You are on page 1of 150

:<p6=$ 6=.

2$ $*52%,=1(68 : 20p<

SURI GU KDE =%,*1,(: 6=:(-.2:6.,

Zeszyt przeznaczony jest dla studentw, odbywajcych zajcia z przedmiotu Agrometeorologia.

Recenzent: prof. dr hab. JAN BRZOZOWSKI

Projekt okadki: Zbigniew Szwejkowski W pracach edytorskich wykorzystano programy komputerowe: CORELDRAW! firmy Corel i Word for Windows firmy Microsoft

Druk:

SPIS TRECI
II. POMIARY I OBSERWACJE METEOROLOGICZNE..............................................7 III. ATMOSFERA ZIEMSKA......................................................................................15 IV. PROMIENIOWANIE SONECZNE .....................................................................21 V. CIEPO I TERMIKA UKADU PODOE ATMOSFERA .................................31 VI. OBIEG WODY W PRZYRODZIE I JEJ PRZEMIANY FAZOWE .........................41 Uwarunkowania zjawisk zwizanych z przemianami fazowymi wody ...........41 Pomiary parowania .........................................................................................43 Pomiary zawartoci pary wodnej w atmosferze..............................................44 Kondensacja pary wodnej i jej produkty .........................................................48 Opady i osady atmosferyczne ........................................................................50 VII. CINIENIE ATMOSFERYCZNE ........................................................................55 VIII. CYRKULACJA POWIETRZA ............................................................................63 IX. ANALIZA I PROGNOZA POGODY .....................................................................73 Uwagi wstpne ...............................................................................................73 Podstawy ksztatowania zjawisk i parametrw pogodowych ..........................74 Prognozowanie pogody ..................................................................................79 X. KLIMAT.................................................................................................................87 Uwagi oglne ..................................................................................................87 Klimat Polski ...................................................................................................90 XI. WSPCZESNE PROBLEMY KLIMATYCZNE WIATA I ICH ASPEKTY EKONOMICZNO -PRAWNE.....................................................................................95 Najwaniejsze zjawiska w zakresie ewolucji klimatu Ziemi ............................95 Polityczne implikacje zmian klimatu Ziemi....................................................103 Polska gospodarka i regulacje prawne w kontekcie ochrony klimatu .........106 Ekonomiczne spojrzenie na problem emisji gazw cieplarnianych z perspektywy gospodarki rolnej...................................................................109 XII. METEOROLOGIA ROLNICZA .........................................................................115 Uwagi oglne ................................................................................................115 Waloryzacja warunkw agrometeorologicznych...........................................116 Wpyw warunkw pogodowych na wzrost, rozwj i plonowanie rolin .........120 Niesprzyjajce czynniki pogodowe dla produkcji rolniczej............................124 Fenologia ......................................................................................................133 Topoklimat, mikroklimat, fitoklimat................................................................135 Agrometeorologiczna osona rolnictwa .........................................................142 REFERENCJE ........................................................................................................146 ILUSTRACJE ..........................................................................................................147

I. WSTP

Spord wszystkich czynnikw siedliskowych determinujcych produkcj rolnicz, najbardziej niezalenym i trudnym do kontroli jest przebieg warunkw pogodowych. Pomimo to praktyka i nauka zawsze szukay sposobw na jak najbardziej racjonalne zorganizowanie produkcji, pozwalajcych maksymalizowa efekty w ramach istniejcych uwarunkowa. Bowiem nawet w bardzo odlegej, dajcej si przewidzie przyszoci, nie bdzie moliwe aktywne wpywanie na zjawiska zachodzce w atmosferze. Pewien optymizm, ktry pojawi si w tym zakresie, zwizany z moliwoci wywoywania sztucznych opadw, rozpraszania zachmurzenia i zamglenia, szybko jednak opad gdy si okazao, i s to sprawy niezwykle kosztowne i co waniejsze, pozostawiajce grone, nie dajce si okreli skutki uboczne. Wpyw warunkw pogodowych na rolnictwo przejawia si zarwno w sferze biologicznej, organizacyjnej jak i techniczno-technologicznej. Wszystkie te obszary uzalenie znajduj si w obrbie zainteresowania nauki zwanej agrometeorologi. Jest to dziedzina, ktra w ostatnich latach rozwija si bardzo dynamicznie, a jej osignicia przyczyniaj si w coraz wikszym stopniu do podniesienia poziomu ilociowego i jakociowego produkcji. Po okresie biernego, opisowego podejcia do analizowanych zagadnie, aktualnie mamy do czynienia z kreowaniem bardzo szczegowych zalece produkcyjnych. Z tego powodu wiedza agrometeorologiczna jest niezmiernie wanym elementem wyksztacenia rolniczego, zwaszcza na poziomie wyszym. Bez niej aden rolnik nie byby w stanie wykorzysta oferowanych zasobw informacji o warunkach pogodowych. Rozumienie istniejcych zalenoci jest podstaw do prawidowego przystosowania produkcji do istniejcej lub przewidywanej sytuacji pogodowej. Wykorzystujc wspczesne osignicia tej dziedziny nauki mona uzyska wiele korzyci i unikn niepotrzebnych strat. Niezwykle istotnymi s take takie dziaania, ktre w zgodzie z siami natury pozwalaj wytwarza produkty o najwyszej jakoci. Problem wykorzystania wiedzy agrometeorologicznej bdzie w przyszoci jeszcze waniejszy. Po pierwsze z powodu tego, i spodziewamy si powanych zmian klimatycznych, ktre wymusz konieczno przystosowania si do nowej sytuacji, wyczucia skali i zakresu niezbdnych przeksztace. Po drugie, nowe techniki i technologie wykazuj coraz wiksz czuo na warunki pogodowe w rnych aspektach. Przykadowo stosowanie nowoczesnych pestycydw wymaga uwzgldnienia wielu parametrw atmosfery takich jak wiatr, wilgotno, temperatura powietrza. Jedynie w cile

okrelonych warunkach ich aplikacja nie grozi skaeniem rodowiska naturalnego i zapewnia wysok efektywno dziaania. Znaczenie znajomoci zagadnie agrometeorologicznych nie ogranicza si jedynie do spraw organizacyjno technicznych gospodarstw rolniczych, wykracza znacznie ponad ten zakres. Czynniki pogodowe, ksztatujce warunki produkcji rolniczej, wywieraj jednoczenie przemony wpyw na ekonomik gospodarki rolniczej w najszerszej skali. Rynek rolny i sfery z nim zwizane charakteryzuje typowa sezonowo zjawisk bdca nastpstwem cyklw natury. Szczeglnie zakcenia tych cyklw mog powodowa perturbacje na rynku, czego przejawem bywa fluktuacja cen, a przez to efektywno produkcji i handlu. Jednym z waniejszych atrybutw wspczesnego marketingu zwizanego z rynkiem rolnym jest moliwo wykorzystania prognoz pogodowych w celach osigania niekiedy spektakularnych efektw ekonomicznych. Prawo ksztatujce warunki na jakich czowiek wspdziaa z otaczajcym siedliskiem, w tym z atmosfer, staje si coraz obszerniejsze. Pojawiaj si wci nowe regulacje bdce wynikiem inicjatyw lokalnych jak i midzynarodowych. Tak jak kade inne prawo, tak i to z zakresu ochrony siedliska, klimatu, jest dobrym prawem, jeeli zostao stworzone z penym zrozumieniem zjawisk zachodzcych w przyrodzie. Z tego te wzgldu wiedza meteorologiczna okazuje si coraz bardziej przydatna take i w tej sferze. W obliczu rysujcych si potrzeb edukacyjnych powstaje wiele ksiek i podrcznikw dotyczcych meteorologii i dziedzin z ni zwizanych, poniewa kady profil szkoleniowy wymaga nieco innego akcentowania problemw. Zainteresowani mog wybiera spord wielu propozycji. Niniejsze opracowanie zostao napisane pod ktem potrzeb studentw szk wyszych, studiujcych kierunki: rolnictwo oraz ochrona rodowiska, zwaszcza w systemie zaocznym. W jego treci przedstawiono wyodrbnione zagadnienia z dziedziny podstaw meteorologii, klimatologii oraz agrometeorologii. Zawarto podrcznika stanowi najbardziej zwizy zestaw wiedzy z wyej wymienionych zakresw. Po przestudiowaniu zagadnie podstawowych czytelnik zyskuje orientacje w bardzo wielu sprawach dotyczcych zasad funkcjonowania atmosfery. Na tej bazie atwiej mona zrozumie problemy typowe dla wspczesnej agrometeorologii. Na kocu podrcznika zamieszczono spis literatury, traktowany jednoczenie jako referencje oraz wykaz pozycji uzupeniajcych.

Olsztyn 1999

II. POMIARY I OBSERWACJE METEOROLOGICZNE

Najcenniejszym rdem informacji o atmosferze s dynamiczne pomiary jej parametrw. Dane pozyskiwane na bieco su najczciej jako baza wyjciowa dla stawiania prognoz pogodowych. Z kolei zarchiwizowane cigi pomiarw z dugich okresw czasu wykorzystywane bywaj do opracowa klimatologicznych. Dane dla potrzeb meteorologii musz posiada szereg cech szczeglnych aby mogy by waciwie spoytkowane do realizacji wyej wskazanych celw. Przede wszystkim musz by reprezentatywne dla danego miejsca i czasu obserwacji oraz winny odpowiada standardowi jednorodnoci. Wspczesna meteorologia posuguje si danymi pozyskiwanymi zasadniczo w dwojaki sposb. Po pierwsze korzysta si z pomiarw naziemnych. W tym celu instaluje si instrumenty, ktre dostarczaj najczciej informacji o najbliszym otoczeniu; tylko niektre z nich przenikaj wiksz przestrze (np. radary). Drugi sposb rejestracji warunkw atmosferycznych to pomiary z powietrza i przestrzeni kosmicznej. W tym przypadku przyrzdy maj duy zasig zarwno w pionowym jak i poziomym profilu atmosfery. Stosunkowo najwczeniej do takich zada uywano sond instalowanych na balonach, pniej posugiwano si rakietami wystrzeliwanymi w grne warstwy atmosfery. Z pocztkiem ery kosmicznej sub meteorologiczn zaczy peni sztuczne satelity Ziemi. Kady z powyszych sposobw zbierania informacji ma swoje zalety i wady. Tak wic dopiero kompleksowe badanie waciwoci atmosfery daje najlepsze rezultaty. Zintegrowane systemy metodyczne i instrumentalne wymagaj wspdziaania wielu instytucji, tak w wymiarze pojedynczych pastw jak i w skali midzynarodowej. Przewiadczenie o tym lego u podstaw powoania, jeszcze w ubiegym wieku, Midzynarodowej Organizacji Meteorologicznej, przeksztaconej po II Wojnie wiatowej w wyspecjalizowan agend ONZ i nazwan wiatow Organizacj Meteorologiczn (WMO- World Meteorological Organization). W ramach WMO wydzielono specjaln komrk zajmujc si wyczenie sprawami prognozowania, tj wiatow Sub Pogodow (WWW World Weather Watch). Polska jest czonkiem WMO, za krajowe zadania dotyczce meteorologii i hydrologii organizuje Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Warszawie. Sie stacji meteorologicznych podlegych IMGW jeszcze w poowie lat osiemdziesitych bya bardzo gsta i wynosia 61 stacji, wspierana ponadto przez 286 posterunkw o mniejszej czstotliwoci dobowej pomiarw. Dodatkowo poza tymi punktami pomiarowymi istniao ponad tysic posterunkw nalecych do

Pomiary i obserwacje meteorologiczne

rnych instytucji. Aktualnie, meteorologiczna sie pomiarowa ulega znacznemu skurczeniu, przy jednoczesnym unowoczenieniu sprztu i zacienieniu wsppracy midzynarodowej. Naziemne stacje meteorologiczne, niezalenie od usytuowania w strukturach organizacyjnych, wykonuj przy uyciu instrumentw standardowych i ponad standardowych, podobny zestaw pomiarw. Instrumentarium pomiarowe zlokalizowane jest w specjalnych miejscach, zwanych ogrdkami meteorologicznymi. S to przestrzenie tak wybrane aby stan atmosfery nie by zakcany jakimikolwiek czynnikami oddziaywujcymi na naturalny przebieg zjawisk pogodowych. Teren taki jest ogrodzony i niedostpny dla osb postronnych. W ogrdku meteorologicznym przyrzdy zgrupowane s w zespoy.

Rys. 1. Typowa klatka meteorologiczna Gwnym z nich jest aurowa klatka meteorologiczna, ustawiona tak aby zbiorniczki zainstalowanych termometrw znajdoway si na wysokoci 2 m nad powierzchni gruntu. W klatce na specjalnym statywie umieszcza si termometry suchy i zwilony (w zespole stanowice psychrometr Augusta) oraz minimalny i maksymalny. Ponadto bywaj tam te instalowane termograf, higrograf i higrometr.

Pomiary i obserwacje meteorologiczne

Rys. 2. Schemat automatycznej stacji agrometeorologicznej. Pomiary temperatury przy gruncie (termometr minimalny) oraz temperatur gruntu dokonuje si specjalnymi termometrami na wydzielonej czci ogrdka, pozbawionej rolinnoci. Deszczomierz Hellmanna montuje si na supku, tak aby grna jego krawd znajdowaa si na wysokoci 1 m nad powierzchni gruntu. Pluwiograf przytwierdza si do wzmocnionej podstawy, rwnie z zachowaniem powyszego

Pomiary i obserwacje meteorologiczne

warunku. Z kolei wiatromierz Wilda instalowany bywa na supie o wysokoci 10 m. Przyrzdy do mierzenia cinienia atmosferycznego znajduj si zawsze w pomieszczeniach obserwatorw. Istotne znaczenie ma terminarz dokonywanych pomiarw i obserwacji. Czas pomiaru jest cile oznaczony. W przypadku stacji pracujcych na potrzeby prognoz pogody dokonuje si 8 oznacze parametrw atmosfery co 3 godziny, poczwszy od godziny 00 GMT (redni czas Greenwich). W polskich warunkach, gdzie obowizuje czas rodkowoeuropejski, pierwszy pomiar przypada na godzin 01 a dalsze wykonywane s w odstpach trzygodzinnych. Stacje, a zwaszcza posterunki, pracujce w systemie 3 pomiarw wykonuj je o godzinach 07, 13 i 19; dodatkowo stacje te, wykorzystujc rejestratory (samopisy), pozyskuj dane z 4 terminu, tj z godziny 01. Do koca 1970 pomiarw dokonywano wg miejscowego czasu sonecznego. Tego typu praktyka miaa swoje uzasadnienie, poniewa wszystkie parametry miay wikszy walor porwnawczy, szczeglnie pod ktem wykorzystania w opracowaniach klimatologicznych. Z punktu widzenia synoptyki system ten by jednak zdecydowanie niewaciwy. Stacje meteorologiczne i posterunki prowadz zapisy pomiarw i obserwacji w specjalnych dzienniczkach. Przejrzysty ukad treci tych dokumentw uatwia znacznie prac obserwatora i ogranicza moliwo popenienia bdu. Dalsze wykorzystanie pozyskanych danych zaley od typu stacji, zwykle s one przekazywane do instytucji nadrzdnych. W ostatnich latach dokonaa si swego rodzaju rewolucja w zakresie podstawowych pomiarw meteorologicznych. W Polsce jestemy dopiero na pocztku tej drogi. Istota zmian sprowadza si do penej automatyzacji i cigoci pomiarw. Dziki nowym rozwizaniom, precyzyjnie pomierzone dane gromadzone s na nonikach komputerowych pamici masowych i std od razu gotowe do przetwarzania. W ostatecznym efekcie, dziki mniejszym kosztom (jednorazowy wydatek na automat amortyzuje si po kilku latach), mona pokry badany obszar gstsz sieci punktw, co ma znaczenie nie tylko dla synoptyki i klimatologii, lecz take dla monitoringu warunkw produkcji. Konstrukcje stacji automatycznych s rnorodne i dostosowane do zada jakie speniaj. W rolnictwie pomiary meteorologiczne atmosfery czone s z pomiarami warunkw glebowych. Typowa stacja agrometeorologiczna pokazana jest na rysunku 2. Jej zalet jest prosta budowa, mae rozmiary i moliwo pracy z dala od rde zasilania. Moe by ona zestawiona z dowolnej liczby niezalenych sensorw wsppracujcych z odpowiednim blokiem sterujcym, zawierajcym pami elektroniczn. Blok sterujcy, zgodnie z zadanym programem, uruchamia kadorazowo pomiar okrelonego parametru i zapisuje wynik w pamici. Istnieje moliwo zaprogramowania odpowiedniego przedziau czasowego prbkowania oraz formy agregacji wynikw (rednia, suma, ekstremum, etc). Dane z bloku mona odczyta podczajc przenony komputer lub wykorzystujc system czy

10

Pomiary i obserwacje meteorologiczne

bezporednich czy te radiowych celem zdalnej transmisji. Tego typu stacje rozmieszczone w sieci pokrywajcej rozlegy obszar stanowi mog doskonay system informacyjny dla nowoczesnego rolnictwa. Jego funkcjonowanie opisane jest w rozdziale dotyczcym agrometeorologii.

Rysunek 3. Monitor i schemat instalacji zestawu WeatherMonitor II firmy Davis Przykadem innego automatycznego systemu pomiarowego jest zestaw o nazwie WEATHER MONITOR II, kalifornijskiej firmy DAVIS (zamontowany midzy innymi na budynku Katedry Meteorologii i Klimatologii UW-M w Olsztynie). Suy on do automatycznego pomiaru takich parametrw jak temperatura (zewntrzna, wewntrzna, temperatura punktu rosy i tzw. odczuwalna), wilgotno wzgldna, suma opadw, cinienie atmosferyczne, prdko i kierunek wiatrw. W zestawie podstawowym, kady parametr ledzony jest z uwzgldnieniem wartoci ekstremalnych. Ponadto zaimplementowane s w nim funkcje alarmu dla zadanych liczb granicznych danej charakterystyki atmosfery. Opisywany system, ze wzgldu

11

Pomiary i obserwacje meteorologiczne

na relatywnie nisk cen, moe by instalowany w warunkach redniej i maej przedsibiorczoci (np. w ogrodnictwie). Oprcz stacji naziemnych istotnym elementem wspczesnej meteorologii s badania teledetekcyjne przy pomocy radarw, sodarw i radiometrw. Cech szczegln tych instrumentw i technik jest obejmowanie zasigiem znacznej przestrzeni. Wrd wielu zada, ktre moe spenia sie radarw, najwaniejszym jest informowanie o powstawaniu gronych zjawisk pogodowych (tornada, tajfuny, huragany) oraz o strefach zachmurzenia i wynikajcych z tego moliwociach opadw. Wan funkcj w meteorologii speniaj sztuczne satelity Ziemi. Wyposaone w przyrzdy telemetryczne, penetruj obszary atmosfery o wielkim zasigu poziomym w caym pionowym przekroju troposfery. Satelity, zalenie od usytuowania na orbicie, dziel si na biegunowe i geostacjonarne. Pierwsze z nich umieszczone s na wysokoci 500 - 1500 km i okraj Ziemi w czasie ok. 1 godz. i 40 minut, zachowujc zawsze jednakowe pooenie wobec Soca. Tak wic monitoruj one kady punkt o tej samej porze dnia i nocy. Satelity geostacjonarne umiejscawiane s na orbitach w paszczynie rwnika, na wysokoci ok. 35 000 km nad powierzchni Ziemi. Przemieszczajc si po orbicie dokadnie w rytmie dobowego obrotu naszej planety wok wasnej osi, penetruj zawsze dokadnie ten sam obszar. Na rysunku poniej podano (za WMO) schemat aktualnie pracujcych satelitw meteorologicznych.

Rysunek 4. Rozmieszczenie satelitw pogodowych na orbitach okooziemskich

12

Pomiary i obserwacje meteorologiczne

Zdjcia satelitarne wykonywane s w rnych zakresach fali elektromagnetycznej, w zwizku z czym uzyskujemy zrnicowane obrazy informujce o zachmurzeniu, zawartoci pary wodnej, temperaturze itp. Europejskie centrum satelitarne znajduje si w Darmstadt (RFN), na potrzeby, ktrego pracuje satelita Meteosat. Zdjcia satelitarne wykorzystywane s take jako podkad dla telewizyjnych prognoz pogodowych, a osoby indywidualnie interesujce si tym zagadnieniem mog dotrze do, wprowadzanych co sze godzin, obrazw zachmurzenia w sieci Internet. Jeden z adresw oferujcych tego typu usug to: http://www.meteo.fr/temps Zalet satelitw jest i to, e oprcz typowej informacji pogodowej dostarcza mog rwnie materiau do szczegowych analiz dotyczcych rnych przejaww dziaalnoci czowieka. W rolnictwie dotyczy to tak istotnych danych jak temperatura czy wilgotno gleby, wartoci dobowe parowania glebowego, stan oglny plantacji, dynamika rozwoju rolin, wystpowanie chorb i szkodnikw.

13

Pomiary i obserwacje meteorologiczne

14

III. ATMOSFERA ZIEMSKA

Atmosfera ziemska jest rodowiskiem, w ktrym realizuj si wszystkie procesy pogodowe we wspdziaaniu z przylegymi przestrzeniami hydrosfery, litosfery, biosfery, a take przestrzeni kosmicznej. Skada si ona z mieszaniny gazw tworzcych powok wok planety, utrzymywan siami cienia. Skadniki atmosfery nie wchodz ze sob w reakcje, poza specyficznymi, nielicznymi sytuacjami. Granic doln atmosfery stanowi powierzchnia Ziemi, z tym e pomidzy atmosfer, a litosfer przejcie jest agodne bowiem gazy atmosferyczne wypeniaj pory glebowe. Skad powietrza glebowego jest nieco inny od skadu atmosfery. Ilo i jako mieszaniny gazowej zawartej w glebie decyduje o jej walorach agrotechnicznych. Grna granica atmosfery jest cakiem trudna do okrelenia ze wzgldu na dyfuzyjne przejcie do przestrzeni kosmicznej. W historii ewolucji planety mona wyrni istnienie atmosfery pierwotnej i wtrnej. Atmosfera pierwotna okresu gorcego skadaa si z najlejszych gazw (wodoru i helu), otaczajcych gstniejc materi rodka zoon z pierwiastkw cikich. Proces zastygania skorupy ziemskiej spowodowa zasadnicze zmiany w skadzie otoczki gazowej. Dzi powszechnie uwaa si, i powstanie atmosfery wtrnej (wspczesnej) byo zwizane z aktywnoci wulkaniczn, ktra miaa miejsce na powierzchni Ziemi tu po zakoczeniu okresu gorcego ewolucji planety. Istnieje wiele dowodw na potwierdzenie tej tezy, cho do koca pozostan one tylko hipotezami. Znany skad gazw wulkanicznych i analiza prawdopodobiestwa zjawisk wskazuj, i jedynie azot pozosta w niezmienionej iloci. Azot bowiem, jako gaz neutralny, nie wchodzi zasadniczo w reakcje z innymi pierwiastkami mieszaniny jak i zwizkami podoa. Dominujca w wyziewach wulkanicznych para wodna szybko kondensowaa w stygncej atmosferze, opadajc na powierzchni Ziemi i tworzc przysze morza oraz oceany. Pod wzgldem udziau w gazach wulkanicznych drugie miejsce po parze zajmuje dwutlenek wgla. W wyniku zalenoci w jakie uwikana bya ewolucja planety i atmosfery ilo tego gazu zmniejszya si bardzo wyranie. Stao si tak z powodu rozpuszczalnoci CO2 w wodzie. Osady wglanw na dnie oceanw wiadcz o skali procesu, ktry mia kiedy miejsce w ukadzie atmosfera litosfera. Proces ten zachodzi do dzi i jest jednym z mechanizmw regulacji zawartoci dwutlenku wgla w atmosferze. Ilo CO2 we wspczesnej atmosferze ksztatuje si zasadniczo pod wpywem czynnikw antropogenicznych, w tym przede wszystkim w efekcie wzmoonej emisji i wyranie kurczcej si iloci efektywnych czynnikw pochaniania.

Atmosfera ziemska

W gazach wulkanicznych nie znajdujemy tlenu. Pierwiastek ten pojawi si w atmosferze w wyniku reakcji fotolizy wody i dwutlenku wgla, do jakich dochodzio pod wpywem promieniowania ultrafioletowego o fali krtszej od 240 nm. Powstajcy tlen atomowy, w wyniku redukcji tworzy pniej czsteczk dwuatomow. Wydajno opisanych procesw bya na tyle maa, e nie gwarantowaa stabilnoci udziau tlenu w atmosferze, gdy gwna jego cz bya natychmiast zwizana w procesach wietrzenia ska. Zgromadzona jednak w ten sposb niewielka ilo tlenu przyczynia si do rozwoju ycia na naszej planecie, a to z kolei wyzwolio proces wzmoonej, dalszej akumulacji tego pierwiastka do notowanego wspczenie poziomu. Tab. 1. Zawarto gazw atmosfery w pionowym przekroju do wysokoci 100 km.

Gaz

Azot Tlen Argon Dwutlenek wgla Neon Hel Krypton Xenon Metan Wodr Ozon Para wodna Siarkowodr Dwutlenek siarki Amoniak Freony

Wysoko w km 0 10 20 60 Skadniki pierwszorzdne w % 77,08 78,02 81,34 78,16 20,75 20,99 18,05 7,32 0,93 0,55 0,16 0,04 0,03 0,03 0,01 Skadniki drugorzdne w ppm 18,00 5,00 1,00 0,09 1,70 0,50 0,05 10 Domieszki w % 1,20 0,01 Domieszki w ppb 0,20 0,20 6,00 0-10

100 1,63 0,07

Wraz ze wzrostem iloci tlenu w atmosferze rozpocza si akumulacja ozonu. Powstawanie tego gazu, skadajcego si z trzech atomw tlenu odbywa si wyniku rozpadu tlenu czsteczkowego pod wpywem promieniowania ultrafioletowego. Uwolnione atomy tlenu zderzaj si z innymi czsteczkami tego gazu tworzc O3. 16

Atmosfera ziemska

Ozon nie jest w tym rodowisku gazem trwaym, to samo promieniowanie, nawet o nieco wikszej dugoci do 290 nm rozbija jego czsteczki, ponadto pewna ilo tego gazu wizana jest z rodnikami substancji zawierajcymi bor i chlor. Poziom zawartoci ozonu pozostaje wic w stanie dynamicznej rwnowagi, ktra bywa ostatnio zachwiana przez emitowane do atmosfery zanieczyszczenia z grupy chlorowcopochodnych wglowodorw. Przestrzenne rozmieszczenie najwyszych zawartoci ozonu wskazuje, e nie odpowiada ono rozkadowi korzystnych warunkw jego powstawania lecz mniej sprzyjajcych warunkw jego destrukcji. Ponadto gaz ten przemieszcza si atwo w przestrzeni wraz z wielko i rednioskalowymi ruchami atmosfery. Analizujc skad wspczesnej atmosfery stwierdzamy, i zawarto takich gazw jak azot, tlen, argon, dwutlenek wgla jest najwysza i wykazuje pewn stao, s to tzw. skadniki pierwszorzdne. Inne take wystpuj w staych proporcjach, jednak jest ich znaczne mniej i okrelane s mianem skadnikw drugorzdnych. Poza tym s i takie, nazywane domieszkami, ktrych ilo zmienia si do znacznie (tab 1). Do wysokoci 80-100 km atmosfera wykazuje wzgldnie duy stopie jednorodnoci w odniesieniu do swych gwnych skadnikw. Powyej puapu 100 km absolutnie dominujc pozycje zyskuj wodr (97,8%) i hel (0,46%). Homogeniczno dolnych partii atmosfery wynika z faktu, i tu wanie dochodzi do znaczcych ruchw i mieszania zawartoci. Powyej przewaa dyfuzja prowadzca do rozwarstwie gazw lejszych i ciszych. Tab. 2. Zestawienie zanieczyszcze atmosfery powstajcych przy spalaniu tony jednostki (ekwiwalentnej do wgla kamiennego) paliw kopalnianych:
Emisja w kg z jednostki ekwiwalentnej rdo SO2 Wgiel kamienny w elektrowniach Wgiel kamienny w przemyle Wgiel w gospodarstwach domowych Wgiel brunatny w elektrowniach Olej opaowy ciki Olej opaowy lekki Olej opaowy w gosp. domowych Gaz w elektrowniach Gaz w gospodarstwach domowych Benzyna w ruchu drogowym Olej napdowy w ruchu drogowym 0,38 3,8 26,0 26,0 20,0 23,0 23,0 8,0 8,0 NOx 7,0 6,5 1,5 8,5 5,0 5,0 1,5 5,0 1,5 9,5 7,3 9,0 1,8 245,0 0,38(Pb)1,5(S) 28,5 CmHn 0,1 0,5 5,0 0,1 0,8 0,8 0,2 CO 0,5 5,0 50,0 0,1 0,2 0,2 1,0 Py (P), Sadza(S) Ow(Pb) 3,5(P), 0,01(Pb) 6,7(P), 0,02(Pb) 24,0(P), 0,07(Pb) 4,5(P),0,015(Pb) 1,5(P) 1,5(P) 0,2(P)

/* za Ch.D. Schnweise

17

Atmosfera ziemska

Atmosfera zawiera take wiele gazw i substancji obcych dostajcych si do niej gwnie na drodze emisji przemysowej. Traktowane s one jako zanieczyszczenia, a cz z nich wywiera destrukcyjny wpyw na inne zwizki atmosfery i bezporednio zagraa rodowisku naturalnemu. Zanieczyszczeniami s te skadniki z grupy naturalnych jeeli wystpuj w ilociach przekraczajcych wartoci graniczne. Zatem zanieczyszczenia mona podzieli na grup pochodzenia naturalnego i sztucznego. Do tej pierwszej nale pyy kosmiczne i ziemskie, aerozole morskie, gazy wulkaniczne, mikroorganizmy, czci rolinne i zwierzce. Zanieczyszczenia sztuczne maj najczciej charakter przemysowy (tabela 2). Do najbardziej zanieczyszczajcych gazi gospodarki czowieka nale: przerbka ropy naftowej, produkcja nawozw, cementu, produkcja szeroko rozumianych fabryk chemicznych, a take rolnictwo. Znajomo emisji zanieczyszcze z rnych rde pozwala na podejmowanie dziaa ograniczajcych zagroenie. Naley jednak stwierdzi, i kade tego typu dziaanie jest do kosztowne. Atmosfera ziemska w przekroju pionowym rni si nie tylko skadem mieszaniny gazw lecz take innymi cechami fizycznymi, takimi jak temperatura, cinienie, skala oraz rodzaj ruchw w poziomie czy pionie. Grna granica atmosfery jest trudna do precyzyjnego okrelenia i przebiega na wysokoci okoo 1000 km. Biorc jednak pod uwag mas gazw tworzcych mieszanin stwierdzamy, e a 99,99% zlokalizowane jest w przestrzeni homogenicznej do 100 km, 99,0% w warstwie do 35km, za 80% w przestrzeni do 10 km. Zatem pod wzgldem iloci materii zasadnicze znaczenie ma warstwa przyziemna. Ona to z kosmosu widziana jest jako cienka niebieskawa powoka. W ogle miszo gazowej otoczki Ziemi jest stosunkowo niewielka w zestawieniu ze rednic planety. Atmosfer dzielimy na pi zasadniczych warstw. Liczc od dolnej granicy wyrnia si: troposfer, stratosfer, mezosfer, termosfer oraz magnetosfer (egzosfer). Ich ukad przedstawia rysunek 5. Najniej Ziemi pooona jest troposfera. To w niej maj miejsce wszystkie najistotniejsze procesy pogodowe. Najintensywniej zachodz tu przemiany fazowe i realizuje si atmosferyczny fragment obiegu wody w przyrodzie. Najbardziej widocznym efektem tego jest tworzenie si chmur i opady atmosferyczne. Cech szczegln troposfery jest zjawisko wymiany pionowej masy oraz spadek temperatury wraz z wysokoci. Spadek ten wynosi od 0,44 do 0,68 oC/100m w zalenoci od szerokoci geograficznej. Nad rwnikiem gradient termiczny jest wikszy, wymiana intensywniejsza i obejmuje przestrze pionow do 16-18 km. Taka te jest tu wysoko warstwy troposfery. Nad biegunem troposfera jest pytsza bowiem ruchy pionowe dotycz wysokoci jedynie do 7 km. Temperatura grnej granicy tej warstwy wynosi od 45oC (nad biegunami latem) do 80 (nad rwnikiem). Powyej troposfery rozciga si wska warstwa tropopauzy, a tu nad ni stratosfera.

18

Atmosfera ziemska

Rys. 5. Przekrj pionowy atmosfery ziemskiej 19

Atmosfera ziemska

W stratosferze temperatura pocztkowo utrzymuje si na poziomie takim jak w grnej troposferze, by po przekroczeniu wysokoci 35 km zacz wzrasta. Przecitnie temperatura na granicy grnej osiga ostatecznie warto ok. 0oC. Zjawisko ocieplenia tej przestrzeni w atmosferze wie si z absorbcj energii promieniowania ultrafioletowego. Stratosfera zawiera przewaajc ilo ozonu atmosferycznego, a najwiksza jego koncentracja dotyczy przestrzeni 20-30km. W omawianej warstwie znajduje si tylko znikoma ilo pary wodnej i std mieszcz si w niej jedynie wierzchoki chmur wysokich i cumulonimbusw. Samodzielnie mog tworzy si tu tzw. oboki iryzujace, widoczne tylko w nocy, bdce cienkimi skupiskami kropelek przechodzonej wody. Grna granica stratosfery przebiega na wysokoci ok. 50 km i koczy si warstw przejciow stratopauz. Nad stratosfer lokuje si mezosfera. Jej charakterystyczne cechy zaznaczaj si na wysokoci od 50 do ok. 80-85 km. Zgodnie z nazw jest to warstwa rodkowa, nazywana przez niektrych autorw grn troposfer. Jest to o tyle uprawnione gdy wystpuje tu podobny rozkad temperatury - od wartoci 0oC u podstawy, temperatura spada tu do granic 80oC. W miejscach tych wystpuj najnisze temperatury w caej atmosferze. Taki te rozkad termiki umoliwia pionowe ruchy bardzo ju rozrzedzonego tu powietrza. Ponad mezosfer rozpociera si mezopauza. Powyej znajduje si warstwa o bardzo maej gstoci zwana termosfer. O ile w dolnej troposferze rednia droga swobodna gazu wynosi 10-5 cm to w warstwie termosfery s to wartoci od 1 do 100 km. Termosfera dolna nosi nazw jonosfery. W jonosferze przewaaj zjonizowane czsteczki gazw. Wolne jony dodatnie i elektrony mog si z sob czy. Ponadto rnica ciarw czstek prowadzi do rozwarstwie. W grnej przestrzeni tej warstwy temperatura wzrasta ponad 1000 oC. Dla specjalistycznych celw niektrych nauk wydziela si specyficzne warstwy oznaczane D,E F1, F2. Do jonosfery przenikaj okresowo czstki tzw. wiatru sonecznego (plazmy sonecznej). Powoduje to charakterystyczne rozbyski, burze jonosferyczne, czy zorze polarne. Zjawiska wystpujce w tej warstwie prowadz do zakce radiokomunikacji ziemskiej. Grna cz termosfery egzosfera - jest warstw w ktrej jest tak mao materii, i praktycznie czstki gazw nie zderzaj si ze sob. Jest to strefa z ktrej materia wypywa w przestrze kosmiczn. Na zewntrz typowych warstw atmosferycznych lokuje si tzw. Magnetosfera, bdca ukadem pl magnetyzmu ziemskiego. Nie jest to ju atmosfera jednak spenia - podobnie jak otoczka gazowa Ziemi zadanie ochronne wobec planety. Magnetosfera zabezpiecza nas przed wiatrem sonecznym i jego szkodliwym dziaaniem na organizmy biologiczne.

20

IV. PROMIENIOWANIE SONECZNE

Emitowane przez Soce promieniowanie, majce charakter fal elektromagnetycznych, jest gwnym rdem energii dla procesw zachodzcych na kuli ziemskiej. Za z punktu widzenia meteorologicznego stanowi zasadniczy czynnik klimatotwrczy. Podstawowe pojcia zwizane z promieniowaniem mona zdefiniowa nastpujco: N N N N Promieniowanie: Zjawisko przepywu energii w postaci fali elektromagnetycznej wysyanej lub absorbowanej przez ciao. Energia promienista: Ilo energii niesionej przez promieniowanie (jednostka [J]). Gsto energii promienistej: Ilo energii promienistej w jednostce objtoci [ J/m3]. Strumie promienisty (moc promienista): Tempo emitowania, przekazywania lub pochaniania energii promienistej, czyli ilo energii promienistej emitowanej, przenoszonej lub pochanianej w jednostce czasu [ J/s - W]. Emitancja (wypromieniowanie): Stosunek strumienia promienistego do wielkoci powierzchni promieniujcej [W/m2]. Irradiacja (napromieniowanie): Stosunek strumienia promienistego do wielkoci powierzchni, na ktr pada [W/m2]. Natenie promieniowania: Stosunek strumienia promienistego do kta bryowego jaki tworzy dany kierunek widziany ze rda promieniowania [W/sr]. Radiacja: Jak wyej tylko dotyczy powierzchni przyjmujcej promieniowanie [W/m2/sr]. kilku fundamentalnym prawom fizycznym, a oto

N N N N

Promieniowanie podlega najwaniejsze z nich:

Prawo Wiena. Dugo fali, na ktr przypada maksimum promieniowania Nmax ciaa doskonale czarnego, jest odwrotnie proporcjonalna do temperatury tego ciaa (T). Zaleno t ujmuje wzr: Nmax = c/T, gdzie c = 2,8978 . 10-3 m. K. Prawo Stephana-Boltzmana. Cakowita emitancja ciaa doskonale czarnego jest proporcjonalna do temperatury powierzchni tego ciaa, wyraonej w skali bezwzgldnej.

Promieniowanie soneczne

Soce wysya w przestrze kosmiczn fale o dugoci od ok. 0,01 2m do 100 m. Selektywna przepuszczalno atmosfery sprawia, i do powierzchni Ziemi docieraj tylko niektre zakresy widma. Z punktu widzenia meteorologicznego najistotniejszym z nich jest przedzia optyczno-cieplny w zakresie dugoci fali od 0,290 do 24 2m, poniewa niesie on z sob przewaajcy adunek energii cakowitej. Powyszy przedzia widmowy dzieli si dodatkowo na podzakresy: nadfiolet (0,29 - 0,4 2m i 7% zasobu energii), promieniowanie widzialne (0,4- 0,75 2m - ok. 45% energii), podczerwie (0,75-24 2m, potencja energetyczny 48%). Promienie soneczne przenikaj przez przestrze kosmiczn bez strat (prnia kosmiczna jest dla nich orodkiem przeroczystym), zmienia si tylko gsto strumienia promieni w miar oddalania si od Soca. Najwiksz irradiacj, zwan niekiedy rwnie nateniem promieniowania notujemy na granicy atmosfery. Wielko tego parametru nazywamy sta soneczn. Jej warto wynosi okoo 1380 W/m2 (w literaturze przedmiotu znajdujemy rne dane z uwagi na rne warunki i techniki pomiaru). Warto ta w istocie, wbrew nazwie, nie jest staa. Zmienia si w cyklu rocznym o ok. 3 - 4 % z powodu zmian odlegoci Ziemi od Soca. Ponadto ma na ni wpyw aktywno naszej najbliszej gwiazdy oraz pojawianie si na drodze biegu promieni sonecznych w przestrzeni tzw. pyu kosmicznego. Przyjt warto staej sonecznej mona korygowa uwzgldniajc poprawki na por roku podawane w specjalnych zestawieniach tabelarycznych.

Rys. 6. Procesy, ktrym podlega promieniowanie soneczne przenikajce przez atmosfer.

22

Promieniowanie soneczne

W miar wnikania wizki promieni do atmosfery ziemskiej obserwuje si zjawisko jej osabiania (ekstynkcji). Dzieje si tak na skutek odbicia ich czci w kierunku otwartej przestrzeni kosmicznej, rozpraszania oraz pochaniania przez znajdujce si w niej czsteczki gazw, zanieczyszcze, kropel wody (rys. 6). Procesy te prowadz do strat energetycznych. Tak wic natenie promieniowania docierajcego do powierzchni (dla uproszczenia prostopadej) na Ziemi jest zawsze mniejsze od staej sonecznej. Wielko napromieniowania na tak powierzchni obliczamy ze wzoru:

I m = I o x pm
gdzie: Im - natenie promieniowania na powierzchni prostopad, Io - staa soneczna, p - wspczynnik przeroczystoci atmosfery, m - masa atmosferyczna. Wielko wspczynnika przeroczystoci atmosfery zaley od zawartoci w niej pary wodnej i rnych zanieczyszcze. rednie wartoci tego wspczynnika (p) uznane dla terenw nizinnych wynosz od ok. 0,7 latem do 0,85 w okresie zimy. Z kolei liczba mas atmosferycznych zaley od dugoci drogi przenikania promieni poprzez atmosfer, czyli bezporednio od wysokoci Soca. Dugo tej drogi przybiera warto jeden gdy Soce znajduje si na wysokoci 90o. Pierwsze przyblienie wartoci masy atmosferycznej mona uzyska stosujc niej podany wzr (dokadniejsz warto m podaje tabela 3).

m = 1/sin(ho)
Tab. 3. Liczba (m) "mas" atmosferycznych (optycznych) w zalenoci od wysokoci Soca ho przy rednim cinieniu atmosferycznym 1013 hPa Ho 90 80 70 65 60 55 50 45 40 35 30 m 1,000 1,015 1,064 1,103 1,154 1,220 1,304 1,413 1,553 1,740 1,995 ho 25 23 21 19 17 15 14 13 12 11 10 M 2,357 2,546 2,773 3,049 3,388 3,816 4,075 4,372 4,716 5,120 5,400 Ho 9,5 9,0 8,5 8,0 7,5 7,0 6,5 6,0 5,5 5,0 4,5 m 5,870 6,180 6,510 6,880 7,300 7,770 8,300 8,900 9,590 10,40 11,33 ho 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 m 12,44 13,76 15,36 17,30 19,80 22,90 27,00 32,30 39,70

23

Promieniowanie soneczne

Promienie soneczne docierajce do powierzchni Ziemi bezporednio w postaci wizek rwnolegych stanowi cz promieniowania nazywanego bezporednim. Owo promieniowanie charakteryzuje si najwikszym nateniem gdy pada na powierzchni prostopad do kierunku transmisji. Powierzchnie usytuowane pod innym ktem wzgldem linii biegu promieni otrzymuj mniejsz ilo energii. Wyliczenia natenia promieniowania na tak powierzchni (zwan w podrcznikach jako pozioma) dokonujemy korzystajc z zalenoci:

Ih = Im x sin(ho)
gdzie: Ih - natenie promieniowania sonecznego na powierzchni poziom, Im - natenie promieniowania sonecznego na powierzchni prostopad, ho - kt padania promieni sonecznych.

Rys.7. Zaleno kta padania promieni sonecznych na powierzchni poziom (D) usytuowan na rnych paszczyznach w stosunku do horyzontu (J) od wysokoci Soca nad horyzontem (E). Kt padania promieni sonecznych, a zatem i ilo docierajcej energii do danego punktu na powierzchni Ziemi, zaley od wielu czynnikw. Przede wszystkim decyduje o tym szeroko geograficzna analizowanego obszaru. W odniesieniu do kadego punktu na kuli ziemskiej obserwujemy roczn zmienno wysokoci Soca nad horyzontem, wynikajc z zasad obrotu naszej planety wok tej gwiazdy (deklinacja Soca). Najwysze kty wysokoci Soca wzgldem paszczyzny 24

Promieniowanie soneczne

horyzontu notuje si w strefie midzyzwrotnikowej i z tego te powodu ta cze planety zyskuje najwicej energii promienistej. Ponadto rnice dobowe wywouje te obrt Ziemi wok wasnej osi, ustalajc dla kadej pory pora dnia (tzw. kt godzinowy). Z punktu widzenia rolniczego due znaczenie posiada analiza promieniowania w zalenoci od konfiguracji pl. Zarwno wystawa zbocza jak rwnie kt jego nachylenia decyduj o iloci energii dostarczanej przez soneczne promieniowanie bezporednie. Chcc uwzgldni powysze zrnicowanie naley w przypadku stoku poudniowego do wartoci kta nachylenia promieni doda warto kta spadku powierzchni zbocza. Natomiast na powierzchni stoku pnocnego promienie bezporednie padaj tylko wtedy gdy ich kt padania jest wikszy od kta spadku zbocza. Zatem dla celw korekty rzeczywistego natenia promieniowania naley od kta padania odj kt spadku (rys. 7). Oprcz promieniowania bezporedniego, w postaci wizek rwnolegych w stosunku do kierunku Soca, powierzchnia Ziemi otrzymuje take promieniowanie rozproszone. S to fale padajce pod rnymi ktami na skutek odbi od czstek zawartych w atmosferze (para wodna, zanieczyszczenia, etc). Zjawisko rozproszenia dotyczy w zmiennym stopniu fal o rnej dugoci. Zaleno ta wyraa si nastpujco: rozproszenie nastpuje wtedy gdy na drobin padnie fala krtsza od jej wymiarw; zatem silniejszemu rozpraszaniu podlegaj fale krtsze oraz tym intensywniejsze jest rozpraszanie im wiksze drobiny znajduj si w atmosferze (rys. 6). W dni bezchmurne przewaa zdecydowanie promieniowanie bezporednie, natomiast w dni pochmurne (w przypadkach penego zachmurzenia) docieraj do powierzchni tylko promienie rozproszone. Rolnicza uyteczno pomiarw radiacji sonecznej pojawia si wtedy, gdy oprcz oszacowania przychodw energii (liczonych take teoretycznie z uwzgldnieniem wyej podanych zasad), wykonamy rwnie oznaczenie strat tej energii wskutek odbicia i wypromieniowania przez powierzchni czynn pl. Promienie, ktre dotr do powierzchni Ziemi, w czci zostan pochonite, w czci za odbite. Zdolno odbijania promieniowania zalena jest od barwy powierzchni, dugoci fali i kta padania. Wspczynnik informujcy o iloci promieniowania odbitego do padajcego nosi nazw albedo i wyraany jest w procentach lub wartociach uamka dziesitnego. Zestawienie przychodw i rozchodw energii w danym punkcie nazywamy bilansem promieniowania (bilansem radiacyjnym). Po stronie przychodw wyrniamy nastpujce elementy promieniowania: N promieniowanie soneczne cakowite (T), jako suma promieniowania bezporedniego o dugoci fali (0, 290 -3,0 2m) i rozproszonego (0, 290-1,5 2m),

25

Promieniowanie soneczne

promieniowanie zwrotne atmosfery Ea (4-120 m), jako dugofalowe promieniowanie atmosfery w kierunku Ziemi.

Skadowe bilansu radiacyjnego po stronie strat energetycznych to: N N N promieniowanie odbite od powierzchni Ziemi, Rk (krtkofalowe) i Rd (dugofalowe), albedo (A = R:T * 100 [%]), georadiacja Ez (4-120 m) - dugofalowe wypromieniowanie Ziemi, promieniowanie efektywne Ee= Ez - Ea Ostateczna posta bilansu promieniowania wyraa si wzorem:

Q = (I + D + Ea) - (Rk + Rd + Ez)


Cz energii dostarczanej przez Soce bierze udzia w procesach decydujcych o wzrocie i rozwoju rolin na danej przestrzeni rolniczej. Z oglnej emisji docierajcej do powierzchni lici, w proces ten zaangaowane jest jednak jedynie 13%. Pochonita przez gleb energia uczestniczy w przemianach chemicznych fizycznych i biologicznych decydujc o jakoci tej czci rodowiska wzgldem potrzeb - przede wszystkim - systemu korzeniowego roliny. Zamiana promieniowania na energi ciepln stwarza odpowiednie warunki do kiekowania nasion, a take decyduje o tempie pobierania skadnikw pokarmowych i wody. Dokadniejszy opis tych zjawisk znajduje si w rozdziale dotyczcym meteorologii rolniczej. Bilans promieniowania ukadu: Soce atmosfera Ziemia, decyduje o gwnych elementach charakterystyki klimatu planety. Bilanse czstkowe wybranych okresw i przestrzeni rzutuj na klimatyczne i pogodowe zjawiska lokalne. ledzc skadowe bilansu promieniowania caej planety nie mona pomin innych form wymiany energii, w tym gwnie wymiany na drodze przemian fazowych wody. Peny bilans energetyczny, w ukadzie rocznym dla caej kuli ziemskiej przedstawia rysunek 8. Przychd energetyczny ukadu stanowi promieniowanie soneczne krtkofalowe. Z caej sumy tego promieniowania okoo 17% pochaniaj bezporednio skadniki, domieszki i zanieczyszczenia atmosfery. Okoo zostaje odbita i skierowana z powrotem w przestrze kosmiczn. Do powierzchni Ziemi dociera 37% tej energii, jako promieniowanie bezporednie w postaci dwch strumieni bezporedniego promieniowania przy bezchmurnym niebie i promieniowania bezporedniego przenikajcego przez cienkie powoki chmur. Nieco ponad 10% energii dostarcza promieniowanie porednie. Cz promieniowania bezporedniego i poredniego, po dotarciu do Ziemi, jest odbijana od jej powierzchni i rwnie wraca do przestrzeni

26

Promieniowanie soneczne

kosmicznej. Razem z czci odbit od grnych powierzchni chmur stanowi to 35% i okrelane jest mianem albeda Ziemi. Ostatecznie wic powierzchnia naszej planety pochania okoo 48% energii promienistej Soca. Pochonita energia uczestniczy dalej w procesie wymiany. Z uwagi jednak na to, i Ziemia ogrzana promieniami sonecznymi osiga w wyniku tego redni temperatur powierzchni jedynie ok. 15 o C, to jej maksymalna emisja promienista lokuje si w dugim przedziale zakresu. Tak wic promieniowanie ziemskie ma charakter dugofalowy i jest z tego powodu atwiej absorbowane przez niektre skadniki atmosfery.

Rys.8. Uredniony, roczny bilans energetyczny Ziemi. Analiza przebiegu wymiany energii w zakresie dostarczanym przez promieniowanie dugofalowe jest bardziej skomplikowana, ze wzgldu na jej wielokrotny przepyw w rnych kierunkach i udzia innych form wymiany w tym procesie. Z zamieszczonego rysunku wynika, e suma wszystkich rde energii, ktrymi gospodaruje podoe wynosi a 114%. (praktycznie taka sytuacja oczywicie nigdy nie wystpuje, gdy procesy dopywu i ubytku energii zachodz rwnolegle). Promieniowanie dugofalowe powierzchni ziemskiej skierowane do atmosfery jest niemal w caoci pochaniane przez atmosfer. Jedynie 5% z tego przenika do

27

Promieniowanie soneczne

przestrzeni kosmicznej. Cz ta nazywana jest oknem widmowym Ziemi. Okoo 30% zgromadzonej energii z podoa dostaje si do atmosfery drog przemian fazowych wody. Suma energii ze wszystkich rde kumulowana przez atmosfer wynosi wic ostatecznie 156%. Caa ta energia rozkada si dalej na dwa strumienie wypromieniowywane przez atmosfer, take w postaci fal dugich. Pierwszy strumie (60%) skierowany jest w przestrze kosmiczn i stanowi strat energii naszej planety. Warto szacowan na ok. 96% reprezentuje promieniowanie atmosfery ku Ziemi (promieniowanie zwrotne). Z przedstawionych wyej liczb wynika, e ilo dopywajcej do Ziemi energii w cyklu rocznym rwna si jej ubytkowi w tym samym czasie. Rnica midzy przychodem, a rozchodem rwna si wic zero. Dziki temu temperatura powierzchni Ziemi i atmosfery utrzymuje si na wzgldnie rwnym poziomie. Notowane w przeszoci wyrane ocieplenia lub ochodzenia (zlodowacenia) byy wanie wynikiem zachwiania tej rwnowagi. O ile bilanse energii caej powierzchni Ziemi w duszych okresach czasu bywaj zrwnowaone, o tyle lokalnie i w krtkim czasie, pojawiaj si znaczne stany nierwnowagi. Generalnie przestrze midzyzwrotnikowa oraz pory letnie wszystkich szerokoci geograficznych charakteryzuj si wikszym pochanianiem energii w stosunku do strat. Rnice przestrzenne bywaj jednak czsto zacierane dziki poziomemu transportowi energii w skali globalnej i lokalnej. Do pomiaru napromieniowania w danym miejscu i czasie suy szereg przyrzdw zwanych radiometrami, pyrheliometrami czy aktynometrami. Rnice midzy nimi sprowadzaj si do rodzaju sensora oraz sposobu pomiaru, wzgldnego i bezwzgldnego. Jednym z bardziej rozpowszechnionych przyrzdw tego typu jest solarymetr. W wersjach meteorologicznych najbardziej znana jest jego odmiana zwana solarymetrem Gorczyskiego. Gwnym jego elementem jest termostos Molla skadajcy si z ogniw termoelektrycznych (na przemian uoone pytki, wykonane ze specjalnych metali, zabarwione na biao i czarno). Promieniowanie soneczne powoduje zrnicowane nagrzewanie pl i powstanie rnicy potencjaw midzy pytkami, proporcjonalnej do wartoci irradiacji. Zmierzone na mikrowoltomierzu wartoci prdu przeliczane s nastpnie na jednostki napromieniowania. Solarymetr Gorczyskiego, przy wykorzystaniu specjalnych przystawek, moe mierzy promieniowanie bezporednie, rozproszone jak i cakowite. Do pomiaru zmian promieniowania w ukadzie liniowym su solarymetry tubowe. Aktualnie coraz powszechniej bywaj uywane przyrzdy pozwalajce na wszechstronne pomiary promieniowania (rne zakresy fal, promieniowanie fotosyntetycznie czynne - PhAR kierunki, etc.) i zapewniajce cakowit automatyzacj tego procesu (rejestracja i przetwarzanie komputerowe).

28

Promieniowanie soneczne

Oprcz wartoci irradiacji (napromieniowania), wanym wskanikiem meteorologicznym, a zwaszcza agrometorologicznym, w skali czasowej jest tzw. usonecznienie. Usonecznieniem nazywamy sum czasu promieniowania sonecznego, bezporedniego dla okrelonego punktu na powierzchni Ziemi. Miar usonecznienia s wic jednostki czasowe (godziny z dokadnoci do dziesitnych czci).

Rys. 9. Schemat solarymetru tubowego i kopukowego

29

Promieniowanie soneczne

Kady punkt na powierzchni Ziemi mona scharakteryzowa pod tym ktem miar usonecznienia teoretycznego, moliwego (czyli czasu liczonego od wschodu do zachodu Soca). Czas ten zaley od pooenia geograficznego punktu i jest dla niego wartoci sta w skali rocznej i zmienn w mniejszych przedziaach: kwartalnym, miesicznym, dekadowym. Usonecznienie rzeczywiste jest natomiast wartoci zmierzon dla danego miejsca i czasu, uwzgldniajc satny zachmurzenia. Klasycznym przyrzdem do pomiaru usonecznienia rzeczywistego jest heliograf Campbella-Stokesa. Zasada pomiaru polega na skupianiu wiata sonecznego (kierunkowego) przez kul szklan i przepalaniu, dziki skoncentrowanej wizce, paska papieru wzdu linii bdcej przeciwleg w stosunku do toru pozornego ruchu Soca po sklepieniu niebieskim. Gdy Soce zostanie przesonite przez chmury wtedy do przepalenia nie dochodzi. Wyznaczajc usonecznienie w cigu doby odczytujemy czn dugo linii przepalenia ze skali godzinowej naniesionej na pasku papieru (stosuje si rne rodzaje paskw w zalenoci od okresu pomiaru). Naley przy tym uwzgldnia kade nawet najdrobniejsze lady przepale.

Rys. 10. Heliograf Campbela-Stokesa

30

V. CIEPO I TERMIKA UKADU PODOE ATMOSFERA

Fizyka definiuje ciepo jako sum energii kinetycznej nieuporzdkowanego ruchu czsteczek lub atomw materii oraz energii potencjalnej ich wzajemnych oddziaywa. Temperatura za to wielko skalarna okrelajca stan rwnowagi termodynamicznej danego ciaa. Zwyczajowo ciepym nazywamy nie to ciao, ktre zawiera wicej energii cieplnej, tylko to, ktre ma wyszy jej poziom. Poziom w okrela temperatura. Oznaczajc temperatur zestawiamy z sob dwa ukady termodynamiczne. Jeden z nich suy jako wzorzec, a porwnanie nastpuje wtedy gdy midzy tymi ukadami pojawi si stan rwnowagi. Tak wic temperatura oznaczana jest na podstawie mierzalnych cech termometrycznych wzorca zmieniajcych si w trakcie wymiany energii. Najczciej wykorzystywane waciwoci termometryczne to zmiana objtoci, oporu, etc. Wartoci liczbowe temperatury ustalane s na podstawie skal opartych na tzw. punktach staych. Przykadowo skala Celsjusza powstaa po przyjciu za 0 poziom rwnowagi termodynamicznej wody w jej tzw. punkcie potrjnym i 100 w stadium wrzenia, przy wartoci cinienia tzw. normalnego. W przypadku obowizujcej w ukadzie SI skali Kelvina punkt potrjny wody odpowiada 273,16 K, za zero to w tym przypadku zero bezwzgldne (brak jakiegokolwiek ruchu czstek materii stan tylko teoretycznie moliwy). W USA powszechnie uywa si skali Fahrenheita. Warto wic wiedzie, e w stosunku do skali Celsjusza wystpuj nastpujce relacje: 0oC to 32oF, za 100oC odpowiada 212oF . Stopnie tych skal nie s rwne. 1 oC odpowiada 9/5 stopnia F i odwrotnie: 1 oF = 5/9oC. Zatem przeliczajc stopnie ze skali Farenheita na Celsjusza stosujemy regu: ToC = (ToF 32) x 5/9. Pomidzy podoem i atmosfer zachodzi permanentna wymiana energii. W wyniku tej wymiany dochodzi do ustalenia parametrw cieplnych kadego ze skadowych ukadu. Efekt wspdziaania zaley nie tylko od iloci dostarczonej energii sonecznej, ale i od ich swoistych waciwoci cieplnych. Dla lepszego zrozumienia tych waciwoci, przedstawiono poniej definicje najwaniejszych wielkoci z zakresu gromadzenia, przepywu i wymiany ciepa. Ciepo waciwe. Jest to ilo ciepa jaka ogrzewa jednostk masy danej substancji o jednostk temperatury. W przypadku cia staych i niektrych cieczy podgrzewanie nie zmienia objtoci, natomiast ogrzewanie gazw powoduje zwikszanie objtoci i zuycie czci energii na ten proces. Z tego wzgldu ciepo waciwe gazw naley definiowa jako ciepo waciwe pod staym cinieniem lub w staej objtoci.

Ciepo i termika ukadu atmosfera - podoe

Pojemno cieplna. Wielko pozwalajca na porwnanie waciwoci cieplnych wszystkich rodzajw materii. Definiuje si j jako ilo ciepa podnoszc temperatur jednostki masy ciaa o jednostk temperatury. Przewodnictwo cieplne. Jest to proces przekazywania energii za porednictwem materii. Miar jego jest tzw. wspczynnik przewodnictwa rwny iloci ciepa, ktra przepywa w cigu jednostki czasu (sekundy) przez jednostk powierzchni i warstw o jednostkowej gruboci, przy rnicy temperatur pomidzy grn i doln powierzchni wynoszcej 1K. Dyfuzyjno cieplna. Jest to waciwo oznaczajca zdolno do przewodzenia ciepa i wyliczana ze stosunku wspczynnika przewodnictwa do pojemnoci cieplnej danej materii. Podstawowe rodzaje materii wspdziaajce w zakresie wymiany ciepa charakteryzuje znaczna rnorodno (tab. 4). O ile atmosfera ziemska w caej swej objtoci jest w miar jednolita, to wspdziaajce z ni w zakresie przepywu ciepa podoe, wykazuje bardzo du zmienno przestrzenn czego konsekwencj s specyficzne stany pogodowe i klimatyczne. Tab.4. Waciwoci cieplne podstawowych rodzajw podoa Materia Ciar waciwy
Kg.m-3.103

Ciepo waciwe
J.kg-1.K-1 .103

Pojemno cieplna (objtociowa)


J. m-3. K-1 .106

Wspczynnik przewodnictwa cieplnego


J . cm-1.s-1.k-1

Dyfuzja cieplna
m2 . s-1 . 10-6

Gleba sucha Woda (4oC) Powietrze (20oC)

1,60 1,00 0,0012

0,80 4,18 1,01

1,28 4,18 0,0012

0,0030 0,0057 0,00025

0,24 0,14 20,50

Ciepo przemieszcza si w atmosferze do trudno. Wspczynnik przewodnictwa cieplnego gazw atmosferycznych jest bardzo niski, niszy o ok. 150 razy od przewodnictwa litej skay, 20 razy od wody i ok. 12 razy od suchej gleby. Stanowi to czynnik termoizolacyjny dla naszej planety. Niska jest take pojemno cieplna powietrza, zwaszcza liczona w stosunku do objtoci. Najwiksze znaczenie w meteorologii przywizuje si do wymiany cieplnej pomidzy atmosfer a podoem. Przy niskich prdkociach wiatru temperatura powietrza rnicuje si bardzo istotnie wraz ze zmian wysokoci. Dla okresu o dodatnim bilansie promieniowania notuje si zazwyczaj wysze temperatury w pobliu powierzchni, w przypadku bilansu ujemnego wystpi tu temperatury najnisze. W caym przekroju atmosfery wystpuj okrelone prawidowoci w

32

Ciepo i termika ukadu atmosfera - podoe

pionowym rozkadzie temperatur. Poniewa gazy atmosfery ogrzewaj si od podoa, zatem im wyej, tym temperatura spada. W wyniku tego w troposferze nastpuje stopniowe obnianie temperatury. Spadek temperatury wraz z wysokoci (w oC/100 m), okrelany jest jako zwyky pionowy gradient temperatury. W atmosferze due znaczenie maj rwnie procesy zmian temperatury bez wymiany cieplnej z otoczeniem. Zjawiska te, zwane adiabatycznymi, zachodz w przemieszczajcych si pionowo masach powietrza. Powolno naturalnego procesu przepywu ciepa (przewodnictwa) powoduje, e procesy sprania i rozprania powietrza wpywaj na jego temperatur, zanim dojdzie do jej wyrwnania z otaczajcymi masami. Jeeli pewna objto powietrza przemieszcza si w gr to stopniowo trafia w obszary coraz to niszego cinienia i w zwizku z tym rozpra si. Praca zuyta na zmian objtoci powoduje obnienie poziomu energetycznego, a tym samym temperatury. W przypadku gdy powietrze opada w d w pionowym przekroju atmosfery to oznacza, i przemieszcza si w kierunku wzrastajcego cinienia. W takich okolicznociach praca wykonana przez otaczajce dan objto masy powietrza zamienia si w ciepo i podnosi warto temperatury.

Rys. 11. Typy rozkadu pionowego temperatur w atmosferze Pionowe zmiany temperatury wywoane tym zjawiskiem okrelane s mianem pionowego gradientu adiabatycznego. Jeeli procesy adiabatyczne bd rozpatrywane w kontekcie zmian cieplnych zwizanych z przemianami fazowymi wody, to dodatkowo mona mwi o gradiencie sucho- i wilgotno-adiabatycznym. Temperatura powietrza w ukadzie pionowym zmienia si wraz z wysokoci, przy wzgldnie staym tempie spadku o 0,6 1 oC. Czasem jednak zmiany temperatury mog mie przejciowo inny charakteri w zwizku z tym wyrnia si stany inwersji czy izotermii (rys. 11). 33

Ciepo i termika ukadu atmosfera - podoe

W przypadku gdy powietrze w pewnej przestrzeni unosi si lub opada to zmiany temperatur wraz z wysokoci, zwizane z procesami adiabatycznymi zachodzcymi w tej warstwie, mog ksztatowa si inaczej ni w powietrzu otaczajcym. W wyniku tych rnic ustalaj si stany rwnowagi termodynamicznej, decydujce o wanych zjawiskach pogodowych. Jeeli gradient zewntrzny jest wikszy ni gradient adiabatyczny warstwy wznoszcej si(*z>*a), to powietrze przemieszcza si na do due wysokoci zanim pojawi si stan rwnowagi termicznej z otaczajc warstw. Sytuacja taka okrelana jest mianem rwnowagi chwiejnej. W czasie wznoszenia, powietrze rozprajc si i ochadzajc stopniowo, moe osign temperatur punktu rosy co zwykle zapocztkowuje powstawanie chmur.

Rys. 12. Stany rwnowagi termodynamicznej w atmosferze W przeciwnym przypadku, gdy gradient zwyky powietrza otaczajcego jest mniejszy ni gradient adiabatyczny powietrza unoszcego si (*z<*a), to stosunkowo szybko osiga ono temperatur nisz ni warstwa zewntrzna i rozpoczyna opadanie w d. Przemieszczajc si w d ulega spreniu i adiabatycznemu ogrzaniu, co znowu wyzwala impuls wznoszenia. W takim przypadku powietrze, po uzyskaniu impulsu do wznoszenia lub opadania, nie moe zasadniczo zmieni swojego pooenia. Ten stan nosi nazw rwnowagi staej. Bardzo rzadko mamy do czynienia z relacj rwnoci gradientu zewntrznego i adiabatycznego (*z=*a). W takiej sytuacji wznoszenie lub opadanie powietrza trwa tylko tak dugo jak dugo dziaa impuls wyzwalajcy to zjawisko. W stanie

34

Ciepo i termika ukadu atmosfera - podoe

rwnowagi obojtnej powietrze przemieszczone w d lub gr pozostaje na nowym miejscu. W meteorologii terminem - temperatura powietrza - okrela si warto liczbow charakteryzujc stan cieplny mieszaniny gazw atmosferycznych w okrelonym czasie i miejscu. Miejscem oznacze temperatury powietrza jest klatka meteorologiczna lub w warunki zblione do tych jakie gwarantuje klatka meteorologiczna, w ktrych przyrzd pomiarowy umieszczono 200 cm nad powierzchni gruntu. Wszystkie inne oznaczenia w dowolnych punktach atmosfery, aczkolwiek w wielu przypadkach przydatne, nie s temperatur powietrza w sensie meteorologicznym Ujednolicenie miejsca i warunkw pomiaru jest konieczne dla uzyskiwania porwnywalnych wynikw. Podstawowym parametrem charakterystyki termicznej atmosfery dla danego obszaru jest temperatura rednia dobowa. Jej wylicze dokonujemy na bazie wartoci pomiarw chwilowych, wykonywanych cyklicznie w staych odstpach czasowych w cigu doby. Stosujc najpowszechniejsz czstotliwo odczytw wartoci chwilowych, wylicze temperatury redniej dobowej (poczwszy od 1 stycznia 1996) dokonujemy, stosujc poniszy wzr:

tdob = (t7+t13+tmax+tmin)/4
rednia dobowa suy do uproszczonej analizy zjawisk termicznych w cigu dnia, a jej warto zaley od wartoci temperatur rzeczywistych wystpujcych o kadej godzinie dnia i nocy. Dobowy przebieg przecitnych wartoci temperatury powietrza wykazuje cisy zwizek z bilansem cakowitym promieniowania w zakresie wielkoci minimalnych. Waciwoci wymiany cieplnej w przygruntowej warstwie atmosfery jest to, e od osignicia okrelonego stanu temperatur przypowierzchniowych, dopiero po okoo dwch godzinach notuje si stan adekwatny na wysokoci 2 m (np. maksimum temperatury przy powierzchni i w klatce meteorologicznej). rednie temperatury dobowe powietrza su do tworzenia kolejnych przyblionych charakterystyk przebiegu zjawisk termicznych o coraz wikszej skali zgeneralizowania. W rolnictwie wykorzystuje si midzy innymi rednie pentadowe, dekadowe, miesiczne, okresu wegetacyjnego, roczne, etc. W kadym przypadku liczba pomiarw wzitych do oblicze jest sum db analizowanego okresu (5,10,...365(366)). Okresy pentadowe i dekadowe miesicy ustala si wedug zasady, e ostatnia pentada (dekada) zawiera nadwyk lub niedobr db pomiarowych w zalenoci od dugoci miesica. Oprcz temperatury redniej dobowej, interesujcymi z punktu widzenia agroklimatycznego s rwnie temperatury minimalne i maksymalne. Zwizane jest to z wpywem temperatur progowych dla ycia rolin - zwaszcza minimalnych. Zagadnienie to wie si midzy innymi ze zjawiskiem przymrozkw. Rnica pomidzy wartociami temperatur ekstremalnych daje wynik w postaci amplitud,

35

Ciepo i termika ukadu atmosfera - podoe

ustalanych analogicznie dla przedziaw dobowych, miesicznych (najwysza maksymalna i najnisza minimalna temperatura dobowa miesica), rocznych etc.

Rys. 13. Termometr maksymalny Do pomiaru temperatur powietrza su termometry zwyke oraz minimalny i maksymalny. W klatce meteorologicznej znajduj si dwa termometry zwyke, jeden suchy sucy do rejestracji temperatury powietrza, drugi zwilony, ktry wykorzystywany jest do innych celw - w zespole z pierwszym przeznaczony jest do pomiaru wilgotnoci powietrza. Procedura odczytu temperatury jest cile ustalona i obowizuje obserwatorw na stacjach i posterunkach meteorologicznych. Naley nadmieni, i kady pomiar (z dokadnoci do jednej dziesitej stopnia, przy rozstpie skali co 0,2 oC), musi by skorygowany o warto poprawki na niedokadno kadego termometru wzgldem wzorca (dane znajdziemy na formularzu wiadectwa termometru, dostarczonym przez producenta).

Rys. 14. Termometr minimalny Do pomiaru najwyszej temperatury od czasu ostatniej obserwacji suy termometr maksymalny (rys. 13). Jego zasada dziaania polega na tym, i rt jest w stanie przenika przez zwenie na granicy przejcia zbiorniczka w kapilar (wtopiony w rodek prcik szklany), tylko wtedy gdy temperatura wzrasta. Powrt do stanu wyjciowego moliwy jest jedynie po ostronym, aczkolwiek energicznym, wstrzniciu; czyni si tak po odczytaniu pomiaru dla kadego okresu dobowego. Z kolei temperatur najnisz z przedziau czasowego mierzy si termometrem nazywanym minimalnym. Jego konstrukcja i zasada dziaania wykorzystuje prawidowo polegajc na tym, e toluen wypeniajcy kapilar, jest w stanie przesuwa zawarty tam prcik szklany lub metalowy tylko w przypadku gdy si kurczy. Zatem aktualne pooenie grnego koca prcika wskazuje temperatur minimaln dla ostatniego okresu. Nastpny odczyt minimum termicznego jest moliwy po przechyleniu termometru tak aby prcik dotkn menisku toluenu. Cech

36

Ciepo i termika ukadu atmosfera - podoe

charakterystyczn tego termometru jest to, e posiada on zbiorniczek o duej powierzchni kontaktu z powietrzem (rozwidlony), tak aby zwikszy szybko reakcji toluenu na zmiany temperatury. Obydwa powysze termometry umieszcza si w klatce meteorologicznej poziomo, przy czym maksymalny zbiorniczkiem lekko w d. Wszystkie wyej opisane parametry termiczne pozwala zmierzy przyrzd samopiszcy, zwany termografem. Jego czci czu na zmiany temperatury jest zestaw dwu pytek o odmiennych charakterystykach termometrycznych, tzw. bimetal. Dziki temu, wraz ze zmianami temperatury, nastpuj odksztacenia pytki bimetalicznej przenoszone na pionowy ruch pisaka. Ten z kolei zaznacza lad na pasku osadzonym na obrotowym bbnie. Peny obrt bbna nastpuje w cigu 24 godzin. Linia zapisu na odpowiednio wyskalowanym termogramie stanowi wykres funkcji temperatury w zalenoci od czasu. Wspczenie coraz popularniejsze s zestawy elektroniczne, ktre rejestruj temperatur powietrza i wywietlaj na ekranie monitora. Odpowiednie klawisze wywouj kolejno odczyty temperatury wewntrz i na zewntrz pomieszcze. Mikroprocesor zawarty w takich urzdzeniach pozwala na wybr skali (Celsjusza lub Fahrenheita), ponadto dokonuje zapisw ekstremw w pamici urzdzenia (wraz z dokadnym czasem ich wystpienia) Elektronika umoliwia zaimplementowanie wielu funkcji obliczeniowych, na przykad temperatury odczuwalnej czy temperatury punktu rosy. Przestrzenny rozkad poszczeglnych charakterystyk i zjawisk meteorologicznych zwyko si przedstawia graficznie w postaci linii nazywanych izarytmami. Nosz one rne nazwy w zalenoci od rodzaju parametru, ktry charakteryzuj. Zobrazowanie graficzne ukadu temperatur w paszczynie poziomej nosi nazw 1 izoterm . Praktyczne wykrelanie izoterm polega na wykorzystaniu metod matematycznych bd matematyczno-geograficznych. Pierwsza z metod ma zastosowanie na obszarach paskich, druga moe by z powodzeniem uyta dla charakterystyki terenu o duej zmiennoci fizjograficznej. W tej ostatniej metodzie krelenie izoterm polega na ustaleniu pooenia punktw izotermicznych drog ekstrapolacji matematycznej z uwzgldnieniem uksztatowania terenu. Metoda ekstrapolacji polega na przyblionym wyznaczeniu punktw na linii czcej dwie ssiednie lokalizacje, w ktrych zmierzono temperatur - jedn o niszej, drug o wyszej wartoci w stosunku do wyznaczanej izotermy. Punkt izarytmy bdzie znajdowa si na tej linii w odpowiedniej proporcji odlegociowej w stosunku do tych punktw. Przykadowo izoterma 16oC wyznaczana na mapie pomidzy punktami o zmierzonych wartociach temperatur 15.5oC i 16.5oC, oddalonymi o 4

Podobny wykres dla cinienia nazywa si izobar. Analogicznie izolobary to wykres tendencji barycznej,

izohigry przedstawiaj wilgotno, izohiety - opady, izotymy - parowanie, izohyony - grubo pokrywy nienej, izoknefy - dni pochmurne, izolampry - dni pogodne oraz izohele -usonecznienie

37

Ciepo i termika ukadu atmosfera - podoe

cm bdzie przebiega na linii czcej je w odlegociach, dokadnie po 2 cm od kadego. Oprcz pomiarw temperatury atmosfery dla celw agrometeorologicznych dokonuje si take oznacze temperatury powierzchniowej warstwy Ziemi oraz temperatury w naturalnych zbiornikach wodnych (jeziora, morza, oceany, etc). Jest to istotne z dwch powodw. Po pierwsze, temperatura taka wskazuje na warunki bilansu promieniowania sonecznego i moliwoci oddziaywania na temperatur atmosfery. Po drugie jest przydatna dla okrelenia warunkw w jakich przebiegaj procesy biologiczne. Temperatura gleby na og rni si od temperatury powietrza. Dua rnorodno genetyczna gleb, parametry charakterystyki aktualnych waciwoci fizycznych, wreszcie rodzaj porastajcej rolinnoci (lub jej brak), wszystko to decyduje o termice gruntu. Tak jak atmosfera, tak i gleba charakteryzuje si zmiennoci czasow oraz przestrzenn temperatury. Temperatura gleby ksztatuje si bezporednio po wpywem docierajcej energii sonecznej. Gleba, w przeciwiestwie do atmosfery, jest wyranie chemicznie zrnicowana w przestrzeni, a owo zrnicowanie determinuje warunki cieplne. Przy tej samej iloci dostarczanej energii temperatura ksztatuje si swoicie w glebach o rnym pochodzeniu genetycznym, tych samych, ale odznaczajcych si odmiennym stanem uwilgotnienia czy kultury rolnej. Warunki termiczne przy tym najsilniej zdeterminowane s relacj pomidzy faz sta, ciek i gazow. Kada z tych faz posiada odmienne waciwoci cieplne, a temperatura ustala si jako wypadkowa tych waciwoci. Stwierdzenie, e w cyklu rocznym ksztat krzywej temperatury gleby jest identyczny z krzyw temperatury atmosfery jest oczywiste z tego powodu, i to atmosfera ogrzewa si od gleby. Dotyczy to zwaszcza cienkiej warstwy powierzchniowej gleby i warstwy atmosfery tu nad jej powierzchni. Im jednak gbiej, tym warunki termiczne w glebie ksztatuj si odmiennie. W tym rodowisku praktyczne znaczenie ma wymiana cieplna drog przewodnictwa. W przypadku gleb mineralnych, suchych warstw powierzchniow cechuje zwykle zdecydowanie wysza temperatura. Dzieje si tak dlatego, i gleba taka ma mniejsz pojemno ciepln (potrzeba mniej ciepa do jej ogrzania o jednostk temperatury), a jednoczenie le przewodzi ciepo w gb. Z kolei gleby wilgotne odznaczaj si nisz temperatur, lecz bardziej rwnomiernie rozoon w profilu. Ciepo w glebie przemieszcza si w kierunku zalenym od gradientu termicznego. W dzie, gdy bilans powierzchniowy jest dodatni, strumie energii skierowany jest w d. W nocy odwrotnie. Tempo przenikania zaley od sumy przyjmowanej energii i dlatego, niezalenie od kierunku przewodzenia, zrnicowanie termiki w profilu glebowym jest rne. Tak wic, notujemy inne wahania temperatury gleby w cigu dnia i nocy, a take odmienne w rnych porach roku. Jest rzecz charakterystyczn, e okres zmian temperatury jest niezmienny na rnych poziomach gleby, gdzie notowane s

38

Ciepo i termika ukadu atmosfera - podoe

wahania temperatury. Maksima i minima nastpuj w tych samych odstpach czasowych. Jednak wraz z gbokoci zmniejszaj si bezwzgldne wartoci rnic pomidzy maksimum a minimum. W kadej glebie na okrelonym poziomie zanikaj wahania temperatury i utrzymuje si ona tam na staym poziomie. Roczne wahania temperatury zachodz jednak na niszej gbokoci ni dobowe. Jest to oczywiste gdy pomidzy zimn i ciep por roku kontrasty dopywu energii s wiksze ni pomidzy dniem a noc. W glebie o tych samych waciwociach fizycznych, podobnie uprawianej, amplituda dobowa temperatur zanika na gbokoci 19 razy pytszej w porwnaniu z amplitud roczn. O temperaturze gleby decyduje w duym stopniu szata rolinna. Z jednej strony bowiem stanowi ona warstw ochronn przed utrat ciepa, z drugiej za sama przechwytuje cz energii zmniejszajc strumie jej dopywu do gleby. W wyniku takich uwarunkowa gleba pod rolinnoci charakteryzuje si nisz temperatur ni gleba nieosonita. Decyduje o tym fakt, i wyraziciej zaznacza si funkcja przechwytywania nad ochronn. Z tego te wynika, i amplituda temperatur takiej gleby jest nisza. Wan rol w ksztatowaniu warunkw termicznych gleby odgrywa pokrywa niena. nieg, zwaszcza wieo spady, charakteryzuje si nisk przewodnoci ciepln, gdy jego warstwa zawiera due iloci przestworw wypenionych powietrzem. W miar osiadania pokrywy nienej cecha ta zanika. Niezalenie jednak od stanu ubicia, nieg stanowi zawsze warstw izolacyjn na powierzchni gleby, utrudniajc wymian ciepa. Gleba pokryta niegiem w okresie zimowym, w ktrej zachodz wahania temperatur, charakteryzuje si wysz wartoci termiki i mniejszymi amplitudami. Pomiarw temperatury gleby dokonuje si na staych gbokociach 5,10,20 i 50 cm termometrami kolankowymi lub wycigowymi, a take rnego rodzaju konstrukcjami elektrycznymi o czujnikach platynowych. Umieszcza si je w ogrdku meteorologicznym w miejscu nie zacienionym. Nieco inaczej ksztatuj si warunki termiczne w zbiornikach wodnych. Tu wymiana ciepa odbywa si z wykorzystaniem wszystkich sposobw jego przemieszczania. Ogrzana powierzchniowo woda przewodzi ciepo w d, ruchy konwekcyjne warstw powoduj przemieszczanie si energii wraz z materi. Ponadto woda wykazuje du przezroczysto tak, i energia promienista Soca dociera nie tylko do powierzchni lustra wody, ale i w gb. Pojemno cieplna wody jest zdecydowanie wiksza ni gruntu. Zatem woda w zbiornikach wymaga znacznie wikszej iloci energii na ogrzanie si o jednostk temperatury ni gleba. Std te, zarwno na pocztku dnia jak i na pocztku pory ciepej, zbiorniki wodne bywaj chodniejsze ni pobliskie obszary ldowe. Jednake to samo ciepo duej pozostaje zmagazynowane w wodzie i std obszary wd, o zachodzie oraz na pocztku zimy, bywaj zdecydowanie cieplejsze. O ile wahania temperatur w glebie, nawet te roczne, sigaj zaledwie kilkunastu metrw, to amplitudy dobowe w przekroju zbiornika wodnego notowane s na kilkudziesiciu, a roczne nawet kilkuset

39

Ciepo i termika ukadu atmosfera - podoe

metrach. Ciepo powierzchni wd pozostaje utrzymane duej, gdy wypromieniowaniu energii z warstw grnych towarzyszy dopyw ciepa z gbi. Ciepo zbiornikw wodnych przemieszcza si nie tylko w kierunku pionowym lecz take i poziomym. Dziki temu zachodzi bardzo istotne zjawisko pogodo i klimatotwrcze. Zasoby energii zgromadzone w jednej czci kuli ziemskiej mog ksztatowa termik atmosfery nawet w bardzo odlegych obszarach. Czsto te wysokie wartoci energii sonecznej, docierajcej do okrelonego miejsca, nie s spoytkowane na podgrzanie atmosfery, gdy na powierzchni docieraj zasoby chodniejszych wd wgbnych.

40

VI. OBIEG WODY W PRZYRODZIE I JEJ PRZEMIANY FAZOWE

Uwarunkowania zjawisk zwizanych z przemianami fazowymi wody Jednymi z istotniejszych zjawisk wystpujcych w przyrodzie i majcych wpyw na ksztatowanie warunkw pogodowych s przemiany stanu skupienia wody. Woda parujc staje si skadow mieszaniny gazw atmosferycznych. Posta gazowa wody w atmosferze nie jest trwaa wobec czego powraca ona na powierzchni naszej planety w postaci opadw i osadw. Tempo przechodzenia wody z fazy ciekej do gazowej (parowania), wyznaczaj warunki pogodowe, ale jednoczenie te same warunki ksztatuj w duym stopniu zakres i szybko z jak woda przeksztaca si w par. Istnieje zatem cisy stan sprzenia midzy tymi zjawiskami. Dodatkowo, oprcz czynnikw meteorologicznych, o szybkoci parowania decyduj warunki fizyczne i chemiczne czynnych powierzchni parujcych, a w przypadku parowania z rolin i innych organizmw ywych, ich stadia rozwojowe oraz cechy osobnicze. Generalizujc naley stwierdzi, i wicej pary wodnej trafia do atmosfery w miejscach wystpowania duych zbiornikw wodnych, w strefach o wysokich temperaturach powietrza i w miejscach poronitych rolinnoci, zwaszcza wysok. Z punktu widzenia czysto fizycznego o tempie parowania decyduj: temperatura cieczy oraz gazw nad jej powierzchni, (energia kinetyczna ruchu swobodnego czstek) ilo czstek parujcej cieczy w mieszaninie gazu, cinienie gazw oraz zjawiska sprzyjajce usuwaniu czstek pary znad miejsca parowania. W przyrodzie podczas wzrostu temperatury wody, zmniejszeniu udziau pary w atmosferze, zwikszeniu ruchu powietrza nad powierzchni parujc i spadku cinienia, nastpuje wzrost szybkoci parowania. Nie wszystkie czstki wody przemienione w par pozostaj duej w atmosferze, cz z nich natychmiast wraca do zbiornika parujcego. Zatem tempo parowania oznacza cile tempo ubytku wody, a nie tempo uwalniania czstek wody do otoczenia gazowego. Z tego powodu, w niszych temperaturach, intensywno parowania moe by wiksza ni w wyszych, gdy w tym ostatnim przypadku powietrze zawiera mae iloci pary, natomiast wieje silny wiatr i panuje niskie cinienie. Procesem przeciwstawnym dla parowania jest kondensacja, czyli skraplanie pary wodnej zawartej w powietrzu. Kondensacja zachodzi, jak ju wspomniano wyej, rwnolegle z parowaniem. O intensywnoci tego zjawiska decyduje ilo pary wodnej zawartej w powietrzu. Im ilo ta jest blisza penemu nasyceniu, tym

Obieg wody w przyrodzie i jej przemiany fazowe

intensywniej para kondensuje. W trakcie kondensacji, bezporednio w atmosferze niezbdne jest wystpowanie tam tzw jder kondensacji, czyli czstek materii staej o duych waciwociach higroskopijnych. Generalnie rzecz biorc, wszystkie czynniki przypieszajce parowanie zmniejszaj tempo kondensacji i odwrotnie. Pomimo, i obydwa wane procesy przemian zachodz zawsze jednoczenie, w praktyce mwi si o parowaniu wtedy gdy ilo wody przechodzcej w stan gazowy jest wiksza w danym ukadzie, ni ilo pary wracajcej w postaci pynnej do powierzchni czynnej. Wtedy za, gdy zachodzi odwrotna relacja, sytuacja okrelana jest jako kondensowanie pary wodnej. Teoretycznie moliwym jest te stan absolutnej rwnowagi. Znaczenie owych procesw, z punktu widzenia funkcjonowania rodowiska naturalnego jest wielkie, bowiem gwarantuje moliwo realizacji fundamentalnych procesw przyrodniczych (duy i may obieg wody w przyrodzie). Zawarto pary w powietrzu, w skali atmosfery caego globu, stanowi ok. 1/40 sumy opadw atmosferycznych w cigu roku. Oznacza to, e czas pozostawania poszczeglnych czsteczek tego gazu w atmosferze wynosi rednio 9 dni. Oprcz funkcji yciowych, krenie wody w rodowisku spenia rol pogodo- i klimatotwrcz. Atmosfera pozbawiona pary wodnej funkcjonowaaby zupenie inaczej. Poza wszystkimi innymi skutkami, jeden byby szczeglnie wyrany - spadek temperatury. Para wodna jest jednym z waniejszych gazw cieplarnianych. Gaz ten pochania bowiem duo energii promienistej, zwaszcza pochodzcej z dugofalowego promieniowania Ziemi. Cige zmiany stanu skupienia wody oddziaywaj modyfikujco na stosunki termiczne w mikro i makroskali. Warstwa wodna jest materi czsteczek wzajemnie powizanych znaczn si napicia powierzchniowego. Dlatego czstki, ktre pokonuj te siy parujc, zuywaj energi, w tym przypadku energi wody. W fizyce mwi si o tzw. cieple utajonym parowania. Wyparowywanie kadego grama wody wymaga 2514 J. Parujca woda traci wic energi i ochadza si jeeli nie nastpi wyrwnanie jej ubytku z innych rde. W momencie jednak, gdy czstki pary wracaj do orodka wodnego (na powierzchnie czynne zbiornikw czy tzw. jder kondensacji), zmagazynowana energia oddawana jest na powrt do otoczenia. Proces parowania w warunkach rodowiskowych odbywa si z rnych rde. W przypadku powierzchni wodnych okrela si go terminem ewaporacji. Parowanie ze rde wewntrznych organw rolinnych nazywa si transpiracj. Nad duymi przestrzeniami ldw, nad powierzchniami uytkw rolnych, lasw, parkw i innymi podobnymi miejscami, odbywaj si procesy ewaporacji i transpiracji jednoczenie. Nie da si ich w tych przypadkach wyranie rozdzieli, std te parowanie wsplne materii ywej i podoa nosi miano ewapotranspiracji. Rozpatrujc ewapotranspiracj jako zalen od warunkw biologicznych i klimatycznych, przy zaoeniu nieograniczonych rde wodnych, moemy uzna j jako tzw. ewapotranspiracj potencjaln. Jest to wic potencjalna zdolno parowania

42

Obieg wody w przyrodzie i jej przemiany fazowe

terenowego w konkretnych warunkach pogodowych, przy pokryciu obszaru okrelonym zespoem rolinnoci. Zdolno ta jest jednak dodatkowo modyfikowana przez ukad czynnikw fizycznych (zasoby wodne terenu i ich ulokowanie w otoczeniu warunkw glebowych), biologicznych (gatunki rolin, fazy rozwojowe, zagszczenie biomasy na jednostce powierzchni) oraz antropogenicznych (wynikajcych z dziaalnoci czowieka - przemys, infrastruktura, agrotechnika). Pomiary parowania Metody pomiaru i oszacowania wielkoci parowania dziel si na empiryczne i statystyczne. W pierwszym przypadku obserwuje si ubytki z teoretycznych, czy te praktycznych, ukadw ewaporacyjnych i ewapotranspiracyjnych. Su do tego rnorodne konstrukcje przyrzdw pomiarowych. W drugim, oszacowanie wywodzi si z rwna opisujcych zaleno parowania od czynnikw zewntrznych. Tak wic, w praktyce korzysta si z pomiarw innych parametrw otoczenia, za podany wynik uzyskuje si na drodze odpowiednich przelicze. Wielko parowania okrela si wysokoci supa wody, ktra wyparowaa z jednego metra kwadratowego i wyraa si w mm. W przeliczeniu na objto jeden milimetr parowania oznacza ubytek 1 litra wody z 1 m2 powierzchni parujcej.

Rys.15. Ewaporometr Wilda (A) i Pichea (B) Do najpopularniejszych przyrzdw sucych do oznaczenia parowania z wolnej powierzchni wodnej (parowanie potencjalne) zaliczamy ewaporometry Pichea

43

Obieg wody w przyrodzie i jej przemiany fazowe

i Wilda (rys. 15). W pierwszym przypadku mamy do czynienia z kalibrowan rurk szklan o dugoci ok. 30 cm. Wierzchoek rurki jest zamknity i zakoczony uszkiem sucym jako uchwyt do zawieszenia na metalowym statywie. Dno zamknite jest krkiem bibuy przytrzymywanym przez sprysty uchwyt. Po napenieniu rurki wod destylowan do granicznej kreski i zamkniciu dolnego otworu bibu wiesza si przyrzd na statywie. Woda parujc z powierzchni bibuy obnia swj poziom w rurce. Znajc zakres tego ubytku w okrelonym czasie oraz uwzgldniajc wielko powierzchni bibuy, moemy obliczy ilo wyparowanej wody w mm. Przydatno takich pomiarw polega na uzyskaniu wskanika porwnawczego zdolnoci ewaporacyjnej powietrza. Ewaporometr Wilda skada si ze zbiornika na parujc wod o powierzchni 250 cm2 i gbokoci 1.5 cm. Zbiornik ten umieszczony jest na zestawie dwigni tworzcych system wagowy. Skala tej wagi oznaczona jest jednak w milimetrach. Tak wic, w miar ubywania wody na skutek parowania, wskazwka wagi przesuwa si wzdu skali wskazujc kadorazowo ilo wyparowanej wody w mm, w czasie od momentu cakowitego napenienia zbiornika. Przyrzd ten instaluje si w klatce meteorologicznej lub pod specjalnym zadaszeniem. Jego pomiary maj podobn warto jak pomiary wykonane ewaporometrem Pichea z ta rnic, i dotycz otwartych przestrzeni i mog by prowadzone w sposb cigy na wzr pomiarw np. temperatury powietrza. Parowanie terenowe (ewapotranspiracj rzeczywist) mona zmierzy stosujc technik lizymetryczn lub ewaporometry glebowe. Lizymetr glebowy pozwala ustali parowanie rzeczywiste w warunkach polowych. Dziaa on na zasadzie pomiaru poziomu wody w studzience kontrolnej, zainstalowanej na bocznej cianie zbiornika z gleb (blaszany lub betonowy) umieszczonego w gruncie. Na powierzchni zbiornika siane s roliny i to ich waciwoci, wraz z panujcymi warunkami pogodowymi, decyduj o wielkoci ewapotranspiracji, ktr wyliczamy na podstawie zmiany poziomu wody w studzience wskanikowej. Ewaporometr glebowy to zesp skadajcy si z blaszanego zbiornika (obudowy) zainstalowanego na stae w glebie oraz wyjmowanego wazonu ze zdejmowanym perforowanym dnem. Wazon suy do pobrania monolitu glebowego z wybranej przestrzeni i ustawieniu go w strefie, w ktrej dokonujemy pomiaru. Obok zestawu ewaporometru instaluje si system ruchomych wag pozwalajcych na pomiar wagi monolitu. Wynik parowania terenowego uzyskujemy z oznaczenia ciaru pocztkowego i kocowego monolitu przy uwzgldnieniu przesiku, sumy opadw i powierzchni wazonu z monolitem. Pomiary zawartoci pary wodnej w atmosferze Konsekwencj parowania jest przenikanie wody w postaci gazowej do atmosfery. Uwarunkowania towarzyszce przemianom fazowym wody sprawiaj, e jej ilo zmienia si dynamicznie w czasie i przestrzeni. Std te przedzia zawartoci pary w

44

Obieg wody w przyrodzie i jej przemiany fazowe

atmosferze waha si w granicach od 0 do 3,5 -4.0% jej objtoci. Powietrze moe zawiera tylko ograniczon ilo pary wodnej. Warto graniczna zawartoci nazywana jest wilgotnoci maksymaln. Wilgotno maksymalna jest zmienna i zaley od temperatury powietrza im wysza temperatura, tym wysze wartoci osiga maksymalna pojemno powietrza wzgldem pary wodnej (patrz rysunek 16). W przeciwiestwie do innych gazw mieszaniny atmosferycznej rzadko stosuje si miary procentowe charakteryzujce atmosfer pod katem zawartoci pary. Najpowszechniej w praktyce i to zarwno w meteorologii jak i innych dziedzinach, posugujemy si miar nazywan wilgotnoci wzgldn [f]. Wilgotno wzgldn wyraa si w procentach i definiuje jako stosunek iloci pary wodnej w danej chwili w powietrzu, do iloci, ktra w panujcej temperaturze stanowi warto penego wysycenia. Rnica midzy wartoci prnoci maksymalnej dla danej temperatury, a prnoci aktualn (zmierzon) nazywa si niedosytem wilgotnoci powietrza [d] (miano - hPa). Dodatkowo niekiedy stosuje si take miar zwan wilgotnoci bezwzgldn co oznacza ilo pary wodnej w 1 m3 powietrza - jednostka kg/m3. W kontekcie rozwaa o wilgotnoci powietrza, odwoujemy si te do pojcia temperatury punktu rosy[td] - czyli temperatury przy ktrej aktualnie znajdujca si w powietrzu para wodna osiga stan nasycenia.

Rys. 16. Prno maksymalna pary wodnej jako funkcja temperatury Wilgotno wzgldn mierz przyrzdy zwane higrometrami. Najprostszy z nich to higrometr wosowy, ktrego zasada dziaania polega na reakcji odtuszczonego wosa ludzkiego na zmiany tego parametru. Wos podlega wyduaniu w miar wzrostu wilgotnoci i skracaniu w przeciwnym wypadku. Zaleno ta zostaje przeniesiona przez system dwigni na wskazwk operujc w obrbie skali, na

45

Obieg wody w przyrodzie i jej przemiany fazowe

ktrej naniesiono wartoci od 0 do 100%. Skala ta nie jest w peni arytmetyczna, gdy rozszerzalno wosa nie ma tej charakterystyki. Przyrzd na etapie produkcji, a take okresowo w trakcie uywania, musi by kalibrowany w odniesieniu do wskaza wzorca. Gwarantowana przez higrometr wosowy niezbyt wysoka dokadno nie przeszkadza w jego wykorzystaniu w wielu dziedzinach. Wersja samopiszca tego przyrzdu, dziaajca na tej samej zasadzie, nazywa si higrografem. Wilgotno wzgldn mona tez obliczy porednio, oznaczajc zawarto aktualn pary w postaci jej cinienia parcjalnego. Cinienie (prno) moe by miar iloci pary wodnej w powietrzu gdy zaley ono wprost proporcjonalnie od jej iloci i nie wpywa na nie zawarto innych gazw atmosferycznych (prawo cinienia parcjalnego w mieszaninie gazw). Prno pary wodnej, ktra bywa uywana te jako samoistna jednostka oceny wilgotnoci powierza, wyraana jest w hPa. Znajc prno aktualn [e] (zmierzon) i prno maksymaln [E] (z tablic psychrometrycznych lub z wylicze funkcji), mona okreli wilgotno wzgldn powietrza.

Rys. 17. Psychrometr Assmanna Bardzo dokadne pomiary wilgotnoci s moliwe przy uyciu psychrometrw. Najprostszy psychrometr Augusta to zestaw dwch termometrw (suchego, sucego rwnie do pomiaru temperatury powietrza) i tzw. termometru wilgotnego, ustawionych na statywie w klatce meteorologicznej. Zasada pomiaru wilgotnoci polega tu na oznaczeniu tzw. rnicy psychrometrycznej, czyli rnicy temperatur wynikych ze wskaza obydwu termometrw. Termometr uwilgotniony

46

Obieg wody w przyrodzie i jej przemiany fazowe

posiada zbiorniczek rtci owinity batystem, ktrego koniec zanurzony jest w naczyku z wod destylowan. Woda, parujc z powierzchni batystu, czyni to kosztem energii otoczenia. Tak wic przy intensywniejszym parowaniu, temperatura wskazywana przez termometr wilgotny jest nisza. Z kolei tempo parowania zaley od iloci pary wodnej zawartej w powietrzu, a konkretnie od stopnia niedosytu wilgotnoci. Zaleno iloci pary wodnej w powietrzu, oznaczonej jako jej prno aktualna, od rnicy psychrometrycznej i panujcego cinienia atmosferycznego ujmuje poniszy wzr:

e = E - A(t-t)p
gdzie:

e - wilgotno (prno) aktualna (w hPa) A- staa (0.001 w zamknitym pomieszczeniu, 0.0008 przy sabym wietrze,0.00068 przy silnym wietrze) E- prno pary wodnej nasyconej przy temperaturze termometru zwilonego t - temperatura termometru suchego t- temperatura termometru wilgotnego p- cinienie atmosferyczne odczytane z barometru
wilgotno wzgldna w % 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 0 5 10 temperatura w oC niedosyt wilgotnoci w hPa 14 wilgotno wzgldna niedosyt wilgotnoci 12 10 8 6 4 2 0 15 20 25

Rys. 18. Zaleno wilgotnoci wzgldnej i niedosytu wilgotnoci od temperatury, przy staej zawartoci pary wodnej w powietrzu Na podobnej zasadzie dziaa te psychrometr Assmanna (rys. 17). Suy on jednak do pomiarw wilgotnoci na otwartej przestrzeni, poza klatk meteorologiczn, std te jego termometry znajduj si w specjalnej metalowej osonie, w ktrej dodatkowo zamontowano wentylator zapewniajcy podczas 47

Obieg wody w przyrodzie i jej przemiany fazowe

pomiaru przepyw powietrza ze sta prdkoci 2 m/s. Wilgotno aktualn z rnicy psychrometrycznej wyliczamy, stosujc nieco zmodyfikowany wzr:

e = E-0.5(t-t)p*755-1
(oznaczenia jak we wzorze odnoszcym si do psychrometru Assmanna) W zestawach elektronicznych przyrzdw automatycznych znajduj si rwnie czujniki mierzce wilgotno wzgldn powietrza. Korzystajc z odpowiednich przyciskw mona uzyska odczyt wilgotnoci wewntrz pomieszczenia oraz na zewntrz. Wynik pomiaru zewntrznego odpowiada warunkom panujcym w klatce meteorologicznej, gdy czujniki wilgotnoci i temperatury umieszczone s w specjalnej obudowie. Przyrzdy takie pozwalaj take na odczytanie temperatury punktu rosy. Moliwe jest zatem ledzenie tej wartoci gwnie jako wskanika moliwoci pojawienia si mgy czy przymrozku. Wartoci wilgotnoci wzgldnej oraz temperatury punktu rosy rejestrowane s w pamici przyrzdu w ukadzie maksymalnym i minimalnym przy uwzgldnieniu odpowiedniego przedziau czasowego. Kondensacja pary wodnej i jej produkty Nadmiar pary wodnej, ponad moliwoci jej pochaniania w danej temperaturze, ulega skropleniu (kondensacji). Praktyczne efekty tego procesu wystpuj pod postaci zawiesiny kropelek wodnych w powietrzu lub osadw na powierzchni ziemi oraz rnych przedmiotw. Najpowszechniej obserwowanym zjawiskiem, ktrego przyczyn jest skraplanie pary wodnej w atmosferze, jest powstawanie chmur. Stanowi one zbir kropel wody i krysztakw lodu lub ich mieszaniny, pojawiajcych si w obszarze atmosfery, w ktrym proces kondensacji przewaa nad parowaniem. Kondensacja w atmosferze jest moliwa tylko wtedy gdy w powietrzu znajduj si czstki niegazowe, nazywane z powodu swej roli, jdrami kondensacji. Tych jednak jest zawsze wiele, powietrze bowiem zawiera szereg zanieczyszcze staych pochodzenia naturalnego i sztucznego. Utrzymywanie si chmur w atmosferze zwizane jest z oddziaywaniem prdw wstpujcych (konwekcji, turbulencji), dziki czemu krople unosz si w powietrzu. Poniewa rwnowaga termiczna w atmosferze jest zmienna, wic zjawiska sprzyjajce powstawaniu chmur, a z nimi same chmury, pojawiaj si i zanikaj. Znajomo charakterystyki chmur i ich rozrnianie s pomocne w meteorologii i innych dziedzinach praktycznej dziaalnoci czowieka (np. w lotnictwie). Wiele podrcznikw i skryptw zawiera bardziej lub mniej syntetyczne opisy poszczeglnych rodzajw z midzynarodowej klasyfikacji chmur. Odsyajc do tych opisw wskaemy tu jedynie par uwag na temat praktycznego ich rozpoznawania.

48

Obieg wody w przyrodzie i jej przemiany fazowe

Cech pozwalajc na rozrnienie rodzin chmur jest poprawne okrelenie wysokoci ich podstawy. Chmury wysokie takie jak Ci, Cs,Cc lokuj si wysoko na niebie i ich waciwoci szczegln jest to, e na og promienie soneczne przez nie przewiecaj. Tak wic tej rodziny chmur nie sposb pomyli z adn inn. Biaawa zasona nieba z przenikajcymi promieniami sonecznymi moe mie posta delikatnych wkien lub pasm i wtedy mamy do czynienia z typowym Cirrusem (Ci). Jeeli jednak widzimy wyranie zaznaczone paty (bez cieni) bd fragmenty ukadajce si w regularne zmarszczki lub soczewki to ten rodzaj chmur okrela si jako Cirrocumulus (Cc). Z kolei zasona wysokich chmur o gadkim, jednolitym ksztacie nazywa si Cirrostratusem (Cs). Chmury wysokie nie daj opadw. Rwnie bezproblemowo mona odrni chmury z rodziny niskich, majcych nisk podstaw i charakteryzujcych si pionowym rozcigniciem w atmosferze. S to przede wszystkim chmury z rodzaju Cumulus (Cu) i Cumulonimbus (Cb). Chmura Cu posiada wyranie zaznaczone ksztaty. Jej podstawa ma zwykle ciemne zabarwienie, za boki i wierzchoek biae. Cechuje j zmienno ksztatw we waciwym im cyklu rozwoju. Najpikniejsze Cu powstaj podczas sonecznej pogody i pojawiaj si zwykle w drugiej poowie dnia. Bardziej rozwinite chmury kbiaste mog powodowa przelotne opady. Chmury Cb powstaj wtedy, gdy proces pionowego rozwoju Cu obejmie wiksz warstw troposfery, w wielu przypadkach a do jej grnych granic. Chmura taka posiada wic du rozcigo pionow i poziom. Od podstawy jest ciemno zabarwiona oraz robi grone wraenie gdy pojawia si jako zwiastun nadchodzcej burzy. Intensywne ruchy pionowe w tej chmurze powoduj powstawanie opadw o duym nateniu, za pojawiajca si przy tym stratyfikacja adunkw elektrycznych jest przyczyn byskawic i wyadowa atmosferycznych. Wrd wystpujcych na naszym niebie chmur stosunkowo atwy do identyfikacji bywa te Stratus (St). Jest to chmura o bardzo niskiej podstawie, niekiedy sigajcej poziomu wyszych budynkw i niewielkich wzniesie (w wyszych grach wierzchoki s wtedy cakowicie niewidoczne). Wystpowanie jej czyni wraenie pokrycia nieba mleczn zason, nie pozwalajc na przenikanie promieni sonecznych. Wystpowaniu jej towarzysz zwykle mao intensywne opady drobnych kropel deszczu. Tego typu chmur nisk mona przeciwstawi innej, zwanej Nimbostratusem (Ns). Tworzy ona rwnie nisko rozpostart, nieprzenikliw warstw, o wyranej ciemnoszarej barwie. Ciemna barwa oraz dugotrwae i intensywniejsze opady odrniaj rodzaj Nb od opisanego wyej St. W grupie chmur niskich klasyfikowany jest take Stratocumulus (Sc). Jest to chmura trudniej rozrnialna i atwa do pomylenia z Nb, czy ktr z rodziny chmur rednich. Naley jednak pamita, i jej wyrnikiem jest warstwowa budowa z wyranie zaznaczonych patw, bry, walcw, itp. uoonych do regularnie w przestrzeni, opady daje jednak bardzo rzadko.

49

Obieg wody w przyrodzie i jej przemiany fazowe

Chmury z rodziny rednich powstaj w wyniku ewolucji i podnoszenia podstawy chmur warstwowych i kbiastych. W pierwszym przypadku powstaje Altostratus (As) w drugim Altocumulus (Ac). Wprawne oko obserwatora jest w stanie okreli w przyblieniu wysoko ich podstaw. Jeeli jest to trudne to naley zwrci uwag na wielko elementw tworzcych skadowe tych chmur. Walce, bryy czy paty chmury Ac bd znacznie mniejsze ni Sc lecz zarazem wiksze od Sc. Altostratus to szara lub niebieskawa warstwa chmur w formie zasony lub pata, pokrywa niebo cakowicie lub czciowo. Prawidowe oznaczanie chmur nie jest atwe i wymaga nieco treningu, poniewa nie ma chmur absolutnie jednakowych, a co wicej, nastpuje czsto ewolucyjna przemiana jednych w drugie i trudno czasem okreli na jakim etapie proces przemian si znajduje. Uporzdkowan charakterystyk chmur, sklasyfikowanych wedug skali midzynarodowej, zawarto w zestawieniu tabelarycznym zamieszczonym na kocu rozdziau (tab. 6), za przykadowe zdjcia na kocu podrcznika. Zjawiskiem podobnym do chmury jest mga. Skada si ona z drobnych kropelek wody osigajcych maksymalnie 0.1 mm rednicy, zawieszonych tu nad powierzchni ziemi. Skutkiem jej jest ograniczona widoczno. Mga ma wiele cech wsplnych z chmur lecz inne s bezporednie przyczyny jej powstawania. Biorc za kryterium przyczyn powstawania mona wyrni mgy: adwekcyjne, radiacyjne, frontowe, orograficzne i mgy parowania. Opady i osady atmosferyczne Produktami kondensacji, a jednoczenie zjawiskami pogodowymi, s opady i osady atmosferyczne. Opady atmosferyczne s wtrnymi produktami kondensacji gdy ich powstawanie wie si z istnieniem chmur. Kropelki wody czy krysztaki lodu tworzce chmury, w momencie ich powstania, maj bardzo ma rednic i przez to mas. Sia cikoci jest w takich sytuacjach mniejsza ni sia prdw wstpujcych, wic chmura utrzymuje si w powietrzu. W chmurze jednak mog zachodzi procesy prowadzce do zwikszania rozmiarw kropel i krysztakw, do takiego stopnia, i spowoduje to w kocu ich wypadanie, czyli zjawisko opadu atmosferycznego. Do dzi pozostaj aktualne teoria Bergerona i teoria koagulacji, wyjaniajce mechanizm powstawania opadw. Pierwsza z tych teorii tumaczy powstanie opadu zjawiskiem niszej prnoci pary wodnej wok krysztakw lodu ni w otoczeniu kropel wody (rys. 19). W chmurze zbudowanej z kropel i krysztakw dochodzi zatem do staego przemieszczania si parujcej wody od kropel ku krysztakom i powikszanie rozmiarw tych ostatnich. W efekcie odpowiednio cikie krysztaki wypadaj z chmury i docieraj do powierzchni ziemi w pierwotnej postaci (nieg), gdy temperatura na przestrzeni do powierzchni ziemi jest zerowa lub ujemna, bd te w postaci deszczu, gdy jest ona dodatnia. Warunki

50

Obieg wody w przyrodzie i jej przemiany fazowe

do powstawania chmur mieszanych istniej w rednich szerokociach geograficznych, std te wikszo opadw powstaje tu w oparciu o powyej opisany schemat zjawisk. W okolicach midzyzwrotnikowych, gdzie chmury rednie i niskie rozwijaj si w przestrzeni temperatur dodatnich, mniej jest chmur mieszanych. Tu przyczyn opadw atmosferycznych jest koagulacja kropel (zlepianie), pojawiajca si na skutek rnej prdkoci opadania oraz wznoszenia kropel maych i wikszych. Koagulacja nastpuje zatem w wyniku zderzania si kropel i powikszania ich rozmiarw.
o

C dla fl=100% dla fw=100%

-40 -30 -20 -10 0 0 50 100 150

fw%
200

Rys. 19. Wilgotno wzgldna powietrza nad wod (Fw) i lodem (Fl) w procentach. Osady, jako produkty kondensacji, powstaj na styku pomidzy atmosfer a powierzchni ziemi i przedmiotami na niej wystpujcymi. Najbardziej typowe osady to: rosa, szron i szad. Rosa pojawia si zawsze wtedy gdy powietrze styka si z przedmiotem, ktrego temperatura jest nisza od temperatury powietrza i rwna lub nisza od temperatury punktu rosy. Wtedy to na powierzchni ciaa staego pojawiaj si kropelki wody. W sytuacji gdy proces ten zachodzi w temperaturze niszej od zera, to skondensowana para natychmiast zamarza, a na powierzchni pojawia si szron. Szad osadza si na rnych przedmiotach (drzewach, supach, potach) w okresie zimy gdy nad wychodzone podoe napywa cieplejsze zamglone powietrze. Wtedy to kropelki mgy, stykajc si z silnie ozibionymi przedmiotami, osadzaj si na nich w postaci krysztakw lodu. Wyranie rne skutki kondensacji w konkretnych warunkach sprawiaj, e nie mierzy si jej tak jak parowania, lecz okrela w pewnych przypadkach ilo wody produktu powstaego w wyniku tego procesu. Niektrych jednak bezporednich efektw kondensacji (np. chmur) nie da si absolutnie okreli miar objtoci powstaej wody, mierzy si zatem sumy opadw. Klasycznym przyrzdem do pomiaru opadw jest deszczomierz Hellmanna. Jest to blaszany pojemnik o powierzchni zbierajcej 200 cm2, ustawiony pionowo tak, aby krawd wlotu znajdowaa si dokadnie 1 m nad powierzchni gruntu. Woda opadowa, take nieg, grad, krup, etc. dostaj si przez krawd wlotow i

51

Obieg wody w przyrodzie i jej przemiany fazowe

lejkowate zwenie do specjalnego zbiornika wewntrznego. Pomiaru iloci opadw dokonuje si poprzez zmierzenie specjaln menzurk poziomu wody (ilo opadu staego mierzy si po wczeniejszym roztopieniu). Skala menzurki uwzgldnia wielko powierzchni, z ktrej przechwytywane s opady, std odczytu dokonuje si bezporednio w mm. Jeden milimetr opadu oznacza tu 1 litr wody na powierzchni 1 m2.

Rys. 20. Pluwiograf Wersja samopiszca takiego deszczomierza nazywa si pluwiografem. W tym przypadku woda opadowa dostajca si przez krawd wlotow trafia do zbiornika z pywakiem. Do pywaka przytwierdzone jest rami dwigni zakoczone pisakiem. Wznoszcy si poziom wody podnosi dwigni i na pasku pluwiogramu, owinitym na obracajcym si bbnie, rysowana jest linia wznoszca. Brak opadw wskazuje linia pozioma. Odczytu sumy opadw dokonujemy przez odjcie wartoci poziomu wody na kocu okresu pomiaru, od wartoci pocztkowej. Poniewa zbiornik mieci jedynie tyle wody ile odpowiada 10 mm opadu, tak wic woda po przekroczeniu tego poziomu automatycznie wylewa si do duego zbiornika, przy pomocy mechanizmu lewarowego. Na pasku pluwiogramu oznacza to pionowy spadek linii wykresu. W przypadku wystpienia przeleww sposb oznaczenia sumy opadw pozostaje taki sam z tym, e do odczytanej rnicy dodajemy po 10 mm na kady zaznaczony przelew. Przyrzdy automatyczne, sterowane mikroprocesorem, mierz opad inaczej. W wielu zestawach stosuje si tzw. rain collector. Skada si on z podstawy z urzdzeniem pomiarowym oraz konierza plastikowego, zakoczonego krawdzi 52

Obieg wody w przyrodzie i jej przemiany fazowe

wlotow. Podobnie jak w deszczomierzach woda zebrana ze cile ograniczonej powierzchni przenika poprzez lejkowate zwenie na zesp pomiarowy. Tu jednak pomiar nie polega na zmierzeniu caej gromadzonej objtoci, a jedynie kolejnych dostajcych si ich porcji. Suy do tego mechanizm wahadowy, zawierajcy na kocach dwa mae zbiorniczki. Napenienie jednego zbiorniczka do pena oznacza zgromadzenie cile okrelonej iloci wody. W tym momencie dwignia przechyla si i woda wylewa, za pod wylot lejka podchodzi kolejny zbiorniczek. Kady przechy powoduje przecicie linii pola elektromagnetycznego, ktre atwo jest zarejestrowa w urzdzeniu elektronicznym. Tak wic przyrzd mierzy liczb przechyw, za mikroprocesor pozwala przeliczy to na objto wody (w mm opadu) i zapisa w pamici wewntrznej, dajc moliwo odczytu w dowolnym momencie sumy opadw na monitorze urzdzenia. Operator zakadajc okrelony cykl pomiarowy, np. dob, musi kadorazowo wymaza z pamici odczytan warto. Taka niedogodno nie wystpuje gdy przyrzd podczymy do komputera. Przestrzenny rozkad opadw atmosferycznych na powierzchni kuli ziemskiej jest bardzo zrnicowany. Ponisza tabela informuje o zanotowanych wartociach ekstremalnych w Polsce i na wiecie. Tab. 5. Wartoci ekstremalne opadw atmosferycznych, zanotowane w Polsce i na wiecie w XX wieku.
Rodzaj ekstremum Zanotowana warto

w Polsce
Najwysza dobowa suma opadw atmosferycznych (Hala Gsiennicowa 1973) Najwysza roczna suma opadw atmosferycznych (Kasprowy Wierch 1938). Najwysza rednia roczna opadw atmosferycznych (Kasprowy Wierch w latach 1931-1960) Najnisza rednia roczna opadw atmosferycznych (Subice, Suwaki w latach 1931-1960) Najwysza suma opadw atmosferycznych podczs burzy (Sawniowice na lsku 1914) na wiecie Najwysza dobowa suma opadw atmosferycznych (Cilaos, wyspa Reunion 1952) Najwysza roczna suma opadw atmosferycznych (Czerapudi, Indie 1981). Najnisza rednia roczna opadw atmosferycznych (Iquique, Chile) Najwysza rednia roczna opadw atmosferycznych (Mount Waialeale, Hawaje, USA 1920-1954) Najnisza rednia roczna opadw atmosferycznych (Arica, Chile w latach 1911-1949) 300 mm 2418 mm 1629 mm 333 mm 176 mm

1870 mm 23000 mm 0 mm przez 14 lat 12344 mm 0,7 mm

53

Obieg wody w przyrodzie i jej przemiany fazowe

Tabela. 6. Midzynarodowa klasyfikacja chmur Wysoko podstawy (rodzina)

Rodzaj chmur Cirrus (Ci) Cirrocumilus (Cc)

Materia
krysztaki lodu krysztaki lodu krople przechodzonej wody krysztaki lodu

Cechy szczeglne
oddzielne wkna, pasma, biae o duej przeroczystoci awice, paty bez cieni elementy przypominaj sie lub plaster miodu wknista zasona, biaa o mlecznym odcieniu, obserwuje si zjawisko halo szaro biaa awica lub warstwa, paty, bryy, walce oddzielone i uszeregowane - (halo) szare lub niebieskawe w postaci pata prkowane, wkniste lub jednolite szare lub biaawe paty z wyranie zaznaczonymi ciemnymi miejscami, bryy i walce jak u Ac lecz wiksze jednorodna szara warstwa podobna do mgy

Opad
nie daj opadw nie daj opadw

ponad 6000 (wysokie)

Cirrostratus (Cs)

nie daj opadw

Altocumulus (Ac)

prawie wycznie kropelki wody

nie daj opadw

2500-6000 m (rednie)

Altostratus (As)

Stratocumulus (Sc)

krysztaki lodu krople przechodzonej wody drobne kropelki wody

opady o maym nateniu opady o maym nateniu, mawka lub nieg opady mawki i niegu o maym nateniu opady cige deszczu lub niegu opady tylko przy silnym rozbudowani u chmur

Stratus (St)
do 2500 m (niskie)

krople wody bd krysztaki lodu

Nimbostratus (Ns)

mieszanina lub wycznie krople albo krysztaki gwnie krople wody, wysoko krysztaki lodu

Cumulus (Cu)
(budowa pionowa)

Cumulonimbus (Cb)

jak wyej

jednostajna szara warstwa chmur czsto ciemna o rozmytej podstawie, gsta oddzielne gste chmury o wyranie zaznaczonych konturach, rozwijajce si w kierunku pionowym w ksztacie gr, wie etc., podstawa ciemna, gra, owietlona socem - biaa potne, gste, kbiaste chmury, podobne do Cu lecz bardziej zwarte, czyni przygnbiajce wraenie

opady przelotne, ulewne, burze

54

VII. CINIENIE ATMOSFERYCZNE

Gazy stanowice mieszanin tworzc atmosfer ziemsk, jako czstki materii posiadaj mas. W obrbie oddziaywania grawitacji Ziemi masa ta wywiera swym ciarem nacisk, ktry nazywa si cinieniem atmosferycznym. Cinienie jest wic ciarem supa powietrza oddziaywujcym na dan powierzchni. Warto cinienia wyraa si wielkoci siy przypadajc na jednostk powierzchni. W ukadzie SI, jednostk cinienia jest 1 Pascal (Pa), to znaczy sia jednego Newtona oddziaywujca na 1 m2. Poniewa, relatywnie do wartoci notowanych w atmosferze jest to wielko stosunkowo maa, w zwizku z tym w meteorologii za podstaw uznaje si 1 hektopaskal (hPa), czyli 100 Pa. Warto wynoszca 1013,16 hPa, zmierzona na poziomie morza, przy temperaturze 0oC i w szerokoci geograficznej 45o nosi nazw normalnego cinienia atmosferycznego. Odchylenia cinienia w gr i w d, zmierzonego i zredukowanego do powyszych warunkw, okrelane s jako cinienie wysokie bd niskie. Cinienie zmienia si wraz z wysokoci. Wynika to przede wszystkim z tego, e w coraz to wyszych partiach atmosfery zmniejsza si sup naciskajcego powietrza oraz obnia si tzw. geopotencja (potencja jednostki masy podniesionej na jednostk wysokoci wynikajcy z przeciwstawienia si jednostce siy cikoci). Geopotencja punktu w atmosferze jest funkcj odlegoci tego punktu od poziomu morza i wartoci przypieszenia ziemskiego. To ostatnie zaley take od wysokoci nad poziomem morza i szerokoci geograficznej (Ziemia jest geoid nieco spaszczon na biegunach). W rzeczywistoci punktem odniesienia dla zmian przypieszenia jest rodek Ziemi, jednak dla uproszczenia przyjmujemy poziom morza i dla redniej jego wartoci geopotencja oznaczamy liczb 0. Gdyby na wielko cinienia w przekroju pionowym atmosfery wpywaa tylko zmiana geopotencjau, to malaoby ono liniowo wraz z wysokoci. Tak jednak nie jest, zmiany te maj charakter nieliniowy z powodu tego, i atmosfera jako mieszanina ciliwych gazw najgstsza jest przy Ziemi, za wraz z wysokoci masa jednostkowa atmosfery maleje. W sumie cinienie (p) w danym punkcie opisuje uproszczony wzr:

p  g z U z z
h

Cinienie atmosferyczne

gdzie: g(z) funkcja zmiany przypieszenia wraz ze zmian odlegoci od rodka Ziemi 7(z) funkcja zmiany masy objtociowej powietrza wraz ze zmian wysokoci z wysoko n.p.m. Rozwaania nad zalenoci cinienia od wysokoci musz uwzgldnia tzw prawa gazowe, wrd nich przede wszystkim rwnania stanu gazu doskonaego. Dla wikszoci zjawisk zachodzcych w atmosferze mona bowiem przyj, i powietrze zachowuje si prawie jak gaz doskonay. Rwnanie stanu gazu doskonaego ujmuje zalenoci pomidzy cinieniem, a temperatur. Znajc objto i temperatur danego wycinka atmosfery moemy obliczy cinienie gdy:

pV = RT

gdzie: V - objto waciwa [m3/kg] T - temperatura w skali bezwzgldnej [K] R - staa gazowa [J/kgK]

Rys.21. Zmiana cinienia atmosferycznego wraz z wysokoci w zalenoci od redniej temperatury supa powietrza.

56

Cinienie atmosferyczne

W rwnaniach majcych zastosowanie do opisu atmosfery staa gazowa jest redni waon staych waciwych dla gazw skadowych. Bardzo wanym jest rwnie prawo Daltona, stwierdzajce, e midzy innymi cinienie mieszaniny gazw jest sum cinie czstkowych (parcjalnych). W praktyce meteorologicznej wynika z niego to, i gdy w staej temperaturze i do staej objtoci powietrza doprowadza si par wodn to cinienie tego powierza ronie. Poniewa cinienie w danym punkcie atmosfery rozchodzi si rwnomiernie we wszystkich kierunkach, wic siy te wzajemnie znosz si i std obiekty na Ziemi nie ulegaj odksztaceniu pod wpywem tego zjawiska. Jedynie wtedy gdy zamknita przestrze, odcita jest od dopywu powietrza atmosferycznego i charakteryzuje si mniejsz gstoci powietrza, to siy cinienia wywieraj nacisk na cianki przestrzeni zamknitej mogc je odksztaci. Przy wyszej gstoci wewntrz ni na zewntrz odksztacenie odbywao si bdzie z tego kierunku. W pionowym przekroju atmosfery najbardziej charakterystycznym zjawiskiem, jak ju wspomniano, jest spadek cinienia wraz z wysokoci. Jest on jednak rny w zalenoci od temperatury powietrza. W powietrzu chodnym zmiany cinienia zachodz w mniejszej skali ni w ciepym (rys. 21). Odnoszc te zmiany do jednostki wysokoci uzyskamy wskanik zwany gradientem barycznym, pionowym. Odwrotnoci gradientu jest tzw. stopie barometryczny, ktry informuje na jakiej odlegoci w pionie cinienie zmienia si o jednostk. Znajomo zmian cinienia wraz z wysokoci ma due znaczenie praktyczne. Moliwa jest dziki temu tzw. niwelacja barometryczna, czy te okrelenie wysokoci nad poziom morza obiektw latajcych. yjcy w XIX wieku J. Babinet opracowa wzr, ktry wyraa zaleno pomidzy redni temperatur dwch punktw, rnic ich wysokoci oraz cinieniem. Podstawowa posta wzoru wyglda nastpujco:

z1
z 2  8000
gdzie:

2( p1
p2 ) (1 ,t m ) p1 p2

z1-z2 rnica wysokoci 8000 wysoko tzw. atmosfery jednorodnej (8000 m) p1,2 - wielkoci cinienia w punktach z1 i z2 tm rednia temperatura powietrza w punktach z1 i z2 , - wspczynnik rozszerzalnoci gazw (1/273) Poszczeglne punkty atmosfery charakteryzuje okrelona warto cinienia wszystkie punkty o identycznych wartociach mona sobie wyobrazi jako paszczyzny. Nosz one w meteorologii nazw powierzchni izobarycznych.

57

Cinienie atmosferyczne

Dokonujc przekroju powierzchni izobarycznych paszczyzn do nich prostopad uzyskamy obraz, ktry wskazuje, i powierzchnie baryczne obszarw ciepych maj ksztat wypuky, a chodnych wklsy. Wynika to z rnicy gradientw cinie. Paszczyzny izobaryczne na przeciciu z powierzchni ziemi znacz linie zwane izobarami. Izobary s liniami analogicznymi do tych, ktre obrazuj poziomy rozkad temperatur. Z charakterystyki powierzchni izobarycznych wynika, i na kadym dowolnym poziomie przecicia, obraz izobar bdzie inny. Z tego powodu, aby uzyska prawidow informacj o rozkadzie poziomym cinienia na kuli ziemskiej, naleaoby dokonywa pomiarw na tej samej wysokoci, najlepiej na poziomie morza. Poniewa jest to jednak niemoliwe, stosuje si zasad, i wszystkie pomiary dokonane na dowolnej wysokoci redukuje si do tej powierzchni i temperatury 0oC, stosujc wyej wskazany wzr Babineta.

Rys. 22. Rozkad cinie i kierunki ruchu powietrza w gwnych ukadach barycznych Cinienie atmosferyczne w przestrzeni poziomej tworzy charakterystyczne ukady zwane ukadami barycznymi. Najprostszymi z nich s ni i wy. Ten pierwszy wystpuje wtedy gdy w danym miejscu cinienie jest nisze od tego, ktre jest waciwe dla przylegajcych obszarw. Na mapie synoptycznej sytuacja taka ma posta koncentrycznie uksztatowanych linii izobar, z ktrych kada nastpna, zewntrzna reprezentuje wysz warto cinienia. Przeciwna sytuacja panuje w wyu. Wtedy jednak, gdy rodkowy obszar obnionego cinienia ma posta

58

Cinienie atmosferyczne

wyduon i jest otoczony z dwch stron przestrzeniami o cinieniu podwyszonym, to taki ukad nazywa si zatok. Wyduony obszar wysokiego cinienia w rodku ukadu okrelany jest mianem klina podwyszonego cinienia. Na granicy pomidzy dwoma niami plasuje si przestrze bdca waem wysokiego cinienia, za dwa ssiadujce wye oddziela tzw. bruzda. Czasem mona si dopatrzy sytuacji gdy krzyuje si ssiedztwo dwch ukadw wyowych i dwch niowych (wye, kliny, nie, zatoki), wtedy przestrze zamknita przez te charakterystyczne rozkady cinie okrelana jest jako siodo baryczne. Wszystkie te ukady prezentuje wyej zamieszczony rysunek 22. Pomiaru cinienia atmosferycznego moemy dokona, uywajc rnych przyrzdw. Najstarszym historycznie jest barometr rtciowy. Oglna zasada funkcjonowania tego instrumentu polega na zmianie wysokoci supa rtci, zawartej w szklanej rurce, w wyniku zmiany cinie. Barometr skada si z naczynia na rt i zanurzonej w niej rurki szklanej (900 mm dugoci i rednicy 10 mm) od dou otwartej, za od gry zamknitej, pozbawionej powietrza (tzw. prnia barometryczna). Z tego wanie powodu cinienie dziaajce na powierzchni rtci w zbiorniku powoduje przenikanie jej do rurki na tak wysoko, e ciar wypchnitej rtci zrwnoway wartoci cinienia. Tak wic ciar supa rtci, od poziomu dolnego koca rurki a do grnego menisku, odpowiada dokadnie aktualnie panujcemu cinieniu. Cao zamknita jest w metalowej obudowie, do ktrej przytwierdzono skal usytuowan na wysokoci 700 mm. Dla oznacze wartoci cinienia przyjto pierwotnie wysoko supa rtci w rurce i wyraano je w mm Hg. Stosowanie tej skali w ukadzie SI okazao si wysoce niedogodne, wic korzystajc z prostej relacji wartoci, zakada si drug skal w hPa - na obudowie barometru lub odczyty w mm przelicza si na hPa. Zaleno pomidzy aktualn, a historycznymi (cho czsto jeszcze obecnie wykorzystywanymi) jednostkami ksztatuje si nastpujco:

1 hPa = 1 mbar = 0,75 mm Hg = 0,75 Torr 1 mm Hg = 1 Torr = 1,333 hPa = 4/3 mbar
Odczytw ze skali barometru dokonuje si z dokadnoci do dziesitej czci milimetra, (hPa), umoliwia to zintegrowanie skali barometru z noniuszem. Pomiar cinienia, dokonany przy pomocy barometru, musi zosta skorygowany o poprawki majce charakter techniczny i systemowy. Do poprawek technicznych naley korekta instrumentalna, czyli warto, ktra informuje o odchyleniach pomiaru danym barometrem, w porwnaniu do wskaza przyrzdu wzorcowego. Warto poprawki instrumentalnej zapisana jest w metryczce przyrzdu. Druga tego typu korekta dotyczy temperatury w jakiej dokonywany jest pomiar (np. temperatury pomieszczenia). W tym przypadku korzystamy z danych tabelarycznych, ktre su

59

Cinienie atmosferyczne

do wyeliminowania z odczytu bdu wynikego z faktu rozszerzalnoci rtci pod wpywem temperatury. Korekty systemowe sprowadzaj dokonane odczyty do postaci umoliwiajcej wykorzystanie pomiarw dla okrelenia sytuacji barycznej w przestrzeni (np. na mapach synoptycznych). W tym przypadku zastosowanie maj wzory Babineta. Obliczamy wic cinienie na poziomie morza, biorc pod uwag redni z temperatury odczytanej w danym miejscu i temperatury 0oC (mona te skorzysta ze znajomoci przecitnej wielkoci stopnia barometrycznego - 7,9m/hPa). Dodatkowo korygujemy wynik o odchyk wynikajc z pooenia danego punktu na pnoc lub poudnie od szerokoci geograficznej 45o (wynika to z faktu, i Ziemia jest geoid i w zwizku z tym, w zalenoci od szerokoci geograficznej, rna jest odlego punktu na poziomie morza od rodka planety, a to z kolei zmienia warto grawitacji ziemskiej). W naszych szerokociach geograficznych poprawk t dodajemy, gdy wysze przypieszenie ziemskie powoduje nieznaczne przykurczenie supa rtci.

Rys. 23. Schemat dziaania barometru rtciowego Inna jest zasada dziaania aneroidu przyrzdu, ktry mierzy cinienie, wykorzystujc jako sensor jego zmian tzw. puszk Vidiego. Puszka wykonana jest z falistej blachy dla umoliwienia jak najwikszej powierzchni styku powietrza atmosferycznego z dan objtoci. W jej wntrzu panuje do due podcinienie

60

Cinienie atmosferyczne

(niecakowita prnia), std te zmiany cinienia na zewntrz powoduj zmiany objtoci puszki. Dla zwikszenia efektywnoci dziaania wewntrz, oprcz pewnej iloci powietrza, znajduje si take spryna. Zmiany objtoci przenoszone s systemem dwigni na ruch wskazwki wobec odpowiednio usytuowanej skali. Aneroid jest przyrzdem o duej bezwadnoci i mniejszej dokadnoci. Jest jednak dogodniejszy w stosowaniu w rnych warunkach, poniewa odczyty wymagaj jedynie korekty instrumentalnej oraz moliwa jest jego znaczna miniaturyzacja. Na bazie aneroidw budowane s przyrzdy samopiszce zwane barografami. Najnowsze tendencje w rozwoju tej grupy instrumentw meteorologicznych dotycz poczenia sensorw wraliwych na zmiany cinienia z moduami elektronicznymi, co powoduje, e odczyt korygowany jest zawsze automatycznie, a cinienie moe by prbkowane w dowolnych przedziaach czasowych. Tego typu przyrzdy automatycznie wyznaczaj te tzw. tendencj baryczn, czyli kierunek zmian cinienia w cigu okrelonego przedziau czasowego. Wszystko to jest to moliwe dziki zastosowaniu specjalnych przetwornikw (transducers) oraz mikroprocesorw.

61

Cinienie atmosferyczne

62

VIII. CYRKULACJA POWIETRZA

Konsekwencj zrnicowania cinienia w atmosferze jest naturalna tendencja do jego wyrwnywania. Tak wic czstki powietrza przemieszczaj si od miejsc gdzie cinienie jest wysze do tych gdzie jest ono nisze.

Rys.24. Schemat cyrkulacji oglnej atmosfery Wszelkie ruchy powietrza, ktre posiadaj zasig globalny obejmujcy ca powok powietrzn, w szczeglnoci troposfer naszej planety, nazywane s ogln cyrkulacj atmosfery. Konsekwencj ruchw wielkoskalowych jest midzy innymi wymiana mas powierza zalegajcych nad poszczeglnymi czciami Ziemi. Nierwnomierny rozkad dopywu energii sonecznej do stref geograficznych i wynikajce z tego rnice cinie, wytwarzaj ukadu przestrzenny, pozwalajcy wyodrbni trzy zakresy obrotu poudnikowego mas powietrza w obszarze kadej z pkul, zwane komrkami. W strefie midzy rwnikiem a zwrotnikiem wystpuje tzw. komrka Hadleya. Ruch powietrza wywouj tu silne zjawiska konwekcji charakterystyczne dla okolic rwnika, spowodowane silnym nagrzewaniem od podoa. Wznoszce si powietrze, ochadzajc si adiabatycznie, powoduje powstawanie ukadu rozbudowanych chmur kbiastych, z ktrymi zwizane bywaj do intensywne opady atmosferyczne. W takiej sytuacji wok rwnika wytwarza si pas niskiego cinienia. Pozbawione pary powietrze odpywa gr w kierunku bieguna. Grny ruch poudnikowy zmienia si na rwnolenikowy z powodu dziaania, opisanej w dalszej czci rozdziau, siy Coriolisa. W kocu, w okolicach

Cyrkulacja powietrza 30o szerokoci geograficznej, powietrze zaczyna opada w d, tworzc przy powierzchni stref wysokiego cinienia. Wyksztacone w ten sposb rnice cinie powoduj, i opadajce powietrze wraca doem do strefy rwnikowej. Przy tym pewna jego cz przemieszcza si doem rwnie w kierunku bieguna, do okoo 60o szerokoci geograficznej, tam wznosi si do gry i gr powraca do strefy zwrotnikowej. Ten ukad cyrkulacyjny nosi nazw komrki Ferrela. Na kadej z pkul mona wyodrbni te trzeci komrk - okoobiegunow. Wznoszce si powietrze w obszarze 60o odpywa w przeciwnym kierunku i opada na terenach rozcigajcych si w pobliu bieguna. Strefa okoobiegunowa jest wic stref podwyszonego cinienia. Masy powietrza przemieszczajc si przenosz energi, zmieniaj zachmurzenie, itp. generalnie, cyrkulacja jest podstawow przyczyn zmian pogody. Na tak zakrelony oglny schemat obiegu mas powietrza nakada si wielo tendencji lokalnych wyznaczajcych tory przemieszczania si gazw atmosferycznych. Jeeli ruch powietrza odbywa si poziomo w stosunku do powierzchni ziemi to zjawisko takie nazywane jest wiatrem. Wiatry zale od rnic cinienia (gradientw). W sytuacji nie zakconej innymi czynnikami, powietrze przemieszczaoby si po najkrtszej drodze w kierunku prostopadym do linii izobar. Jednake ruch obrotowy Ziemi wok wasnej osi powoduje zakcenia. Wynikaj one z oddziaywania tzw. siy Coriolisa. Jest to sia pozorna, gdy nie wpywa na prdko czsteczek powietrza, a jedynie na ich kierunek. Wyjanienie mechanizmu powstawania tej siy zawiera niej zamieszczony rysunek nr 25. Wielko siy Coriolisa, a tym samym skal odchylenia ruchu, okrela ponisza formua:

f  Y KvK

gdzie: ; - prdko ktowa Ziemi v prdko poruszajcego si powietrza 1 - szeroko geograficzna Wzr ten wskazuje, i przy tej samej prdkoci wiatru, odchylenie jego kierunku od prostopadej do izobar, wzrasta wraz ze wzrostem szerokoci geograficznej. W tej sytuacji najwiksza warto siy Coriolisa objawia si na biegunach, natomiast na rwniku rwna si zero. Odchylenie od pocztkowego kierunku ruchu mas nastpuje w prawo na pkuli pnocnej i w lewo na poudniowej. Z powodu dziaania opisanej siy, chcc okreli kierunek ruchu powietrza naley przyj, e na pkuli pnocnej bdzie si on odbywa (patrzc zgodnie z kierunkiem gradientu) w prawo. Z kolei, ustawiajc si tyem do strony nawietrznej (prawo Buys-Ballota), niskie cinienie bdziemy mieli po lewej rce, lekko ku przodowi, za wysokie troch z tyu po prawej.

64

Cyrkulacja powietrza

Drugim czynnikiem zakcajcym naturalny ruch powietrza, powstajcym w efekcie dziaania pierwszego, jest sia odrodkowa. Dziaajc przy ruchu krzywoliniowym jest ona skierowana na zewntrz. Jej warto ronie proporcjonalnie do kwadratu prdkoci wiatru i zwiksza si wraz z promieniem krzywizny wzdu, ktrej poruszaj si czstki powietrza. Kolejna przyczyna zaburze ruchu powietrza zwizana jest ze zjawiskiem tarcia. Wystpuje ono na granicy pomidzy atmosfer a powierzchni Ziemi. Im wikszy jest tzw. wspczynnik szorstkoci podoa, tym prdko wiatru jest silniej hamowana i zmieniany jest jego kierunek. Tarcie przy powierzchni Ziemi powoduje powstawanie tzw. turbulencji, co z kolei wywouje tarcie wewntrz przemieszczajcej si masy atmosfery.

Rys.25. Schemat dziaania siy Coriolisa (podczas ruchu ukadu wsprzdnych z punktu p do p kierunek pierwotnego przemieszczania si czstek powietrza zmienia si, na co wskazuj rne kty tego kierunku w stosunku do pooe wsprzdnych ukadu a i a) Wiatr jako czynnik pogodowy okrelany bywa kilkoma parametrami, tj. kierunkiem, prdkoci, si i porywistoci. Kierunek odnosi si do geograficznych stron wiata z ktrych napywaj czsteczki, a nie stron, ku ktrym si one przemieszczaj. Najprostsza skala obejmuje 4 podstawowe i 4 porednie kierunki (N, NE, E, SE, S, SW, W, NW), czasem jednak stosowana jest te skala 16kierunkowa. Mona rwnie parametr ten okrela w stopniach ktowych,

65

Cyrkulacja powietrza

poczynajc od 0 dla kierunku pnocnego i dalej odpowiednio, zgodnie z ruchem wskazwek zegara, a do 360o. Prdko wiatru podawana bywa najczciej w metrach na sekund, chocia bardziej przemawiajc do wyobrani jednostk (skojarzenie z prdkoci pojazdw) jest kilometr na godzin. Zwyczajowo, prdko okrelana bywa te w skalach opisowo-punktowych. Najbardziej znana jest skala Beauforta. Obejmuje ona 13 stopni (0 do 12) od ciszy do huraganu (12o przy prdkoci wiatru powyej 32,7 m/s). Do wyznaczenia stopnia skali su wskaniki wizualne, typowe dla sytuacji spotykanych w przyrodzie. Sia wiatru to nacisk masy czsteczek atmosfery na przeszkod, wyraamy j tradycyjnie w kG/m2 lub zgodnie z ukadem SI w N/m2. Sia wiatru jest proporcjonalna do jego prdkoci przy zaoeniu, e mamy do czynienia z jednakow gstoci powietrza. Powietrze chodniejsze, czy zawierajce wiksz ilo wilgoci, przy tej samej prdkoci bdzie napierao z wiksz si. Sia wiatru to wskanik mwicy o jego wpywie na otoczenie, na ktre oddziauje w sensie pogodowym, a take wskanik dajcy pogld na moliwoci wykorzystania podmuchw powietrza jako naturalnego, czystego rda energii. Prdko wiatru na danej wysokoci, w zalenoci od klasy szorstkoci terenu, okrela formua:

Z V1  [ ], V2 Z2
gdzie: v1 i v2 - prdkoci wiatru przy wysokoci z1 i z2 ,
wspczynnik potgowy zaleny o szorstkoci terenu [ z tabel] Chcc wyliczy energi wiatru naley skorzysta z formuy fizycznej: przy czym:

E

mv 2 2

m = ,Fv

gdzie: m - masa powietrza w kg, v prdko wiatru m m/s, , - gsto powietrza kg/m3 F powierzchnia przekroju poprzecznego przez ktry przepywa powietrze pod ktem prostym gsto wyliczamy ze wzoru:

7

p RT

gdzie:

66

Cyrkulacja powietrza

p cinienie atmosferyczne w Pascalach R 287(m2/(s2K)) T temperatura w stopniach Kelwina K - wspczynnik szorstkoci Suma energii E w danym czasie to:

E

7v 3 t K 2,778 K 10
7 kWh / m 2 2

t czas Wiatr moe wia ze sta si prdkoci i w staym kierunku, bd parametry te mog podlega czstym zmianom. W tym ostatnim przypadku mamy do czynienia z wiatrem porywistym. Porywisto okrela si maksymalnym odchyleniem prdkoci wiatru od jego prdkoci redniej. Porywy podaje si wtedy, gdy prdko pojedynczego takiego zjawiska, w cigu ostatnich 10 minut, przewysza prdko redni o 5 i wicej m/s.

Rys.26. Wiatromierz Wilda

67

Cyrkulacja powietrza

Do pomiaru parametrw wiatru suy midzy innymi klasyczny przyrzd zwany wiatromierzem Wilda (rys. 26). Umieszcza si go na wysokoci 10 m nad powierzchni gruntu. Skada si on z dwch zespow, to jest wskanika kierunkw obracajcego si wzgldem prtw okrelajcych 8 kierunkw stron wiata i chorgiewki wskazujcej prdko. Wskanik, w postaci klina zoonego z dwch kawakw blachy, obraca si na osi, zakoczonej po drugiej stronie kul (walcem o stokowatej podstawie). To wanie kula wskazuje kierunek wiatru, gdy zawsze ustawia si ona ku stronie wiata skd napywa powietrze. Chorgiewka prdkoci zbudowana jest z jednego pata blachy. W pooeniu wyjciowym ustawiona jest ona na osi prostopadle do kierunku wiatru. Pod jego wpywem wychyla si ku grze, tak e obserwator moe ustali warto odchylenia w stosunku do prtw specjalnej skali. Po ustaleniu prta, do ktrego siga rednie wychylenie w cigu 2 minut, mona okreli prdko wiatru korzystajc z odpowiednich tabel.

Rys. 27. Anemometr Bardziej precyzyjne dane uzyskamy korzystajc ze wskaza tzw. anemometrw. Anemometr to przyrzd z zespoem czasz osadzonych na wysignikach przymocowanych do wsplnej osi. Przy pomocy tego instrumentu mona okreli prdko chwilow, a w przypadku bardziej zoonych konstrukcji, rwnie prdko redni. Wszystkie automatyczne systemy pomiarowe rejestruj prdko wiatru na zasadzie anemometru, za kierunek z uyciem prostego wskanika, ktrego

68

Cyrkulacja powietrza

wychylenie wzgldem stron wiata zamieniane jest na impuls elektryczny. Cao zintegrowana jest elektronicznymi moduami pamici i przetwarzania. Opracowania warunkw wietrznych mog by dokonywane w ujciu liczbowym lub te graficznym. W tym ostatnim przypadku, kreli si najczciej tzw. r wiatru. Na skali bdcej zespoem krzyujcych si linii, narysowanych zgodnie z ukadem stron wiata, odkada si urednione dla danego okresu, czstotliwoci wystpowania wiatrw z danego kierunku. Mona te owe czstotliwoci rozoy na przedziay prdkoci wiatru, wtedy wykres ry przedstawia bardziej kompleksow charakterystyk. Graficzne rozwizania, w zakresie opisu wiatru na danym terenie, bywaj bardzo rnorodne i czsto cakiem oryginalne.

Rys.28. Systemy wiatrw lokalnych na kuli ziemskiej (waniejsze przykady) Wiatry wystpujce na wiecie mona sklasyfikowa jako wiatry stae, wiejce z du regularnoci kierunkow i czasow (pasaty, monsuny), wiatry ukadw barycznych zwizane z orodkami niw i wyw oraz wiatry lokalne, o ktrych specyfice decyduj szczeglne lokalne uwarunkowania geograficzno-klimatyczne. Pasaty wiej w strefie midzyzwrotnikowej. Ich istnienie zwizane jest z opisan wczeniej tzw. globaln cyrkulacj powietrza w atmosferze ziemskiej. Kierunek pasatw, wiejcych praktycznie przez cay rok, ksztatuje si pod wpywem siy Coriolisa. Powietrze w komrce Hadleya, zmierzajc od zwrotnikw ku rwnikowi, odchyla swj bieg w prawo na pkuli pnocnej i std pnocno-wschodni kierunek tych wiatrw. Na pkuli poudniowej pasaty wiej z poudniowego wschodu. Inne wiatry cyrkulacji oglnej - monsuny - powstaj na styku wielkich ldw i gorcych

69

Cyrkulacja powietrza

oceanw. W lecie przepyw powietrza odbywa si z kierunku oceanu nad ld (zjawisku temu towarzysz obfite opady atmosferyczne), gdy ld nagrzewa si szybciej i to nad nim ksztatuj si obszary obnionego cinienia. W zimie kierunek jest odwrotny, a nad ldem panuje pora sucha. Tak wic monsuny, wiejc z du regularnoci, zmieniaj swj kierunek dwa razy w roku. Wiatry ukadw barycznych s charakterystyczne dla duych obszarw w strefach pozazwrotnikowych. Na pkuli pnocnej, w strefie tej, wiatry wiej najczciej z kierunkw zachodnich. Wiele zjawisk zwizanych z przemieszczeniami powietrza ma charakter wiatrw lokalnych. Cechuj si one zwykle mniejszym zasigiem ni wczeniej omwione i zale w gwnej mierze od warunkw geograficznych danych obszarw. Do grupy tej mona zaliczy potne i grone wiatry jakie towarzysz burzom tropikalnym (huragany, cyklony, tajfuny, Willy-Willy) jak rwnie wiatry bora, feny (np. wiatr halny w Polsce na maym obszarze Tatr), czy wreszcie bryzy morskie oraz jeziorne. Waniejsze wiatry lokalne zaznaczono na wyej zamieszczonej mapie (rys. 28). Gwatowne burze tropikalne powstaj nad obszarami gorcych wd oceanicznych. Niezwyke siy, jakie w takich sytuacjach s wyzwalane, pochodz z energii zgromadzonej przez wod charakteryzujc si du pojemnoci ciepln, jak i z zachodzcych wtedy na bardzo du skal, przemian fazowych wody. Pocztek huraganw to zwykle kilka, kilkanacie pojedynczych burz, ktre stopniowo cz si wytwarzajc ukad cyklonalny, z orodkiem zwanym okiem. Strumienie powietrza kr wok niego z prdkoci przekraczajc niekiedy nawet 400 km/godz, po lewoskrtnej (na pkuli pnocnej) z peryferii do centrum, wznoszc si tam ku grze i dalej przemieszczajc si na zewntrz wiru. Funkcjonujce w oku cyklonu prdy wstpujce powoduj powstawanie rozbudowanych pionowo chmur kbiastych. Chmury te zwart cian otaczaj oko, wewntrz ktrego panuje bardzo niskie cinienie oraz soneczna, prawie bezwietrzna pogoda. Rwnie gwatowny przebieg ma ukad cyklonalny zwany tornadem lub trb powietrzn. Prdkoci wiatru w tym przypadku s take bardzo due, jednak rednica wirujcego leja dochodzi tylko do kilkuset metrw. Tornada wyrzdzaj wielkie szkody materialne w pasie swoich przej (np. w tzw. alei tornad w USA). Inne wiatry lokalne, aczkolwiek niekiedy bardzo uciliwe, niekoniecznie maj przebieg powodujcy katastrofy, czasem stanowi jedynie lokalny fenomen pogodowy. Przykadowo wiatr bora jest silnym porywistym wiatrem wiejcym znad gr przybrzenych ku cieplejszym morzom (np. na wybrzeu Adriatyku). Wiatry fenowe (w Polsce wiatr halny), powstaj podczas przepywu masy powietrza przez wysokie acuchy grskie (Alpy, Tatry), przy duych rnicach cinie. Wtedy to, po stronie nawietrznej wstpujce po grzbietach gr powietrze ochadza si adiabatycznie przyczyniajc si do powstawania chmur opadowych. Przenikajc na drug stron grzbietu powietrze suche opada gwatownie w d po zboczach, tym razem ogrzewajc si adiabatycznie. Halny w Tatrach niszczy drzewostan i

70

Cyrkulacja powietrza

przyczynia si do szybkiego topnienia niegu na przedwioniu. W grach, jako typowe, wystpuje zjawisko wiatrw dolinowych i grskich. W pierwszym przypadku, w cigu dnia powietrze ogrzane od silniej nagrzewajcych si zboczy unosi si ku grze, a w jego miejsce napywa chodniejsze z dolin. Z kolei w nocy zbocza silnie si ochadzaj przez wypromieniowanie, a od nich ochadza si przylegajce powietrze. Jako cisze spywa w d powodujc zjawisko wiatru grskiego. Ssiedztwo ldu i obszaru wodnego (np. morza, jeziora) nawet w lokalnej skali bardzo wyrazicie ksztatuje cyrkulacj przylegajcych mas powietrza. W dzie, szybciej nagrzewajcy si ld i duej pozostajce jako wychodzone masy wd, wytwarzaj kontrast cinie niskie nad ldem, wysokie nad wod. Dziki temu masy powietrza przemieszczaj si doem od wody ku ldowi i nastpnie odpywaj gr z powrotem nad obszar wodny, tworzc ukad zwany bryz morsk (jeziorn, etc.). W nocy nastpuje zmiana kierunku cyrkulacji na odwrotn. W odrnieniu do poziomego, pionowy ruch powietrza nazywamy konwekcj. Prdy wstpujce s najczstsz przyczyn powstawania chmur. W warunkach niu i istnienia rwnowagi chwiejnej pojawia si zachmurzenie oraz w wielu przypadkach zwizane s z nim opady atmosferyczne. Podczas pogody wyowej i rysujcego si stanu rwnowagi staej, zachmurzenie zanika. Oprcz ruchw pionowych i poziomych w atmosferze pojawiaj si ruchy nieuporzdkowane, chaotyczne, nazwane turbulencjami. Turbulencje towarzysz niemal zawsze przepywowi laminarnemu powietrza w pionie i poziomie, stanowic znaczc ich skadow.

71

Cyrkulacja powietrza

72

IX. ANALIZA I PROGNOZA POGODY

Uwagi wstpne Pogoda to stan zjawisk oraz parametrw atmosfery w danym miejscu i chwili. Zawarte w definicji okrelenie przedziau czasu chwili - ma do subtelne znaczenie. Zasadniczo wszystkie charakterystyki zespou zjawisk i wartoci elementw meteorologicznych dla danego obszaru, zestawione w przedziale rocznym, uznaje si za opis pogody. Zestawienia obejmujce kilka lat s ju opisami klimatycznymi, z tym, e dla uzyskania waciwej informacji o klimacie niezbdne s cigi obejmujce co najmniej kilkanacie lat. Na obraz sytuacji pogodowej, w krtszym czy te duszym okresie przemony wpyw maj procesy, ktre zachodz w caej objtoci atmosfery ziemskiej. Ze wzgldu na cige przemieszczanie si powietrza, ukady pogodowe ustalaj nie tylko miejscowe uwarunkowania tych procesw, lecz take te, ktre wystpuj w odlegych obszarach. Mechanizmy zmian parametrw fizycznych atmosfery s do dobrze rozpoznane. Na poziome mechaniki pynw (atmosfera podlega tym prawom) wikszo spraw jest opisana formuami matematycznymi. Wiemy take wiele na temat relacji pomidzy atmosfer, a podoem oraz atmosfer a przestrzeni kosmiczn. Tak si jednak skada, i o pogodzie decyduje zarwno wielkie centrum dziaania atmosfery jakim jest na przykad wy syberyjski, jak i niewielkie zakcenie wywoujce splot pojedynczych, drobnych z pozoru zdarze dajcych w efekcie kocowym znaczn zmian pogody (synny efekt motyla2). Zjawisko to, podobnie jak kilka innych fenomenw przyrodniczych, tumaczy matematyczna teoria chaosu. W tym przypadku chaos nie oznacza brak przyczynowoci, czy nieporzdek, lecz ogromny splot zalenoci midzy zjawiskami, niemoliwy ostatecznie do jednoznacznego opisu. U podstawy wszelkiej zmiennoci w atmosferze ley nierwnomierny dopyw energii do poszczeglnych jej obszarw. Ma on dwojak przyczyn. Pierwsza wynika z praw irradiacji, a przede wszystkim z tego, i jest ona zalena od kta padania promieni sonecznych. Druga zwizana jest z oddawaniem ciepa przez podoe do atmosfery, ktra to wymiana ksztatuje zasadniczo warunki cieplne tego rodowiska. Rne powierzchnie oddaj ciepo w rnych ilociach i z rnym tempem. Na kuli ziemskiej istnieje wic zdecydowane zrnicowanie dopywu energii do atmosfery w

2 Profesor Lorenz z MIT - USA okreli obrazowo, e motyl, ktrego machnicie skrzydekami nastpio w Arizonie moe wywoa burze w Afryce.

Analiza i prognoza pogody

ukadzie rwnolenikowym, jak rwnie to, ktre wynika z istnienia istotnie skontrastowanych podoy, ldowego i morskiego. Poniewa w przyrodzie, zwaszcza na poziomie zjawisk fizycznych, ukady niezrwnowaone d do wyrwnania, tak wic zrnicowane potencjay energetyczne uruchamiaj cig zjawisk ksztatujcych pogod. Podstawy ksztatowania zjawisk i parametrw pogodowych Przystpujc do analizy zjawisk ksztatujcych pogod naley zwrci uwag gwnie, na tzw. obiekty meteorologiczne, jako elementy strukturalne atmosfery o szczeglnych cechach, ksztatujcych okrelone typy pogody w specyficzny sposb. Najwaniejsze z nich to: masy powietrza, fronty atmosferyczne oraz ukady baryczne.

Rys. 29. Obszary rdowe mas powietrza na pkuli pnocnej

Termin masa powietrza oznacza fragment objtoci troposfery, ktra rozpociera si nad rozlegym obszarem ksztatujcym jej waciwoci. Owe

74

Analiza i prognoza pogody

waciwoci, do jednorodne i odmienne od innych przylegych warstw, pojawiaj si w wyniku zalegania powietrza nad dan przestrzeni przez duszy czas. Dzieje si tak przede wszystkim w obszarach wyw atmosferycznych, ktre sprzyjaj pozostawaniu powietrza nad tym samym podoem. Region, nad ktrym formuj si okrelone odrbne charakterystyki atmosfery nazywa si obszarem rdowym mas powietrza (rys. 29). Masy mona klasyfikowa w oparciu o kryterium geograficzne i termodynamiczne. Biorc pod uwag pierwsze kryterium wyrniamy masy powietrza arktycznego, polarnego (umiarkowanych szerokoci geograficznych), zwrotnikowego i rwnikowego. Pierwsze trzy masy, w zalenoci od rodzaju podoa, klasyfikowane s jako kontynentalne (powstae nad ldami) i morskie. W oparciu o kryterium termodynamiczne wyrnia si masy ciepe, chodne i stare. Ta ostatnia klasyfikacja dotyczy masy w ruchu. Ciep jest ona wtedy, gdy nasuwa si nad obszar o niszej temperaturze podoa chodn w odwrotnej sytuacji. Masa powietrza starego to taka masa, ktra w znacznym stopniu utracia cechy pierwotne, nadane jej nad obszarem rdowym i stopniowo nabiera cech nowego podoa. Proces ten w meteorologii nazywany jest transformacj. Powietrze arktyczne, morskie (PAm) formuje si nad strefi Morza Arktycznego, pomidzy Grenlandi a Szpicbergenem. Przenika ono nad nasz region od strony pnocno zachodniej, przesuwajc si nad obszarem Morza Pnocnego i Skandynawii. Przynosi ono znaczne ochodzenie. Ochodzenie to jest zwykle relatywnie gbsze latem ni zim. Zim w pewnych ukadach z napywem tego powietrza moe si wiza ocieplenie (wtedy gdy wyprze ono kontynentaln mas arktyczn). Powietrze arktyczne, kontynentalne (PAk) spywa nad Polsk od pnocy z obszarw Arktyki, najczciej przez Finlandi oraz Batyk. S to masy odpowiedzialne za gbokie ochodzenia w okresie zimy oraz za pnowiosenne i wczesnojesienne przymrozki. Z masami tymi zwizane s te podmuchy silnego wiatru. Powietrze polarne, morskie (PPm). W tym przypadku nazwa nie jest cakowicie adekwatna do obszaru, nad ktrym si tworzy i jest uywana tylko ze wzgldw historycznych (inna nazwa to masy umiarkowanych szerokoci geograficznych). Wraz z odmian kontynentaln, jest to masa najczciej ksztatujca warunki pogodowe w Polsce. Powietrze polarne tworzy si nad obszarem pnocnego Atlantyku i dociera do centrum Europy od pnocy lub zachodu, przez Wyspy Brytyjskie. Powietrze to w okresie zimowym przynosi czsto opady niegu i potem ocieplenie. W porze letniej nastpuje natomiast ochodzenie, ktremu towarzysz opady atmosferyczne. Charakterystyczn cech pogody ksztatowanej przez te masy jest pojawianie si mgie i niskiego, warstwowego zachmurzenia. Powietrze polarne, kontynentalne (PPk). Masy te tworz si na rozlegych obszarach dwch kontynentw, Azji (Rosja) i Ameryki Pnocnej (Kanada). Napywaj nad Polsk od pnocy i pnocnego wschodu. Powietrze to

75

Analiza i prognoza pogody

charakteryzuj si nisk zawartoci pary wodnej. W lecie wie si z nim lekkie ochodzenie oraz pogoda sucha i soneczna. W zim masy te powoduj znaczne ochodzenie, czasem gbsze ni w przypadku powietrza arktycznego, zwaszcza gdy tworzy si ono nad rozlegymi wychodzonymi obszarami pokrytymi warstw niegu. Powietrze zwrotnikowe, morskie (PZm). Formuje si w strefie rodkowego Atlantyku, najczciej w ssiedztwie Wysp Azorskich, gdzie zlokalizowany jest stacjonarny wy, stanowicy jedno z centrw atmosfery. Powietrze to napywa z poudniowego zachodu i zachodu. Jest wilgotne i ciepe. Pojawiajc si latem powoduje powstanie pogody burzowej, wywoujcej zjawisko parnoci. W zimie nastpuje gwatowne ocieplenie i szybkie topnienie niegu. Jeeli masy te dodatkowo wzbogacone zostan wilgoci znad Morza rdziemnego to moe doj do wyjtkowo obfitych opadw nad terytorium Polski. Powietrze zwrotnikowe, kontynentalne (PZk). Masy te tworz si nad obszarem rdowym w pnocnej Afryce, Azji Mniejszej i poudniowo-wschodniej Europie. Powietrze tego rodzaju jest latem sprawc pogody bardzo ciepej, a w ekstremalnych przypadkach, wyjtkowo upalnej. Kierunek napywu nad nasz obszar to poudnie i poudniowy wschd. Powietrze rwnikowe (PR). Nie dociera ono nad nasz obszar. Tam gdzie si tworzy charakteryzuje si du jednorodnoci cech fizycznych. Jest ono wilgotne i gorce. W takich warunkach dochodzi czsto do pojawiania si burz tropikalnych. Powstaj one nad obszarem oceanu i przemieszczaj si w kierunku ldu. Te, ktre pojawiaj si w okolicach zachodnich wybrzey Afryki, docieraj wielokro, a do Ameryki rodkowej i Pnocnej. Poniewa powietrze jest zym przewodnikiem ciepa, zatem proces poziomego wyrwnywania si temperatur pomidzy rnymi masami jest powolny i dziki temu mog one istnie jako odrbne obiekty meteorologiczne. Na granicy pomidzy dwoma masami tworzy si strefa przejciowa, charakteryzujca si niecigoci zmian podstawowych charakterystyk. Dwie odmienne masy tworz poziom stref przejciow gdy paszczyzna ich styku (powierzchnia frontalna) usytuowana jest pod maym ktem w stosunku do powierzchni podoa. Umowne miejsce przecicia powierzchni frontowej przez paszczyzn podoa nosi nazw linii frontu. W strefie niecigoci frontowej obserwowane s due zmiany kierunku i prdkoci wiatru, stopnia zachmurzenia, wilgotnoci, cinienia, a take innych parametrw meteorologicznych. Ze wzgldu na dugo i rozcigo pionow wyrnia si fronty gwne, podstawowe, wtrne i grne. Fronty gwne obejmuj znaczne obszary kuli ziemskiej, wystpujc jako strefy przejciowe midzy obszarami rdowymi mas powietrza. Wyrnia si wic front arktyczny pooony na granicy pomidzy stref arktyczn, a umownie zwan polarn. Z kolei ta ostania od obszaru zwrotnikowego oddzielona jest frontem polarnym. Front zwrotnikowy oddziela obszar powietrza zwrotnikowego od rwnikowego. Fronty te jednak nie tworz regularnych i cigych linii. Jako fronty gwne, stacjonarne, poszczeglne odcinki tych stref wystpuj

76

Analiza i prognoza pogody

przejciowo. Fale pobudzajce fragment frontu do ruchu zmieniaj jego charakter na front ruchomy. Ze wzgldu na waciwoci ruchu fronty dzieli si na cieple, chodne i fronty okluzji.

Rys. 30. Przekrj przez front ciepy

Rys. 31. Przekrj przez front chodny

Rys. 32. Front okluzji o charakterze frontu ciepego

Rys. 33. Front okluzji o charakterze frontu chodnego Strefa frontu ciepego rozpociera si na przestrzeni 600 800 km, z czego na obszar objty opadami deszczu (niegu) przypada 300-500 km (rys. 30). Opady 77

Analiza i prognoza pogody

frontu ciepego zwizane s z rozleg warstw chmur Nimbostratus lub czasem Altostratus. Zatem s to opady najczciej cige. Front ciepy przemieszcza si z prdkoci 20 40 km/h, przecitnie 25 km/h, zatem opady z nim zwizane mog trwa od 7 do 15 godzin. W klinie powietrza chodnego, przed przejciem frontu, w wyniku parowania i spadku cinienia tworz si rozlege poacie mgy frontowej (zwaszcza zim). Front chodny wystpuje w sytuacji gdy powietrze chodne wypiera ciepe znad danego obszaru (rys. 31). Powietrze chodne, jako cisze, wciska si w postaci klina, pod powietrze ciepe, ktre dziki temu wynoszone jest intensywnie do gry. Szeroko strefy jest wic wsza. Pionowy ruch powietrza wywouje znane skutki zwizane z adiabatycznym ochodzeniem. W tym jednak przypadku czoowa cz frontu objawia si napywem chmur kbiastych. Dopiero za nimi pojawiaj si chmury wyszych piter, zgodnie z ukadem paszczyzny frontowej. Opady zwizane z frontem chodnym zale od rozwoju sytuacji frontowej. W przypadku frontu chodnego I rodzaju, gdy powietrze chodne przemieszcza si do wolno, tworz si chmury bdce niemal lustrzanym odbiciem sytuacji charakterystycznej dla frontu ciepego. Zatem po gwatowniejszych opadach przelotnych pojawiaj si opady cige o mniejszym nateniu. W sytuacji gdy front chodny przemieszcza si szybko (front chodny II rodzaju), to powstawanie chmur kbiastych jest intensywniejsze, co jest szczeglnie wyrane podczas miesicy letnich. Tworz si wtedy chmury Nimbostratus dajce opady burzowe. Chmury Nimbostratus i Altostratus w takich sytuacjach nie wystpuj. Wiatr podczas przejcia tego frontu skrca w prawo i zwiksza prdko. Prdko przemieszczania si tego frontu osiga okoo 50 km/godz. Front okluzji jest frontem zoonym. Powstaje on wtedy gdy na odcinku frontu stacjonarnego pojawia si fala, powodujca przemieszczanie si powietrza cieplejszego (front ciepy) na pnoc i chodniejszego (front chodny) na poudnie. Odcinek frontu chodnego, szybciej przemieszczajcego si, dogania po pewnym czasie fragment bdcy frontem ciepym. Przed poczeniem frontw dwa odcinki frontowe zamykaj stopniowo obszar powietrza cieplejszego i w kocu powoduj wyparcie jego ku grze. Jeeli powietrze chodne odcinka frontu chodnego jest chodniejsze od powierza chodnego na czele doganianego odcinka ciepego, to po poczeniu si tych dwch frontw powstaje front zokludowany typu frontu ciepego (rys. 32). W odwrotnej sytuacji powstaje okluzja typu frontu chodnego (rys. 33). Zachmurzenie frontu okluzji ma pocztkowo charakter zachmurzenia obu poczonych frontw, lecz w wyniku wypychania powietrza ciepego ku grze, w dolnych partiach troposfery zachmurzenie zanika lub pozostaje w postaci zachmurzenia pitra rodkowego i grnego. Opady frontu zokludowanego bywaj na pocztku cige, lecz pniej, w zwizku ze zmian zachmurzenia zanikaj. Podobnie jak w przypadku frontu chodnego wiatr nasila si i skrca w prawo. Tendencja baryczna najpierw jest spadkowa, a po przejciu okluzji wyranie wzrastajca.

78

Analiza i prognoza pogody

Charakterystyczna budowa ukadw barycznych bya omwiona w rozdziale dotyczcym cinienia atmosferycznego. W tym miejscu naley podkreli, i ich rola jako czynnikw pogodotwrczych jest bardzo istotna. Powstawanie niu zwizane jest z tworzeniem si frontu okluzji. Nie s charakterystycznym elementem pogodowym obszarw pozazwrotnikowych, powstaj najczciej na odcinkach stacjonarnego frontu polarnego i przesuwaj si z pnocnego zachodu na poudniowy wschd. Czsto pojawiaj si one seriami, wdrujc jeden za drugim nad obszarem Europy, by ostatecznie zanikn w strefie poudniowo wschodnich obszarw Rosji i byych republik ZSRR oraz Azji Mniejszej. Wznoszenie si powierza ciepego w finalnym stadium okluzji ku grze sprawia, i ksztatuje si przestrzenny rozkad cinie z charakterystycznym centrum o najniszej wartoci. Pogodotwrcza funkcja niu barycznego zwizana jest zarwno z charakterystycznymi elementami pogodowymi frontu okluzji, jak i z ogln cyrkulacj atmosfery wywoan powstaniem tego ukadu. Generalizujc naley podkreli, i z niem zwizana jest zwykle pogoda o duym zachmurzeniu i opadach mniej intensywnych lecz cigych, zwaszcza na wschodnim i pnocnym skraju niu. Formowanie si wyw jest mniej poznane. Przypuszcza si, e ich powstanie wie si z silnym ogrzaniem powietrza na obszarze pomidzy istniejcymi ukadami niowymi. W wyu, przy powierzchni ziemi, ruch powietrza odbywa si po skonej prawoskrtnej. W wyszych warstwach wystpuje zjawisko opadania powietrza. To ostatnie zjawisko sprawia, i w wyu zachmurzenie zanika. Z ukadem wyowym zwizana jest zwykle stabilna, soneczna pogoda w duszym okresie czasu. W ciepej porze roku zaleganie wyw nad danym obszarem gwarantuje pogod upaln, szczeglnie ustalajc si na zachodnim skraju wyu. Z kolei w centrum, w okresie zimy, panuj niskie temperatury spowodowane duym bezruchem powietrza w tej strefie. Na mapach klimatycznych niektre ukady baryczne charakteryzuj si do du roczn bd sezonow staoci ulokowania. S to wspomniane wczeniej centra dziaania atmosfery. Na pogod w Polsce oddziaywaj stae ukady wyu azorskiego i niu islandzkiego. Sezonowo, w okresie zimy, orodkiem aktywnoci atmosfery jest ni rdziemnomorski i wy syberyjski, latem za ni poudniowoatlantycki i wy pnocnoamerykaski. Stao tych ukadw nie wyklucza jednak odstpstw od niej w niektrych latach. Prognozowanie pogody Przewidywanie stanw pogodowych jest jednym z gwnych celw poznania atmosfery jak i najwaniejszym poytkiem pyncym z tej dziaalnoci. Z tego powodu ludzie starali si przewidywa ukady pogodowe od najdawniejszych czasw. Przez stulecia praktyka i nauka wypracoway metody przewidywa, ktre pozwalay na coraz precyzyjniejsze oszacowanie moliwoci rozwoju sytuacji w

79

Analiza i prognoza pogody

atmosferze w przyszoci. Szczeglny postp zaznaczy si w okresie rewolucji naukowo-technicznej, gdy do tych zada wczono nie tylko doskonae instrumentarium pomiarowe, ale take komputery o wysokich moliwociach przetwarzania informacji.

Rys. 34. Przykad mapy synoptycznej Dzia meteorologii zajmujcy si zagadnieniami przewidywania pogody nazywa si synoptyk (synopticos grec. obejmujcy okiem, szeroko widzcy). Synoptyka operuje metodami prognostycznymi, ktre mona podzieli na trzy grupy: metody analizy map synoptycznych, metody numryczne oraz metody wykorzystujce tzw. prognostyki. Analiza sytuacji meteorologicznej to zadanie, wykonywane w centrach prognozowania pogody, polegajce na ocenie stanu i rozwoju poszczeglnych obiektw i procesw meteorologicznych. Prawidowo wykonana analiza jest podstaw dobrej prognozy. Gwnym warunkiem powodzenia analizy jest 80

Analiza i prognoza pogody

posiadanie, jak to ju wyjaniono w pierwszym rozdziale, dostatecznej liczby obserwacji i pomiarw charakterystyki atmosfery pochodzcych z moliwie najwikszego obszaru. Pozyskane dane su do opracowywania map synoptycznych. Mapa dla prognoz obszaru Polski musi obejmowa cay kontynent, pnocn cz Atlantyku i Arktyk po Szpitzbergen oraz pnocne obszary Afryki. Dane ze stacji zestawia si graficznie i liczbowo w postaci tzw. modelu. W modelu tym zawarte s informacje dotyczce temperatury, widzialnoci, rodzaju i stopnia zachmurzenia, kierunku oraz prdkoci wiatru, a take cinienia, tendencji barycznej, etc. Na podstawie modeli stacji synoptyk dokonuje interpolacji danych w przestrzeni, krelc izobary (co 5 hPa), fronty, strefy opadw wraz z oznaczeniem ich rodzaju, obszary z mgami i burzami. Najtrudniejsz operacj w tym zakresie jest wyznaczenie linii frontw. Obecnie, uatwieniem w wykonaniu tego zadania s zdjcia satelitarne, z ktrych wynika rozkad powoki chmur. Z tego rozkadu dowiadczony synoptyk moe pewnie wywnioskowa o przebiegu strefy i linii frontowej. Korzystajc z map dokonuje si analizy sytuacji i okrela przysze zmiany na podstawie prawidowoci rozwoju pogody. Mapa synoptyczna, pokazujc sytuacj w atmosferze w okrelonym czasie i przestrzeni, moe stanowi podstaw do snucia przypuszcze w zakresie przyszych zmian pogody. Dla dokadniejszej analizy koniecznym jest jednak posikowanie si seri map z pewnego przedziau czasowego. Wtedy przewidywane zmiany mog by konfrontowane na tle udokumentowanego rozwoju sytuacji. Fluktuacja pogody wynika z powstawania, rozwoju i przemieszczania si obiektw atmosferycznych. Dynamika tych obiektw decyduje o powstawaniu rnych, cho w wielu przypadkach bardzo zblionych, stanw atmosfery zwanych typami pogody. Typy pogody bywaj charakterystyczne dla poszczeglnych pr roku. Te same obiekty w rnych porach mog powodowa odmienne stany. Najbardziej dynamicznymi obiektami meteorologicznymi s fronty atmosferyczne. Ich przemieszczanie si moe by zwizane z ogln cyrkulacj lub ruchem powietrza w niu, z ktrym dany front jest zwizany. Wraz z frontami przemieszcza si rwnie sam ni. Przemieszczanie si niu zaley od jego gbi, a to z kolei od kontrastu temperatur znajdujcych si po obu stronach frontw. Kierunek ruchu tego ukadu wyznacza kierunek spadku cinienia przed frontem ciepym i wzrost cinienia za frontem chodnym. czc punkty bdce rodkami obszarw o przeciwnych tendencjach barycznych, uzyskamy prawdopodobny kierunek przemieszczania si niu. Z kolei prdko ruchu pozostaje w cisej zalenoci od amplitudy tendencji barycznych. Zanik niu mona przewidzie po powstaniu okluzji i wypychaniu ciepego powietrza ku grze. Gdy opuszczone miejsce przez powietrze ciepe zacznie zajmowa chodne to stopniowo ni ulegnie wypenieniu. W niu charakter pogody jest wyranie zmienny, czego przyczyn s przemieszczajce si kolejne fragmenty frontw dcych do okluzji. Przykadowe, charakterystyczne

81

Analiza i prognoza pogody

sytuacje pogodowe, zwizane z przemieszczaniem si frontw atmosferycznych zestawiono w tabeli 7, na kocu rozdziau. Wye powstaj inaczej ni nie, przesuwaj si wolniej w kierunku ujemnej tendencji cinienia bd pozostaj w bezruchu. Powstajc nad duymi obszarami wychadzajcymi rozcigaj si pionowo a do grnych warstw troposfery. Synoptyk zazwyczaj przyjmuje, i rozlegy, gboki wy bdzie ksztatowa pogod przez wiele dni a nawet tygodni. Pod wpywem wyu, w okresie letnim, ksztatuje si pogoda soneczna i ciepa, natomiast wye zim sprzyjaj pogodzie sonecznej lecz mronej. Synoptyk musi zawsze pamita, e chocia o przebiegu pogody decyduj w najwikszym stopniu procesy wielkoskalowe, to jednak czynniki lokalne mog wpywa znaczco na modyfikacj pogody powsta w wyniku oddziaywania mas powietrza, ukadw barycznych czy frontw. Najsilniej w mezoskali dziaa orografia. Pogoda w grach wykazuje szczegln dynamik zmiennoci, zarwno w czasie jak i przestrzeni. Sprzyjaj temu ruchy powietrza wobec przeszkd, ktre stanowi acuchy czy zbocza grskie. Obserwowana tu zmiana ruchu poziomego na pionowy, sprzyja powstawaniu chmur, zamgle, lokalnej cyrkulacji wietrznej. Due jest take lokalne oddziaywanie powierzchni okrytych rolinnoci wysok. Obszary lene duej gromadz wod, ktra parujc zwiksza moliwoci pniejszych opadw. Cakiem odmienne warunki pogodowe panuj zwykle na penym morzu (oceanie), w ich pobliu oraz na ldzie. Przestrzenie wodne, zwaszcza rozlege, agodz amplitudy temperatur, sprzyjaj intensywniejszemu parowaniu.

Rys. 35. Schemat podziau atmosfery dla prognoz numerycznych. Obecnie coraz czciej bywaj wykorzystywane w prognozowaniu metody numeryczne. Z grubsza rzecz biorc, metody te polegaj na przetwarzaniu danych zestawionych w ukadzie siatki kwadratowej lub szeciennej (patrz rysunek 36).

82

Analiza i prognoza pogody

Kady punkt oczka takich siatek bdcy cile okrelonym miejscem w atmosferze, reprezentowany jest przez warto podstawowych parametrw fizycznych atmosfery (temperatura, cinienie, wilgotno, etc). Przetwarzanie odbywa si przy uwzgldnieniu formu opisujcych zachowanie si danych wartoci podlegajcych wpywowi najbliszych punktw. Najlepsze efekty takiego prognozowania zwizane s z gstymi siatkami opisujcymi stan atmosfery i z wykorzystaniem funkcji zalenoci wzajemnych pomidzy parametrami hydrotermicznymi gazw. Metod przetwarzania numerycznego stosuje si te i odmiennie. Chodzi mianowicie o prognozy matematyczno statystyczne. Prognozy te powstaj na podstawie analizy statystycznej zjawisk zapisanych w przeszoci i wyznaczeniu na tej podstawie trendw zmian. Stosujc rne kryteria podziau, prognozy mona podzieli na kilka kategorii. W oparciu o czynnik czasowy wyrnia si prognozy na bardzo krtki okres (12 godzin), krtkoterminowe (od 1 do 3 dni), rednioterminowe (4-10 dni), dugoterminowe (1 miesic). Ze wzgldu na zakres wykorzystania prognoz mona je podzieli na oglne i specjalistyczne. Oglne maj charakter uniwersalny i mog by wykorzystywane przez wszystkich odbiorcw. Prognozy specjalistyczne s dedykowane do szczeglnego wykorzystania w przemyle, transporcie (prognozy bardzo krtkie), rolnictwie. Ze wzgldu na obszar objty prognozowaniem wyrniamy prognozy lokalne i wielkoobszarowe. Najwaniejsz cech dobrej prognozy jest jej wysoka sprawdzalno. Mona j ocenia subiektywnie, z pozycji kadego odbiorcy, jak i obiektywnie, stosujc odpowiednie metody statystyczne. Oceniajc subiektywnie prognoz stosuje si zwykle szereg uproszcze i popenia bdy. Przykadowo, wiele prognoz nie sprawdzi si punktowo, w konkretnym miejscu, nawet te majce charakter lokalny. Ponadto trzeba wywarzy odpowiednio prognozy w stosunku do kadego elementu oddzielnie. Dziki metodom statystycznym ocena poprawnoci prognoz jest prowadzona na bieco i stanowi ona stay element samooceny kadej stacji synoptycznej. Oglnie rzecz biorc poziom sprawdzalnoci prognoz wiadczy o sprawnoci sub meteorologicznych. Z drugiej jednak strony praca sub na obszarach o wikszej stabilnoci warunkw pogodowych jest o wiele atwiejsza, ni tam gdzie pogoda zmienia si czsto (np. w obszarze cierania si wpyww cyrkulacji wschodniej i zachodniej czyli w Europie rodkowej). Sprawdzalno prognoz krtkoterminowych osiga puap 85-90%. Im duy dystans czasowy tym wskanik ten maleje. Dzi synoptycy stwierdzaj jednoznacznie, e prognozy na okres duszy ni 10 dni s tylko zgadywaniem. To odwane stwierdzenie pada w sytuacji gdy synoptyk wspczesny dysponuje tak rozbudowanym warsztatem pomocniczym do stawiania prognoz. Na razie jednak, midzy innymi dziki nowoczesnemu wyposaeniu udao si dowie, i zjawiska w atmosferze maj charakter chaotyczny (wspomniana wyej teoria chaosu). Teoria ta nie dowodzi, jak by si wydawao, braku zwizku midzy zjawiskami, jedynie stwierdza, i o

83

Analiza i prognoza pogody

przebiegu zjawisk w atmosferze decyduje tak skomplikowany splot powiza, i jeszcze dugo nie bdzie moliwe ich precyzyjne przewidywanie, nawet z pomoc superszybkich komputerw. Paradoksalnie, zwikszajce si zasoby informacji do przetwarzania, w poczeniu z coraz bardziej skomplikowanymi formuami zalenoci, wyprzedzaj znacznie postp techniki komputerowej (a wydaje si e dokonuje si on w zawrotnym tempie), tak e czas przetwarzania wydua si zamiast skraca. Dotychczas omwione metody wymagaj danych mierzalnych. Oprcz nich praktyczne znaczenie maj te tzw. prognostyki czyli dane niemierzalne obserwacje wizualne zjawisk atmosferycznych, w tym optycznych, takich jak: barwa tarczy wschodzcego lub zachodzcego soca, rozwj chmur, czy wreszcie symptomy wystpujce w wiecie rolinnym i zwierzcym. Prognozy oparte na tych obserwacjach stanowi najwczeniejszy historycznie sposb przewidywania pogody. Wprawdzie ich sprawdzalno jest maa i maj zdecydowanie ograniczony horyzont czasowy, to jednak nie mona ich lekceway. Nawet dowiadczony synoptyk nie pominie wyrazistego prognostyku w celu uwiarygodnienia swoich przewidywa. Wiekowe obserwacje, w poczeniu ze wspczesn wiedz meteorologiczn pozwalaj uzna za pomocne w przewidywaniu pogody nastpujce grupy zjawisk: Dobra pogoda utrzyma si: N Gdy wysokie cinienie atmosferyczne powoli i systematycznie stale ronie (jeeli po ustaleniu si korzystnej pogody wzrost ten ustaje, to mona domniemywa o krtkotrwaoci takiego ukadu pogodowego). N Gdy pojawiaj si wyraziste dobowe wahania temperatury. N Gdy po bezchmurnym poranku, okoo poudnia, zaczn rozwija si chmury kbiaste i trwa to bdzie a do popoudnia, a zanika wieczorem. N Gdy noc jest bezwietrzna, a szybko wiatru wzrasta w dzie. Za pogoda bdzie trwa: N Gdy stosunkowo niskie cinienie atmosferyczne nie zmienia si lub powoli spada. N Gdy prdko wiatru pozostaje do znaczna. N Gdy niebo pokryte jest chmurami warstwowymi lub warstwowodeszczowymi. (Przy duszym utrzymywaniu si zej pogody, adna z oznak miejscowych nie moe trafnie wskazywa na jej popraw) W szczegach mona domniemywa, e: N Obnienie si cinienia o 2-4 hPa w cigu 3 godzin oznacza pojawienie si czoowej czci niu barycznego. N Tendencja baryczna wskazujca na wzrost cinienia o wicej ni 4 hPa w cigu trzech godzin oznacza ryche przejcie frontu chodnego N Pocztek zaniku cigych opadw deszczu sygnalizuje wyrany wzrost prdkoci wiatru.

84

Analiza i prognoza pogody

N N N N N N N N N N N N N N N

N N

Wzrostowa tendencja baryczna po pogodzie deszczowej z silnym wiatrem oznacza nadciganie wyu i popraw pogody Gdy wieczorem prdko wiatru wyranie si wzmaga oznacza to prawdopodobiestwo pogorszenia pogody Nadejcie frontu ciepego sygnalizuje zwykle wzrost temperatury powietrza zim i nieznaczny spadek latem. Szybkie obnianie si temperatury podczas zej pogody oznacza przejcie frontu chodnego Wskanikiem zanikania mgy jest wzrost cinienia atmosferycznego. Wyszy ni przecitny wzrost temperatury w porze wieczornej i nocnej oznacza pogorszenie si pogody. Biao-mleczna barwa nieba w cigu dnia to oznaka nadejcia opadw, Czerwieniejce niebo tu nad horyzontem podczas wschodu Soca wskazuje na nadejcie opadw i porywistego wiatru. Pomaraczowe niebo nad horyzontem podczas zachodu Soca to prawdopodobiestwo pogorszenie si pogody. Zotawa barwa nieba nad horyzontem po zachodzie Soca jest symptomem poprawy lub utrzymania si dobrej pogody. Pojawienie si chmur pierzastych, stopniowo gstniejcych jest symptomem pogorszenia si pogody na skutek nadcigania frontu ciepego. Chmury Altocumulus pojawiajce si za Stratocumulusami wskazuj na zblianie si frontu chodnego. Popraw pogody wskazuje pogarszajca si syszalno dwiku. zPogorszenie si pogody i opady burzowe mona przewidywa gdy pojawia si bardzo dobra syszalno dwikw. Jeeli nocne obserwacje wskazuj na silne migotanie gwiazd, ktrych wiato jest czerwonawe lub niebieskawe, to jest to oznaka nadcigania niu. Pojawienie si "otoczki" wok Ksiyca, wskazuje utrzymanie si pogody wyowej, a w lecie oznacza to pikn, soneczn pogod, za zim silne mrozy. Istnienie rwnowagi chwiejnej oraz wskazwk na utrzymanie si piknej wyowej pogody jest dym unoszcy si pionowo ku grze. Rwnowag sta lub obojtn sygnalizuje dym sabo wznoszcy si ku grze, co moe jednoczenie wskazywa na wzrost prdkoci wiatru i pogorszenie si pogody.

85

Analiza i prognoza pogody

Tab. 7. Zmiany elementw meteorologicznych podczas przemieszczania si frontw.


Elementy meteorologiczne CINIENIE WIATR TEMPERATURA ZACHMURZENIE WIDZIALNO POGODA Przed frontem chodnym ciepym rwnomiernie spada spada wzmaga si i czasami skrca wzmaga si i lekko skrca kierunku przeciwnym do ruchu wskazwek w kierunku przeciwnym do zegara ruchu wskazwek zegara spada w strefie nie zmienia si lub nieco wzrasta wystpowania deszczu Pojawiaj si stopniowo chmury Ac lub As oraz Cb chmury: Ci,Cs,As,Ns,St, poza stref deszczw - dobra zwykle za opad cigy (deszcz, nieg) czasami mog wystpowa deszcze lub burze Podczas przechodzenia frontu ciepego chodnego spadek ustaje szybko wzrasta skrca zgodnie z ruchem nagle skrca zgodnie z ruchem wskazwek zegara czasami, wskazwek zegara - wystpuj czsto wzmaga si szkway wzrasta stopniowo gwatownie spada wystpuj Ns oraz St Cb z chmurami "zej pogody" nisko nad powierzchni saba - czsto mgy umiarkowana, szybko poprawiajca si opad ustaje czsto silny deszcz, opady gradu i burze Po przejciu frontu ciepego chodnego zmienia si nieznacznie wzrasta stopniowo kierunek nie zmienia si po przejciu szkwau wiatr lekko skrca w kierunku przeciwnym do ruchu wskazwek zegara wzrasta wyranie stopniowo spada; bardzo zmienna w strefie deszczu chmury St lub Sc chmury Ac, As lub Cu i Cb zazwyczaj za, moliwe mgy bardzo dobra z wyjtkiem strefy opadw silne zachmurzenie, silne przelotne opady - typ pogody wystpuje mawka lub saby zmiennej deszcz

CINIENIE WIATR TEMPERATURA ZACHMURZENIE WIDZIALNO POGODA

CINIENIE WIATR TEMPERATURA ZACHMURZENIE WIDZIALNO POGODA

86

X. KLIMAT

Uwagi oglne Klimat, w odrnieniu od pogody, jest dugookresow charakterystyk stanw atmosfery. Charakterystyka taka stanowi informacj o przecitnych zjawiskach pogodowych typowych i anormalnych na danym obszarze, ustalon na podstawie wieloletnich cigw obserwacyjnych.

Rys. 36. Schemat systemu klimatycznego Podobnie jak prognoza pogody tak i informacja o waciwociach klimatu na danym obszarze ma due znaczenie praktyczne. Prognozy pogodowe pozwalaj dostosowa biec aktywno czowieka do istniejcej sytuacji, a w przypadkach skrajnych zabezpieczy ludzi przed skutkami zjawisk katastroficznych, pojawiajcych si czsto do nagle. Z kolei znajomo warunkw klimatycznych daje moliwo zorientowania si w zakresie stopnia ryzyka dla okrelonych zada i jest przydatna do planowania i wyznaczania strategii dziaa gospodarczych na danym obszarze. Prognozowanie klimatu, co wydaje si by paradoksem, jest znacznie atwiejsze ni

Klimat

pogody. W duszych okresach czasu moliwe s zasadniczo dwa scenariusze zdarze. W pierwszym z nich zjawiska pogodowe krtkokresowe, aczkolwiek chaotyczne przebiegaj tak, i wszelkie odchylenia mieszcz si w pewnych granicach i klimat zachowuje stan rwnowagi dynamicznej. W drugim, chaos codziennoci ukada si w cig zdarze, ktry posiada okrelony kierunek klimat wykazuje czyteln tendencj ewolucji. Przejrzyste zmiany s atwe do przewidzenia, zwaszcza gdy bierze si pod uwag dugie okresy czasu. Klimatem bowiem steruj procesy wielkoskalowe o mniejszej dynamice. Obrazowo mona stwierdzi tak, i atwiej przewidzie, e w grudniu podczas najbliszych 20 lat nie pojawi si upay w naszej strefie klimatycznej, ni to, e w nastpnym dniu nie bdzie pada. Klimat naszej planety jako cao jest systemem ksztatowanym przez rnorodne sfery i zjawiska (rys. 36). Maj one w wikszoci charakter naturalny, chocia ostatnio coraz wyraniej zaznacza si wpyw czynnikw sztucznych, antropogenicznych. W systemie tym centralne miejsce zajmuje oczywicie atmosfera, a wspdziaaj z ni przestrze kosmiczna, litosfera, hydrosfera, biosfera i inne. Oddziaywania naturalne pomidzy sferami systemu dziel si na wewntrzne i zewntrzne. W pierwszej grupie znajd si te, ktre zwizane s bezporednio z samym systemem. Do drugiej grupy zaliczymy czynniki pochodzce spoza systemu oraz wszystkie inne wewntrzsystemowe, ktre nie wykazuj sprze zwrotnych z nim. Uwarunkowania zewntrzne wywieraj zaburzajcy wpyw na procesy wymiany energii i materii w atmosferze, natomiast zmiany wywoane tymi czynnikami nie wpywaj na ukad, ktry je wywoa. Czynniki zewntrzne maj w wielu przypadkach wpyw dugookresowy (cykl zmian realizuje si w okresach od dziesicioleci do milionw lat). Do grupy tej zaliczymy zjawiska: tektoniczne, astronomiczne, astrofizyczne, geofizyczne oraz sejsmologiczne. Czynniki naturalne wewntrzne dziaaj raczej krtkookresowo, to znaczy efekt ich wpywu odczuwa si w krtszym czasie. Z drugiej jednak strony zmiany wywoane ich dziaaniem atwiej te ustpuj. W ten sposb oddzialywuja na klimat: lodowce, ld morski, ldowa i morska cz powierzchni Ziemi, organizmy yjce w oceanach i na ldach, etc. Najwaniejszym czynnikiem zewntrznym systemu klimatycznego jest promieniowanie soneczne. Aktywno Soca decyduje o iloci energii wysyanej w przestrze kosmiczn i docierajcej midzy innymi do naszej planety. Zmiana aktywnoci wpywa wyranie na warto napromieniowania na grnej granicy atmosfery, czyli sta soneczn. Stwierdzono, e rednio co 11 lat zmienia si regularnie ilo plam na Socu, ktre sygnalizuj zjawisko zmiany potencjau energetycznego. Poza cyklicznoci krtkoterminow Soce wyrazicie pulsuje energetycznie w okresach stuletnich. Orbita Ziemi wok Soca, jak obliczyli astronomowie, zmienia swj ksztat w cyklu 90 tysicy lat. W takim te rytmie zmienia si sezonowa warto staej sonecznej. Aktualnie, przy bardzo maym mimorodzie, wahania roczne staej

88

Klimat

wynosz okoo 3.5%. W warunkach maksymalnego mimorodu rnica ta wzrasta do 30%. Rwnie nachylenie osi obrotu Ziemi w stosunku do paszczyzny ekliptyki zmienia si w zakresie do 2,6o w przedziale czasowym okoo 40 tysicy lat. Kade zwikszenie tego kta prowadzi nieuchronnie do silniejszego wystpowania sezonowych rnic pogodowych, pogbiajcych si wraz ze wzrostem szerokoci geograficznej. Rwnie prdko ktowa obrotu Ziemi wok osi zmienia si, co jest spowodowane przemieszczeniami mas powierzchniowych w ukadzie rwnolenikowym. Przypieszenie nastpuje gdy znaczne masy wody zostan przesunite ku biegunom (efekt obiegu). Opnianie ma miejsce w odwrotnej sytuacji. Kady przyrost prdkoci ktowej wpywa zakcajco na cyrkulacj poudnikow, zwikszajc ruch rwnolenikowy mas i odwrotnie. Przypieszenia i opnienia zmieniaj si w przedziale czasowym 60-70 lat. Pewne znaczenie klimatyczne ma take nutacja osi obrotu Ziemi, powizana ze zmian pooenia biegunw. To z kolei ustala poziom wd oceanicznych i wpywa na przebieg naturalnych prdw morskich o znaczeniu pogodotwrczym. Naley take wspomnie o aktywnoci wulkanicznej skorupy ziemskiej. W miar gdy ona ronie, do atmosfery dostaje si olbrzymia ilo gazw i pyw, ktre mog bardzo dugo pozostawa w powietrzu, skutecznie pochaniajc znaczn cz promieniowania sonecznego i powodujc ochodzenie klimatu. Najwiksze zmiany klimatu dokonuj si jednak pod wpywem przemieszcze pyt tektonicznych. Przegrupowanie mas ldw i mrz zmieniao klimat w skali czasowej od milionw do miliarda lat. Zewntrzne czynniki klimatyczne dziaaj z wielk si, tak e wywoywane przez nie procesy maj charakter drastyczny i powoduj totaln zmian warunkw siedliskowych. Efektw tych zmian w przeszoci nie dokumentuj adne pomiary bezporednie. Mona jedynie je odtworzy na podstawie dowodw porednich pochodzcych ze rde paleologicznych, archeologicznych, czy wreszcie historycznych. W przeszoci na naszej planecie panoway cakiem odmienne warunki klimatyczne. Po uformowaniu si skorupy na ksztat dzisiejszy, zapanowa klimat rnicy si znacznie od wspczesnego przede wszystkim atmosfera bya mniej zrnicowana termicznie. Temperatury obszarw rwnikowych byy podobne do aktualnych, natomiast w wyszych szerokociach geograficznych byo znacznie cieplej. Nie wystpoway czapy lodowe na biegunach. Po tym ciepym okresie nastpowao stopniowe ochodzenie. W czwartorzdzie doszo do zlodowace, okresy glacjalne przerywane byy interglacjaami. Maksymalny zasig zlodowace waha si od 56o do 40o szerokoci geograficznej pnocnej. Epoka lodowcowa zakoczya si ostatecznie 10 tysicy lat temu. W okresie 5 3 tys. lat przed nasz er nastpio wielkie optimum postglacjalne, z wyran zwyk temperatur. Ju w czasach historycznych 900-300 lat p.n.e. znw si ochodzio, a w latach 1000-1200 temperatura wzrosa na tyle, i zaczto ten okres nazywa ciepym redniowieczem. Tak zwany may glacja objawi si w latach 1430 1850. Take w naszym

89

Klimat

stuleciu notowano przeplatajce si okresy ocieple i ochodze. Ciepe byy pocztki wieku, za zdecydowanie chodniejsze trzydziestolecie od lat pidziesitych do schyku siedemdziesitych. Aktualnie jestemy w okresie wykazujcym do wyrany wzrost temperatur. Wraz ze zmian czynnikw termicznych zmieniay si take inne parametry pogodowe, w tym gwnie opady, ktrych byo zawsze wicej w miar jak klimat si ociepla. System klimatyczny mona rozpatrywa caociowo w skali planety i tak on rzeczywicie funkcjonuje. Mona te charakteryzowa klimat dla wydzielonych przestrzeni kuli ziemskiej, wikszych lub mniejszych. Niezalenie od tego co si dzieje na caej planecie, wybrany fragment jego powierzchni moe wykazywa spowolnione tempo zmian lub nawet odwrotny kierunek ich realizacji. Specyfika regionalna w zakresie czynnikw systemu nadaje strefom kuli ziemskiej odrbny charakter klimatyczny. Autonomia obszarowa klimatu jest oczywicie ograniczona ramami wyznaczonymi przez globalny system klimatyczny, a skala moliwych odstpstw zaley od skali odmiennoci czynnikw tworzcych system. W zalenoci od wielkoci obszarowej odmiennoci klimatycznej mona mwi o zjawiskach klimatycznych w makro, mezo i mikroskali. Skala makro obejmuje najwiksze obszary - fragmenty duych kontynentw, kraje, regiony. W mezoskali rysuj si odmiennoci dotyczce np. terenw zurbanizowanych, duych obszarw lenych czy te powierzchni jezior z przylegymi terenami ldowymi. Mikroklimat to specyficzny ukad warunkw dotyczcy najmniejszych powierzchni, przykadowo partii stoku, anw rolin, etc. Specyfika klimatyczna obszaru wyodrbnia si w zalenoci od lokalnych uwarunkowa. Do gwnych czynnikw tego rodzaju nale: pooenie obszaru w strefie okrelonej szerokoci geograficznej, wysoko nad poziomem morza, wzajemne relacje pomidzy przestrzeni morsk i ldow, konfiguracja terenu, pokrycie terenu rolinnoci, etc. Klimat Polski Nad obszarem naszego kraju nastpuje stae przenikanie waciwoci klimatw morskiego i kontynentalnego. Cecha ta, zwana jest przejciowoci, wynika z bezporedniego ssiedztwa z akwenem Batyku oraz oddziaywania olbrzymich obszarw rdowych mas powietrza kontynentalnego. Do tego dochodzi uksztatowanie terenu na tym obszarze, gdzie wikszo acuchw grskich rozciga si rwnolenikowo. Zwaszcza pasma Alp i Karpat, usytuowane od poudnia, sprawiaj, e najbardziej sprzyjajce warunki do penetracji tej przestrzeni maja obiekty atmosferyczne (masy, fronty, ukady baryczne), podajce ku nam z dwch kierunkw, od zachodu i od wschodu. Rzadziej zatem mamy do czynienia z powietrzem pochodzcym z poudnia. Polska, lec w strefie umiarkowanej, jest wystawiana gwnie na dziaanie mas powietrza polarnego. Powietrze to dociera do nas w postaci powietrza morskiego (46% dni w roku znajdujemy si pod wpywem

90

Klimat

tych mas) oraz kontynentalnego (38%). Tak wic cyrkulacja oceaniczna, nadajca charakter morski naszemu klimatowi, nieznacznie przewaa nad cyrkulacj znad kontynentalnych obszarw Europy i ssiedniej Azji. W pozostae 16% dni roku znajdujemy si pod wpywem innych wyrnianych mas powietrznych, oczywicie za wyjtkiem mas rwnikowych. Biorc pod uwag specyfik globalnej cyrkulacji powietrza w strefie pozazwrotnikowej (zachodnia cyrkulacja zwizana z ukadami niowymi), nad Polsk dociera 75% frontw atmosferycznych i zwizanych z nimi ukadw niowych, z kierunku zachodniego. Tego typu usytuowanie w sferze oddziaywa czynnikw sprawia, i pogoda w naszym kraju wykazuje due zrnicowanie z dnia na dzie, czy z roku na rok, nadajc cech klimatowi naszego kraju, nazywan zmiennoci. Z kolei due wahania natenia wszelkich czynnikw meteorologicznych na maej odlegoci okrelane s mianem kontrastowoci. Obszar Polski jest na tyle rnorodny pod wzgldem geograficznym, i poza bardzo oglnymi stwierdzeniami dotyczcymi caoci terytorium, naley rozrnia klimatyczn specyfik regionaln. Cechy klimatu kontynentalnego sabn w kierunku poudniowo zachodnim. Daje si to zauway w trakcie analizy rednich temperatur i sum opadw. Obszary, na ktrych dominuj tendencje kontynentalne, charakteryzuj si wysz amplitud temperatury rocznej i mniej rwnomiernym rozkadem opadw, z przewaajc ich iloci w okresie letnim. Na warto temperatur rocznych wpywa take wysoko nad poziomem morza i odlego od Batyku. Dane wyranie pokazuj, i najchodniej jest w grach i na wzniesieniach pojezierzy (zwaszcza w pnocno-wschodniej czci Pojezierza Mazurskiego). Wystpowanie ekstremw termicznych nie zawsze pokrywa si z rozkadem temperatur rednich duych obszarw, std te najnisz temperatur zanotowano 10 lutego 1929 roku w ywcu i wynosia ona 40,6oC, strefie gdzie rednia nie jest najnisza. Najcieplej natomiast bywa na nizinach, w centralnej i zachodniej Polsce. W styczniu, najzimniejszym miesicu roku, charakterystyczny, poudnikowy ukad izoterm wskazuje wyranie na charakter kontynentalny klimatu, nasilajcy si w kierunku wschodnim (rednia temperatura waha si od 1oC na zachodzie, do 4,5oC na wschodzie, z maksimum na obszarze suwalszczyzny -5,5oC). Z kolei w lipcu ukad izoterm zmienia si na rwnolenikowy (zatem bardziej zaleny od naturalnego rozkadu dopywu energii sonecznej do poszczeglnych obszarw). W tych warunkach obszary pnocne, a zwaszcza te, ktre znajduj si pod wpywem Batyku, charakteryzuj si niszymi rednimi (16,5oC) od poudniowych, gdzie notuje si przecitnie 18-19oC. (maksimum na aktualnie polskich terenach to 40,2oC Pruszkw k.Opola w lipcu 1927 roku). Wielko opadw atmosferycznych wynika z wpywu wielkoskalowych procesw klimatotwrczych, lecz jednoczenie modyfikowana jest oddziaywaniem warunkw lokalnych. Naley do nich pooenie obszaru wzgldem poziomu morza. Wraz ze wzrostem tej wysokoci wyranie zwiksza si ilo opadw. Daje si przy tym zauway istnienie prawidowoci zwanej gradientem hipsometrycznym. Polega to

91

Klimat

na tendencji wzrostu opadw do pewnej wysokoci nad poziom morza. Polskie gry i wyyny rodkowe nie przekraczaj granicy zmiany znaku gradientu, std te najwicej opadw notujemy w Sudetach (wpyw oceanizmu klimatu), a nastpnie Karpatach (powyej 1200 mm). W centralnej, nizinnej czci Polski, przecitne opady roczne wahaj si w granicach 450-550 mm. Na pnocy kraju opadw jest wicej, przy czym obfitsze s one na pojezierzach Pomorskim i Mazurskim w porwnaniu z wybrzeem Batyku, gdzie wystpuj mniej korzystne warunki do konwekcji, a tym samym powstawania chmur opadowych. Opady na terytorium Polski zmieniaj si z roku na rok. Pojawiaj si one zarwno w szczeglnie wysokich ilociach jak te bywaj ekstremalnie skpe. Tak wic mamy do czynienia z latami o nadmiarze opadw i okresami susz. Wikszo tego typu przypadkw, jak si wydaje, ma swoje przyczyny naturalne. Przyczynami suszy w Polsce s cyrkulacje antycyklonalne (wyowe), w tym zarwno ze sterowaniem wschodnim jak i zachodnim. Susze pojawiaj si w kolejnych seriach lat z zaznaczon pewnego rodzaju nastpczoci wystpowania w stosunku do okresu, ktry mona uzna za pierwotny, rozpoczynajcy odpowiedni cykl miesicy suchych w skali roku. Nadmierne opady skoncentrowane s zawsze w cieplej porze roku. Pojawiaj si one szczeglnie pod wpywem cyrkulacji cyklonalnej ze sterowaniem poudniowo-zachodnim. W cigu roku opady letnie przewyszaj zimowe dwukrotnie w Polsce pnocno-zachodniej oraz czterokrotnie na poudniowym wschodzie. Przewaga ktrego z typw klimatw (kontynentalnego czy morskiego) skutkuje take w proporcjach midzy opadami wiosennymi i letnimi. Na wschodzie Polski wicej opadw notuje si wiosn ni jesieni, na zachodzie kraju relacja ta ksztatuje si odwrotnie. Klimat Polski podlega przeobraeniom, ktre wpisuj si w wiatowe trendy zmian. Po pierwsze dlatego, i zmiany w atmosferze tocz si w przestrzeniach bardzo rozlegych. Po drugie, nasza wasna dziaalno wzmacnia procesy dziejce si w skali globalnej. Dotyczy to gwnie zmiany uytkowania gruntw oraz zanieczyszczenia powietrza. W zakresie uytkowania ziemi, najwiksze znaczenie maj dwa czynniki: wylesianie oraz stae zwikszanie obszarw zurbanizowanych. To pierwsze powoduje wzrost kontrastw termicznych w przyziemnej warstwie powietrza i spadek iloci pary wodnej w atmosferze. Zjawisko to, przez zmian szorstkoci podoa, prowadzi do wzrostu prdkoci wiatru a to sprzyja zmniejszeniu wilgotnoci powietrza i zwikszeniu parowania wody. W cigu ostatnich kilkunastu lat (od 1975 r.) oglna powierzchnia lasw w kraju ulega wprawdzie nieznacznemu zwikszeniu (o 1,7%). Jednake w niektrych byych wojewdztwach (czstochowskie, jeleniogrskie, kieleckie, krakowskie, legnickie, leszczyskie, lubelskie) oraz w przeliczeniu na jednego mieszkaca kraju, powierzchnia obszarw lenych ulega zmniejszeniu. Funkcja klimatotwrcza lasw zaznacza si wyranie dopiero w okresie ich penego rozwoju, tymczasem cay niewielki przyrost to mode nasadzenia, zastpujce stare drzewostany. Tak wic pomimo, i suche statystyki o

92

Klimat

tym nie informuj, czynnik stanu zalesienia odgrywa powan rol w ksztatowaniu, zwaszcza lokalnych warunkw klimatycznych. Urbanizacja obszarw sprzyja wzrostowi temperatury (tworz si tzw. miejskie wyspy ciepa), zmniejszeniu si amplitudy temperatur, osabieniu dopywu promieniowania sonecznego i zmianie systemu opadowego. Zanieczyszczenie powietrza zakca bilans promieniowania sonecznego przez zmniejszenie przezroczystoci atmosfery, zmian skadu chemicznego powietrza i kropel wody przyczyniajc si do opadw kwanych deszczw, wzrost koncentracji ozonu w troposferze a spadek w stratosferze, dostarczanie do atmosfery dodatkowej iloci energii cieplnej, co zmienia struktur termiczn gazowej powoki Ziemi. Wszystko to dzieje si na terytorium Polski, przyczyniajc si coraz bardziej do ksztatowania warunkw rodowiskowych. Zgodnie z tendencjami wiatowymi, klimat Polski dostaje si coraz bardziej pod wpyw czynnikw antropogenicznych. Dziki temu przecitna roczna temperatura powietrza w Polsce wzrosa, od koca lat szedziesitych do pocztku lat dziewidziesitych, o okoo 0,5oC, a rednia roczna suma opadw zmniejszya si w tym czasie o okoo 70 mm. Emisja dwutlenku wgla w roku 1996 wynosia na naszym terytorium okoo 580 mln ton, a metanu ok. 3,2 mln ton. Podstawowym rdem dwutlenku wgla jest aktywno ekonomiczna sektora energetycznego (ok. 57,5%), a nastpnie rolnictwa i gospodarki komunalnej (23,5%), przemysu 11% i transportu 8%. Metan, dostajcy si do atmosfery, w 38% pochodzi z kopal wgla, 35% z rolnictwa i hodowli, 13% z wysypisk mieci, 9% stanowi naturalna emisja z bagien i 5% z eksploatacji gazu ziemnego.

93

Klimat

94

XI. WSPCZESNE PROBLEMY KLIMATYCZNE WIATA I ICH ASPEKTY EKONOMICZNO PRAWNE

Najwaniejsze zjawiska w zakresie ewolucji klimatu Ziemi Efekt szklarniowy i globalne ocieplenie Jednym z waniejszych procesw przyrodniczych, zachodzcych wspczenie w skali globalnej, jest zmiana klimatu. W dziejach ludzkoci, na przestrzeni ostatnich 10 tysicy lat, mielimy do czynienia z okresem wzgldnej stabilnoci pogody. Wzgldnej, poniewa w tym czasie podstawowe wskaniki oscyloway wok wartoci rednich, przy pojawiajcych si mniej lub bardziej regularnych, wikszych lub mniejszych odchykach od stanu przecitnego. Symptomy dzi obserwowane wskazuj, i w nastpnym stuleciu moe doj do znacznych zmian klimatu Ziemi, w skali nie notowanej od czasu ostatniego zlodowacenia. Bd one tym razem wywoane czynnikami sztucznymi, antropogenicznymi i pojawi si jako skutek uboczny rozwoju cywilizacyjnego. Naturalna zawarto gazw absorbujcych promieniowanie dugofalowe w atmosferze Ziemi (gwnie dwutlenku wgla, pary wodnej, metanu), czyni j cieplejsz o okoo 33oC, za dalsze zwikszenie tej iloci prowadzi nieuchronnie do podniesienia temperatury. Efekt cieplarniany pojawi si w chwili, gdy do powoki gazowej naszej planety, zacz powraca dwutlenek wgla, pochodzcy ze spalania materii organicznej nagromadzonej w rolinnoci wegetujcej na Ziemi przed milionami lat, a przemienionej w naturalnych procesach w suce nam paliwa kopalne. Dodatkowym rdem uwalniania tego gazu jest gleba, z ktrej trafia on do atmosfery w wyniku intensywnych procesw uprawowych. Z drugiej strony postpujce spustoszenia (czsto o charakterze gospodarki rabunkowej), wielkich obszarw naturalnej absorpcji CO2, tzn. gwnie lasw tropikalnych spowodowao, i zuycie dwutlenku wgla w procesie fotosyntezy proporcjonalnie maleje. Zmniejszyy si take inne moliwoci pochaniania zwikszajcej si iloci tego gazu. Zasadniczo dzisiejsze zmiany dotycz wic zachwiania rwnowagi pomidzy tzw "rdami", tzn. obiektami emisji, a "zbiornikami" czyli procesami neutralizacji CO2, zarwno jedne jak i drugie s jednakowo wane.

Wspczesne problemy klimatyczne wiata i ich aspekty ekonomiczno-prawne

Znaczenie dwutlenku wgla w zakresie zmian termiki jest dominujce, jednake inne ni CO2 gazy cieplarniane bd wywieray coraz wikszy wpyw (freony, tlenki azotu), poniewa ich stenie wzrasta szybciej, utrzymuj si w atmosferze znacznie duej i wszystkie razem reprezentuj wikszy molekularny potencja cieplarniany. Sumaryczny efekt ksztatowania zjawiska przez t grup gazw szacuje si na 40%. Wyliczono, i w porwnaniu z er przedindustrialn, koncentracja gwnego gazu cieplarnianego w atmosferze zwikszya si obecnie o 25%. Prawie wszystkie obliczenia teoretyczne sugeruj, i temperatura Ziemi winna podnie si w tym czasie o 0,4 do 1oC. Tak prawdopodobnie si stao w istocie, na co wskazuj poczynione analizy, jednak zmiany techniki i dokadnoci pomiarw, ka nam dane sprzed stulecia interpretowa z du ostronoci. Przewidywania skutkw klimatycznych procesw koncentracji gazw cieplarnianych w atmosferze, jak te efektw wtrnych tyczcych gospodarki i ycia w ogle na naszej planecie, nie s proste. Trudno polega na tym, i nie do koca jeszcze poznano procesy klimatotwrcze, z ich szerokim spektrum powiza i wzajemnych zalenoci. atwo jest wyliczy o ile zmieni si rednia temperatura atmosfery Ziemi pod wpywem wzrostu koncentracji gazw cieplarnianych bez uwzgldnienia sprze zwrotnych. Natomiast nawet najlepsze modele interakcyjne maj tylko warto teoretyczn, jeeli operuj na danych globalnych orgraniczajcych si do pojedynczego czynnika. Przeciwwag dla powstawania efektu szklarniowego s naturalne sprzenia zwrotne, a najistotniejszym z nich jest wzrost pojemnoci powietrza wzgldem pary wodnej - jej powstawaniu bowiem towarzyszy proces pochaniania energii. Ta wana zaleno nie ma jednak jeszcze dzi dokadnego ilociowego przeoenia na skutki w termice atmosfery. Proces ocieplenia spowodowaby take zmiany w globalnym i lokalnym zachmurzeniu, co nie pozostaoby bez znaczenia dla omawianych zjawisk. Kolejne sprzenie zwrotne to reakcja rolin na zwikszon koncentracj CO2, w postaci wzrostu intensywnoci fotosyntezy. I znw zaleno nie jest cakiem jednoznaczna, bo dodatkowo oddziaywaj tu czynniki siedliskowe i agrotechniczne. Pozostae potencjalne biologiczno - fizyczne wzajemne oddziaywania mog by wywoane zmian temperatury gleby i jej uwilgotnienia, zwikszeniem produktywnoci wgla organicznego w morzach i oceanach, zaweniem stosunku C:N w materii organicznej, czy zakceniem procesu naturalnego magazynowania wgla i metanu na duych poaciach tundry. Pomimo tak wielu niewiadomych co do natury zjawiska panuje zgodno wrd wikszoci uczonych, i w nastpnym stuleciu dojdzie do globalnego ocieplenia. Spowodowao to intensyfikacj prac zarwno nad przewidywaniami zakresu zmian, mechanizmami i rozlegymi efektami w odniesieniu do parametrw klimatycznych, jak i wskazaniami na zmiany w rodowisku bytowania czowieka i jego gospodarce tak, aby mona byo przygotowa si do rozwizywania czekajcych nas problemw.

96

Wspczesne problemy klimatyczne wiata i ich aspekty ekonomiczno-prawne

Wiele orodkw naukowych na caym wiecie opracowuje i doskonali matematyczne modele (tzw. GCMs - Global Climat Models), symulacji zmian klimatycznych pod wpywem czynnikw naturalnych i sztucznych. Prace obliczeniowe wykonane w 1990 roku pozwoliy postawi prognoz, wedug ktrej ocieplenie klimatu ziemskiego w nastpnym stuleciu bdzie postpowao w tempie 0,2-0,5oC na dekad. Szacunki z 1992 roku, wykonane na bazie rozwinitego modelu mwi o wzrocie temperatury o 0,7-1,0oC do 2030 roku i o 1,5-3,0 oC do 2100 r. Waniejsz kwesti ni zmiany globalne, s ich przeniesienia do skali lokalnej. Ot wykazano, i najwiksze ocieplenie wystpi w strefach podbiegunowych, kilkakrotnie przewyszajce efekt generalny. W rednich szerokociach geograficznych ocieplenie bdzie o 50% wiksze od przecitnego. Wraz ze zmianami temperatury nastpi zmiana wielkoci oraz rozkadu czasowego i przestrzennego opadw. Obecne wyniki testw przy pomocy modeli GCM wskazuj na to, i przede wszystkim zwikszy si intensywno opadw, spowodowana wzrostem gbokiej konwekcji powietrza w niskich i rednich szerokociach geograficznych oraz wzrostem pytkiej konwekcji rozgrzanego powietrza w wysokich szerokociach geograficznych. Konwekcja jak wiadomo jest przyczyn intensywnych opadw burzowych. Jednoczenie dobiegunowo bdzie malaa liczba dni z opadem. Oczywicie tego typu prognoza zwizana z siatk geograficzn jest mniej przydatna praktycznie, poniewa opady atmosferyczne silnie modyfikowane s lokaln zmiennoci przestrzeni geograficznej. Przykadowo dzisiejsze modele GCM nie s w stanie przewidzie rozwoju cyklonw. Zwikszona konwekcja zmieni obraz powoki chmur, mniej bdzie chmur warstwowych, wicej kbiastych. Stratyfikacja globalna chmur pogbi si, bardziej zwarta powoka wystpi w strefach od zwrotnikw ku biegunom, rzadsza za w okolicach rwnikowych. Doprowadzi to do zmian w zakresie radiacji sonecznej, odgrywajcej kluczow rol w asymilacji rolin. Pojawi si z pewnoci wiele dalszych zmian w rodowisku, wywoanych wzrostem zawartoci gazw cieplarnianych w atmosferze, niestety wspczesne, zgeneralizowane modele nie s w stanie poprawnie ich estymowa. Std prby oceny na modelach bardziej szczegowych abstrahujcych od efektu globalnego. Analiza problemu nasuwa wiele pyta w tym midzy innymi takie, czy tendencje globalne zyskuj potwierdzenie w obserwacjach lokalnych, krajowych, a nawet regionalnych. Na podstawie oblicze wykonanych w Katedrze Meteorologii i Klimatologii UW-M w Olsztynie, dotyczcych czterdziestolecia 1951-1990 i okolic Olsztyna, stwierdzono wystpowanie niewielkich tendencji spadkowych temperatur rednich w miesicach letnich, od czerwca do wrzenia ( np. w czerwcu spadek ten wynosi rednio 0,0396 oC w cigu roku). W pozostaych miesicach zaznaczy si natomiast trend ku ociepleniu (do 0,0622 oC/rok w maju). W badanym 40 - leciu zaobserwowano wzrost opadw atmosferycznych w wikszoci miesicy (maksymalnie do 0,0431 mm/rok). Przy tym stwierdzono obnienie iloci opadw w

97

Wspczesne problemy klimatyczne wiata i ich aspekty ekonomiczno-prawne

miesicach zimowych i wiosennych (spadek w lutym i kwietniu wystpi w skali od 0,0124 do 0,0364 mm/rok). Analiza zmian wilgotnoci wzgldnej wykazaa generalnie we wszystkich miesicach tendencje wzrostowe, ktre byy istotne na poziomie 0,05 w okresie zimowym (listopad - stycze), pnej wiosny (maj - czerwiec) i w lipcu. W czerwcu warto wilgotnoci wzgldnej wzrastaa corocznie przecitnie o 0,0859%. Istotny spadek tego czynnika zaznaczy si jedynie w lutym (0,0432 %/rok). Uzyskane wartoci w skali setnych i tysicznych uamka naley traktowa jako praktycznie istotne, dotyczy to bowiem zmian w skali rocznej oraz odnosi si do parametrw, dajcych znaczny efekt rodowiskowy. Podobne wyniki uzyskano dla Wyyny Lubelskiej. Stwierdzono wic jakby zgodno z obserwacjami i prognozami oglnymi, chocia jak zwykle w takich przypadkach naley pamita o tym, i nawet w ukadach uwaanych za stabilne obserwuje si rwnie fluktuacje okresowe w przedziaach 20. czy 40. letnich, a nawet duszych. Istnieje zatem due prawdopodobiestwo sprawdzenia si prognoz zmian klimatycznych wywoanych nie dajcym si skutecznie ograniczy wzrostem koncentracji gazw cieplarnianych. W tej sytuacji pozostaje jedynie stara si minimalizowa skal zmian i waciwie przysposobi si do ycia w nowej sytuacji. Podstawowe skutki przyrodnicze, ktre przyniesie za sob globalne ocieplenie, s stosunkowo atwe do przewidzenia, natomiast w szczegach snuje si dzi wiele czsto sprzecznych przypuszcze z uwagi na wzajemne, skomplikowane powizania pomidzy procesami. Najbardziej spektakularnym bezporednim efektem ocieplenia byoby zapewne podniesienie si poziomu mrz i oceanw. Z jednej strony, na skutek termicznej ekspansji wody (rozszerzalno), z drugiej z powodu kurczenia si ldolodw i topnienia lodowcw grskich. W sytuacji spenienia si najbardziej "czarnego" scenariusza moliwe byoby podniesienie poziomu morza a o 60 cm do 2100 roku Zniknoby wtedy z map wiele wysp i terenw przybrzenych. Paradoksalnie, wiksze opady mogyby przyczyni si te do zmniejszenia zasobw wody pitnej, poniewa bd one rozmieszczone przestrzennie bardziej nierwnomiernie, powodujc przy tym w jednych regionach katastrofalne susze w innych ywioowe powodzie. Ponadto najprawdopodobniej pogbi si zjawisko intruzji wody sonej do zasobw wd sodkich. Rolnictwo bdzie t dziedzin gospodarki, ktra skutki zmian klimatu odczuje najmocniej. To co moe si w tym wzgldzie wydarzy czciowo ju dzi mona wskaza. Naley jednak przyj zaoenie, e kady organizm ywy, rolinny czy zwierzcy z uwagi na sw odrbno gatunkow, moe zareagowa swoicie. Ponadto, cakiem odmiennie mog odreagowa zmiany zbiorowiska rolinnoci naturalnej w porwnaniu ze sztucznymi (np naturalne trwae uytki zielone, lasy, w porwnaniu do anw rolin uprawnych).

98

Wspczesne problemy klimatyczne wiata i ich aspekty ekonomiczno-prawne

Polska i inne kraje lece w czci wschodniej Europy znajduj si na etapie reformowania nieefektywnej w przeszoci gospodarki. Przestarzae rodki i metody produkcji powoduj, i stanowi one czowk pastw emitujcych znaczne iloci gazw cieplarnianych, std skutki klimatyczne mog by znaczce (szacunki mwi o moliwoci podniesienia temperatury redniej o ok. 3,5oC za temperatury stycznia nawet o 5oC). Powysze zmiany klimatu bd oddziayway na produkcj roln z jednej strony dodatnio, z innej za ujemnie. Najbardziej zasadnicz zmian jaka moe nastpi bdzie wyduenie okresu wegetacyjnego o 50 - 70 dni. Duszy okres wegetacyjny, wysza temperatura i zwikszona koncentracja dwutlenku wgla najsilniej bd wpywa na produkcj rolin pastewnych, ktra moe wzrosn nawet trzykrotnie. Jednostkowe wydajnoci zb mog zwikszy si natomiast dwukrotnie. Dostatek pasz oraz duszy okres wypasu sprzyja bdzie take hodowli zwierzt gospodarczych. Sprawdzenie si wyej nakrelonych scenariuszy zmian klimatycznych zwikszyoby, zwaszcza w pnocnej czci naszego regionu, moliwoci uprawy tak cennych gatunkw jak kukurydza i soja. W kadym kraju tej czci Europy z ca pewnoci poszerzyby si asortyment gatunkowy i odmianowy upraw polowych oraz warzywnych. Optymizm powyszych przewidywa naley jednak nieco ochodzi rozwaaniami nad skutkami ubocznymi. Na przykad, wysokie temperatury mog zakci przebieg faz rozwojowych rolin klimatu umiarkowanego. Poza tym hydrolodzy przewiduj, e ewapotranspiracja w tych warunkach moe zwikszy si o 30%, a jednoczenie odpyw wd a o 50-100%. Spowoduje to zmniejszenie zmagazynowanej wody w glebie, a nawalne deszcze i spywy wzmog erozj. Najbardziej naley si jednak obawia inwazyjnoci chorb i szkodnikw. W naszych warunkach naturalnym czynnikiem regulacji populacji patogenw s ekstremalne warunki zimowania. Ocieplenie tego okresu spowoduje, e uprawy bd atakowane ze zwikszon intensywnoci. Nie wiadomo czy potrafimy si przed tym obroni, jednoczenie dbajc o jako rodowiska i ograniczajc zuycie pestycydw. Jeeli temperatura bdzie nadal wzrasta i osignie prognozowany poziom, spowoduje to zmiany w skadzie gatunkowym lasw. Eliminowane bd gatunki iglaste na rzecz liciastych. Ta, per saldo, korzystna zmiana to tylko jeden z aspektw zagadnienia. Wskutek zmniejszenia dostpnoci wody ograniczony zostanie przyrost masy drzewnej. Wielkie zagroenie spowoduj spodziewane poary drzewostanu. O skali problemu moglimy si przekona, obserwujc wielkie poary w Australii, na zachodnim wybrzeu USA, czy w 1998 roku w Indonezji. redni poziom wd Batyku, ktry nieustannie wzrasta, moe podnie si do tego stopnia, i pochonie znaczn cz obszaru pastw majcych do niego dostp. Zasadniczo linia brzegowa Batyku poudniowego ssiaduje z obszarami rolniczymi, ktre w ten sposb mog znikn z mapy. Do tego naley doda negatywne skutki zasolenia ujciowych odcinkw rzek oraz przybrzenych jezior. W naszym kraju

99

Wspczesne problemy klimatyczne wiata i ich aspekty ekonomiczno-prawne

zagroenia z tego tytuu oraz wynike z wpyww na inne dziedziny gospodarki, dotycz strefy zamieszkaej przez 700 tys. mieszkacw. Same tylko koszty ochrony wybrzea szacuje si na 7 mld dolarw (1992). Jednoczenie kwota ta jawi si zupenie inaczej w kontekcie stwierdzenia, e koszt likwidacji negatywnych skutkw zmian klimatycznych, gdyby takiej ochrony zaniecha, wynisby 70 mld USD. Przedstawione powyej perspektywy zmian klimatu i spodziewane skutki w rolnictwie wskazuj na powag problemu. Nie poruszano przy tym implikacji w pozostaych dziedzinach gospodarki, w yciu spoecznym, politycznym i innych. Ten ostatni aspekt jest bardzo wany bo oznacza dalsze pogbienie rnic pomidzy krajami bogatymi a rozwijajcymi si. Wielu analitykw wskazuje na grob napi spoecznych w duej skali. W dzisiejszych czasach przewaa logika ekonomicznego mylenia. Decydenci wyznaczaj cele, za ekonomici rozwaaj najbardziej efektywne finansowo dziaania. Wiadomo, ponad wszelk wtpliwo, i koszty utrzymania emisji gazw cieplarnianych na dzisiejszym poziomie, byyby wiksze ni korzyci gospodarcze z tego wynikajce. Jednoczenie problem o znaczeniu globalnym mona rozwiza tylko wsplnym wysikiem wszystkich krajw. Jak jednak doj do porozumienia w tej kwestii gdy w jednych pastwach zagroenie zmianami klimatu dotyczy sfery gospodarczej wytwarzajcej 1 - 3% GDP (produktu krajowego brutto), a w innych kilkadziesit procent. Ograniczajc emisj gazw cieplarnianych, naley dokona duych nakadw finansowych. Przy tym redukcja o 10 20% jest stosunkowo tania. Chcc wyeliminowa czynniki wywoujce efekt cieplarniany w skali powyej 20%, naley si liczy z gwatownym wzrostem kosztw. Ograniczenie globalnego ocieplenia charakteryzuje si stale wzrastajcymi kosztami granicznymi podejmowanych przedsiwzi. Jednoczc si i reformujc swoje gospodarki, unowoczeniajc rolnictwo, poszczeglne kraje musz bra take i uwarunkowania klimatyczne, ktre jeszcze dzi stanowi niekiedy enigmatyczne przewidywania, gdy tymczasem jutro mog sta si autentycznymi wyzwaniami. Problem zaniku warstwy ozonowej Chemia powietrza jest analizowana stosunkowo od niedawna, a w szczeglnoci, dopiero od lat szedziesitych zaznacza si zainteresowanie wyszymi warstwami atmosfery. Obserwacje poczynione w tym zakresie pozwoliy na wyjanienie wielu zjawisk zwizanych ze zmian iloci niektrych z nich. Stosunkowo wczenie dao si zauway, i bardzo dynamiczny i wany gaz atmosferyczny jakim jest ozon, wykazuje tendencje do zaniku w niektrych obszarach grnej stratosfery. Naukowcy z Instytutu Bada Wody i Atmosfery (NIWA) w Nowej Zelandii podaj, e kadego roku od padziernika do grudnia notuje si znaczc redukcj warstwy ozonowej. Ubytek ozonu w paszczu stratosfery nad mronym kontynentem, badacze szacuj na 25 mln km kw. - co wykazay dane satelitarne z NASA. Dziura ozonowa jest 100

Wspczesne problemy klimatyczne wiata i ich aspekty ekonomiczno-prawne

wiksza ni cay kontynent europejski. Od 5 lat bije wszelkie dotychczasowe rekordy. Warstwa ozonu jest obecnie najciesza od czasu rozpoczcia obserwacji i pomiarw, tj. od ponad 36 lat. Wrd wielu hipotez dotyczcych przyczyn tego zjawiska, jako najbardziej przekonywujca wydaje si by ta, ktra wskazuje na czynniki antropogeniczne. Istniej dowody statystyczne i laboratoryjne potwierdzajce suszno takich przypuszcze. Najwyraniejszy zanik ozonu zaobserwowano w stratosferze rozcigajcej si nad Antarktyd. Warunki solarne terenw podbiegunowych wprawdzie nie sprzyjaj intensywnemu procesowi powstawania tego gazu, lecz jednoczenie na obszarach tych nie wystpuj przemysowe rda zanieczyszcze powietrza. Biorc jednak pod uwag zasady cyrkulacji powietrza mona si spodziewa, i czynnik lokalizacji nie stanowi przeszkody do migracji jakichkolwiek substancji w atmosferze ziemskiej. Dzi powszechnie wiadomo, e do powstawania dziur ozonowych przyczyniaj si chlorowcopochodne wglowodorw (freony), zwizki boru, halony, czterochlorek wgla i tlenki azotu. Odkrycie przyczyn zachwiania rwnowagi dynamicznej powstawania i rozkadu ozonu pozwolio na wyjanienie, i substancje chemiczne szczeglnie efektywnie dziaaj w warunkach skrajnie niskiej temperatury Ozon w atmosferze mona traktowa jako gaz cieplarniany, jego znaczca obecno w rodkowej stratosferze przyczynia si wyranie do wzrostu jej temperatury. W tym jednak przypadku wahania zawartoci gazu s niepokojce z powodu czysto biologicznego. Zanik ozonu oznacza bowiem zwikszon penetracj szkodliwego, ultrafioletowego (poniej 0,3 mikrona) pasma promieniowania sonecznego do powierzchni Ziemi. W zalenoci od skali zjawiska pocztkowo efekty tego s mao widoczne. Dalsze jednak pogbienie spadku iloci ozonu moe powodowa uszkodzenia skry, wzroku, zwikszenie liczby mutacji, uszkodzenia niektrych rolin uprawnych, mikroorganizmw i planktonu morskiego. Kade z tych zjawisk stanowi powane zagroenie dla ycia na planecie. Naley jednak zwrci uwag, i ostatni z wymienionych skutkw moe wywoa implikacje klimatyczne. Wiadomo bowiem, i najpowaniejszym czynnikiem pochaniajcym dostajcy si do atmosfery naturalny i sztuczny dwutlenek wgla s olbrzymie zasoby organizmw morskich. W obliczu powyszego, pozytywnym jest to e, biologiczne skutki zmniejszania si zawartoci ozonu w atmosferze nie maj jeszcze potwierdzenia statystycznego. W przypadku problemu dziury ozonowej dziaania zaradcze podjte przez czynniki decyzyjne wielu krajw pojawiy si bardzo wczenie i w do szerokiej skali. Zagadnienie to nie stwarza powaniejszych problemw natury politycznej. Naley podkreli du rol rodkw masowego przekazu, ktre we waciwy sobie sposb, naday zagadnieniu szczeglny rozgos. W tym zakresie najskuteczniej zadziaay kraje wysoko uprzemysowione. Przykadowo ustawodawstwo Republiki Federalnej Niemiec jest bardzo rygorystyczne w zakresie ograniczania emisji gazw

101

Wspczesne problemy klimatyczne wiata i ich aspekty ekonomiczno-prawne

powodujcych destrukcj ozonu i tradycyjnie w Niemczech, stosowane z du konsekwencj. Zjawisko El Nio W ostatnich latach wzroso zainteresowanie zjawiskiem, ktre pocztkowo znane byo jako lokalna anomalia pogodowa, a nastpnie stao si gone na caym wiecie. W niektrych latach, zwykle w czasie poprzedzajcym Boe Narodzenie, rybacy peruwiascy stwierdzali, i wody przybrzene staj si zdecydowanie cieplejsze, a owiska wyranie uboej. Z uwagi na skojarzenie z por roku, nadano tej anomalii nazw El Nio (dziecitko - w domyle Jezus). Zaczyna si trudny czas, gdy mniejsze poowy oznaczay po prostu bied, a na domiar zego pogoda stawaa si mniej sprzyjajca, wielokro nieprzewidywalna, wrcz grona. Z czasem meteorolodzy zaczli bada zjawisko i okazao si, i dzieje si tak z powodu sabnicia zachodnich prdw morskich w rejonie midzyzwrotnikowym. Ciepe wody Pacyfiku zaczynaj si cofa ku wybrzeom Ameryki rodkowej. Brak odpywu oceanicznych wd powierzchniowych wstrzymuje proces upwellingu, czyli dopywu na powierzchni chodnych, a jednoczenie bogatych w skadniki odywcze, wd gbinowych. Ciepe wody staj si przyczyn nadmiernych opadw, powodujc czsto powodzie. Pozbawione niezbdnych skadnikw, flora i fauna wybrzey obumiera bd zmienia miejsce zasiedlenia. Wystpujcy w zachodnich rejonach rodkowej Ameryki, chodny prd morski (prd peruwiaski, zwany prdem Humbolta lub lokalnie, dla kontrastu La Niia dziewczynka), powoduje, i wilgotne powietrze atmosferyczne napywajce zwykle znad Pacyfiku traci par, tworz si chmury warstwowe i pojawiaj opady. Nad kontynent przesuwaj si ju tylko suche masy. Std na wybrzeach regionu zlokalizowane s enklawy miejsc o najniszych opadach na wiecie. Odwrotna sytuacja wystpuje w czasie El Nio, ciepe wody wybrzey sprzyjaj konwekcji i tworzeniu rozbudowanych chmur kbiastych, ktre przesuwajc si nad ld powoduj anomalie w postaci bardzo intensywnych opadw, wywoujcych niekiedy grone powodzie. Gdy w Ameryce rodkowej wystpuje El Nio to jednoczenie po drugiej stronie Pacyfiku w Australii, Indonezji, Filipinach, etc. pojawiaj si dokuczliwe susze. Stwierdza si jednoczenie, e w przypadku El Nio, osabia si aktywno tropikalnych huraganw w rodkowej strefie Atlantyku - nie wyklucza si te reperkusji pogodowych odczuwanych rwnie i w Europie. Zatem zjawisko to oznacza do powane zachwianie wiatowego systemu pogodowego z powanymi reperkusjami gospodarczymi. El Nio ma charakter quasi cykliczny. Pojawia si co 3 do 8 lat. Klimatolodzy tumacz fenomen tego typu wewntrznymi procesami zachodzcymi pomidzy atmosfer a powierzchni oceanw, na zasadzie sprze zwrotnych.

102

Wspczesne problemy klimatyczne wiata i ich aspekty ekonomiczno-prawne Polityczne implikacje zmian klimatu Ziemi Atmosfera otaczajca nasz planet stanowi absolutn cao, adna z czci wiata nie dysponuje wyodrbnionym obszarem, czy jej objtoci. Powietrze, pozostajc w nieustannym ruchu przepywa nad rnymi kontynentami przenoszc z miejsca na miejsce cechy nabyte, powodowane czynnikami naturalnymi czy te sztucznymi. Z tej te przyczyny wszystko co dzieje si w atmosferze pozostaje spraw wspln caej ludzkoci. Problem w tym, i nie wszyscy w rwnym stopniu wpywaj na proces ewolucji klimatu, nie wszyscy te w rwnym stopniu s w stanie podj efektywne dziaania przeciwstawiajce si negatywnym skutkom zmian klimatu. Tak wic potrzebna jest wsppraca midzynarodowa, ktr mona zainicjowa jedynie na forum politycznym. Sia opiniotwrcza rodowisk naukowych sprawia, e najwczeniej zainteresowali si spraw politycy krajw najbardziej rozwinitych. Pierwsze dziaania podjto jeszcze w latach siedemdziesitych w obliczu problemu jaki wwczas stanowia nisk emisja dwutlenku siarki do atmosfery. Gaz ten powodowa efekt kwanych deszczw zagraajcych naturalnemu rodowisku, bardzo czsto poza miejscem gdzie trafia do atmosfery. Przewaga zachodniej cyrkulacji powietrza w Europie sprawiaa, e ofiar rozwoju przemysu na Zachodzie stay si gwnie lasy Europy Wschodniej i Centralnej. W tym momencie ujawniy si te trudnoci jakie napotyka prba uzgodnie wsplnej strategii przeciwdziaania. Pierwsza konferencja na ten temat, ktra odbya si w 1972 roku, nie przyniosa konkretnych uzgodnie, pomimo dobrej woli wszystkich jej uczestnikw, w zakresie koniecznoci podjcia krokw w celu przeciwstawienia si temu szkodliwemu zjawisku. W latach osiemdziesitych dostrzeono zagroenie wynikajce z powodu stopniowego zaniku warstwy ozonowej. Problem ten zrazu widziany by jako bardzo powany, wymagajcy niemal natychmiastowego wspdziaania wszystkich pastw wiata. Uwieczeniem pierwszej fazy stara o ograniczenie emisji destruktorw warstwy ozonu stratosferycznego byo podpisanie protokou uzgodnie w Montrealu. Konferencja w Kanadzie w roku 1987 staa si w tym momencie pewnym wzorem wyznaczajcym strategi przyszych negocjacji midzypastwowych, ale tylko negocjacji. Okazao si bowiem wkrtce, e wielu z sygnatariuszy protokou nie ma moliwoci, a czasem nawet woli politycznej, aby zastosowa si do wsplnie podjtych postanowie. Wyranie zarysowa si bowiem podzia pomidzy biednymi pastwami Poudnia, a bogatymi Pnocy. Argumentem pierwszych, usprawiedliwiajcych ich mae zaangaowanie w tym kierunku, by problem braku rodkw finansowych oraz przekonanie, e to gwnie bogaci najbardziej zanieczyszczaj atmosfer planety. Z kolei czynniki polityczne pastw wysoko uprzemysowionych s przekonane, i adne z dziaa na rzecz ochrony klimatu nie bdzie efektywne bez zaangaowania caej spoecznoci wiata. Poza tym wskazuje si na fakt, i wprawdzie najwysza emisja gazw wynika z przemysowej dziaalnoci pastw Pnocy, to jednak pod wzgldem wskanikw przeliczeniowych 103

Wspczesne problemy klimatyczne wiata i ich aspekty ekonomiczno-prawne

s to kraje o najniszej emisyjnoci. Oto bowiem zarwno na jednostk produktu krajowego brutto, jak i per capita, emisja przemysowa w tych krajach jest kilkakrotnie nisza. Spr obydwu stron na argumenty rozgorza na nowo, kiedy trzeba byo podj problematyk ograniczenia emisji dwutlenku wgla grocej globalnym ociepleniem.

7 6 5 4 3 2 1 0 0.4 0.6 1 1 1.5 4.3

6.6

4.1

2.1

Rys. 37. Relatywny stosunek zuycia energii do wartoci jednostki produktu narodowego brutto w niektrych pastwach wiata USA = 1. Ju rok pniej w Kanadzie, tym razem w Toronto, zwoano konferencj, na ktrej podjto pierwsze kroki przygotowawcze majce doprowadzi do globalnych rozstrzygni w tej dziedzinie. Nastpnie prbowano dziaa rwnie na forum ONZ, jednak pomimo deklaracji woli nie udao si osign konkretnych porozumie. Wydawao si, i najlepszym sposobem na wyjcie z impasu bdzie przeniesienie dyskusji na najwyszy szczebel polityczny. Tak te si stao, ordownicy idei ochrony klimatu, doprowadzili do zorganizowania najpowaniejszej konferencji, tak ze wzgldu na liczb jak i rang jej uczestnikw (szefowie rzdw, gowy pastw), ktra odbya si w czerwcu 1992 w Rio de Janeiro. Nazwano j Szczytem Ekologicznym Ziemi lub krtko Szczytem Ziemi (Earth Summit). Na konferencji negocjowano szereg dokumentw dotyczcych rozwizania problemw ekologicznych wiata. Oprcz Karty Ziemi i Agendy 21, tyczcych zrwnowaonego rozwoju i zachowania naturalnych zasobw planety, negocjowano te Ramow Konwencj Klimatyczn. W zakresie ochrony klimatu zgodzono si jedynie co do

104

Wspczesne problemy klimatyczne wiata i ich aspekty ekonomiczno-prawne

ustabilizowania, nie za ograniczenia, poziomu emisji CO2 do roku 2000, uruchomienia mechanizmw ledzenia poziomu tego gazu w troposferze, transformacji gospodarek na mniej energochonne, zwikszenia pochaniania dwutlenku wgla przez tzw. zbiorniki gleb, wody, lasy i uytki zielone. Dokumenty te zostay ostatecznie podpisane przez przedstawicieli 153 pastw, co jednak i tym razem nie oznaczao natychmiastowego wdroenia zawartych tam postanowie. W kontekcie tej sprawy zarysoway si take rnice pogldw pomidzy Europ, zwaszcza UE, a Stanami Zjednoczonymi. Europa zarzuca Ameryce, i jest najwikszym konsumentem energii i konsumentem gazw cieplarnianych (GHC Greenhouse Gases). Argumenty przedstawicieli naszego kontynentu wywodz si z silnych opcji proekologicznych, ktre jednak w duej mierze zabarwione s ideologicznie, inaczej mwic s oni przeciw, nie wskazujc jednak innych, alternatywnych rozwiza. Z kolei, w USA normy ograniczenia zanieczyszcze powietrza s wysze ni w Europie, za najbardziej zagroone ekologicznie obszary znajduj si pod szczegln ochron. Jako naukowe ciao doradcze rzdw-stron Konwencji w Sprawie Zmiany Klimatu z Rio de Janeiro wiodc rol odgrywa utworzony w 1988 roku Midzynarodowy Panel ds. Zmian Klimatu (International Panel for Climatic Changes - IPCC). Od 1990 roku opublikowa on trzy raporty, w ktrych win za ogrzewanie klimatu obciono nasz cywilizacj. Owiadczono przy tym, e jest to zgodna opinia rodowiska naukowego. Stwierdzenie takie jest jednak przesadne, gdy oceny i wnioski IPCC, a take sama metoda pracy tego ciaa, spotkay si z krytyk. Po Szczycie Ziemi odbyo si kilka kolejnych konferencji klimatycznych. Ostatnia z nich mia miejsce w Japonii i bya w duej mierze wspierana autorytetem vice prezydenta USA Al Gorea. Miejscem spotkania byo Kyoto3. Konferencja zakoczya si w grudniu 1997 roku
3 GWNE POSTANOWIENIA PROTOKOU Z KYOTO: Redukcja: Trzydzieci osiem uprzemysowionych pastw jest zgodnych w zakresie redukcji emisji gazw cieplarnianych do poziomu z roku 1990, w przedziale lat 2008-2012. Unia Europejska deklaruje przy tym redukcj o 8%, Stany Zjednoczone o 8% i Japonia o 6%. Niektre z pozostaych krajw zadeklaroway mniejsz skale obniki emisji, inne natomiast nie s gotowe do podjcia stosownych dziaa w chwili obecnej. Jako grupa, pastwa te obni aktualn emisj rednio o ponad 5%. Gazy podlegajce redukcji: Do grupy gazw, ktrych emisja bdzie ograniczana zaliczono dwutlenek wgla, metan, podtlenek azotu oraz trzy halowglany uywane jako substytuty chloro-fluorowglanw, niszczcych warstw ozonow. Redukcja na drodze wymiany: Kraje, ktre nie osign zaoonych celw redukcyjnych mog wchodzi w ukady z osigajcymi nadwyki w zakresie obniania emisji na zasadzie wykupu kwot pozwole. Dziki temu proces realizacji postanowie protokou moe zyska ekonomiczny impuls motywacyjny. Wprowadzanie w ycie postanowie: Kolejno nastpujce po sobie przysze spotkania pastw sygnatariuszy ustal sposoby waciwego i efektywnego postpowania w zakresie nacisku na tych ktrzy nie bd wywizywa si z podjtych zobowiza. Trzeci wiat: Kraje rozwijajce si, wczajc w to gwnych emitentw gazw cieplarnianych takich jak Chiny i Indie, bd zachcane do podejmowania wasnych dobrowolnych zobowiza redukcyjnych. Przyszo procesu: Porozumienia zawarte na konferencji w Kyoto wchodz w ycie z chwil zatwierdzenia przez parlamenty 55 krajw, reprezentujcych minimum 55% emisji dwutlenku wgla do atmosfery. Protok staje si obowizujcym prawem w danym pastwie gdy zaaprobuje go parlament. S Protok podpisany w Kyoto jest pierwszym krokiem ku rozwizaniu istotnego problemu ludzkoci, od ktrego nie ma moliwoci odstpienia. Porozumienie musi suy jako punkt zwrotny w rozwizywaniu zagadnienia

105

Wspczesne problemy klimatyczne wiata i ich aspekty ekonomiczno-prawne

po dziesiciu dniach burzliwych obrad. Uczestniczyli w niej przedstawiciele rzdw wszystkich krajw wiata. Celem jej byo podjcie wicych decyzji dotyczcych ograniczenia antropogenicznych emisji 6 gazw cieplarnianych (m.in. dwutlenku wgla, metanu i podtlenku azotu) do atmosfery. Po konferencji tej oczekiwano konkretnych ustale, ktre jednak osignito jedynie poowicznie, bo wbrew naciskom, pastwa rozwijajce si nadal nie wraay zgody na redukcje. Ich potencja ekonomiczny dopiero si wyksztaca, wic w wikszoci nie s zainteresowane ograniczaniem go przez rozwizania narzucone z zewntrz. Przedstawiciele USA, pastwa stojcego na czele wiatowej listy emiterw CO2 (25% w 1990 roku), utrzymywali pryncypialne stanowisko zgody na proponowane warunki tylko w przypadku, gdy uczyni to rwnie wszystkie pastwa sygnatariusze Ramowej Konwencji Klimatycznej, w tym Chiny i Indie, ktrych emisje bd w najbliszym czasie szybko rosy. W trakcie obrad pojawio si rozwizanie dotyczce Japonii, USA, Kanady i Rosji. W wyniku zawartej umowy te trzy pierwsze pastwa mogyby "kupowa" nie wykorzystane limity emisji gazw cieplarnianych od Rosji, ktra z powodu zaamania gospodarki w wyniku upadku komunizmu, wyrzuca obecnie do atmosfery o 30% mniej CO2 ni w 1990 roku. Umowa ta, rozszerzona potem na wszystkie pastwa uprzemysowione, sprawia, e oglny wynik spotkania w Kyoto przynis wymierne rezultaty. Klauzul t obwarowano zastrzeeniem, e taka wymiana moe by przeprowadzona tylko midzy pastwami rozwinitymi i mona j zastosowa tylko wtedy, gdy wie si to z finansowaniem przedsiwzi prowadzcych do obnienia emisji CO2 w pastwie, ktre "sprzedaje" swoje limity. Delegacja Polski, na czele z ministrem Ochrony rodowiska, Zasobw Naturalnych i Lenictwa, zgodzia si w Kyoto na 6-procentow redukcj zalecon dla naszej grupy pastw. Polska gospodarka i regulacje prawne w kontekcie ochrony klimatu Wedug raportu Pastwowej Inspekcji Ochrony rodowiska "Stan rodowiska w Polsce", lata 90. przyniosy znaczne ograniczenie emisji zanieczyszcze wielu szkodliwych substancji, a gospodarka rozwija si przy bardziej efektywnym wykorzystywaniu energii i surowcw. Jest to wynikiem egzekucji prawa dotyczcego rodowiska oraz stworzenia mechanizmw finansowania jego ochrony (zwaszcza inwestycji tzw. "koca rury" - do takich nale midzy innymi: budowa oczyszczalni
ochrony rodowiska, ale wymagany jest jeszcze wikszy wysiek w celu odwrcenia niekorzystnych zaszoci w zakresie zmian klimatu. Kraje rozwinite winny jak najszybciej wykona postanowienia protoku tak aby mona byo okreli kwoty obrotu pozwoleniami emisji. Grupy reprezentujce stronnictwa zwizane z ochron rodowiska na caym wiecie musz wskazywa, i porozumienie z Kyoto zawiera sygnay ostrzegajce grupy przemysu i biznesu, i musz one zainicjowa dziaania uwalniajce ich od uzalenienia od wgla i ropy naftowej.

S S

106

Wspczesne problemy klimatyczne wiata i ich aspekty ekonomiczno-prawne

ciekw czy filtrw na kominie) wraz z rwnoczesnym wprowadzaniem mechanizmw rynkowych do gospodarki. Mimo tego pozytywnego obrazu, poprawa stanu rodowiska nastpuje bardzo powoli i istnieje jeszcze wiele zalegoci w eliminacji gronych rde zanieczyszcze. Jednoczenie rozwojowi gospodarczemu towarzysz nowe zagroenia pynce z masowej motoryzacji, intensyfikacji rolnictwa czy szybko wzrastajcej produkcji towarw jednorazowego uytku i opakowa, powodujcych wzrost problemw z odpadami komunalnymi.

Rys.38. Redukcja emisji dwutlenku wgla oraz zmiany w zuyciu substancji zuboajcych warstw ozonow w Polsce w latach 1988 1994. W rezultacie tych zjawisk tempo ograniczania emisji zanieczyszcze sabnie, a w niektrych przypadkach nastpuje wzrost emisji, jak choby w tlenkach azotu ze rde transportowych. Przyjta przez Polsk 6 procentowa redukcja emisji gazw cieplarnianych do 2010 r. moe kosztowa ponad 12 mld Euro. Do 2005 r. nie naley wic spodziewa si istotnego - ujemnego - wpywu proponowanej redukcji emisji gazw cieplarnianych na rozwj gospodarczy kraju, jednake w perspektywie 2010 r. prawdopodobiestwo takiego oddziaywania jest due. Naley si jednak liczy z tym, e emisja dwutlenku wgla moe rosn, chocia utrzymanie 8 proc. redukcji

107

Wspczesne problemy klimatyczne wiata i ich aspekty ekonomiczno-prawne

poniej roku bazowego (1988), nie wydaje si by zagroone. Podstawow przyczyn wzrostu emisji bdzie konieczno osignicia wysokoci dochodu narodowego, podobnego do poziomu w krajach UE, poprawy efektywnoci produkcji i zuycia surowcw energetycznych. Obecna warto PKB Polski jest porwnywalna ze wskanikami krajw UE z lat 60. i jest prawie 3-krotnie nisza w odniesieniu do przecitnego, aktualnego dochodu w krajach Unii.

Rys. 39. Wielko wydatkw na ochron atmosfery w Polsce w latach 1989-1995 oraz ich udzia we wszystkich wydatkach na ochron rodowiska. Udzia wgla stanowi obecnie 97 proc. w cakowitym zaopatrzeniu naszej gospodarki w energi i do 2010 r. nie ulegnie zasadniczym zmianom. Bdzie to zapewne priorytetowe i najtrudniejsze zadanie ze wzgldu na konsekwencje spoeczne i ekonomiczne. Proces ratyfikacji midzynarodowych konwencji jest w Polsce bardzo powolny. W Kyoto zobowizalimy si do redukcji emisji dwutlenku wgla. Aby to osign trzeba bdzie uruchomi w kraju mechanizm tzw. joint Implementation. Polega on na tym, e Polska moe zaoferowa ktremu z krajw gospodarczo rozwinitych wsplne finansowanie konkretnego projektu dotyczcego redukcji emisji gazw szklarniowych. Po wykonaniu tego projektu, obydwa pastwa podziel si powstaym przy tym zyskiem ekologicznym. Kraj-dawca zapisuje ten zysk tak, jakby redukcja emisji nastpia w jego kraju. Korzy dla niego polega na

108

Wspczesne problemy klimatyczne wiata i ich aspekty ekonomiczno-prawne

tym, e zmniejszenie tej samej iloci emisji u siebie byoby kilkakrotnie drosze. Po roku 2000 wiele krajw Europy Zachodniej zmuszonych bdzie do "kupowania" emisji dwutlenku wgla za granic; w krajach b. ZSRR i Europy Centralnej. Szacuje si, e aby wypeni zobowizania z Kyoto, konieczne bd zakupy na poziomie 1020 mln ton dwutlenku wgla rocznie. Oznacza to, e kwoty przeznaczone corocznie na ten cel wynosi bd co najmniej 500-1000 mln US$. Polska ma du szans, aby przej znaczc cz tej kwoty w formie dotacji. Bez zmiany polityki rodowiskowej nie jestemy w stanie sprosta wymaganiom midzynarodowym, a szczeglnie nowym zobowizaniom Ramowej Konwencji o Zmianie Klimatu. Zrwnowaony rozwj, czyli zharmonizowanie potrzeb oraz aspiracji spoeczestwa i pastwa z moliwociami, jakie daje rodowisko, w ktrym yjemy - to podstawowy priorytet nowej ekologii na przysze lata XXI wieku. Na jednej szali stawia si wzrost dochodu narodowego, na drugiej - czyste rodowisko. Wymaga to bdzie wikszej integracji polityki gospodarczej i regionalnej pastwa z ochron rodowiska. W wyniku realizacji NEP (Nowej Polityki Ekologicznej) chcemy osign cztery podstawowe cele: zachowanie rnorodnoci biologicznej, czyste powietrze, lepsz jako wody i zdrowe spoeczestwo. Ekonomiczne spojrzenie na problem emisji gazw cieplarnianych z perspektywy gospodarki rolnej. Wspczesne, utechnicznione rolnictwo do istotnie zmienia naturalne rodowisko. Bdc gazi gospodarki najbardziej uzalenion od czynnikw pogodowych, jednoczenie samo w coraz wikszym stopniu wpywa na system klimatyczny planety. Mechanizm tego dziaania jest taki sam jak i pozostaych czynnikw antroipogenicznych, destrukcyjnych uwalnianie do atmosfery gazw cieplarnianych. Gwne rda ich emisji ze sfery gospodarki rolnej ilustruje niej zamieszczony rysunek (rys. 40). Jego tre wskazuje, e ocena emisji netto CO2 jest czsto niewaciwa, gdy nie uwzgldnia kontrybucji przemysu rodkw produkcji na rzecz rolnictwa. Przykadowo cae obcienie z tytuu produkcji energii elektrycznej przypisuje si tej gazi przemysu, tymczasem inne dziedziny gospodarki w tym rolnictwo - funkcjonuj z udziaem tej energii. Konieczno uwzgldnienia wszystkich rde emisji dla danej dziedziny, jest niezbdna w przypadku projektowania instrumentw ekonomicznych, majcych na celu uregulowanie poziomu uwalniania gazw cieplarnianych. Nie jest atwo ustali ogln ilo GHC przenikajcych do atmosfery w zwizku z produkcj rolnicz. Najlepsze oceny tego problemu dotycz rolnictwa USA. Wyniki tych oznacze wskazuj, e ten dzia gospodarki partycypuje w zanieczyszczaniu atmosfery w skali mniej ni 2% oglnej emisji ze rde gospodarczych. Jednoczenie podkrela si, e gospodarki rolne w krajach o niszym stopniu rozwoju emituj z pewnoci relatywnie wicej.

109

Wspczesne problemy klimatyczne wiata i ich aspekty ekonomiczno-prawne

Na poziom emisji gazw przez rolnictwo wpywa przede wszystkim sposb zagospodarowania obszarw. Jeeli za punkt odniesienia wemiemy powierzchnie lene, to gospodarka rolnicza, przemienna powoduje zmniejszenie moliwoci akumulacji CO2 o 70%, za gospodarka towarowa na gruntach ornych oraz trwae zadarnienie a o 75 do 80%. Oceniajc kompleksowo znaczenie zalesienia w zakresie ksztatowania emisji gazw cieplarnianych naley stwierdzi, e mechanizmy powodujce jej redukcj wynikaj ze zwikszenia zasobw biomasy akumulujcej CO2, zachowania czci dwutlenku wgla w postaci wyrobw drzewnych, zmniejszenia emisji dziki zastpowaniu drzewem produktw, ktrych wytwarzanie uwalnia bardzo due iloci gazw cieplarnianych, np. cementu, czy wreszcie zastpowania paliw kopalnianych, paliwem pochodzcym z biomasy drzewnej.

Rys. 40. Szeroki kontekst wpywu rolnictwa na uwalnianie dwutlenku wgla do atmosfery W ramach gospodarki na gruntach ornych, bardzo wanym czynnikiem jest sposb uprawy roli. Przede wszystkim ograniczenie liczby zabiegw mechanicznych stanowi czynnik znacznego zmniejszenia uwalniania wgla z resztek organicznych.

110

Wspczesne problemy klimatyczne wiata i ich aspekty ekonomiczno-prawne

Sprzecznoci pojawiaj si w ocenie roli poplonw w tym wzgldzie. Stwierdza si, e poplony wymagaj dodatkowych zabiegw uprawowych i przez to przyczyniaj si do mineralizacji prchnicy i uwalniania gazw. Jednoczenie na ostateczny bilans emisji moe wpywa fakt, e pominicie poplonw zwiksza wymogi rolin w stosunku do zabiegw ochronnych przeciwko chwastom i patogenom rolinnym - te za - to gwnie pestycydy, bdce rodkami produkowanymi przez przemys z duym udziaem energii i materiaw zawierajcych niekiedy uwalniajce si pniej gazy cieplarniane. Rolnictwo emituje do atmosfery take metan w postaci wydzielin zwierzcych. Zjawisko to dotyczy gwnie przeuwaczy, ktre rozkadajc celuloz uwalniaj do atmosfery gazowy metan. Rwnie zwierzta nieprzeuwajce przyczyniaj si do powstawania metanu, gdy ich odchody rozkadaj si w warunkach beztlenowych. Due znaczenie ma take poziom stosowania nawozw, zwaszcza azotowych, bdcych rdem dodatkowego uwalniania do atmosfery N2O. Tak wic rolnictwo jest dziedzin, ktra ma take swj udzia w oddziaywaniu cywilizacyjnym na atmosfer ziemsk. Ocena globalnych efektw zmian klimatycznych w sferze ekonomii rolnej jest bardzo trudna. Pierwsze niewiadome wynikaj ju z samego faktu, i wprawdzie oczekujemy ewolucji klimatu i zmian gospodarczych w okrelonym kierunku, to jednak ostateczna skala tych zjawisk jest dzi nieznana. Nastpny problemem wie si z waciw ocen elastycznoci produkcji rolnej w zakresie moliwoci szybkiej adaptacji do nowych warunkw. Wreszcie brak te jest penych danych ekonomicznych, na ktrych mona by oprze proces analizy przyszych zjawisk. Najwiksze, przysze zmiany klimatyczne spodziewane s w strefie wysokich szerokoci geograficznych, z tego wzgldu najbardziej miarodajne dane do analiz pochodz z obszarw pooonych powyej 55o szerokoci geograficznej pnocnej. W strefie tej, w samej tylko Kanadzie, przyrost brutto powierzchni rolniczej wyniesie okoo 7 mln hektarw. Zwikszenie areau ziem rolniczych w tych rejonach wiza si bdzie z pogorszeniem warunkw produkcji na obszarach pooonych na poudnie. Brak moliwoci zastosowania efektywnej irygacji (np na terytorium borykajcej si z trudnociami ekonomicznymi Rosji) spowoduje, e przyrost netto bdzie mniejszy. Generalne, wyniki dotychczasowego naukowego rozeznania sytuacji, pozwalaj mie nadziej, e spodziewane zmiany klimatyczne nie zmniejsz w skali wiatowej wielkoci strumienia dostarczanych przez rolnictwo surowcw ywnociowych. Problem jednak w tym, e zachowanie potencjau ywieniowego planety wynika bdzie z beneficjw jakie uzyskaj dziki temu bogate kraje pnocy oraz strat poniesionych przez rolnictwo obszarw tropikalnych i subtropikalnych. Poza tym wspomniana rwnowaga zalee bdzie w najwikszym stopniu od tego na ile rynki gospodarcze, a take sami producenci, bd elastyczni w zakresie dostosowywania si do czekajcych przeksztace klimatu i caej rolniczej przestrzeni produkcyjnej.

111

Wspczesne problemy klimatyczne wiata i ich aspekty ekonomiczno-prawne

Gospodarka wiatowa, w tym jej wana cz jak jest rolnictwo, musi zmierza ku ograniczeniu oddziaywa bezporednich na waciwoci klimatu Ziemi. Problemu nie da si rozwiza jedynie poprzez opisane wyej dziaania w sferze politycznej. Wprawdzie dziaania te stanowi pierwszy, niezbdny krok w dziedzinie ochrony klimatu, to jednak jzyk politycznych porozumie musi z czasem zosta zmieniony na jzyk konkretw. W pastwach demokratycznych wszelkie regulacje ekonomiczne musz mie posta jasnych instrumentw ekonomicznych. wiatowa ekonomia posikuje si przy takich okazjach rnymi metodami. Wedug ekonomistw w dziedzinie ochrony klimatu, skutecznie mona dziaa, stosujc nastpujce narzdzia: N System pozwole emisyjnych w zakresie gazw cieplarnianych. Firmy, w tym rwnie gospodarstwa rolne, nabywayby pakiety pozwole i stosownie do swych moliwoci ekonomicznych ksztatoway poziom produkcji. W wielu wypadkach wiksza produkcja, energochonna i emitujca wiksz ilo gazw zagraajcych stabilnoci atmosfery, stawaaby si nieopacalna. N System standardw technologicznych, w tym zakazy stosowania poszczeglnych gazw takich jak na przykad chlorowcopochodne wglowodorw (CFCs). N System podatkw wglowych dotyczcy nie tylko paliw kopalnianych lecz rwnie wszelkiej aktywnoci gospodarczej, ktrej towarzyszy emisja CO2, np. produkcji zwizanej z rozkadem materii organicznej itp. N System subsydiw wspierajcych technologie wolne od negatywnych wpyww na atmosfer. Systemy powysze mog by efektywne, lecz ich stosowanie nie jest atwe i wymaga dokadnego rozeznania sytuacji. Emisja kontrolowana przez patne pozwolenia jest szczeglnie trudnym do zastosowania instrumentem ekonomicznym. W przypadku rolnictwa wymagaoby to bardzo dokadnego rozpoznania rde i skali zanieczyszcze atmosfery dotyczcych kadego gospodarstwa. Gdyby przy tym takie pozwolenia miay by rozprowadzane na farmach przy zastosowaniu kryterium uprzedniej emisji, to mogoby si zdarzy, i korzyci z systemu odnieliby ci, ktrzy wczeniej najwicej zaszkodzili rodowisku. Lepszym rozwizaniem w rolnictwie byoby naoenie standardw technologicznych. Wzorujc si na rozwizaniach z transportu samochodowego, naleaoby wprowadzi normy emisyjne na cigniki rolnicze, kombajny i inne maszyny samobiene. Idc dalej tropem takich rozwaa mona by tworzy kolejne standardy, midzy innymi dotyczce produkcji, przechowywania i aplikowania nawozw organicznych. Norm objte winny by wic warunki przechowywania, wielkoci dawek nawozw organicznych, terminy ich stosowania, czas od momentu zastosowania do przyorania, itp. Dalej mona byoby okreli maksymaln liczb operacji w ramach wydzielonych zada technologicznych, czy te poziomy dawek nawozw mineralnych. W okrelonych rejonach dobry efekt daoby wprowadzenie

112

Wspczesne problemy klimatyczne wiata i ich aspekty ekonomiczno-prawne

cakowitych zakazw ugorowania (tzw. czarny ugr, pozostawiony bez rolinnoci) lub chemicznych rodkw ochrony rolin. Cae zagadnienie nie byoby atwe do systemowego wdroenia, lecz efektywno takich dziaa byaby dua. Due znaczenie miaoby take prowadzenie akcji uwiadamiajcej wrd farmerw, jednak skutek propagandowych oddziaywa byby rny w rnych krajach ze wzgldu na poziomy wiadomoci samych rolnikw, jak i efektywnoci dziaania sub doradczych. Kraje zachodnie, majce dowiadczenie w prowadzeniu polityki regulacji wewntrznych w sektorze gospodarki rolnej wskazuj, i duo atwiej wprowadzi jest ograniczenia czy kontrole nad tymi elementami procesu, ktre nie s bezporednio zwizane z kosztami. Podatki dotyczce substancji, ktrych stosowanie wie si z emisj gazw cieplarnianych, s bardzo trudne do wprowadzenia ze wzgldw politycznych. Kade dodatkowe zaostrzenie regu fiskalnych przyjmowane jest przez ludzi bardzo niechtnie. Std te politykom czsto trudno jest decydowa si na dziaania zmierzajce w kierunku preferowania regu czystego rodowiska naturalnego, na drodze dodatkowych obcie ekonomicznych gospodarki, bo to grozi utrat gosw sporej czci elektoratu. Dowiadczenia we wprowadzaniu podatkw od nawozw posiada gospodarka szwedzka. Podatek od nawozw fosforowych i azotowych wprowadzono tam ju w 1984 roku. Spowodowa on wzrost cen tych rodkw produkcji o 5% i przynis dodatkowe dochody budetowe wynoszce 21,5 mln dolarw. Natomiast skutek w postaci ograniczenia zuycia tych nawozw okaza si nieistotny. Holendrzy wprowadzili do tej pory podatek na stosowanie nawozw organicznych, ktre wprawdzie stanowi podstaw wysokiej produktywnoci rolnictwa, lecz jednoczenie eutrofizuj rodowisko i przyczyniaj si do uwalniania duej iloci metanu oraz dwutlenku wgla. Bardzo atwo udao si obliczy przychody budetu z tego tytuu, natomiast efekty wynikajce ze stosowania podatkw s dotd nieznane. Bezspornie, najlepszym rozwizaniem byoby cakowite zniesienie subsydiw dla rolnictwa z tytuu stosowania rodkw przyczyniajcych si do emisji gazw cieplarnianych. Zniesienie wielu subsydiw w ogle, spowodowaoby ograniczenia w zakresie rodkw bdcych bezporednim zagroeniem dla atmosfery. Cofnicie dopat do wszelkich dziaa na rzecz poprawy yznoci gleby zmienioby sposoby uytkowania duych obszarw pl. Upraw pun zastpiby system trwaego zadarnienia lub nawet zalesienie, ktre to sposoby uytkowania s wysoce efektywne w zakresie magazynowania asymilowanego CO2 w materii organicznej. Cofnicie dopat do nawadniania terenw mao zasobnych w wod spowodowaoby w pierwszym rzdzie zmniejszenie uycia przemysowych rodkw produkcji (tylko dostpno wody gwarantuje np. efektywne wykorzystanie wysokich dawek nawozw), a w dalszej kolejnoci konwersj sposobu uytkowania na bardziej przyjazny rodowisku. Strategia cofnicia subsydiw do wskazanych wyej kierunkw produkcji mogaby by zastpiona dotowaniem produkcji specjalnej.

113

Wspczesne problemy klimatyczne wiata i ich aspekty ekonomiczno-prawne

Przykadowo, wspomoenie ekonomiczne uprawy rolin chronicych gleb przed erozj, stanowicych strefy ochronne na terenach nadmorskich, mogoby skutkowa zwikszeniem pochaniania dwutlenku wgla z atmosfery. Sensownym rozwizaniem mogoby okaza si te dotowanie uywania paliw ekologicznie czystych. Polityka prowadzca w konsekwencji do ograniczenia emisji gazw cieplarnianych zwizana jest zawsze z duymi kosztami. Same instrumenty ekonomiczne ukierunkowujce na oczekiwane zachowania farmerw, zwykle okazuj si niewystarczajce. Due koszty pojawiaj si zwaszcza wtedy, gdy bierze si pod rozwag realizacj strategicznych dziaa dajcych powane skutki ochronne dla klimatu planety. W przypadku rolnictwa, jak ju wspomniano wyej, decydujce znaczenie ma tu zmiana sposobu uytkowania ziemi w kierunku zwikszenia lesistoci. Zalesienie nowych obszarw to droga inwestycja zwizana z duymi nakadami, niezbdnymi zwaszcza w pierwszym okresie rozwoju drzewostanu. Koszty zwizane s tu z przygotowaniem gleby, zakupem materiau szkkarskiego, a przede wszystkim z pielgnacj modych drzewek. Kiedy koszty zaoenia jednostki powierzchni modego lasu pomnoy si przez powierzchni niezbdn do uzyskania choby minimalnego, zauwaalnego efektu ochronnego, to okae si, i s to powane kwoty. Wyliczenia wykonane w Stanach Zjednoczonych wykazay, e koszty zalesienia powierzchni uytkowanych rolniczo, ktre obniyyby dzisiejsz emisj gazw przez rolnictwo o 2,5%, wyniosyby 500 mln dolarw w cigu roku. Redukcja o poow wymagaaby nakadw ju ponad 21 mld dolarw/rok, za kade dalsze ograniczenie kosztowaoby zdecydowanie wicej. Tak wic, jak w caej gospodarce tak i w rolnictwie, pojawia si tu kategoria kosztu marginalnego rosncego w postpie geometrycznym. W nastpstwie globalnego ocieplenia naley si spodziewa niewielkiego wzrostu produktu narodowego brutto. Jednak dwa spord wydzielonych regionw nie bd beneficjantami tych zmian. Dotyczy to poudniowo-wschodniej Azji i Europy zachodniej. Niekorzystne perspektywy dla tych obszarw wynikaj niemal ze wszystkich scenariuszw zdarze jakie zostay zastosowanie do oceny efektw ekonomicznych globalnego ocieplenia. Gorsze perspektywy dla rolnictwa tych regionw spowoduj przy tym wzrost cen wszystkich produktw spoywczych i surowcw dostarczanych przez rolnictwo, za wyjtkiem produktw drzewnych. Kraje Europy rodkowej, transformujce swoje sektory rolnicze, mog osign korzyci pod warunkiem wszake, e zostanie zachowana konkurencyjno produktw rolnych wynikajca z niskich kosztw siy roboczej.

114

XII. METEOROLOGIA ROLNICZA

Uwagi oglne Meteorologia staa si tak rozleg dziedzin wiedzy, e z czasem zaczy si wyodrbnia z niej wyspecjalizowane dyscypliny. Oprcz wewntrznych kierunkw poznawczych dotyczcych poszczeglnych zakresw wiedzy o pogodzie, powstay i takie, ktre jako zasadniczy cel poznania stawiaj sobie opisanie relacji pomidzy sfer praktycznej dziaalnoci czowieka, a zjawiskami zachodzcymi w atmosferze. Jedn z takich dyscyplin, operujcych na pograniczu nauk biologicznych i meteorologii jest agrometeorologia, zwana w niektrych krajach biometeorologi4. Rolnictwo, jako jedna z wielu dziedzin gospodarki, znajduje si pod nieustajc presj pogody. Pogoda dyktuje przy tym nie tylko tempo wzrostu i rozwoju rolin lecz jednoczenie decyduje o organizacji prac w gospodarstwach. Pocztkowo agrometeorologia zajmowaa si wszystkimi przejawami reakcji wiata ywego na warunki panujce w atmosferze. Dzi dyscyplina ta wyspecjalizowaa si tylko w badaniach odnoszcych si do wiata rolinnego (badania wpywu pogody na zwierzta to domena zoohigieny, natomiast biometeorologia to wedug polskich standardw nauka zajmujca si reakcj organizmw ludzkich na ten czynnik). W agrometeorologii (meteorologii rolniczej) mona wyrni kilka wtkw poznawczych. Rozwijay si one stopniowo w miar poszerzania wiedzy meteorologicznej i przyrodniczej oraz doskonalenia warsztatu, a take metod badawczych. Stosunkowo najwczeniej rozpoczy si badania dotyczce waloryzacji warunkw pogodowych i klimatycznych pod ktem potrzeb produkcji rolniczej. Zagadnienie to w gruncie rzeczy nie proste, rozpatrywane byo mniej lub bardziej kompleksowo, a efektem bada byy najczciej przestrzenne, graficzne opracowania pokazujce charakterystyk obszaru przy uwzgldnieniu wybranego kryterium. Najprostsze zestawienia dotycz zmiennoci i rozkadu przestrzennego podstawowych parametrw czysto meteorologicznych (temperatura, opady), inne operuj wskanikami typowo rolniczymi jak np. dugo okresu wegetacyjnego, pojawy przymrozkw, wartoci napromieniowania, pory fenologiczne, etc. Najbardziej kompleksowo rzecz ca traktuj opracowania dotyczce waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej, gdzie, warunki agrometeorologiczne terenu dla okrelonych celw, sprowadza si do jednego syntetycznego wskanika.

4 Dotyczy to gwnie USA i krajw anglosaskich.

Meteorologia rolnicza

Drugi nurt badawczy lokuje si na pograniczu fizjologii i meteorologii. W tym zakresie trwaj prace majce na celu okrelenie precyzyjnej relacji pomidzy wartoci pojedynczego, bd grupy czynnikw meteorologicznych, a fizjologi i biochemi organizmu rolinnego. Dotyczy to przykadowo okrelenia wpywu warunkw wietlnych, termiki, czy wreszcie skadu atmosfery na procesy yciowe. W ostatnich latach najbardziej dynamicznie rozwija si kierunek bada dotyczcych matematycznego modelowania relacji pogoda rolina. Tego typu podejcie daje szans stworzenia narzdzi prognostycznych, przydatnych w praktyce rolniczej na rnych szczeblach decyzyjnych. Model pogoda rolina, umoliwia podejmowanie decyzji zarwno technologicznych, rynkowych jak i strategicznych, dotyczcych kreowania polityki rolnej w duej skali. Niezbdnym warunkiem rozwoju i wdraania tej nowoczesnej koncepcji jest z jednej strony rozwj bada, z drugiej za stworzenie infrastruktury obejmujcej niezbdne wyposaenie dla sieci stacji monitorujcych przebieg warunkw meteorologicznych w odpowiedniej skali. W takim systemie nie wystarcza bowiem istniejca sie nadzorowana przez IMGW (dzi znacznie unowoczeniona, lecz przeznaczona zasadniczo do penienia innych celw).

Waloryzacja warunkw agrometeorologicznych


Najstarszym systemem waloryzujcym warunki meteorologiczne wystpujce w Polsce, przydatnym take z punktu widzenia agrometeorologicznego, jest klasyfikacja klimatu wedug Romera. Zalet jej jest prostota, wad natomiast zbyt dua oglno. Zatem korzyci z tego opracowania zalene s od celu w jakim si go wykorzystuje. Romer wydzieli na terenie kraju 7 regionw klimatycznych, a w kadym z nich krainy geograficzne. Powysza charakterystyka powstaa na bazie danych z lat 1880 1930, uwaana jest nadal za aktualn gdy podzia ten bywa uszczegowiany. Naley stwierdzi, i dodanie do analizy cigw obserwacyjnych obejmujcych ostatnie 60 lat, z pewnoci nie zmienioby zasadniczo obrazu sytuacji, pewnie skorygowaoby granice wyznaczajce poszczeglne strefy. Wedug klasyfikacji Romera, regiony wyrnia si na podstawie zespou cech charakterystycznych, ktre zestawiono poniej. Klimat batycki (A) Wystpuje w wskim pasie wybrzea i w delcie Wisy. Ksztatuje si pod wpywem Batyku. Waciwoci szczeglne to: N do ciepe i agodne zimy, N na og chodniejsze lata, N stosunkowo czsto wystpujce silne wiatry, N suche i pogodne jesienie (zalenie od podregionu), N opady roczne 500 -700 mm.

116

Meteorologia rolnicza Klimat pojezierny (Pojezierze Pomorskie B1 i Mazurskie B2). Tereny do wzniesione nad poziom morza i na znacznej powierzchni urzebione. Cechy charakterystyczne: N due lokalne rnice klimatu, N klimat bardziej surowy, N do chodne, niene i dugie zimy, N pne przymrozki wiosenne, N w strefie jezior wysza wilgotno powietrza, N opady roczne 600-700 mm.

Rys. 41. Rejony klimatyczne wg. Romera Klimat Krainy Wielkich Dolin (C) Obejmuje najwikszy, centralny obszar w Polsce. Charakterystyka: N cz zachodnia cieplejsza, ale suchsza z wczesn wiosn i duszym okresem wegetacyjnym, cz wschodnia chodniejsza, szczeglnie w okresie zimy, N region o najniszych opadach, zwaszcza w czci rodkowej, rocznie od 450 do 500 mm. 117

Meteorologia rolnicza

Klimat wyyn rodkowych(lsko-Maopolska D1 i Lubelska D2) Tereny pagrkowate o wikszych wyniesieniach i spadkach ni na pojezierzach, o nastpujcej charakterystyce: N dominacja cech klimatu kontynentalnego, N rednie roczne temperatury do wysokie, N dua koncentracja ulewnych opadw letnich, stosunkowo due zagroenie opadami gradu, N roczna ilo opadw 600 700 mm. Klimat podgrskich nizin i kotlin (lska E1 i Sandomierska E2) Klimat stosunkowo agodny, o poniszych cechach: N krtka zima, dusze lato, N najduszy okres wegetacyjny w Polsce, N mniejsze lecz korzystniej rozoone opady ni w innych regionach kraju od 500 do 600 mm. Klimat grski i podgrski (Sudety F1, Karpaty F2) Powierzchnia silnie urzebiona i znacznie wyniesiona ponad poziom morza. Charakterystyka: N due kontrasty klimatw lokalnych, N klimat do chodny o duej iloci opadw, N wyej w grach znacznie chodniej i duo opadw nawet ponad 1000 mm rocznie Klimat zaciszy grskich (G) Charakteryzuje si: N wielkimi kontrastami pomidzy dniem i noc, N duym zrnicowaniem dopywu energii sonecznej w rnych czciach zboczy, N duymi zrnicowaniami prdkoci wiatru. W latach siedemdziesitych, w Instytucie Uprawy Nawoenia i Gleboznawstwa w Puawach, dokonano kompleksowej waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Jednym z jej elementw bya ocena agroklimatu. Czynnik ten oceniano w skali do 15 punktw, przyjmujc za wskanik plony przeliczeniowe najwaniejszych rolin uprawnych. Wyliczono odpowiednie wartoci dla jednostek obszarowych na poziomie gminy. rednie z gmin posuyy do ustalenia wartoci bonitacyjnej klimatu w odniesieniu do wojewdztw, wedug podziau administracyjnego obowizujcego przed 1998 rokiem. Skala stosunkowo maych wojewdztw bardzo dobrze graficznie oddaje obraz przestrzennego rozkadu jakoci agroklimatu w Polsce (skala gminna jest ju zbyt szczegowa, natomiast regionalna zbyt oglna). Na przedstawionej poniej mapie Polski (rys. 42) wyranie zaznacza si strefowo ukadu jakoci agroklimatu. Zdecydowanie najmniej korzystnymi pod tym wzgldem s tereny grskie i podgrskie, ktre uzyskay ocen punktow nisz od 5, na 15 moliwych. Decyduj o tym czynniki zwizane z pooeniem obszarw

118

Meteorologia rolnicza

wzgldem poziomu morza. Podobnie mao korzystny jest agroklimat kracw Polski pnocno-wschodniej. W tym przypadku wynika to z przyczyn zwizanych z cyrkulacj mas atmosfery, sprowadzajc nad ten region wicej chodnego powietrza pochodzenia arktycznego i polarnego. Cz terytorium naszego kraju, leca w przyblieniu na poudnie od linii Warty i Narwi, jest pod wzgldem klimatycznym zdecydowanie korzystniejsz od tej zlokalizowanej na pnoc. Na poudniu wystpuje strefa agroklimatyczna o wartoci punktowej powyej 11 (za wyjtkiem obszarw wyyn rodkowych (lsko-Maopolska i Lubelska). Powyej rozciga si pas z przedziaem od 5 do 11 punktw. Oglnie mona wyranie okreli kierunki zmian wartoci agroklimatu w ksztatowaniu warunkw produkcji rolniczej. Klimat rolniczy zmienia si na korzy, poczynajc od pnocnego zachodu w kierunku na poudniowy wschd, a jego walory malej od poudniowego zachodu ku pnocnemu wschodowi.

Rys.42. Punktowa ocena agroklimatu Polski wg podziau administracyjnego sprzed 1999 r.

119

Meteorologia rolnicza Wpyw warunkw pogodowych na wzrost, rozwj i plonowanie rolin Do najwaniejszych czynnikw pogodowych wpywajcych bezporednio na produkcj rolinn nale: promieniowanie soneczne, temperatura, opady atmosferyczne, wilgotno powietrza, wiatry. Kady z nich spenia okrelon funkcj w yciu organizmw rolinnych. Kady z nich dziaa te w kompleksie z innymi i na ostateczny efekt skada si wspdziaanie wielu tych czynnikw na raz. Tym niemniej istnieje niekiedy potrzeba okrelenia reakcji poszczeglnych gatunkw na zmiany warunkw pogodowych w pojedynczym zakresie. To wyodrbnienie pozwala sklasyfikowa roliny pod wzgldem wymaga odnonie konkretnego czynnika pogodowego, ktry na danym obszarze peni rol dominujc. Wpyw promieniowania sonecznego mona rozpatrywa w aspekcie reakcji rolin na wiato oraz wymaga termicznych. W pierwszym przypadku gatunki uprawne mona podzieli na wiato i cieniolubne. Do wiatolubnych nale te, ktrych intensywno fotosyntezy osiga maksimum przy maksymalnym nateniu napromieniowania w danych warunkach. Cieniolubne gatunki reaguj wzrostem intensywnoci fotosyntezy do wartoci okoo 0,1 maksymalnego napromieniowania. Pomidzy tymi dwoma biegunami ekstremalnych wymaga znajduj si gatunki okrelane mianem znoszcych zacienienie. Nie ma moliwoci bezporedniego wpywu na pogodowe warunki wietlne. Do dyspozycji rolnika pozostaj zatem metody porednie, z ktrych najwiksze znaczenie maj dziaania ksztatujce tzw. architektur anu. Polega to na odpowiedniej metodzie siewu zapewniajcej waciw gsto rolin i ich korzystne uoenie wzgldem siebie. Poza tym, na terenie falistym istnieje moliwo doboru stanowisk o wystawach poudniowych, jako najodpowiedniejszych dla gatunkw o duych wymaganiach wietlnych. Roliny reaguj take na wiato, uzaleniajc od tego czynnika przejcie od fazy wegetatywnego do generatywnego rozwoju. Zaleno ta nazywa si fotoperiodyzmem. Z tego punktu widzenia dzieli si gatunki na roliny dnia dugiego i krtkiego. Do pierwszej grupy nale te, ktre pochodz z wysokich szerokoci geograficznych, gdzie w peni sezonu dzie jest duszy od 14 godzin (zboa, koniczyna, len, ziemniak, etc). Drug grup stanowi gatunki ze stref midzyzwrotnikowych o dniu krtszym ni 12 godzin. Cz gatunkw dnia krtkiego z trudem aklimatyzuje si w Polsce. Do waniejszych przedstawicieli rolin tej grupy, uprawianych w naszym kraju naley zaliczy: kukurydz, soj i szereg gatunkw warzywnych. Praktyczne wykorzystanie wiedzy z zakresu reakcji rolin na czynnik wietlny polega przede wszystkim na doborze waciwych terminw siewu i takiej rejonizacji upraw, ktra uwzgldnia warto charakterystyki klimatycznej, zwanej usonecznieniem. Promieniowanie soneczne jest rdem energii niezbdnej dla zajcia okrelonych reakcji biochemicznych w organizmach rolinnych. Proces wizania energii realizuje si podczas reakcji fotosyntezy. Nie caa energia docierajca do powierzchni ziemi wykorzystywana jest przez roliny. Wystpuj tu do 120

Meteorologia rolnicza

skomplikowane zalenoci, ktre okrela bilans energetyczny obszaru. Przede wszystkim, zgodnie z opisem w rozdziale dotyczcym promieniowania, cz energii tracona jest w wyniku odbicia i dopiero to co zostaje pochaniane jest przez powierzchni gleby i roliny. Udzia rolin w bezporednim pochanianiu i wykorzystywaniu energii sonecznej jest niewielki. Poza fotosyntez, energia pochaniana przez roliny bierze udzia w ksztatowaniu procesu transpiracji. Kiedy roliny wegetuj to wynik bilansu promieniowania na danym obszarze jest dodatni. Nadwyka energii ponad rozchody wykorzystywana jest czciowo w ekosystemie (anie rolin), cz za zwiksza potencja energetyczny powietrza atmosferycznego, podnoszc jego temperatur. Kady ekosystem, a nawet gatunek rolin, ksztatuje swoicie te relacje. Przykadowo powietrze nad powierzchni bez pokrywy rolinnej (sucha) wykorzystuje nieco ponad tej energii, jaka uczestniczy w procesie parowania (tzw. stosunek Bowena wynosi tu 0,76), tymczasem obszar leny tylko 8%, ka 17%, pole rzepaku 28%, pszenicy 35%. Tak wic w terenie pokrytym szat rolinn, jest chodniej ni nad ugorem czy w miecie, gdzie nie wystpuje intensywne parowanie terenowe. Warunki yciowe dla rolin ksztatuje temperatura otoczenia, a waciwie temperatura powietrza ustalajca si jako wynik warunkw bilansu cieplnego obszarw. Wszystkie reakcje biochemiczne zachodz w okrelonym przedziale temperatur, za poza nim albo cakowicie ustaj lub te rozpoczyna si proces destrukcji organizmu. Kady gatunek roliny cechuj swoiste wymagania co do wartoci tego czynnika. Rolina moe funkcjonowa w zakresie pomidzy temperatur minimum i maksimum. W tym przedziale mona dodatkowo wydzieli warto zwan optimum, gwarantujc najszybsze tempo wzrostu i rozwoju. Minimalna temperatura wzrostu i rozwoju zb i wikszoci innych gatunkw pastewnych oraz okopowych, zawarta jest w przedziale od 0-5oC. Zdecydowanie bardziej ciepolubn jest kukurydza wymagajca minimum 8-11 oC, za najnisza temperatura dla niektrych warzyw osiga puap 12-18 oC. Wartoci maksymalne temperatur dla podstawowych zb sigaj 37 oC, dla pozostaych gatunkw mieszcz si w granicach 40-45 oC. Z punktu widzenia rolniczego wan jest rnica pomidzy temperatur warstwy gleby przeronitej mas korzeniow, a temperatur powietrza otaczajcego nadziemn cz rolin - nazywana gradientem cieplnym. Wysoka warto tego wskanika w okresie wegetacji (wiosn lub jesieni), powoduje dysproporcje w rozwoju czci nadziemnych i podziemnych rolin. Niedorozwinity z tego powodu system korzeniowy moe spowodowa osabienie rolin i ich podatno na wyleganie. Naley podkreli, i wartoci temperatur w jakich nastpuje wzrost i rozwj rolin zostay podane tu jedynie orientacyjne, gdy stay postp hodowlany skutkuje wprowadzaniem odmian o niszym puapie wymaga, co ma due znaczenie w ukadach klimatycznych Polski. Wraliwo rolin na warunki termiczne zmienia si z

121

Meteorologia rolnicza

wiekiem, a take moe by w niewielkim stopniu modyfikowana poprzez niektre elementy technologii (uprawa roli, nawoenie). Wymagania wodne rolin zaspokajane s przez zasoby tej substancji w rodowisku. Poniewa cay czas zasoby te wyczerpuj si w wyniku procesu parowania terenowego, w zwizku z tym najwaniejsz funkcj uzupeniajc speniaj tu opady atmosferyczne. Tak realizuje si jeden z najwaniejszych obiegw w przyrodzie obieg wodny. Roliny wykorzystuj wod jako medium, w ktrym zachodz wszystkie reakcje biochemiczne, cz wody wykorzystywana jest jako materia konstytucyjny tkanek okoo 0,05%, reszta za spenia rol transportow w organizmie, uczestniczc zarazem w procesie transpiracji. Wypadkowa wszystkich zalenoci ksztatujcych bilans wodny rodowiska decyduje o potencjalnych moliwociach zabezpieczenia potrzeb rolin. Nie zawsze jednak due zasoby wody decyduj o funkcjonowaniu rolin lecz jej dostpno, w tym wynikajca z waciwoci gleby przesdzajcych o sile powiza H2O z substancj mineraln i organiczn. O ile czowiek nie jest w stanie regulowa obiegu wody w przyrodzie, to o zasobach i dostpnoci mog decydowa melioracje rolne oraz szereg zabiegw agrotechnicznych. Na og wysoko plonw rolin (P) zaley od iloci zuytej wody na transpiracj. Powysz relacj mona wyrazi rwnaniem:

P = Wt x Qw
Symbol Wt w niniejszym rwnaniu oznacza wspczynnik transpiracji informujcy ile mililitrw wody (litrw) potrzeba na wytworzenie kilograma suchej masy (kg . ha1. mm-1), za Qw wyraa ogln ilo transpirowanej wody. Wspczynnik ten jest cech gatunkow tak, e pomidzy nimin zaznaczaj si due rnice. Przykadowo wrd zb najoszczdniej wod gospodaruje jczmie Wt = 18, a najwiksze potrzeby wykazuje owies Wt = 26. Z kolei kukurydza wykorzystuje najwicej wody z jednostki powierzchni, ale jej wspczynnik transpiracji jest mniejszy od owsa, gdy rolin t charakteryzuje zdecydowanie wiksza produktywno jednostkowa. Wskanik Wt dla burakw wynosi 61, za dla grochu 34. Najczciej jednak potrzeby wodne rolin okrela si w postaci optymalnych opadw i waciwego ich rozkadu w cigu caego okresu wegetacji. Przykadowo potrzeby opadowe yta ocenia si na 260 mm, pszenicy 254 mm, jczmienia 267, owsa 271 mm, ziemniaka od 260 mm do 390 mm, w zalenoci od stopnia wczesnoci odmiany, buraka cukrowego - 457 mm. Rozkad opadw atmosferycznych w sezonie wegetacyjnym ma pierwszorzdne znaczenie w ksztatowaniu warunkw i tempa rozwoju rolin. W przypadku kadego gatunku mona spostrzec, e w okrelonej fazie roliny reaguj najsilniej na niedostatek opadw. Fazy takie nazywa si okresami krytycznymi wymaga wodnych. Wrd rolin zboowych faza krytyczna przypada na czas

122

Meteorologia rolnicza

najintensywniejszego przyrostu masy, czyli na okres od peni krzewienia do zakoczenia strzelania w dbo. Najmniejsze potrzeby wystpuj w momencie dochodzenia do dojrzaoci technicznej. Dla ziemniaka okresem krytycznym jest faza kwitnienia zwizana z pocztkiem zawizywania bulw, u buraka moment intensywnego przyrostu masy liciowej. Uzupenieniem zasobw wodnych gleby i wody wykorzystywanej przez system korzeniowy jest bezporednia intercepcja wody opadowej przez szat rolinn oraz intercepcja kropel rosy powstajcej na liciach i odygach. Badania dowodz, i w okresach niedoborw opadw lub w suchym klimacie, rosa moe zaspokaja znaczny procent potrzeb. W warunkach Polski, przecitne iloci wody dostarczanej w ten sposb w okresie peni wegetacji wynosz od 0,70 do blisko 2 mm wody dziennie. Wilgotno powietrza, rozumiana jako tak zwana wzgldna, stanowi wane uzupenienie informacji o warunkach termiczno-wodnych siedliska. Przy duej wilgotnoci i maym niedosycie pojawiaj si warunki znacznie utrudniajce parowanie, a tym samym i transpiracj. Odwrotna sytuacja prowadzi do szybkiej utraty wody przez roliny i potguje skutki braku tego skadnika. Z tego powodu znacznie dotkliwsze dla rolin s zawsze okresy bezopadowe wystpujce w warunkach wysokich temperatur powietrza. Wskaniki wilgotnoci wzgldnej i niedosytu wilgotnoci bywaj powszechnie wykorzystywane przy ocenie potrzeb deszczowania rolin. Wilgotno powietrza odgrywa te istotn rol w ksztatowaniu warunkw produkcji w sposb poredni. Jest to jeden z waniejszych czynnikw wpywajcych na inwazyjno chorb i szkodnikw. Dua wilgotno powietrza, wesp z wysokimi temperaturami, jest przyczyn wystpienia wielu chorb grzybowych. Czynnik wilgotnociowo - termiczny decyduje midzy innymi o intensywnoci erowania mszyc. Naley podkreli, i wilgotno powietrza, w duo wikszym stopniu ni inne czynniki, bywa ksztatowana przez any rolinne. Waciwo ta jest najwaniejszym wyrnikiem swoistego mikroklimatu jaki panuje wewntrz porostu. Czsto to oddziaywania mikroklimatyczne ukierunkowuj procesy yciowe rolin i moliwoci wystpienia chorb i szkodnikw silniej, ni warunki dalszego otoczenia. Na tym tle ujawnia si midzy innymi swoista reakcja rolin uprawianych w siewach mieszanych, nawet jeeli sieje si tak gatunki blisko spokrewnione jak jczmie z owsem lub nawet rne odmiany tego samego gatunku. Warunki wietrzne odgrywaj take istotn rol w ksztatowaniu wzrostu i rozwoju rolin uprawnych. Realizuje si ona midzy innymi poprzez wpyw na intensywno transpiracji. Wiatry o wzrastajcej prdkoci przyspieszaj ten proces. Brak ruchu powietrza utrudnia parowanie z powierzchni rolin. Wiatr, oddziaujc mechanicznie na organizm rolinny, sprzyja wikszej elastycznoci odyg, wikszemu przyrostowi tkanki mechanicznej, a tym samym pozytywnie modeluje architektur anw. Szybsza transpiracja i ubytek wody s szczeglnie istotne w fazie dojrzewania rolin.

123

Meteorologia rolnicza

Najwikszym sprzymierzecem rolnika w tym wzgldzie jest wiatr wiejcy w dni soneczne, w okresie sianokosw. Rola wiatru w yciu rolin poszerza si take na ksztatowanie procesu zapylania. Cz gatunkw uprawnych naley do grupy obcopylnych. S to midzy innymi ze zb: yto, kukurydza, a take czciowo niektre motylkowe. W zapylaniu, w tych przypadkach (pomijajc roliny owadopylne), pomocnym jest wic wiatr. Kolejna funkcja porednia wiatru to udzia w rozprzestrzenianiu si nasion chwastw, a take na co wskazuj najnowsze badania agrometeorologw, regulowanie migracji wielu szkodnikw rolinnych. Zaleno wegetacji rolin od waniejszych parametrw pogodowych nie jest atwa do zdefiniowania i bezbdnego okrelenia. Z tego te powodu w literaturze przedmiotu oprcz zgodnych stwierdze znajdziemy rwnie szereg kontrowersji. Niezalenie jednak od tego, prace badawcze nad ustaleniem precyzyjnych zwizkw plonowania rolin z warunkami pogodowymi nieustannie trwaj. Szczytowym osigniciem z tego zakresu jest wyej wspomniany model pogoda plon. Model, to najczciej zoona funkcja matematyczna ustalajca zwizki liczbowe pomidzy wydajnoci jednostkow, a wartoci parametrw pogodowych okrelanych jako zmienne niezalene. Warto takich modeli polega nie tylko na tym, i dowiadujemy si jak roliny reaguj na cig zjawisk pogodowych, ale przede wszystkim na tym, i pozwala to na prognozowanie i planowanie produkcji rolniczej. Niesprzyjajce czynniki pogodowe dla produkcji rolniczej Powyej zamieszczony opis wskazywa na oglne relacje i mechanizmy dziaania czynnikw pogodowych ksztatujcych wzrost i rozwj rolin. Niezmiernie rzadko si zdarza, aby ukad parametrw pogodowych odpowiada dokadnie potrzebom rolinnoci wszelkich gatunkw. W wikszoci przypadkw mamy do czynienia z mniejszym lub wikszym odstpstwem od optimum. Warunki mieszczce si jednak w ramach wymaga okrelanych jako minimalne i maksymalne zapewniaj rolnikom, abstrahujc od innych uwarunkowa ekonomicznych i gospodarczych, akceptowaln wydajno i wynikajce z tego profity. Zdarza si jednak, i mamy do czynienia albo z przekroczeniem wartoci progowych lub te z niecigoci przestrzenn i czasow zjawisk. Skutkiem tego jest znaczne obnienie poziomu produkcji, wcznie z pojawieniem si ewidentnych strat. Jeeli czynniki klimatyczne obniaj drastycznie wydajno to maj charakter szkodliwy, czasem jednak owa szkodliwo osiga poziom klskowy, a nawet katastrofalny. Na szczcie, w umiarkowanym, chocia bardzo zmiennym klimacie Polski, zjawiska klskowe i katastrofalne wystpuj rzadko. Kada grupa rolin, a nawet gatunek i odmiana charakteryzuje si inn czuoci na poziom czynnika przekraczajcego przecitny poziom szkodliwoci. Z tej te przyczyny zdarza si, e pojawiaj si znaczne uszkodzenia gatunkw rolin, ale przykadowo tylko u niektrych odmian. Ponadto formy uprawne gatunkw

124

Meteorologia rolnicza

charakteryzuje rny stan zagroe. Roliny ozime, wysiewane na jesieni, pozostaj na polu w okresie zimowym, stwarzajcym ryzyko wystpienia wielu zjawisk szkodliwych, ktrych nie dowiadczaj formy jare. Stopie ryzyka uprawy tych rolin wzrasta w sytuacjach gdy wysiewane bywaj stosunkowo wczenie na jesieni czy nawet pnym latem. Warunki wstpnej fazy wegetacji mog bowiem rzutowa na moliwoci przezimowania. Roliny jare naraone bywaj na utrudnion wegetacj wtedy, gdy wysiewa si je pn wiosn, mogc z jednej strony trafi na okres suszy wiosennej, z drugiej za, by poddane destrukcyjnemu stresowi termicznemu zwizanemu ze spnionymi przymrozkami wiosennymi (rolinom ozimym czynniki te zdecydowanie mniej zagraaj). Zjawiska szkodliwe pojawiaj si albo pojedynczo lub te kompleksowo. Mog przy tym mie charakter poredni lub bezporedni. W warunkach klimatycznych Polski wystpuj ukady pogodowe niekorzystne, wrd ktrych mona wyrni kilka niej opisanych kategorii. Zagroenia okresu zimowego Wikszo rolin uprawnych, ozimych trwa przez okres zimowy w stanie anabiozy. Wysoka koncentracja sokw komrkowych gwarantuje im du odporno na znaczne obnienie temperatur powietrza i gleby. Kady jednak gatunek, a nawet odmiana, charakteryzuje si jednak progiem odpornoci po przekroczeniu, ktrego nastpuj nieodwracalne procesy destrukcji. Powszechnie znana jest gradacja gatunkw, od najbardziej odpornych do wraliwych, wedug ktrej na pierwszym miejscu plasuje si yto, nastpnie pszenica, rzepak i jczmie ozimy. yto jest w stanie przetrwa spadki temperatur do poziomu okoo 25oC, bez okrywy nienej. Pszenica, ktrej wze krzewienia znajduje si bliej powierzchni gleby, zaczyna reagowa ujemnie po przekroczeniu progu 20oC. U rzepaku i jczmienia pojawiaj si problemy z zimowaniem ju przy spadkach temperatury poniej poziomu 15oC. W warunkach zalegania pokrywy nienej, ktra spenia rol izolatora z powodu duej iloci przestworw wypenionych powietrzem, roliny zimuj bezpiecznej i odporno na niskie temperatury powietrza wzrasta o okoo 5-10oC. Przetrwanie w niskich temperaturach zaley od stanu rolin tu przed wejciem w okres anabiozy. Kady z wyej wymienionych gatunkw musi osign okrelony etap rozwoju, ktry gwarantuje mu najwiksz odporno. W tym przypadku stan zagroe wzrasta gdy roliny w okres zimowania wchodz opnione w rozwoju, bd zbytnio przypieszone. Szczeglnie wraliwy na ten czynnik jest rzepak ozimy, ktry wysiewa si bardzo wczenie, na pocztku sierpnia. Trudnoci z jego zimowym przetrwaniem pojawiaj si wtedy gdy jesie jest duga i ciepa, a roliny wyksztac wicej ni cztery pary lici rozetowych. W przypadku wszystkich gatunkw ozimych nastpuje w cigu zimy stopniowa utrata odpornoci na niskie temperatury, z tego te powodu szkodliwe s gbokie spadki temperatur na przedwioniu.

125

Meteorologia rolnicza

Pokrywa niena bywa jednoczenie czynnikiem zabezpieczajcym przed nisk temperatura, ale jednoczenie moe sta si przyczyn powanych strat na plantacjach ozimin. Dotyczy to sytuacji gdy ma ona du grubo i zalega zbyt dugo. Za niebezpieczne uznaje si utrzymywanie si warstwy niegu przez okres duszy ni 80 dni lub te w krtszym, bo nawet ju nieco ponad 30 dniowym przedziale czasowym, przy gruboci ponad 20 cm. Problemy z pokryw niegow pojawiaj si bowiem z tej przyczyny, i utrudnia ona wymian powietrza. Nawet spowolniona wegetacja powoduje gromadzenie si dwutlenku wgla i brak tlenu. Z tego powodu niekorzystn jest taka sytuacja pogodowa, gdy najpierw pojawia si warstwa niegu, a nastpnie dopiero dokonuje si obnienie temperatur poniej puapu hamujcego jesienn wegetacj. Roliny nie zahartowane przed mrozami le znosz taki ukad pogodowy. Kolejnym czynnikiem destrukcyjnym w okresie zimy s nastpujce czsto po sobie okresy ocieplenia i chodw. Prowadzi to do stopniowego rozhartowania rolin i wzrostu podatnoci na uszkodzenia wywoane niskimi temperaturami, a w dalszej konsekwencji ich osabienia. Rozhartowanie rolin pod pokryw niegow nastpuje czsto w trakcie trwania zimy. Straty spowodowane tym zjawiskiem, okrelanym jako wyprzenie, nale do najpowaniejszych, przy czym spotgowane bywaj poprzez poraenie rolin przez kompleksy grzybowe, wywoujce chorob zwan pleni niegow. Szczeglnie wraliwe na ten czynnik destrukcyjny s yto ozime i jczmie. Skutki wyparzenia odczuo rolnictwo polskie szczeglnie dotkliwie w czasie tzw. zim stulecia, ktre dwukrotnie wystpiy w okresie ostatnich dwudziestu lat. Inn konsekwencj przejciowych zmian temperatury w okresie zimy jest zamarzanie i rozmarzanie gleby. Jest to zjawisko tylko czciowo korzystne, zwikszajce retencj wody. Na polach poronitych rolinnoci dochodzi wtedy do ruchw wierzchniej warstwy, powodujcych uszkadzanie korzeni rolin, odsonicie wzw krzewienia czy te pkw szczytowych. Spore straty z tego tytuy notuje si przede wszystkim na plantacjach rzepaku ozimego. Pokrewna rolina z rzepakiem rzepik ozimy nie wydua pdu nawet przy wczesnym siewie i dlatego jest uwaana za konkurencyjn na terenach o bardziej niekorzystnych warunkach klimatycznych (np. na pnocnym wschodzie Polski). W trakcie zimy nastpuj czasem gwatowne roztopy spowodowane napywem mas ciepego powietrza. Woda roztopowa, nie znajdujc ujcia i majc utrudnione przesikanie w gb gleby, tworzy zastoiska na powierzchni pl. Roliny podtopione maj utrudnione oddychanie i z czasem ulegaj uduszeniu. Po dugotrwaych zastoiskach pozostaj czsto na polach miejsca, pozbawione rolin uprawnych, a poronite chwastami. Kiedy woda, nawet tworzca pytkie zastoiska, zamarza nastpuj wtedy mechaniczne uszkodzenia tkanek rolinnych. Kiedy pole pozbawione jest pokrywy nienej, wtedy bardzo niebezpieczne bywaj silne wiatry. Szczeglnie grone jest to zjawisko wczesn wiosn, kiedy cieplejsze powietrze napywa nad wychodzony grunt. Temperatura powietrza

126

Meteorologia rolnicza

pobudza roliny do powolnej wegetacji, tymczasem gleba pozostaje nadal zamarznita. Silny wiatr powoduje przypieszenie transpiracji i utrat wody, ktrej roliny nie mog uzupeni z powodu jej niedostpnoci. Oziminy w takich warunkach zaczynaj stopniowo zmienia barw na ciemn, dajc zudzenie jakoby byy podpalane. Z tej przyczyny rolnicy nazywaj zjawisko to wysmalaniem. Szczeglnie naraone na wysmalanie s partie pl pooone na wierzchokach wzniesie. Przymrozki Niekorzystny przebieg pogody w okresie poza zimowym stwarza te szereg zagroe dla rolin. Mona wyrni tu wiele sytuacji. Do najczstszych nale te, ktre zwizane s z zachwianiem reimw termiczno-wodnych. W Polsce rzadko dochodzi do przekroczenia temperatur maksymalnych dla wzrostu i rozwoju rolin. Duo czciej w trakcie wegetacji pojawiaj si stany pogodowe charakteryzujace si spadkiem temperatur poniej minimum tolerancji, czyli w wikszoci przypadkw poniej 0oC. Istnieje wiele definicji pojcia przymrozek. Wedug najoglniejszej z nich oznacza to spadek temperatury powietrza poniej zera stopni Celsjusza. Dalej mona ucili t definicj o czon stwierdzajcy swoiste oddziaywanie tak obnionej temperatury na przyrod oywion i nieoywion, a take podkreli, i towarzysz temu pewne swoiste zjawiska zwizane z przechodzeniem wody w ld. Z punktu widzenia praktyki rolniczej, definicja oglna pojcia, obejmuje zbyt wiele sytuacji rnych pod wzgldem znaczenia dla procesw produkcyjnych. Z tego powodu, zarwno pod wzgldem meteorologicznym jak i rolniczym, najprecyzyjniej przymrozki mona okreli jako spadek temperatury minimalnej poniej zera w okresie trwania wegetacji rolin. Przyjmujc powysz definicj przymrozki mona klasyfikowa wedug rnorodnych kryteriw takich jak: S intensywno (agodne obnienie temperatury do 2oC, umiarkowane, spadek w granicach 2 O -4oC, silne, poniej 4oC); S pora wystpienia ( - przymrozki wiosenne, letnie, wczesne jesienne, - nocne, wieczorne); S strefa pionowa atmosfery, w ktrej nastpuje obnienie temperatury (przymrozki na wysokoci ok. 2 metrw w strefie kwiatostanw, przymrozki przygruntowe); S przyczyny pojawu (adwekcyjne, radiacyjne); S zjawiska towarzyszce (przymrozki bez wiatru, przymrozki przy sabych ruchach powietrza, przymrozki z wiatrem); S skutki (przymrozki uszkadzajce kwiatostany, podstawy odyg, systemy korzeniowe).

127

Meteorologia rolnicza

Na powierzchni naszej planety, im bardziej przesuwamy si w kierunku biegunw, tym pniej koczy si i wczeniej rozpoczyna okres zagroenia przez przymrozki podczas sezonu wegetacyjnego. Praktycznie wcale nie wystpuj one w strefie rwnika (wyjtkiem mog tu by tereny bardzo wyniesione nad poziom morza). Rzadziej wystpujce przymrozki w strefie zwrotnikowej s jednak szczeglnie grone, gdy zagraaj uprawom rolin ciepolubnych tej strefy klimatycznej (np. cytrusom, winoroli, kawie). Powstawanie przymrozkw, wie si z przebiegiem bilansu promieniowania. W dzie, gdy do powierzchni ziemi dociera energia i jest przez ni pochaniana, wtedy zgodnie z prawami fizycznymi od cieplejszego podoa nagrzewa si pooona tu nad nim warstwa powietrza. Im wyej tym przepyw energii sabnie i std wraz z wysokoci temperatura powietrza obnia si. Pomimo oddawania ciepa powierzchniowa warstwa gruntu pozostaje cieplejsza od powietrza z powodu napywu coraz to nowych porcji promieniowania sonecznego. W nocy dopyw energii do podoa ustaje. W tej sytuacji ubytki energii nie s kompensowane, grunt powoli si ochadza, a wraz z nim najblisza warstwa powietrza. W okresie od kwietnia do padziernika, a wic w czasie peni wegetacji, praktycznie nie istniej sytuacje doprowadzajce do takiego wypromieniowania, ktre spowodowaoby wycznie z tego powodu spadek temperatur poniej granicy zero stopni Celsjusza. Do przymrozkw dochodzi wic najczciej gdy wczeniej nad dan powierzchni napynie warstwa chodnego powietrza z obszarw pnocnych. Tak wic podzia przymrozkw na radiacyjne i adwekcyjne nie jest absolutnie rygorystyczny. W momencie gdy temperatura dolnej warstwy powietrza obniy si znacznie, wtedy jako cisza bdzie pozostawa w tej strefie. O skali zjawiska przymrozkowego decyduje w powanym stopniu wilgotno powietrza i zachmurzenie. Pierwszy z tych czynnikw zmienia warunki termiczne poprzez oddawanie utajonego ciepa podczas kondensacji pary wodnej. Kondensacja wywoywana bywa spadkiem temperatury powietrza. Zachmurzenie reguluje bardzo wany skadnik bilansu wymiany ciepa pomidzy podoem, a atmosfer jakim jest tzw. promieniowanie zwrotne. Rzadko dochodzi do sytuacji przymrozkowych przy penym zachmurzeniu. Promieniowanie zwrotne skutecznie uzupenia ubytki ciepa z podoa. Z kolei bezchmurne noce, przy wystpieniu dwch gwnych przyczyn pojawu przymrozkw, s czynnikiem bezwzgldnie sprzyjajcym zjawisku. Wiatr odgrywa bardzo wan rol zarwno w zakresie powstawania zagroe przymrozkowych jak i ich pniejszej szkodliwoci. Brak ruchw powietrza sprzyja powstawaniu uwarstwienia i strefowoci termicznej dolnej troposfery. Wiatry o redniej i duej prdkoci powoduj turbulencj i mieszanie si powietrza chodnego z ciepym, zapobiegajc powstawaniu przymrozkw, zwaszcza obejmujcych niskie obszary w rzebie terenu. Generalizujc naley stwierdzi, i aby wystpi przymrozek w okresie wegetacji musi pojawi si kompleks meteorologicznych przyczyn w nastpujcej kolejnoci:

128

Meteorologia rolnicza

napyw chodnego powietrza nad ciepe podoe, niskie wartoci skadowych bilansu promieniowania zwizane z warunkami sezonowo zmieniajcej si irradiacji, niska wilgotno powierza, brak zachmurzenia oraz cisza lub saby wiatr. Gwny powd pojawiania si przymrozkw zwizany jest z sytuacj synoptyczn, dlatego te bardzo rzadko wystpuje klika nocy z rzdu z przymrozkami. Fale wiosennych i jesiennych ochodze powoduj, i jedna lub dwie noce przymrozkowe przedziela noc lub kilka bez przymrozkw. Ponadto statystyczny rozkad typw cyrkulacji powietrza, informujcy o powtarzalnoci zjawisk w atmosferze nad danym terytorium, powoduje, e przymrozki pojawiaj si z duym prawdopodobiestwem w pewnych charakterystycznych porach. W Polsce okresem tym jest czas midzy 1214 maja, zwany zimnymi ogrodnikami. Miszo przygruntowej warstwy zimnego powietrza zazwyczaj przekracza znacznie wysoko strefy wzrostu rolin. Tym niemniej roliny nisze o wiele wczeniej i czciej znajduj si w strefie zagroenia, ni wysze jak na przykad drzewa. Przyczyny meteorologiczne sprzyjajce powstawaniu przymrozkw nie zawsze powoduj, i pojawi si szkody u rolin. O szkodliwoci tego zjawiska decyduje przede wszystkim pora wystpienia i skala obniki temperatury. W przecitnym roku pod wzgldem przebiegu pogody, czas zagroe przymrozkowych rozpoczyna si od momentu zakwitnicia drzew owocowych (najwczeniej kwitnie czerenia). W tym take okresie przymrozki najbardziej szkodz kulturom lenym i rolniczym. W tym ostatnim przypadku czas szczeglnego zagroenia objawia si w trzeciej dekadzie kwietnia i dwch pierwszych dekadach maja. Do rolin wysoce wraliwych na przymrozki naley bardzo liczna grupa gatunkw warzyw, a wrd nich ogrek, pomidor, fasola i wiele innych. Spord grupy gatunkw uprawy polowej wraliwymi na przymrozki s: kukurydza, ziemniak, gryka, burak cukrowy i pastewny. Z powodu przymrozkw nastpuje opnienie terminu siewu kukurydzy i sadzenia ziemniakw wczesnych na terenach Polski pnocnej. Gryk wysiewa si w obawie przed tym zjawiskiem dopiero w poowie maja, jednak ostatnie przymrozki wiosenne wystpujce czasem w kocu maja, a nawet w czerwcu, niszcz niemal cakowicie plantacje tej roliny. Szczeglnie niebezpieczne s sytuacje przymrozkowe na terenach pnocno-wschodniej Polski, pojawiajce si w drugiej poowie maja i pierwszej dekadzie czerwca. Z kolei na terenach gdzie wegetacja rozpoczyna si wczeniej, zagroenie stanowi sytuacje przymrozkowe z koca kwietnia i pocztku maja. Wczesne przymrozki jesienne bywaj ju mniej niebezpieczne, gdy wikszo rolin albo zesza z pola, albo te jest obojtna na wystpienie takiej sytuacji. Przymrozki jesienne mog natomiast by problemem dla kukurydzy, zwaszcza uprawianej z przeznaczeniem na ziarno. W takich sytuacjach dochodzi po pogorszenia jakoci surowca. Tak jak w zakresie rozwoju pogody w ogle, tak i w odniesieniu do przymrozkw wana jest moliwo przewidywania ich wystpienia. Wprawdzie w jednym jak i drugim przypadku nie istniej powane metody wpywu na rozwj sytuacji, jednak z

129

Meteorologia rolnicza

przewidywa mog wynika dziaania ograniczajce zakres wyrzdzanych szkd. W oglnoci kada z metod prognozy przymrozkw polega na znalezieniu zalenoci pomidzy temperatur dnia poprzedniego (maksymaln lub o okrelonej porze), a temperatur minimaln nocy. Temperatur wyjciow mona zmierzy, natomiast obnika nastpujca w wyniku wychodzenia statycznego (adwekcja) i dynamicznego (radiacja) jest wynikiem bardzo skomplikowanego ukadu zalenoci, na ktry skada si wpyw cyrkulacji oglnej i lokalnej oraz waciwoci podoa. Z tego tytuu do atwo jest ustali prawdopodobiestwo przymrozkw dla duego obszaru bez wskazywania konkretnej lokalizacji. Aktualnie istnieje kilkaset metod prognozowania przymrozkw, lecz adna z nich nie moe by traktowana jako uniwersalna. Zarwno bardzo uproszczone jak i rozbudowane, oparte na rwnaniach regresji, metody musz by dostosowane do warunkw lokalnych. Przytoczone niej metody stanowi klasyczne przykady odznaczajce si przy tym prostot opracowania. S

Metoda Brounowa. Do oszacowania prawdopodobiestwa przymrozkw uywa si wykresu obejmujcego na rzdnej temperatur z godziny 21, a odcitej rnic temperatur pomidzy godzin 13 a 21. Biorc pod uwag wartoci zanotowane w danym dniu, otrzymamy na przeciciu linii, punkt pooony w obszarze okrelajcym prawdopodobiestwo przymrozku oznaczone w procentach. Warto metody nie jest zbyt dua, gdy z prawdopodobiestwa zjawiska nie wynikaj adne zalecenia ani co do podejmowania akcji przeciwdziaania, ani te co do jej zakresu i intensywnoci. Metoda Kammermanna. W tym przypadku przymrozek przewidujemy na podstawie zaoenia istnienia staej rnicy pomidzy wskazaniem termometru zwilonego z godziny 13 i temperatur minimum nastpnego ranka. Warto staej rnic jest jednak waciwoci danej lokalizacji (typy cyrkulacji oglnej i lokalnej, rzeba terenu, przewaajce rodzaje podoa) i pory roku (miesica). W metodzie tej ustalamy temperatur minimaln, odejmujc od temperatury termometru zwilonego, odnotowanej o godzinie 13, warto ustalonej wczeniej staej. Metoda Langa-Mohna Michelsona. Niezbdnym dla przewidywa przymrozkw jest znajomo temperatury punktu rosy dla danej sytuacji atmosferycznej. Powietrze zawierajce du ilo pary wodnej bdzie ograniczao spadek temperatury poprzez uwalnianie ciepa utajonego. Jeeli zawarta w powietrzu para wodna osiga stan nasycenia w temperaturze powyej 0oC, to prawdopodobnie nie dojdzie do przymrozku, gdy uwolnione ciepo bdzie zapobiegao dalszemu ozibianiu.

Arsena rodkw ograniczajcych skutki przymrozkw jest duy, chocia aden z nich nie daje 100% pewnoci. Coraz skuteczniejsze sposoby ochrony oznaczaj

130

Meteorologia rolnicza

jednoczenie wzrost kosztw ich zastosowania. Przymrozki mog by ograniczane poprzez stosowanie ogrzewania i zadymiania zmniejszajcego wypromieniowanie efektywne, przez mechaniczne mieszanie powietrza (wiatraki), przykrywanie powierzchni modych zasieww gaziami, matami, foliami, hamowanie spywu chodnych mas powietrza do stref zagroenia lub odpowiednie ukierunkowanie tego spywu poza obszar tych stref, deszczowanie rolin i wiele innych. Dugo okresu wegetacji Wanym wskanikiem jakoci warunkw agroklimatycznych obszarw jest czas trwania meteorologicznych okresw gospodarczych i wegetacyjnych. Pierwszy z nich determinuj czynniki termiczno-wodne, to znaczy temperatura powierza i stan uwilgotnienia pl. W sensie czysto rolniczym okres gospodarczy wyznaczaj daty rozpoczcia prac polowych wiosn i ich zakoczenia jesieni. Wszelkie czynnoci agrotechniczne na polach mog by wykonywane po uzyskaniu takiego stopnia ich wilgotnoci, ktry nie grozi nadmiern destrukcj cech fizycznych gleby pod wpywem dziaania maszyn i narzdzi. Ustalajc czas trwania tego okresu w sensie meteorologicznym przyjmuje si dat pocztkow i kocow, przedziau, w ktrym temperatura rednia dobowa ustala si na poziomie wyszym od +2,5oC. Podobnie postpujemy, obliczajc dugo meteorologicznego okresu wegetacyjnego, z tym, i wartoci graniczn temperatury jest +5oC. Liczba dni okresu wegetacyjnego w Polsce (pomijajc obszary grskie i podgrskie) wynosi od 180 do 220 i zmniejsza si od poudniowego zachodu ku pnocnemu wschodowi. Czasem jednak dochodzi do znacznego jego skrcenia i sytuacja taka jest uwaana za pogodowy czynnik szkodliwy. Zmniejszenie czasu trwania omawianego okresu bywa powodowane przeduaniem si chodw i czasu trwania zimy. Skracanie wegetacji w Polsce dokonuje si w przecitnej skali od 5 do 20 dni. Przy tym, obszary gdzie sezon wegetacyjny rozpoczyna si najwczeniej, charakteryzuj si te wiksz czstoci opnie i gbsz ich skal. Podobnie ksztatuje si problem wczeniejszego obnienia temperatury jesieni. Szkodliwo skrcenia okresu wegetacji polega na tym, i roliny wysiewa si w terminach odbiegajcych od optymalnych. Tymczasem wiadomo, i owe terminy gwarantuj prawidowy wzrost i rozwj, decydujc o uzyskaniu najwyszych plonw. Roliny siane zbyt pno, dziki regulacji fotoperiodycznej przyspieszaj tempo wegetacji, jednak zawsze dzieje si to kosztem wydajnoci. Skrcenie jesiennej wegetacji nie pozwala albo na uzyskanie plonu o wymaganych parametrach jakociowych lub te w ogle uniemoliwia zbir rolin z zamarznitej gleby. Ekstremalne warunki zaopatrzenia rolin w wod Czynnik wodny ma decydujce znaczenie dla produkcji rolniczej. Jeeli potrzeby rolin w tym zakresie zaspakajane s w granicach tolerancji, to mona liczy na

131

Meteorologia rolnicza

wysoki i jakociowo dobry plon. Jako sytuacje szkodliwe uznaje si natomiast niedobory i nadmiary wilgoci. Nadmierne opady powoduj utrudnienia w zakresie prac polowych, przy tym niekoniecznie chodzi tu o opady intensywne. Nawet dugotrwae opady ddu uniemoliwiaj wykonywanie wielu czynnoci technologicznych. Okoo 20% obszaru kraju znajduje si w strefie wystpowania zjawiska erozji wodnej. Jest to proces powodujcy straty w produkcji rolniczej. Pojawia si on przede wszystkim na terenach falistych, charakteryzujcych si gleb podatn na zmywy powierzchniowe. Ostatecznym jednak czynnikiem wywoujcym erozj s intensywne opady atmosferyczne. Intensywno opadw, zgodnie z definicj tej wielkoci jest rzadko mierzona, z tego te powodu operuje si ustalonymi wartociami granicznymi sum opadw dobowych. Pierwsze objawy erozji powierzchniowej i wgbnej pojawiaj si ju przy sumach opadw dobowych powyej 10 mm. Siln erozj na terenach podatnych wywouj opady o wielkoci ponad 25, a nawet 20 mm/dob, w zalenoci od spadku terenu. Nawet na terenach o maej skali zagroenia niebezpieczne s opady burzowe, typu oberwania chmur. W takich przypadkach woda przemieszcza tysice ton powierzchniowej warstwy gleby. Czsto opadw wywoujcych erozj jest rna na terenie kraju. Zjawiska opadowe o wartociach przekraczajcych 10 mm na dob, pojawiaj si na terenach erodowanych z czstoci kilkanacie przypadkw na rok, za wysze od 20 mm/dob, od 2 do 6/rok. Jak wykazay badania regionalne, w Polsce pnocno-wschodniej intensywne opady charakteryzuje zmiana czstoci w 4 letnim cyklu. Opady burzowe, nawet jeeli nie powoduj erozji, bywaj niekorzystne dla rolnictwa z powodu duej siy strumieni deszczu i towarzyszcych wiatrw. Zjawiska burzowe charakterystyczne s dla miesicy najintensywniejszej operacji sonecznej, gdy rozwijajce si konwekcyjne prdy wstpujce, doprowadzaj do powstania mocno rozbudowanych chmur typu Cumulonimbus. Przyczyny powstawania burz zwizane s czsto z czynnikami lokalnymi, std pojawiaj si one na obszarach zwanych szlakami burzowymi. Generalnie wicej tego typu sytuacji pogodowych jest charakterystycznych dla Polski poudniowej, a szczeglnie poudniowo-wschodniej (kontynentalne typy pogodowe). Zdecydowanie mniej burz notuje si natomiast na terenach przybatyckich, wzdu dolnej Wisy, a szczeglnie na pograniczu Mazur i Mazowsza. Opady burzowe powoduj przede wszystkim due szkody na plantacjach zb, powodujc ich wyleganie. Obalone przez opady i silne wiatry any zb atwo ulegaj porastaniu, co znacznie utrudnia zbir mechaniczny. W pewnych specyficznych okolicznociach chmura burzowa przynosi opady gradu. Dzieje si tak wtedy, gdy typowe dla Cumulonimbusa ruchy wstpujce i zstpujce osigaj poziom grnej troposfery. Panujca tam temperatura sprzyja takiej koagulacji skadowych chmury, ktra prowadzi do powstawania bryek lodu. W Polsce opadajce gradziny maj najczciej rednic nasion grochu, chocia w wiecie pojawiaj si takie ekstrema jak opady gradu wielkoci piek golfowych. Grad bywa

132

Meteorologia rolnicza

szkodliwy dla kadego gatunku uprawnego, jednak najwiksze zagroenie stanowi dla anw rolin szerokolistnych. Do szczeglnie wraliwych naley wic przede wszystkim tyto, a ponadto roliny okopowo-korzeniowe, rzepak i inne. Burze gradowe pojawiaj si jeszcze bardziej regularnie wzdu typowych szlakw. Znane s szlaki podsudeckie, maopolskie i lubelskie. Naley nadmieni, e w rejonach tych notujemy najwiksze obszary rolin szczeglnie wraliwych, w tym przede wszystkim tytoniu. Bardzo duym problemem w rolnictwie jest sytuacja niedoboru opadw atmosferycznych. Zjawisko posuch charakteryzuje si zakceniami w zakresie bilansw wymiany wilgoci i ciepa midzy rolin a otoczeniem. Zakcenia te pojawiaj si w rnym czasie i skali w zalenoci od siedlisk. Gleby zwize i rednie, zawierajce bogatszy kompleks koloidalny, s w stanie retencjonowa wicej wody i duej udostpnia j rolinom. Na utworach lekkich niedobory pojawiaj si znacznie wczeniej. Z punktu widzenia meteorologicznego przyjmuje si jednak jednolite wskaniki posuch, bez rozrniania rodzaju gleby. Jednym z nich s tzw. cigi bezopadowe, czyli okresy wielodniowe, podczas ktrych nie odnotowano adnych opadw. Wedug wielu rde pierwsz wartoci graniczn minimalnej liczby dni bezopadowych, ktra moe wywoa negatywne zjawiska dla wegetacji rolin, jest dziesi. Stany powanych zagroe wywouj cigi dusze ni 28 dni. Niekiedy jako charakterystyk stopnia zaspokojenia potrzeb wodnych, w poszczeglnych okresach, przyjmuje si sum opadw danego okresu wzgldem przecitnej wieloletniej na rozpatrywanym obszarze. Szkodliwo susz dla rolin zaley od gatunku, odmiany, stadium zaawansowania wegetacji oraz w pewnym stopniu od czynnikw technologicznych. Najgroniejsze s susze w okresach wczesnej i pnej wiosny oraz jesieni. W pierwszym przypadku najwiksze straty dotycz plantacji zb jarych i buraka cukrowego, w drugim rolin pnego siewu (za wyjtkiem ziemniakw). Susze jesienne utrudniaj siewy ozimin i ograniczaj intensywno pocztkowego wzrostu i rozwoju (np. przeduajc ponad miar okres kiekowania). W Polsce susze s do czste, chocia z du rzadkoci przybieraj one charakter klskowy. Biorc pod uwag terytorium caego kraju, mona zauway wystpowanie tego zjawiska z okresow zmian czstoci w cyklu 4-5 letnim. Ponadto gbsze susze lat osiemdziesitych i dziewidziesitych wystpoway czsto po dwie w jednym cyklu. Fenologia Przedstawiony wyej opis ujawnia skomplikowany obraz uwika wegetacji rolin w przebieg warunkw pogodowych. Nawet coraz doskonalsze metody oceny tych warunkw, nie s w stanie niekiedy sprosta wymogom praktyki rolniczej. Z tego powodu, jako wskaniki zastpcze dla oceny stanu parametrw atmosfery wzgldem potrzeb rolin, stosuje si uznane obserwacje zachowa przedstawicieli agrocenoz.

133

Meteorologia rolnicza

Roliny bytujce w stanie naturalnym bardzo czule i precyzyjnie reaguj na sum bodcw pogodowych. Spenienie kolejnych potrzeb w tym wzgldzie powoduje osiganie nastpujcych po sobie faz rozwojowych. W tej sytuacji obserwacja zjawisk w naturze stanowi rodzaj bardzo czuego wskanika, mogcego by przydatnym dla oceny spenienia wymaga klimatycznych wzgldem potrzeb wiata rolinnego. Tego typu zagadnieniami zajmuje si nauka zwana fenologi. Dziki aktywnoci fenelogw ustalono midzy innymi kalendarium fenologiczne, dzielce rok na pory, ktre tylko w nazwie nawizuj do pr astronomicznych. Klasyfikacje polskich autorw najczciej obejmuj 8 fenologicznych pr roku, wedug nastpujcych kryteriw: - pocztek wiosny (pylenie leszczyny, kwitnienie podbiau, zawilca, przylaszczki); - wczesna wiosna (listnienie brzozy, kwitnienie wierzby Iwy, mniszka lekarskiego, konwalii, czereni); - penia wiosny (kwitnienie jaboni, kasztanowca, bzu lilaka, koszenie yta); - wczesne lato (kwitnienie akacji, czarnego bzu, maliny, yta, pocztek sianokosw); - lato (kwitnienie lipy, dojrzewanie porzeczki, malin, wczesnych zb); - wczesna jesie (kwitnienie wrzosu, dojrzewanie owocw kasztanowca); - jesie (opadanie lici brzozy i kasztanowca); - zima (pocztek spoczynku zimowego rolin). Fenologiczne pory roku informuj o tempie sezonowych zmian pogodowych w przyrodzie. Na tej podstawie mona si zorientowa w przebiegu warunkw wegetacji rolin rolniczych, mona te w oparciu o te informacje decydowa o podejmowaniu rnorodnych prac polowych. Wanym dla praktyki rolniczej symptomem moliwoci rozpoczcia wiosennych prac polowych jest zakwitanie przebiniegu czy podbiau pospolitego. Z kolei do siewu owsa przystpuje si obserwujc pocztek zakwitania wierzby. W okresie gdy kwitn dwa popularne gatunki drzew owocowych, wierzba i grusza, oznacza to, e mona ju wypdza bydo na pastwiska. Zakwitanie czereni stanowi dobry prognostyk moliwoci sadzenia ziemniakw. Fenologicznym wskanikiem rozpoczcia sianokosw jest pocztek zakwitania traw. Moment ten oznacza jednoczenie, e uzyskamy siano o najwyszej wartoci odywczej. Pojawy fenologiczne mog take stanowi podstaw do prognozowania przebiegu warunkw pogodowych w danym roku. Dla obszaru caego kraju opracowano do dokadne kalendarze wskazujce na terminy zjawisk wskanikowych. Porwnujc stan aktualny z danymi kalendarzowymi mona atwo zorientowa si na ile przebieg warunkw pogodowych jest w danym roku typowy (w ocenie kompleksowej wszelkich zjawisk pogodowych, a nie tylko jednego wybranego czynnika) lub w jakim zakresie odbiega od norm. Termin pojawu danej fazy fenologicznej umoliwia ocen czy kolejne fazy bd ewentualnie przesunite w stosunku do ukadu typowego. Ponadto obserwacje fenologiczne pozwalaj ustali

134

Meteorologia rolnicza

rejony klimatyczno-glebowe, dla okrelenia zasigu charakteryzujcych si okrelonymi wymaganiami klimatycznymi. Topoklimat, mikroklimat, fitoklimat

uprawy

rolin

Prawidowoci ukadu warunkw pogodowych wystpujce na duych obszarach, ksztatujce si pod wpywem czynnikw najwikszej skali oddziaywania, nazywane bywaj makroklimatem. Okrelenie topoklimat (mezoklimat), jak ju wspomniano wczeniej, dotyczy zjawisk w mniejszej skali. Ograniczajc si tylko do zakresu tej dziedziny wytwrczoci, mona wskaza na typowe rodzaje topoklimatu takie jak: topoklimat paskich obszarw rolniczych, topoklimat terenw urzebionych, topoklimat terenw lenych, topoklimat obszarw przylegajcych do zbiornikw wodnych, etc. Typowy topoklimat rolniczego obszaru nizinnego realizuje si wedug regu wyznaczanych przez rodzaj rolinnoci pl uprawnych. Poczynajc od topoklimatu i przechodzc ku dalszej skali uszczegowienia, wkraczamy w stref, w ktrej realizowane s yciowe procesy rolinne, wane dla produkcji rolniczej. Specyfika klimatu anu (fitoklimatu, mikroklimatu) wyciska swoje pitno na obszarze atmosfery w mikroskali. Termika, ciepo oraz wilgotno powietrza w anach rolin any rolin uprawnych stanowi rodzaj powierzchni czynnych, przy udziale ktrych, realizuj si specyficzne bilanse cieplne, majce znaczenie tak dla procesw pogodowych w atmosferze jak i dla zespow rolinnych, decydujc o ich tempie wzrostu i rozwoju. Posta bilansu energetycznego powierzchni czynnej wyraa wzr:

Rn = LE + S + G = 0
gdzie:

Rn - saldo promieniowania LE strumie ciepa utajonego


S strumie ciepa jawnego

G strumie ciepa glebowego


Wielko poszczeglnych strumieni ciepa zaley od szeregu czynnikw zewntrznych. Istniej take oddziaywania wewntrzne pomidzy strumieniami. Przejawem tego typu zalenoci jest mechanizm zwany priorytetem parowania. Mechanizm ten dziaa tak, i jeeli powierzchnia czynna dysponuje dostateczn iloci wody, to istniejcy zapas energii wykorzystywany jest na parowanie, a w dalszej kolejnoci dopiero na ogrzanie powietrza i gleby.

135

Meteorologia rolnicza

Saldo promieniowania okrela ilo energii uytecznej wykorzystywanej przez ekosystem. Stosunkowo niewielka cz tej energii asymilowana jest w biomasie, reszta uczestniczy w procesie wymiany. W okresie dnia strumie ciepa jawnego z atmosfery ogrzewa powierzchni czynn. Wieczorem i w nocy sytuacja ulega odwrceniu i ciepo powierzchni czynnej przenika do atmosfery tworzc ukad zwany inwersj temperatury. Dodatkowo wymiana dotyczy rwnie ciepa utajonego, ktry to proces realizuje si podczas przemian fazowych wody. Na dowolnym poziomie szaty rolinnej mona okreli saldo promieniowania (Rnp) jako sum wszystkich skadowych uczestniczcych w wymianie:

Rnp = Rtp Rtr + Rld Rlu


gdzie:

Rtp - napromieniowanie cakowite na dan powierzchni szaty rolinnej Rtr - promieniowanie soneczne odbite od danej powierzchni Rld - promieniowanie dugofalowe skierowane w gb szaty rolinnej Rlu - promieniowanie dugofalowe emitowane przez szat rolinn
Gwn rol w ksztatowaniu gospodarki energi w anie odgrywaj licie rolin. Od ich iloci, wielkoci, kta ustawienia, barwy, etc. zaley wielko poszczeglnych skadnikw bilansu. Z tego te powodu znajc napromieniowanie cakowite moemy obliczy saldo promieniowania jako funkcj wspczynnika pokrycia lici LAI (leaf area index) :

Rnp(L) = Rtp(1-r).exp(-0,622.L +0,055.L2)


gdzie:

r wspczynnik odbicia cakowitego promieniowania sonecznego L LAI


Salda promieniowania na poszczeglnych poziomach wysokoci anu rni si niekiedy znacznie. W przebiegu dobowym sald najmniejsze rnice pomidzy warstw powierzchniow, a znajdujc si tu przy gruncie, wystpuj w porach wieczornej, nocnej i rannej. W cigu dnia dysproporcje te pogbiaj si osigajc maksimum w okresie najintensywniejszego napromieniowania sonecznego. W dzie soneczny spadek wartoci salda promieniowania, wraz z przemieszczaniem si w gb szaty rolinnej, jest wikszy ni w dzie pochmurny. Gospodarka energetyczna anu rolin w duym stopniu wpywa na temperatur gleby. W cigu dnia dopyw energii, a tym samym jej przychd od gleby, wyranie zmniejsza si. Tymczasem w nocy szata rolinna wyranie chroni powierzchni gleby przed utrat energii w formie promieniowania dugofalowego. W zakresie gospodarki wodnej w przyrodzie mona wydzieli system: podoerolina-atmosfera, ktry zapewnia wzrost i rozwj organizmw rolinnych.

136

Meteorologia rolnicza

Niezalenie od wielowtkowych zada, ktre realizuj si dziki systemowi, jego funkcjonowanie podlega zasadzie, ktra mwi, i gsto strumienia wody przepywajcej w systemie jest wprost proporcjonalna do gradientu siy powodujcej przepyw i odwrotnie proporcjonalna do oporu jaki stawia materia przez, ktr woda przepywa. Strumie wody wpywajcy do systemu jest rwny strumieniowi wody wypywajcemu przez licie, plus woda konstytucyjna wbudowana w skadniki organizmu. Przepyw wody przez rolin rozpoczyna si od strefy korzeniowej. Pobrana woda z otoczenia tej strefy powoduje powstanie rnic potencjau od wilgotniejszych objtoci gleby do korzenia. Ponadto istnieje drugi mechanizm wytwarzania rnic potencjau parowanie powierzchniowe. W ten sposb woda z gbszych warstw profilu podsika do stref korzeniowych. Roliny mog pobiera wod aktywnie dziki mechanizmowi przenikania osmotycznego oraz biernie na zasadzie rnicy potencjau cinieniowego wody w glebie i korzeniu. Woda w rolinie przemieszcza si systemem naczy od korzenia a do tkanek, dziki staemu utrzymywaniu rnicy potencjaw pomidzy rnymi organami. Moliwe s inne kierunki przepywu, zawsze jednak od potencjau wyszego do niszego. Ostatnim procesem w omawianym systemie jest transpiracja, polegajca na wyparowywaniu wody przez kutikul lub szparki. Intensywno transpiracji zaley od gradientu cinienia pary wodnej, wielkoci otwarcia szparek i od iloci energii wykorzystywanej do parowania wody. Strumie pary wodnej wypywajcy z powierzchni rolin do atmosfery niesie z sob porcj energii utajonej. Stosunek energii strumienia parowania z danej powierzchni do energii ciepa jawnego wypromieniowywanego, nazywa si stosunkiem Bowena (Bowen ratio).

- = S/LE

gdzie: S - strumie ciepa jawnego LE - strumie ciepa utajonego


W agrometeorologii transpiracj rozpatruje si wesp z parowaniem z powierzchni gleby i okrela mianem ewapotranspiracji. Rozrniamy ewapotranspiracj potencjaln (ETP) i rzeczywist (ETR). Wartoci rzeczywiste dotycz konkretnej powierzchni parujcej (gleby i rolinnoci) w danym czasie i oznaczamy je w milimetrach (mm). Podobnie w milimetrach wyraamy ewapotranspiracj potencjaln, ktra zachodziaby w danym miejscu przy nieograniczonych zasobach wody. Pomidzy tymi wielkociami istnieje relacja:

ETR = k . ETP
gdzie:

137

Meteorologia rolnicza

k - zaleny jest od fazy rozwojowej roliny (f) i od wskanika zawartoci wody dostpnej dla rolin w glebie (xw).
Pomiarw ewapotranspiracji rzeczywistej dokonuje si za pomoc przyrzdw zwanych ewaporometrami glebowymi bd lizymetrami. Mona te oszacowa t warto przy pomocy metod porednich. Ustalono szereg formu matematycznych opisujcych relacj parowania rzeczywistego w stosunku do czynnikw zewntrznych, jednak posiadaj one szereg wad, do ktrych zalicza si przede wszystkim konieczno wykonywania innych skomplikowanych pomiarw parametrw dolnej troposfery, gleby i roliny. Najprostsze metody wylicze ETP wywodz si z zalenoci statystycznych jakie istniej midzy podstawowymi parametrami meteorologicznymi, a wielkoci parowania z otwartych powierzchni wodnych. Wzory empiryczne na wyliczenie ETP naley stosowa tylko w odniesieniu do obszarw dla, ktrych zostay one opracowane. Wynika to z faktu, i do ich ustalenia uyto danych statystycznych z tych wanie terenw. Poniej zaprezentowano kilka tego typu wzorw.

E = 30 . $d
gdzie:

wzr Schmucka

E = suma parowania za okres proczny w mm d redni miesiczny niedosyt wilgotnoci powietrza w mm Hg


S

E =d .(15+3 . v)
gdzie:

wzr Tichomirowa

d redni miesiczny niedosyt wilgotnoci powietrza w mm Hg v - rednia miesiczna prdko wiatru na wysokoci od 10-15 m
S

E=0,0018 . (25=t)2 . (100-f)


gdzie:

wzr Iwanowa

t rednia miesiczna temperatura powietrza w oC f rednia miesiczna wilgotno wzgldna w %


S

E = 3d . av +0,344 . Rs
gdzie:

wzr Baca

d redni miesiczny niedosyt wilgotnoci powietrza w hPa Rs suma miesiczna promieniowania cakowitego w kWh

138

Meteorologia rolnicza

Dla produkcji rolniczej wane s wskaniki oglnie charakteryzujce pokrycie zapotrzebowania rolin na wod. Najprostszym z nich jest wzr na okrelenie stopnia suchoci, ktry wyraa rnic pomidzy wielkoci opadw atmosferycznych a ewapotranspiracj :

Ss= P-ETR
W bardziej rozbudowanej postaci formu t prezentuje Sarnacka:

N = P - ETR - WDp + WDk + H


gdzie:

N- niedobory w mm ETR - ewapotranspiracja rzeczywista, P - opad WDp - woda atwo dostpna (stan pocztkowy), WDk - woda atwo dostpna (stan kocowy), H- odpyw.
Mona te liczy stopie uwilgotnienia jako iloraz tych wartoci:

Sw = P/ETR
W literaturze przedmiotu spotykamy te czsto oszacowania tzw. wspczynnika hydrotermicznego Sielianinowa. Jest to iloraz sumy opadw miesicznych przez jedn dziesit sumy temperatur miesica:

K=P/0,1$t
Miesic, w ktrym warto wspczynnika hydrotermicznego jest mniejsza od 1, okrelany jest mianem posuszny, za przy wartociach poniej 0,5 mamy do czynienia z intensywn posuch. Topoklimat terenw szczeglnych Bardzo wanym elementem, ksztatujcym warunki mikroklimatyczne w anach rolin jest topografia terenu. Na wszelkie zalenoci wynikajce z bardzo subtelnych niekiedy oddziaywa midzy rolin uprawn a atmosfer, nakada si dodatkowy czynnik rnicujcy ekspozycja danej powierzchni. Czynnik ten w pierwszym rzdzie decyduje o przychodach energii. Jak ju wskazywano w rozdziale dotyczcym promieniowania sonecznego, rozstrzyga o tym kt padania promieni sonecznych. Stoki poudniowe charakteryzuje wikszy przychd energii w

139

Meteorologia rolnicza

porwnaniu z pnocnymi, z tego powodu, e do tych ostatnich wielokro nie dociera w ogle promieniowanie bezporednie. Wystawy poudniowe wzmacniaj napromieniowanie powierzchni, gdy kty padania promieni s tu zawsze wysze. Na stok pnocny natomiast promieniowanie bezporednie dociera jedynie wwczas, gdy wysoko Soca nad horyzontem przewysza kt spadku stoku. W tym te przypadku napromieniowanie jednostki powierzchni jest zawsze mniejsze ni powierzchni stoku poudniowego, a nawet ustawionej poziomo. Powierzchnie stokw absorbujcych energi soneczn wpywaj na warto temperatur przylegajcych dolnych obszarw troposfery. Zrnicowanie temperatur bywa zwykle najwiksze tu przy samej powierzchni i stopniowo maleje wraz z wysokoci. Podczas piknej sonecznej, bezwietrznej pogody, nad powierzchniami stokw poudniowego i pnocnego wytwarza si rnica temperatur przekraczajca kilka stopni. W czasie nocy oraz dni chodniejszych pojawia si dodatkowa stratyfikacja termiki w rzebie. Zwykle najcieplej jest wtedy w pobliu wierzchowiny, najchodniej u podna. Dzieje si tak dlatego, e chodniejsze powietrze spywa w d (noc), za cieplejsze wdruje ku grze po stoku (w dzie). Rnice w stopniu napromieniowania przeciwlegych powierzchni terenu urzebionego nie zawsze przekadaj si proporcjonalnie na rnice temperatur powietrza. Zwaszcza wtedy gdy wieje wiatr z prdkoci przekraczajc 2 m/sek. Nastpuje wwczas wymieszanie zalegajcych mas powietrza, za rnice w termice nie przekraczaj 1 oC. Ukad powierzchni stokowych wpywa take na inne parametry agrometeorologiczne. Jednym z nich jest zrnicowany rozkad opadw. Szczeglnie wyrazicie objawia si to zjawisko przy duych rnicach wzniesie na terenach wyynnych i grskich. Tam te mona wyznaczy tzw. gradient hipsometryczny, czyli zmian sumy opadw wraz ze zmian wysokoci terenu nad poziom morza. Tereny wyej pooone, do pewnych wysokoci granicznych, otrzymuj wiksze porcje opadw, po ich przekroczeniu sumy opadw malej. Na falistych terenach, o maych deniwelacjach, uytkowanych rolniczo notuje si take przestrzenne zmiany wielkoci opadw. Wie si to gwnie z przenoszeniem strumieni opadw przez silniejsze podmuchy wiatru. Dziaanie takie jest szczeglnie widoczne na terenach pojeziernych, charakteryzujcych si urozmaicon kopulast rzeb. Pomiary wykazay, i najmniejsz porcj wody uzyskuj partie wierzchokowe, w ktrych silniejsze podmuchy wiatru, typowe dla tej czci stoku, znosz deszcz na odlego kilku do kilkunastu metrw. Jeszcze silniejsze przestrzenne zrnicowanie dotyczy opadw niegu i nastpnie rozoenia pokrywy nienej. Na wierzchokowych, otwartych przestrzeniach nieg jest wywiewany, jego warstwa pozostaje najciesza i wiosn najszybciej ulega roztopieniu. Z kolei u podny i na stokach pnocnych pokrywa niegowa zalega najduej opniajc wiosenne ruszenie wegetacji rolin. Wraz z rnym rozkadem opadw atmosferycznych pojawia si zmienna wilgotno powietrza. Nad powierzchniami stokw i wierzchowin panuje zwykle najnisza

140

Meteorologia rolnicza

wilgotno wzgldna, w przeciwiestwie do czci osonitych, zalegajcych w dolnych partiach. Swoiste warunki mikroklimatyczne ksztatuj si rwnie w otoczeniu zbiornikw wodnych. Zasig zmian zaley tu od wielkoci powierzchni wodnej. Mikroklimat tych obszarw warunkuje przede wszystkim rna charakterystyka cieplna wody i przylegajcego ldu. W cigu dnia woda nagrzewajc si wolniej utrzymuje nisz temperatur powietrza w bezporednim otoczeniu. Z kolei w nocy sytuacja staje si odwrotna, w pobliu zbiornikw wodnych jest cieplej. Ukad taki tworzy zjawiska podobne do wiatrw bryzowych. Take w czasie zimy zamarznity zbiornik wodny zmniejsza tarcie powietrza, zwikszajc szybko wiatrw. Kolejnym efektem bliskoci otwartych powierzchni wodnych na mikroklimat przylegajcych pl jest czstsze tworzenie si mgie, w tym charakterystycznej mgy z wyparowania. Podobnie jak zbiorniki wodne, oddziaywaj tereny podmoke. W takich jednak sytuacjach woda, jako istotny skadnik rodowiska glebowego, reaguje nieco swoicie z powietrzem w zakresie wymiany ciepa. Nie wystpuje tu bowiem wymiana wgbna ciepa. Tereny nadmiernie uwilgotnione, bagienne, torfowe uwaane s za zimne. Zwaszcza wiosenna wegetacja na nadmiernie uwilgotnionych glebach organicznych lub w pobliu rozleglejszych obszarw podmokych, jest znacznie opniana. Tereny lene same w sobie wytwarzaj typowy klimat, ktrego najbardziej charakterystycznymi cechami s: zmniejszony dopyw energii do podoa i wolniejsza jej utrata, duej zalegajca pokrywa niegowa, zatrzymywanie znacznej czci opadw atmosferycznych przez korony drzew. W cigu dnia najwysz temperatur charakteryzuj si czci koron drzew, za w strefie poszycia panuje temperatura najnisza, najnisze jest tu rwnie nasonecznienie. Z punku widzenia rolniczego wanym jest, i kompleksy lene wpywaj na mikroklimat przylegajcych terenw. Lesisto jest bowiem w pierwszym rzdzie czynnikiem zwikszajcym sumy opadw atmosferycznych. W otoczeniu takich obszarw agodnieje prdko wiatru, zmniejszaj si kontrasty termiczne w cigu pr roku i czci doby. Rolnictwo dostrzego poytki wynikajce z istnienia drzewostanu w pobliu pl ju w ubiegym wieku. Idea ta znalaza praktyczny wyraz w budowaniu zadrzewie rdpolnych na obszarach bezlenych, przyczyniajcych si do znacznej poprawy mikroklimatu pl. W warunkach nowoczesnego rolnictwa pasy zadrzewie stay si jednak przeszkod dla wykonywania prac polowych, tak e idea ta stopniowo traci na znaczeniu. Rozrastajce si aglomeracje, zwaszcza w poczeniu z istniejcymi zakadami przemysowymi, powoduj tworzenie si enklaw typowego mikroklimatu miejskiego. Najbardziej wyrazist cech tego mikroklimatu jest podniesienie redniej temperatury powietrza o 1-2 stopni w otoczeniu wielkich metropolii. Inne zjawiska wystpuj w pobliu terenw kopalnych. Kopalnie wszelkiego rodzaju ingeruj w stosunki wodno-powietrzne gruntu, zmieniajc tym samym waciwoci cieplne

141

Meteorologia rolnicza

podoa oraz temperatur i wilgotno powietrza. Kompleksowe oddziaywanie tego typu terenw na ksztatowanie warunkw mikroklimatycznych wegetacji rolin jest ujemne, pomimo, i przykadowo zwikszona koncentracja dwutlenku wgla moe by traktowana jako czynnik stymulujcy wydajno rolin. Agrometeorologiczna osona rolnictwa Po okresie biernego, opisowego podejcia do zagadnie zwizanych z relacj pomidzy warunkami pogodowymi, a wzrostem i rozwojem rolin, mamy aktualnie do czynienia z kreowaniem bardzo szczegowych zalece produkcyjnych na bazie nagromadzonej wiedzy i biecego monitoringu rodowiska. W odrnieniu od innych dyscyplin ze sfery nauk rolniczych generujcych postp, zalecenia agrometeorologiczne przekazywane do praktyki w sposb tradycyjny, maj ograniczon warto. Jedynie najbardziej oglne zasady postpowania w okrelonych sytuacjach pogodowych mog dociera do odbiorcw w formie ksikowo-broszurowej. Ze wzgldu na dynamik zmian pogodowych koniecznym jest przekazywanie zalece w czasie rzeczywistym, bez opnie. Najlepiej zadanie to moe speni system skadajcy si z sieci obserwacyjnej, centrw gromadzenia i przetwarzania danych, rodkw cznoci z odbiorcami informacji (rolnikami). Naukowcy zajmujcy si t dziedzin okrelaj system jako agrometeorologiczn oson rolnictwa. Niezalenie od konkretnych rozwiza techniczno organizacyjnych, wszystkie jego elementy musz istnie oraz dziaa precyzyjnie i niezawodnie. Idea systemu nie jest wprawdzie cakiem nowa, jednak wczesne rozwizania z tego zakresu pozostaway mao efektywne z dwch powodw. Po pierwsze, z powodu niskiej sprawnoci sieci pomiarw parametrw agrometeorologicznych, sieci skadajcej si z klasycznych zestaww instrumentw, z ktrych odczyty wykonywano manualnie. Po drugie, z przyczyny braku odpowiednich narzdzi modelowych pozwalajcych na spoytkowanie pozyskanych danych. Aktualnie wikszo tych trudnoci zostao przeamanych. Praktycznie rzecz biorc nie istniej przeszkody techniczne dla dowolnego ksztatowania kadego z elementw systemu. Zadania pomiarowe speniaj doskonale automatyczne, zdalnie sterowane, stacje agrometeorologiczne, omwione pod wzgldem technicznym w rozdziale pierwszym. Stacja taka dziaa w sposb cigy i moe by zaprogramowana do rejestracji kadego parametru meteorologicznego, z dowoln czstotliwoci. Dziki automatyce w sieci mona zainstalowa niezbdn ilo stacji, tak aby zapewnia maksimum reprezentatywnoci pomiarw dla specyficznych pogodowo obszarw. Dobr praktyk, stosowan w krajach przodujcych w tego typu rozwizaniach, jest zintegrowanie specjalistycznych urzdze agrometeorologicznych z ogln sieci meteorologiczn. Wynikaj z tego korzyci dla obydwu systemw. Rezultaty pomiarw trafiaj do centrw gromadzenia i przetwarzania drog radiow lub poprzez sie telefoniczn. Dane,

142

Meteorologia rolnicza

ktre zbiera centrum przetwarzania podlegaj weryfikacji, zapisaniu w specjalistycznej bazie danych i nastpnie obrbce cyfrowej na uytek zalece agrometeorologicznych. System przetwarzania generuje wyniki, dajce si zaliczy do 3 kategorii. Pierwsza z nich to ostrzeenia o pogodowych zjawiskach szkodliwych, mogcych spowodowa powane straty w produkcji. Bd to przykadowo ostrzeenia o przymrozkach, nadchodzcych ulewnych opadach, gradobiciach etc. Odrbn kategori stanowi odpowiednio spreparowane dane, ktre mog by wykorzystywane przy podejmowaniu wanych decyzji organizacyjnych i technologicznych. Typowym przykadem z tego zakresu jest informacja o spodziewanej prdkoci i kierunku wiatru, niezwykle istotna w przypadku aplikacji rodkw ochrony rolin, pozwalajca unikn skae rodowiska czy zniszczenia ssiednich plantacji. Do tej kategorii zaliczaj si take informacje o zapasach wody pozimowej w glebie, zasobach ciepa w okresie wegetacji oraz zasobach wody uytecznej pod plantacjami rolin. Trzecia wreszcie grupa przetworzonych danych to wyniki oblicze uzyskanych z wykorzystaniem modeli matematycznych. Dziki modelom i danym pozyskanym dla ich obsugi, moliwe jest prognozowanie rozwoju rolin i ta meteorologicznego tego rozwoju, w rnych perspektywach czasowych. Najczciej prognozy okrelaj terminy wznowienia wegetacji rolin po okresie zimowym, daty pojawu waniejszych faz i czasu ich trwania. Znajomo tempa rozwoju rolin stwarza moliwo zaplanowania prac w gospodarstwie, zakupu rodkw produkcji, precyzyjnego sformuowania umw na zlecane usugi, okrelenia terminw i wielkoci dostaw produktw rolnych do punktw skupu. Modelowaniu podlegaj take zjawiska zwizane z inwazyjnoci chorb i szkodnikw, ktra to inwazyjno w duym stopniu zaley od przebiegu warunkw pogodowych. Waciwoci modeli prognostycznych jest to, i ich sprawdzalno wzrasta w miar zaawansowania wegetacji. Tak wic zbliajc si do finalnych stadiw rozwojowych uzyskujemy coraz wysz trafno przewidywa, a bd prognozy spada poniej 10% Cz informacji powstaa na bazie modeli moe by wykorzystywana szerzej, nie tylko w obrbie pojedynczego gospodarstwa. Tak wic korzyci z istnienia systemu mog odnosi take instytucje administracyjne, usugowe, handlowe i techniczne pracujce na rzecz rolnictwa, bd z nim zwizane. Ostatnie ogniwo systemu to przekaz informacji dla odbiorcw. W tym wzgldzie moliwych jest wiele rozwiza, z tym, e najwiksze perspektywy istniej przed systemem elektronicznym na bazie internetu. Internet bowiem nie tylko zapewnia najprostszy sposb przesyu, ale jednoczenie daje szans dostpu do cile wyspecyfikowanych danych oraz ich interaktywne wykorzystanie. Naley wyranie podkreli, i pene i efektywne spoytkowanie informacji z systemu nie zaley tylko od jego naukowej, technicznej i organizacyjnej sprawnoci. Niezwykle wanym jest te odpowiednie przygotowanie odbiorcw. Wprawdzie cz danych i zalece mona wykorzysta bezporednio, cz z nich jednak wymaga uwzgldnienia dalszych warunkw ksztatujcych procesy produkcyjne. Tak wic wiksze korzyci z

143

Meteorologia rolnicza

systemu wynios osoby z odpowiednim wyksztaceniem rolniczym lub te, ktre skorzystaj ze specjalistycznego przygotowania kursowego.

Rys. 43. Okno internetowe sieci automatycznej stanu Georgia, USA. Interaktywny kalkulator bilansw wodnych . Opisany powyej schemat organizacyjny sieci oraz jego walory uytkowe, to rzeczywisto spotykana w krajach o wysokim poziomie rozwoju. Przoduj w tym wzgldzie przede wszystkim Stany Zjednoczone. Na uytek rolnictwa bardzo efektywnie pracuj sieci stanowe, z najstarsz, bo powsta w poowie lat osiemdziesitych sieci AZMET, obsugujc stan Arizona. Naley podkreli, i cz kosztw funkcjonowania sieci ponosz jej bezporedni beneficjanci, wymuszajc przy tym wysok jako usug oraz ich sukcesywne ulepszanie czy rozszerzanie. Podobne rozwizania techniczno-organizacyjne istniej w krajach Unii Europejskiej. Polskie rolnictwo, nkane przeciwnociami rnej natury, nie moe te liczy na oson agrometeorologiczn, w tak zaawansowanym wydaniu. Wprawdzie odpowiedzialne instytucje wykonuj na uytek rolnictwa w tym wzgldzie duo zainteresowani mog korzysta z okresowych informacji agrometeorologicznych,

144

Meteorologia rolnicza

opisowych i w formie zalece to jednak system ten nie jest interaktywny, dziaa z pewnym opnieniem i nie zapewnia dostatecznej reprezentatywnoci.

Rys. 44. Okno internetowe sieci automatycznej stanu Georgia, USA. Wyniki oznacze warunkw rozwoju rolin biecych i przewidywanych na tle danych wieloletnich.

145

REFERENCJE
Bac, S., Komiski Cz., Rojek M. 1998, Agrometeorologia. PWN Warszawa Czaja S. 1998. Globalne zmiany klimatyczne. Wei Biaystok Dzieyc J. 1989. Potrzeby wodne rolin uprawnych. PWN Warszawa Ilko J. 1992. Minileksykon Meteorologia. PWN Warszawa Kdziora A. 1996. Podstawy agrometeorologii. PWRiL Warszawa Kouchowski K. 1998. Atmosfera, klimat, ekoklimat. PWN Warszawa. ykowski B., Madany R. 1980 Materiay do wicze z agrometeorologii. SGGW Warszawa ykowski B. i inni. 1995. Wybrane zagadnienia z klimatologii oglnej i stosowanej, Fundacja Rozwj SGGW, Warszawa Radomski Cz. 1973. Agrometeorologia, PWN Warszawa Rojek M., yromski A. 1994. Agrometeorologia i Klimatologia, AWR Wrocaw Schnwiese CH.D. 1997. Klimat i czowiek. Prszyski i S-ka. Szwejkowski Z. 1999. Zeszyt do wicze z agrometeorologii. Wydawn. ART Olsztyn. Wo A. 1996, Meteorologia dla geografw, PWN Warszawa

ILUSTRACJE
Fot 1. Automatyczna stacja agrometeorologiczna firmy Eijkelkamp, zainstalowana na Stacji Badawczej w Tomaszkowie koo Olsztyna

Ilustracje Fot. 2. Przykady chmur wysokich

148

Ilustracje Fot. 3. Przykady chmur rednich

149

Ilustracje Fot. 4. Przykady chmur niskich warstwowych

150

Ilustracje Fot. 5. Przykady chmur niskich kbiastych

151

You might also like