonych za wstrzsajce i wymagajce natychmiastowych przeciwdziaa? Perspektywa socjologii problemw spoecznych dostarcza argumenty na rzecz kluczowej roli opinii spoecznej w kreowaniu problemw spoecznych. To nie obiektywne niekorzystne warunki czy dostrzegane przez ekspertw fakty potwierdzajce amanie norm decyduj o tym, e dane zjawisko uznane zostanie za problem spoeczny. Decyduj o tym przecitni obywatele, definiujc okrelone warunki jako problem (Fuller, Myers 1941). Tej decyzji nie podejmuj jednak w prni. Ujawnianie i definiowanie problemw spoecznych jest zoonym procesem negocjacji midzy liderami opinii publicznej, rodkami masowego przekazu, elitami politycznymi czy rodowiskami ekspertw (Sobiech 1997). Nie jest zamierzeniem tego artykuu gbsza analiza takiego procesu w przypadku wykorzystywania seksualnego dzieci. Bdzie ona przedmiotem odrbnego opracowania. Krtko rekonstruujc histori 20

Sajkowska / Wykorzystywanie seksualne dzieci

problemu wykorzystywania seksualnego dzieci, warto jednak wskaza na te okolicznoci, ktre mogy mie znaczenie dla specyfiki jego kolejnych faz. W Stanach Zjednoczonych, gdzie miaa swj pocztek, historia problemu wykorzystywania seksualnego dzieci bya burzliwa i zapewne trudno uzna j za reprezentatywn wobec przebiegw rozwoju problemu w innych krajach. O specyfice tej przesdza jednak gwnie intensywno i skala zjawisk charakteryzujcych poszczeglne jej etapy, nie za ich sekwencja, i to, e zjawiska takie w ogle miay miejsce. W historii tej wyrni mona 5 gwnych faz: legitymizacji, instytucjonalizacji, epidemii, opozycji oraz oswojenia i umiarkowania (Chaffin, Reid 2000). Wyznaczay je kolejno: przeprowadzenie i upowszechnienie pierwszych systematycznych bada skali problemu (Finkelhor 1979), ustalenie procedur interwencji realizowanych na podstawie obligacji zgosze (mandatory raporting law), powoany ustawowo system agencji ochrony dziecka oraz instytucje wymiaru sprawiedliwoci, lawinowo rosnca liczba zgoszonych przypadkw wykorzystywania (midzy 1980 a 1986 r. wzrost o 300%), coraz wiksza liczba oskare sprawcw wnoszonych przez dorosych odzyskujcych pami (recovered memory syndrom) o wykorzystywaniu w dziecistwie, intensywne przedstawianie historii wykorzystywania w mediach, zorganizowany opr spoeczny przeciwko metodom diagnozy i faszywym oskareniom o wykorzystywanie (backlash), stopniowy spadek zgosze12, doskonalenie metod diagnostycznych i procedur prawnych.

W Polsce, podobnie jak i w innych krajach, dostrzeenie problemu wykorzystywania seksualnego dzieci byo konsekwencj ruchu wyzwoleczego skoncentrowanego wok idei praw dziecka (Jacyno, Szulycka 1999). Przemiany po 1989 r. stworzyy przestrze dla upominania si kolejnych upoledzonych kategorii spoecznych lub ich rzecznikw o swoje prawa. Zainteresowanie problemem wykorzystywania seksualnego dzieci nadeszo krok po uznaniu problemu ich maltretowania i innych form krzywdzenia fizycznego i psychicznego za niemarginalny i znaczcy. Definiownie krzywdzenia dziecka przez ekspertw, media i opini spoeczn w cigu niespena dekady objo swym zakresem rwnie problem wykorzystywania seksualnego. Katalizatorem tego procesu byy sukcesy szeroko rozumianych ruchw feministycznych oraz przemiany obyczajowe zwizane z oswojeniem problematyki seksualno w ogle. Nie mona jednak uzna, e proces legitymizacji problemu wykorzystywania seksualnego dzieci w Polsce jest zakoczony. Wprawdzie coraz czciej zajmuj si nim media, trwa pierwsza kampania spoeczna Zy dotyk (patrz artyku Kubickiego w tym numerze kwartalnika), organizacje pozarzdowe rozbudowuj powoli ofert pomocy dzieciom wykorzystywanym i dziaania edukacyjne w tym zakresie. Jednak reakcj instytucji wadnych i odpowiedzialnych za opracowanie koncepcji przeciwdziaania wykorzystywaniu seksualnemu dzieci jest wci bd negocjowanie z animatorami problemu gwnie organizacjami pozarzdowymi jego istnienia oraz wagi, bd te bierne uznawanie zasadnoci ich roszcze. Penomocnik Rzdu do Spraw Rodziny, urzdujcy do 2001 r., zabiera gos w sprawie problemu wykorzystywania seksualnego dzieci jedynie po to, by udo-

12 W 1997 r. w USA zarejestrowano 223 tys. zgosze przypadkw wykorzystywania seksualnego, co stanowio spadek o 48% w stosunku do roku 1991 (Jones, Finkelhor 2001).

21

Sajkowska / Wykorzystywanie seksualne dzieci

wadnia, e nie zagraa on polskim dzieciom, jest marginalny i malejcy (Stan realizacji programu Polityki Prorodzinnej Pastwa 2000). Polska nie wywizaa si z przyjtego przez rzd w 1996 r. na wiatowym Kongresie w Sztokholmie zobowizania opracowania narodowego planu zapobiegania eksploatacji seksualnej dzieci (Czy 1996). Seminarium ewaluujce wykonanie postanowie sztokholmskich zorganizowane w 2001 r. przez Europejskie Biuro UNICEF i Fundacj Dzieci Niczyje, w ktrym brali udzia przedstawiciele wszystkich zainteresowanych resortw, wykazao, e aden z nich nie opracowa nawet czciowej koncepcji

rozwizywania problemu wykorzystywania seksualnego dzieci (Sprawozdanie z seminarium... 2001). Nie przynioso adnej zmiany w tym zakresie powoanie urzdu Rzecznika Praw Dziecka ani jego obecno na kolejnym wiatowym Kongresie w Jokohamie, powiconym przeciwdziaaniu seksualnej eksploatacji dzieci. Proces ujawniania problemu wykorzystywania seksualnego dzieci ma jednak coraz wiksz dynamik. Trudno wyobrazi sobie, by mg ulec zatrzymaniu. Jego bieca analiza to cenne rdo wiedzy dla teoretykw problemw spoecznych oraz orientacji dla politykw spoecznych i praktykw pomagajcych dzieciom.

Literatura
Araji S., Finkelhor D. (1989), Abusers: A Review of the Research, w: Sourecebook on Child Sexual Abuse, Sage Publications. Beckett K. (1996), Culture and the Politics of Signification: The Case of Child Sexual Abuse, Socila Problems, Vol. 43, nr 1, s. 5776. Berliner L., Elliott D.M. (2002), Sexual Abuse of Children, w: J.E. Myers, L. Berliner, J. Briere, C.T. Hendrix, C. Jenny, T.A. Reid (red.), The APSAC Handbook on Child Maltreatment, Sage. Bradburn N.S. (1983), Response effect, w: P.H. Rossi, J.D. Wright, A.B. Anderson (red.), Handbook of survey research, Academic Press, New York. Chaffin M., Reid T. (2000), The evolution of Public Attitudes, Social Mevement and Backlashes: Examples frem the U. S. Experience with Child Sexual Abuse, materiay konferencyjne Regional Conference on Media, Social and Public Awareness, Vilnius. Childeren as Victims (2000), 1999 National Raport Series, Juvenile Justice Bulletin, U.S. Department of Justice. Czernikiewicz W., Pawlak-Jordan B. (1998), Wykorzystywanie seksualne dzieci, Fundacja Dzieci Niczyje. Czy E. (1996), Dzieci w prostytucji i pornografii, wybrane materiay ze wiatowego Kongresu Sztokholm 1996, Helsiska Fundacja Praw Czowieka. Executive Summary of the Third National Incidence Study of Child Abuse and Neglect, 1996 Faller K.C. (1988), Child Sexual Abuse. An Interdysciplinary Manual for Diagnosis, Case Management and Treatment, Columbia University Press. Finkelhor D. (1994), Current Information on the Scope and Nature of Child Sexual Abuse, The Future of Children, Vol. 4, nr 2. Finkelhor D. (1979), Sexually victimiezed children, Free Press, New York. Finkelhor D., Hotaling G., Lewis I.A., Smith C. (1990), Sexual Abuse in National Survey 22

Sajkowska / Wykorzystywanie seksualne dzieci

of Adult Men and Women: Prevalence, Charakteristics and Risk Factors, Child Abuse and Neglect, Vol. 14, nr 1. Finkelhor D., Ormrod R. (2001), Child Abuse Reported to the Police, Juvenile Justice Bulletin, maj. Fluderska G., Sajkowska M. (2001), Problem krzywdzenia dzieci. Postawy i dowiadczenia dorosych Polakw. Raport z bada, Fundacja Dzieci Niczyje. Fuller R.C., Myers R.R. (1941), The Natural History of a Social Problems, American Sociological Review nr 6. Gordon M., (1999), Writting a Grant Proposal, materiay konferecyjne Child Abuse and Neglect: From Research to Social Policy, Budapeszt 2224.03.2002 r. Hallberg M., Rigne M. (1994), Child Sexual Abuse a Study of Controversy and Construction, Acta Sociologica nr 37, s. 141163. Hopper J. (1999), Metodological Issues: Research on the Prevalence of Child Sexual Abuse, www.jimhopper.com Izdebski Z. (2000), Wiedza, przekonania o HIV/AIDS w spoeczestwie polskim. Zachowania seksualne, PWN. Jacyno M., Szulycka A. (1999), Dziecistwo dowiadczenie bez wiata, Oficyna Naukowa, Warszawa. Jones L., Finkelhor D. (2001), The Decline in Child Sexual Abuse Cases, Juvenile Justice Bulletin, stycze. Kauppinen S., Sariola H., Taskinen S. (2000), Suspected Cases of Sexual Child Abuse Reported to Social Welafare and Health Care Autorities between 1 May 1998 and 30 April 1999. Statistical Report, STAKES, Helsinki. Kinsey A., Pomeroy W.B., Martin C.E., Gebhard P.H. (1953), Sexual Behavior in the Human Female. Piladelphia: W. B. Saunders. Krawulska-Ptaszyska A., Rosiski D. (1997), Dziecko wykorzystywane seksualnie w obrbie rodziny, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny rok LIX, zeszyt 2. Krecher G., McShane M. (1984), The Prevalence of Child Sexual Abuse Victimization in Adult Sample of Texas Residents, Child Abuse & Neglect nr 8, s. 495501. Larson C.S., Terman D.L.., Gomby D.S, Quinn L.S., Behrman R.E. (1994), Sexual Abuse of Children: Recomendation and Analysis, The Future of Children, Vol. 4, nr 2. Myers J.E.B. (1997), Evidence in Child Abuse and Neglect Cases, Wiley Law Publications. National Research Council (1993), Understanding child Abuse and Neglect, Washington, DC: National Academy Press. Nye F.I., Short J.F. (1957), Scaling Deliquent Behavior, American Sociological Reviev Vol. 22, s. 326331. Olafson E., Corwin D. (1993), Modern History of Child Sexual Abuse Awerness: Cycles of Discovery and Suppression, Child Abuse & Neglect, Vol. 17, s. 724. Peters S.D., Wyatt G.E., Finkelhor D., (1986), Prevalence, w: Sourecebook on Child Sexual Abuse, Sage. Raport SPBS z badania dotyczcego krzywdzenia dzieci wykonanego na zlecenie Urzdu Wojewdzkiego w Gdasku (1997), Sopot. Reid T. (1996), News NIS3 Data, APSAC Advisor, 9 (3). Rind B., Bauserman R., Tromovitch P. (1998), An Examination of Assumed Properties of Child Sexual Abuse Based on Nonclinical Samples, www. just-well. dk Russel D. (1983), The Incidence and Prevalence of Intrafamiliar and Extrafamiliar Sexual Abuse of Female Children, Child Abuse & Neglect nr 9. 23

Sajkowska / Wykorzystywanie seksualne dzieci

Sajkowska M. (1994), Co o nich wiemy? Lekarze i pedagodzy o dzieciach krzywdzonych, Fundacja Dzieci Niczyje. Sajkowska M., Siemaszko J. (1999), Raporty z bada dotyczce problemu krzywdzenia dzieci. Profesjonalici wobec problemu krzywdzenia dzieci. Dziecko jako ofiara krzywdzenia, Fundacja Dzieci Niczyje Siegel J., Sorenson S., Golding J. (1986), The Prevalence of Childhood Sexual Assault: The Los Angeles Epidemiologic Catchment Area Project, American Journal of Epidemiology nr 126. Smith A. (1971), Ciao, PZWL, Warszawa. Sobiech R. (1997), Profesjonalne, spoeczne i propagandowe koncepcje problemw spoecznych, w: K. Frieske (red.), Socjologia problemw spoecznych. Teorie i rzeczywisto, Ossolineum, Wrocaw. Sprawozdanie z seminarium na temat komercyjnego wykorzystywania seksualnego dzieci (2000), Europejskie Biuro UNICEF, Fundacja Dzieci Niczyje, maszynopis powielony. Stan realizacji programu Polityki Prorodzinnej Pastwa na dzie 31 grudnia 2000 r. (2001), Raport Penomocnika Rzdu do Spraw Rodziny, Warszawa. Trocme N., MacLaurin B., Fallon B., Daciuk J., Billingsley D. (2001), Canadian Incidence Study of Reported Child Abuse and Neglect, Minister of Public Works and Government Services, Canada. Williams L., (1994), Recall of Childhood Trauma: A Prospective Study of Womens Memories of Child Sexual Abuse, Journal of Consulting and Clinical Psychology nr 62, s. 11671176. Wyatt G.E. (1985), The Sexual Abuse of Afro-American and white American Women in Childhood, Child Abuse & Neglect nr 9. Zawadzka E., Karo T. (2002), Zy dotyk. Raport z badania jakociowego zrealizowanego dla TVN, SMG/KRC.

24