ROMANTYZM

STURM UND DRANG - lata 70 XVIII w. zapocztkowa Klopstock, Lessing, Herder, Schlegel, Goethe, Schiller. Przyczyny: upadek Niemiec, bieda, niezadowolenie spoeczne. Burza i napr byy ruchem modego spoeczestwa przeciwko porzdzkowi feudalnemu w Niemczech i wszechwaadzy ksit. Preromantyzm: Zagadnienie krzywdy i nierwnoci spoecznej Folklor niemiecki Ukocha sobie dramat Jzyk emocjonalny, wyraenia potoczne, banalne Krytyka ustalonych form Fascynacja Shakespearem "Zbjcy" Schillera (konflikt rodzinny, bunt przeciw krzywdzie spoecznej, pokonanie zbrodniarza Fr. Moore, folklor "Czowiekowi temu monaby pomc"). "Cierpienia modego Wertera" J. W. Goethe - Werter indywidualista, Albert nie jest zy, nie pojmuje tego blu, Werter lubi przebywa na onie natury, bawi si z dziemi.Bohater werterowski: przesadnie uczuciowy, nadwraliwo, bl istnienia, ofiara stosunkw spoecznych i konwencji, idealizm, FAUST - zakad Boga z Szatanem ("bdzi czowiek pki dy") - na pocztku by czyn nie sowo (Faust tumaczy Bibli), czowiek faustyczny - znudzony yciem, ma poczucie klski (nie uratowa ludzi od epidemii), sfrustrowany, czuje e zmarnowa ycie. Dobro jest konstruowane przez zo. Sentymentalizm i klasycyzm postanisawowski 1795-1830 ELEGIA - utwr opiewajcy smutki i ale, wyraajcy uczucia przemijania i refleksje filozoficzne. F. Karpiski "ale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta", J. Ursyn Niemcewicz "Smutki", K.Brodziski "Na piasku piszem rachuby z nadziej" - elegie filozoficzno-refleksyjne J. Ursyn Niemcewicz "piewy historyczne" (1816): cykl, ktrego poszczeglne utwory odnosz si do znanych postaci historycznych, rwnie tzw. Dumy o kiewskim, Stefanie Potockim SIELNAKA K. Brodziski "Wiesaw" (1820) - Nieskomplikowana fabua, perypetia miosna, troch zagadki, intrygii miosnej osadzonej w harmonijnej i wiejskiej atmosferze. Przygarniaj dzieci (Halina), w tle insurekcja Kociuszkowska. Najwybitniejsza przed "Panem Tadeuszem" realizacja idylii ycia wiejskiego. POWIE Sentymentalna

M. Wirtemberska Czartoryska "Malwina" (1816) - romans sentymentalny, ale w odrnieniu od innych europejskich powieci np. pani Cottin, nie ma tu mczennikw mioci, "Malwina" koczy si dobrze. Ludomir-Pomieczyk jest moe troch ofiar, a Malwina sentymentaln heroin. Owa domylno serca to wanie zdolno do odrnienia bliniakw. Pojawiaj si te motywy tejemnicze jak z Ann Radcliffe - Ludomir jako widmo. Ludwik Kropiski "Julia i Adolf", Feliks Bernatowicz "Nierozsdne luby" - powie w listach. W "Maliwinie" pojawiaj si takie fragmenty. WOLTERSKOTYZM - Historyczna - pisarze sigali po form listu, pamitnika, dokumenty. Narrator by autorem pamitnika lub lisy, ktry relacjonuje swj wiat. Uwalniao to pisarzy od problemw z fabu, z niepenoci i fragmentarycznoci czyni wiadom i wygodn zasad. Walterskotyzm, termin pochodzi od nazwiska szkocko-angielskiego pisarza W. Scotta. Jego twrczo staa si istotnym impulsem take dla polskiego powieciopisarstwa historycznego: w pisarzu widziano wielkiego animatora przeszoci, wskrzesiciela jej pikna, wzorw szlachetnoci i patriotyzmu; schemat kompozycyjny powieci, wtkw historycznych, postaci fikcyjnych pozwala eksponowa rol zwykego czowieka w wydarzeniach politycznych i malowa koloryt obyczajowy jako to dla postaci wodzw i wadcw. W Polsce wg wzorcw walterskotyzmu tworzyli m.in. F. Skarbek (w powieciach Taro, Damian Ruszczyc), F. Wyk (w powieci Zygmunt z Szamotu), J. Ursyn Niemcewicz (w powieci Jan z Tczyna), H. Rzewuski (w powieci Listopad). Powie historyczna miaa uczy poszanowania pamitek rodowych i przeszoci. Cyprian Godebski "Grenadier-filozof" (1805) - dziennik polskiego oficera cofajcego si z armi z Woch do Francji po kapitulacji Mantui w 1799. Poznaj Jana Henri (grenadiera): bezinetersowno, uczucie, subtelno. J. Ursyn Niemcewicz "Dwaj panowie Sieciechowie" (1815) - posuguje si rzekomo autentycznymi zapiskami reprezentantw 2 generacji tej samej rodziny. Wacaw, zacofany "saski", Stanisaw owiecony. Kontrast. "Jan z Tczyna" (1825) - ak naprawd o Zygmuncie Augucie i wietnoci epoki jagielloskiej. STERNIZM - nawiazywanie do Laurence Sterna "Podr sentymentalna", "Tristam Shandy", gdzie na pierwsze miejsce wysuwa si narracja, powie o pisaniu powieci, wtrty odnarratorskie, dygresje. F. Skarbek "Podr bez celu", "Pan Antoni" Gotycka - Ann Radcliffe "Tajemnice zamku Udolpho" - stare zamczysko redniowieczne, z lochami, basztami, tajemnica ,duchy, dziwne zdarzenia. POEMAT OPISOWY - ma charakter dydaktyczny, czowiek jako wytwrca czyli homo faber, zmieskiego pikna. Antropologia twrcy, harmonii wewntrznej. Wie si to z rozwojem nauk szczeeglnie fizyki, dziki ktrej natura pojmowana zacza by jako spektakl, widowisko. Hezjod ("Prace i dnie") - pochwaa pracy, Wergiliusz "Georgiki"

Kajetan Komian "Ziemiastwo polskie" - wzorem staje si redniozamony szlachcic utrzymujcy si z pracy na roli, pochwaa skromnoci i umiaru. Obraz dobrego gospodarza. Epikureizm, "Zgodzisz si z wiejskim yciem, gdy si zgodzisz z sob". Fizjokratyzm. St. Trembecki "Sofijwka" - okres klasycyzmu postanisawowskiego, opis ogrodu stworzonego przez Szczsnego Potockiego na Humaniu dla trzeciej ony - Zofii. Poemat opisowy w formie wdrwki. POEMAT HISTORIOZOFICZNY Jan Pawe Woronicz "witynia Sybilii" - na Puawach wybudowana przez Izabel Czartorysk. Muzeum pamitek narodowych jest asumptem do refleksji nad histori kraju. J. P. Woronicz "Hymn do Boga" (1805) jeden z najsynniejszych utworw Jana Pawa Woronicza, zawierajcy prowidencjalistyczn koncepcj dziejw narodu polskiego. Hymn do Boga jest, zgodnie z zapowiedzianym w rozprawach programem, nie tylko zapisem historii Polski, co prb interpretacji tej historii, odniesienia jej do prawd religii. Odpowied na pytanie o przyczyny dawnej wielkoci i dzisiejszego upadku pastwa zawar Woronicz w prowidencjalistycznej koncepcji dziejw, ktrej zasad jest przymierze midzy Bogiem i narodem. Starotestamentowa idea przymierza, obecna w caej twrczoci poety, w Hymnie do Boga zostaa wyoona najpeniej. Wiersz jest nawizaniem do okolicznoci, w ktrych powsta hymn Mojesza. Bg nakaza Mojeszowi odnowienie przymierza i jednoczenie przewidzia, e zostanie ono przez nard zerwane. Poleci wic prorokowi napisanie hymnu o dobrodziejstwach Boga i jego sdzie nad Izraelem. A. Feliski "Barbara Radziwilwna" (1811) - klasyczna tragedia, z zachowanie zasady trzech jednoci. Konflikt midzy mioci, prawami serca (Krl), racji pastwowo-dyplomatyczne (Sejm). SPR KLASYKW Z ROMANTYKAMI Kazimierz Brodziski "O klasycznoci i romantycznoci tudzie o duchu poezji polskiej" (1818) Kazimierz Brodziski (1791 - 1835) by poet sentymentalnym. Przestawia nowe tendencje w sztuce literackiej na tle refleksji o sztuce klasycznej. Autor ukazuje rysujce si na pocztku XIX w. dwie odmienne tendencje w literaturze narodowej. Pierwsza z nich jest zwana jest klasycznoci - jej istota polega na naladowaniu doskonaych wzorw estetycznych. Natomiast sztuka tworzona przez modych nie polega na naladowaniu, lecz natchnieniu. ami oni wszelkie reguy estetyczne, tworz sztuk oryginaln, dla niektrych dziwaczn. Pragn by literatura polska bya oryginalna na tle obcej poprzez integracj wzorw klasycznych z romantycznymi w duchu sentymentalnym. Nie opowiada si jednoznacznie, irytuje go ta alternatywa J. niadecki "O pismach klasycznych i romantycznych" (1819) - okrela poezj romantyczn dubami smalonymi. Kategorycznie odrzuca romantyzm, stoi na stanowisku esencjonalistycznym

poezja ma mie te funkcj epistemologiczn, irracjonalizm i ludowo nie prowadz do poznania. O saboci argumentw wiadczy moe ironiczny i satyryczny ton. Znana parodia Osiskiego "Ciemno wszdzie... gupstwo byo, glupstwo bdzie". Maurycy Mochnacki "O literaturze polskiej w wieku XIX" - Mochnacki interpretuje rozwj literatury romantycznej jako erupcj ducha, odkrycie narodowej tradycji, pikna kultury ludowej, znaczenia wyobrani. Wpywy Hegla, dy do ufilozoficznienia krytyki literackiej. Uwaa, e system literatury sprowadza si do samowiadomoci narodu, poeci maj za zadanie powoa do ycia t przeszo. SZKOA UKRAINSKA - nieoficjalne okrelenie grupy polskich poetw romantycznych urodzonych i blisko zwizanych z Ukrain. Do "szkoy ukraiskiej" naleeli: Antoni Malczewski, Seweryn Goszczyski oraz Jzef Bohdan Zaleski. Czasem wymienia si rwnie Antoniego Groz oraz Michaa Czajkowskiego[1][2]. Take polskojzyczne prace polsko-ukraiskiego poety i kompozytora Tomasza Padurry. Teoretyczne podstawy grupy ustalili natomiast Aleksander Tyszyski i Micha Grabowski w ksice O szkole ukraiskiej poezji (1840). Poeci "szkoy ukraiskiej" charakteryzowali si nawizaniami do ukraiskiego krajobrazu (czste przywoywanie obrazu stepw) i folkloru, bliskowschodniego orientalizmu, fascynacj pogastwem oraz bajroniczn kreacj Kozaka. Najwaniejsze dziea: * Maria Antoniego Malczewskiego * Zamek kaniowski Seweryna Goszczyskiego * Powieci kozackie Michaa Czajkowskiego POWIE POETYCKA - prekursorami byli W. Scott, G. Byron. A. Mickiewicz "Grayna" (1823), "Konrad Wallenrod" (1828) - historyzm maski A. Malczewski "Maria" (1825) S. Goszczyski "Zamek kaniowski" (1828) Cechy: Epizodyczno i fragmentaryczno akcji Niedomwienia i zagadkowo Inwersja czasowa, luki i zaburzenia chronologii zdarze Koloryt lokalny, regionalizm, historyzm i autentyzm Mowa pozornie zalena, subiektywizacja i obnienie statusu narratora, ktry staje si medium postaci - rozbicie jednolitej wizji wiata i czowieka Pejza projekcj duszy bohatera Postaci o niepewnym statusie ontologicznym (Pachol z "Marii", Ksenia "Zamek kaniowski") Gatunek synkretyczny: epika (akcja, narrator), liryka (pie, ballada), dramat (dialogi) Bohater byroniczny: - buntuje si przeciwko krpowaniu wolnoci:

- przeywa dylematy psychiczne: - jest skcony ze wiatem i samym sob: - jest postaci tajemnicz: - jest samotny, - jest niezwyk i tragiczn postaci. BALLADA - gatunek czcy cechy epiki i liryki. We wczesnym romantyzmie odgrywa rol manifestu nowego prdu np. "Romantyczno". Nowy wiatopogld filozoficzny, krytyka ciasnego racjonalizmu, eksponuje tajemniczo i zjawy: epickoc narracji i prostota obnienie statusu narratora - nie jest wszechwiedzcy, obnienie tonu wypowiedzi poetyckiej koloryt lokalny - osadzenie akcji w przestrze, jzyk, obyczaje lokalne narrator mwi takim jzykiem postaci o wtpliwym statusie ontologicznym folklor i moralno ludowa - zbrodnia i kara wyom w tekcie (I. Opacki) Natura naturans "wite", "witezianka", "Romantyczno", "Lilje", "Krl Olch" LIRYKA POWSTANA LISTOPADOWEGO - F. Kowalski "Miecz i lutnia", S. Goszczyski "Pobudka". Sposoby: dziarska piosenka onierska z motywem uana i dziewczyny, wiernego konika i dzielnej szabli. Troska o naturalno jzyka, zwroty potoczne, wyraenia z gwary nierskiej. Goszczyski wprowadza ton frenetyczny w obrazie wroga, zdemonizowane i nieludzkiego, przekltego. Np. wiersz "Skowronek polski" niesie obraz pochway krwawego uyniania ziemi. ADAM MICKIEWICZ (1798-1855) 1817 - Towarzystwo Filomatw, "mionicy wiedzy": ojczyzna, nauka, cnota. 1819 - przenosi si do Kowna, gdzie poznaje Maryl Wereszczakwn. 1820 - Filomaci --> Filareci. "Pie Filaretw' 1822 - "Poezje" w ktrym znalazy si "Ballady i romanse" 1823 - "Poezje" kolejne, "Upir", "Dziady cz. II i IV" - wilesko-kowiaskie 1823 - Rozwizanie Filomatw i Filaretw. Osadzenie w klasztorze ojcw Bazylianw w Wilnie. 1824 - Zapdaj wyroki, Mickiewicz wyjeda do Rosjii, gdzie poznaje Bestuewa, Puskina.\ 1829 - Wyjeda z Rosji do Niemiec i Rzymu. 1830 - W powstaniu nie bierze udziau. 1832 - Dziady drezdeskie "Dziady cz. III", "Ksigi narodu i pielgrzymstwa polskiego" 1834 - "Pan Tadeusz" 1839 - "Liryki lozaskie" 1840-1844 - Pary, prelekcje paryskie. "Upir" - ballada, nawizuje do wierze, mio nieszczliwa. Upir to zjawa zmaterializowana, cierpi za samobjstwo. Motyw miosnego cierpienia

"Dziady cz. II" - obrzd ludowy. Przywouje winnych: Rzia i Jzio, Zy Pan, Zosia. Motto z Szekspira - patron, duchy. Duchy nie mog i do nieba. Na koniec milczce widmo, krwawa rana na piersi (serce zranione) - on nie chce pomocy. "Dziady cz. IV" - W zaduszki 2 listopda do ksidza przychodzi pustelnik Gustaw (de Krudener "Valeria"). Romantyczny kochanek: entuzjasta, napiszkowany ksikami zbjeckimi. Godzina mioci, godzina rozpaczy, godzina przestrogi. Ludowo: moralno (zbrodnia i kara), sprawiedliwo, wierzenia, duchy, DRAMAT ROMANTYCZNY: otwarta kompozycja utworu Postacie duchw, fantastyka, irracjonalizm Zerwanie zwizku przyczynowo-skurtkowego Ludowo Kreacja bohaterw Nastrj tajemniczoci "Dziady cz. III" - dramat narodowy. Gustaw w celi zmienia si w Konrada, najpierw maa pniej wielka improwizacja "Samotno c po ludziach" "Ja mistrz! Ja mistrz wycigam donie!", "Boga, natury godne takie pienie! Pie to wielka, pie-tworzenie" (psychomachia) POLISTOPADOWY DRAMAT ROMANTYCZNY: Otwarta kompozycja utworu Fragmentarycznoc akcji Problematyka narodowa- prby interpretacji dziejw, Polska mesjaszem narodw Synkretyzm rodzajowy i gatunkowy (opowiadanie Sobolewskiego, liryka - Improwizacja) Duchy na scenie (Sen Senatora) Ludowo (Noc Dziadw) Ludowa moralno (Doktor ukarany) Bohater - wybitna jednostka, bunt, prometeizm Sceny zbiorowe (Salon warszawski) Asceniczno dramatu MESJANIZM- w przedmowie przyrwnuje Polsk do przeladowanego przez Heroda Chrystusa, opowiadanie Sobolewskiego o Wasilewskim (jak Chrystus skatowany), widzenie Ksidza Piotra (wizja Polski jako Chrystusa) - drzewo powstao z trzech ludw, Poncjusz Piat to Francja Sonety krymskie - sonet to gatunek klasyczny (Petrarka, Shakespear, Dante, Morsztyn, Sp-Szarzyski). Ukazuje subtelne odcienie uczu tematem jest mio lub refleksja filozoficzna, Mickiewicz czyni ze reporta z podry w 1825. 18 sonetw. Podmiot: pielgrzym, filozof, podrnik, poeta (Ajudah) Pan Tadeusz - Epopeja narodowa - rozbudowany utwr ukazuje bohatera zbiorowego na tle wanych przeomowych wydarze. Wiele wtkw (patriotyczny, miosny), rozpoczyna si od inwokacji, 13 zgoskowiec, rozbudowane porwnania, narrator wszechwiedzcy. Sielanka

(spotkanie Zosi z Hrabi), komedia (spr Asesora i Rejenta), gawda (Gerwazy o sporze Horeszki z Soplic), powie poetycka (spowied Jacka) Liryki lozaskie - "Polay si zy", "Snu mio", "Gdy tu mj trup", "Nad wod wielk i czyst" Ksigi pielgrzymstwa i narodu polskiego oezja konfederacji barskiej: Bg jako opiekun, eccleasia militans - Koci walczcy, wojna jest za wiar. (Bracia wiara onierze) Ksigi narodu polskiego: Odwoanie do ew. w. Jana, Imperator rzymski - car Rosji. oboje znienawidzeni, wyrzekli si Boga. Dla Mickiewicza wolno i wiara chrzecijaska to jedno: uwaa Kolumba za wybitn jednostk bo szerzy wiar, Lafayette'a bo walczy w USA o wolno. Nard polski w tym rozumieniu jest emanacj wolnoci, stosuje tu triad: powstanie kociuszkowskie - listopadowe - zmartwychwstanie (po 3 dniach jak Chrystus). Ksigi pielgrzymstwa polskiego: Pielgrzym nie jest tuaczem, gdzie zmierza. Polska jak azarz (wzbudza lito, nikomu nic nie zrobi, by przyjacielem Chrystusa). Przypowie o poarze i ludziach, ktrzy nie chcieli gasi go - trzeba wyj z domu by walczy ze zem. Dla Polaka ojczyzna jest tam gdzie jest le. Proste historie, by przemwi do kadego. JULIUSZ SOWACKI (1809-1849) Od 1832 na emigracji w Paryu i dalej podrowa po caej Europie. 1842 - przystpuje do Towiaczykw. "Lambro" (1832) - powie poetycka o Lambro, greku mcicielu, ktry zostaje korsarzem dla idei zemsty na Turkach. Nie poleg w powstaniu greckim, jest opiumist, zeartym przez zemst. "Kordian" (1833) - dramat rozliczeniowy z Powstaniem Listopadowym. Wdruje i poznaje wiat. Przemiana na Mont Blanc ("wietno posgu mam, ale lampy brak"). W Kordianie Sowacki polemizuje z: Mesjanizmem mickiewiczowskim - przeciwstawiony jest Chrystusowi Winkelried, czyli dziaanie, czyn, a nie ofiara. Sens czynnej walki ze zem historycznym. Powstacy tylko spiskuj nie dziaaj, oskarenie romantykw. "Grb Agamemnona" - Polska przyrwnana do zotej papugi, operuje "my" - czyli utosamia si, wytyka bdy sarmatyzm ("czerep rubaszny"), Sowacki oskara polakw, to oni s winni. "Balladyna" (1839), "Weneda" (1840) - dwa dramaty, ktre miay by czci trylogii o pocztkach pastwa Polskiego. Oba rozgrywaj si w odlegych czasach legendarnych. Wenedzi skazani s na przegran, klesk ze strony lechitow. Pesymizm. Roza Weneda - obraz zapadniania przez prochy zmarych. Harfa Derwida z "Lilli Wenedy" potrzebna do zwycistwa, magiczny symbol, jak zoty rg z Wesela. Oczekuj na opatrznociow interwencje.

"Beniowski" (1841) - ubogi szlachcic z Podola, straci wiosk, puszcza, miosna przygoda, spotkanie z ks. Markiem i obrona Baru, pojedynek z Saw i misja na Krym. Wtki autotematyczne "Chodzi mi o to by jzyk gitki powiedzia wszystko, co pomyli gowa". Poeta ma by przewodnikiem i wyraa gos narodu, ksztatowa ich. Rozprawia si te z krytykami i Mickiewiczem ("Bywaj zdrw..."). SYSTEM GENEZYJSKI - "Samuel Zborowski", "Genezis z ducha" - Wszystko jest stworzone przez Ducha i dla Ducha, bez celu cielesnego. Rozwj i postp w naturze jest twrczoci Ducha, ale odbywa sie on czasem kolizyjnie "Duch si zleniwia". W roku 1844 zacz pisa proz poetyck swj niezwyky wykad filozofii: Genezis z Ducha. W twrczoci poety rozpocz si tym samym okres intensywnej pracy nad filozofi genezyjsk. Charakter genezyjski maj wszystkie pniejsze dziea Sowackiego, z ktrych na uwag zasuguj: Samuel Zborowski i Krl-Duch. Oba dziea zapatruj si na oryginalny system filozoficzny autora z dwch rnych perspektyw: egzystencjalnej, dotyczcej jednostki ludzkiej oraz historiozoficznej. "Krl-Duch" (1847) - Duch her Armeczyka wciela si w poszczeglne postacie polskiej hisotrii. Wiersze "Rzym", "Hymn" (Smutno mi Boe) - liryka wyznaniowa, samotno, zagubienie, dramat tuajcego si pielgrzyma, "Testament mj" ZYGMUNT KRASISKI (1812-1859) Pod wpywem ojca Generaa Krasiskiego (zabroni mu wraca z Rzymu na powstanie). Polubi Eliz Branick (zamiast Delfiny Potockiej), nie kocha jej, opiekowaa si nim gdy traci wzrok. Interesowa si histori (powieci historyczne "Wadysaw Herman i dwr jego" i historiozofi Listy - ogromna korespondencja do Potockiej. "Nie-Boska komedia" (1833) Tytu: przeciwiestwo dziea Dantego, Hrabia wdruje po obozie rewolucjonistw jak Dante po piekle, Bg straci kontrol nad wiatem (konwencjonalny charakter ycia ludzkiego, teatrum mundi), Inspiracja powstanie robotnikw w Lyonie. Tytu, inspirowany dzieem Dantego (Boska Komedia), moe by interpretowany dwuznacznie: okrela histori jako dzieo ludzkoci lub ukazuje komedi dziejc si bez boskiej interwencji, przeczc planom boskim. Jak uwaa autor, dziaania czowieka s wzgldne i ostatecznie poddane woli Boga. Tak wic dwie skrajnie odmienne racje w utworze trac na swym znaczeniu w obliczu interwencji racji uniwersalnej, Absolutu. Najwaniejszym problemem poruszanym w dziele Krasiskiego jest konflikt polityczno-spoeczny czyli, jak pisa, walka arystokracji i demokracji. W utworze zawarta jest take krytyka typowo romantycznego nastawienia do rzeczywistoci.

I cz: dramat rodzinny, M, Orcio - artysta, mowa o poecie, jego stosunku do rodziny. "Przez Ciebie pynie pikno, ale ty nie jeste piknoci" - "Dramat piszesz" (fasz poetyckiej wzniosoci). Rozkad ycia osobistego. Jak albatros Baudelaire'a - pikny jest tylko w locie. II cz: dramat o rewolucji.M -> Hrabia. Wpyw Hegla, na losy wiata wpyw maj wybitne jednostki (chytro rozumu - historia kieruje jednostkami). PANKRACZ VS. HRABIA, tragizm wg. Hegla (obie strony maj racj) - oboje s pnad ludem. Rewolucja jednak nie prowadzi do zmiany wiata, a zmiany rl. "Poezjo bd mi przeklta jako i ja bd na wieki" "Galilaee, vicisti!" - oboje ponosz klsk ARYSTOKRACJA - to tchrze, klasa, ktra odchodzi.

"Irydion" (183) - "Irydion" czasowo najbliszy "Nie- Boskiej Komedii", pozwala bardziej wnikn w tak istotn dla historyzmu poety zasad czynu, moliwoci i sensu dziania w wiecie. Irydion, Grek chowany przez ojca w idei zemsty na Rzymie, yje tylko dza czynu i wszystko dla dopenienia czynu powica: ukochan siostr, swoj mio, ycie innych oddanych mu ludzi. Nie jest waciwie osob. Lecz wcieleniem zemsty i czynu, fanatycznym suebnikiem tej idei. Mimo e w dziaaniach wspiera go dowiadczony starzec Masynissa, figura tajemnicza, moe personifikacja fatum, moe szatan historyczny, symboliczna posta o atrybutach niemiertelnoci - Irydion przegrywa. Nie zniszczy Rzymu, cign na siebie przeklestwo tych, ktrzy mu zaufali, dzieje za potoczyy si swoja kolej. To po stronie chrzecijan, cierpicych i modlcych si w katakumbach, miao osta si zwycistwo, cho biskup Wiktor sprzeciwi si jakimkolwiek formom ziemskiej aktywnoci. W przyszoci przecie krzy zapanowa nad Koloseum i materialna pycha pogaskiej Romy runa w gruzy. Wszake stao si to wedle przewidzianego przez Opatrzno rachunku czasu historycznego, ktrego czowiek wol sw przyrychli nie moe i nie powinien. Utwr ten jest przede wszystkim krytyk, mniej wykadem idei pozytywnych. Krytyk majc ostrze polityczne wymierzone w powstanie listopadowe, spiski podziemne i romantyczn filozofi aktywizmu, ktra lega u podstaw zryww z broni w rku. Jest bowiem "Irydion" take dramatem o polskim powstaniu 1830-1831, o jego piknie i heroizmie, jego bezsensie i niepotrzebnoci. "Przedwit" (1842) - wizja wzorowana na mesjanizmie Cieszkowskiego. Krytyka rozumu doprowadzia do wyjaowienia ideologicznego, demaskowa, nic nie zbudowa w miejscu krytyki. Narody s efektem boskiej kreacji (prowidencjonizm). Przedwit to neologizm, faza brzasku, zapowied nowej ery, odrodzenia. Podobnie "Psalmy przyszoci". MESJANIZM Mesjanizm - nurt w filozofii polskiej, ktrego najwikszy rozkwit przypada na XIX wiek midzy powstaniami. Jest to specyficznie polska filozofia o tendencji do tworzenia spekulatywnych systemw metafizycznych z jednej strony i reformowania wiata przez filozofi z drugiej. Take powszechny pogld, e Polacy jako nard posiadaj wybitne cechy osobowoci, ktre w sposb szczeglny wyrniaj ich pord narodw wiata. Jako taki ma wiele narodowych

odpowiednikw w innych krajach. (August Cieszkowski, Jzef Hoene-Wroski, Karol Liebelt z "umem", irracjonalizm, filozofia czucia) Najwaniejsze rysy filozofii mesjanistycznej, wsplne dla wikszoci jego znanych przedstawicieli: * przekonanie o istnieniu Boga osobowego * wiara w wieczne istnienie duszy * podkrelanie przewagi si duchowych nad fizycznymi * wizja filozofii i/lub narodu jako narzdzia do reformy ycia i wybawienia ludzkoci * nacisk na wybitne metafizyczne znaczenie kategorii narodu * twierdzenie, e czowiek moe realizowa si w peni tylko w obrbie narodu jako obcowaniu duchw * historyzm przejawiajcy si w twierdzeniu, e narody stanowi o rozwoju ludzkoci CYPRIAN KAMIL NORWID (1821-1883) 1842-1849 - Wdrwka po Europie 1849-1851 - Pobyt w Paryu, zarabia rzebic i rysujc. 1852 - Pobyt w Ameryce 1854-1883 - Wraca do Parya, utrzymuje kontakty z wieloma artystami, tu umiera w przytuku w. Katarzyny. Odkryty dopiero przez Zenona Przesmyckiego. Krytyka romantyzmu i narodu polskiego. "Polacy umiej straci wszystko dla sprawy, a nie wszystko zyska dla sprawy", "Polska jest pierwszy nard, ostatnie spoeczestwo", "Polak jest olbrzym, a czowiek w Polaku karze". "Vade-mecum" - 100 wierszy. "Pjd ze mn, albo za mn". Motto z Odysei. "Pielgrzym" - stan egzystencjalny, jednostka, indywiduum "W Weronie" - "A ludzie mwi i mowi uczenie, e to nie zy s a kamienie" "Czynowniki" - krytyka obojtnoci, pasywnoci, biernoci "Ciemno" - autotematyzm, wiersze s ciemne, ale zostan kiedy odczytane ("Co ty atenom zrobi sokratesie" - wybitne jednostki, docenione po mierci) "Liryka i druk" - krytyka rzemielnictwa pisarskiego "Sfinks" "Wielkie sowa" - obraz motyli ze skrzydami na ktrych widniej wielcy m. in. Cyceron "Kolebka pieni" "Fortepian Szopena" - akcja odwetowa za zamach na gen. Berga, echa ostatniego spotkania z Chopinem, o artycie i sztuce doskonaej, muzyka porwnana do sowa, przez czste nawizania do Biblii nadaje jej charakteru sakralnego, sam Chopin jak pomnik, rzeba (K. Wyka) Cechy liryki: Zwizo, skrtowo, lapidarno Intertekstualno

ironia norwidowska znaki przestankowe, aposiopesy nawizania do mitologii i Biblii Autotematyzm "Bema pamici aobny rapsod" - rapsod to utwr o bohaterach, pisany stylem wysokim. Motto Hanibala. Bem porwnany do Hanibala (ktry skada przysig ojcu) - heksametr daktyliczny. Opis pogrzebu wzrozowany na pogrzeb redniowiecznego rycerza, wybitnej jednostki. Wartoci reprezentowane przez t jednostk bd y. "Promethidion" - poemat nawizujcy do Prometeusza jako protoplast sztuk i rzemios. Dwa dialogi: "Bogumi" i "Wacaw". Pikno i sztuka w pierwszym, w drugim Prawda. Norwid tworzy wi miedzy Piknem a dobrem i uytecznoci sztuki, czyli pracy. Postulat organicyzmu, pracy. "Ad Leones!" - paraboliczno, sztuka na sprzeda, krytyka i ironia. Zagszczenie faktw w "Czarnych kwiatach" naprowadza na paraboliczne odczytanie, kady element nabiera znaczenia (A dieu! Mickiewicza) "Czarne kwiaty" - milczenie, niedookrelenie. "Cywilizacja" Ironia romantyczna - pojcie to wie si cile z osob niemieckiego filozofa Friedricha Schlegla. Ironia romantyczna okrela koncepcj postawy twrcy wobec wiata, wyraajca si w przekonaniu o dominacji fantazji twrczej, pojmowaniu aktu twrczego jako gry, w ktrej zacieranie granicy midzy rzeczywistoci a fikcj czyy si z poczuciem supremacji twrcy wobec dziea. U Norwida to np. Ad Leones gorzka ironia z komercjalizacji sztuki, "Marionetki" krawat mie licznie zapity, ale rwnie jako parabaza schleglowska, nieustanny ruch (Paul de Man permanentna parabaza) - "Czarne kwiaty" - narrator wymyka si, sam Norwid nie jest ani klasykiem, ani romantykiem, x mwi y gdy myli nie-y, sprowadza opis do zewntrznych elementw, ale tak naprawd w ten sposb oddaje szacunek, sam narrator pozornie wycofuje si by ustpi miejsca postaciom, natomaist nieustannie zaznacza swoj obecno przez odautorskie parentezy, wtrcenia. U Sowackiego pocztek Kordiana jest ironiczny, trzej przywdcy powstania s ukazani jako niemoni czynu, strach i imaginacja to autoironia wobec siebie, W Balladynie Grabiec to ironia na chopomani, Filon to ironia na sentymentalist. Beniowski - Przed jej ostrzem nie uchroni si ani Towiaski, Trentowski czy car, ani sowianofilstwo, poezja rosyjska i irytujca rozlewno polskiej. Jednake ta bojowa ironia w Beniowskim zanika w dalszych jego pieniach. "Piercie wielkiej damy" - Trudno j porwna z dramatami romantycznymi Mickiewicza i Sowackiego, czy te z wczeniejszymi dokonaniami klasykw teatru. W dramatach Norwida a napisa ich siedem mao jest zwrotw akcji, konfliktw i wynikajcego z nich napicia. Wszystko, co najwaniejsze, toczy si w monologach lub dialogach bohaterw. Scena miaa by bowiem krzywym zwierciadem rzeczywistoci. Poprzez fikcyjn rzeczywisto zdarze dramaty miay odsania i demaskowa fikcj i pozr prawdziwego ycia.

Norwid nazwa j bia tragedi, bo nie koczy si cierpieniem czy mierci bohaterw, nie ma w niej krwawych scen, komedi wysok, bo dotyczc ycia wyszych sfer. Jej tematyka jest wspczesna, ale wszystkie wydarzenia, cho pozornie realne, s parabolicznym oddaniem sensw wyszych. Biedny, mody poeta Mak-Yks kocha si w swej dalekiej krewnej, bogatej Hrabinie Harrys. On jest uosobieniem szlachetnego ubstwa, ona niewolnic konwenansw; nie dostrzega bowiem ndzy swego krewnego, cho ostentacyjnie nosi ksieczk do naboestwa i kieruje Towarzystwem Miosiernym. Mak-Yks zostaje posdzony o kradzie jej piercienia, ale nie chce podda si rewizji, bo wstydzi si zebranych okruchw chleba. Hrabina prbuje mu pomc, mwic, e jest on obkany i e sama podarowaa mu piercie, a tym samym ujawnia, e nie wierzy w jego niewinno. Kiedy piercie zostaje odnaleziony, zawstydzona hrabina ofiaruje Mak-Yksowi swoj rk. Zakoczenie jest niejasne mona je interpretowa jako szczliwe, bdce oznak wewntrznej przemiany Hrabiny, ale te jako ironiczne, wedle sw jednej z bohaterek: Fikcja wymienita!... Podarowanie piercienia nie jest darem bezinteresownym, podobnie jak dwa piercienie na niebie s tylko sztucznymi ogniami. Przecie Hrabina chciaa unikn skandalu... Swoistym motorem zdarze, istnym deus ex machina jest sdzia Durejko, ktry sobie przypisuje zaistniay obieg spraw, jako e wielokrotnie przyczynia si do pogarszania losu Mak-Yksa, m.in. posdzi o kradzie i sprowadzi policj. W jego osobie Norwid krytykuje pewien emigracyjny typ szlachcica, zapatrzonego w Mickiewicza, ale hodujcego ideaom mieszczaskim. GAWDA Gawda szlachecka to gatunek prozy epickiej, cile powizany z tradycyjn kultur szlacheck. Wyznaczniki gatunkowe gawdy mona zawsze w nastpujcych punktach: * dochodzi do transpozycji (przeniesienia) ywej mowy na karty literatury; w gawdzie panuje ywio oralnoci; narrator posuguje si jzykiem stylizowanym na socjolekt szlachecki; * - opisuje rodowisko szlacheckie, jego ycie i obyczaje (biesiadowanie, rozrywki, sejmikowanie, sdownictwo) * narratorem jest typowy przedstawiciel rodowiska szlacheckiego, wyposaony jest w przecitne cechy mentalne i szeroki wachlarz dowiadcze stanowych; * zostaje uwydatniona sympatia narratora wobec opisywanego rodowiska; * wystpujce w postaci to przede wszystkim dzielni junacy, rycerze sarmaccy, magnaci; * tematem opowieci jest XVIII wiek; * stwarzanie wraenia ywego przekazu pokoleniowego (dziadek mwi dziadkowi) H. Rzewuski "Pamitki Soplicy" - Jest to cykl dwudziestu piciu opowiada z czasu konfederacji barskiej. Utwr ten oddaje atmosfer, sposb mylenia, pogldy i przekonania szlachty u schyku niepodlegoci Rzeczypospolitej. Pamitki Soplicy powstay w wikszoci w Rzymie w latach 1830-32 z inspiracji Adama Mickiewicza, wydane bezimiennie w roku 1839 w Paryu odniosy oszaamiajcy sukces i spowodoway nagy wykwit podobnej twrczoci. Inni istotni autorzy uprawiajcy ten gatunek to Ignacy Chodko oraz Zygmunt Kaczkowski.

Kariera gawdy szlacheckiej czy si nierozerwalnie z narodzinami nowego nurtu literackiego oraz mylowego zwanego neosarmatyzmem, ktry pojawi si po roku 1831. Neosarmatyzm wynika z przewiadczenia, ze w kulturze szlacheckiej znalazy odzwierciedlenie indywidualne rysy ducha narodowego, najtrwalsze moce wizi zbiorowej oraz znaki dziejowych powoa Polski. Idee t odnajdujemy nie tylko w gawdach szlacheckich, ale rwnie np. w Panu Tadeuszu. W. Pol, Wadysaw Syrokomla, ktry kad nacisk na gawdy gminne, ludowe, regionalne, oparte na znanych przysowiach ("O Zabockim i mydle", "O Filipie z konopii")

POEMATY Poemat staje si w romantyzmie gatunkeim synkretycznym czcym liryk, dramat - wyraz znoszenia granic midzy gatunkami. (Byron "Wdrwki Childe-Harolda 1812). Maurycy Gosawski "Podole" - romantyczna trawestacja poematu opisowego. Wodzimierz Wolski "Halka" - motyw zemsty i romantycznej frenezji. Trupy, mier. Utopiona zostaje Halka i jej "paskie" dziecko. M. Romanowski "Dziewcz z Scza" - akcja w przeszoci historycznej, dziewczyna Basia ratuje wie, kocha si w Oskarze, ktry ostrzega ich. Mieszczaski epos, nobilitacja tej sfery. Basia powica szczcie osobiste dla dobra ogu. POWIE Powie obyczajowa - rozwija si w latach 50 po klsce ideaw rewolucyjnych. Byy to raczej obrazki, galeria charakterw i typw. Np. "Kollokacja" Korzeniowskiego, fabua tu schodzi na dalszy plan, genialne charaktery Prezesa Zagartowskiego, yda Szlomy. Wstp do Poganki. Powie fantastyczna - (Artysta i spoeczestwo) - N. michowska "Poganka" (1846) Cyprian, ale nie jest potpiany. Poganka Aspazja jest wampirem, frenezja, ale jej status nie jest do koca okrelony, niszczca wampiryczna. Beniamin staje si ywym trupem, uwalnia si od Aspazji przez spalenie portretu namalowanego przez jego brata Cypriana. Powie ludowa - Pojawiali si ludowi bohaterowie, ale dopiero u Kraszewskiego s oni gwnymi personami dziaajcymi, ich ycie najistotniejszym komponentem. "Ulana" (1843) akcja na Polesiu i Woyniu, chopi s pierwotni, nie ma tu idealizacji. Mio to dar, wyrnienie, ale i pasja, przeklestwo. Koczy si gorzko. Historyczna proza narracyjna - Z. Krasiski "Agaj-Han", H. Rzewsuki "Pamitki Soplicy", gdzie gwn postaci staje si arol Radziwi Panie Kochanku, a najbardziej znaczcym wydarzeniem konfederacja barska, "Listopad" - ukazanie dwch braci Strawiskich, w okresie konfederacji barskiej (porwanie krla). Jeden z nich po stronie krla, wiatowiec Ludwik, drugi barczan Stanisaw. ALEKSANDER FREDRO

(1793-1876) W 1809-1814 bra udzia w kampanii Napoleona na Moskw opisa to w "Trzy po trzy". W 1835 po napisaniu "Doywocia" zamilk na 15 lat. Humor jego komedii jest przede wszystkim sytuacyjny i jzykowy: przebieranki, nieporozumienia, intrygi. Nie ma celu dydaktycznego, tyle ile omiesza gupot. Przestrze nigdy nie skonkretyzowana, podobnie jak czas. "Pan Jowialski" - Spitrzona inscenizacja, teatr w teatrze. Ludmir udaje szewca, ktry gra sutana. Kontrast manier i mentalnoci, ponienie Janusza, posta Jowialskiego - monomana. "Doywocie" (1835) - atka zabiega o ycie Birbanckiego. Mio zostaje zmechanizowana w kontekst finansowy. "Pan Geldhab" - Chciwy i rozrzutny Pan Geldhab, Flora Geldhabwna poetyzuje ycie, potrafi paln od na temat stolika czy komody, ale sama jest wyrachowana i oscha. "Zemsta" - spr Czenika z Rejentem, makaronizmy i barokizacja wypowiedzi.